ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ & ΗΜΟΣΙΩΝ ΕΡΓΩΝ ΕΘΝΙΚΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΓΙΑ ΤΗ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ ΚΕΙΜΕΝΟ ΠΡΟΣ ΙΑΒΟΥΛΕΥΣΗ

Transcript

1 ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ & ΗΜΟΣΙΩΝ ΕΡΓΩΝ ΕΘΝΙΚΗ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΓΙΑ ΤΗ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ ΚΕΙΜΕΝΟ ΠΡΟΣ ΙΑΒΟΥΛΕΥΣΗ ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 2009

2 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Σήµερα θέτουµε σε διαβούλευση την Εθνική Στρατηγική για την Βιοποικιλότητα. Ένα έργο που εκπονείται για πρώτη φορά στην Ελλάδα και έχει ορίζοντα 15ετίας. Είναι απόρροια µελέτης που το εκέµβριο 2005 ανέθεσε το ΥΠΕΧΩ Ε στο Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων Υγροτόπων, την οποία στη συνέχεια επεξεργάστηκε οµάδα στελεχών του Υπουργείου µας σε συνεργασία µε ειδικούς επιστήµονες. Σηµειώνω ότι ελήφθησαν υπ' όψιν όλες οι διεθνείς υποχρεώσεις της χώρας µας. Το περιβάλλον µας είναι η γη, ο αέρας, το νερό και οι µορφές ζωής που αναπτύσσονται σε αυτά και συναποτελούν την αλυσίδα της ζωής. Η προστασία του περιβάλλοντος είναι η προστασία αυτών ακριβώς των µορφών ζωής και η διατήρηση της όσο δυνατόν µεγαλύτερης ποικιλίας τους αυτού δηλαδή που ονοµάζουµε «βιοποικιλότητα». Όπως µας δείχνουν έγκυρες µελέτες υπό την αιγίδα του ΟΗΕ, η βιοποικιλότητα σήµερα δοκιµάζεται έντονα, λόγω των πολλαπλών πιέσεων που δέχεται από ανθρώπινες παρεµβάσεις και από την κλιµατική αλλαγή. Είναι υποχρέωση όλων µας να εργαστούµε για να την προστατεύσουµε. Στην Ελλάδα η κατάσταση είναι καλύτερη συγκριτικά µε άλλες χώρες. Σε καµία άλλη µεσογειακή ή ευρωπαϊκή χώρα δεν έχει διατηρηθεί τόσο υψηλή βιοποικιλότητα. Συνολικά στη χώρα µας έχουν καταγραφεί περίπου είδη ανώτερων φυτών, είδη ζώων της ξηράς και των γλυκών νερών και θαλάσσια είδη. Ένα άλλο χαρακτηριστικό της ελληνικής βιοποικιλότητας είναι το υψηλό ποσοστό ενδηµισµού, δηλαδή ένα µεγάλο ποσοστό των ειδών της χώρας µας συναντάται µονάχα εδώ. Μάλιστα, σύµφωνα µε µελέτη του ΥΠΕΧΩ Ε, 58 είδη φυτών, 182 ζωικά είδη και 85 τύποι οικοτόπων είναι Κοινοτικού ενδιαφέροντος, δηλαδή χρήζουν ιδιαίτερων µέτρων προστασίας. Η Εθνική Στρατηγική για την Βιοποικιλότητα αποσκοπεί στην προστασία όλων των µορφών ζωής και ιδίως εκείνων που χρειάζονται µεγαλύτερη προσοχή. Η κεντρική της ιδέα είναι ότι η απώλεια της βιοποικιλότητας µπορεί να αντιµετωπιστεί µόνον µέσα από αλλαγές των παρεµβάσεών µας στο περιβάλλον. Χρειάζεται ένας στοχευµένος και ολοκληρωµένος σχεδιασµός που να συντονίζει ενέργειες σε όλα τα επίπεδα διακυβέρνησης (κεντρικό, περιφερειακό, τοπικό). Και βέβαια, χρειάζεται και η ενεργός συµµετοχή της κοινωνίας των πολιτών και του κάθε πολίτη ξεχωριστά, αφού όπως έχω ξαναπεί καµία περιβαλλοντική πολιτική δεν µπορεί να αποδώσει χωρίς τη συµπαράσταση των ίδιων των πολιτών. Θέτουµε, λοιπόν, σήµερα την Εθνική Στρατηγική για τη Βιοποικιλότητα υπόψη όλων των συναρµόδιων Υπουργείων, των εµπλεκόµενων φορέων και όλων των ενδιαφερόµενων πολιτών, ώστε µετά την ολοκλήρωση της διαδικασίας διαβούλευσης να ξεκινήσει το συντοµότερο δυνατό η εφαρµογή της. Ο Υπουργός Γεώργιος Σουφλιάς 1

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ... 3 Β. Η ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α 5 Β.1. ΟΡΙΣΜΟΙ... 5 Β.2. ΑΞΙΕΣ ΤΗΣ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ... 5 Β.3. ΑΠΕΙΛΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ, ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΕΠΙΠΕ Ο... 6 Β.4. Η ΙΕΘΝΗΣ ΑΠΟΚΡΙΣΗ ΣΤΙΣ ΑΠΕΙΛΕΣ ΣΕ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ, ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΕΠΙΠΕ Ο... 7 Β.5. ΕΙ ΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΑΒΙΟΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑ ΑΣ... 9 Β.6. Η ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑ ΑΣ... 9 Β.7. ΟΙ ΑΠΕΙΛΕΣ ΣΤΗΝ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑ ΑΣ ΚΥΡΙΕΣ ΠΡΟΚΛΗΣΕΙΣ Β.8. ΤΟ ΕΘΝΙΚΟ ΘΕΣΜΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΓΙΑ ΤΗ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ.. 21 Β.9. ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΩΝ ΓΙΑ ΤΗ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α Γ. ΑΡΧΕΣ, ΣΚΟΠΟΙ ΚΑΙ ΑΞΟΝΕΣ ΡΑΣΗΣ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ ΓΙΑ ΤΗ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ Γ.1. ΤΟ ΟΡΑΜΑ ΓΙΑ ΤΗ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ Γ.2. ΓΕΝΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ ΓΙΑ ΤΗ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ Γ.3. ΣΚΟΠΟΙ ΚΑΙ ΑΞΟΝΕΣ ΡΑΣΕΩΝ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ ΓΙΑ ΤΗ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ ΣΥΝΤΟΝΙΣΜΟΣ, ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΗ ΚΑΙ ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΠΡΟΟ ΟΥ ΥΛΟΠΟΙΗΣΗΣ ΤΗΣ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗΣ

4 Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η βιολογική ποικιλότητα ή βιοποικιλότητα αναφέρεται στην ποικιλία των µορφών της ζωής. Έτσι, ο όρος «βιοποικιλότητα» αγκαλιάζει όλη τη ζωή στη Γη. Η ανάγκη συντονισµένης διεθνούς δράσης για την προστασία της βιοποικιλότητας προέκυψε κυρίως αφενός από την επιστηµονικώς τεκµηριωµένη διαπίστωση απώλειας της βιοποικιλότητας παγκοσµίως και αφετέρου από τη διεθνή αναγνώριση της αξίας της για την ανθρωπότητα. Η διάσκεψη του Ρίο το 1992 ήταν το αποκορύφωµα της παγκόσµιας αναγνώρισης της ανάγκης να διατηρηθεί η βιοποικιλότητα, και της διεθνούς πολιτικής αναγνώρισης του όρου «βιοποικιλότητα». Ο σκοπός της διεθνούς Σύµβασης για τη Βιολογική Ποικιλότητα, η οποία υπεγράφη στο Ρίο το 1992, όπως ορίζεται στο άρθρο 1 αυτής, είναι «η διατήρηση της βιολογικής ποικιλότητας, η αειφορική χρήση των συστατικών της και ο δίκαιος και ισότιµος καταµερισµός των πλεονεκτηµάτων, που θα προκύψουν από τη χρήση των γενετικών πόρων». Η Ελλάδα αποτελεί συµβαλλόµενο µέρος στη διεθνή Σύµβαση για τη Βιολογική Ποικιλότητα, την οποία κύρωσε µε νόµο το Το άρθρο 6 της Σύµβασης για τη Βιολογική Ποικιλότητα, καλεί κάθε συµβαλλόµενο µέρος, σύµφωνα µε τις ειδικές περιστάσεις και τις δυνατότητές του, να: αναπτύσσει εθνικές στρατηγικές, σχέδια ή προγράµµατα για τη διατήρηση και αειφορική χρήση της βιολογικής ποικιλότητας ή να προσαρµόζει για τον σκοπό αυτό υπάρχουσες στρατηγικές σχέδια ή προγράµµατα, τα οποία πρέπει να αντικατοπτρίζουν, µεταξύ άλλων, τα µέτρα που προβλέπονται στην παρούσα Σύµβαση, σε ό,τι αφορά το ενδιαφερόµενο Συµβαλλόµενο Μέρος και ενσωµατώνει, όσο αυτό είναι δυνατό και ενδεδειγµένο, τη διατήρηση και αειφορική χρήση της βιολογικής ποικιλότητας στα σχετικά τοµεακά και διατοµεακά σχέδια, προγράµµατα και πολιτικές. Επιπλέον, το 2001, οι επικεφαλείς κρατών και κυβερνήσεων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) έθεσαν ως στόχο, «να αναχαιτίσουν την απώλεια της βιοποικιλότητας [στην ΕΕ] έως το 2010». Το 2002, ηγέτες 130 κρατών δεσµεύτηκαν να «µειώσουν ουσιαστικά το ρυθµό απώλειας της βιοποικιλότητας [σε παγκόσµιο επίπεδο] έως το 2010». Σχετικές δηµοσκοπήσεις δείχνουν ότι οι πολίτες της ΕΕ ενστερνίζονται ένθερµα τον εν λόγω προβληµατισµό για τη βιοποικιλότητα. Η Ελλάδα έχει πλούσια βιοποικιλότητα µε υψηλό βαθµό ενδηµισµού. Ωστόσο, δεν έχει ακόµη ολοκληρωθεί το πλαίσιο των δράσεων που θα στοχεύουν στην ανάσχεση της απώλειάς της. Στο πλαίσιο αυτό, και σε ανταπόκριση και των υποχρεώσεων που απορρέουν από τη Σύµβαση για τη βιολογική ποικιλότητα της οποίας η Ελλάδα είναι µέλος, συντάσσεται η παρούσα στρατηγική. Χρονικός ορίζοντας της Εθνικής Στρατηγικής είναι η δεκαπενταετία ( ). Πλαίσιο για τη χάραξη της εθνικής στρατηγικής για τη βιοποικιλότητα αποτελούν: α. οι επιστηµονικές διαπιστώσεις για τον πλούτο, τις αξίες και τις απειλές της βιοποικιλότητας στην Ελλάδα β. το νοµικό πλαίσιο που δεσµεύει την ελληνική Πολιτεία, εθνικό, διεθνές και Κοινοτικό, περιλαµβανοµένου αυτού που εναρµονίζει στο δίκαιο της χώρας µας διεθνείς και περιφερειακές συµβάσεις, Ευρωπαϊκές Οδηγίες γ. το στρατηγικό πλαίσιο, όπως οριοθετείται από διάφορα εθνικά, κοινοτικά και διεθνή κείµενα τα οποία η χώρα µας έχει ενστερνιστεί δ. σύνολο γενικών αρχών που θεωρούνται a priori αποδεκτές, καθώς προκύπτουν από την ηθική, τις εθνικές µας ανάγκες και δυνατότητες, και τις επιστηµονικές προσεγγίσεις. 3

5 Κατά τη σύνταξη της παρούσας Στρατηγικής λαµβάνεται υπόψη η απόφαση (ΙΧ/8) της 9ης ιάσκεψης των Συµβαλλόµενων Μερών στη Σύµβαση για τη Βιολογική Ποικιλότητα (Βόννη, Μάιος 2008), η οποία καλεί τα Συµβαλλόµενα µέρη να αναπτύξουν Εθνικές Στρατηγικές και Σχέδια ράσης, και περιέχει ειδικότερες υποδείξεις σε ό,τι αφορά τα εξής πεδία: 1) Επίτευξη των στόχων της Σύµβασης, 2) Συστατικά Στοιχεία των Εθνικών Στρατηγικών και Σχεδίων ράσης, 3) ιαδικασίες Υποστήριξης, 4) Παρακολούθηση και Ανασκόπηση. Το παρόν συντάχθηκε από το Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων - Υγροτόπων του Μουσείου Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας, µε κατευθύνσεις από το Τµήµα ιαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος, στο πλαίσιο προγράµµατος δράσεων σε θέµατα διαχείρισης φυσικού περιβάλλοντος µε φορέα χρηµατοδότησης και επίβλεψης το ΥΠΕΧΩ Ε - ιεύθυνση Περιβαλλοντικού Σχεδιασµού Τµήµα ιαχείρισης Φυσικού Περιβάλλοντος. Για την οριστικοποίησή του ανασκοπήθηκε από οµάδα εργασίας στελεχών του ΥΠΕΧΩ Ε και ειδικών επιστηµόνων. 4

6 Β. Η ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑ Α Β.1. ΟΡΙΣΜΟΙ Η βιολογική ποικιλότητα ή βιοποικιλότητα αναφέρεται στην ποικιλία των µορφών της ζωής: φυτά, ζώα, µύκητες και µικροοργανισµούς, τα γονίδια που περιέχουν και τα οικοσυστήµατα που σχηµατίζουν. Έτσι, ο όρος «βιοποικιλότητα» αγκαλιάζει όλη τη ζωή στη Γη. Η βιοποικιλότητα συνήθως εξετάζεται σε τρία επίπεδα: τη γενετική ποικιλότητα, την ποικιλότητα των ειδών και την ποικιλότητα των οικοσυστηµάτων. Τα τρία αυτά επίπεδα αντιστοιχούν στα ισάριθµα θεµελιώδη και ιεραρχικά συνδεδεµένα επίπεδα της οργάνωσης της ζωής. Σύµφωνα µε τη Σύµβαση για τη Βιολογική Ποικιλότητα (Άρθρο 2 «Ορισµοί») ισχύουν οι ακόλουθοι ορισµοί: Ως Βιολογική ποικιλότητα νοείται η ποικιλία των ζώντων οργανισµών πάσης προελεύσεως περιλαµβανοµένων, µεταξύ άλλων, χερσαίων, θαλασσίων και άλλων υδατικών οικοσυστηµάτων και οικολογικών συµπλεγµάτων, των οποίων αποτελούν µέρος. Επίσης, περιλαµβάνεται εδώ η ποικιλότητα εντός των ειδών, µεταξύ ειδών και οικοσυστηµάτων. Ως αειφορική χρήση νοείται η χρήση συστατικών της βιολογικής ποικιλότητας, κατά τρόπο και κατά αναλογία τέτοια που δεν προκαλείται µακροπρόθεσµα συρρίκνωση της βιολογικής ποικιλότητας, διατηρώντας κατ αυτόν τον τρόπο το δυναµικό της να ανταποκρίνεται στις ανάγκες και στις επιδιώξεις των σηµερινών και των µελλοντικών γενεών. Ως γενετικό υλικό νοείται κάθε είδους φυτικό, ζωϊκό, µικροβιακό ή άλλης προελεύσεως υλικό που περιέχει λειτουργικές µονάδες κληρονοµικότητας. Ως γενετικοί πόροι νοείται γενετικό υλικό υφιστάµενης ή εν δυνάµει αξίας. Ως χώρα προέλευσης των γενετικών πόρων νοείται η χώρα που διαθέτει γενετικούς πόρους που συλλέγονται από επιτόπιες πηγές (in-situ), συµπεριλαµβανοµένων τόσο πληθυσµών αγρίων, όσο και κατοικίδιων ειδών, ή που λαµβάνονται από πηγές εκτός αυτών (ex-situ) και οι οποίοι µπορεί να προέρχονται ή όχι από την εν λόγω χώρα. Ως χώρα που παρέχει γενετικούς πόρους νοείται η χώρα που διαθέτει γενετικούς πόρους που συλλέγονται από επιτόπιες πηγές (in-situ), συµπεριλαµβανοµένων τόσο πληθυσµών αγρίων, όσο και κατοικιδίων ειδών, ή που λαµβάνονται από πηγές εκτός αυτών (ex-situ) και οι οποίοι µπορεί να προέρχονται ή όχι από την εν λόγω χώρα. Β.2. ΑΞΙΕΣ ΤΗΣ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ Η βιοποικιλότητα είναι αναγκαία για τη διατήρηση της ζωής πάνω στη Γη. Η πραγµατική της αξία είναι ανυπολόγιστη, καθώς παρέχει τη δυνατότητα σε µας και σε όλους τους ζωντανούς οργανισµούς να προσαρµοζόµαστε σε ένα µεταβαλλόµενο περιβάλλον. Η βιοποικιλότητα είναι ζωτική για την υγεία και την ευηµερία µας. Βελτιώνει την ποιότητα ζωής µας και ενισχύει το βιοτικό µας επίπεδο, συντελεί στην κοινωνική ευηµερία και συνοχή και προσφέρει νέες ευκαιρίες για επένδυση και εργασία. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες η ανθρωπότητα επωφελήθηκε κατά πολύ από την ανάπτυξη, η οποία εµπλούτισε τη ζωή µας. Ταυτοχρόνως, µεγάλο µέρος της εν λόγω ανάπτυξης συνδυάστηκε µε την υποβάθµιση της βιοποικιλότητας. Η απώλεια βιοποικιλότητας προκαλεί προβληµατισµό, όχι µόνο λόγω της ιδιαίτερης εγγενούς 5

7 αξίας της, αλλά και επειδή η βιοποικιλότητα αποτελεί στοιχείο του υποβάθρου επί του οποίου βασίζονται η ανταγωνιστικότητα, η ανάπτυξη και η απασχόληση, καθώς και η βελτίωση των συνθηκών διαβίωσης. Η απώλεια βιοποικιλότητας συνεπάγεται υποβάθµιση των υπηρεσιών που παρέχουν τα οικοσυστήµατα. Ως υπηρεσίες των οικοσυστηµάτων ορίζονται οι διεργασίες και λειτουργίες που παρέχονται από το φυσικό περιβάλλον και ωφελούν τον άνθρωπο 1. Μεταξύ των υπηρεσιών περιλαµβάνονται η παραγωγή τροφίµων, καυσίµων, ινών και φαρµακευτικών ουσιών, η ρύθµιση των υδάτων, του αέρα και του κλίµατος, η διατήρηση της γονιµότητας του εδάφους και του κύκλου των θρεπτικών στοιχείων. Η Αξιολόγηση της Χιλιετίας (2005) 2, η οποία παρέχει ένα διεθνώς αναγνωρισµένο πλαίσιο κατηγοριοποίησης αυτών των υπηρεσιών τονίζει ότι οι περισσότερες από τις εν λόγω υπηρεσίες υποβαθµίζονται. Το βασικό συµπέρασµα είναι ότι διασπαθίζουµε το κεφάλαιο φυσικών πόρων της γης και θέτουµε σε κίνδυνο την ικανότητα των οικοσυστηµάτων να υποστηρίξουν τις µέλλουσες γενιές. Οποιαδήποτε βραχυπρόθεσµα οφέλη προκύψουν, αναµφίβολα θα αναιρεθούν από µαζικές µακροπρόθεσµες απώλειες. Η επιδείνωση είναι δυνατόν να αντιµετωπιστεί µόνο εάν επέλθουν ουσιαστικές αλλαγές στην πολιτική και στην πράξη. Η Ελλάδα, ιδιαίτερα προικισµένη, σε σχέση µε τις υπόλοιπες ευρωπαϊκές χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όσον αφορά τη βιοποικιλότητα, φέρει αντίστοιχο βάρος ηθικής ευθύνης για τη διατήρησή της, την αειφορική χρήση της, και τον δίκαιο και ισότιµο καταµερισµό των πλεονεκτηµάτων, που θα προκύψουν από τη χρήση των γενετικών πόρων για τις γενιές που έρχονται. Β.3. ΑΠΕΙΛΕΣ ΓΙΑ ΤΗ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ, ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΕΠΙΠΕ Ο Σε παγκόσµιο επίπεδο, η Αξιολόγηση της Χιλιετίας εξετάζει τα γενεσιουργά αίτια για τις µεταβολές στη βιοποικιλότητα και στις υπηρεσίες των οικοσυστηµάτων και τα διακρίνει σε πέντε κατηγορίες: δηµογραφία, οικονοµία, αίτια κοινωνικοπολιτικά, πολιτισµικά - θρησκευτικά, και επιστηµονικά τεχνολογικά. Αν και η βιοποικιλότητα και οι υπηρεσίες των οικοσυστηµάτων µεταβάλλονται λόγω φυσικών αιτίων, οι τρέχουσες αλλαγές οφείλονται σε αυτά τα, ανθρωπογενή, γενεσιουργά αίτια. Τα βαθύτερα αυτά γενεσιουργά αίτια, είναι οι παράγοντες που επιτρέπουν ή προκαλούν, στο παρελθόν και σήµερα, τη δηµιουργία των άµεσων αιτίων. Τα κυριότερα άµεσα αίτια απώλειας της βιοποικιλότητας και αλλαγών στις υπηρεσίες των οικοσυστηµάτων, κάθε ένα από τα οποία θα έχει σηµαντικές επιπτώσεις στη βιοποικιλότητα κατά τον 21 ο αιώνα είναι: η αλλαγή των ενδιαιτηµάτων, περιλαµβανοµένων των αλλαγών χρήσεων γης (κυρίως λόγω της απόδοσής τους στη γεωργία), των διευθετήσεων των ποταµών και των απολήψεων νερού από αυτούς, της απώλειας των κοραλλιογενών σχηµατισµών και της βλάβης στους πυθµένες των θαλασσών από τις τράτες, η κλιµατική αλλαγή, και ειδικότερα οι αυξήσεις στη θερµοκρασία, η εισβολή των χωροκατακτητικών ξενικών ειδών η οποία έχει αυξηθεί από τις αυξηµένες µετακινήσεις λόγω εµπορίου και ταξιδιών, περιλαµβανοµένου και του τουρισµού, η υπερεκµετάλλευση των ειδών και κυρίως η υπεραλίευση. η ρύπανση από διάφορα απόβλητα από ανθρώπινες δραστηριότητες, περιλαµβανοµένης της ναυσιπλοϊας και των διαφόρων ατυχηµάτων. 1 Στις υπηρεσίες, περιλαµβάνονται και τα αγαθά. 2 Millennium Ecosystem Assessment Ecosystems and Human Well-being: Biodiversity synthesis. World Resources Institute. Washington, DC. 100p. 6

8 Σε πανευρωπαϊκή κλίµακα, σύµφωνα µε τον Ευρωπαϊκό Οργανισµό Περιβάλλοντος (2007) 3, οι κύριες πιέσεις στη βιοποικιλότητα, είναι η αστική διασπορά, η ανάπτυξη υποδοµών, η ελάττωση του ph, ο ευτροφισµός, η ερηµοποίηση, η υπερεκµετάλλευση των πόρων, η εντατικοποίηση της γεωργίας και η εγκατάλειψη της γης. Η κλιµατική αλλαγή όλο και περισσότερο αναγνωρίζεται ως σοβαρή απειλή, ιδίως σε ό,τι αφορά τα παράκτια, αλπικά και αρκτικά είδη και ενδιαιτήµατα. Ειδικά για τη βιοποικιλότητα στις παράκτιες και θαλάσσιες περιοχές της Μεσογείου, οι απειλές, όπως έχουν αναγνωρισθεί στο Στρατηγικό Πρόγραµµα ράσης στο πλαίσιο της Σύµβασης της Βαρκελώνης (2003), είναι η ανεξέλεγκτη ανάπτυξη των δραστηριοτήτων που λαµβάνουν χώρα στην παράκτια ζώνη, περιλαµβανοµένου του τουρισµού, η αλιεία σε ευαίσθητα οικοσυστήµατα (π.χ. Λιβάδια Ποσειδωνίας, κοραλλιογενείς περιοχές, µικρούς όρµους και σπηλιές), η παράνοµη αλιεία, η υπεραλίευση και η απουσία δεδοµένων παρακολούθησης, η εισβολή ξενικών ειδών, η κατασκευή φραγµάτων, η ρύπανση, παγκόσµια φαινόµενα (π.χ. ερηµοποίηση, διάβρωση εδαφών, ανύψωση της στάθµης, αύξηση της αλατότητας και της θερµοκρασίας της θάλασσας), και το εµπόριο απειλούµενων ειδών. Β.4. Η ΙΕΘΝΗΣ ΑΠΟΚΡΙΣΗ ΣΤΙΣ ΑΠΕΙΛΕΣ ΣΕ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ, ΚΟΙΝΟΤΙΚΟ ΚΑΙ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΚΟ ΕΠΙΠΕ Ο H διεθνής αναγνώριση της αξίας της βιοποικιλότητας και η υιοθέτηση µέτρων και δράσεων, τα οποία, άµεσα ή έµµεσα, στόχευαν στη διατήρηση των φυσικών περιοχών και της βιοποικιλότητας είτε ως ενιαίου συνόλου είτε των επιµέρους συστατικών της ξεκίνησε κυρίως από τη δεκαετία του Ως αποτέλεσµα αυτής, αναπτύχθηκαν και τέθηκαν σε ισχύ διεθνείς συµβάσεις για το περιβάλλον όπως η Σύµβαση Ραµσάρ για την προστασία των υγροτόπων ως ενδιαιτηµάτων υδρόβιων πουλιών, η οποία υπεγράφη το 1971, η Σύµβαση για το ιεθνές Εµπόριο των Απειλούµενων µε Εξαφάνιση ειδών της άγριας πανίδας και χλωρίδας (CITES), η οποία υπεγράφη το 1973, η Σύµβαση για τη διατήρηση των µεταναστευτικών ειδών άγριων ζώων (Σύµβαση Βόννης), της οποίας η έκδοση δροµολογήθηκε στη ιάσκεψη των Ηνωµένων Εθνών για το Ανθρώπινο Περιβάλλον το 1972 και υπεγράφη το 1979, η Σύµβαση για τη ιατήρηση της άγριας ζωής και των φυσικών οικοτόπων της Ευρώπης (Σύµβαση της Βέρνης), η οποία υπεγράφη το Το 1987, η Παγκόσµια Επιτροπή για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη του ΟΗΕ δηµοσίευσε τα πορίσµατα της στην Έκθεση µε τίτλο «Το Κοινό µας Μέλλον», περισσότερο γνωστή και ως Έκθεση Brundtland. Η εν λόγω έκθεση εισήγαγε τον όρο «Αειφόρος Ανάπτυξη» ως µέτρο αξιολόγησης και στόχο πολιτικής για τις σηµερινές κοινωνίες. Ο όρος ξεκίνησε έκτοτε να χρησιµοποιείται σε πολιτικά κείµενα και να αποτελεί κεντρική συνιστώσα αποφάσεων. Άµεσο αποτέλεσµα της Έκθεσης Brundtland το 1987 αποτέλεσε η σύγκληση από τη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ της Παγκόσµιας ιάσκεψης για το Περιβάλλον και την Ανάπτυξη, που πραγµατοποιήθηκε στο Ρίο το 1992 και οριοθέτησε ένα νέο επίπεδο προβληµατισµού και δράσης για την παγκόσµια κοινότητα. Από τα σηµαντικότερα επιτεύγµατα της ιάσκεψης ήταν η υιοθέτηση της Agenda 21, ενός παγκόσµιου προγράµµατος δράσης για την ενεργοποίηση των τοπικών κοινοτήτων στην κατεύθυνση της αειφόρου ανάπτυξης, η ιακήρυξη του Ρίο που συµπύκνωσε σε ένα σύνολο οικουµενικών αρχών τα δικαιώµατα και τις υποχρεώσεις των χωρών, η υπογραφή της ιεθνούς Σύµβασης για τη Βιολογική Ποικιλότητα και της ιεθνούς Σύµβασης για την Καταπολέµηση της Κλιµατικής Αλλαγής καθώς και η δροµολόγηση της Σύµβασης για την Καταπολέµηση της Ερηµοποίησης η οποία τελικώς υπεγράφη το Σε ό,τι αφορά τη βιοποικιλότητα, η διάσκεψη του Ρίο ήταν το αποκορύφωµα της παγκόσµιας αναγνώρισης της ανάγκης να διατηρηθεί η βιοποικιλότητα, και της διεθνούς πολιτικής αναγνώρισης του όρου 3 European Environment Agency Europe s Environment The Fourth Assessment. State of the environment report No 1/2007. Copenhagen. 7

9 «βιοποικιλότητα». Ο σκοπός της διεθνούς Σύµβασης για τη Βιολογική Ποικιλότητα, όπως ορίζεται στο άρθρο 1 αυτής, είναι «η διατήρηση της βιολογικής ποικιλότητας, η αειφορική χρήση των συστατικών της και ο δίκαιος και ισότιµος καταµερισµός των πλεονεκτηµάτων, που θα προκύψουν από τη χρήση των γενετικών πόρων». Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, η απόκριση στις διεθνείς περιβαλλοντικές απειλές είχε ως ορόσηµα την υιοθέτηση των Οδηγιών 79/409/ΕΟΚ και 92/43/ΕΟΚ και της Ευρωπαϊκής Στρατηγικής για τη βιολογική ποικιλότητα το Σε περιφερειακό επίπεδο, το 1976 υπεγράφη η Σύµβαση της Βαρκελώνης (τροποποιήθηκε το 1995) που έχει ως σκοπό να µειώσει τη ρύπανση της Μεσογείου, να προστατεύσει και να βελτιώσει το θαλάσσιο περιβάλλον και να συµβάλλει, µε τον τρόπο αυτό, στην αειφόρο ανάπτυξη. Έως τις αρχές τις δεκαετίας του 2000, τα Συµβαλλόµενα µέρη στη Σύµβαση για τη Βιολογική Ποικιλότητα µε αποφάσεις τους ανέπτυσσαν το πλαίσιο και τις υποχρεώσεις της Σύµβασης, ενώ έκτοτε οργανώνουν την εφαρµογή συγκεκριµένων µέτρων. Στο πλαίσιο αυτό, θεµελιώδης είναι ο στόχος του Ο στόχος αυτός τέθηκε κατά την 6 η ιάσκεψη των Συµβαλλόµενων Μερών της Σύµβασης για τη Βιοποικιλότητα, το 2002, για «την, έως το 2010, σηµαντική µείωση του ρυθµού απώλειας της βιολογικής ποικιλότητας σε παγκόσµιο, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο, ως συνεισφορά στη µείωση της φτώχειας και προς όφελος όλης της ζωής στη γη». Η υιοθέτηση του στόχου αυτού το 2002 στη ιάσκεψη Κορυφής του Γιοχάνεσµπουργκ σηµατοδοτεί και την υψηλή ιεράρχηση των θεµάτων βιοποικιλότητας σε πολιτικό επίπεδο. Βεβαίως, η Eυρωπαϊκή Ένωση, το 2001 είχε θέσει ακόµη πιο δεσµευτικό στόχο: να σταµατήσει τον ρυθµό απώλειας της βιοποικιλότητας έως το Σε σχέση µε την επίτευξη του στόχου αυτού, το 2006 εκδόθηκε η Ανακοίνωση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (COM 2006/216 τελικό) για την ανάσχεση της απώλειας της βιοποικιλότητας έως το 2010 και µετέπειτα, η οποία υιοθετήθηκε από το Συµβούλιο Υπουργών Περιβάλλοντος και αποτελεί το στρατηγικό πλαίσιο για τις δράσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Έµφαση σε θέµατα βιοποικιλότητας, εξάλλου, δίνει σε ευρωπαϊκό επίπεδο και η Αναθεωρηµένη Στρατηγική της ΕΕ για την Αειφόρο Ανάπτυξη (έγκριση από το Ευρωπαϊκό Συµβούλιο στις 15/16 Ιουνίου 2006) η οποία περιλαµβάνει επιχειρησιακούς στόχους και δράσεις που ευθέως συνδέονται µε την επίτευξη του στόχου Ειδικότερα σε ό,τι αφορά τα δάση, το Κοινοτικό Σχέδιο ράσης για τα δάση και το Σχέδιο ράσης για την Επιβολή της ασικής Νοµοθεσίας, τη ιακυβέρνηση και το Εµπόριο και η Υπουργική ιάσκεψη για την Προστασία των ασών στην Ευρώπη θέτουν το ευρωπαϊκό πλαίσιο στο οποίο στηρίζονται τα θέµατα δασικής βιοποικιλότητας. Αναφορικά δε µε τα χωροκατακτητικά ξενικά είδη, η Eυρωπαϊκή Στρατηγική του Συµβουλίου της Ευρώπης το 2003, δίνει κατευθύνσεις για την ανάπτυξη και εφαρµογή συντονισµένων µέτρων για την αποφυγή και τον περιορισµό των συνεπειών τους. Είναι επίσης, υπό εκπόνηση, αντίστοιχη Στρατηγική και σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης. Σε περιφερειακό (Μεσογειακό) επίπεδο, στο πλαίσιο της σύµβασης της Βαρκελώνης, τα συµβαλλόµενα µέρη υιοθέτησαν τη Μεσογειακή Στρατηγική για την Αειφορική Ανάπτυξη. Η προστασία της βιοποικιλότητας, θεωρείται, ως προτεραιότητα, µεταξύ άλλων, υπό τον τρίτο στόχο «Αλλαγή των µη αειφορικών προτύπων παραγωγής και κατανάλωσης και διασφάλιση αειφορικής διαχείρισης φυσικών πόρων». Επίσης, στο πλαίσιο της Σύµβασης της Βαρκελώνης συντάχθηκε Στρατηγικό Πρόγραµµα ράσης (ΣΠ ) για τη διατήρηση της Βιοποικιλότητας στη Μεσόγειο SAP BIO, το οποίο υιοθετήθηκε κατά τη 13 η Συνάντηση των Συµβαλλόµενων Μερών στη Σύµβαση της Βαρκελώνης το Ακόµη, υπό την Αιγίδα της Σύµβασης Ραµσάρ, λειτουργεί η περιφερειακή Πρωτοβουλία για τη διατήρηση των Μεσογειακών Υγροτόπων (Πρωτοβουλία MedWet). 8

10 Σε ό,τι αφορά τους γενετικούς πόρους, ιδιαίτερα σηµαντική είναι η διεθνής Σύµβαση στο πλαίσιο του Οργανισµού Τροφίµων και Γεωργίας των Ηνωµένων Εθνών για τους φυτογενετικούς πόρους, ενώ σε ό,τι αφορά ειδικά τους γενετικούς πόρους στη γεωργία, υπάρχει ευρύ φάσµα δραστηριοτήτων που ασκούνται από διάφορους διεθνείς οργανισµούς και προγράµµατα. Επιπλέον, στο πλαίσιο των ανωτέρω, εκδόθηκε και ισχύει ο Κανονισµός 870/2004 του Συµβουλίου, σχετικά µε τη θέσπιση κοινοτικού προγράµµατος για τη διατήρηση, τον χαρακτηρισµό, τη συλλογή και τη χρησιµοποίηση των γενετικών πόρων στη γεωργία και για την κατάργηση του κανονισµού (ΕΚ) αριθ. 1467/94. Ο κανονισµός εφαρµόζεται στους φυτικούς, µικροβιακούς και ζωικούς γενετικούς πόρους που χρησιµοποιούνται, ή που θα µπορούσαν να χρησιµοποιηθούν, στη γεωργία. Το Πρωτόκολλο για τη Βιοασφάλεια (Πρωτόκολλο της Καρθαγένης) του ΟΗΕ, το οποίο τέθηκε σε ισχύ το 2003, καθιερώνει έναν µηχανισµό ελέγχου για τη διακίνηση γενετικά τροποποιηµένων οργανισµών (ΓΤΟ). Περισσότερες από 140 χώρες έχουν επικυρώσει το Πρωτόκολλο και έχουν αρχίσει να αναπτύσσουν νοµικά, διοικητικά και άλλα µέτρα για να διευκολυνθεί η εφαρµογή του. Το Πρωτόκολλο της Καρθαγένης ενσωµατώθηκε στο Κοινοτικό δίκαιο µε τον Κανονισµό 1946/2003 (15/07/2003). Εξάλλου, στο επίπεδο της Ε.Ε. οι κανονισµοί 1829/2003 και 1930/2003 που δηµοσιεύθηκαν στις 18/10/2003 συµπληρώνουν την Οδηγία 2001/18 "για την σκόπιµη απελευθέρωση των γενετικά τροποποιηµένων οργανισµών". Συναφής είναι επίσης η Oδηγία 98/81 σχετικά µε την περιορισµένη χρήση γενετικά τροποποιηµένων µικροοργανισµών. Β.5. ΕΙ ΙΚΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΑΒΙΟΤΙΚΟΥ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑ ΑΣ Η Ελλάδα, µε έκταση km 2 και πληθυσµό , βρίσκεται στο νοτιότερο τµήµα της Βαλκανικής χερσονήσου και ανήκει στη Μεσογειακή ζώνη της Παλαιαρκτικής βιογεωγραφικής περιοχής. Γενικώς, το κλίµα της µπορεί να θεωρηθεί ως µεσογειακού τύπου, µε ήπιο χειµώνα και ξηρό καλοκαίρι. Χαρακτηρίζεται, ωστόσο, από µεγάλη κλιµατική ποικιλότητα (29 κλιµατικές ζώνες σύµφωνα µε την ταξινόµηση κατά Thornwaite), κάτι που οφείλεται στη γεωγραφική της θέση, το σύνθετο του αναγλύφου και την παρουσία της θάλασσας. Είναι κατ εξοχήν ορεινή χώρα, µε τα 2/3 της έκτασής της να καλύπτονται από όρη µέσου ύψους, µε έντονο ανάγλυφο. Χαρακτηρίζεται επίσης από την εκτεταµένη ακτογραµµή (περίπου km) και τα πολλά συγκροτήµατα νησιών στα πελάγη του Αιγαίου και του Ιονίου. Η Ελλάδα βρίσκεται στα όρια τριών ηπείρων (Ευρώπης, Ασίας και Αφρικής) διαθέτει µεγάλη τοπογραφική ποικιλότητα (µεγάλο αριθµό νησιών, απότοµη µεταβολή του τοπίου από θαλάσσιο σε αλπικό µέσα σε ευθεία απόσταση λίγων χιλιοµέτρων, εκτεταµένο κατακερµατισµό της χέρσου από πολυάριθµους ποταµούς, ρέµατα, χαράδρες, κοιλάδες, χερσονήσους κ.λπ.) και διακρίνεται για τη σύνθετη γεωλογική ιστορία της και για την ηπιότητα, έως προσφάτως, των ανθρωπογενών παρεµβάσεων. Επίσης παρουσιάζει µεγάλη ποικιλία γεωλογικών σχηµατισµών (µεγάλο αριθµό σπηλαίων και άλλων υπόγειων περιβαλλόντων) και πετρωµάτων (προαλπικών, αλπικών και µετααλπικών). Οι ανωτέρω παράγοντες έχουν συντελέσει στον µεγάλο βιολογικό πλούτο της χώρας. Β.6. Η ΠΑΡΟΥΣΑ ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑ ΑΣ 6.1. Γενικά Η Ελλάδα χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερα πλούσια χλωρίδα και πανίδα καθώς και µεγάλη ποικιλία τοπίων & οικοσυστηµάτων. Λόγω των ιδιαίτερων συνθηκών στην 9

11 χώρα, εντοπίζεται µεγάλος αριθµός ενδηµικών ειδών φυτών και ζώων στη χώρα µας. Σύµφωνα µε τον Λεγάκι (2004) 4, έως σήµερα έχουν καταγραφεί είδη ζώων της ξηράς και των γλυκών νερών και άλλα θαλάσσια είδη. Επίσης έχουν καταγραφεί ενδηµικά είδη της ξηράς και των γλυκών νερών (Fauna Europaea 2004) 5, σε συγκεκριµένες δε οµάδες ζώων το ποσοστό ενδηµισµού φθάνει το 64% (Λεγάκις και συνεργάτες 2006) 6. Πολλά ενδηµικά είδη έχουν πολύ περιορισµένη εξάπλωση (π.χ. σε µια µόνο νησίδα) και συνεπώς είναι πολύ ευαίσθητα σε διαταραχές. Εξαιτίας του υψηλού ενδηµισµού της και επειδή είναι από τα τελευταία καταφύγια πολλών απειλούµενων και σπάνιων στην υπόλοιπη Ευρώπη ειδών, η Ελλάδα αποτελεί σηµαντική περιοχή για την ευρωπαϊκή και τη µεσογειακή πανίδα και χλωρίδα. Επίσης απαντά µεγάλος αριθµός τύπων οικοτόπων και ειδών κοινοτικού ενδιαφέροντος. Συγκεκριµένα στην Ελλάδα απαντούν 85 τύποι οικοτόπων, 57 είδη θηλαστικών, 47 είδη ερπετών, 11 είδη αµφιβίων, 21 είδη ψαριών, 46 είδη ασπονδύλων και 58 είδη φυτών Κοινοτικού ενδιαφέροντος. Η µεγάλη ποικιλότητα των ειδών αντικατοπτρίζεται στην ποικιλότητα των ελληνικών οικοσυστηµάτων, από τα ηµιερηµικά του φοινικόδασους στο Βάι της Κρήτης έως τα ψυχρόβια δάση της σηµύδας, της δασικής πεύκης και της ερυθρελάτης στη Ροδόπη. Η Ελλάδα εµφανίζει επίσης µεγάλη ποικιλότητα τοπίων για τους ίδιους λόγους για τους οποίους εµφανίζει µεγάλη γενετική ποικιλότητα, ποικιλότητα ειδών και οικοσυστηµάτων. Στη χώρα απαντούν πράγµατι ποικίλα τοπία, από τα ηµιερηµικά της ανατολικής Κρήτης έως τα σκανδιναβικά (βόρεια) της Ροδόπης και τα αλπικά του Ολύµπου, του Σµόλικα, της Τύµφης, του Βόρα και άλλων οροσειρών της βόρειας Ελλάδας Γενετικοί Πόροι Οι γενετικοί πόροι βρίσκονται στη διαδικασία καταγραφής, και ήδη γνωρίζουµε ενδηµικές ποικιλίες φυτών, είδη αρωµατικών και φαρµακευτικών φυτών, και έναν αξιόλογο αριθµό φυλών αγροτικών και οικόσιτων ζώων. Η Τράπεζα Γενετικού Υλικού η οποία ιδρύθηκε το 1981 και ανήκει στο Εθνικό Ίδρυµα Αγροτικής Έρευνας (ΕΘΙΑΓΕ) οργανώθηκε µε συνεργασία του Υπουργείου Γεωργίας και του Οργανισµού Τροφίµων και Γεωργίας των Ηνωµένων Εθνών. Η Τράπεζα Γενετικού Υλικού διατηρεί στις εγκαταστάσεις της ή σε φυτείες υπαίθρου (στα ιδρύµατα του ΕΘΙΑΓΕ) δείγµατα σπόρων ή κλωνικού πολλαπλασιαστικού υλικού που ανήκουν σε 169 είδη καλλιεργούµενων φυτών ή άγριων συγγενών ειδών Είδη Μύκητες Η ποικιλότητα των µυκήτων, η κατανοµή και η κατάστασή τους στην Ελλάδα είναι λιγότερο γνωστές, σε σχέση µε άλλες οµάδες οργανισµών. Το 1973, δηµοσιεύθηκε ο πρώτος Κατάλογος Μυκήτων και Ξενιστών της Ελλάδας, που περιελάµβανε 1950 είδη µυκήτων που ήταν έως τότε γνωστά (Παντίδου 1973) 7. Έκτοτε, υπήρξε αξιόλογος αριθµός δηµοσιεύσεων για τους µύκητες και τα τελευταία χρόνια έχουν προστεθεί νέα είδη για την Ελλάδα. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι η βάση δεδοµένων του Ιδρύµατος ασικών Ερευνών του ΕΘΙΑΓΕ στη Θεσσαλονίκη περιλαµβάνει περισσότερες των εγγραφών. Κατάλογος απειλούµενων µακροµυκήτων της 4 Λεγάκις Α Πόσα είδη ζώων υπάρχουν στην Ελλάδα; Πανελλ. Συνεδρ. Ένωσης Ελλήνων Οικολόγων & Ελληνικής Ζωολογικής Εταιρείας, Μυτιλήνη, Νοεµβριος Fauna Europaea Web Service Fauna Europaea version 1.1, Available online at 6 Λεγάκις, Α., Ρ. Τζαννετάτου-Πολυµένη, Σ, Γκιώκας, K. Σωτηρόπουλος (επιµέλεια) Ζωική Ποικιλότητα. Πανεπιστήµιο Αθηνών. 217 σελ. 7 Παντίδου Μ Κατάλογος µυκήτων και ξενιστών της Ελλάδος. Μπενάκειο Φυτοπαθολογικό Ινστιτούτο. Κηφισιά, Αθήνα. 10

12 Ελλάδας, ο οποίος περιλαµβάνει 150 taxa 8 δηµοσιεύθηκε το 2000 σε περιοδική έκδοση της επιστηµονικής εταιρείας «Ευρωπαϊκό Συµβούλιο ιατήρησης των Μυκήτων» (Diamandis S. 2000) Φύκη Για την Ελλάδα δεν υπάρχει σήµερα ολοκληρωµένος κατάλογος ειδών φυτοπλαγκτού εσωτερικών νερών και θαλάσσιων οικοσυστηµάτων, ωστόσο, υπάρχουν καταγραφές για πολλές περιοχές της χώρας. Τα θαλάσσια µακροφύκη έχουν καταχωρηθεί σε κατάλογο ο οποίος περιλαµβάνει 515 taxa Χλωρίδα Για την Ελλάδα αναφέρονται 5500 είδη χλωρίδας ανώτερων φυτών. Περίπου 4% των ειδών θεωρούνται απειλούµενα και ένα ίσο ποσοστό προστατεύεται βάσει της ισχύουσας νοµοθεσίας. Περαιτέρω, στην Ελλάδα απαντούν 58 είδη Κοινοτικού ενδιαφέροντος, δηλαδή είδη που αναφέρονται στα παραρτήµατα της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ. Από αυτά, 42 είδη περιλαµβάνονται στο Παράρτηµα ΙΙ, δηλαδή είναι είδη Κοινοτικού ενδιαφέροντος, των οποίων η διατήρηση επιβάλλει τον καθορισµό Ειδικών Ζωνών ιατήρησης και 25 εξ αυτών είναι προτεραιότητας, δηλαδή είδη που κινδυνεύουν να εξαφανιστούν, για τη διατήρηση των οποίων η Κοινότητα φέρει ιδιαίτερη ευθύνη λόγω του µεγέθους του τµήµατος της περιοχής της φυσικής τους κατανοµής το οποίο περιλαµβάνεται στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Όπως φαίνεται από τα αποτελέσµατα της 2 ης εθνικής έκθεσης εφαρµογής της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ για την περίοδο , από τα 58 είδη φυτών Κοινοτικού ενδιαφέροντος, σε ικανοποιητική κατάσταση βρίσκονται τα 5 είδη, σε ανεπαρκή κατάσταση τα 19 και σε κακή κατάσταση τα 2 είδη. Περαιτέρω, για 32 είδη ή 55% των ειδών Κοινοτικού ενδιαφέροντος, η κατάσταση διατήρησης είναι άγνωστη. Επισηµαίνεται τέλος, η ύπαρξη του Κόκκινου Βιβλίου των σπάνιων και απειλούµενων φυτών (1995) 10 και ότι βρίσκεται υπό εκπόνηση η έκδοση νέου Κόκκινου Βιβλίου, η οποία αναµένεται να περατωθεί το Πανίδα Κύριο στοιχείο του πανιδικού πλούτου της Ελλάδας αποτελεί ο αυξηµένος ενδηµισµός και η γεωγραφική διαφοροποίηση των περισσοτέρων ζωικών οµάδων. Οι σηµαντικότερες περιοχές ενδηµισµού είναι η Κρήτη για όλα σχεδόν τα taxa, οι Κυκλάδες και τα βουνά της ηπειρωτικής Ελλάδας. Επιµέρους taxa είναι δυνατό να παρουσιάζουν ενδηµισµούς και σε άλλες περιοχές, όπως η Πελοπόννησος, τα Ιόνια νησιά κλπ. Εξαιρετικής σηµασίας για τον ενδηµισµό είναι και τα πολυάριθµα σπήλαια της Ελλάδας (περ. 8000), από τα οποία έχουν ερευνηθεί από πανιδική άποψη µερικές εκατοντάδες µόνο. Ωστόσο, η πληρότητα των διαθέσιµων δεδοµένων είναι ικανοποιητική µόνο όσον αφορά στα σπονδυλωτά, και ορισµένες οµάδες ασπονδύλων. Περίπου 14% του συνόλου των ειδών σπονδυλόζωων θεωρούνται απειλούµενα ενώ περίπου τα µισά είδη της Ελλάδας προστατεύονται βάσει της εθνικής νοµοθεσίας και περιλαµβάνονται στα παραρτήµατα των διεθνών συµβάσεων που έχουν κυρωθεί στην Ελλάδα. Τα είδη αυτά περιλαµβάνονται στον Κατάλογο Απειλούµενων, Προστατευόµενων και Ενδηµικών Ειδών Ζώων της Ελλάδας του Ζωολογικού Μουσείου (Επιµέλεια: Α. Λεγάκις, Μάρτιος 2007). Επισηµαίνεται ότι η 8 Ταξινοµική οµάδα (π.χ. είδος, υποείδος). 9 Diamandis, S List of threatened Macrofungi in Greece. ECCF Newsletter 10: Phitos, D., A. Strid, S. Snogerup, and W. Greuter. (eds) The Red Data Book of Rare and Threatened Plants of Greece, WWF Hellas Athens. 528 p. 11

13 έκδοση του Κόκκινου Βιβλίου για τα απειλούµενα είδη ζώων αναµένεται εντός του Στην Ελλάδα απαντούν 182 ζωικά είδη Κοινοτικού ενδιαφέροντος, σύµφωνα µε την Οδηγία 92/43/ΕΟΚ, όπως φαίνεται στον πίνακα 1. Στην εικόνα 1 φαίνεται η κατάσταση διατήρησής τους σύµφωνα µε τη 2 η εθνική έκθεση εφαρµογής της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ για την περίοδο Σύµφωνα µε τα αποτελέσµατα της έκθεσης, υπάρχουν µεγάλες ελλείψεις σε ό,τι αφορά τη γεωγραφική εξάπλωση, το εύρος και τα πληθυσµιακά µεγέθη των ειδών αυτών µε αποτέλεσµα η κατάσταση διατήρησης του 65% των ειδών ζώων να αξιολογείται ως άγνωστη (118 από τα 182 είδη). Το 14% βρίσκεται σε ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης (25 από τα 182 είδη), και αντίστοιχο ποσοστό σε ανεπαρκή κατάσταση (26 από τα 182 είδη), ενώ το υπόλοιπο 7% βρίσκεται σε κακή κατάσταση διατήρησης (13 από τα 182 είδη). Τα κενά της γνώσης είναι µεγαλύτερα στα ασπόνδυλα (για τα 45 από τα 46 είδη η κατάσταση διατήρησης είναι άγνωστη και για το 1 είδος ανεπαρκής), στα θηλαστικά (75% σε άγνωστη κατάσταση, 14% σε ανεπαρκή κατάσταση και το υπόλοιπο 11% σε κακή κατάσταση) και στα ερπετά (57% σε άγνωστη κατάσταση, 23% σε ανεπαρκή κατάσταση, 11% σε ικανοποιητική κατάσταση και το υπόλοιπο 9% σε κακή κατάσταση). Το 62% των ψαριών βρίσκεται σε ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης. Επισηµαίνεται ότι η συντριπτική πλειονότητα των ψαριών Κοινοτικού ενδιαφέροντος αφορά σε είδη κυρίως των εσωτερικών υδάτων. Πίνακας 1. Είδη ζώων των Παραρτηµάτων ΙΙ, ΙV και V της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ. Οµάδες ειδών Πλήθος ειδών ΘΗΛΑΣΤΙΚΑ 57 ΕΡΠΕΤΑ 47 ΑΜΦΙΒΙΑ 11 ΙΧΘΕΙΣ 21 ΑΣΠΟΝ ΥΛΑ 46 Σύνολο Αριθµός ειδών Άγνωστη Κακή Ανεπαρκής Ικανοποιητική 10 0 Οµάδες ειδών Εικόνα 1. Κατάσταση διατήρησης ειδών ζώων Κοινοτικού ενδιαφέροντος. 12

14 Ειδικά σε ό,τι αφορά την πλούσια ορνιθοπανίδα της Ελλάδας, από τα 436 είδη, τα 348 έχουν τακτική παρουσία στην χώρα µας. Από αυτά, τα 286 είδη (118 είδη του Παραρτήµατος Ι της Οδηγίας 79/409/ΕΟΚ και 168 µεταναστευτικά είδη) εµπίπτουν στις κατηγορίες του Άρθρου 4 της Οδηγίας 79/409/ΕΟΚ. Στην Ελλάδα εµφανίζονται 23 παγκοσµίως απειλούµενα είδη (BirdLife International 2000) 11, εκ των οποίων τα 7 έχουν είτε τυχαία - σποραδική εµφάνιση είτε µη προβλέψιµη διασπορά στην Ελλάδα. Σύµφωνα µε σχετική έκδοση της Ελληνικής Ορνιθολογικής Εταιρείας 12, οι πιο απειλούµενες οµάδες είναι τα πουλιά των υγροτόπων και κατόπιν τα αρπακτικά. Τα πρώτα λόγω των εκτεταµένων καταστροφών των υγροτόπων κυρίως στο παρελθόν αλλά και εξαιτίας των αλλοιώσεων που υφίστανται οι υγρότοποι ακόµη και σήµερα (µεταβολή του υδρολογικού καθεστώτος, ρύπανση, αποξηράνσεις, ανθρωπογενής όχληση). Οι πληθυσµοί των αρπακτικών πλήττονται λόγω αλλοιώσεων των ενδιαιτηµάτων τους, της κατάποσης δηλητηριασµένων δολωµάτων, της κατάποσης υπολειµµάτων παρασιτοκτόνων τα οποία συσσωρεύονται στους ιστούς τους και λόγω µείωσης των πληθυσµών της λείας τους Χωροκατακτητικά Ξενικά Είδη Βάσει των διαθέσιµων πηγών πληροφόρησης, τα δεδοµένα που υπάρχουν σήµερα στην Ελλάδα προέρχονται από ερευνητικές εργασίες που αφορούν ειδικότερα σε: α) Θαλάσσια χωροκατακτητικά (invasive) ξενικά είδη χλωρίδας και πανίδας, όπου δραστηριοποιείται ερευνητικά κατά κύριο λόγο το Ελληνικό Κέντρο Θαλασσίων Ερευνών (ΕΛΚΕΘΕ), στο οποίο και τηρείται σχετική βάση δεδοµένων. Για την έρευνα των ειδών αυτών έχει συσταθεί δίκτυο θαλασσίων ερευνητών (περιλαµβάνει 9 ερευνητικά ιδρύµατα/πανεπιστήµια και περισσότερους από 34 Έλληνες επιστήµονες), µε την επωνυµία ELNAIS (Ellenic Network on Aquatic Invasive Species). Ερευνητές του ΕΛΚΕΘΕ συµµετέχουν και στο Ευρωπαϊκό έργο SEBI 2010 (Streamlining European Biodiversity Indicators, 2010). β) Χερσαία χωροκατακτητικά ξενικά είδη, όπου η έρευνα διεξάγεται από µεµονωµένους ερευνητές, 21 εκ των οποίων είναι στον κατάλογο του Ευρωπαϊκού ερευνητικού έργου DAISIE (Delivering Alien Invasive Species Inventories for Europe). Στο πλαίσιο του ανωτέρω έργου πραγµατοποιήθηκε αρχική έρευνα για τα ξενικά είδη χλωρίδας της Ελλάδας. Ωστόσο, η ξενική χλωρίδα της Ελλάδας δεν έχει µελετηθεί ακόµη στο σύνολό της Τύποι οικοτόπων H Ελλάδα φιλοξενεί 85 τύπους οικοτόπων του Παραρτήµατος Ι της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ, εκ των οποίων σχεδόν το ένα τρίτο ανήκουν στην κατηγορία των δασών (27 τύποι ή 32%). Οι παράκτιοι και αλοφυτικοί οικότοποι αντιπροσωπεύουν περίπου το 16,4% των τύπων οικοτόπων Κοινοτικού ενδιαφέροντος που απαντούν στην Ελλάδα (14 από τους 85 τύπους) και κατά φθίνουσα σειρά ακολουθούν οι οικότοποι γλυκών υδάτων (9 ή 10,6%), οι παράκτιες θίνες και οι φυσικές και ηµιφυσικές χλοώδεις διαπλάσεις (από 8 τύπους ή 9,4% η κάθε κατηγορία), οι λόχµες µε σκληρόφυλλη βλάστηση (7 τύποι ή 8,2%), οι βραχώδεις οικότοποι και τα σπήλαια (6 τύποι ή 7%) οι τυρφώνες και βάλτοι (4 τύποι ή 4,7%), και τέλος, τα εύκρατα χέρσα εδάφη και οι λόχµες (2 τύποι ή 2,3%). 11 BirdLife International Threatened Birds of the World. Barcelona and Cambridge, UK: Lynx Editions and BirdLife International και Bourdakis, S. & Vareltzidou S Greece. P.p in Heath, M.F. & M.I. Evans, eds. Important Bird Areas in Europe: Priority sites for conservation. 2: Southern Europe. Cambridge, UK: BirdLife International (Birdlife Conservation Series No Χατζηλάκου ιονυσία Ορνιθολογική αξία της Ελλάδας, καθεστώς προστασίας και κυριότερες απειλές των πτηνών. Σελ: 5-7. Στο: Χατζηλάκου ιονυσία (επιµελήτρια έκδοσης) Συνοπτικός οδηγός, επιπτώσεις έργων και δραστηριοτήτων στα πουλιά και τους βιοτόπους τους, διαχείριση υγροτόπων ορνιθοπανίδας. Ελληνική Ορνιθολογική Εταιρία. Αθήνα. 346 σελ. 13

15 Σύµφωνα µε τη 2η εθνική έκθεση εφαρµογής της εν λόγω Οδηγίας για την περίοδο , 49 τύποι οικοτόπων, δηλαδή το 58% των τύπων που απαντούν στην Ελλάδα, βρίσκονται σε ικανοποιητική κατάσταση διατήρησης, 26 τύποι (30%) βρίσκονται σε ανεπαρκή κατάσταση και 7 τύποι οικοτόπων εντοπίζονται σε κακή κατάσταση διατήρησης. Οι 7 αυτοί τύποι ανήκουν όλοι στην κατηγορία «παράκτιοι και αλοφυτικοί οικότοποι», στοιχείο που δηλώνει ότι οι µισοί από τους οικοτόπους αυτής της κατηγορίας (7 από 14) βρίσκονται σε κακή κατάσταση. Άγνωστη είναι η κατάσταση τριών τύπων οικοτόπων του Παραρτήµατος Ι, εκ των οποίων δύο είναι τυρφώνες-βάλτοι και ένας είναι παράκτιος (Αµµοσύρσεις που καλύπτονται διαρκώς από θαλάσσιο νερό µικρού βάθους). Στην κατωτέρω εικόνα δίνεται η κατάσταση διατήρησης ανά οµάδα τύπων οικοτόπων Κοινοτικού ενδιαφέροντος Αριθµός τύπων οικοτόπων Άγνωστη Κακή Ανεπαρκής Ικανοποιητική 5 0 Τύποι Οικοτόπων Εικόνα 2. Κατάσταση διατήρησης τύπων οικοτόπων Κοινοτικού ενδιαφέροντος Οικοσυστήµατα Γενικά Στη χώρα µας εµφανίζεται πολύ µεγάλη ποικιλία φυσικών οικοσυστηµάτων, χερσαίων, υγροτοπικών και θαλάσσιων. Το κύριο γνώρισµά τους είναι η υψηλή ποικιλότητά τους, η φυσικότητα της σύνθεσής τους και η υποβάθµιση της παραγωγικής τους δυνατότητας αλλά και η µεγάλη ικανότητα φυσικής ανόρθωσής τους. Το έδαφος, σηµαντικό στοιχείο των οικοσυστηµάτων, ορίζεται ως το 14

16 επιφανειακό στρώµα του φλοιού της γης, το οποίο αποτελείται από ανόργανη και οργανική ύλη, νερό, αέρα και ζωντανούς οργανισµούς. Υπολογίζεται ότι ποσοστό ανερχόµενο στο 30% περίπου των εδαφών των ευαίσθητων κλιµατικών ζωνών της Ελλάδας (όπως ορίζονται στο Εθνικό Σχέδιο ράσης για την καταπολέµηση της ερηµοποίησης) έχουν περιέλθει σε διάφορα στάδια ερηµοποίησης και η τάση είναι να αυξηθεί το ποσοστό αυτό. Η ολοκλήρωση της εδαφολογικής χαρτογράφησης της χώρας και η κατάρτιση µίας αντίστοιχης σύγχρονης βάσης δεδοµένων, µεταξύ άλλων, αποτελούν υψηλή προτεραιότητα του εν λόγω Σχεδίου. Ταυτοχρόνως, απαιτείται η ενίσχυση της έρευνας για τη βιοποικιλότητα του εδάφους Υγροτοπικά οικοσυστήµατα Οι υγρότοποι είναι από τους πιο πολύτιµους πόρους του πλανήτη µας και είναι δεύτεροι µετά από τα τροπικά βροχερά δάση σε βιοποικιλότητα και παραγωγικότητα. Οι πολύ γενικές κατηγορίες στις οποίες χωρίζονται οι υγρότοποι στην Ελλάδα είναι: δέλτα, έλη, λίµνες, λιµνοθάλασσες, πηγές, εκβολές, ποταµοί, τεχνητές λίµνες. Στην επικαιροποιηµένη απογραφή των ελληνικών υγροτόπων του Ελληνικού Κέντρου Βιοτόπων Υγροτόπων (Φυτώκα κ.ά. 2000) 13 αναφέρονται 411 υγρότοποι στην Ελλάδα, οι περισσότεροι εκ των οποίων (2/3) βρίσκονται στη βόρεια Ελλάδα. Πρόσφατη απογραφή των υγροτόπων των νησιών του Αιγαίου από το WWF Eλλάς (Κατσαδωράκης και Παραγκαµιάν 2007) 14 εντόπισε 352 υγροτόπους σε 51 νησιά και νησίδες του Αιγαίου εκτός της Κρήτης, εκ των οποίων περισσότεροι από τους µισούς είναι µικρότεροι των 10 στρεµµάτων. Οι υφιστάµενοι υγρότοποι είναι πολλοί, πολλών τύπων και πλούσιοι σε βιοποικιλότητα. Οι σηµαντικότεροι 10 υγρότοποι έχουν χαρακτηρισθεί ως Υγρότοποι ιεθνούς Σηµασίας σύµφωνα µε τη Σύµβαση Ραµσάρ και εντάσσονται στις περιοχές ευθύνης των φορέων διαχείρισης που ιδρύθηκαν µε τον Ν. 3044/2002. Οι ανθρώπινες δραστηριότητες που ασκούνται στους υγροτόπους αλλά και στη λεκάνη απορροής τους έχουν επιπτώσεις στους υγροτόπους. Ως κύρια αίτια αλλοίωσης αναφέρονται η σηµειακή και µη σηµειακή ρύπανση (από τη γεωργία, βιοµηχανία, οικισµούς κλπ.), η επέκταση γεωργικών καλλιεργειών και οικισµών σε βάρος υγροτοπικών εκτάσεων, η υπεράντληση, οι εκχερσώσεις φυσικής βλάστησης. Σύµφωνα µε την ανωτέρω απογραφή του ΕΚΒΥ, το 42% των υγροτόπων, υφίσταται µη σηµειακή ρύπανση από γεωργικές δραστηριότητες, ενώ το 20% απειλείται από εγκατάσταση ή επέκταση γεωργικών εκµεταλλεύσεων. Τα αρδευτικά έργα απειλούν το 14% των υγροτόπων, ενώ οι υπεραντλήσεις το 15% αυτών. Ποσοστό 36% των υγροτόπων δέχονται απόβλητα από οικισµούς και ποσοστό 28% των υγροτόπων δέχονται απόβλητα από βιοτεχνίες και διάφορες µεταποιητικές επιχειρήσεις. Τέλος, η ίδρυση ή και η επέκταση οικισµών και τουριστικών εγκαταστάσεων προκαλεί αλλοίωση στο 26 και 13% των υγροτόπων αντιστοίχως. Ακριβής, ωστόσο, και συνολική εικόνα της σηµερινής κατάστασης των ελληνικών υγροτόπων δεν υπάρχει. Αρκετά έτη µετά την πρώτη προσέγγιση απογραφής, και λαµβάνοντας υπόψη τις µεταβολές που έχουν επέλθει από τις ανθρώπινες δραστηριότητες και από τις τρέχουσες κλιµατικές και υδρολογικές συνθήκες, είναι απαραίτητη η βελτίωση, συµπλήρωση και επικαιροποίηση των γεωγραφικών στοιχείων για τους υγροτόπους της χώρας και των άλλων γνωρισµάτων τους. 13 Φυτώκα, Ελένη, Θ. Παρτόζης,. Χουβαρδάς, Π.Α. Γεράκης και Μ. Καρτέρης Aπογραφή υγροτόπων στο πλαίσιο του έργου «Ενηµέρωση και Εµπλουτισµός Εθνικής Βάσης εδοµένων για τους Ελληνικούς Υγροτόπους». Βάση εδοµένων. Ελληνικό Κέντρο Βιοτόπων-Υγροτόπων (ΕΚΒΥ) και Αριστοτέλειο Πανεπιστήµιο Θεσσαλονίκης. 14 Κατσαδωράκης, Γ. και Κ. Παραγκαµιάν Απογραφή των υγροτόπων των νησιών του Αιγαίου: ταυτότητα, οικολογική κατάσταση και απειλές. WWF Ελλάς. 15

17 Ιδιαιτέρως σκόπιµη είναι η αναγνώριση των ορίων τους, όπου υφίστανται οι µεγαλύτερες πιέσεις, όπως καταπατήσεις, εκχερσώσεις κ.λπ Αγροτικά οικοσυστήµατα Η ποικιλία του αβιοτικού περιβάλλοντος της Ελλάδος, σε συνδυασµό µε την άσκηση παραδοσιακών µεθόδων γεωργίας και κτηνοτροφίας έως της πρόσφατες δεκαετίες, συντέλεσε σε µια υψηλή ποικιλότητα των αγροτικών οικοσυστηµάτων, τόσο όσον αφορά τα καλλιεργούµενα και γειτνιάζοντα φυτικά είδη όσο και τα αγροτικά ζώα. Η επέκταση της εντατικής γεωργίας της πεδινές και ορισµένες ηµιορεινές-ορεινές περιοχές, η εγκατάλειψη της παραδοσιακής, εκτατικής, ορεινής γεωργίας και κτηνοτροφίας, η αντικατάσταση των πλούσιων παραδοσιακών αγροτικών τοπίων από µονοκαλλιέργειες, επέφερε αλλοιώσεις των παραδοσιακών αγροτικών τοπίων, την υποβάθµιση των αγροτικών αλλά και των γειτονικών οικοσυστηµάτων και, εν κατακλείδι, µείωση της βιοποικιλότητας ασικά Οικοσυστήµατα Η δασική έκταση η οποία περιλαµβάνει τα δάση και τις λοιπές δασωµένες γαίες, όπως αναφέρεται στην ευρωπαϊκή έκθεση των δασών του 2007, καλύπτει περισσότερο από τη µισή έκταση της Ελλάδας (στοιχεία του 2005), εκ των οποίων τα δάση καλύπτουν το 29,1% και οι λοιπές δασωµένες γαίες το 21,6%. Από τα στοιχεία της εν λόγω έκθεσης προκύπτει ότι στην Ελλάδα, η δασική έκταση εµφανίζεται περίπου σταθερή κατά την δεκαπενταετία ( , και εκτάρια για το 1990, 2000 και 2005 αντιστοίχως). Κατά την περίοδο αυτή, η έκταση των δασών εµφανίζει αύξηση ( εκτάρια το 2005 σε σχέση µε εκτάρια το 1990), ωστόσο, η έκταση της λοιπής δασωµένης γης εµφανίζει αντίστοιχη µείωση ( εκτάρια το 2005 σε σχέση µε εκτάρια το 1990). Πρακτικές αειφορικής διαχείρισης των δασών της Ελλάδας έχουν εισαχθεί σταδιακά από το 1920, και υπάρχει ισχυρή νοµική προστασία για τα δάση και τις δασικές εκτάσεις. Αξίζει δε να σηµειωθεί ότι στην Ελλάδα, περισσότεροι από το ένα τρίτο των Τόπων Κοινοτικής Σηµασίας έχουν κυρίαρχο δασικό χαρακτήρα. Είναι προφανές ότι σκοποί διατήρησης θα πρέπει να ενσωµατωθούν στη δασική διαχείριση. Τα δάση της Ελλάδας, όπως και στην υπόλοιπη Μεσογειακή περιοχή, έχουν εκτεθεί σε ανθρώπινες δραστηριότητες. Ως αποτέλεσµα, τα παράκτια δάση και τα δάση σε χαµηλό υψόµετρο έχουν υποβαθµιστεί λόγω πολεοδόµησης και µετατροπής τους σε γεωργική γη. Σήµερα οι µεγαλύτεροι κίνδυνοι που απειλούν τα δάση της Ελλάδας είναι: Η παράνοµη καταπάτηση και εκχέρσωση δασών και δασικών εκτάσεων για την απόκτηση οικοδοµήσιµης γης. Οι επαναλαµβανόµενες ανά µικρά χρονικά διαστήµατα δασικές πυρκαγιές. Εδώ θα πρέπει να σηµειωθεί ότι η κλιµατική αλλαγή αναµένεται να επιτείνει περαιτέρω τον κίνδυνο εµφάνισης πυρκαγιών στη χώρα µας. Η εφαρµογή µεθόδων συγκοµιδής του ξύλου µη φιλικών προς το δάσος (χρήση βαρέων µηχανηµάτων). Βιολογικές ασθένειες όπως ο καρκίνος της καστανιάς, η ολλανδική ασθένεια που πλήττει τις φτελιές (καραγάτσια), η ασθένεια του κυπαρισσιού και η προσβολή των δασών της ελάτης από φλοιοφάγα έντοµα, ιδιαίτερα των δασών της κεφαλληνιακής ελάτης. Η Ελλάδα επλήγη από τις καταστροφικές πυρκαγιές του Σε ό,τι αφορά ευρύτερα τις δασικές πυρκαγιές είναι σκόπιµο να µη λησµονούνται: 16

18 1) Πυροπροστασία: έχει τρία διακριτά επίπεδα ή φάσεις: α) Το πρώτο επίπεδο, το σηµαντικότερο, αποτελεσµατικότερο και το λιγότερο δαπανηρό είναι η πρόληψη. β) Το δεύτερο επίπεδο αφορά την άµεση πυρανίχνευση, την έγκαιρη αναγγελία της πυρκαγιάς και την άµεση παρέµβαση. γ) Το τρίτο επίπεδο αφορά τη δασοπυρόσβεση αυτή καθαυτή, το πλέον δύσκολο, σύνθετο και πολυδάπανο έργο. 2) Αποκατάσταση: Στα δάση της χαλεπίου πεύκης, της τραχείας πεύκης και των αειφύλλων πλατυφύλλων αλλά και των θερµόβιων πλατυφύλλων (δρυοδασών και δασών Καστανιάς) δεν χρειάζεται τεχνητή αναδάσωση. Σε κάθε άλλη περίπτωση, οι αναδασώσεις πρέπει να γίνονται µε την ευθύνη και εποπτεία της δασικής υπηρεσίας, σύµφωνα µε τις αρχές της επιστήµης Ορεινά οικοσυστήµατα Ως ορεινά θεωρούνται τα οικοσυστήµατα που έχουν µεγάλο υψόµετρο και βρίσκονται πάνω από τα δασοόρια. Οι ορεινές περιοχές αποτελούν αποθέµατα βιοποικιλότητας, καθώς περιλαµβάνουν πλούσιες συνευρέσεις ειδών, των γενοτύπων τους, αλλά και οικοσυστηµάτων. Η Ελλάδα είναι κατεξοχήν ορεινή χώρα και καλύπτεται σχεδόν κατά τα 2/3 από όρη µέσου ύψους. Σαράντα µία κορυφές έχουν ύψος άνω των m. Έτσι, δηµιουργούνται συνθήκες αποµόνωσης και συνεπώς ενδηµισµού. Πάνω από τα δασοόρια, τα οποία στο µεγαλύτερο µέρος τους είναι ανθρωπογενή, εµφανίζεται θαµνώδης και ποώδης βλάστηση, η οποία έχει υποβαθµισθεί από την υπερβόσκηση, µία απειλή που αναφέρεται ότι είναι σοβαρή στη νότια Ευρώπη. Οι κυριότερες απειλές που αντιµετωπίζουν αυτές οι περιοχές στην Ελλάδα, πέραν της υπερβόσκησης µπορεί να σχετίζονται µε την τουριστική πίεση (χιονοδροµικά κέντρα, αυξηµένος αριθµός επισκεπτών), και τη συλλογή ειδών. Είναι συνεπώς απαραίτητο να διατηρηθούν οι περιοχές αυτές και να προωθηθούν δράσεις συµβατές µε τη διατήρηση της βιοποικιλότητάς τους καθώς και της φυσιογνωµίας του ορεινού τοπίου Μεσογειακά οικοσυστήµατα (φρύγανα και µακκί) Τα φρύγανα και τα µακκί, χαρακτηριστικά Μεσογειακά οικοσυστήµατα, καλύπτουν µεγάλο µέρος της βλάστησης της Ελλάδας. Η µακκία βλάστηση µπορεί να προσµετράται και στις δασικές εκτάσεις. Σε περιοχές µε ηµίξηρο κλίµα η διατήρηση των φρυγάνων µπορεί να οφείλεται στη δράση της φωτιάς και της βόσκησης ή µπορεί τα φρύγανα να έχουν εποικίσει εγκαταλειµµένες καλλιέργειες ή καµένες εκτάσεις. Στις περιπτώσεις αυτές, πάντως, διατηρείται η ίδια υψηλή ποικιλότητα του φρυγανικού οικοσυστήµατος. Κυριότερες απειλές που αντιµετωπίζουν αυτά τα οικοσυστήµατα είναι: i. Η αλλαγή χρήσεων γης. ii. iii. Η µεγάλη συχνότητα των επεισοδίων φωτιάς και η καύση της φυσικής βλάστησης προκειµένου να µετατραπεί σε βοσκότοπο. Η υπερβολική, µη ελεγχόµενη βόσκηση Παράκτια και Θαλάσσια οικοσυστήµατα Τα παράκτια και θαλάσσια οικοσυστήµατα έχουν υψηλή βιολογική, γεωφυσική, αισθητική, πολιτισµική και οικονοµική αξία. Αποτελούν φυσικό πόρο και κοινή κληρονοµιά της Μεσογείου και της Ευρώπης και είναι συχνά διεθνούς σηµασίας. Περισσότερο από το µισό µήκος της ακτογραµµής βρίσκεται στα νησιά του Αιγαίου και του Ιονίου πελάγους που περιλαµβάνουν περίπου νησιά (περισσότερα από αν προσµετρηθούν οι νησίδες), µερικές εκατοντάδες εκ των οποίων είναι ακατοίκητα σύµφωνα µε την εθνική έκθεση για τη διαχείριση της παράκτιας ζώνης (2006). Τα ελληνικά παράκτια και θαλάσσια οικοσυστήµατα, και ιδιαίτερα οι 17

19 λιµνοθάλασσες, οι εκβολές ποταµών και τα λιβάδια της Ποσειδώνιας, χαρακτηρίζονται από υψηλή παραγωγικότητα και αποτελούν ενδιαιτήµατα πολλών ειδών. Τα ανωτέρω αυτά συστήµατα περιλαµβάνονται στο Παράρτηµα Ι της Οδηγίας 92/43/ΕΟΚ ως οικότοποι Κοινοτικού ενδιαφέροντος. Στην εθνική έκθεση για την παράκτια ζώνη έχουν αναγνωρισθεί τέσσερις τύποι προβληµάτων που προκύπτουν από τις ανθρώπινες δραστηριότητες στα παράκτια οικοσυστήµατα: α) συγκέντρωση πληθυσµού και δραστηριοτήτων σε σχετικά περιορισµένο και ευαίσθητο χώρο, β) συχνές συγκρούσεις από ασύµβατες χρήσεις στον ίδιο ή γειτονικούς χώρους, γ) υπερεκµετάλλευση των φυσικών πόρων και δ) αδυναµία στη λήψη αποφάσεων, σε εφαρµογή των πολιτικών και σε συντονισµό των αρµόδιων αρχών. Σύµφωνα µε την ανωτέρω έκθεση, τρεις τύποι ακτών που βρίσκονται σε όλη την Ελλάδα θεωρούνται ως περισσότερο ευπαθείς: παραλίες, βραχώδεις ακτές και παράκτιοι υγρότοποι. Οι ελληνικές θάλασσες είναι ολιγότροφες. Ωστόσο, υφίστανται προβλήµατα ρύπανσης από βιοµηχανική, αστική ή ναυτιλιακή προέλευση τα οποία είναι µάλλον τοπικού χαρακτήρα, αν και σε µερικές περιπτώσεις µπορεί να είναι σηµαντικά. Περαιτέρω, υφίσταται απώλεια ενδιαιτηµάτων, και εισβολή χωροκατακτητικών ξενικών ειδών. Σε ό,τι αφορά τα τελευταία, σε πρόσφατη ερευνητική εργασία (Streftaris και Zenetos 2006) 15 καταρτίσθηκε προκαταρκτικός κατάλογος µε τα 100 χειρότερα χωροκατακτητικά ξενικά είδη φυτών (φυτοβένθους και φυτοπλαγκτού) και ζώων (σπονδυλόζωων και ασπονδύλων) για τη Μεσόγειο. Η κλιµατική αλλαγή αναµένεται να υποβαθµίσει τα θαλάσσια οικοσυστήµατα. Επίσης, στην Ελλάδα, τα τελευταία 20 έτη τα ιχθυοαποθέµατα παρουσιάζουν τάσεις µείωσης. Σαφείς τάσεις υπεραλίευσης εµφανίζονται στα µεγαλύτερα αλιευτικά πεδία της χώρας Προστατευόµενες περιοχές και τοπία Στην Ελλάδα φυσικές περιοχές αναγνωρίζονται ως προστατευόµενες είτε µέσω του χαρακτηρισµού τους µε βάση την ισχύουσα εθνική νοµοθεσία, είτε µε την κατοχύρωσή τους στο πλαίσιο διεθνών συµβάσεων τις οποίες έχει κυρώσει η χώρα και διεθνών ή Ευρωπαϊκών πρωτοβουλιών. Περαιτέρω, οι περιοχές του ικτύου Natura 2000, αποτελούν περιοχές προστασίας τύπων οικοτόπων και ειδών Κοινοτικού ενδιαφέροντος Εθνικό Επίπεδο Σε ό,τι αφορά την εθνική νοµοθεσία, η κήρυξη των προστατευόµενων περιοχών στις διάφορες κατηγορίες προστασίας βασίστηκε, έως το 1986, σε διατάξεις κυρίως του ασικού Κώδικα. Οι Εθνικοί ρυµοί, τα Αισθητικά άση και τα ιατηρητέα Μνηµεία της Φύσης προβλέπονται από τον Ν. 996/1971 που αποτελεί µέρος του Ν. 86/1969 «Περί ασικού Κώδικος». Τα Καταφύγια Άγριας Ζωής, οι Ελεγχόµενες Κυνηγετικές Περιοχές και τα Εκτροφεία θηραµάτων προβλέπονται από τον Ν. 177/75, όπως αυτός τροποποιήθηκε από τον Ν. 2637/1998. Με τον Νόµο Πλαίσιο για το Περιβάλλον (Ν. 1650/86), ορίζονται πέντε κατηγορίες προστατευόµενων περιοχών: περιοχή απόλυτης προστασίας της φύσης, περιοχή προστασίας της φύσης, εθνικό πάρκο, προστατευόµενος φυσικός σχηµατισµός και προστατευόµενο τοπίο, περιοχή οικοανάπτυξης. Η συνολική κάλυψη των εθνικώς προστατευόµενων περιοχών, αφαιρουµένων των αλληλεπικαλύψεων, σύµφωνα µε τα χωρικά αρχεία της Κοινής Βάσης των Προστατευόµενων Περιοχών για την Ελλάδα (CDDA), ανέρχεται σε εκτάρια, εκ των οποίων εκτάρια βρίσκονται στην ξηρά (15,4% της χερσαίας έκτασης της χώρας). Εξ αυτών, τα Καταφύγια 15 Streftaris N. and A. Zenetos Alien Marine Species in the Mediterranean - the 100 Worst Invasives and their Impact. Mediterranean Marine Science. Volume 7/1 pp

20 Άγριας Ζωής κατέχουν αξιόλογο ποσοστό. Το θαλάσσιο τµήµα των προστατευόµενων περιοχών ανέρχεται σε εκτάρια. Τέλος, τα Τοπία Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλλους προβλέπονται από τον Ν. 1465/1950, ο οποίος συµπληρώνει τον Ν. 5351/1932 «Περί αρχαιοτήτων». Η αρµοδιότητα για τα Τοπία Ιδιαίτερου Φυσικού Κάλλους (ΤΙΦΚ) περιήλθε από το Υπουργείο Πολιτισµού στη ιεύθυνση Περιβαλλοντικού Σχεδιασµού του ΥΠΕΧΩ Ε, βάσει του Π 161/1984 (ΦΕΚ 54/Α). Επισηµαίνεται ότι για 27 περιοχές έχουν συσταθεί φορείς διαχείρισης µε βάση τους Νόµους 1650/1986 για το Περιβάλλον και 2742/1999 «Χωροταξικός σχεδιασµός και αειφόρος ανάπτυξη και άλλες διατάξεις» και, σε 25 περιπτώσεις, τον Νόµο 3044/2002 Μεταφορά συντελεστή δόµησης και ρυθµίσεις άλλων θεµάτων αρµοδιότητας Υπουργείου Περιβάλλοντος, Χωροταξίας και ηµοσίων Έργων». Οι φορείς διαχείρισης των 27 περιοχών έχουν οριστεί ως τελικοί δικαιούχοι και η χρηµατοδότηση της αρχικής τους λειτουργίας καλύπτεται από πιστώσεις του Επιχειρησιακού Προγράµµατος ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝ (ΕΠΠΕΡ) , Μέτρο 8.1. έως το Το ΥΠΕΧΩ Ε έχει προγραµµατίσει, στο Επιχειρησιακό Πρόγραµµα Περιβάλλον και Αειφόρος Ανάπτυξη (ΕΠΠΕΡΑΑ) , τη συνέχιση της λειτουργίας των φορέων διαχείρισης. Τέλος, σύµφωνα µε τον νόµο 2742/1999, η σύνταξη, παρακολούθηση της εφαρµογής και αξιολόγηση των κανονισµών διοίκησης και λειτουργίας και των σχεδίων διαχείρισης προστατευόµενων περιοχών, µπορεί να ανατίθεται σε δηµόσιες υπηρεσίες, ειδικές υπηρεσίες και νοµικά πρόσωπα δηµοσίου δικαίου µε προεδρικό διάταγµα ή σε άλλα νοµικά πρόσωπα δηµοσίου ή ιδιωτικού δικαίου µη κερδοσκοπικού χαρακτήρα µε συµβάσεις διαχείρισης ιεθνές Επίπεδο Εκτός από την εθνική νοµοθεσία, ειδικές υποχρεώσεις για την προστασία της φύσης απορρέουν από τις σχετικές ιεθνείς Συµβάσεις, τις οποίες η Ελλάδα έχει κυρώσει καθώς και από τη συµµετοχή της σε διεθνείς οργανισµούς όπως το Συµβούλιο της Ευρώπης και η UNESCO. Oι χαρακτηρισµένες σε διεθνές επίπεδο περιοχές είναι οι Υγρότοποι ιεθνούς Σηµασίας από τη Σύµβαση Ραµσάρ, τα Μνηµεία της Παγκόσµιας Κληρονοµιάς (UNESCO), τα Αποθέµατα Βιόσφαιρας (UNESCO, Άνθρωπος και Βιόσφαιρα), οι Ειδικά Προστατευόµενες Περιοχές (Σύµβαση Βαρκελώνης), τα Βιογενετικά Αποθέµατα (Συµβούλιο της Ευρώπης) και οι Περιοχές στις οποίες έχει απονεµηθεί Ευρωδίπλωµα (Συµβούλιο της Ευρώπης). Η συνολική τους έκταση, αφαιρουµένων των αλληλεπικαλύψεων, µε βάση τα χωρικά αρχεία, ανέρχεται σε εκτάρια, από τα οποία τα εκτάρια βρίσκονται στην ξηρά και τα στη θάλασσα Ευρωπαϊκό Επίπεδο Αξιόλογη έκταση της χώρας έχει ενταχθεί στο Ευρωπαϊκό Οικολογικό ίκτυο Natura Το ίκτυο Natura 2000 στην Ελλάδα περιλαµβάνει 163 Ζώνες Ειδικής Προστασίας (ΖΕΠ Οδηγία 79/409/ΕΚ) και 239 Τόπους Κοινοτικής Σηµασίας (ΤΚΣ Οδηγία 92/43/ΕΚ). Οι δύο κατηγορίες περιοχών παρουσιάζουν µεταξύ τους επικαλύψεις όσον αφορά στις εκτάσεις τους. Η έκταση των περιοχών του ικτύου στην Ελλάδα, εξαιρουµένων των αλληλεπικαλύψεων, ανέρχεται σε περίπου 3,4 εκ. εκτάρια και καταλαµβάνει 21% της χέρσου. Στις παραπάνω περιοχές περιλαµβάνονται οι 10 Εθνικοί ρυµοί, οι Υγρότοποι ιεθνούς Σηµασίας σύµφωνα µε τη Σύµβαση Ραµσάρ καθώς και άλλες σηµαντικές περιοχές όπως Αισθητικά άση και ιατηρητέα Μνηµεία της Φύσης. 19