ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΗΜΟΣΙΑΣ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΙΣΤ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΗΜΟΣΙΑΣ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΙΣΤ ΕΚΠΑΙ ΕΥΤΙΚΗ ΣΕΙΡΑ ΤΜΗΜΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΙΟΙΚΗΣΗΣ ΤΕΛΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Θέµα: «Πολιτικές και ρυθµίσεις για την νέα οργάνωση του χρόνου εργασίας» Επιβλέπουσα: Σταµατίνα Γιαννακούρου Σπουδάστρια: Βασιλική Κακοσίµου ΑΘΗΝΑ

2 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η οργάνωση του χρόνου εργασίας είναι ένα πολυδιάστατο θέµα, που έχει καταστεί αντικείµενο έντονης πολεµικής, δεδοµένου ότι καλείται να ικανοποιήσει ποικίλες ανάγκες δύσκολα συµβατές µεταξύ τους Είναι, λοιπόν, αναγκαία µια σφαιρική προσέγγιση του ζητήµατος µέσα από την αποτύπωση των πολιτικών και των ρυθµίσεων για το χρόνο εργασίας και των κοινωνικο-οικονοµικών επιπτώσεών τους. Κατά τον 20ό αιώνα σηµειώθηκαν µια σειρά από εξελίξεις που έφεραν στο προσκήνιο το θέµα της οργάνωσης του χρόνου εργασίας και στάθηκαν αιτία να αµφισβητούνται και να επανεξετάζονται δικαιώµατα που κατακτήθηκαν µε πολυετείς αγώνες. Η αλλαγή του παραγωγικού µοντέλου της οικονοµίας σε συνδυασµό µε την ευρύτατη διάδοση των νέων τεχνολογιών πληροφορικής κι επικοινωνίας (ΤΠΕ) και την µεταβολή των κοινωνικών ρόλων επέβαλαν την αναδιοργάνωση των εργασιακών σχέσεων µε κεντρικό άξονα τον εργασιακό χρόνο, προκειµένου να αντιµετωπιστούν οι νέες κοινωνικο-οικονοµικές συνθήκες στα πλαίσια του διεθνούς ανταγωνισµού. Το αίτηµα των εργαζοµένων για µείωση του χρόνου εργασίας φθίνει σταδιακά και παραχωρεί τη θέση του στην ευελιξία. Επίσης, η κλίµακα αξιών για τους απασχολούµενους άρχισε να µεταστρέφεται προς λιγότερο υλιστικές και να δίνει προβάδισµα στην κοινωνική και οικογενειακή ζωή, στον ελεύθερο χρόνο, στην ανανέωση των προσόντων και στην ποιότητα ζωής. Η ευελιξία του χρόνου εργασίας αποτελεί µια σύγχρονη µορφή οργάνωσης του χρόνου εργασίας και καλείται να ικανοποιήσει ποικίλες ανάγκες µέσω των διάφορων πολιτικών που προωθούνται κάθε φορά. Παραδοσιακές µορφές ευελιξίας του χρόνου εργασίας αποτελούν η υπερεργασία, η υπερωρία, τα συστήµατα βάρδιας, η εκ περιτροπής εργασία, το ελαστικό ωράριο, το «job sharing» και η µερική απασχόληση. Ως σύγχρονες µορφές ευελιξίας άρχισαν πρόσφατα να προωθούνται η τηλεργασία και η διευθέτηση του χρόνου εργασίας, µε την τελευταία να αποτελεί κοµβικό σηµείο της συζήτησης για την αναδιοργάνωση του χρόνου εργασίας. Στα πλαίσια της Ε.Ε., η ευελιξία του χρόνου εργασίας προωθείται τόσο µε δεσµευτικά όσο και µε µη δεσµευτικά µέτρα. Η βασική οδηγία για το χρόνο 2

3 εργασίας είναι η υπ αρ. 93/104/ΕΚ, που αναθεωρήθηκε µε τις υπ αρ. 2000/34/ΕΚ και 2003/88/ΕΚ, και βρίσκεται σε διαδικασία τροποποίησης. Η ανωτέρω οδηγία εισήγαγε µια σειρά καινοτόµων ρυθµίσεων γύρω από το χρόνο εργασίας, αλλά δε χαίρει πρακτικής εφαρµογής από τα κράτη-µέλη. Ο κυριότερος λόγος αφορά την έλλειψη ουσιαστικού κοινωνικού διαλόγου µεταξύ των ευρωπαίων κοινωνικών εταίρων. Επιπλέον, η Πράσινη Βίβλος για την οργάνωση της εργασίας και η Ευρωπαϊκή Στρατηγική για την Απασχόληση (ΕΣΑ) αποτελούν µεν µη δεσµευτικές κοινοτικές παρεµβάσεις αλλά προωθούν την ευελιξία µέσω κατευθυντήριων γραµµών. Η νοµολογία του ικαστηρίου των Ευρωπαϊκών Κοινοτήτων ( ΕΚ) µε τις αποφάσεις SIMAP και JAEGER στάθηκε εξίσου σηµαντική για την έννοια του χρόνου εργασίας και την προστασία των δικαιωµάτων των εργαζοµένων. Όσον αφορά τις ελληνικές ρυθµίσεις γύρω από την ευελιξία του χρόνου εργασίας, η διευθέτηση του χρόνου εργασίας αποτελεί το πιο επίκαιρο και φλέγον ζήτηµα των τελευταίων δεκαπέντε (15) ετών. Ο αρχικός νόµος 1892/90 τροποποιήθηκε κατά σειρά µε τους ν. 2639/98, 2874/00 και 3385/05, αλλά µε εξαίρεση τον τελευταίο που είναι πολύ πρόσφατος, έµειναν όλοι ανεφάρµοστοι ελλείψει κοινωνικής αποδοχής τους και απουσίας πραγµατικού δηµοσίου διαλόγου. Όλες οι παραπάνω ρυθµίσεις που προωθούν την ευελιξία του χρόνου εργασίας ευελπιστούν να επιλύσουν τα σύγχρονα κοινωνικο-οικονοµικά προβλήµατα και να ικανοποιήσουν όλα τα ενδιαφερόµενα µέλη. Θα πρέπει, ωστόσο, να επισηµάνουµε τις επιπτώσεις που επιφέρει η προωθούµενη ευελιξία σε κοινωνικο-οικονοµικό επίπεδο. Η ελαστικοποίηση του εργάσιµου χρόνου δεν εγγυάται ούτε την προστασία των εργασιακών δικαιωµάτων, ούτε τη συµφιλίωση επαγγελµατικής και προσωπικής ζωής, ούτε ποιοτικές συνθήκες εργασίας. Ακόµα και σε οικονοµικό επίπεδο, ενδέχεται να µην επενεργήσει θετικά στην οργάνωση της παραγωγής, στην ανταγωνιστικότητα και στην κατανάλωση. Οι συνέπειες της ευελιξίας, λοιπόν, είναι τόσο σηµαντικές για το µέλλον των εργασιακών σχέσεων που ίσως να επιβάλουν επαναπροσδιορισµό της συζήτησης σε µια περισσότερο φιλική προς τον εργαζόµενο βάση. 3

4 SUMMARY The organization of working time is a subject with various aspects to be examined. It is also the center of intense disagreement and it is expected to fulfill various and diverse needs. So, it is essential to approach the case from all its aspects in order to examine the relevant measures and their socio-economic results. During the 20th century there have been certain changes in the way of producing that have made flexibility a modern way of re-organizing the working relations. The social roles have gradually changed, information technology is welcomed to battle with international competition and new values have made their appearance, such as free-time, social and family life, quality of life, life-long learning. Flexibility in working time is promoted through various policies followed by governments. Some traditional types of flexibility are overtime work, part-time work, job sharing and flexible working hours. Distance working and settlement of working time are modern ways of organizing working time in a flexible way. In the E.U., the basic Directive on working time, no 93/104/EC has been revised with Directives 2000/34/EC and 2003/88/EC. Also, the Green Paper on organizing work and the European Strategy for Employment contain certain measures on flexibility in working time. The cases SIMAP and JAEGER at the Court of European Communities have contributed in the evolution of the sense of working time and in the protection of working rights. During the last 15 years a series of greek laws concerning the working time have been voted. The law 1892/90 has been revised from the laws 2639/98, 2874/00 and 3385/05. Nevertheless, none of them has been enforced, due to lack of social consensus and of substantial public dialogue between social partners. Flexibility in working time involves serious consequences at socio-economic level. All the above measures do not guarantee the protection of working rights, the reconciliation between working and personal life, the quality of working conditions or the reorganization of production. Such dangers behind flexibility in working time jeopardize the future of working relations. 4

5 ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙ ΙΑ Ανεργία Απασχόληση Βάρδια ιευθέτηση Εκ περιτροπής εργασία Ελαστικότητα Εργασία Εργοδότες Ευελιξία, Ευελικτοποίηση Ευρωπαϊκή Στρατηγική για την Απασχόληση Κοινοτική νοµολογία Μερική απασχόληση Περίοδος αναφοράς Ρήτρα opt-out Συµφιλίωση επαγγελµατικής και προσωπικής ζωής Συνδικάτα Τηλεργασία Υπερεργασία Υπερωρία Χρόνος εργασίας Ωράριο 5

6 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΕΡΙΛΗΨΗ...2 SUMMARY...4 ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙ ΙΑ...5 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ...6 Α. Εισαγωγή...8 Β. Το ζήτηµα του χρόνου εργασίας στις σύγχρονες κοινωνίες...12 Β1. Σύγχρονες διαστάσεις του χρόνου εργασίας...14 Β2. Χρόνος εργασίας και αγορά εργασίας...17 Β3. Χρόνος εργασίας και άλλοι κοινωνικοί χρόνοι...21 Γ. Ευελιξία του χρόνου εργασίας...23 Γ1. Πολιτικές ευελιξίας του χρόνου εργασίας...28 Γ2. Παραδοσιακές µορφές ευελιξίας...30 Γ2.1 Υπερεργασία...30 Γ2.2 Υπερωρία...30 Γ2.3 Συστήµατα βάρδιας...31 Γ2.4 Εκ περιτροπής εργασία...32 Γ2.5 Ελαστικό ωράριο...32 Γ2.6 «Job sharing» (από κοινού κατοχή θέσης εργασίας)...33 Γ2.7 Μερική Απασχόληση...34 Γ2.7.1 Νοµοθετικές παρεµβάσεις για τη µερική απασχόληση...35 Γ2.7.2 Η µερική απασχόληση στην Ελλάδα σε σύγκριση µε τις υπόλοιπες χώρες της Ε.Ε. και του ΟΟΣΑ...36 Γ3. Σύγχρονες µορφές ευελιξίας...39 Γ3.1 Τηλεργασία...39 Γ3.1.1 Η ευρωπαϊκή συµφωνία-πλαίσιο για την τηλεργασία...39 Γ3.1.2 Το νοµοθετικό πλαίσιο της τηλεργασίας στην Ελλάδα...39 Γ3.2 Συνολική διευθέτηση του εργάσιµου χρόνου Η κοινοτική ρύθµιση του χρόνου εργασίας Η δεσµευτική παρέµβαση της Ε.Ε Η Οδηγία 93/104/ΕΚ Παρεκκλίσεις από την περίοδο αναφοράς (άρθρο 17 παρ.4)

7 1.1.2 Ρήτρα opt-out (άρθρο 18 παρ.1βi) Η Οδηγία 2000/34/ΕΚ Η Οδηγία 2003/88/ΕΚ Η µη δεσµευτική παρέµβαση της Ε.Ε Η Πράσινη Βίβλος για την οργάνωση της εργασίας Η Ευρωπαϊκή Στρατηγική για την Απασχόληση (ΕΣΑ) Η κοινοτική νοµολογία για το χρόνο εργασίας Υπόθεση SIMAP Υπόθεση JAEGER Αντίκτυπος νοµολογίας ΕΚ...59 Ε. Το ελληνικό ρυθµιστικό πλαίσιο για το χρόνο εργασίας...61 Ε1. Εθνική Νοµοθεσία...63 Ε1.1 Ν. 1892/ Ε1.2 Ν. 2639/ Ε1.3 Ν. 2874/ Ε1.4 Ν. 3385/ Ε2. Κοινωνικός ιάλογος...71 ΣΤ. Οι κοινωνικές και οικονοµικές επιπτώσεις της ευελιξίας του χρόνου εργασίας...73 ΣΤ1. Συνδυασµός επαγγελµατικής και προσωπικής ζωής...74 ΣΤ2. Ευελιξία και ποιότητα στην εργασία...78 ΣΤ3. Οικονοµικές παράµετροι των πολιτικών ευελιξίας του εργάσιµου χρόνου...81 Ζ. Συµπεράσµατα...84 Η. Βιβλιογραφία...88 Α. Ελληνική:...88 Βιβλία:...88 Άρθρα:...88 Κείµενα σε συλλογικούς τόµους:...89 Εκθέσεις Υλικό από επίσηµους φορείς:...89 ιδακτικές σηµειώσεις:...90 Β. Ξενόγλωσση:...91 Γ. ικτυακοί τόποι:...91 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

8 Α. Εισαγωγή Ο χρόνος εργασίας και ο τρόπος οργάνωσής του αποτελεί ένα καίριο ζήτηµα που βρίσκεται στον πυρήνα των αλλαγών στις εργασιακές σχέσεις. Η αναδιοργάνωση του χρόνου εργασίας είναι ένα έντονα πολεµικό θέµα, που προέκυψε µέσα από τις κοινωνικο-οικονοµικές εξελίξεις των τελευταίων δεκαετιών κι έχει πυροδοτήσει ποικίλες αντιδράσεις. Η µετάβαση από το φορντικό στο µεταφορντικό µοντέλο παραγωγής, η ευρεία χρήση νέων τεχνολογικών µέσων στην παραγωγική διαδικασία, η µαζική είσοδος των γυναικών στην αγορά εργασίας και η αλλαγή των παραδοσιακών προτύπων και ρόλων µέσα στα πλαίσια της παγκοσµιοποιηµένης οικονοµίας και του διεθνούς ανταγωνισµού, αποτελούν τις κυριότερες εξελίξεις που έφεραν στο προσκήνιο το θέµα της ευέλικτης οργάνωσης του χρόνου εργασίας. Η ευελιξία είναι µια σύγχρονη τάση που χαρακτηρίζει τόσο την παραγωγική διαδικασία όσο και τη λειτουργία της αγοράς εργασίας, και ευελπιστεί να αντιµετωπίσει τις νέες αλλαγές. Η ευελιξία στις εργασιακές σχέσεις διακρίνεται σε διάφορες πτυχές, όπως ευελιξία µισθών, ευελιξία απασχόλησης, ευελιξία χρόνου εργασίας. Η ευελιξία του χρόνου εργασίας προβάλλεται ως λύση στα σύγχρονα κοινωνικοοικονοµικά προβλήµατα αλλά ταυτόχρονα αµφισβητείται για τις ενδεχόµενες αρνητικές επιπτώσεις που συνεπάγεται στο πεδίο των εργασιακών σχέσεων, αλλά και γενικότερα στην ποιότητα ζωής. Η κρίση της κανονικής σχέσης εργασίας σηµατοδοτεί µια σειρά αλλαγών στις παραδοσιακές σχέσεις: ο χρόνος εργασίας έχει πάψει να έχει τη στενή παραδοσιακή έννοια, αποκτά νέα διάσταση κι εντάσσεται µέσα στο πλαίσιο των κοινωνικών χρόνων. Κεκτηµένα δικαιώµατα µέσα από πολυετείς αγώνες όπως το 8ωρο αµφισβητούνται, γίνονται αντικείµενο διαπραγµατεύσεων και θυσιάζονται στο βωµό της ανταγωνιστικότητας της οικονοµίας. Το συλλογικό µοντέλο εργασιακών ρυθµίσεων έχει χάσει τη σηµασία του και παραχωρεί τη θέση του σε ατοµικές συµφωνίες ρύθµισης των εργασιακών σχέσεων, µε προεξάρχοντα τον χρόνο εργασίας. Αντικείµενο της παρούσας µελέτης αποτελεί η εξέλιξη της έννοιας του εργασιακού χρόνου και η πορεία του προς ολοένα και περισσότερο ευέλικτες ρυθµίσεις. Η ευέλικτη ρύθµιση του χρόνου εργασίας προέκυψε ως ανάγκη αντιµετώπισης της ανεργίας και της χαµηλής παραγωγικότητας των επιχειρήσεων, 8

9 από πολλούς παρουσιάζεται ως ατοµική επιλογή ενώ από άλλους ως µέσο αναδιοργάνωσης της παραγωγικής λειτουργίας της επιχείρησης, κι είναι αιτία έντονων αµφισβητήσεων για τις κοινωνικο-οικονοµικές της επιπτώσεις. Μια ολοκληρωµένη και σφαιρική προσέγγιση του επίκαιρου ζητήµατος της ελαστικοποίησης του χρόνου εργασίας ως πτυχή της ευελιξίας των εργασιακών σχέσεων απαιτεί την αναζήτηση των αιτίων που έφεραν στο προσκήνιο ένα τόσο πολεµικό θέµα, και την επισκόπηση των κοινωνικο-οικονοµικών αλλαγών που ανέδειξαν την ευελιξία ως µέσο ρύθµισης των εργασιακών σχέσεων. Επίσης, αναγκαία είναι η καταγραφή της συζήτησης γύρω από αυτό το θέµα, όπως αυτή αποτυπώνεται στις θεσµικές ρυθµίσεις εθνικές και κοινοτικές και στον κοινωνικό διάλογο, καθώς και η κριτική της αποτελεσµατικότητάς των. Επίσης, θα αναλύσουµε τις κυριότερες πολιτικές ευελιξίας του χρόνου εργασίας, θα εστιάσουµε την προσοχή µας σε ορισµένες από αυτές που βρίσκονται στο επίκεντρο των αλλαγών, όπως είναι η διευθέτηση, και θα αναζητήσουµε τις θετικές κι αρνητικές συνέπειες αυτών τόσο στο επίπεδο της ποιότητας ζωής όσο και στο παραγωγικό επίπεδο των επιχειρήσεων. Συγκεκριµένα, στο πρώτο µέρος (κεφάλαιο Β ) αποτυπώνεται η επικαιρότητα του ζητήµατος, η σηµασία του σε κοινωνικο-οικονοµικό επίπεδο και η σχέση του µε τους άλλους κοινωνικούς χρόνους. Επιχειρείται µια ανάλυση των κοινωνικο-οικονοµικών αλλαγών που έφεραν στο προσκήνιο το θέµα της οργάνωσης του χρόνου εργασίας, ιδίως µέσα στα πλαίσια της αγοράς εργασίας, κι αναλύονται οι αιτίες για τις οποίες προωθείται η ευελιξία του χρόνου εργασίας ως λύση στα κοινωνικο-οικονοµικά προβλήµατα της σύγχρονης εποχής. Το δεύτερο µέρος (κεφάλαιο Γ ) αφορά την ευελιξία του χρόνου εργασίας στα πλαίσια της νέας παραγωγικής διαδικασίας, και τις ανάγκες που η ελαστικοποίηση του χρόνου εργασίας καλείται να καλύψει. Επιπλέον, καταγράφονται οι σηµαντικότερες πολιτικές ευελιξίας του χρόνου εργασίας, παραδοσιακές και σύγχρονες, ώστε να καταδειχθεί και η πρακτική σηµασία των ρυθµίσεων που προκρίνονται κάθε φορά ως οι καταλληλότερες για τις ανάγκες της επιχείρησης ή/και των εργαζοµένων. Στο τρίτο µέρος (κεφάλαιο ) καταγράφεται το κοινοτικό πλαίσιο ρύθµισης του χρόνου εργασίας µέσα από µια σειρά Οδηγιών, µη δεσµευτικών παρεµβάσεων και της νοµολογίας του ΕΚ, και περιγράφεται ο ρόλος του ευρωπαϊκού 9

10 κοινωνικού διαλόγου στην προώθηση των θεµάτων που άπτονται του χρόνου εργασίας. Στο τέταρτο µέρος (κεφάλαιο Ε ) αναλύεται η εξέλιξη των ελληνικών ρυθµίσεων γύρω από το χρόνο εργασίας, όσον αφορά συγκεκριµένα νοµοθετικά µέτρα. Αποτυπώνεται, ακόµη, η στάση της εργοδοσίας, των συνδικάτων και της εκάστοτε κυβέρνησης απέναντι στο θεσµό της διευθέτησης του εργάσιµου χρόνου, και αναζητείται η συνεισφορά του κοινωνικού διαλόγου στην προώθηση των συγκεκριµένων πολιτικών. Στο πέµπτο µέρος (κεφάλαιο ΣΤ ) αναλύονται οι κοινωνικές επιπτώσεις της ευελικτοποίησης του χρόνου εργασίας σε σχέση µε συγκεκριµένες εκφάνσεις της ποιότητας ζωής, όπως η εναρµόνιση εργασιακού και προσωπικού βίου, και η ποιότητα στην εργασία. Οι οικονοµικές πτυχές της ευελιξίας του χρόνου εργασίας αφορούν την αποτελεσµατικότητα των προωθούµενων πολιτικών για την παραγωγική διαδικασία µέσα στα πλαίσια του συνεχώς διεθνοποιούµενου ανταγωνισµού. Μέσα από µια τέτοια σφαιρική διερεύνηση των διάφορων πτυχών του θέµατος, αντιλαµβανόµαστε το τεράστιο ενδιαφέρον που συνεπάγεται για τις επιχειρήσεις, για τις κυβερνήσεις, για όλο το εργατικό δυναµικό. Επηρεάζει κατά κάποιο τρόπο άµεσα όλους τους κοινωνούς. Η επικαιρότητα του ζητήµατος είναι µεγάλη, καθώς συγκεντρώνει το ενδιαφέρον όλου του εργατικού κόσµου, αλλά και αντικρουόµενα πυρά από όλες τις πλευρές. Η σφαιρική ενασχόλησή µας µε το εν λόγω ζήτηµα είναι απαραίτητη προκειµένου να κατανοήσουµε την νέα εποχή που σηµατοδοτεί για τις εργασιακές σχέσεις όλη αυτή η συζήτηση γύρω από τις προωθούµενες ευέλικτες ρυθµίσεις του χρόνου εργασίας. Ειδικά για τη δηµόσια διοίκηση, το ενδιαφέρον για όλη την παραπάνω συζήτηση είναι τεράστιο, καθώς άπτεται της επαναδιαπραγµάτευσης κεκτηµένων εργασιακών δικαιωµάτων των δηµοσίων υπαλλήλων, και της ρύθµισης του άκαµπτου ωραρίου των δηµοσίων υπηρεσιών κατά τρόπο συµβατό µε τους υπόλοιπους κοινωνικούς χρόνους, αλλά και µε τα ωράρια σχολείων, επιχειρήσεων, καταστηµάτων, κλπ. Η επικαιρότητα του θέµατος, η εξελισσόµενη συζήτηση γύρω από αυτό και οι έντονες αντιδράσεις που έχει γεννήσει, αναδεικνύουν την οργάνωση του χρόνου εργασίας σε καίριο ζήτηµα για τη γενικότερη εξέλιξη των εργασιακών σχέσεων. Μέσα από τη σφαιρική προσέγγιση του θέµατος θα δείξουµε τους κινδύνους που υποκρύπτει η όλη συζήτηση όσον αφορά τον εργασιακό κόσµο. Η 10

11 παραβίαση των εργατικών δικαιωµάτων, η υποβάθµιση της θέσης του εργαζόµενου και η πορεία των εργασιακών σχέσεων προς ένα αβέβαιο κι αµφισβητήσιµο µέλλον είναι ζητήµατα που θα πρέπει να θέσουν τη συζήτηση γύρω από την οργάνωση του χρόνου εργασίας σε νέα βάση. 11

12 Β. Το ζήτηµα του χρόνου εργασίας στις σύγχρονες κοινωνίες Ο χρόνος εργασίας αποτελεί (µαζί µε το ζήτηµα του µισθού) την αρχαιότερη και µόνιµη εστία διαµάχης στα πλαίσια των σύγχρονων καπιταλιστικών κοινωνιών, αφού διαδραµατίζει τεράστια σηµασία τόσο στο πεδίο της παραγωγής, όσον αφορά το κόστος, το κέρδος και τη διαδικασία συσσώρευσης κεφαλαίου, όσο και στο πεδίο της κοινωνικής και ιδιωτικής ζωής των ανθρώπων, όσον αφορά το εισόδηµα, τον ελεύθερο χρόνο, κ.λ.π. Η οργάνωση του χρόνου εργασίας, γενικότερα, αποτελεί καίριο ζήτηµα, όσον αφορά την οργάνωση της απασχόλησης και την αναπαραγωγή του εργατικού δυναµικού, και επηρεάζεται από τις διεθνείς εξελίξεις σε κοινωνικο-οικονοµικό επίπεδο. Η µορφή οργάνωσης του εργάσιµου χρόνου ανέκαθεν απασχολούσε τόσο τις κυβερνήσεις όσο και τους εργαζόµενους και τους εργοδότες για την αύξηση της απασχόλησης, την καταπολέµηση της ανεργίας και την προστασία των δικαιωµάτων των εργαζοµένων, αποτελώντας κι ένα αµφιλεγόµενο σηµείο όπου διασταυρώνονται αντικρουόµενες απόψεις γύρω από τις ανάγκες που καλείται να καλύψει κάθε φορά. Εξίσου σηµαντικό ερώτηµα αποτελεί και το πλαίσιο µέσα στο οποίο πρέπει να τοποθετηθεί το πρόβληµα του εργάσιµου χρόνου, ανάλογα αν αποτελεί στενά οικονοµικό ή ποσοτικό πρόβληµα ή αντιθέτως αλληλεπιδρά µε τους άλλους κοινωνικούς χρόνους. Παρόλο που η κλασική πολιτική οικονοµία µόλις πριν δυο αιώνες αντιµετώπιζε τον εργάσιµο χρόνο ως καθαρά οικονοµικό πρόβληµα, βαθµιαία προστέθηκαν στη νοµοθεσία για το χρόνο εργασίας µια σειρά ρήτρες και περιορισµοί που εκφράζουν το πώς οι σύγχρονες κοινωνίες αξιολογούν τη σχέση ανάµεσα στο χρόνο εργασίας και την οικογενειακή ζωή, την υγεία και ασφάλεια των εργαζοµένων, τον ελεύθερο χρόνο τους, την ποιότητα ζωής, κ.λ.π. Σ αυτά τα πλαίσια ο χρόνος εργασίας γίνεται αντιληπτός ως µέρος του συνολικού κοινωνικού χρόνου και διαµορφώνεται ένα πεδίο ρυθµίσεων γύρω από τον χρόνο εργασίας που αφορά τόσο την οικονοµική πολιτική, όσο και την κοινωνική πολιτική µε την ευρύτερη διάστασή της. 1 1 Αλεξανδρόπουλος Στ.,

13 Σήµερα, το ζήτηµα του τρόπου οργάνωσης του χρόνου εργασίας επανέρχεται τόσο επίκαιρο όσο ποτέ εξαιτίας των γενικότερων εξελίξεων σε κοινωνικο-οικονοµικά θέµατα, όπως η κρίση της κανονικής σχέσης εργασίας, η είσοδος των γυναικών στον εργασιακό στίβο, η αλλαγή των αξιακών σχέσεων, η αύξηση της ανεργίας, η τεχνολογική πρόοδος, η αλλαγή του τρόπου οργάνωσης παραγωγής και η ανάγκη πληρέστερης προστασίας των εργασιακών δικαιωµάτων. Η συζήτηση γύρω από τον τρόπο οργάνωσης του εργάσιµου χρόνου είναι έντονη και συγκεντρώνει µεγάλο ενδιαφέρον αλλά και αντίθετες συχνά απόψεις για την µορφή οργάνωσης που θα επιλεγεί ως η καταλληλότερη για την αντιµετώπιση των σύγχρονων εξελίξεων. Όµως ποιοι λόγοι επιβάλλουν την επαναδιαπραγµάτευση κεκτηµένων δικαιωµάτων στο πεδίο του χρόνου εργασίας; Γιατί θεωρείται αναγκαία η εισαγωγή νέων µορφών οργάνωσης του χρόνου εργασίας; Ποιες αντικρουόµενες απόψεις διχάζουν κυβερνήσεις, εργοδότες και εργαζόµενους γύρω από την αναδιοργάνωση του χρόνου εργασίας; Όλα αυτά τα καίρια ζητήµατα βρίσκονται στο κέντρο της έντονης συζήτησης γύρω από τις νέες µορφές οργάνωσης του εργάσιµου χρόνου. 13

14 Β1. Σύγχρονες διαστάσεις του χρόνου εργασίας Μια σειρά ραγδαίων εξελίξεων κατά τον τελευταίο αιώνα έχουν επαναφέρει στο προσκήνιο το θέµα της οργάνωσης του χρόνου εργασίας σχετικά µε τις νέες προκλήσεις που καλείται να υπηρετήσει. Αυτές οι τεράστιες αλλαγές έχουν γεννήσει µια έντονη φιλολογία γύρω από την επαναδιαπραγµάτευση κεκτηµένων δικαιωµάτων, όπως το 8ωρο, η εισαγωγή νέων µορφών οργάνωσης του χρόνου εργασίας για την αντιµετώπιση των νέων αναγκών που έχουν προκύψει, και η επαπειλούµενη προστασία των εργασιακών δικαιωµάτων µέσα από τις νέες ευέλικτες ρυθµίσεις που προωθούνται. Η σύγκρουση ανάµεσα στην παλιά και τη νέα οργάνωση του εργάσιµου χρόνου είναι γεγονός αναµφισβήτητο, καθώς φθίνει το µοντέλο της βιοµηχανίας πάνω στο οποίο οικοδοµήθηκε η έννοια του τυπικού εργάσιµου χρόνου και αναδύεται το νέο πρότυπο της µετα-βιοµηχανικής οργάνωσης της παραγωγής, της κοινωνίας, και κατ επέκταση του χρόνου. Στο φορντικό παραγωγικό υπόδειγµα που αντιστοιχεί στη βιοµηχανική εποχή, οι ώρες εργασίας είναι αυστηρά καθορισµένες και σταθερές στη διάρκεια της εβδοµάδας και του έτους. Αντίθετα, στο νέο µετα-φορντικό παραγωγικό πρότυπο που αρχίζει να κυριαρχεί στη µεταβιοµηχανική εποχή που διανύουµε, ο χρόνος χαρακτηρίζεται από ποικιλία, εξαιρετική ακρίβεια και απουσία κάθε χρονικού φραγµού. Τα σταθερά σηµεία αναφοράς σε σχέση µε τον εργάσιµο χρόνο συνεχώς διαφοροποιούνται και τίθενται υπό αίρεση. Παράλληλα, αυξάνεται συνεχώς ο αριθµός των γυναικών που συµµετέχει στην αγορά εργασίας, µε αποτέλεσµα να εντείνεται η σύγκρουση ανάµεσα στην επαγγελµατική και την οικογενειακή ζωή. Η επιµήκυνση των ωρών λειτουργίας σε πολλούς κλάδους της οικονοµίας µε την επικράτηση ακανόνιστων και µεταβαλλόµενων ωραρίων επιδεινώνει τη σύγκρουση αυτή. Αλλάζει επίσης το µέτρο υπολογισµού του εργάσιµου χρόνου, καθώς η ευελικτοποίηση του εργάσιµου χρόνου καθιστά όλο και πιο απαραίτητο τον υπολογισµό των ωρών εργασίας σε ετήσια βάση, ώστε να αυξηθούν τα περιθώρια επιλογής των επιχειρήσεων και να περιοριστεί το εργατικό κόστος 2. Η τάση µείωσης κι ελαστικοποίησης του χρόνου εργασίας αρχίζει να γίνεται εντονότερη µετά τις πετρελαϊκές κρίσεις της δεκαετίας του 70, όταν η κατάσταση 2 Καραντινός / Κετσετζοπούλου / Μουρίκη,

15 της σταθερούς, µόνιµης µε σταθερές εργάσιµες ώρες απασχόλησης ανατρέπεται, τα παραγωγικά και καταναλωτικά πρότυπα, η παραγωγικότητα της εργασίας και η αποδοτικότητα του κεφαλαίου εµφανίζουν ενδείξεις κορεσµού, οι κοινωνικές και εργασιακές ισορροπίες αµφισβητούνται. Μέσα σ αυτό το κλίµα, µια σειρά από κοινωνικο-οικονοµικές αλλαγές οδήγησαν στην ανάγκη εκσυγχρονισµού των οικονοµιών, στην αναδιάρθρωση του εργατικού δυναµικού και στην αµφισβήτηση της κανονικής σχέσης εργασίας. Συνοπτικά οι εξελίξεις αυτές είναι 3 : Α) η µετακίνηση του εργατικού δυναµικού από τον πρωτογενή και δευτερογενή τοµέα προς τον τριτογενή τοµέα και τα νέα είδη υπηρεσιών Β) οι αλλαγές στη σύνθεση του εργατικού δυναµικού µε τη µαζική είσοδο των γυναικών στην αγορά εργασίας Γ) η παρατεταµένη ανεργία και η αβεβαιότητα της εργασίας ) οι επαναστατικές τεχνολογικές εξελίξεις που φέρνουν δραστικές αλλαγές στην οργάνωση της εργασιακής διαδικασίας, τη διάρκεια και τις µορφές της απασχόλησης, καθώς η ευρεία χρήση νέων τεχνολογιών και η οργανωτική ανασυγκρότηση συνοδεύονται συνήθως από µείωση της εργασίας, οπότε αναζητούνται λύσεις µέσω της ευελικτοποίησης του χρόνου εργασίας Ε) η αυξανόµενη πίεση για περισσότερο ελεύθερο χρόνο και καλύτερη ποιότητα ζωής, η µεταβολή των αξιών και ο αναπροσανατολισµός των εργαζοµένων προς την ελεύθερη επιλογή και διαχείριση του χρόνου. Επιπλέον, από τα µέσα της δεκαετίας του 80 γίνεται συνειδητό ότι η αντιµετώπιση των προβληµάτων της απασχόλησης και η προώθηση των οικονοµικών δραστηριοτήτων απαιτούν νέα αντίληψη για την οργάνωση της εργασίας και του χρόνου εργασίας, ιδίως αφότου το φορντικό µοντέλο παραγωγής µετατοπίζεται προς ευέλικτες µορφές απασχόλησης, και νέες εργασιακές σχέσεις έρχονται στο προσκήνιο, καταργώντας τις βεβαιότητες σε σχέση µε την απασχόληση ως απάντηση στις διαρθρωτικές αλλαγές της οικονοµίας. Η ριζική αναµόρφωση του εργάσιµου χρόνου συνεπικουρείται από τις σηµαντικές αλλαγές που σχετίζονται µε την πρόσληψη του χρόνου και τη διευθέτησή του, δηλαδή: α) τις τεχνολογικές εξελίξεις που επέτρεψαν την εισαγωγή των νέων Τεχνολογιών Πληροφορικής και Επικοινωνίας στην παραγωγή και συνετέλεσαν στην αναδιοργάνωση του τρόπου εργασίας και 3 Καραντινός / Κετσετζοπούλου / Μουρίκη,

16 παραγωγής, β) την πολλαπλάσια αξία που έχει ο χρόνος στην εποχή µας σε σχέση µε το παρελθόν, και γ) το νέο πολιτιστικό ρεύµα που υπογραµµίζει την αξία της αυτονοµίας, της ελεύθερης επιλογής και τη σηµασία των κοινωνικών - εκτός του εργάσιµου - χρόνων. Επίσης, η κρίση της κανονικής σχέσης εργασίας, η ανικανότητα της βιοποριστικής εργασίας και της αγοράς εργασίας να παράσχουν τα µέσα διασφάλισης της αναπαραγωγής, αλλά και εγγενείς αδυναµίες του κρατικού µηχανισµού, όπως η οικονοµική κρίση του κράτους, η αύξηση του δηµόσιου χρέους, η δοµική του ανικανότητα ν αυξήσει τις παραγωγικές δραστηριότητες και η κρίση νοµιµοποίησής του 4, είναι στοιχεία που απαιτούν την αναδιοργάνωση των εργασιακών σχέσεων για την επίλυση των γενικότερων προβληµάτων. 4 Τζουτζιαράκης Γ.,

17 Β2. Χρόνος εργασίας και αγορά εργασίας Η κανονική σχέση εργασίας είναι αποτέλεσµα πολυετών αγώνων των εργαζοµένων και αφορά κεκτηµένα δικαιώµατα, όπως το 8ωρο και το πλήρες και συνεχές ωράριο απασχόλησης. Το κεντρικό χαρακτηριστικό της κανονικής σχέσης εργασίας είναι ότι ο χρόνος εργασίας δεν αφήνεται να ρυθµιστεί από τους µηχανισµούς της αγοράς και τη λογική τους και δεν αντιµετωπίζεται σαν ένα κοινό αγαθό, σαν «εµπόρευµα» που µπορεί να διατεθεί κατά βούληση. Γι αυτό και ο κρατικός παρεµβατισµός και η νοµιµοποίηση, χάρις στην οποία εξελίχθηκε το Εργατικό ίκαιο, στράφηκαν καταρχάς κατά της αντιµετώπισης του χρόνου εργασίας σαν απλό εµπόρευµα. Πέρα από την προστασία των εργαζοµένων, η κανονική σχέση εργασίας αποσκοπούσε στην κοινωνική αποδοχή της βιοποριστικής εργασίας στο πλαίσιο του εργοστασίου, αλλά και στη ρύθµιση της χρονικής διάστασης που, λόγω της εισαγωγής του φορντικού µοντέλου παραγωγής µε τον έντονο καταµερισµό εργασίας, απαιτούσε τη σύγχρονη παρουσία εργαζοµένων σ ένα χώρο. Η διάσπαση της λειτουργικής και γεωγραφικής ενότητας του εργοστασίου, η εισαγωγή νέων τεχνολογικών µέσων στην παραγωγική διαδικασία, η εξασθένιση των συνδικάτων και η άνθηση της παραοικονοµίας µεταβάλλουν βασικά µεγέθη του συστήµατος παραδοσιακών εργασιακών σχέσεων κι επιβάλλουν νέες ρυθµίσεις για αντιµετώπιση των νέων δεδοµένων, µε προεξάρχουσα λύση την ευελικτοποίηση του χρόνου εργασίας. Η σταδιακή µείωση του ειδικού βάρους της βιοµηχανίας µε την παράλληλη αύξηση του τοµέα των υπηρεσιών διευρύνει το πεδίο εφαρµογής προτύπων οργάνωσης της εργασιακής διαδικασίας µε κεντρικό στοιχείο την εξατοµίκευση και ελαστικοποίηση του χρόνου εργασίας. Η οικονοµική κρίση και η υψηλή ανεργία θέτουν επίσης το πρόβληµα της ανακατανοµής της υπάρχουσας εργασίας µέσω της µείωσης του χρόνου εργασίας σε συνδυασµό µε µορφές ελαστικοποίησης του χρόνου εργασίας. Ειδικότερα, η ανεργία έχει αναδειχθεί σε µείζον κοινωνικοπολιτικό πρόβληµα για τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και αρκετοί επιστήµονες θεωρούν ότι θα πρέπει να αναζητηθούν λύσεις προς την κατεύθυνση µιας κοινωνικά δίκαιης (ανα)κατανοµής του διαθέσιµου όγκου εργασίας. Προς αυτή την κατεύθυνση προτείνουν τη µείωση του εργάσιµου χρόνου, ως µέτρου που 17

18 συµβάλλει αφενός στη δηµιουργία νέων θέσεων απασχόλησης και αφετέρου στην αναδιανοµή της απασχόλησης, καθώς µε βάση τα ευρήµατα της διεθνούς βιβλιογραφίας (OECD, 1988, Ρίφκιν, 1996) 5 υπάρχει άµεση θετική συσχέτιση µεταξύ της αύξησης των θέσεων απασχόλησης και της µείωσης του εργάσιµου χρόνου. Η πρόταση αυτή απορρίπτεται από τους οπαδούς του νεοφιλελευθερισµού και όσους τάσσονται υπέρ της ελαστικοποίησης και της απορρύθµισης της αγοράς εργασίας, καθώς πιστεύουν ότι παρεµβάσεις και ανελαστικές ρυθµίσεις τέτοιου είδους παρεµποδίζουν το µηχανισµό των τιµών να λειτουργήσει. Παρόλο που παρόµοιες απόψεις σχετικοποιούν το ρόλο του εργάσιµου χρόνου, εντούτοις δεν αµφισβητείται η συµβολή της µείωσής του στην απασχόληση, καθώς ο χρόνος εργασίας αποτελεί έναν από τους παράγοντες που διαµορφώνουν την απασχόληση, όπως τονίζεται σε µελέτη του ΙΝΕ της ΓΣΕΕ 6. Οι παράγοντες αυτοί είναι: α) η υποκατάσταση εργασίας από κεφάλαιο, β) οι µεταβολές στο βαθµό χρησιµοποίησης του παραγωγικού δυναµικού, γ) οι επενδύσεις σε µηχανολογικό εξοπλισµό και δ) οι µεταβολές στο χρόνο εργασίας. Σε ό,τι αφορά τη σύγκριση του εργάσιµου χρόνου στην Ελλάδα και την Ευρωπαϊκή Ένωση, η Ελλάδα ανήκει στις χώρες όπου αυξήθηκε ο εργάσιµος χρόνος τα τελευταία χρόνια, όπως φαίνεται από τον παρακάτω πίνακα 7 για τον µέσο εβδοµαδιαίο χρόνο εργασίας: Στον µη αγροτικό τοµέα Στη µεταποίηση / /93 ΒΕΛΓΙΟ 33,6 32,6 33,5 32,3 ΙΣΠΑΝΙΑ 38,4 36,6 37,4 36,6 ΓΑΛΛΙΑ 39,3 38,9 38,9 38,6 ΓΕΡΜΑΝΙΑ 40, ,5 38,8 ΑΝΙΑ ,5 ΕΛΛΑ Α ,5 40,6 ΟΛΛΑΝ ΙΑ 41 40,2 40,5 39,9 ΙΡΛΑΝ ΙΑ ,8 40,5 5 Καραντινός / Κετσετζοπούλου / Μουρίκη, Έρευνα της ΓΣΕΕ για το 35ωρο, στο Ενηµέρωση, τ. 10, Ιανουάριος 1996, σ Πηγή: ιεθνές Γραφείο Εργασίας, Έρευνα ΙΝΕ-ΓΣΕΕ, στο Ενηµέρωση, ό.π., σ.15 18

19 ΠΟΡΤΟΓΑΛΙΑ 38,9 36,2 38,6 37,5 ΣΟΥΗ ΙΑ 35,7 37,3 37,7 38,5 ΒΡΕΤΑΝΙΑ 43,6 42,9 42,9 43,2 Στην περίπτωση της Ελλάδας, µετά το 1990 διαπιστώνεται ότι η όποια αύξηση στη ζήτηση εργασίας δεν µεταφράζεται σε αύξηση της απασχόλησης αλλά σε αύξηση του πραγµατικού εργάσιµου χρόνου, και ότι η άµεση µετατροπή της µείωσης του χρόνου εργασίας σε νέες θέσεις εργασίας αφορά κυρίως θέσεις µε χαµηλή ειδίκευση ή ανειδίκευτη εργασία, όπως προκύπτει από συγκριτικά στοιχεία της EUROSTAT για τις χώρες της Ε.Ε. 8. Όπως καταλαβαίνουµε, η µείωση του εργάσιµου χρόνου είναι εξαιρετικά σύνθετο πρόβληµα µε προεκτάσεις µακροοικονοµικές και κοινωνικές, και αναδεικνύεται σε κρίσιµο θέµα της πολιτικής των συνδικάτων, των εργοδοτικών φορέων και των κυβερνήσεων. Συνδικάτα και εργοδοσία προσεγγίζουν από διαφορετικές αφετηρίες το πρόβληµα του εργάσιµου χρόνου. Τα συνδικάτα, ξεκινώντας από την ανάγκη καταπολέµησης της ανεργίας και βελτίωσης των συνθηκών ζωής των εργαζοµένων, θα προτιµούσαν µια γενική µείωση του εργάσιµου χρόνου στις 35 ώρες ή και λιγότερο χωρίς µείωση των αποδοχών. Η εργοδοσία, αντίθετα από τα συνδικάτα, προτιµά την ελαστικοποίηση του εργάσιµου χρόνου µε εξατοµικευµένες ρυθµίσεις µέσα από την αύξηση της µερικής απασχόλησης και την εισαγωγή διαφοροποιηµένων ωραρίων, µε κύριο µέληµα τη µείωση του εργατικού κόστους και την αποδοτικότερη λειτουργία του µηχανολογικού εξοπλισµού. Από την άλλη µεριά, ο ρόλος των κυβερνήσεων εκδηλώνεται κυρίως στη θέσπιση νοµικών ορίων στη διάρκεια του εργάσιµου χρόνου και στη διαµόρφωση των προϋποθέσεων που επιδρούν στον πραγµατικό χρόνο εργασίας. 9. Εντούτοις, δε θα πρέπει να παραβλέψουµε πως στις οικονοµίες µε χαµηλή διεθνή ανταγωνιστικότητα είναι περιορισµένη η δυνατότητα µείωσης του εργάσιµου χρόνου χωρίς αντίστοιχη µείωση των αµοιβών, κάτι στο οποίο αντιτίθενται τα συνδικάτα. Γι αυτό σε πολλές ευρωπαϊκές χώρες παρατηρείται µια αλλαγή πολιτικής από τα µέτρα µείωσης του εργάσιµου χρόνου προς την 8 Ενηµέρωση, ό.π., σ.16 9 Αλεξανδρόπουλος Στ.,

20 προώθηση των ευέλικτων µορφών απασχόλησης, για χάρη του διεθνούς ανταγωνισµού. 10 Η ελαστικοποίηση του χρόνου εργασίας εφαρµόζεται ταυτόχρονα και σαν στρατηγική µείωσης του κόστους εργασίας, αφού η προσαρµογή της προσφοράς εργασίας στις διακυµάνσεις της ζήτησης εργασίας µέσω της ελαστικοποίησης του χρόνου παροχής της αναµένεται να εξοικονοµήσει εργασία και εποµένως να µειώσει το κόστος εργασίας. Εντούτοις η ρύθµιση του χρόνου εργασίας γίνεται αντικείµενο αµφισβητήσεων από άλλες κατευθύνσεις, καθώς η κλίµακα αξιών των εργαζοµένων έχει µεταβληθεί προς µεταϋλιστικές αξίες, όπως ο ελεύθερος χρόνος Καραντινός / Κετσετζοπούλου / Μουρίκη, Τζουτζιαράκης Γ.,

21 Β3. Χρόνος εργασίας και άλλοι κοινωνικοί χρόνοι Το πρόβληµα του χρόνου εργασίας, σήµερα, δεν προσεγγίζεται αποκλειστικά ως πρόβληµα µιας ευρείας κοινωνικής οµάδας, αλλά αναλύεται τόσο ως γενικότερο πρόβληµα των χρόνων όλης της κοινωνίας, όσο και ως ειδικότερο πρόβληµα που τίθεται εξατοµικευµένα σε σχέση µε τους κοινωνικούς χρόνους του καθενός εργαζοµένου. Η σχέση του εργάσιµου χρόνου µε τους άλλους κοινωνικούς χρόνους δεν είναι ένα «ποσοτικό» ζήτηµα αλλά έχει ουσιώδεις ποιοτικές διαστάσεις. Η χρήση του χρόνου για οικογενειακές ανάγκες, αναψυχή και για πολιτιστική δραστηριοποίηση εξαρτάται από το πώς είναι οργανωµένος ο εργάσιµος χρόνος. Έτσι, οι συγκεκριµένες ποιοτικές όψεις των ωραρίων εργασίας και οι τρόποι που αυτά συνδέονται µε τους άλλους κοινωνικούς χρόνους του κάθε εργαζόµενου αποκτούν εξίσου µεγάλη σηµασία καθώς η ρύθµιση του εργάσιµου χρόνου σ έναν τοµέα της οικονοµίας, λ.χ. στη βιοµηχανία, είναι συναρτηµένη µε τη ρύθµιση άλλων κοινωνικών χρόνων, λ.χ. των ωραρίων των καταστηµάτων, των συγκοινωνιών κλπ. Βέβαιο είναι πάντως πως κατά τη ρύθµιση του εργάσιµου χρόνου θα πρέπει να λαµβάνονται υπόψη οι υπόλοιποι κοινωνικοί χρόνοι και ιδίως ο χρόνος που αντιστοιχεί στην οικογενειακή ζωή του εργαζόµενου ως έκφανση της ποιότητας ζωής του. Εξίσου σηµαντική είναι η συσχέτιση ανάµεσα στον τρόπο οργάνωσης του χρόνου εργασίας στις επιχειρήσεις και στις αστικές υπηρεσίες, όπως τα ωράρια των διοικητικών υπηρεσιών, των µεταφορών και επικοινωνιών, η υγεία και η εκπαίδευση, οι υπηρεσίες αναψυχής και οι ώρες λειτουργίας των καταστηµάτων, καθώς κατά τη διαχείριση του εργάσιµου χρόνου θα πρέπει να συµφιλιωθούν οι διαφορετικοί τρόποι µε τους οποίους λειτουργούν οι εργαζόµενοι άλλοτε ως παραγωγοί και άλλοτε ως καταναλωτές χρόνου. Όσον αφορά τη συσχέτιση των κοινωνικών χρόνων του καθενός εργαζοµένου ατοµικά, έχει διαπιστωθεί ότι κάθε µεµονωµένος εργαζόµενος θα επιθυµούσε σε διαφορετικά διαστήµατα της ζωής του να εργάζεται άλλοτε περισσότερο και άλλοτε λιγότερο, ανάλογα µε τις ανάγκες που αντιστοιχούν στον κύκλο ζωής του, λ.χ. ανατροφή παιδιών, επιµόρφωση, κλπ. Ένα σηµαντικό πείραµα εφαρµογής καινοτοµιών στην αναδιοργάνωση του εργάσιµου χρόνου ώστε να λαµβάνονται υπόψη οι ανάγκες του κάθε εργαζόµενου (εξατοµικευµένη 21

22 προσέγγιση) αποτελεί το παράδειγµα της επιχείρησης Ζανούσι στην Ιταλία, όπου δόθηκε πλήρης ελευθερία στις γυναίκες εργάτριες να αποφασίζουν µεταξύ τους πώς θα οργανώσουν τον χρόνο εργασίας τους. Γενικότερα στο ζήτηµα της εξατοµίκευσης των ωραρίων τα συνδικάτα πολλών χωρών αλλά και η Συνοµοσπονδία Ευρωπαϊκών Συνδικάτων (ETUC) έχουν τοποθετηθεί θετικά. Αρνητική στάση κρατούν τα συνδικάτα της Ιταλίας και της Ελλάδας, εξαιτίας της αντίληψης ότι το θέµα του εργάσιµου χρόνου δεν µπορεί να αντιµετωπιστεί «ατοµικά» αλλά αποτελεί «συλλογική επιλογή», επειδή η εξατοµίκευση µπορεί να οδηγήσει σε «ταξικό κατακερµατισµό» εξυπηρετώντας τις ελαστικοποιηµένες ρυθµίσεις που προωθεί η εργοδοτική πλευρά. Γι αυτό και ο τρόπος οργάνωσης του χρόνου εργασίας είναι τελικά περισσότερο καταναγκαστικός παρά εθελοντικός, σε αντίθεση µε τις εναλλακτικές µορφές εξατοµίκευσης που κερδίζουν ολοένα ευρωπαϊκό έδαφος, όπως λ.χ. η δηµιουργία «τράπεζας χρόνου». 12 Εποµένως, η εργασία δεν ορίζεται πια απλά ως ένα µέσο βιοπορισµού αλλά προσεγγίζεται µέσω του κοινωνικού και οικολογικού προορισµού της, καθώς οι αλλαγές στις οικογενειακές σχέσεις άλλαξαν άρδην το τοπίο οργάνωσης της εργασίας. Γι αυτό και πέρα από το στόχο της µείωσης του εργάσιµου χρόνου, ιδιαίτερη σηµασία αποκτούν οι µορφές αναδιοργάνωσής του που προωθήθηκαν αρχικά από τις επιχειρήσεις µέσω των ελαστικοποιήσεων µε στόχο τη µείωση του κόστους εργασίας και την αύξηση της ανταγωνιστικότητας Ο εργαζόµενος αποταµιεύει χρόνο ώστε να έχει τη δυνατότητα να µην εργάζεται µια άλλη περίοδο της ζωής του για λόγους σπουδών, ανατροφής παιδιών, κλπ 13 Αλεξανδρόπουλος Στ.,

23 Γ. Ευελιξία του χρόνου εργασίας Ο χρόνος εργασίας, όπως ειπώθηκε παραπάνω, αποτελεί καυτό θέµα µε διαστάσεις πολιτικές, ηθικές, και κοινωνικο-οικονοµικές, προκαλεί κατά καιρούς έντονη διαφωνία γύρω από τον τρόπο οργάνωσής του και συνιστά ένα ευαίσθητο θέµα διαχείρισης λόγω των προστατευόµενων δικαιωµάτων που έχουν κατακτηθεί µε πολυετείς θυσίες. Έτσι, η κανονική σχέση εργασίας, µε τη µορφή που τη γνωρίζαµε έως σήµερα, διέρχεται κρίση, εργασιακά δικαιώµατα που αποκτήθηκαν µε µακροχρόνιους αγώνες, όπως το 8ωρο, δεν θεωρούνται πια και τόσο αυτονόητα, κατακτήσεις αιώνων στις εργασιακές σχέσεις, όπως η πλήρης σταθερή απασχόληση, αλλοιώνονται και θυσιάζονται µε ευκολία στο βωµό της ανταγωνιστικότητας και της οικονοµίας, και νέες ευέλικτες µορφές οργάνωσης του χρόνου εργασίας έρχονται στο προσκήνιο ως λύση στα σύγχρονα κοινωνικο-οικονοµικά προβλήµατα, προκαλώντας έντονη διαφωνία για τις θετικές ή αρνητικές τους επιπτώσεις. Η ευελικτοποίηση της εργασίας και η διευθέτηση του χρόνου εργασίας αποτελεί επίκαιρο, αµφιλεγόµενο κι έντονα πολεµικό θέµα, προκαλεί έντονες διαφωνίες για τις ανάγκες που εξυπηρετεί, ενώ παρουσιάζει τεράστιο ενδιαφέρον εξαιτίας των κοινωνικο-οικονοµικών λόγων από τους οποίους πηγάζει και συγκεκριµένα: Ο έντονος ανταγωνισµός και η ταχεία τεχνολογική εξέλιξη µε τις µεταβολές που επιφέρουν στις παραγωγικές δοµές 14 ώθησαν τους επιχειρηµατίες να αναζητήσουν νέους οργανωτικούς τρόπους προσαρµογής των επιχειρήσεων στις διακυµάνσεις της αγοράς. Ο σύγχρονος εργαζόµενος βρίσκεται αντιµέτωπος µε νέες προκλήσεις κι επιλογές, αφού ως καταναλωτής µπορεί να θέλει την παροχή κάποιων υπηρεσιών για µακρύτερο χρονικό διάστηµα. Ακόµα και διαφορετικές κατηγορίες εργαζοµένων, όπως οι νέοι εργαζόµενοι, οι γυναίκες εργαζόµενοι, οι ηλικιωµένοι κι οι συνταξιούχοι µπορεί να επιθυµούν ευέλικτη διευθέτηση του χρόνου εργασίας για την ταυτόχρονη ικανοποίηση κι άλλων αναγκών τους. Η εργοδοσία αξιοποίησε προς όφελός της το πολυετές αίτηµα των εργαζοµένων για µείωση του χρόνου εργασίας προτείνοντας ως εναλλακτική λύση 14 Χαρακτηριστική είναι η µετάβαση από το φορντικό µοντέλο µε τις αλυσίδες παραγωγής που εισήγαγε ο Ταίυλορ, σ ένα µετα-φορντικό µοντέλο µε κύριο στοιχείο την χρήση Τ.Π.Ε. στην παραγωγική διαδικασία 23

24 νέα πρότυπα εργασιακών σχέσεων για να εξασφαλίσει ευελιξία στις ανάγκες και χαµηλό κόστος. Η ευέλικτη διευθέτηση του χρόνου εργασίας αποτελεί πτυχή της γενικότερης τάσης για αναζήτηση ευελιξίας στην εργασία, αναµένεται να δηµιουργήσει νέες δυνατότητες απασχόλησης και γι αυτό προκρίνεται ως κατάλληλη λύση στο πρόβληµα της υψηλής ανεργίας που ταλανίζει τις περισσότερες ευρωπαϊκές χώρες. 15 Η προώθηση της ευελιξίας του χρόνου εργασίας ως επιτακτική ανάγκη προσαρµογής στα νέα κοινωνικο-οικονοµικά της εποχής (βλ. παραπάνω για τη µετάβαση από το φορντικό στο µετα-φορντικό µοντέλο παραγωγής) αποσκοπεί στην ικανοποίηση πολλαπλών αναγκών, των κυβερνήσεων, της εργοδοσίας και των εργαζοµένων, δεδοµένης της σηµασίας του χρόνου στις σύγχρονες εργασιακές σχέσεις. Οι επιχειρήσεις επιζητούν ελαστικότητα στις εργασιακές σχέσεις µε το επιχείρηµα ότι η µισθωτή εξαρτηµένη εργασία πλήρους απασχόλησης και όλο το θεσµικό πλέγµα προστασίας αυτής είναι πολύ ανελαστικό µε αποτέλεσµα την αδυναµία µείωσης του κόστους των επιχειρήσεων, αύξησης της ανταγωνιστικότητας και προσαρµογής τους στις διακυµάνσεις της ζήτησης. Η οικονοµική κρίση, η ύφεση και η ανεργία ωθεί τις κυβερνήσεις να προωθούν ως λύση τις νέες µορφές οργάνωσης του χρόνου εργασίας και τους εργαζόµενους να τις αποδέχονται υπό προϋποθέσεις. Ειδικά στα πλαίσια της Ε.Ε., η ευελιξία του χρόνου εργασίας, ως πτυχή της γενικότερης ευελικτοποίησης των εργασιακών σχέσεων, προωθείται ως η καταλληλότερη λύση προσαρµοστικότητας των επιχειρήσεων για την εξυπηρέτηση των στόχων της ανταγωνιστικότητας και της ανάπτυξης που θέτει η Στρατηγική της Λισσαβόνας για µια Ευρώπη µε αναβαθµισµένη ποιότητα εργασίας. Οι εργαζόµενοι, από την πλευρά τους, κρίνουν θεµιτή την ευελικτοποίηση του χρόνου εργασίας προκειµένου να συνδυάσουν τις προσωπικές και κοινωνικές τους ανάγκες, όπως περισσότερη συµµετοχή στην οικογενειακή ζωή, ικανοποιητικότερη διαχείριση του ελεύθερου χρόνου, αναβάθµιση των δεξιοτήτων τους, ικανοποίηση των αναγκών τους ως καταναλωτών υπηρεσιών µε στόχο την εξασφάλιση καλύτερης ποιότητας ζωής. Εντούτοις, η διεθνής εµπειρία δείχνει ότι δεν υπάρχει κάποια ευρέως αποδεκτή µορφή ευελιξίας του χρόνου εργασίας που αποδεδειγµένα να εξασφαλίζει ικανοποιητικά κοινωνικο-οικονοµικά οφέλη, και η εξέταση των 15 ασκαλάκης.,

25 επιπτώσεων της εφαρµογής µέτρων ευελιξίας του εργάσιµου χρόνου δεν µπορεί να γίνεται αποµονωµένα και αποσπασµατικά, καθώς θα πρέπει να συνειδητοποιήσουµε πως ο εργάσιµος χρόνος ταυτίζεται και µε άλλες συνιστώσες της οικονοµικής και κοινωνικής πραγµατικότητας και οι στρατηγικές διαχείρισής του εξαρτώνται σε µεγάλο βαθµό από τις συνθήκες και τις προϋποθέσεις υλοποίησής τους. 16. Για όλους τους παραπάνω λόγους η ευέλικτη διευθέτηση του χρόνου εργασίας θεωρείται κοµβικό σηµείο στη συζήτηση γύρω από την αντιµετώπιση των νέων διαρθρωτικών αλλαγών της οικονοµίας και της παραγωγής µε τέτοιο τρόπο ώστε να ικανοποιούνται ταυτόχρονα οι ανάγκες των κυβερνήσεων, των επιχειρήσεων και των εργαζοµένων, ακόµα και διαφορετικών κατηγοριών των τελευταίων. εδοµένης της σηµασίας της χρονικής διάστασης στις εργασιακές σχέσεις, θεωρείται θεµιτή η αλλαγή του τρόπου οργάνωσης του χρόνου εργασίας και η µετατόπιση από το 8ωρο ως κεκτηµένο δικαίωµα αιώνων σε νέες ευέλικτες µορφές που ναι µεν δε θυµίζουν τίποτε από την κλασική σχέση εργασίας και τα προστατευόµενα δικαιώµατα, αλλά έρχονται να καλύψουν πολλαπλές ανάγκες που προέκυψαν από τα δεδοµένα της νέας εποχής. Παρόλ αυτά, υπάρχει έντονη διαφωνία γύρω από την ευελικτοποίηση του χρόνου εργασίας και τις επιπτώσεις που ενδέχεται να έχει σε κοινωνικοοικονοµικό επίπεδο. Είναι γεγονός πως αµφισβητείται από πολλούς η συµβολή τέτοιων µέτρων στην πραγµατική αύξηση της απασχόλησης και στη δηµιουργία νέων θέσεων εργασίας. Επίσης, η ελαστική διευθέτηση των ωρών εργασίας συνεπάγεται µεν µείωση του κόστους για τις επιχειρήσεις αλλά και απώλεια των εισοδηµάτων για τους εργαζόµενους, αφού εµπεριέχει συγκαλυµµένη µετακύλιση του υψηλού κόστους των υπερωριών µέσα στο κανονικό ωράριο εργασίας. Ένα άλλο ζήτηµα που γεννά αµφιβολίες γύρω από την καταλληλότητα τέτοιων µέτρων είναι η συµβατότητά τους µε τις γενικότερες διαστάσεις της ποιότητας της εργασίας. Πολλά ερωτήµατα γεννιούνται για την προστασία των δικαιωµάτων των εργαζοµένων, όπως η υγιεινή και η ασφάλεια στην εργασία, αφού η σωµατική και ψυχική ευεξία των εργαζοµένων απειλείται τόσο από παραδοσιακούς κινδύνους (φυσικοί κίνδυνοι, κακές εργονοµικές συνθήκες) όσο και από τους νέους που προκύπτουν από την αναδιοργάνωση της εργασίας 16 Καραντινός / Κετσετζοπούλου / Μουρίκη,

26 (ψυχοκοινωνικές εντάσεις, επαγγελµατικό στρες, έλεγχος επί του περιεχοµένου της εργασίας) 17. Ακόµα, είναι αµφίβολη η συµφιλίωση επαγγελµατικής και προσωπικής ζωής µέσα από την προώθηση των παραπάνω ρυθµίσεων, γιατί οι περίοδοι αυξηµένης ζήτησης µπορεί να επιβάλουν αυξηµένα ωράρια εργασίας για την προσαρµογή των επιχειρήσεων, αλλά να µη συµβαδίζουν µε οικογενειακές και κοινωνικές ανάγκες του εργαζόµενου (όπως σχολικές διακοπές, επανακατάρτιση, καταναλωτικές συνήθειες, ελεύθερος χρόνος), ιδίως εφόσον το µετα-φορντικό µοντέλο παραγωγής είναι άρρηκτα συνδεδεµένο µε την είσοδο της γυναίκας στην αγορά εργασίας και την µεταβολή της νοοτροπίας των εργαζοµένων σε µετα-υλιστικές αξίες, όπως ο ελεύθερος χρόνος. Εξίσου έντονος είναι ο προβληµατισµός για τις επιπτώσεις που µπορεί να έχουν αυτές οι ελαστικές ρυθµίσεις στην ποιότητα της εργασίας και της απασχόλησης καθώς είναι οι αµφίβολες οι συνθήκες κάτω από τις οποίες οι εργαζόµενοι εργάζονται, αµείβονται κι εκπαιδεύονται 18 Ωστόσο, οι νέες µορφές οργάνωσης του χρόνου εργασίας διαφέρουν ως προς τα ποιοτικά χαρακτηριστικά τους και τις ανάγκες που καλούνται να εξυπηρετήσουν, οπότε και η συνολική κριτική που τους ασκείται είναι άστοχη. Να σηµειωθεί πως κάποιες διαστάσεις της ποιότητας της εργασίας, όπως η συµφιλίωση επαγγελµατικής και προσωπικής ζωής, υποστηρίζουν την ανάπτυξη ευέλικτου χρόνου εργασίας, και κάποια δικαιώµατα του ατόµου, όπως πρόσβαση και παραµονή στον εργασιακό στίβο, απαιτούν την παράκαµψη των άκαµπτων πλαισίων της αγοράς εργασίας και τη δυνατότητα επιλογής µέσα από µεγαλύτερη ποικιλία εργασιακών καθεστώτων 19. Εποµένως, η ευελιξία του εργάσιµου χρόνου δεν είναι a priori αρνητική εξέλιξη στις εργασιακές σχέσεις και η σχέση νέων µορφών οργάνωσης και ποιότητας της εργασίας δεν είναι κατ ανάγκη αρνητική. Μπορεί να έχουµε εξίσου αρνητικές και θετικές επιπτώσεις µέσα από τις νέες αλλαγές στον τρόπο οργάνωσης του χρόνου εργασίας, ως βασική διάσταση της αναδιοργάνωσης της εργασίας, ανάλογα µε τα µέσα που θα επιλεγούν για την προώθηση των νέων εξελίξεων, µε την στρατηγική που θα ακολουθηθεί, µε τη συµµετοχή ή όχι των κοινωνικών εταίρων και µε τις ανάγκες που καλούνται να 17 Γιαννακούρου Στ., ενδρινός Γ., Γιαννακούρου Στ., ενδρινός Γ., Γιαννακούρου Στ., ενδρινός Γ.,

27 καλύψουν αυτές οι νέες µορφές. Εξάλλου, η ευελιξία και οι νέες δυνατότητες που προσφέρει είναι απλώς µία πρόκληση µε ευκαιρίες και κινδύνους. 27

28 Γ1. Πολιτικές ευελιξίας του χρόνου εργασίας Ο χρόνος εργασίας ανέκαθεν αποτελούσε ένα κεντρικό στοιχείο ρύθµισης των συνθηκών εργασίας. Τα τελευταία χρόνια όµως αναπτύσσονται συνεχώς εναλλακτικά µοντέλα οργάνωσης του χρόνου εργασίας, µε αποτέλεσµα η ρύθµισή του να βρίσκεται στο επίκεντρο των συλλογικών διαπραγµατεύσεων µεταξύ των κοινωνικών εταίρων και των πολιτικών απασχόλησης των εθνικών κυβερνήσεων και της Ε.Ε.. Ταυτόχρονα, το παραδοσιακό αίτηµα των συνδικάτων για τη µείωση της κανονικής διάρκειας της απασχόλησης, που τίθεται συνήθως µε βάση τον υπολογισµό της σε εβδοµαδιαία βάση, έχει εξασθενήσει κατά τις τελευταίες δεκαετίες. Αν και οι περισσότερες πρωτοβουλίες αναδιοργάνωσης του χρόνου εργασίας βρίσκονται στην καρδιά των πολιτικών για την αντιµετώπιση της ανεργίας, παράλληλα διαπνέονται από την ανάγκη ενίσχυσης της ανταγωνιστικότητας µέσα από τη βελτίωση της προσαρµοστικότητας των επιχειρήσεων στα νέα οικονοµικά και τεχνολογικά δεδοµένα. Το γεγονός αυτό εξηγεί γιατί οι δροµολογούµενες αλλαγές στο χρόνο εργασίας κατά την τελευταία δεκαετία δεν διαµορφώνονται µόνο ή κυρίως από την παραδοσιακή πίεση των συνδικάτων να µειωθεί η διάρκεια της απασχόλησης για λόγους αναδιανοµής του παραγόµενου πλούτου ή τις προσπάθειες των εθνικών κυβερνήσεων να καταπολεµήσουν την ανεργία, αλλά και από τις εργοδοτικές πολιτικές όσον αφορά στον τρόπο διαχείρισης της εργασιακής σχέσης µε πιο ευέλικτο τρόπο. Σε γενικές γραµµές οι σύγχρονες τάσεις στον τρόπο κατανοµής και οργάνωσης του εργάσιµου χρόνου είναι: Η επιβράδυνση ή ακόµη και η αναστροφή της διαχρονικής εξέλιξης µείωσης του χρόνου εργασίας Η εξασθένιση του κανόνα της πλήρους και µόνιµης απασχόλησης και η ενίσχυση της εξατοµικευµένης έννοιας του χρόνου εργασίας, µε παράλληλη αύξηση της περιστασιακής εργασίας, της µερικής απασχόλησης και άλλων λιγότερο σταθερών µορφών απασχόλησης Η αύξηση των αντικοινωνικών ωρών εργασίας µε την επέκταση της εργασίας κατά βάρδιες το σαβ/κο και τις νυχτερινές ώρες, µέσα από την επιµήκυνση του ωραρίου των καταστηµάτων και της βιοµηχανικής παραγωγής 28

29 Η αυξανόµενη διαφοροποίηση των ωρών εργασίας των εργαζοµένων, όχι µόνο µεταξύ διαφορετικών τµηµάτων του εργατικού δυναµικού αλλά και µεταξύ των εργαζοµένων της ίδιας επιχείρησης µε παρεπόµενες σηµαντικές επιπτώσεις για τη δυνατότητα κοινωνικοποίησης της εργασίας και τις δυνατότητες ανάπτυξης συνδικαλιστικής δράσης Η αύξηση του αριθµού επιχειρησιακών συµφωνιών και συµβάσεων έναντι αντίστοιχων σε κλαδικό ή κεντρικό επίπεδο Η αποσύνδεση του χρόνου λειτουργίας της επιχείρησης από τις πραγµατικές ώρες απασχόλησης των εργαζοµένων µε κυρίαρχη τάση την αύξηση στις µέσες ετήσιες ώρες αξιοποίησης του κεφαλαιουχικού εξοπλισµού και της λειτουργίας της επιχείρησης, ακόµη και τις νυχτερινές ώρες, ώστε να επιταχυνθεί η διαδικασία απόσβεσης του ακριβού µηχανολογικού εξοπλισµού Οι O Reilly και Spee διακρίνουν τρεις κατηγορίες πολιτικών αναµόρφωσης του χρονικού πλαισίου της απασχόλησης: 1. την κρατικά ρυθµιζόµενη ευελιξία, η οποία προκαλείται από το κράτος µέσω νοµοθετικών παρεµβάσεων 2. την διαπραγµατευόµενη ευελιξία, η οποία προκύπτει από τις συµφωνίες µεταξύ των κοινωνικών εταίρων συνήθως σε επίπεδο κλάδου 3. την εξατοµικευµένη ευελιξία, η οποία προκαλείται κυρίως από τις δυνάµεις της αγοράς κι έχει ως αποτέλεσµα µια ευρύτατη διαφοροποίηση και ποικιλία στις συνολικές ώρες και τους ατοµικούς ρυθµούς εργασίας Συγκεκριµένα, οι εναλλακτικές πρακτικές ελαστικοποίησης και αναµόρφωσης του χρόνου εργασίας που συνήθως εφαρµόζονται είναι η µερική απασχόληση, ο διαµοιρασµός των θέσεων εργασίας (job sharing), οι υπερωρίες, οι βάρδιες, τα ελαστικά ωράρια, οι διαδικασίες διευθέτησης και δηµιουργίας τραπεζών χρόνου Κρέτσος Λ.,

30 Γ2. Παραδοσιακές µορφές ευελιξίας Γ2.1 Υπερεργασία Ως υπερεργασία θεωρείται η προσωρινή εργασία πέραν του ωραρίου που ισχύει κι εφαρµόζεται σε µια εκµετάλλευση και µέσα στα πλαίσια του νόµιµου. Η διαφορά µεταξύ του νόµιµου ωραρίου και εκείνου που ισχύει σε µια επιχείρηση ή εκµετάλλευση µπορεί να προέρχεται από συλλογική σύµβαση εργασίας (ΣΣΕ), κανονισµό εργασίας, πρακτική ή ατοµική σύµβαση εργασίας 21. Η υπερεργασία διακρίνεται σε «θεσµοθετηµένη», και σε απλή. Η «θεσµοθετηµένη» υπερεργασία λειτούργησε για 25 περίπου χρόνια, καταργήθηκε µε το α.4 του Ν. 2874/ , αλλά επανήλθε µε το α.1 του Ν. 3385/ Ο νοµοθέτης αποκαλούσε την καταργηθείσα µε τον ν. 2874/00 υπερεργασιακή απασχόληση ως «ιδιόρρυθµη υπερωριακή απασχόληση», της οποίας η παροχή ήταν υποχρεωτική για τον εργαζόµενο, εφόσον το ζητούσε ο εργοδότης. Ως απλή υπερεργασία θεωρείται η παροχή πρόσθετης εργασίας πέραν του τυχόν µειωµένου ωραρίου και µέχρι τη συµπλήρωση του νοµίµου ωραρίου των 43 ωρών εβδοµαδιαία. Η πρόσθετη εργασία επιτρέπεται υπό τις προϋποθέσεις του α. 659 ΑΚ. 24 Με τον νέο νόµο 3385/05, µειώθηκε η αµοιβή των ωρών της υπερεργασίας στο ποσό που ίσχυε πριν τον ν.2874/00, και µεταβλήθηκε ο χαρακτήρας των παράνοµων υπερωριών σε κατ εξαίρεση υπερωρίες. Γ2.2 Υπερωρία Για υπερωριακή απασχόληση των µισθωτών γίνεται λόγος, όταν η απασχόλησή τους υπερβαίνει τα χρονικά όρια του νόµιµου ανώτατου ωραρίου ηµερήσιας εργασίας. Η υπερωριακή απασχόληση διακρίνεται σε νόµιµη και παράνοµη, ανάλογα µε το αν τηρούνται οι προϋποθέσεις που απαιτεί ο νόµος κατά περίπτωση. Για να υπάρχει υπερωριακή απασχόληση, σηµείο αναφοράς είναι η ηµερήσια απασχόληση, ακόµα κι αν δεν υπάρχει υπέρβαση της 21 Καρακατσάνης A., ΦΕΚ 286/Α/ «Προώθηση της Απασχόλησης και άλλες διατάξεις» 23 ΦΕΚ 210/Α / Κιοσσέ-Παυλίδου Λευκή,

31 εβδοµαδιαίας απασχόλησης 25. Η υπερωριακή απασχόληση για να είναι νόµιµη πρέπει να συντρέχουν οι εξής προϋποθέσεις: να την επιβάλει ουσιαστικά σοβαρός λόγος, να περιορίζεται στα όρια του νόµου αντίστοιχα για κάθε κατηγορία µισθωτών και να τηρηθούν ορισµένες διατυπώσεις 26. Με το α. 4 του Ν. 2874/2000 ορίστηκε ως ιδιόρρυθµη υπερωρία ο πρώην θεσµός της υπερεργασίας, αυξήθηκε το κόστος των υπερωριών και άλλαξε η δικονοµική βάση διεκδίκησης των παράνοµων υπερωριών προσφέροντας απευθείας στήριγµα στο νόµο. Η αποζηµίωση για τις υπερωρίες µπορεί να έχει τη µορφή είτε χρηµατικής αµοιβής είτε παροχής ελεύθερου χρόνου από εργασία είτε συνδυασµού των δύο συστηµάτων. Σε κάθε περίπτωση έχει την έννοια της ανταµοιβής του εργαζόµενου για την επιπλέον κόπωση και για τον περιορισµό της οικογενειακής και κοινωνικής του ζωής εξαιτίας του µεγαλύτερου χρόνου απασχόλησής του. 27 Με το α.1 του Ν. 3385/05 επανήλθε ο θεσµός της υπερεργασίας µε τη µορφή που ίσχυε πριν τον ν. 2874/00 και µειώθηκε το κόστος των υπερωριών. Γ2.3 Συστήµατα βάρδιας Ο θεσµός των συστηµάτων βάρδιας αποτελεί πρακτική ιδιαίτερα διαδεδοµένη για τις επιχειρήσεις, που ενισχύθηκε νοµοθετικά µε τον ν. 1892/90 υπό τον τίτλο «πρόσθετες οµάδες εργασίας», και συνεπάγεται είτε οµάδες εργαζοµένων που εργάζονται εναλλάξ στον ίδιο χώρο και στην ίδια θέση εργασίας ούτως ώστε ο χρόνος εργασίας τους να µη συµπίπτει, είτε προκαθορισµένα τµήµατα του συνολικού χρόνου λειτουργίας ενός χώρου εργασίας στα οποία κατανέµεται το προσωπικό. Στα οφέλη των επιχειρήσεων από τη χρήση συστηµάτων βάρδιας καταγράφονται η διασφάλιση της λειτουργίας της επιχείρησης κατά µεγάλα διαστήµατα της ηµέρας λόγω της φύσης της επιχείρησης (π.χ. νοσοκοµεία, δηµόσιες επιχειρήσεις), η δυνατότητα πλήρους αξιοποίησης του µηχανολογικού εξοπλισµού και του προσωπικού, γεγονός που συνεπάγεται και πρόσθετα οικονοµικά οφέλη για τις επιχειρήσεις, καθώς και η εξυπηρέτηση µέρους των 25 Κιοσσέ-Παυλίδου Λευκή, Καρακατσάνης A., ασκαλάκης.,