<< ΤΟ ΚΡΑΧ ΤΟΥ 1929 ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΚΑΙ ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΜΕ ΤΗΝ ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΔΙΕΘΝΗ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ >>

Transcript

1 Τ.Ε.Ι. ΣΕΡΡΩΝ ΣΧΟΛΗ. Σ.Δ.Ο ΤΜΗΜΑ. ΛΟΓΙΣΤΙΚΗΣ ΕΤΟΣ << ΤΟ ΚΡΑΧ ΤΟΥ 1929 ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΚΑΙ ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΜΕ ΤΗΝ ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΔΙΕΘΝΗ ΧΡΗΜΑΤΟΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ >> ΣΠΟΥΔΑΣΤΡΙΑ ΑΛΕΜΠΑΚΗ ΔΗΜ. ΦΩΤΕΙΝΗ ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ κ. ΜΠΟΓΑΣ ΧΡΗΣΤΟΣ Σέρρες Μάιος 2014

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΟΡΟΥ «ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ» ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΚΡΙΣΕΙΣ ΣΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΤΩΝ ΑΙΩΝΩΝ ΕΝΑ ΠΡΩΤΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ ΤΟ ΚΡΑΧ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ Ο ΥΠΕΡΒΟΛΙΚΟΣ ΔΑΝΕΙΣΜΟΣ Η ΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΑΛΛΑΓΩΝ ΚΑΙ Η ΡΥΘΜΙΣΗ SMOOT-HAWLEY TARIFF ΣΤΙΣ ΗΠΑ Η ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΩΝ ΗΠΑ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΙΚΑ ΑΠΟΘΕΜΑΤΑ ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ «ΚΡΑΧ» ΤΟΥ 29 ΣΤΙΣ ΗΠΑ ΣΕ ΑΡΙΘΜΟΥΣ ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΕ ΠΑΓΚΟΣΜΙΟ ΕΠΙΠΕΔΟ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΟ ΚΡΑΧ ΤΟΥ Η ΣΗΜΕΡΙΝΗ ΚΡΙΣΗ ΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ ΠΟΥ ΟΔΗΓΗΣΑΝ ΣΤΗ ΚΡΙΣΗ Η ΕΠΕΚΤΑΣΗ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΣΤΑ ΔΙΕΘΝΗ ΧΡΗΜΑΤΙΣΤΗΡΙΑ ΤΟ ΣΚΙΩΔΕΣ ΤΡΑΠΕΖΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ Η ΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΣΕ ΗΠΑ, ΑΣΙΑ ΚΑΙ ΡΩΣΙΑ ΟΙ ΤΑΚΤΙΚΕΣ ΔΙΑΦΟΡΩΝ ΧΩΡΩΝ Η ΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΥΡΩΠΑΪΚΗΣ ΕΝΩΣΗΣ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ ΣΤΗΝ ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ ΟΜΟΙΟΤΗΤΕΣ ΚΑΙ ΔΙΑΦΟΡΕΣ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΙΣΜΟΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

3 6. ΛΥΣΕΙΣ ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ. 57 * Εικόνα εξωφύλλου - (ciaoant1.blogspot.gr) 3

4 1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.2 Ο ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ Η έννοια της κρίσης, ως πολυδιάστατη έχει αποδοθεί ποικιλοτρόπως, ακόμα και από απλούς ανθρώπους για να περιγράψουν με μια λέξη ότι αντιμετωπίζουν ένα δύσκολο πρόβλημα, ότι διανύουν μια περίοδο ανωμαλίας, αντικανονικότητας και βρίσκονται σε κρίσιμη φάση. Στην Ελληνική γλώσσα, η λέξη κρίση προέρχεται από το ρήμα κρίνω θέλοντας να χαρακτηρίσει μια μη κανονική κατάσταση. Μια κατάσταση κρίσιμη, δύσκολη, επικίνδυνη. Συγκεκριμένα κρίση είναι μια εκτροπή από την κατάσταση της κανονικότητας και μπορεί να προσλάβει διαβαθμίσεις αντικανονικότητας από μια κατάσταση απλής διαταραχής μέχρι την κατάσταση μη ελεγχόμενων εκρηκτικών γεγονότων και την κατάσταση του χάους και του πανικού. Συνεπώς, μια κρίση εμπεριέχει μια απειλή σχετικά με τους πόρους και τους ανθρώπους, την απώλεια του ελέγχου και ορατές ή αόρατες συνέπειες στους ανθρώπους, στους πόρους και στους οργανισμούς. (Πανηγυράκης 2001). 1.3 Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΟΡΟΥ «ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ». Οικονομική κρίση είναι το φαινόμενο κατά το οποίο μια οικονομία χαρακτηρίζεται από μια διαρκή και αισθητή μείωση της οικονομικής της δραστηριότητας. Όταν λέμε οικονομική δραστηριότητα αναφερόμαστε σε όλα τα μακροοικονομικά μεγέθη της οικονομίας, όπως η απασχόληση, το εθνικό προϊόν, οι τιμές, οι επενδύσεις κ.λπ. Ο βασικότερος δείκτης οικονομικής δραστηριότητας είναι οι επενδύσεις, οι οποίες, όταν αυξομειώνονται, συμπαρασύρουν μαζί τους και όλα τα υπόλοιπα οικονομικά μεγέθη (Κουφάρης, 2010). Η οικονομική κρίση αποτελεί τη μία από τις δύο φάσεις των οικονομικών διακυμάνσεων και συγκεκριμένα τη φάση της καθόδου, όταν δηλαδή η οικονομική δραστηριότητα βρίσκεται σε μια συνεχή συρρίκνωση (European Commission, 2009). Οι οικονομικές διακυμάνσεις ορίζονται ως οι διαδοχικές αυξομειώσεις της οικονομικής δραστηριότητας μέσα σε μια οικονομία. Λέγονται αλλιώς και κυκλικές διακυμάνσεις ή οικονομικοί κύκλοι. Οι Άγγλοι αποδίδουν το φαινόμενο με τον όρο «bysiness cycles», ακριβώς για να τονίσουν την ιδιαίτερη βαρύτητα των επενδύσεων στην εξέλιξη του οικονομικού κύκλου. Από πολύχρονες στατιστικές παρατηρήσεις διαπιστώθηκε ότι οι οικονομικοί κύκλοι διαρκούν περίπου από 7 έως 11 χρόνια (European Commission, 2009). 4

5 1.4 ΟΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΕΣ ΚΡΙΣΕΙΣ ΣΤΟ ΠΕΡΑΣΜΑ ΤΩΝ ΑΙΩΝΩΝ Οι οικονομικές κρίσεις δεν είναι σύγχρονο φαινόμενο. Είναι τόσο παλιό μάλιστα, που εμφανίζεται για πρώτη φορά στον 4 ο αιώνα π.χ στις Συρακούσες, ακολουθεί η κρίση που εμφανίζεται τον 13 ο μ.χ αιώνα από την υποτίμηση του νομίσματος μεταξύ Ρωμαϊκής και Βυζαντινής αυτοκρατορίας αλλά και στον Μεσαίωνα αργότερα από τις συγκρούσεις μεταξύ χωρών όπως η Αγγλία, η Γαλλία και η Ισπανία. Η πρώτη κερδοσκοπικού τύπου εμφανίζεται τον 17 ο αιώνα στην Ολλανδία Η κρίση δημιουργήθηκε από τη γνωστή σε όλους μας τουλίπα οι τιμές της οποίας εξαιτίας της μανίας της απόκτησης από τους Ολλανδούς, αποκτούν διαστάσεις φούσκας. Μια τουλίπα τότε επωλείτο 10 φορές περισσότερο από το ετήσιο εισόδημα ενός ειδικευμένου εργάτη. Αργότερα τον 18 ο αιώνα κράτη όπως η Γαλλία και η Αγγλία εμφανίζουν αυξημένο χρέος ενώ από τα τέλη του αιώνα η κρίση μεταφέρεται στο Χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης. Το 1797 η Μεγάλη Βρετανία γνωρίζει μια από τις μεγαλύτερες οικονομικές κρίσεις, εξαιτίας του πανικού που προκάλεσαν στους κατοίκους της οι πόλεμοι από την Γαλλική επανάσταση. Θεωρώντας ότι ο πόλεμος θα περάσει και στα εδάφη της Μ. Βρετανίας οι κάτοικοι αρχίζουν μα αποσύρουν τις καταθέσεις από τις τράπεζες. Το μέγεθος της κρίσης εντείνεται από την απόφαση της Τράπεζας της Αγγλίας για παύση πληρωμών σε μετρητά. Επηρεάζεται από την κρίση και ο μεγαλύτερος πιστωτής οι Η.Π.Α. Ο κύκλος της ολοκληρώθηκε μετά από 6 χρόνια. Η πρώτη σημαντική χρηματοπιστωτική κρίση των Η.Π.Α εμφανίζεται στις αρχές του 19 ου αιώνα. Οι παγκόσμιες συγκρούσεις και ο πόλεμος του 1812 προκάλεσαν μεγάλες κλίμακες κατασχέσεις, παύσεις πληρωμών από τις τράπεζες, ανεργία και μια πτώση στον τομέα της γεωργίας και της μεταποίησης. Για να μπορέσει να στηρίξει την κατάσταση η Αμερικάνικη ηγεσία συστήνει και δεύτερη κεντρική τράπεζα κόβοντας και μοιράζοντας χωρίς έλεγχο χρήμα, οδηγώντας την οικονομία σε γρήγορη ανάπτυξη. Όλα τα ανωτέρω οδηγούν το 1819 σε πανικό, ο οποίος σηματοδοτεί το τέλος της οικονομικής ανάπτυξης που ακολούθησε το πόλεμο του 1812 αλλά και την δημιουργία νέων οικονομικών πολιτικών που θα διαμορφώσουν την μετέπειτα ανάπτυξη. Το 1825 είναι η σειρά της Μ. Βρετανίας να γνωρίσει την πρώτη χρηματιστηριακή της κρίση. Την κρίση αυτή προκάλεσαν κερδοσκοπικού τύπου τοποθετήσεις, Άγγλων επενδυτών, στη Λατινική Αμερική και συγκεκριμένα σε φανταστική χώρα την poyais που είχε επινοήσει ένας Σκοτσέζος στρατιώτης, ο Gregor Macgregor. O Σκοτσέζος στρατιώτης εμφανίζεται ως διοικητής της φανταστικής αυτής χώρας, Ζητώντας και πετυχαίνοντας από τους Άγγλους επενδυτές να στηρίξουν την ανάπτυξη της υποσχόμενης γρήγορα πλουτισμό, ο οποίο; Φυσικά δεν ήρθε ποτέ. Η πρώτη πραγματική κρίση προερχόμενη από κερδοσκοπικές επενδύσεις στα ακίνητα και την δημιουργία υπεραξιών, παρατηρείται το 1837 στις Η.Π.Α. 5

6 Την κρίση αυτή ακολουθεί πανικός. Τα επόμενα πέντε χρόνια διαδέχεται οικονομική ύφεση, αδυναμία πληρωμής των τραπεζών με χρήμα και μεγάλο ποσοστό ανεργίας. Το 1847 η κατάρρευση μιας ακόμα κερδοσκοπικής αγοράς, αυτής των σιδηροδρόμων, προκαλεί πανικό και Κραχ της Χρηματιστηριακής αγοράς στο Λονδίνο.Η κρίση αντιμετωπίζεται με την παραχώρηση όλων των αρμοδιοτήτων έκδοσης χρήματος στην Κεντρική Τράπεζα της Αγγλίας. Ο κύκλος της κρίσης ολοκληρώθηκε το Η χρεοκοπία της Βρετανικής τράπεζας είναι η αιτία της επόμενης οικονομικής κρίσης στη Μ. Βρετανία το Η επωνυμία της τράπεζας ήταν Overed, Gurney & Company. Η φημολογία ότι η συγκεκριμένη τράπεζα ενδέχεται να χρεοκοπήσει φέρνει πανικό στους καταθέτες της με αποτέλεσμα να αποσύρουν άμεσα α χρήματα τους. Η τράπεζα οδηγείται σε χρεοκοπία παρασύροντας μαζί της και άλλες. Ακολουθεί χρηματιστηριακό Κραχ. Μια ακόμη χρεοκοπία τράπεζας δημιουργεί πανικό στην Αμερικάνικη αγορά αυτή την φορά το 1873, στην Φιλαδέλφεια. Στην Ευρώπη παρατηρείται Κραχ στην χρηματιστηριακή αγορά της Αυστρίας, ακολουθεί οικονομική ύφεση που διαρκεί 6 χρόνια στις Η.Π.Α και 25 στη παγκόσμια αγορά. Ακολουθεί μια οξεία κρίση το 1890 στην αγορά της Μ. Βρετανίας εξαιτίας τοποθετήσεων στην αγορά της Αργεντινής, δάνεια των οποίων δεν μπορούν να πληρωθούν στην Τράπεζα Baring.Η τράπεζα που βρίσκεται πολύ κοντά χρεοκοπία, σώζεται μετά από την παρέμβαση της Τράπεζας της Αγγλίας, η οποία αποτρέπει την οικονομία από την μεγαλύτερη ύφεση. Το 1929 πραγματοποιείται η μεγαλύτερη οικονομική κρίση του 20 ου αιώνα και για πολλούς όλων των εποχών. Μετά από μια περίοδο συνεχούς ανάπτυξης, η οποία έχει στηριχθεί επάνω σε συνεχόμενο δανεισμό δημιουργούνται τρομακτικές υπεραξίες μετοχών και στις 29 Οκτωβρίου του 1929 οι τιμές των μετοχών στο χρηματιστήριο της Ν. Υόρκης βυθίζονταν. Η πτώση συνεχίζεται για ένα μήνα και φέρνει πτώση στην αγορά των ακινήτων. Καταρρέουν όλες οι αγορές και οι μετοχές δεν έχουν πλέον κανένα αντίκρισμα. Μέχρι το 1931 είχαν χρεοκοπήσει τράπεζες και μετά από δύο χρόνια ο αριθμός είχε αγγίξει τις Η ύφεση επεκτείνεται το σε όλες τις τότε βιομηχανοποιημένες χώρες του κόσμου. Η κρίση κράτηση μέχρι τα τέλη του 1930 και για άλλες χώρες μέχρι τις αρχές του Η αμερικανική οικονομία χρειάστηκε μια δεκαετία για να συνέλθει, με το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο να λειτουργεί λυτρωτικά, καθώς οι τεράστιες στρατιωτικές δαπάνες εκμηδένισαν την ανεργία και εκτόξευσαν την ανάπτυξη. Τον Οκτώβριο του 1973 και για ένα χρόνο οι χρηματιστηριακές αγορές, γνωρίζουν μια από τις μεγαλύτερες πτώσεις, Ο πληθωρισμός φτάνει σε υψηλά ιστορικά μεγέθη.αιτία το Εμπάργκο που κηρύττει στις χώρες της Δύσης και κυρίως στις Η.Π.Α ο Οργανισμός Πετρελαιοπαραγωγών Εξαγωγικών Αραβικών Κρατών. Οι τιμές του πετρελαίου αυξάνονται ραγδαία προκαλώντας αναταράξεις στην προσφορά και οικονομική ύφεση. Παράλληλα με τη πτώση της τιμής του 6

7 δολαρίου και επειδή οι Αραβικές χώρες εισέπρατταν την πώληση του πετρελαίου σε δολάριο, τα χρήματά τους αποκτούν μικρότερη αξία και έτσι έχουμε μια σταδιακή και συνεχόμενη αύξηση της τιμής του χρυσού. Σε συνδυασμό με το Εμπάργκο είχαμε μια μείωση της παραγωγής και αύξηση του πληθωρισμού και της ανεργίας. Το 1980 οι χώρες της Λατινικής Αμερικής έχουν μεγάλα προβλήματα στην αντιμετώπιση των εξωτερικών της χρεών και υπερχρεώνονται σε μια μακρά περίοδο ύφεσης των οικονομιών τους. Ο δανεισμών των περιόδων 1960 και 1970 από την διεθνή αγορά με σκοπό την εκβιομηχάνισή τους έφερε μεν ραγδαία ανάπτυξη, αλλά ταυτόχρονα και τετραπλασιασμό του εξωτερικού τους χρέους, από 75δις δολάρια το 1975 σε περίπου 315 δις δολάρια το Η εξυπηρέτηση του χρέους αυξήθηκε σε 66δις από τα 12δις που ήταν το Για αρκετές χώρες της Λατινικής Αμερικής η περίοδο ύφεσης κράτησε για παραπάνω από 25 έτη και σε αρκετές από αυτές οι συνθήκες διαβίωσης των κατοίκων παραμένουν ακόμα και σήμερα ιδιαίτερα δύσκολες. Η κρίση των ενυπόθηκων δανείων των δεκαετιών 1980 και 1990 ήταν η αποτυχία 747 αποταμιευτικών ενώσεων να ικανοποιήσουν τα δάνεια που έδιναν με εγγύηση τις καταθέσεις. Τα χρηματιστηριακά ιδρύματα αυτού του τύπου στις Η.Π.Α. δεχόντουσαν καταθέσεις ταμιευτηρίου με την ανταλλαγή ενυπόθηκων δανείων, για την αγορά αυτοκινήτων και άλλων προσωπικών δανείων.το τελικό κόστος της κρίσης εκτιμάται σε 160,1 δις. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι ο Οκτώβριος του 1987 είναι ο μόνος μήνας (στην ιστορία των κεφαλαιαγορών) κατά τον οποίο όλες οι χρηματιστηριακές αγορές του κόσμου κινήθηκαν με τον ίδιο τρόπο, με αποκορύφωμα την "Μαύρη Δευτέρα" του Το αμερικανικό χρηματιστήριο υπέστη τη μεγαλύτερη ημερήσια πτώση της ιστορίας του εν καιρώ ειρήνης στις 19 Οκτωβρίου του Ο δείκτης Dow Jones έχασε το 22% της αξίας του μέσα σε λίγες ώρες, δίνοντας το έναυσμα για ένα μαζικό ξεπούλημα μετοχών στην Ευρώπη και την Ιαπωνία. Τα αίτια της κρίσης πολλά. Οι φήμες για συνεχή κρούσματα εσωτερικής πληροφόρησης, οι ριψοκίνδυνες εξαγορές, η επιβράδυνση της οικονομίας των ΗΠΑ και η καταβαράθρωση του δολαρίου ήταν τα κυριότερα. Οι φόβοι πολλαπλασιάστηκαν μετά την απόφαση της Γερμανίας να αυξήσει τα επιτόκια, η οποία συνοδεύτηκε από την περαιτέρω ενίσχυση του μάρκου έναντι του δολαρίου. Ο κίνδυνος χρεοκοπίας μεγάλων αμερικανικών τραπεζών ήταν πλέον ορατός, με αποτέλεσμα η Fed και άλλες μεγάλες κεντρικές τράπεζες να ρίξουν δραστικά τα επιτόκια. Παρότι το Κραχ είχε μικρή διάρκεια, η κρίση εκείνη απέδειξε ότι οι παγκόσμιες αγορές αποτελούν συγκοινωνούντα δοχεία και ότι οι αποφάσεις των κεντρικών τραπεζών έχουν επιπτώσεις για τις οικονομίες όλων των χωρών. Παράλληλα, έδωσε το έναυσμα για τη θέσπιση αυστηρότερων κανόνων στον τρόπο λειτουργίας των αγορών, τόσο στις ΗΠΑ όσο και στη Βρετανία. Η Ιαπωνική φούσκα δημιουργήθηκε στις τιμές των περιουσιακών στοιχείων των επιχειρήσεων, διήρκησε από το 1986 έως και το 1991, κατά την οποία φούσκωσαν οι τιμές στα ακίνητα και τις μετοχές. Η Ιαπωνική κυβέρνηση 7

8 χρειάστηκε περίπου μια δεκαετία να ελέγχει την κατάσταση, δηλαδή το 2003 την οποία οι Ιάπωνες την αποκαλούν και «χαμένη τους δεκαετία». Οι φούσκες ήταν αποτέλεσμα αποταμιεύσεων που είχαν προκύψει από το 2 ο Παγκόσμιο Πόλεμο άλλα και των τεράστιο εμπορικών της πλεονασμάτων. Με τόση μεγάλη συσσώρευση πλούτου και ρευστότητας η κερδοσκοπία και κατ επέκταση η δημιουργία Χρηματοοικονομικής φούσκας στο χρηματιστήριο και στα ακίνητα ήταν αναπόφευκτη. Η φούσκα των <<dot com>>, δηλαδή των εταιριών υψηλής τεχνολογίας και διαδικτύου αναπτύχθηκε από κερδοσκοπικές κινήσεις κατά την περίοδο από το 1995 έως και το 2000 και συγκεκριμένα στην Αμερικανική χρηματιστηριακή αγορά του NASDAQ. Η κρίση προκλήθηκε επειδή κάποιοι πίστεψαν περισσότερο στη γρήγορη ανάπτυξη επιχειρήσεων τελευταίας τεχνολογίας παρά στην πραγματική και στη χρηματιστηριακή τους αποτίμηση και αξία, με κορύφωσή του τον Ιανουάριο του 2000, όταν η AOL εξαγόρασε με το αστρονομικό ποσό των 200 δισ. δολ. τον όμιλο Time Warner. Δύο μήνες αργότερα, το όνειρο μετατράπηκε σε εφιάλτης: Η φούσκα έσκασε, με το δείκτη μετοχών υψηλής τεχνολογίας Nasdaq να χάνει μέχρι τον Οκτώβριο του 2002 το 78% της αξίας του. Διάγραμμα 1 (Συγκριτικό των οικονομικών κρίσεων 29, 79, 87, 01, 07) 8

9 Έτσι, ερχόμαστε στη κρίση που βιώνει ως και σήμερα η Παγκόσμια Αγορά, η κρίση που ξεκίνησε το 2007 από τις Η.Π.Α. «Μπαίνω στο πειρασμό λέει ο Πωλ Γκρουγκμαν να πω ότι η κρίση δε μοιάζει με τίποτα από όσα έχουμε δει στο παρελθόν», μόνο που συμβαίνουν όλα ταυτόχρονα μια φούσκα στον τομέα της στέγης; Συγκρίσιμη με αυτό που συνέβη στην Ιαπωνία ένα κύμα μαζικών αναλήψεων συγκρίσιμο με εκείνο των αρχών της δεκαετίας του 1930, μια παγίδα ρευστότητας στις Η.Π.Α που επίσης θυμίζει Ιαπωνία και πιο πρόσφατα μια διακοπή των διεθνών κεφαλαιακών ροών και ένα κύμα νομισματικών κρίσεων που θυμίζουν τα συμβάντα της Ασίας στο τέλος της δεκαετίας του Στα χρηματιστήρια ρέει πιο πολύ περισσότερο χρήμα, από ότι η νοημοσύνη για την καθοδήγησή του. Υπάρχουν πολύ περισσότερα αμοιβαία κεφάλαια απ ότι οικονομικά ευφυείς και άντρες και γυναίκες με αναπτυγμένη ιστορική συνείδηση για να τα διαχειριστούν. Δεν κάνουμε προβλέψεις. Οι προβλέψεις των ανθρώπων ξεχνιούνται, θυμούνται καλά μόνο τα λάθη τους. Όμως εδώ έχουμε μια βασική και επαναλαμβανόμενη διαδικασία. Αρχίζει με την άνοδο των τιμών των μετοχών, ακινήτων, έργων τέχνης και άλλων. Αυτή η αύξηση προσελκύει την προσοχή και τους αγοραστές, που ωθούν ακόμα υψηλότερα τις τιμές. 'Έτσι οι προσδοκίες δικαιώνονται ακριβώς από τη δράση που ανεβάζει τις τιμές. Τότε, για λόγους που θα είναι πάντα αντικείμενο συζητήσεις, έρχεται το τέλος. Η πτώση είναι ακόμα πιο ξαφνική από την άνοδο. Ένα μπαλόνι που σκάει δεν ξεφουσκώνει ποτέ ήσυχα. 1.5 ΕΝΑ ΠΡΩΤΟ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Η διεθνής οικονομική κρίση (αλλά και οι προηγούμενες) κατέδειξαν ότι ο ρόλος του κράτους στην οικονομία παραμένει πάντοτε αναγκαίος. Είναι το τελευταίο καταφύγιο το οποίο προσφεύγουν και οι κυρίαρχοι της αγοράς, όταν κινδυνεύουν να καταστραφούν από την κατάρρευση των δημιουργημάτων τους. Αλλά το κράτος είναι και το τελευταίο όπλο των πολλών, όταν συμπαρασύρονται στην καταστροφή της όντας αμέτοχοι σ' αυτήν ή θύματά της. Οι μεν πρώτοι χρησιμοποιώντας πολλές φορές αθέμιτα μέσα, προσπαθούν να πιέσουν καταστάσεις και να χειραγωγήσουν το κράτος, ενώ οι δεύτεροι κυρίως με διαμαρτυρίες και διαδηλώσεις προσπαθούν να βρουν το δίκιο τους. Η κρίση του 1929 αλλά και αυτή που βιώνουμε τώρα, ήταν απρόβλεπτες και οι επιπτώσεις τους μη αναμενόμενες. Επιπλέον, η παγκοσμιοποίηση παίζει σημαντικό ρόλο της διαφοράς μεταξύ σήμερα και πριν από 80 χρόνια. Σήμερα όλοι οι παγκόσμιες οικονομίες που συνδέονται με τον ένα τρόπο ή τον άλλο με κάθε άλλο και έχει σίγουρα μεγαλύτερη επίδραση σε ολόκληρο τον κόσμο, όταν μια χώρα έχει οικονομικές ή οικονομικά προβλήματα. Υπάρχουν σίγουρα ομοιότητες και στις αντιδράσεις, αλλά μέσα σε 80 χρόνια ο κόσμος άλλαξε πάρα πολύ και είναι πιο διασυνδεδεμένο. Επιπλέον, σήμερα υπάρχουν πακέτα διάσωσης και κρατικές εγγυήσεις, οι οποίες μπορούν να υποστηρίξουν ιδρύματα όπως στο οικονομικό πρόβλημα, το οποίο δεν υπήρχε πίσω στο

10 Σε κάθε κρίση θα πρέπει όχι μόνο πρώτα να γίνουν ορατές αλλά και να μεσολαβήσει ένα διάστημα διερεύνησης και κατανόησης του τι πραγματικά συνέβη. 2. ΤΟ ΚΡΑΧ ΚΑΙ Η ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΡΙΣΗ ΤΟΥ 1929 Η παγκόσμια οικονομική ύφεση του 1929 (The Great Depression) ήταν μια κατάσταση διεθνούς οικονομικής ύφεσης που διήρκησε από ένα μέχρι δέκα χρόνια σε διάφορες χώρες του κόσμου. Επρόκειτο για τη μεγαλύτερη οικονομική ύφεση της σύγχρονης ιστορίας και χρησιμοποιείται τον 21ο αιώνα ως παράδειγμα για το πόσο οδυνηρή μπορεί να είναι μια οικονομική καταστροφή. Η "Μεγάλη Ύφεση", όπως χαρακτηρίστηκε στις ΗΠΑ, σύμφωνα με τους αναλυτές προκλήθηκε μετά από το χρηματιστηριακό Κραχ στις 29 Οκτωβρίου του 1929, γνωστό ως η Μαύρη Τρίτη. Το τέρμα της κρίσης στις ΗΠΑ ταυτίστηκε με το έναυσμα της πολεμικής οικονομίας του 2 ου παγκοσμίου πολέμου, γύρω στο Η κρίση είχε καταστροφικές επιπτώσεις τόσο στον ανεπτυγμένο, όσο και στον αναπτυσσόμενο κόσμο. Επηρεάστηκε το διεθνές εμπόριο, καθώς επίσης και τα προσωπικά εισοδήματα, τα έσοδα από φόρους, οι τιμές και τα κέρδη. Η οικονομία πόλεων ανά τον κόσμο επλήγη, ιδίως εκείνων που εξαρτιόνταν άμεσα από τη βαριά βιομηχανία. Οι κατασκευές πάγωσαν, οι αγροτο-κτηνοτροφικές εργασίες υποχώρησαν λόγω πτώσης των τιμών στις σοδειές κατά 40% με 60%. Με τη ζήτηση σε διαρκή υποχώρηση, σε συνδυασμό με την έλλειψη εναλλακτικών εργασιών, περιοχές που εξαρτιόνταν από τον πρωτογενή τομέα όπως εκμετάλλευση γης, ορυχείων και ξύλου υπέφεραν ακόμη περισσότερο. Η μεγάλη κρίση τερματίστηκε σε διαφορετικό χρόνο ανά χώρα. Οι περισσότερες χώρες εφάρμοσαν προγράμματα ανακούφισης και η πολιτική τους ζωή πέρασε αναταραχές, εξωθώντας την ιδεολογία στα άκρα. Σε ορισμένα κράτη, οι απελπισμένοι πολίτες στράφηκαν προς δημαγωγούς εθνικιστές, όπως τον Αδόλφο Χίτλερ, με αποτέλεσμα την έναρξη του 2ου παγκοσμίου πολέμου. Ενα πρωινό του 1929 ο Τζόζεφ Κένεντι, πατέρας του δολοφονηθέντος προέδρου Τζον Φ.Κένεντι, άκουσε με έκπληξη τον λούστρο που του γυάλιζε τα παπούτσια να του δίνει μια «εμπιστευτική πληροφορία» για το χρηματιστήριο. Ο Κένεντι σκέφτηκε: «Αν ο λούστρος μου γνωρίζει περισσότερα από εμένα, κάτι δεν πάει καλά στη χρηματιστηριακή αγορά». Την ίδια ημέρα πούλησε όλες τις μετοχές του και έτσι απέφυγε τη χρεοκοπία στο περίφημο Κραχ που ακολούθησε λίγο αργότερα. Στις αρχές του 20ού αιώνα η νότια άκρη του Μανχάταν, εκεί όπου βρίσκεται η Γουόλ Στριτ, ήταν τόπος συγκέντρωσης μάλλον περιθωριακών τύπων που ρισκάριζαν τα χρήματά τους στην αγοραπωλησία μετοχών. Το κοινό, εκτός από μερικούς νεόπλουτους, αδιαφορούσε για τις μετοχές. Ενδεικτικό είναι ότι, όταν το 1896 ο Τσαρλς Ντόου εισήγαγε τον δείκτη Dow Jones, τα κύρια άρθρα των εφημερίδων αναφέρονταν στις τιμές του χρυσού και του ασημιού αγνοώντας 10

11 τον δείκτη που συχνά μονοπωλεί τα σημερινά πρωτοσέλιδα. Στη δεκαετία του '20 όμως πολλά αμερικανικά νοικοκυριά ανακάλυψαν το χρηματιστήριο, το οποίο τότε ακόμη λειτουργούσε στο πεζοδρόμιο. Εικόνα 1 (Το χρηματιστήριο της Ν. Υόρκης) - *sansimera.gr Η δεκαετία είχε ξεκινήσει δυσοίωνα: μια βόμβα είχε εκραγεί μπροστά στο χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης σκοτώνοντας 30 άτομα. Ο υπεύθυνος για τη βομβιστική επίθεση δεν βρέθηκε ποτέ (οι εφημερίδες κατηγόρησαν τους μπολσεβίκους και τους αναρχικούς) αλλά έγινε αιτία για να μετακομίσει, την επόμενη χρονιά, το χρηματιστήριο στο κτίριο της Γουόλ Στριτ όπου στεγάζεται ως σήμερα. Το 1924 το βιβλίο: «Οι μετοχές ως μακροχρόνια επένδυση» του νεοϋορκέζου τραπεζίτη Εντγκαρ Λόρεν Σμιθ, ενίσχυσε το ενδιαφέρον του κοινού για τις μετοχές. Ως το 1929 περισσότερες από ένα εκατομμύριο αμερικανικές οικογένειες είχαν μετοχές. Το Κραχ του χρηματιστηρίου της Νέας Υόρκης τον Οκτώβριο του 1929, γνωστό ως Μεγάλο Κραχ, ακολούθησε την περίοδο ανόδου και ευφορίας που είχε ξεκινήσει στα μέσα της δεκαετίας και είχε κορυφωθεί τον Αύγουστο του Οι τιμές των μετοχών έπεφταν από τον Σεπτέμβριο, αλλά η πτώση τους άρχισε να γίνεται απότομη στις 18 Οκτωβρίου. Πραγματικός πανικός κατέλαβε τους επενδυτές στις 24 Οκτωβρίου, ημέρα κατά την οποία πωλήθηκαν περίπου 13 εκατ. μετοχές (αριθμός ρεκόρ για την εποχή). Ύστερα από εκείνη τη «Μαύρη Πέμπτη», ακολούθησαν μια «Μαύρη Δευτέρα» και μια «Μαύρη Τρίτη», κατά την οποία κινήθηκαν 16 εκατ. μετοχές και το χρηματιστήριο κατέρρευσε. Τη «βουτιά» του δείκτη μιμήθηκαν αρκετοί κατεστραμμένοι επιχειρηματίες, οι οποίοι αυτοκτόνησαν πηδώντας από τα παράθυρα των ουρανοξυστών που στέγαζαν τα γραφεία τους. Τους μήνες πριν από εκείνη την αποφράδα «Μαύρη Τρίτη» 29 Οκτωβρίου 1929 οι πιο δημοφιλείς προσωπικότητες στις ΗΠΑ ήταν οι τραπεζίτες, οι χρηματιστές και οι οικονομολόγοι που συντηρούσαν την ευφορία και 11

12 καλλιεργούσαν την εντύπωση ότι το χρηματιστήριο θα βρισκόταν σε μόνιμη άνοδο. Όσοι προειδοποιούσαν για τους κινδύνους αποκαλούνταν «Κασσάνδρες» και ελάχιστοι τους έδιναν σημασία. Μετά το Μεγάλο Κραχ οι ρόλοι αντιστράφηκαν: οι «Κασσάνδρες» έγιναν προφήτες και πολλοί πλούσιοι έγιναν φτωχοί μέσα σε μία ημέρα. Εικόνα 2 Η πτώση συνεχίστηκε σταθερά για χρόνια και οι μετοχές έχασαν ως και το 90% της αξίας τους. Το Κραχ του 1929 έχει μείνει τόσο βαθιά εντυπωμένο στη συλλογική μνήμη εν μέρει επειδή επέσπευσε τη Μεγάλη Ύφεση που ξεκίνησε από τις ΗΠΑ και έπληξε για μία δεκαετία όλες τις βιομηχανοποιημένες χώρες. Την καταστροφή των μεμονωμένων επενδυτών ακολούθησαν η πτώχευση τραπεζών και η μείωση της ζήτησης για αγαθά άρα και της παραγωγής σε παγκόσμιο επίπεδο. 2.1 ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΗΣ ΚΡΙΣΗΣ Η μεγάλη κρίση δεν ήταν αποτέλεσμα μιας απότομης πτώσης. Οι χρηματιστηριακές αγορές κινούνταν ανοδικά στις αρχές του 1930, επιστρέφοντας στα αρχικά επίπεδα των αρχών του 1929 τον Απρίλιο, αν και ακόμη περίπου 30% κάτω από τα μέγιστα του Σεπτεμβρίου του Η αμερικανική κυβέρνηση και η βιομηχανία ξόδεψαν περισσότερα στο πρώτο εξάμηνο του 1930 απ' ότι στην αντίστοιχη περίοδο του Όμως, οι καταναλωτές, πολλοί από τους οποίους είχαν υποστεί σημαντικές απώλειες στην αγορά τον προηγούμενο χρόνο, είχαν 12

13 περικόψει τα έξοδά τους κατά 10%, ενώ μια μεγάλη περίοδος ξηρασίας κατέστρεψε τις αγροτικές περιοχές των ΗΠΑ, μια περίοδος που κράτησε μέχρι το καλοκαίρι του Στις αρχές του 1930, η τραπεζική πίστη ήταν διάχυτη και διαθέσιμη σε χαμηλά επιτόκια, αλλά ο κόσμος ήταν συντηρητικός στη λήψη δανείων. Το Μάιο οι πωλήσεις αυτοκινήτων σημείωναν πτώση κάτω από τα επίπεδα του Οι τιμές άρχισαν να πέφτουν, αλλά οι μισθοί διατηρούνταν σταθεροί μέχρι το 1930, οπότε και άρχισε να υποχωρεί η αγοραστική δύναμη. Η κατάσταση ήταν ακόμα χειρότερη στις αγροτικές περιοχές, όπου οι τιμές των εμπορευμάτων έπεφταν απότομα, καθώς επίσης και σε ορυχεία και δάση, όπου η ανεργία ανέβαινε και υπήρχαν ελάχιστες δουλειές. Η υποχώρηση της αμερικανικής οικονομίας ήταν ο παράγοντας που συμπαρέσυρε και τις υπόλοιπες χώρες αρχικά, ενώ αργότερα, η εσωτερική κατάσταση στις οικονομίες της κάθε χώρας καθόρισαν τις συνθήκες σε εθνικό επίπεδο. Ανέλπιδες προσπάθειες για έξοδο από την κρίση μέσα από προστατευτικές πολιτικές, όπως η πράξη Smooth- Hawley Tariff το 1930 στις ΗΠΑ και ανταποδοτικοί δασμοί σε άλλες χώρες, κατέστησαν τελικά πιο εύκολη την κατακρήμνιση του διεθνούς εμπορίου. Από τα τέλη του 1930 μέχρι και το Μάρτιο του 1933 η οικονομία ακολουθούσε μια σταθερή πτώση. Το ετήσιο Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ) των ΗΠΑ και οι μακροπρόθεσμες τάσεις μεταξύ , σε δισεκατομμύρια δολάρια τρεχουσών τιμών. Υπήρξαν πολλοί παράγοντες που προκάλεσαν την κρίση, όπως δομικές αδυναμίες και συγκεκριμένα περιστατικά τα οποία τη μετέτρεψαν σε μια γενικευμένη κατάθλιψη, καθώς και ο τρόπος με τον οποίο μεταφέρθηκε από χώρα σε χώρα. Σχετικά με την περίοδο αυτή, οι ιστορικοί αναφέρουν ως δομικούς παράγοντες μεγάλες καταστροφές τραπεζών και το χρηματιστηριακό κράχ, ενώ αναλυτές όπως ο Πίτερ Τέμιν και ο Μπάρρυ Άιχενγκριν δίνουν έμφαση στην απόφαση της Βρετανίας να επιστρέψει στις ισοτιμίες που υπήρχαν πριν το Gold Standard προτού ξεσπάσει ο Α' Παγκόσμιος Πόλεμος. Οι εναλλασόμενοι κύκλοι ύφεσης θεωρούνται ένα σύνηθες κομμάτι της ζωής σε ένα κόσμο με αβέβαιες ισορροπίες μεταξύ προσφοράς και ζήτησης. Το ποιος παράγοντας μετατρέπει μια συνήθη ήπια και σύντομη ύφεση ή οικονομικό κύκλο σε μια γενικευμένη κατάπτωση αποτελεί αντικείμενο συζήτησης. Άνθρωποι της διανόησης δεν έχουν συμφωνήσει ως προς τα ακριβή αίτια και τη σχετική τους συμβολή στην κρίση. Η αναζήτηση των ευθυνών είναι στενά συνδεδεμένη με το ερώτημα του πώς να αποφευχθεί μια μελλοντική κρίση και ως εκ τούτου οι πολιτικές απόψεις τους αναμειγνύονται σε μια ανάλυση ιστορικών γεγονότων οκτώ παρελθουσών δεκαετιών. Το μεγαλύτερο ερώτημα εστιάζεται στο κατά πόσον επρόκειτο για μια αποτυχία της ελεύθερης αγοράς ή για μια αποτυχία εκ μέρους των τραπεζών να προλάβουν την κατάρρευση του τραπεζικού συστήματος, τον επακόλουθο πανικό και περικοπές στα χρηματικά αποθέματα. Εκείνοι που υποστηρίζουν ένα σημαντικό ρόλο του κράτους στην οικονομία, πιστεύουν ότι επρόκειτο κυρίως για την αποτυχία των ελεύθερων αγορών, ενώ 13

14 εκείνοι που πιστεύουν στην ελεύθερη αγορά υποστηρίζουν την άποψη πως η κρίση οφείλονταν στην αποτυχία της κυβέρνησης να αντιμετωπίσει το πρόβλημα. Σύγχρονες θεωρίες μπορεί να κατηγοριοποιούνται σε τρεις σχολές. Πρώτον, υπάρχουν οι υποστηρικτές των κλασικών οικονομικών: μονεταριστές, η αυστριακή σχολή και η νεοκλασική οικονομική θεωρία, όλες εκ των οποίων επικεντρώνονται στις μακροοικονομικές επιπτώσεις στο χρηματικό απόθεμα και στην προσφορά χρυσού που στήριζε πολλά νομίσματα προτού γενικευθεί η κρίση, συμπεριλαμβανομένης της παραγωγής και της κατανάλωσης. Δεύτερον, υπάρχουν πολλές δομικές θεωρίες, πιο γνωστή από τις οποίες η Κεϋνσιανή θεωρία, αλλά και η σχολή των θεσμικών οικονομικών, που τονίζουν την υποκατανάλωση και την υπερεπένδυση (οικονομική φούσκα), προκλητική συμπεριφορά των τραπεζικών παραγόντων και βιομηχάνων, ή ανεπαρκείς κρατικοί λειτουργοί. Όταν ο πανικός ξεκίνησε και ακολούθησε η ύφεση, πολλοί πίστεψαν ότι μπορούσαν να διασώσουν τα χρήματά τους παραμένοντας μακρυά από την αγορά, καθώς οι τιμές υποχωρούσαν έτσι ώστε ένα δεδομένο ποσοστό χρημάτων να μπορούσε να αγοράσει περισσότερα αγαθά. Σε τρίτο επίπεδο, υπάρχει η μαρξιστική κριτική για την πολιτική οικονομία. Η κριτική αυτή εστιάζεται σε αντιφάσεις του ίδιου του καπιταλισμού, μια κοινωνική αντιπαλότητα ως προς την οικειοποίηση της υπεραξίας του κεφαλαίου, καθώς προαγόταν μια έμφυτη ανισορροπία στη συσσώρευσή του, με υπερβολική συσσώρευση που κλιμακωνόταν μέχρι τις περιοδικές κρίσεις που το απομείωναν. Η προέλευση της κρίσης, ως εκ τούτου, εντοπίζεται αμιγώς στη σφαίρα της παραγωγής, αν και η οικονομική κρίση δύναται να επιδεινωθεί από προβλήματα δυσαναλογίας στην υπερπαραγωγή στη βιομηχανία και συναφείς παραγωγικούς τομείς, καθώς και στην υποκατανάλωση του λαού Ο ΥΠΕΡΒΟΛΙΚΟΣ ΔΑΝΕΙΣΜΟΣ Το εύκολο χρήμα είναι η κύρια αιτία του υπερδανεισμού. Όταν ένας επενδυτής πιστεύει πως μπορεί να βγάλει κέρδος 100% ετησίως δανειζόμενος με επιτόκιο 6%, θα δελεασθεί να δανειστεί, να επενδύσει και να κερδοσκοπήσει με τα χρήματα αυτά. Αυτός ήταν και ο πρωτεύων παράγοντας που οδήγησε στην υπερχρέωση του Εφευρέσεις και τεχνολογικές βελτιώσεις δημιούργησαν τεράστιες επενδυτικές ευκαιρίες, οδηγώντας σε μεγάλα χρέη. Μακροοικονομολόγοι, όπως ο Μπεν Μπερνάνκι, πρόεδρος της Κεντρικής Τράπεζας των ΗΠΑ (Fed), επανέφεραν την άποψη της σχέσης χρέους-ύφεσης που πρωτοδιατυπώθηκε από τον Ίρβινγκ Φίσερ. Ο τελευταίος συνέδεσε την χαλαρή πίστωση με την υπερχρέωση, κάτι που προλείανε το έδαφος για κερδοσκοπικά παιχνίδια και επενδυτικές φούσκες. Επιπλέον, ο Μπερνάνκε προχώρησε στην ενοχοποίηση εννέα αλληλοσυσχετιζόμενων παραγόντων υπό συνθήκες χρέους και 14

15 ύφεσης για να διευκρινήσει το μηχανισμό της αποτυχίας. Οι τράπεζες που είχαν χρηματοδοτήσει τα υπερχρέη άρχισαν να καταρρέουν καθώς οι δανειολήπτες αδυνατούσαν να ανταποκριθούν στις συμβατικές τους υποχρεώσεις και καταθέτες σήκωναν τα χρήματά τους μαζικά από τους λογαριασμούς τους, σχηματίζοντας τραπεζικές ουρές. Κυβερνητικές εγγυήσεις και νομοθετικές ρυθμίσεις της Fed που είχαν σκοπό να αποτρέψουν τέτοιες ουρές πανικού απεδείχθησαν αναποτελεσματικές και σε ορισμένες περιπτώσεις αποφεύχθησαν. Τραπεζικές καταστροφές οδήγησαν στην απώλεια αποθεμάτων εκατομμυρίων δολαρίων. Τα απλήρωτα χρέη κατέστησαν ακόμη πιο επικίνδυνα, καθώς οι τιμές και τα εισοδήματα έπεφταν 20-50%, αλλά τα χρέη παρέμεναν στα ίδια επίπεδα. Μετά την κρίση του 1929 και κατά τη διάρκεια των 10 πρώτων μηνών του 1930, 744 αμερικανικές τράπεζες κατέρρευσαν, ενώ μέχρι τα τέλη του έτους ανέρχονταν συνολικά στις Το 1933, οι καταθέτες είχαν σημειώσει απώλειες $ 140 δισεκατομμυρίων. Οι καταρρεύσεις πήραν μορφή χιονοστιβάδας καθώς απελπισμένοι τραπεζίτες απέσυραν δάνεια, τα οποία δεν είχαν χρόνο ή χρήματα οι δανειολήπτες να αποπληρώσουν. Όντας τα μελλοντικά κέρδη χαμηλά, η επένδυση κεφαλαίων και οι κατασκευές περιορίστηκαν ή πάγωσαν τελείως. Εν όψει προβληματικών δανείων και χειροτέρευσης μελλοντικών προγραμμάτων, οι διασωθείσες τράπεζες κατέστησαν ακόμη πιο συντηρητικές στις χορηγήσεις δανείων. Άρχισαν να "κτίζουν" κεφαλαιακά αποθέματα και να περικόπτουν τα δάνεια, εντείνοντας την υποτίμηση του χρήματος. Ένας φαύλος κύκλος σχηματίστηκε, ενώ ακολούθησε και η οικονομική κατρακύλα. Αυτή η αυτοεκπληρούμενη προφητεία προκάλεσε μετέτρεψε την οικονομική ύφεση του 1930 σε μια μεγάλη οικονομική εξαθλίωση μέχρι το Η ΠΤΩΣΗ ΤΩΝ ΣΥΝΑΛΛΑΓΩΝ ΚΑΙ Η ΡΥΘΜΙΣΗ SMOOT-HAWLEY TARIFF ΣΤΙΣ ΗΠΑ Πολλοί οικονομολόγοι είχαν υποστηρίξει πως η απότομη πτώση στις διεθνείς συναλλαγές μετά το 1930 οδήγησαν στη χειροτέρευση της εξαθλίωσης, ιδίως στις χώρες που εξαρτώνταν άμεσα από το διεθνές εμπόριο. Πολλοί ιστορικοί και οικονομολόγοι κατηγόρησαν εν μέρει την αμερικανική ρύθμιση Smoot- Hawley Tariff, που ετέθη σε εφαρμογή το 1930, λόγω της μείωσης των διεθνών συναλλαγών και της εφαρμογής ανταποδοτικών δασμών και στις άλλες χώρες. Οι παγκόσμιες συναλλαγές αποτελούσαν ένα μικρό κομμάτι της καθολικής οικονομικής δραστηριότητας των ΗΠΑ και επικεντρωνόταν σε μερικές επιχειρήσεις, όπως τις αγροτικές. Στις άλλες χώρες όμως ήταν ένας σημαντικός πυλώνας της οικονομίας. Ο μέσος όρος των δασμών που αναλγούσαν κατά κεφαλήν στα δασμολογημένες εισαγωγές μεταξύ ανερχόταν στο 25,0%, αλλά μετά τη νέα ρύθμιση κυμάνθηκε στο 50% μεταξύ

16 Σε όρους δολαρίου, οι αμερικανικές εξαγωγές έπεσαν από τα $ 5,2 δισ. το 1929 στα $ 1,7 δισ. το Όμως, έπεσαν και οι τιμές, συνεπώς ο όγκος των εξαγωγών περιορίστηκε κατά το ήμισυ. Το πιο αδυσώπητο χτύπημα εδόθη από την κατάσταση που επικρατούσε στις τιμές των αγροτικών προϊόντων, όπως το σιτάρι, το βαμβάκι, ο καπνός και το ξύλο. Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, η πτώση στις αγροτικές εξαγωγές εμπόδισε πολλούς Αμερικάνους αγρότες από την αποπληρωμή των δανείων τους, προκαλώντας τραπεζικές ουρές σε μικρές αγροτικές τράπεζες που ήταν κοινές στα πρώτα χρόνια της μεγάλης εξαθλίωσης. Εικόνα Η ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΩΝ ΗΠΑ ΚΑΙ ΧΡΗΜΑΤΙΚΑ ΑΠΟΘΕΜΑΤΑ Οι μονεταριστές, όπως ο Μίλτον Φρίντμαν, αλλά και ο πρόεδρος της Fed, Μπέν Μπερνάνκε, υποστηρίζουν πως η μεγάλη εξαθλίωση προκλήθη από τη συντηρητική νομισματική πολιτική, τις συνέπειες του φτωχού προγραμματισμού από την Κεντρική Τράπεζα των ΗΠΑ (Fed) και τις συνεχείς κρίσεις στο τραπεζικό σύστημα. Κατ' αυτή την άποψη, η Fed, με την έλλειψη δράσης, επέτρεψε στα χρηματικά αποθέματα, όπως μετρώνται από το M2 να συρρικνωθούν κατά το ένα 16

17 τρίτο μεταξύ 1929 και Ο Φρίντμαν ισχυρίστηκε ότι η επακόλουθη πτώση της οικονομίας, που ξεκίνησε από το χρηματιστηριακό Κράχ, θα αποτελούσε υπό φυσιολογικές συνθήκες μια ακόμη ύφεση. Το πρόβλημα εστιάστηκε στο γεγονός πως πολλές δημόσιες τράπεζες κατέρρευσαν, ιδίως στην περίπτωση της Αμερικανικής Τράπεζα της Νέας Υόρκης, όπου προκληθεί πανικός και εκτεταμένες τραπεζικές ουρές, τη στιγμή που η Fed έμενε απαθής στη θέα της κατάρρευσης. Υποστήριξε πως, εάν η Fed είχε εξασφαλίσει έκτακτο δανεισμό σε αυτές τις νευραλγικές τράπεζες, ή είχε απλά χορηγήσει κρατικά ομόλογα στην αγορά ώστε να προμηθεύσει ρευστότητα και αύξηση της ποσότητας του διακινούμενου χρήματος μετά την πτώση των τραπεζών, όλες οι υπόλοιπες τράπεζες θα διασφαλίζονταν από το ντόμινο της πτώσης και τα χρηματικά αποθέματα δε θα είχαν πέσει σε τόσο χαμηλό σημείο, σε τόσο μικρό χρονικό διάστημα. Με σημαντικά περιορισμένη διακίνηση χρήματος, οι επιχειρηματίες αδυνατούσαν να λάβουν νέα δάνεια και να ανανεώσουν τα παλιά, αποτρέποντας πολλούς από νέες επενδύσεις. Αυτή η ερμηνεία κατηγορεί τη Fed για απραξία, ιδίως το κατάστημα της Νέας Υόρκης. Ένας από τους λόγους που η Fed δεν έσπευσε να περιορίσει την πτώση των χρηματικών αποθεμάτων αφορούσε νομικές δεσμεύσεις. Εκείνη την περίοδο, το μέγεθος των πιστώσεων που η Fed μπορούσε να εκδώσει περιοριζόταν από νόμους που απαιτούσαν μερική υποστήριξη των πιστώσεων με χρυσό. Μέχρι τα τέλη του 1920, η Fed είχε σχεδόν φτάσει τα επιτρεπτά πιστωτικά όρια που δυνατό να υποστηριχθούν με το χρυσό που διέθετε. Επειδή όμως ο απαραίτητος χρυσός όμως δε συνοδευόταν και από τα αντίστοιχα αποθέματα, κατά τη διάρκεια του τραπεζικού πανικού, ένα μέρος αυτών των απαιτήσεων σε χρυσό εξαργυρώθηκαν με χρυσό της Fed. Λόγω όμως των υψηλών ορίων υποστήριξης της πίστωσης της Fed με χρυσό, οποιαδήποτε μετατροπή σε χρυσό στα θυσαυροφυλάκια έπρεπε να συνοδευτούν από ένα μεγαλύτερο περιορισμό στην πίστωση. Κατά τη διάρκεια της μεγάλης εξαθλίωσης, οι ιδιωτικές επενδύσεις σε χρυσό κατέστησαν παράνομες, περιορίζοντας τις πιέσεις προς τη Fed για χρυσό ΤΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Στις Ηνωμένες Πολιτείες, το κύμα αυτοκτονιών που ακολούθησε το Κραχ του χρηματιστηρίου είναι επίσης μέρους του μύθου για το Στην πραγματικότητα δεν υπήρξε τέτοιο κύμα. Για αρκετά χρόνια πριν από το 1929, το ποσοστό αυξανόταν βαθμιαία. Συνέχισε να αυξάνεται εκείνο το χρόνο, με περαιτέρω και ακόμα μεγαλύτερη αύξηση το 1930, 1931 και το 1932, χρόνια κατά τα οποία υπήρχαν πολλά πράγματα, εκτός από το χρηματιστήριο, που οδηγούσαν τους ανθρώπους στο συμπέρασμα ότι δεν άξιζε πια να συνεχίσουν να ζουν. Οι στατιστικές για τους κατοίκους της Ν. Υόρκης, που μπορεί να θεωρούνταν ότι είχαν ειδική ροπή στην αυτοκαταστροφή λόγω της στενής γειτνίασής τους με το 17

18 χρηματιστήριο, δείχνουν απλώς μια ελαφριά απόκλιση από τις στατιστικές για την χώρα ως σύνολο. Επειδή ο μύθος για τις αυτοκτονίες είναι πολύ εδραιωμένος, παραθέτουμε τα λεπτομερή στον παραπάνω πίνακα. ΕΤΟΣ Καταγραμμένη περιοχή* Για την πόλη της Νέας Υόρκης ,1 14, ,8 13, ,3 15, ,6 15, ,7 18, ,8 19, ,4 21, ,9 18, ,9 17 *Καταγραμμένη περιοχή είναι το μέρος της χώρας το μεγαλύτερο μέρος της χώρας στο οποίο αναφέρονται από τις αρμόδιες αρχές οι αιτίες θανάτου. Πίνακας 1 (Αριθμός αυτοκτονιών ανά του πληθυσμού ) Καθώς το Κραχ έγινε στο τέλος του χρόνου, θα μπορούσε να υπάρξει ουσιαστική αύξηση των αυτοκτονιών από τα τέλη Οκτωβρίου και μετά, η οποία όμως να μην ήταν αρκετά μεγάλη ώστε να επηρεάσει τα στοιχεία για το έτος ως σύνολο. Ωστόσο τα στοιχεία για τις αιτίες θανάτου ανά μήνα το 1929, δείχνουν ότι ο αριθμός αυτοκτονιών τον Οκτωβρίου και τον Νοέμβριο ήταν συγκριτικά χαμηλός τον Οκτώβριο σε όλες τις Η.Π.Α και τον Νοέμβριο αυτοκτονίες. Μόνο στη διάρκεια τριών άλλων μηνών - τον Ιανουάριο, το Φεβρουάριο και το Σεπτέμβριο - αυτοκτόνησαν λιγότεροι άνθρωποι. Στη διάρκεια των θερινών μηνών που το χρηματιστήριο τα πήγαινε καλά, ο αριθμός των αυτοκτονιών ήταν σημαντικά υψηλότερος. Απλά μπορούμε να μαντέψουμε πως καθιερώθηκε ο μύθος για τις αυτοκτονίες. Όπως οι αλκοολικοί και οι τζογαδόροι, οι χρεοκοπημένοι κερδοσκόποι θεωρούνται ότι έχουν ροπή προς την αυτοκαταστροφή. Σε μια τέτοια περίοδο οι εφημερίδες και το κοινό προσθέτανε το επιστέγασμα << ο καημένος χτυπήθηκε από το Κραχ >>, σε αυτοκτονίες που σε άλλες εποχές θα προκαλούσαν το ερώτημα <<Γιατί νομίζετε ότι το έκανε; >>. Επίσης στην μνήμη των ανθρώπων, μερικές από αυτές τις τραγωδίες μπορεί να μετατοπίσθηκαν ένα ή δύο χρόνια στο παρελθόν στην εποχή του Κραχ. Το ποσοστό πάντως των αυτοκτονιών αυξήθηκε τα μεταγενέστερα χρόνια της ύφεσης. Σημαντικό στοιχείο που προκύπτει από έρευνες αμέσως μετά το Κραχ, δείχνει ότι οι επιπτώσεις που είχε στις καταχρήσεις ήταν πιο σημαντικές απ ότι στις αυτοκτονίες. Πολλές καταχρήσεις είχαν γίνει στις επιχειρήσεις, σε τράπεζες ακόμα και από υπαλλήλους του χρηματιστηρίου. Η απογραφή αυτών των 18

19 καταχρήσεων ανέρχεται σε αρκετά εκατομμύρια δολάρια. Απλά σε καλές εποχές, οι άνθρωποι είναι χαλαροί, εύπιστοι και το χρήμα ρέει άφθονο, πάντοτε όμως υπάρχουν πολλοί που χρειάζονται περισσότερο χρήμα. Έτσι αυξάνεται και το ποσοστό των καταχρήσεων. Η κερδοσκοπική άνθιση επιτάχυνε το ρυθμό των καταχρήσεων, το Κραχ όμως αύξησε σε τεράστιο βαθμό το ποσοστό της ανακάλυψής τους. Εικόνα 4 - *lifo.gr Ένα σημαντικό γεγονός που ακολούθησε το Κραχ ήταν ότι τα πολυδιαφημισμένα θεμελιώδη οικονομικά μεγέθη από τον πρόεδρο Χούβερ, τώρα συμπεριφέρονταν κάθε εβδομάδα και χειρότερα. Οι τιμές των εμπορευμάτων έπεφταν. Τα φορτία των φορτηγών βαγονιών, η χύτευση σιδήρου και η παραγωγή χάλυβα, η εξόρυξη άνθρακα και παραγωγή αυτοκινήτων γνώριζαν επίσης πτώση. Με αποτέλεσμα να πέφτει και ο δείκτης βιομηχανικής παραγωγής. Έπεφτε μάλιστα πολύ ταχύτερα απ ότι στη μεγάλη μεταπολεμική ύφεση του υπήρχαν επίσης ανησυχητικά νέα για την μείωση των πωλήσεων των καταναλωτικών αγαθών, ιδιαίτερα των ακριβών εμπορευμάτων. Λέγονταν ότι οι πωλήσεις ραδιοφωνικών συσκευών στη Ν. Υόρκη είχαν πέσει κατά το ήμισυ μετά το Κραχ. Τον Ιανουάριο, το Φεβρουάριο και τον Μάρτιο του 1930, το χρηματιστήριο επέδειξε ουσιαστική ανάκαμψη. Κατόπιν, τον Απρίλιο, η ανάκαμψη έχασε την ορμή της και τον Ιούνιο υπήρξε άλλη μια πτώση. Στη 19

20 συνέχεια, με λίγες εξαιρέσεις, το χρηματιστήριο έπεφτε βδομάδα με την εβδομάδα, μήνα με τον μήνα χρόνο με τον χρόνο, μέχρι τον Ιούνιο του η θέση στην οποία σταμάτησε τελικά έκανε το χειρότερο επίπεδο στη διάρκεια του Κραχ να μοιάζει αξιομνημόνευτο εξ αντιθέσεως. Στις 13 Νοεμβρίου του 1929, υπενθυμίζουμε ότι ο βιομηχανικός δείκτης των New York Times έκλεισες 224 μονάδες. Στις 8 Ιουλίου του 1932 ήταν 58. τα πράγματα ήταν πολύ χειρότερα για τις εταιρείες επενδύσεων και κανείς δεν υποστήριζε πια ότι η οικονομία ήταν υγιής. Οι δύο μεγαλύτερες τράπεζες της Ν. Υόρκης, η Chase και η Νasional City, υπέφεραν σοβαρά από τα επακόλουθα του Κραχ. Ήταν σημαντική όμως και η ατυχία των δύων ότι εκείνη την εποχή επικεφαλής τους ήταν εξαιρετικά ικανοί κερδοσκόποι του χρηματιστηρίου. Τέλος στα επακόλουθα του Κραχ δεν είναι δυνατό να λησμονήσει κάποιος την ανεργία η οποία μέρα με την μέρα άρχισε να παίρνει τεράστιες διαστάσεις. Εικόνα 5 (Συσσίτια στη Ν. Υόρκη) 2.2 ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥ «ΚΡΑΧ» ΤΟΥ 29 ΣΤΙΣ ΗΠΑ ΣΕ ΑΡΙΘΜΟΥΣ έμειναν άνεργοι έχαναν τη δουλειά τους κάθε μέρα επιχειρήσεις κήρυξαν πτώχευση τράπεζες πτώχευσαν. 1 στους 20 γεωργούς ξεσπιτώθηκαν αυτοκτονίες σημειώθηκαν σ' ένα χρόνο, αριθμός ρεκόρ. Πίνακας 2 20