ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ. Κωνσταντίνα - Παρασκευή Σ. Μπαθρέλλου. Βιολόγος

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ Κωνσταντίνα - Παρασκευή Σ. Μπαθρέλλου Βιολόγος Ταξινόμηση, κατανομή και αιθέρια έλαια αρωματικών φυτών στους τύπους οικοτόπων της περιοχής όρους Σαγγιά, Νότιας Μάνης και Ακρωτηρίου Ταινάρου (GR ) ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2007

2 ARISTOTLE UNIVERSITY OF THESSALONIKI FACULTY OF SCIENCE SCHOOL OF BIOLOGY Konstadina Paraskevi S. Bathrellou Biologist Taxonomy, distribution and essential oils of aromatic plants in the habitat types of Notia Mani, Oros Saggias kai Akrotirio Tainaro (GR ) MASTER THESIS ENVIRONMENTAL BIOLOGY THESSALONIKI 2007

3 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗ ΘΕΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ Κωνσταντίνα - Παρασκευή Σ. Μπαθρέλλου Βιολόγος Ταξινόμηση, κατανομή και αιθέρια έλαια αρωματικών φυτών στους τύπους οικοτόπων της περιοχής όρους Σαγγιά, Νότιας Μάνης και Ακρωτηρίου Ταινάρου (GR ) ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΚΑΤΕΥΘΥΝΣΗ: ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΙΚΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2007

4 ΜΕΛΗ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗΣ ΕΠΙΤΡΟΠΗΣ Κοκκίνη Στέλλα 1,2, Καθηγήτρια Τμήματος Βιολογίας Α.Π.Θ. Καρούσου Ρεγγίνα 1,2, Λέκτορας Τμήματος Βιολογίας Α.Π.Θ. Παντής Ιωάννης 2, Αναπληρωτής Καθηγητής Τμήματος Βιολογίας Α.Π.Θ. 1 Επιβλέπουσες Καθηγήτριες 2 Μέλη της Εξεταστικής Επιτροπής «Η έγκρισις της παρούσης διπλωματικής εργασίας υπό του Τμήματος Βιολογίας της Σχολής Θετικών Επιστημών του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης δεν υποδηλοί αποδοχήν των γνωμών του συγγραφέως» (Ν. 5343/1932, άρθρον 202, παρ. 2)

5 Στη γιαγιά μου, Ευτυχία Σ. Μπαθρέλλου

6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η εργασία αυτή πραγματοποιήθηκε στο Εργαστήριο Συστηματικής Βοτανικής και Φυτογεωγραφίας του Τομέα Βοτανικής του Τμήματος Βιολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Μέρος των εξόδων εκπόνησης καλύφθηκε από το ΕΠΕΑΕΚ και το πρόγραμμα ΠΥΘΑΓΟΡΑΣ ΙΙ «Ενίσχυση ερευνητικών ομάδων στα Πανεπιστήμια». Ευχαριστώ θερμά: Τις επιβλέπουσές μου: κ. Στέλλα Κοκκίνη, καθηγήτρια και κ. Ρεγγίνα Καρούσου, λέκτορα, για την πολύτιμη καθοδήγησή τους, τις εύστοχες επισημάνσεις τους και τη γόνιμη συνεργασία που είχαμε καθόλη τη διάρκεια εκπόνησης της διπλωματικής μου. Τον Αναπληρωτή καθηγητή κ. Γιάννη Παντή για τις εύστοχες παρατηρήσεις του στο κείμενο. Όλα τα μέλη του Εργαστηρίου Συστηματικής Βοτανικής και Φυτογεωγραφίας και ιδιαίτερα τους Υποψήφιους Διδάκτορες για τη βοήθεια που μου προσέφεραν σε όποιο πρόβλημα «τεχνογνωσίας» και αν είχα. Ιδιαίτερες ευχαριστίες οφείλω: Στις οικογένειες του πατρός Α. Κουτράκου και του πατρός Ν. Λαμπρινάκου για την πολύτιμη βοήθειά τους και καθοδήγησή τους στα βουνά της Μάνης. Στο Δήμο Οιτύλου Λακωνίας για την παροχή χρήσιμων πληροφοριών για την περιοχή. Τέλος θα ήθελα να ευχαριστήσω όλους τους φίλους που μου συμπαραστάθηκαν καθώς και την οικογένειά μου, που με συντρόφεψε ακούραστα στο πεδίο και που με στήριξε και στηρίζει κάθε επιλογή μου ποικιλοτρόπως όλα αυτά τα χρόνια. Θεσσαλονίκη, Γενάρης 2007

7 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Στην παρούσα εργασία εξετάζεται εάν η εξάπλωση, η μορφολογία και τα αιθέρια έλαια μελών της οικογένειας Labiatae συνδέονται με τους τύπους οικοτόπων της προτεινόμενης για ένταξη στο δίκτυο NATURA 2000 περιοχής Νότια Μάνη, Όρος Σαγγιάς και Ακρωτήριο Ταίναρο (GR ). Αναγνωρίστηκαν τα ακόλουθα taxa: Salvia fruticosa, Coridothymus capitatus, Satureja thymbra, S. parnassica subsp. hellenica, Origanum vulgare subsp. hirtum και O. onites. Σε έξι τύπους οικοτόπων από τους 13 που απαντώνται στην περιοχή μελέτης δεν καταγράφηκε κανένα από τα εξεταζόμενα taxa ενώ στους υπόλοιπους επτά παρουσίασαν ανομοιόμορφη εξάπλωση. Η μελέτη των μορφολογικών χαρακτήρων (ποσοτικών και ποιοτικών) καθώς και της περιεκτικότητας σε αιθέρια έλαια των φυτών έδειξε ότι: (α) όλα τα taxa εμφανίζουν μεγαλύτερα φύλλα την άνοιξη και μικρότερα το καλοκαίρι και (β) η περιεκτικότητά τους σε αιθέρια έλαια είναι χαμηλότερη την άνοιξη και υψηλότερη το καλοκαίρι. Οι μορφολογικοί και οι χημικοί χαρακτήρες (αιθέρια έλαια) ποικίλλουν και στους διαφορετικούς τύπους οικοτόπων που απαντώνται τα taxa. Τόσο οι διαστάσεις των φύλλων όσο και η περιεκτικότητα σε αιθέρια έλαια μειώνονται από τους οικοτόπους με βλάστηση αραιών δένδρων προς τους θαμνώδεις οικοτόπους. Συμπερασματικά, τα αποτελέσματα της εργασίας δεικνύουν ότι οι τύποι οικοτόπων μπορούν να χρησιμοποιηθούν ως εργαλείο για την πρόβλεψη της εξάπλωσης καθώς και της μορφολογικής και χημικής ποικιλότητας μελών της οικογένειας Labiatae.

8 SUMMARY The present study examines the distribution, morphology and essential oil content of four Labiatae genera in relation to the habitat types of an eligible NATURA 2000 site, Notia Mani, Oros Saggias kai Akrotirio Tainaro (GR ). Six taxa were taxonomically identified: Salvia fruticosa, Coridothymus capitatus, Satureja thymbra, S. parnassica subsp. hellenica, Origanum vulgare subsp. hirtum and O. onites. In six habitat types of the 13 occurring in the site, none of the above taxa was recorded, whereas they are variously distributed to the seven remaining habitats. The study of their morphological characters (qualitative and quantitative), as well as their essential oil content revealed a seasonal variation. In particular, the leaf size of all taxa is larger in spring and smaller in summer while their essential oil content is lower in spring and higher in summer. Morphological and chemical characters (essential oils) vary also along their range in the different habitat types. Plants with larger leaves and higher essential oil content are found in habitats with spare tree vegetation whereas plants with smaller leaves and lower oil content are recorded in habitats with shrubby vegetation. In concluding, the results of the present study suggest that the habitat types of a site can be used as a tool for the prediction and the assessment of distribution, morphology and essential oil content of Labiatae taxa.

9 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Τα φυτά της οικογένειας Labiatae Εξάπλωση Μορφολογία Αιθέρια έλαια Περιεκτικότητα & ποιοτική και ποσοτική σύσταση Οικολογική σημασία Περιοχή μελέτης Θέση Έκταση Γεωλογία Κλίμα Χλωρίδα Βλάστηση Καθεστώς προστασίας Χρήσεις γης Περιβαλλοντικές πιέσεις Τα φυτά της οικογένειας Labiatae στην περιοχή μελέτης Σκοπός.11 ΙΙ. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ Συλλογή φυτικού υλικού Περιγραφή τύπων οικοτόπων Ταξινομικός προσδιορισμός των φυτών Εξάπλωση των taxa στους τύπους οικοτόπων Μορφολογικοί χαρακτήρες των φυτών Περιεκτικότητα των φυτών σε αιθέρια έλαια Στατιστική επεξεργασία...14 i

10 IΙΙ. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Οι τύποι οικοτόπων στην περιοχή μελέτης Αρωματικά φυτά στην περιοχή μελέτης Salvia fruticosa Mill. (Syn: Salvia triloba L.) Γεωγραφική εξάπλωση Κατανομή στους τύπους οικοτόπων Μορφολογική ποικιλότητα Αιθέρια έλαια Coridothymus capitatus L Γεωγραφική εξάπλωση Κατανομή στους τύπους οικοτόπων Μορφολογική ποικιλότητα Αιθέρια έλαια Satureja thymbra L Γεωγραφική εξάπλωση Κατανομή στους τύπους οικοτόπων Μορφολογική ποικιλότητα Αιθέρια έλαια Satureja parnassica (Heldr. & Sart. ex Boiss) subsp. hellenica (Halacsy) Dardioti Origanum vulgare L. subsp. hirtum (Link) Ietswaart Γεωγραφική εξάπλωση Κατανομή στους τύπους οικοτόπων Μορφολογική ποικιλότητα Αιθέρια έλαια Origanum onites L Γεωγραφική εξάπλωση Κατανομή στους τύπους οικοτόπων Μορφολογική ποικιλότητα.. 74 ii

11 2.6-3 Αιθέρια έλαια..77 ΙV. ΓΕΝΙΚΑ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΣΥΖΗΤΗΣΗ Γεωγραφική εξάπλωση και κατανομή των αρωματικών φυτών στους τύπους οικοτόπων της Μάνης Μορφολογική ποικιλότητα Ποικιλότητα στην περιεκτικότητα των ειδών σε αιθέρια έλαια..89 V. ΓΕΝΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ.. 96 VI. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ..98 VII.ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι VIII. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ iii

12 Εισαγωγή Ι. ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1. Τα φυτά της οικογένειας Labiatae 1.1 Εξάπλωση Η οικογένεια Labiatae περιλαμβάνει 3000 περίπου φυτικά είδη εξαπλούμενα σε όλο τον κόσμο τα οποία συχνά παράγουν πτητικές ενώσεις, τα αιθέρια έλαια. Είναι από τις πλουσιότερες σε είδη ελληνικές οικογένειες και αντιπροσωπεύεται από 320 taxa (35 γένη). Τα μέλη της οικογένειας παρουσιάζουν ποικίλη εξάπλωση στην Ελλάδα, απαντώνται σε όλες τις φυτογεωγραφικές περιοχές και συμμετέχουν σε όλες τις διαπλάσεις βλάστησης (Turrill 1929, Kokkini et al. 1988). Η πλουσιότερη σε αριθμό taxa φυτογεωγραφική περιοχή είναι η περιοχή της Πελοποννήσου Στερεάς Επτανήσων (143 taxa) ενώ η φτωχότερη είναι η περιοχή της Λήμνου Αγ. Ευστρατίου (11 taxa) (Kokkini et al. 1988). Η μελέτη των ελληνικών Labiatae έδειξε ότι η κατανομή των διαφορετικών χλωριδικών στοιχείων στα φυτογεωγραφικά διαμερίσματα της χώρας ακολουθεί τις κλιματικές μεταβολές δηλαδή τη βαθμιαία μετάβαση από το μεσογειακό προς το ηπειρωτικό κλίμα που παρατηρείται από το νότο προς το βορρά (Kokkini et al. 1988). Τα Labiatae είναι η δεύτερη σε ποσοστό ενδημικών taxa οικογένεια της ελληνικής χλωρίδας με την πλειονότητά τους να απαντάται στα νησιά του Ν. Αιγαίου (Kokkini et al. 1988). 1.2 Μορφολογία Η οικογένεια Labiatae περιλαμβάνει ποώδη ή θαμνώδη φυτά τα οποία αναγνωρίζονται από τον τετράγωνο βλαστό, τα συνήθως αντίθετα φύλλα, τον ακτινόμορφο ή δίχειλο κάλυκα με 4 ή 5 οδόντες και την συμπέταλη, δίχειλη ή μονόχειλη στεφάνη. Η παραγωγή αιθερίων ελαίων οφείλεται στην ύπαρξη 1

13 Εισαγωγή αδενικών τριχωμάτων που βρίσκονται σε όλα τα υπέργεια φυτικά όργανα (Croteau & Johnson 1984 και οι εκεί αναφορές). Μελέτες υποδεικνύουν ότι οι μορφολογικοί χαρακτήρες φυτών της οικογένειας Labiatae ποικίλλουν τόσο εποχικά όσο και γεωγραφικά. Αναφορικά με τις εποχικές διαφορές, παρατηρούνται για παράδειγμα στο είδος Οriganum οnites (Kokkini & Vokou 1989) και το Salvia fruticosa (Μάνου 1990) σε μορφολογικούς χαρακτήρες όπως το μέγεθος των φύλλων. Χαρακτηριστική είναι και η ποικιλότητα του Οriganum vulgare σε σχέση με τις γεωγραφικές κλιματικές διαφορές της Ελλάδας (Kokkini et al. 1994). 1.3 Αιθέρια έλαια Περιεκτικότητα & ποιοτική και ποσοτική σύσταση Η οικογένεια Labiatae περιλαμβάνει ένα σημαντικό αριθμό ειδών με αιθέρια έλαια μεγάλου οικονομικού ενδιαφέροντος. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό τους είναι η μεγάλη κατά κανόνα ποικιλότητα που παρουσιάζουν τόσο στη συνολική περιεκτικότητα σε αιθέριο έλαιο όσο και στην ποιοτική [κυρίως μονοτερπένια (C 10 ) αλλά και σεσκιτερπένια (C 15 )] και ποσοτική σύσταση (ποσοστό συμμετοχής της κάθε τερπενικής ένωσης) των παραγομένων ελαίων (Kokkini et al. 1989). Πιο ειδικά, αναφορικά με την περιεκτικότητα σε αιθέρια έλαια τα Labiatae της Ελλάδας μπορούν να διακριθούν σε τρεις κατηγορίες (Kokkini et al. 1989): φτωχά σε αιθέριο έλαιο (<0.5ml/100g ξηρού βάρους) π.χ είδη του γένους Sideritis ενδιάμεσα σε αιθέριο έλαιο (0.5 2ml / 100g ξηρού βάρους) π.χ είδη των γενών Mentha, Salvia και Lavandula πλούσια σε αιθέριο έλαιο (>2ml / 100g ξηρού βάρους) π.χ είδη των γενών Origanum, Coridothymus και Satureja 2

14 Εισαγωγή Η περιεκτικότητα σε αιθέρια έλαια όσο και η ποσοτική και ποιοτική σύσταση των ελληνικών Labiatae εμφανίζουν ποικιλότητα σε διάφορα επίπεδα: α) Εποχική ποικιλότητα: η περιεκτικότητα ενός είδους σε αιθέρια έλαια όσο και η ποσοτική και ποιοτική σύσταση των ελαίων του εμφανίζουν εποχικές διαφορές (Βώκου 1983, Mάνου 1990, Skoula 1992). β) Ποικιλότητα στα διαφορετικά τμήματα των φυτών: τα διαφορετικά τμήματα των φυτών (βλαστός, φύλλα, ταξιανθίες) παράγουν διαφορετικές ποσότητες αιθερίων ελαίων (Βώκου 1983, Putievsky et al. 1986, Vokou & Margaris 1986, Μάνου 1990, Skoula 1992). γ) Γεωγραφική κλιματική ποικιλότητα: τόσο η περιεκτικότητα όσο και η ποιοτική και ποσοτική σύσταση των αιθερίων ελαίων μπορεί να ποικίλλουν κατά μήκος της γεωγραφικής εξάπλωσης των αυτοφυών πληθυσμών των φυτών της οικογένειας Labiatae στον ελλαδικό χώρο (Kokkini et al. 1989). Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του είδους Origanum vulgare (Kokkini et al. 1994). δ) Ποικιλότητα στην ποιοτική σύσταση - χημειότυπο: Η ύπαρξη διαφορετικών χημειοτύπων, δηλαδή βιοσυνθετικών μονοπατιών παραγωγής τερπενικών ενώσεων, είναι πολύ διαδεδομένη στα Labiatae. Σε ορισμένες περιπτώσεις όπως στα είδη του γένους Mentha, αυτή η ποικιλότητα μπορεί να λειτουργήσει και ως διαγνωστικός χαρακτήρας (Kokkini 1991, 1992) Οικολογική σημασία Τα αιθέρια έλαια που παράγουν τα αρωματικά φυτά δρουν ως αλληλοχημικά στους φυσικούς σχηματισμούς. Ως αλληλοχημικά ορίζονται «οι δευτερογενείς μεταβολίτες ή οι πρωτογενείς μεταβολίτες που δε λειτουργούν ως θρεπτικά και επιδρούν στην αύξηση, την αναπαραγωγή ή τη συμπεριφορά ατόμων που δεν παράγουν τέτοια συστατικά καθώς και στη δομή και τη δυναμική πληθυσμών ή βιοκοινοτήτων είτε φυτών, είτε ζώων, είτε μικροβίων» (Vokou 2005). Στην περίπτωση αλληλεπιδράσεων με φυτά, τα αιθέρια έλαια 3

15 Εισαγωγή των αρωματικών φυτών μπορεί να επηρεάσουν τη φύτρωση σπερμάτων και την αύξηση των σπορόφυτων άλλων φυτικών ειδών. Ωστόσο τα αιθέρια έλαια υπάρχουν ενδείξεις ότι μπορεί να επιδρούν και σε άλλες λειτουργίες της φυσιολογίας άλλων φυτικών ειδών όπως η μιτοχονδριακή αναπνοή, το άνοιγμα των στομάτων, ο φθορισμός της χλωροφύλλης κ.ά ή ακόμα να συμβάλλουν στη δημιουργία προτύπων βλάστησης (Vokou 2005 και οι εκεί αναφορές). Τα αιθέρια έλαια μπορούν να λειτουργήσουν ως αμυντικές ουσίες στην περίπτωση αλληλεπιδράσεων με ζώα είτε να παίξουν αποικοδομητικό ρόλο σε μικροβιακούς πληθυσμούς επιδρώντας καίρια στη σύνθεση του εδάφους, στον κύκλο θρεπτικών και στη σύνθεση των μικροβιακών βιοκοινοτήτων (Vokou 2005 και οι εκεί αναφορές). 2. Περιοχή μελέτης 2.1 Θέση Έκταση Η περιοχή μελέτης, έκτασης εκτάρια, περιλαμβάνει ολόκληρη σχεδόν τη χερσόνησο της Μάνης. Καταλαμβάνει το μεγαλύτερο τμήμα των δήμων Οιτύλου και Ανατολικής Μάνης και ένα πολύ μικρό τμήμα του δήμου Γυθείου. Περικλείεται μεταξύ των συντεταγμένων βόρειο και ανατολικό. Το ελάχιστο υψόμετρο είναι 0m, το μέσο 609m και το μέγιστο 1218m, υψόμετρο του όρους Σαγγιάς, της νοτιότερης κορυφογραμμής του Ταϋγέτου. Βόρεια ορίζεται από το οδικό δίκτυο Γυθείου Αρεόπολης, ενώ νότια καταλήγει στο Ακρωτήριο Ταίναρο. Δυτικά βρέχεται από το Μεσσηνιακό κόλπο, ενώ ανατολικά από το Λακωνικό. Η περιοχή μελέτης διαχωρίζεται με την κορυφογραμμή του όρους Σαγγιά σε Δυτική Μάνη και σε Ανατολική (Εικόνα 2-1). 4

16 Εισαγωγή Εικόνα 2-1: Γεωγραφική θέση της περιοχής μελέτης ( βόρεια οριοθέτηση) 5

17 Εισαγωγή 2.2 Γεωλογία Από γεωλογική άποψη, η περιοχή μελέτης ανήκει στη ζώνη Γαβρόβου Τριπόλεως και αποτελείται κυρίως από φυλλίτη και ασβεστόλιθους σκούρων αποχρώσεων της Ιουρασικής περιόδου καθώς επίσης και Ηωκαινικούς και ολιγοκαινικούς φλύσχεις. Στο ανάγλυφό της κυριαρχεί το όρος Σαγγιάς (Ντάφης κ.ά 1997). 2.3 Κλίμα Η περιοχή μελέτης ανήκει στη γνήσια μεσογειακή ζώνη με θερμά καλοκαίρια και ήπιους χειμώνες (Κοτίνη-Ζαμπάκα 1983, Εικ. 2-2). Εικόνα 2-2: Κλιματικές ζώνες στην Ελλάδα με κριτήριο το μέσο μηνιαίο αριθμό ημερών καταιγίδας. (α) Ηπειρωτική μεσογειακή θερμού θέρους, όχι όμως τόσο ξηρού όσο η γνήσια μεσογειακή (β) Μεταβατική ζώνη που αποκλίνει περισσότερο προς την ηπειρωτική μεσογειακή παρά τη γνήσια μεσογειακή, (γ) Κύρια μεταβατική ζώνη μεταξύ ηπειρωτικών μεσογειακών και γνήσιων μεσογειακών κλιμάτων, (δ) Γνήσια μεσογειακή με ατμοσφαιρική ευστάθεια και (ε) Γνήσια μεσογειακή με μεγαλύτερη ατμοσφαιρική ευστάθεια (Κοτίνη-Ζαμπάκα 1983) Σύμφωνα με την υδρολογική τράπεζα πληροφοριών του ΕΜΠ ( ) οι ψυχρότεροι μήνες είναι ο Ιανουάριος και ο Φεβρουάριος, ενώ οι θερμότεροι ο Ιούλιος και ο Αύγουστος. Ο ξηρότερος μήνας είναι ο Ιούλιος και ο υγρότερος ο Δεκέμβριος. Παρατηρούνται 6

18 Εισαγωγή ελάχιστες έως καθόλου χιονοπτώσεις στην περιοχή, συνήθως κατά τους μήνες Δεκέμβριο έως Μάρτιο. Αντίθετα το χαλάζι παρατηρείται πιο συχνά από το χιόνι, συνήθως κατά τους μήνες από Δεκέμβριο έως και Μάρτιο. 2.4 Χλωρίδα Στην ευρύτερη περιοχή της Μάνης καταγράφηκαν 1400 taxa που ανήκουν σε 573 γένη και 112 οικογένειες (Ζαγανιάρης 1934). Ειδικά στην περιοχή μελέτης απαντώνται 30 ελληνικά ενδημικά είδη χλωρίδας (Ντάφης κ.ά. 1997) εκ των οποίων το κινδυνεύον Helichrysum taenari, το τρωτό Onosma sangiasense και το σπάνιο Allium maniaticum, είναι ενδημικά της περιοχής μελέτης. Για 17 είδη υπάρχει ειδικό καθεστώς διατήρησης. (Βάση Δεδομένων ΦΙΛΟΤΗΣ, , Παράρτημα Ι). Άλλα ενδημικά της Ελλάδος που απαντώνται στην περιοχή είναι τα: Stachys canescens, Lithodora zahnii, Astragalus lusitanicus ssp. orientalis, Crocus goulimyi και Fritillaria davisii (CORINE data set, ). 2.5 Βλάστηση Στην περιοχή μελέτης κυριαρχεί η φρυγανική βλάστηση (Ζαγανιάρης 1934) ιδιαίτερα στα κεντρικά και ανατολικά και τα μακκί στα βορειοανατολικά σε μικρά υψόμετρα έως τις βραχώδεις ακτές. Ωστόσο μακκία βλάστηση απαντάται και σε μεγαλύτερα υψόμετρα. Χαρακτηριστική είναι η παρουσία ελαιώνων στα νοτιοδυτικά ενώ δεν απαντώνται άλλες οργανωμένες μορφές καλλιέργειας με εξαίρεση λίγα κηπευτικά (Ντοκόπουλος κ.ά. 2005). Σε όλη την περιοχή μελέτης υπάρχουν διάσπαρτες εγκαταλελειμμένες καλλιέργειες ελαιώνων κυρίως. Δασικές εκτάσεις, με εξαίρεση τα περιορισμένης εξάπλωσης δάση πλατάνου, βελανιδιάς, ελιάς και χαρουπιάς, εκλείπουν από την περιοχή. 7

19 Εισαγωγή 2.6 Καθεστώς προστασίας Η περιοχή μελέτης είχε αρχικά συμπεριληφθεί στους καταλόγους CORINE με τους κωδικούς: ΑG (Νότια Μάνη, Όρος Σαγγιάς και Ακρωτήριο Ταίναρο) και AG (Χερσόνησος Μάνης). Στη συνέχεια εντάχθηκε στο Δίκτυο NATURA 2000 με τον κωδικό GR και συγκεκριμένα θεωρήθηκε περιοχή κατηγορίας Α, (περιοχές που φιλοξενούν τύπους οικοτόπων του Παραρτήματος Ι ή είδη του Παραρτήματος ΙΙ τα οποία δεν εντοπίζονται πουθενά αλλού στην Ελλάδα ή την Ευρωπαϊκή Ένωση γι αυτό και αποτελούν μοναδικά στοιχεία) και τύπου Β (Επιλέξιμη Περιοχή Κοινοτικού Ενδιαφέροντος που δε σχετίζεται με άλλη περιοχή του NATURA 2000) (Ντάφης κ.ά 1997). Ωστόσο σύμφωνα με την πρόσφατη έκθεση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (Commission of European Communities 2006) δεν έχει συμπεριληφθεί ακόμα στις περιοχές NATURA κοινοτικής σημασίας της βιογεωγραφικής περιοχής της Μεσογείου. Η σπουδαιότητα της περιοχής έγκειται στο μοναδικό της τοπίο, στο ότι αποτελεί καταφύγιο σε σπάνια και ενδημικά φυτά καθώς και στο ότι παρουσιάζει μεγάλη ποικιλότητα οικοτόπων κυρίως για τα μεταναστευτικά πουλιά (Ντάφης κ.ά. 1997). Πιο συγκεκριμένα στην περιοχή μελέτης καταγράφονται 30 ενδημικά «άλλα σημαντικά είδη» φυτών (κριτήριο Β) εκ των οποίων τρία τοπικά ενδημικά, το κινδυνέυον Helichrysum taenari, το τρωτό Onosma sangiasense και το σπάνιο Allium maniaticum. Επιπλέον καταγράφονται και «άλλα σημαντικά είδη» πανίδας που πληρούν και τα τέσσερα κριτήρια (A, B, C, D): 2 είδη που ανήκουν στον Εθνικό Κόκκινο Κατάλογο Δεδομένων (κριτήριο Α), όπως το Monachus monachus, 14 ενδημικά είδη (κριτήριο Β) όπως το Canis aureus (τρωτό) και η Vulpes v. hellenica, 17 που προστατεύονται από διεθνείς συμβάσεις (κριτήριο C), όπως είναι ο χαμαιλέοντας (Chameleon chameleon) που προστατεύεται από τη Συνθήκη της Βέρνης και 6 που λαμβάνουν το κριτήριο 8

20 Εισαγωγή D (άλλοι λόγοι), όπως για παράδειγμα ο χαμαιλέοντας που προστατεύεται και σε εθνικό επίπεδο (ΠΔ 67/1981). Η περιοχή μελέτης θεωρείται μέσω της οδηγίας 79/409/ΕΟΚ σημαντική περιοχή για τα πουλιά καθώς παρουσιάζει μεγάλη ποικιλία οικολογικών θώκων κυρίως για τα μεταναστευτικά πουλιά ιδιαίτερα στην περιοχή του Ταινάρου αλλά και για τα πουλιά που φωλιάζουν στην ευρύτερη περιοχή (Aquila heliaca, Buteo buteo, Falco peregrinus, F. tinnunculus, Hiercaetus fasciatus, Circaetus gallicus κ.ά.) (Βάση Δεδομένων ΦΙΛΟΤΗΣ, ). Επιπλέον, στην περιοχή μελέτης με προεδρικά διατάγματα (ΠΔ 9/32, ΦΕΚ 275/Α/32) χαρακτηρίζονται ως τόποι ιδιαίτερου φυσικού κάλλους οι περιοχές Αρεόπολη, Βάθεια (Εικ. 2-3), Κοίτα και Μίνα. Οι τόποι αυτοί θεωρούνται τόποι χρήζοντες ειδικής κρατικής προστασίας (ΠΔ 30/04/76, Εικόνα 2-3: Ο οικισμός της Βάθειας ΦΕΚ 12/Β/76). 2.7 Χρήσεις γης Κύριες δραστηριότητες που αναπτύσσονται στην περιοχή είναι η κτηνοτροφία, με την εκτροφή βοοειδών στα ορεινά κυρίως και αιγοπροβάτων σε μικρότερα υψόμετρα, και η γεωργία, με την καλλιέργεια ελιάς (Ντοκόπουλος κ.ά 2005). 2.8 Περιβαλλοντικές πιέσεις Δεν υπάρχουν σημαντικές πηγές ρύπανσης στην περιοχή αν και προβληματική είναι η διαχείριση των αστικών αποβλήτων καθώς και αυτών των 9

21 Εισαγωγή κτηνοτροφικών και ελαιοπαραγωγικών μονάδων. Ωστόσο μέχρι στιγμής δεν αποτελούν παράγοντα πίεσης (Ντοκόπουλος κ.ά 2005). Όσον αφορά τη χλωρίδα, βασική πίεση θεωρείται η ανεξέλεγκτη βόσκηση βοοειδών και αιγοπροβάτων καθώς και οι πυρκαγιές. Ειδικότερα οι πυρκαγιές αποτελούσαν ένα σύνηθες φαινόμενο κατά τους θερινούς μήνες και αποσκοπούσαν κυρίως στη δημιουργία περιοχών βόσκησης γι αυτό και ήταν συνήθως ελεγχόμενης έκτασης. Ωστόσο τον Αύγουστο του 2006, η πυρκαγιά αφάνισε μεγάλο βορειοανατολικό τμήμα της περιοχής μελέτης όπου και περιελάμβανε φρύγανα, garrigues, καλλιέργειες ελιάς και δάση βελανιδιάς και πλατάνου. Για την πανίδα, βασική απειλή αποτελεί το παράνομο κυνήγι μεταναστευτικών πουλιών (Ντάφης κ.ά 1997). Τέλος διαφαίνεται ότι η τουριστική ανάπτυξη που αναπτύσσεται τα τελευταία χρόνια σε συνδυασμό με την κατασκευή κτιρίων και δρόμων σε περιοχές οικολογικού ενδιαφέροντος αποτελεί παράγοντα περιβαλλοντικά επιβαρυντικό (Ντάφης κ.ά 1997). 3. Τα φυτά της οικογένειας Labiatae στην περιοχή μελέτης Η περιοχή μελέτης περιλαμβάνεται στη φυτογεωγραφική περιοχή της Πελοποννήσου - Στερεάς - Επτανήσων, την πλουσιότερη σε αριθμό ειδών της οικογένειας Labiatae φυτογεωγραφική περιοχή στην Ελλάδα (Kokkini et al. 1988). Στη μελέτη του Ζαγανιάρη (1934) για την ευρύτερη περιοχή της Μάνης υπάρχουν οι πρώτες καταγραφές ειδών της οικογένειας (Παράρτημα ΙΙ). Στην περιοχή μελέτης έχουν επίσης καταγραφεί πληθυσμοί ειδών των γενών Origanum, Coridothymus, Satureja (Kokkini & Vokou 1989) και Salvia (Karousou et al 2000), με μεγάλη περιεκτικότητα σε αιθέρια έλαια. 10

22 Εισαγωγή 4. Σκοπός Στην παρούσα εργασία επιχειρείται να διερευνηθεί εάν η εξάπλωση, η μορφολογία και τα αιθέρια έλαια ειδών της οικογένειας Labiatae, και ειδικότερα των γενών Salvia, Coridothymus, Satureja και Origanum συνδέονται με τους τύπους οικοτόπων της περιοχής μελέτης. Τέθηκαν οι εξής επιμέρους στόχοι: αναγνώριση και περιγραφή των τύπων οικοτόπων, καθώς και μελέτη της κατανομής τους στην περιοχή. αναγνώριση των ειδών και καταγραφή της εξάπλωσής τους στους τύπους οικοτόπων της περιοχής. αναζήτηση ενδοειδικών μορφολογικών διαφορών σε σχέση με την εποχή συλλογής και την κατανομή τους στους τύπους οικοτόπων. αναζήτηση ενδοειδικής ποικιλότητας στην περιεκτικότητα σε αιθέρια έλαια σε σχέση με την εποχή συλλογής και την κατανομή τους στους τύπους οικοτόπων. αναζήτηση προτύπων κατανομής της μορφολογικής και χημικής (αιθέρια έλαια) ποικιλότητας των ειδών που μελετήθηκαν στους τύπους οικοτόπων. 11

23 Υλικά και Μέθοδοι ΙΙ. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΘΟΔΟΙ 1. Συλλογή φυτικού υλικού Οι συλλογές φυτικού υλικού πραγματοποιήθηκαν σε δύο διαφορετικές εποχές: τον Αύγουστο 2005 και τον Απρίλιο του Από κάθε πληθυσμό συλλέχθηκε ποσότητα ικανή για την εξέταση της μορφολογίας και της περιεκτικότητας σε αιθέρια έλαια. Δείγματα των συλλεγόμενων φυτών κατατέθηκαν στο Ερμπάριο του Εργαστηρίου Συστηματικής Βοτανικής και Φυτογεωγραφίας του Aριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (TAU). Για το κάθε δείγμα σημειώθηκε ο αριθμός καταχώρησής του, η περιοχή συλλογής του, το υψόμετρο, ο τύπος οικοτόπου και η ημερομηνία συλλογής. 2. Περιγραφή τύπων οικοτόπων Για την αναγνώριση των τύπων οικοτόπων της περιοχής μελέτης χρησιμοποιήθηκε ως υπόβαθρο η χαρτογράφηση που έγινε από το ΥΠΕΧΩΔΕ ( ) καθώς και η κωδικοποίηση και περιγραφή τους από τους Ντάφη κ.ά (1999). Παράλληλα έγιναν τέσσερις επισκέψεις στην περιοχή και ελήφθη φωτογραφικό υλικό προκειμένου να περιγραφούν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του κάθε τύπου οικοτόπου όπως αυτά διαπιστώθηκαν στο πεδίο. Να σημειωθεί ότι οι φωτογραφίες που έχουν ληφθεί από τη γράφουσα και παρατίθενται στο κείμενο δεν αναγράφουν πηγή προέλευσης. Τέλος για τον υπολογισμό της έκτασης των τύπων οικοτόπων χρησιμοποιήθηκαν τα Γεωγραφικά Πληροφοριακά Συστήματα της ESRI ArcGIS v Ταξινομικός προσδιορισμός των φυτών Εξάπλωση των taxa στους τύπους οικοτόπων Για τον ταξινομικό προσδιορισμό του φυτικού υλικού και την ονοματολογία χρησιμοποιήθηκαν τα βασικά χλωριδικά συγγράμματα: 12

24 Υλικά και Μέθοδοι Flora Europea, Vol. 3: (Tutin et al. 1972) και Flora of Turkey and the East Aegean Islands, Vol. 7: (Davis 1982). Πιο ειδικά για το γένος Origanum χρησιμοποιήθηκε ο Ietswaart (1980) ενώ για το γένος Satureja η Δαρδιώτη (2005). Για τη μελέτη εξάπλωσης χρησιμοποιήθηκαν οι προσωπικές συλλογές. Τα δείγματα που συλλέχθησαν από την ίδια περιοχή συλλογής την άνοιξη και το καλοκαίρι θεωρείται ότι ανήκουν σε έναν πληθυσμό. Ομαδοποιημένα ανά τύπο οικοτόπου και με σειρά παράθεσης κυρίως τη γεωγραφική κατεύθυνση βορρά νότο, τα δείγματα παρατίθενται σε καταλόγους για κάθε taxon, στα αντίστοιχα κεφάλαια. Στους καταλόγους δειγμάτων ο τετραψήφιος αριθμός αντιστοιχεί στον αριθμό καταχώρησης δείγματος στο Ερμπάριο ενώ εντός παρενθέσεων και με έντονη γραφή σημειώνεται ο αριθμός του κάθε πληθυσμού στον οποίο αντιστοιχούν. Στους χάρτες εξάπλωσης χρησιμοποιήθηκε ως υπόβαθρο η χαρτογράφηση των τύπων οικοτόπων από το ΥΠΕΧΩΔΕ ( ). Ο προσδιορισμός των συντεταγμένων όπου συλλέχθησαν τα φυτικά δείγματα των επιμέρους taxa έγινε με τη χρήση GPS (Magellan 4000 XL). Οι χάρτες εξάπλωσης κατασκευάστηκαν με τη χρήση Γεωγραφικών Πληροφοριακών Συστημάτων της ESRI ArcGIS v9.1. Οι αριθμοί που τιτλοποιούν κάθε σημείο εξάπλωσης στους χάρτες ταυτίζεται με τον αριθμό πληθυσμού όπως παρατίθεται εντός παρενθέσεων στους καταλόγους δειγμάτων. 4. Μορφολογικοί χαρακτήρες των φυτών Για τη μελέτη των μορφολογικών χαρακτήρων χρησιμοποιήθηκαν προσωπικές συλλογές. Συνολικά εξετάστηκαν 186 δείγματα. Η μορφολογική ποικιλότητα κάθε είδους μελετήθηκε τόσο εποχικά όσο και σε σχέση με την εξάπλωσή του στους τύπους οικοτόπων. Εξετάστηκαν ποσοτικοί και ποιοτικοί μορφολογικοί χαρακτήρες οι οποίοι παρατίθενται για κάθε είδος στα αντίστοιχα κεφάλαια. 13

25 Υλικά και Μέθοδοι Σημειώνεται ότι για κάθε ποσοτικό χαρακτήρα έγιναν από 4 έως 15 μετρήσεις σε κάθε δείγμα ενώ για την περαιτέρω επεξεργασία χρησιμοποιήθηκε ο μέσος όρος των μετρήσεων ανά δείγμα. Για κάθε ποιοτικό χαρακτήρα διακρίθηκαν διαφορετικές ποιοτικές «κατηγορίες» οι οποίες και αναφέρονται στα αντίστοιχα κεφάλαια. 5. Περιεκτικότητα των φυτών σε αιθέρια έλαια Για τον έλεγχο της περιεκτικότητας σε αιθέριο έλαιο των διαφορετικών taxa, συλλέχθησαν δείγματα από τις διαφορετικές περιοχές εξάπλωσης κάθε είδους. Συνολικά συλλέχθησαν 170 δείγματα από 113 πληθυσμούς. Τα δείγματα αυτά παρατίθενται σε καταλόγους στα αντίστοιχα κεφάλαια και σημειώνονται με αστερίσκο (*). Για κάθε πληθυσμό συλλέχθηκε ολόκληρο το υπέργειο τμήμα χωρίς τα ξυλώδη τμήματα, εάν υπήρχαν. Τα συγκρινόμενα δείγματα βρίσκονταν στο ίδιο αναπτυξιακό στάδιο. Το φυτικό υλικό αποξηράνθηκε σε σκιερό χώρο σε θερμοκρασία δωματίου. Από το αποξηραμένο υλικό, μόνο τα φύλλα και οι ταξιανθίες, εφόσον υπήρχαν, χρησιμοποιήθηκαν για απόσταξη με νερό. Η απόσταξη πραγματοποιήθηκε με συσκευή τύπου Clevenger και ήταν διάρκειας 2 ωρών για κάθε αποσταζόμενο δείγμα. Η περιεκτικότητα σε αιθέριο έλαιο εκφράστηκε σε ml/100g ξηρού φυτικού βάρους. Οι διακυμάνσεις στην περιεκτικότητα σε αιθέρια έλαια ελέγχθηκαν τόσο εποχικά όσο και σε σχέση με τους τύπους οικοτόπων. 6. Στατιστική επεξεργασία Η στατιστική επεξεργασία των αποτελεσμάτων πραγματοποιήθηκε με το στατιστικό πακέτο SPSS v και περιλαμβάνει: 14

26 Υλικά και Μέθοδοι 1. Την περιγραφή των διαφορετικών καταστάσεων των ποιοτικών μορφολογικών χαρακτήρων και τη συχνότητα εμφάνισής τους στις διαφορετικές εποχές και στους τύπους οικοτόπων για την οποία χρησιμοποιήθηκαν ραβδογράμματα. 2. Την αριθμητική περιγραφή των ποσοτικών μορφολογικών και χημικών χαρακτήρων για την οποία χρησιμοποιήθηκαν θηκογράμματα (Box & Whisker plots). Οι οριζόντιες γραμμές των θηκογραμμάτων αντιστοιχούν στο 25, 50 και 75% του δείγματος, ενώ οι κάθετες εκτείνονται έως τη μέγιστη και ελάχιστη τιμή. Εξαιρετικά ακραίες τιμές συμβολίζονται με κύκλο ή αστερίσκο. 3. Tη διερεύνηση των στατιστικά σημαντικών διαφορών στους μέσους όρους (Τ-test) με κριτήριο σημαντικότητας p< Τη Διαφοροποιό Ανάλυση (Discriminant Analysis) η οποία χρησιμοποιήθηκε προκειμένου να εξακριβωθεί εάν τα μορφολογικά και χημικά χαρακτηριστικά των ειδών εμφανίζουν κάποιο πρότυπο κατανομής.. Χρησιμοποιήθηκε η σταδιακή (stepwise) διαφοροποιός ανάλυση με κριτήριο επιλογής των μεταβλητών το Wilk s lamda. 15

27 Τύποι Οικοτόπων IΙΙ. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 1. Οι τύποι οικοτόπων στην περιοχή μελέτης Σύμφωνα με την οδηγία 92/43/ΕΟΚ ως τύποι οικοτόπων (habitat types) ορίζονται: «οι χερσαίες περιοχές ή υγρότοποι που διακρίνονται χάρη στα βιολογικά και μη βιολογικά γεωγραφικά χαρακτηριστικά τους είτε είναι εξ ολοκλήρου φυσικές είτε ημιφυσικές». Στην περιοχή μελέτης καταγράφονται 13 τύποι οικοτόπων η έκταση των οποίων ποικίλλει. Όπως φαίνεται στον Πίνακα 1-1 και στο Χάρτη 1-1 ο πλέον εκτεταμένος τύπος οικοτόπου είναι τα φρύγανα με Sarcopoterium spinosum (5420) ακολουθούμενος από την καλλιεργήσιμη γη (1020), ενώ τη μικρότερη έκταση καταλαμβάνουν τα δάση ανατολικής πλατάνου Platanum orientalis (92CO 5,9 ha) και τα θερμόφιλα δρυοδάση της Αν. Μεσογείου και της Βαλκανικής (924Α 0,068 ha ). Πίνακας 1-1: Οι τύποι οικοτόπων στη Μάνη (με φθίνουσα σειρά έκτασης) Κωδικός NATURA Ονομασία Έκταση (ha) 5420 Φρύγανα με Sarcopoterium spinosum Καλλιεργήσιμη γη (arable land) Garrigues Ανατολικής Μεσογείου Εγκαταλελειμμένες καλλιέργειες Δάση με Quercus macrolepis Οικισμοί Ύφαλοι Aσβεστολιθικά βραχώδη πρανή με 486 χασμοφυτική βλάστηση Σχηματισμοί με Euphorbia dendroides Δάση ελιάς και χαρουπιάς Απόκρημνες βραχώδεις ακτές με βλάστηση 21 στη Μεσόγειο (με ενδημικά Limonium sp.) 92CO Δάση Ανατολικής πλατάνου Platanum 5,9 orientalis 924A Θερμόφιλα δρυοδάση της Αν. Μεσογείου 0,068 και της Βαλκανικής Σύνολο

28 Τύποι Οικοτόπων A A Χάρτης 1-1: Οι τύποι οικοτόπων της περιοχής μελέτης 17

29 Τύποι Οικοτόπων Από τη μελέτη στο πεδίο διαπιστώθηκαν τα εξής: Φρύγανα με Sarcopoterium spinosum Εικόνα 1-1: Φρύγανα (5420) με παρουσία Lavandula stoechas (προς Ακρ. Ταίναρο & Πόρτο Κάγιο) (5420): Κυρίαρχος τύπος οικοτόπου στην κεντρική και ανατολική Μάνη, εξαπλώνεται σε υψόμετρα από 0 έως 1000m περίπου. Στα δυτικά (Ακρ. Τηγάνι έως όρμος Μαρτίνα, όρμος Διρού έως όρμος Λιμενίου) και νότια (Γερολιμένας - Πόρτο Κάγιο έως Ακρ. Ταίναρο) περιορίζεται στα παράλια. Βόρεια περιλαμβάνει περιοχές με υψόμετρο έως τα 400m περίπου (ΒΔ Σκάλας Βαχού) ενώ στα κεντρικά εκτείνεται έως τα 1000m. Στα φρύγανα απαντώνται αρωματικοί θάμνοι Satureja thymbra, Coridothymus capitatus, Lavandula stoechas, Salvia fruticosa, Phlomis fruticosa κ.ά. (Εικ.1-1 & 1-2), είδη του γένους Teucrium καθώς και ακανθώδεις θάμνοι όπως το Calicotome villosa. Διάσπαρτα απαντώνται νησίδες εγκαταλελειμμένων καλλιεργειών, garrigues και σχηματισμoί με Euphorbia dendroides. Χαρακτηριστική είναι η παρουσία του Satureja parnassica subsp. hellenica σε υψόμετρο 1000m. Εικόνα 1-2: Φρύγανα (5420) στη Μάνη. Αριστερά: με Coridothymus capitatus (Λαχόςυψόμετρο: 160m ) Δεξιά: με Satureja thymbra & C. capitatus (Κυπάρισσος- υψόμετρο: 20m) 18

30 Τύποι Οικοτόπων Καλλιεργήσιμη γη (1020): Είναι κυρίαρχος τύπος οικοτόπου στα δυτικά, νότια και σε μικρότερο βαθμό ανατολικά παράλια της περιοχής μελέτης. Απαντάται σε υψόμετρα m περίπου και περιλαμβάνει κυρίως καλλιέργειες ελιάς (Olea europea) (Εικόνα 1-3). Εικόνα 1-3: Καλλιέργειες Οlea europea (1020) στη Μάνη (ευρύτερη περιοχή Σταυρίου - Κοίτας) Σε αρκετές περιπτώσεις στις καλλιέργειες αυτές δεν αφαιρείται με άροση ο υποόροφος γι αυτό και είναι πολύ συνήθης η παρουσία φρυγανικών ειδών. Συχνά κυριαρχούν αρωματικά φυτά όπως το Salvia fruticosa ή σχηματισμοί με Euphorbia dendroides (Eικ. 1-4). Εικόνα 1-4: Καλλιέργειες Οlea europea (1020) στη Μάνη. Αριστερά: με Salvia fruticosa και Phlomis fruticosa Δεξία: με Euphorbia dendroides 19

31 Τύποι Οικοτόπων Garrigues της Ανατολικής Μεσογείου (5340): Διάσπαρτα κατανεμημένα στα βόρεια κυρίως της περιοχής μελέτης, τα garrigues εκτείνoνται σε μικρά υψόμετρα κοντά στη θάλασσα (όρμος Σκουταρίου & Κολοκυθιάς, όρμος Κουκούρι & Λαγκαδάκι) συνορεύοντας με ελαιώνες και εγκαταλελειμμένες καλλιέργειες. Σε μεγαλύτερα υψόμετρα (προς Μαύρο Δάσος - 650m περίπου), σχηματίζουν νησίδες ανάμεσα σε φρύγανα. Σε αυτόν τον τύπο οικοτόπου συχνά απαντώνται είδη των μακκί αλλά σε ορισμένες περιπτώσεις και των φρυγάνων (Εικ. 1-5). Εικόνα 1-5: Garrigues (5340) στη Μάνη. Αριστερά: με Coridothymus capitatus και Quercus coccifera (Μαντοφόρος, υψ: 150m) Δεξιά: με Quercus coccifera (Μαύρο Δάσος, υψ: 650m) Ο οικότοπος αυτός δέχεται ποικίλες ανθρωπογενείς πιέσεις με πιο έντονες τη φωτιά και τη βόσκηση (Ντοκόπουλος κ.ά 2005). Εγκαταλελειμμένες καλλιέργειες (1021): Διάσπαρτος τύπος οικοτόπου σε όλη τη Μάνη περιλαμβάνει περιοχές τόσο μικρών όσο και μεγαλύτερων υψομέτρων. Σε μικρά υψόμετρα (0-350m περίπου) κυρίαρχες είναι οι εγκαταλελειμμένες καλλιέργειες ελιάς (Εικ. 1-6). Σε μεγαλύτερα υψόμετρα ( m περίπου) απαντώνται εγκαταλελειμμένες καλλιέργειες σιτηρών και κηπευτικών (Εικ. 1-7). 20

32 Τύποι Οικοτόπων Εικόνα 1-6: Εγκαταλελειμμένες καλλιέργειες Οlea europea (1021) στη Μάνη (Νότια Καλονιών, υψ: 170m) Εικόνα 1-7: Εγκαταλελειμμένες καλλιέργειες σιτηρών & κηπευτικών που συμπεριλαμβάνονται στον τύπο οικοτόπου 1021 στη Μάνη. Αριστερά: πριν το Φτερωτό (υψ:850m) Δεξιά: μετά το Μαύρο Δάσος προς Αργιλιά (υψ: 850m) Αν και συμπεριλαμβάνονται στον ίδιο τύπο οικοτόπου, οι δύο αυτές κατηγορίες εγκαταλελειμμένων καλλιεργειών έχουν διαφορετική σύνθεση ειδών. Στις εγκαταλελειμμένες καλλιέργειες ελιάς απαντώνται μακκί αλλά και φρυγανικά είδη όπως τα αρωματικά φυτά Salvia fruticosa, Satureja thymbra, Coridothymus capitatus κ.ά. Αντίθετα στις εγκαταλελειμμένες καλλιέργειες σιτηρών και κηπευτικών δεν απαντώνται φρυγανικά είδη. Πτεριδόφυτα, είδη του γένους Rosa ή και φυτά των Labiatae όπως είδη του γένους Mentha, Sideritis ή το Origanum vulgare subsp. hirtum κ.ά χαρακτηρίζουν συνήθως τη χλωρίδα των περιοχών αυτών. 21

33 Τύποι Οικοτόπων Δάση με Quercus macrolepis (9350): Τα δάση βελανιδιάς καταλαμβάνουν μεγάλη έκταση στα βορειοανατολικά της περιοχής μελέτης υψομέτρου 0-300m (Εικ.1-8). Στα διάκενα των δασών απαντώνται ορισμένες φορές και αρωματικά φυτά. Εικόνα 1-8: Δάση με Quercus macrolepis (9350) στη Μάνη Ύφαλοι (1170): Κυρίαρχος τύπος οικοτόπου κατά μήκος της ακτογραμμής της Μάνης, περιλαμβάνει περιοχές με βραχώδες υπόστρωμα στην παραλιακή ζώνη. Συχνά γειτνιάζει με φρύγανα και/ή εγκαταλειμμένες καλλιέργειες με αποτέλεσμα να απαντώνται σε αυτόν πληθυσμοί με Coridothymus capitatus και άλλα φρυγανικά είδη όπως το Sarcopoterium spinosum (Εικ. 1-9). Εικόνα 1-9: Ο τύπος οικοτόπου 1170 στη Μάνη. Αριστερά: όρμος Λαγκαδάκι Δεξιά: κόλπος Μεζάπου 22

34 Τύποι Οικοτόπων Aσβεστολιθικά βραχώδη πρανή με χασμοφυτική βλάστηση (8210): Εξαπλώνονται κατά μήκος της κεντρικής κυρίως Μάνης τόσο σε παραθαλάσσιες περιοχές (μετά τη Βάθεια) όσο και σε μεγαλύτερα υψόμετρα έως τα 900m περίπου. Εδώ απαντώνται τα ενδημικά Asperula taygetea, Stachys canescens και άλλα σπάνια, προστατευόμενα είδη (Ντοκόπουλος κ.ά 2005). Εικόνα 1-10: Σχηματισμοί με Euphorbia dendroides (5330) στη Μάνη (προς Κοκκάλα) Σχηματισμοί Δενδρώδους Ευφορβίας ( ): O κωδικός 5330 αντιστοιχει σε μία σειρά οικοτόπων που περιλαμβάνουν θερμομεσογειακούς και προερημικούς θαμνώνες (κωδικοί CORINE έως 32.26). Από αυτούς απαντάται στην Ελλάδα μόνον ένας: οι Σχηματισμοί Δενδρώδους Ευφορβίας (κωδικός CORINE 32.22) με κωδικό NATURA 5331 (Ντάφης κ.ά 1999). Στην χαρτογράφηση των τύπων οικοτόπων (ΥΠΕΧΩΔΕ ) γίνεται διάκριση των 5330 και 5331 χωρίς ωστόσο να δίδονται εξηγήσεις. Στα πλαίσια της παρούσας εργασίας δε κατέστη δυνατή η διάκριση των δύο τύπων οικοτόπων στην περιοχή μελέτης γι αυτό και αναφέρονται ενιαία. Οι Σχηματισμοί Δενδρώδους Ευφορβίας παρουσιάζουν μικρή εξάπλωση στα νότια και ανατολικά της περιοχή μελέτης, αντιπροσωπεύοντας μια μεταβατική κατάσταση μεταξύ garrigues και φρυγάνων. Βασικό χαρακτηριστικό η ύπαρξη φρυγανικών θάμνων αλλά ορισμένες φορές και μακκίας βλάστησης (Εικ.1-10). Απαντώνται κυρίως σε μικρά υψόμετρα. 23

35 Τύποι Οικοτόπων Δάση ελιάς και χαρουπιάς (9320): Απαντώνται στα βορειοανατολικά της περιοχής μελέτης και σε μέσο υψόμετρο m σχηματίζοντας νησίδες ανάμεσα στα δάση με Quercus macrolepis. Απόκρημνες βραχώδεις ακτές με βλάστηση στη Μεσόγειο (με ενδημικά Limonium sp.) (1240): Απαντώνται κυρίως στις νότιες, νοτιοανατολικές και νοτιοδυτικές ακτές. Δάση ανατολικής πλατάνου Platanum orientalis (92CO): Εξαπλώνονται στο βόρειο τμήμα της περιοχής μελέτης, σε υψόμετρo 200m περίπου και συνορεύουν με καλλιέργειες και δάση ελιάς - χαρουπιάς. Λόγω της επέκτασης των γειτονικών καλλιεργειών, ο τύπος αυτός έχει μειωθεί σημαντικά (Ντοκόπουλος κ.ά 2005). Θερμόφιλα δρυοδάση της Αν. Μεσογείου και της Βαλκανικής (924Α): Απαντώνται σε μικρό υψόμετρο στην περιοχή μελέτης (200m περίπου) ανάμεσα σε εγκαταλελειμμένες καλλιέργειες και σε δάση με Quercus macrolepis. Η περιορισμένη του έκταση οφείλεται στις έντονες εκχερσώσεις που είχε υποστεί παλαιότερα αλλά και σήμερα λόγω της επέκτασης των καλλιεργειών (Ντοκόπουλος κ.ά 2005). 2. Αρωματικά φυτά στην περιοχή μελέτης Από τα 4 γένη που επιλέχθηκαν να εξεταστούν, αναγνωρίστηκαν και καταγράφηκαν στην περιοχή τα ακόλουθα 6 taxa: Coridothymus capitatus, Salvia fruticosa, Satureja thymbra, Satureja parnassica subsp. hellenica, Origanum vulgare subsp. hirtum και Origanum onites. 24

36 Salvia fruticosa 2.1 Salvia fruticosa Mill. (Syn: Salvia triloba L.) Γεωγραφική εξάπλωση Κατανομή στους τύπους οικοτόπων Εικόνα 2-1: Το είδος Salvia fruticosa στη Μάνη (άνοιξη) Το είδος Salvia fruticosa (κν. ελληνικό φασκόμηλο), είναι ενδημικό είδος της ανατολικής Μεσογείου. Eκτείνεται στην Κυρηναϊκή, τη Σικελία και τη Νότιο Ιταλία φτάνοντας διαμέσου του νοτίου τμήματος της βαλκανικής χερσονήσου έως τη Δυτική Συρία (Greuter et al 1986). Στην Ελλάδα είναι το περισσότερο εξαπλωμένο είδος φασκόμηλου. Σχηματίζει εκτεταμένους πληθυσμούς σε μακκί και φρύγανα παραθαλασσίων περιοχών στην ηπειρωτική χώρα, καθώς και στα νησιά του Ιονίου και του Αιγαίου. Αναπτύσσεται σε περιοχές με υψόμετρο χαμηλότερο των 1000m, φτάνοντας σπάνια τα 1350m (Turland 1992, Karousou et al 2000). Στην περιοχή μελέτης παρουσιάζει ευρεία εξάπλωση σε υψόμετρα m και στους ακόλουθους 7 από τους 13 τύπους οικοτόπων: α) Δάση βελανιδιάς Quercus macrolepis (9350), β) Καλλιεργήσιμη γη (1020), γ) Εγκαταλελειμμένες καλλιέργειες (1021) ελιάς, δ) Garrigues της Ανατολικής Μεσογείου (5340), ε) Σχηματισμούς με Euphorbia dendroides (5330), στ) Φρύγανα με Sarcopoterium spinosum (5420) και ζ) Υφάλους (1170), που γειτνιάζουν με φρύγανα και εγκαταλελειμμένες καλλιέργειες ( Χάρτης 2-1). 25

37 Salvia fruticosa Είναι ωστόσο κοινότερο στους οικοτόπους 1020, 5340 και 5420 (Σχήμα 2-1). αρ. πληθυσμών τύποι οικοτόπων Σχήμα 2-1: Kατανομή των πληθυσμών του Salvia fruticosa που συλλέχθηκαν από 7 τύπους οικοτόπων της Μάνης Μορφολογική 22 ποικιλότητα 23 Η μελέτη των μορφολογικών χαρακτήρων 65 δειγμάτων του S. fruticosa από την περιοχή μελέτης, έδειξε ότι ορισμένοι από αυτούς ποικίλλουν. Οι χαρακτήρες που μελετήθηκαν (Πίν. 2-1) ελέγχθηκαν τόσο σε δείγματα που συλλέχθηκαν σε διαφορετικές εποχές όσο και σε δείγματα που συλλέχθησαν από διαφορετικούς τύπους οικοτόπων. Πίνακας 2-1: Μορφολογικοί χαρακτήρες που μελετήθηκαν σε πληθυσμούς Salvia fruticosa 1 [εντός παρενθέσεων (...) ο αριθμός μετρήσεων ανά δείγμα] Α Χαρακτήρες Διαστάσεις φύλλων (mm) Μήκος Α Πλάτος Χρώμα άνω επιφάνειας ελάσματος Πράσινο Κιτρινοπράσινο Τύπος ελάσματος επίπεδα καναλιοειδή Κατάτμηση ελάσματος ακέραια τρίλοβα Αριθμός δειγμάτων Άνοιξη Καλοκαίρι 38 (12) 27 (4) Χάρτης 2-1: Εξάπλωση του Salvia fruticosa στους τύπους οικοτόπων της Μάνης (η αρίθμηση των σημείων εξάπλωσης αντιστοιχεί στην αρίθμηση των πληθυσμών όπως αυτοί παρατίθενται στους καταλόγους δειγμάτων) 26

38 Salvia fruticosa Είναι ωστόσο κοινότερο στους οικοτόπους 1020, 5340 και 5420 (Σχήμα 2-1). αρ. πληθυσμών τύποι οικοτόπων Σχήμα 2-1: Kατανομή των πληθυσμών του Salvia fruticosa που συλλέχθηκαν από 7 τύπους οικοτόπων της Μάνης Μορφολογική ποικιλότητα Η μελέτη των μορφολογικών χαρακτήρων 65 δειγμάτων του S. fruticosa από την περιοχή μελέτης, έδειξε ότι ορισμένοι από αυτούς ποικίλλουν. Οι χαρακτήρες που μελετήθηκαν (Πίν. 2-1) ελέγχθηκαν τόσο σε δείγματα που συλλέχθηκαν σε διαφορετικές εποχές όσο και σε δείγματα που συλλέχθησαν από διαφορετικούς τύπους οικοτόπων. Πίνακας 2-1: Μορφολογικοί χαρακτήρες που μελετήθηκαν σε πληθυσμούς Salvia fruticosa [εντός παρενθέσεων (...) ο αριθμός μετρήσεων ανά δείγμα] Χαρακτήρες Διαστάσεις φύλλων (mm) Μήκος Πλάτος Χρώμα άνω επιφάνειας ελάσματος Πράσινο Κιτρινοπράσινο Τύπος ελάσματος επίπεδα καναλιοειδή Κατάτμηση ελάσματος ακέραια τρίλοβα Αριθμός δειγμάτων Άνοιξη Καλοκαίρι 38 (12) 27 (4)

39 Salvia fruticosa i. Εποχική ποικιλότητα Διαστάσεις φύλλων Οι διαστάσεις των φύλλων των φυτών του S. fruticosa διαφέρουν ανάλογα με την εποχή συλλογής. Οι διαφορές αυτές είναι στατιστικά σημαντικές (Πίν. 2-2). Μεγαλύτερα φύλλα παρατηρούνται την άνοιξη ( Χ mm) ενώ μικρότερα το καλοκαίρι ( Χ mm) (Σχ.2-2). Πίνακας 2-2: Μέσος όρος και τυπική απόκλιση των διαστάσεων των φύλλων του συνόλου των δειγμάτων του Salvia fruticosa που συλλέχθηκαν την άνοιξη και το καλοκαίρι (n A & n K : αριθμός δειγμάτων που συλλέχθησαν την άνοιξη και το καλοκαίρι αντίστοιχα/ *: στατιστικά σημαντικές διαφορές) Άνοιξη (n A =38) Καλοκαίρι (n K =27) Μήκος* (mm) ± ± 6.40 Πλάτος* (mm) ± ± ,00 14,0 0 36,00 32,00 12,0 0 μήκος φύλλων (mm) 28,00 24,00 20,00 16,00 12,00 πλάτος φύλλων (mm) 10,0 0 8,00 6,00 4,00 8,00 4,00 2,00 0,00 άνοιξη εποχή καλοκαίρι 0,00 άνοιξη εποχή καλοκαίρι Σχήμα 2-2: Διαστάσεις φύλλων δειγμάτων του Salvia fruticosa που συλλέχθησαν άνοιξη και καλοκαίρι (οριζόντιες γραμμές των θηκογραμμάτων: 25, 50 και 75% του δείγματος, κάθετες: μέγιστη και ελάχιστη τιμή, : εξαιρετικά ακραίες τιμές) 28

40 Salvia fruticosa Χρώμα, τύπος και κατάτμηση ελάσματος φύλλων Παρατηρήθηκε ότι το χρώμα, ο τύπος και η κατάτμηση του ελάσματος των φύλλων του S. fruticosa ποικίλουν ανάλογα με την εποχή συλλογής. Η μεγαλύτερη ποικιλότητα καταγράφηκε την άνοιξη. Την άνοιξη κυριαρχούν τα επίπεδα, τρίλοβα, κιτρινοπράσινα φύλλα. Ωστόσο σε άτομα ορισμένων πληθυσμών παρατηρήθηκαν και καναλιοειδή, ακέραια, πράσινα φύλλα. Αντίθετα το καλοκαίρι παρατηρήθηκαν αποκλειστικά τρίλοβα, κιτρινοπράσινα φύλλα κυρίως καναλιοειδή (Σχ. 2-3, 2-4, 2-5). αρ. δειγμάτων άνοιξη καλοκαίρι 0 επίπεδα επίπεδα & καναλιοειδή μορφή ελάσματος καναλιοειδή Σχήμα 2-3: Αριθμός δειγμάτων Salvia fruticosa με επίπεδη και / ή καναλιοειδή μορφή ελάσματος φύλλων την άνοιξη και το καλοκαίρι αρ. δειγμάτων ακέραια τρίλοβα & ακέραια τρίλοβα κατάτμηση ελάσματος άνοιξη καλοκαίρι Σχήμα 2-4: Αριθμός δειγμάτων Salvia fruticosa με ακέραια και / ή τρίλοβα φύλλα την άνοιξη και το καλοκαίρι 29

41 Salvia fruticosa αρ. δειγμάτων πράσινο κιτρινοπράσινο χρώμα άνω ελάσματος άνοιξη καλοκαίρι Σχήμα 2-5: Αριθμός δειγμάτων Salvia fruticosa με πράσινα και κιτρινοπράσινα φύλλα την άνοιξη και το καλοκαίρι ii. Ποικιλότητα σε σχέση με την κατανομή στους διαφορετικούς τύπους οικοτόπων Διαστάσεις φύλλων Παρατηρήθηκε ότι οι διαστάσεις των φύλλων των φυτών του Salvia fruticosa ποικίλλουν στους διαφορετικούς τύπους οικοτόπων. Μικρότερα κατά μέσο όρο φύλλα καταγράφονται σε φυτά του είδους που φύονται στα φρύγανα (5420) τόσο την άνοιξη (22.73 X 9.24 mm) όσο και το καλοκαίρι (17.54 X 8.31 mm). Μεγαλύτερα φύλλα παρατηρούνται σε φυτά που απαντώνται στην καλλιεργήσιμη γη (1020) και τις δύο εποχές συλλογής (26.92 X mm την άνοιξη, X mm το καλοκαίρι). Τα φυτά που απαντώνται στα φρύγανα (5420) εμφανίζουν και τις μεγαλύτερες εποχικές διαφορές στις διαστάσεις των φύλλων τους (Πίν. 2-3, Σχ. 2-6). 30

42 Salvia fruticosa Πίνακας 2-3: Μέσος όρος και τυπική απόκλιση των διαστάσεων των φύλλων των δειγμάτων του Salvia fruticosa που συλλέχθηκαν την άνοιξη και το καλοκαίρι ανά τύπο οικοτόπου (n A & n K : αριθμός δειγμάτων που συλλέχθησαν την άνοιξη και το καλοκαίρι αντίστοιχα) Τύπος οικοτόπου Άνοιξη (n A =38) Καλοκαίρι (n K =27) Μήκος (mm) Πλάτος (mm) Μήκος (mm) Πλάτος (mm) 9350 (n A = 1 / n K =0) (n A = 13 / n K =7) ± ± ± ± (n A = 3 / n K =2) ± ± ± ± (n A =10 / n K =9) ± ± ± ± (n A =1 / n K =1) ( n A =9 / n K =7) ± ± ± ± ( n A =0 / n K =1) ,00 36,00 εποχή άνοιξη 14,00 καλοκαίρι εποχή άνοιξη καλοκαίρι 32,00 12,00 μήκος φύλλων (mm) 28,00 24,00 20,00 16,00 12,00 πλάτος φύλλων (mm) 10,00 8,00 6,00 4,00 8,00 4,00 2,00 0, τύπος οικοτόπου , τύπος οικοτόπου Σχήμα 2-6: Διαστάσεις φύλλων δειγμάτων του Salvia fruticosa στους διαφορετικούς τύπους οικοτόπων την άνοιξη και το καλοκαίρι (*: εξαιρετικά ακραίες τιμές) Χρώμα, τύπος και κατάτμηση ελάσματος φύλλων Παρατηρήθηκε ότι η κατάτμηση του ελάσματος και το χρώμα των φύλλων των δειγμάτων του Salvia fruticosa που εξετάστηκαν ποικίλουν στους διαφορετικούς τύπους οικοτόπων την άνοιξη (Σχ. 2-7, 2-8). Η μεγαλύτερη ποικιλότητα παρατηρήθηκε σε φυτά που φύονται στην καλλιεργήσιμη γη 31

43 Salvia fruticosa (1020), τις εγκαταλελειμμένες καλλιέργειες (1021) και τα garrigues (5340). Στα φυτά που απαντώνται στα φρύγανα (5420) παρατηρήθηκαν αποκλειστικά τρίλοβα και κιτρινοπράσινα φύλλα. αρ. δειγμάτων ακέραια τύποι οικοτόπων ακέραια & τρίλοβα τρίλοβα Σχήμα 2-7: Αριθμός δειγμάτων Salvia fruticosa με ακέραια και / ή τρίλοβα φύλλα στους διαφορετικούς τύπους οικοτόπων την άνοιξη αρ. δειγμάτων πράσινο κιτρινοπράσινο τύποι οικοτόπων Σχήμα 2-8: Αριθμός δειγμάτων Salvia fruticosa με πράσινα και κιτρινοπράσινα φύλλα στους διαφορετικούς τύπους οικοτόπων την άνοιξη Αντίθετα, ο τύπος ελάσματος ποικίλλει στα φυτά του είδους στους διαφορετικούς τύπους οικοτόπων που εξαπλώνονται τόσο την άνοιξη όσο και το καλοκαίρι. Παρατηρήθηκε ότι και οι δύο τύποι φύλλων απαντώνται και τις δύο εποχές σε φυτά που φύονται στα garrigues (5340) και τα φρύγανα (5420). Ειδικότερα στα φυτά των φρυγάνων (5420) τα καναλιοειδη φύλλα κυριαρχούν και την άνοιξη (Σχ. 2-9, 2-10). 32

44 Salvia fruticosa αρ. δειγμάτων τύποι οικοτόπων επίπεδα καναλιοειδή Σχήμα 2-9: Αριθμός δειγμάτων Salvia fruticosa με επίπεδα ή επίπεδα & καναλιοειδή φύλλα στους διαφορετικούς τύπους οικοτόπων την άνοιξη αρ. δειγμάτων επίπεδα επίπεδα & καναλιοειδή τύποι οικοτόπων Σχήμα 2-10: Αριθμός δειγμάτων Salvia fruticosa με επίπεδα και καναλιοειδή φύλλα στους διαφορετικούς τύπους οικοτόπων το καλοκαίρι. 33

45 Salvia fruticosa Αιθέρια έλαια i. Εποχική ποικιλότητα Η περιεκτικότητα σε αιθέρια έλαια 59 δειγμάτων του Salvia fruticosa παρουσιάζει εύρος διακύμανσης %. Οι υψηλότερες τιμές ( %) καταγράφηκαν το καλοκαίρι ενώ οι χαμηλότερες την άνοιξη ( %) με μέσο όρο περιεκτικότητας σε αιθέριο έλαιο 2.60 % και 1.48 % αντίστοιχα. Οι εποχικές διαφορές στην περιεκτικότητα σε αιθέρια έλαια είναι στατιστικά σημαντικές (Πίν. 2-4, Σχ. 2-11). Ανάλογο εύρος διακύμανσης αναφέρεται και από τους Karousou et al (2000) για πληθυσμούς του είδους από όλη την Ελλάδα, με την υψηλότερη καταγραφόμενη περιεκτικότητα (5.1 %) σε πληθυσμούς της Κρήτης. 3,50 περιεκτικότητα σε αιθέρια έλαια (% κ.o.) ) ( 3,00 2,50 2,00 1,50 1,00 0,50 0,00 άνοιξη εποχή καλοκαίρι Σχήμα 2-11: Περιεκτικότητα σε αιθέρια έλαια (ml/100g ξηρού βάρους) των δειγμάτων του Salvia fruticosa σε διαφορετικές εποχές συλλογής 34

46 Salvia fruticosa Πίνακας 2-4: Περιεκτικότητα σε αιθέρια έλαια (ml/100g ξηρού βάρους) των πληθυσμών του Salvia fruticosa (n A & n K : αριθμός δειγμάτων που συλλέχθησαν την άνοιξη και το καλοκαίρι αντίστοιχα, *: στατιστικά σημαντικές διαφορές, Μ.Ο: μέσος όρος - η αρίθμηση των πληθυσμών αντιστοιχεί στην αρίθμηση στους καταλόγους δειγμάτων και στους χάρτες εξάπλωσης) Πληθυσμοί Αιθέρια έλαια (%) Τύπος οικοτόπου Άνοιξη (n A =38) Καλοκαίρι (n K =21) Μ.Ο. 1.48* ± * ±

47 Salvia fruticosa ii. Περιεκτικότητα σε αιθέρια έλαια στους διαφορετικούς τύπους οικοτόπων H περιεκτικότητα του Salvia fruticosa σε αιθέρια έλαια ποικίλλει και στους διαφορετικούς τύπους οικοτόπων. Το καλοκαίρι μεγαλύτερη περιεκτικότητα σε αιθέρια έλαια, τόσο κατά μέσο όρο (2.94 %) όσο και κατά απόλυτη τιμή (3.42 %), καταγράφηκε σε φυτά που φύονται στα φρύγανα (5420). Την ίδια εποχή οι μικρότερες αποδόσεις σε αιθέρια έλαια παρατηρούνται σε φυτά που απαντώνται στην καλλιεργήσιμη γη (1020) (2.47 %). Την άνοιξη δεν υποδεικνύεται κάποια συγκεκριμένη τάση. Στον τύπο οικοτόπου των φρυγάνων (5420) καταγράφονται και οι μεγαλύτερες εποχικές διαφορές (Πίν. 2-5, Σχ. 2-12). Πίνακας 2-5: Μέσος όρος και τυπική απόκλιση της περιεκτικότητας σε αιθέρια έλαια (ml/100g ξηρού βάρους) των δειγμάτων του Salvia fruticosa που συλλέχθηκαν την άνοιξη και το καλοκαίρι ανά τύπο οικοτόπου (n A & n K : αριθμός δειγμάτων που συλλέχθησαν την άνοιξη και το καλοκαίρι αντίστοιχα) Τύπος οικοτόπου Αιθέρια έλαια (%) Άνοιξη (n A =38) Καλοκαίρι (n K =21) 9350 (na = 1 / nk =0) (na = 13 / nk =6) 1.50 ± ± (na = 3 / nk =2) 1.56 ± ± (na =10 / nk =8) 1.56 ± ± (na =1 / nk =1) ( na =9 / nk =3) 1.40 ± ± ( na =0 / nk =1)