SEA GRANT COLLEGE PROGRAM

Transcript

1 ΓΖΜΟΚΡΗΣΔΗΟ ΠΑΝΔΠΗΣΖΜΗΟ ΘΡΑΚΖ ΥΟΛΖ ΔΠΗΣΖΜΩΝ ΑΓΩΓΖ ΠΑΗΓΑΓΩΓΗΚΟ ΣΜΖΜΑ ΓΖΜΟΣΗΚΖ ΔΚΠΖ ΠΣΤΥΗΑΚΖ ΔΡΓΑΗΑ «Πεπιγπαθή και απόδοζε ζηεν Δλλενική Γλώζζα εκπαιδεςηικού πακέηος ηος Δπεςνεηικού και Δκπαιδεςηικού Ππογπάμμαηορ SEA GRANT COLLEGE PROGRAM με ανηικείμενο ηα Τδάηινα Πεπιβάλλονηα» ΒΟΓΗΑΣΕΖ ΑΛΔΞΗΑ-ΔΤΣΤΥΗΑ (ΑΔΜ 3323) ΠΑΝΑΓΗΩΣΟΤ ΔΤΦΡΟΤΝΖ (AEM 3433) ΠΔΣΡΟΤ ΓΔΩΡΓΗΑ (ΑΔΜ 3421) Δπηβιέπσλ θαζεγεηήο: Αζαλάζηνο Μφγηαο Αιεμαλδξνχπνιε, Ηνχληνο

2 ΠΔΡΗΔΥΟΜΔΝΑ Πξφινγνο... 2 Δηζαγσγή... 3 Δμειηθηηθή πνξεία ηεο Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο... 8 Δθπαίδεπζε γηα ην πεξηβάιινλ θαη ηελ αεηθνξία Γηδαθηηθέο ζηξαηεγηθέο Δθπαίδεπζε ζηα Τδάηηλα Πεξηβάιινληα Σν Οκνζπνλδηαθφ Δξεπλεηηθφ θαη Δθπαηδεπηηθφ Πξφγξακκα ησλ ΖΠΑ «Sea Grant College Program» Βηβιηνγξαθία Πεξίιεςε Abstract ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ

3 Ππόλογορ Ζ εξγαζία απηή πξαγκαηνπνηήζεθε ζην πιαίζην ησλ απαηηήζεσλ ηνπ πξνγξάκκαηνο πηπρηαθψλ ζπνπδψλ ηνπ Παηδαγσγηθνχ Σκήκαηνο Γεκνηηθήο Δθπαίδεπζεο ηνπ Γεκνθξίηεηνπ Παλεπηζηήκηνπ Θξάθεο. Ζ εθπφλεζε ηεο εξγαζίαο μεθίλεζε θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ ρεηκεξηλνχ εμακήλνπ ηνπ έηνπο 2010 θαη νινθιεξψζεθε ην εαξηλφ εμάκελν ηεο ίδηαο αθαδεκατθήο ρξνληάο. Ζ παξνχζα εξγαζία έρεη σο ζηφρν λα θσηίζεη θάπνηεο ζεκαληηθέο πηπρέο ηεο Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο θαζψο θαη ηεο Δθπαίδεπζεο ζηα Τδάηηλα Πεξηβάιινληα, θαζψο απνηειεί αλαπφζπαζην θνκκάηη ηεο πξψηεο. Αλαθέξεηαη θπξίσο ζηα ζαιάζζηα νηθνζπζηήκαηα, ηε ιεηηνπξγία ηνπο θαη ηηο ζρέζεηο αιιειεμάξηεζεο πνπ αλαπηχζζνληαη κέζα ζε απηά. Απνηειεί κηα πξνζπάζεηα θαηαγξαθήο ηνπ ζρεηηθνχ εθπαηδεπηηθνχ πιηθνχ ηνπ εξεπλεηηθνχ θαη εθπαηδεπηηθνχ πξνγξάκκαηνο sea grant college program. Οθείινπκε λα επραξηζηήζνπκε ζεξκά ηνλ επηβιέπνληα Λέθηνξα ηνπ Παηδαγσγηθνχ Σκήκαηνο Γεκνηηθήο Δθπαίδεπζεο ηνπ Γ.Π.Θ. θ. Αζαλάζην Μφγηα γηα ηε ζεκαληηθή βνήζεηα πνπ καο πξνζέθεξε θαζφιε ηε δηάξθεηα εθπφλεζεο ηεο παξνχζαο εξγαζίαο. 2

4 Διζαγυγή ηελ ζεκεξηλή επνρή γίλνληαη φιν θαη πην εκθαλή ηα πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα πνπ αληηκεησπίδεη ν άλζξσπνο, ηα νπνία πξνθχπηνπλ απφ ηνλ «ηδηαίηεξν» ηξφπν µε ηνλ νπνίν δηαρεηξίδεηαη ην θπζηθφ πεξηβάιινλ. Σα φιν θαη απμαλφκελα απηά πξνβιήκαηα θάλνπλ εκθαλή ηελ αλάγθε ηερλνινγηθψλ γλψζεσλ θαη επηηεπγκάησλ γηα ηελ αληηκεηψπηζε θαη επίιπζε ηνπο αιιά θπξίσο ηελ αλάγθε αλαζεψξεζεο θαη αλαδηακφξθσζεο ηεο ζηάζεο ηνπ αλζξψπνπ απέλαληη ζηε θχζε. Δίλαη απαξαίηεηε, ινηπφλ, ε δεκηνπξγία µηα λέαο θνζκναληίιεςεο γηα ην πεξηβάιινλ, πνπ ζα πεξηιακβάλεη κηα ζε βάζνο γλψζε γη απηφ, αιιαγή ησλ πεξηβαιινληηθψλ ζηάζεσλ, θαζψο θαη θαιιηέξγεηα πεξηβαιινληηθψλ αμηψλ. Σε απηήλ ηελ θαηεύζπλζε, ηδηαηηέξα ζεµαληηθόο είλαη ν ξόινο πνπ δηαδξακαηίδεη ζήµεξα ε Πεξηβαιινληηθή Εθπαίδεπζε, ηόζν κέζα ζην επίζεµν εθπαηδεπηηθό ζύζηεµα όζν θαη έμσ από απηό, θαζώο ζπµβάιιεη νπζηαζηηθά ζηελ ελζπλείδεηε δηαµόξθσζε ηνπ πεξηβαιινληηθνύ ήζνπο θαη ηεο πεξηβαιινληηθήο παηδείαο ησλ πνιηηώλ (Υαιεπιήο, 2008). Ο φξνο Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε θάλεη ηελ εκθάληζή ηνπ ζηελ βηβιηνγξαθία ζηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 60. ρεηίδεηαη κε ηελ φμπλζε ησλ πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ θαη ηελ αλαγθαηφηεηα αληηκεηψπηζήο ηνπο απφ ηε κία θαη ζηελ αιιαγή ζθέςεο ησλ αλζξψπσλ ζε ζρέζε κε ηα πεξηβαιινληηθά ζέκαηα απφ ηελ άιιε. Ζ έλλνηα ηεο Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο πξνζδηνξίδεηαη επίζεκα γηα πξψηε θνξά ην 1970, ζηε δηάξθεηα δηεζλνχο ζπλάληεζεο εξγαζίαο κε ζέκα ηελ «Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε ζηα ζρνιηθά πξνγξάκκαηα» πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ζηελ Νεβάδα ησλ ΖΠΑ, ππφ ηελ αηγίδα ηεο Γηεζλνχο Έλσζεο γηα ηε Γηαηήξεζε ηεο Φχζεο (International Union for Conservation of Nature-IUCN) θαη ηελ UNESCO. χκθσλα κε ηνλ νξηζκφ απηφ «Ζ Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε είλαη ε δηαδηθαζία αλαγλώξηζεο αμηώλ θαη δηαζαθήληζεο ελλνηώλ, ώζηε λα αλαπηπρζνύλ νη αλαγθαίεο δεμηόηεηεο θαη ζηάζεηο γηα ηελ θαηαλόεζε θαη εθηίκεζε ηεο αιιεινζπζρέηηζεο κεηαμύ αλζξώπνπ, πνιηηηζκνύ θαη βηνθπζηθνύ πεξηβάιινληνο. Απαηηεί ελεξγό ελαζρόιεζε κε ηε ιήςε απνθάζεσλ θαη ηελ δηακόξθσζε ελόο θώδηθα ζπκπεξηθνξάο γηα ζέκαηα πνπ αθνξνύλ ηελ πνηόηεηα ηνπ πεξηβάιινληνο» (Γεσξγφπνπινο & Σζαιίθε, 1993 Καιαηηδίδεο & Οπδνχλεο, 1999). Όκσο, ν πιένλ απνδεθηφο θαη ηαπηφρξνλα δηαδεδνκέλνο νξηζκφο ηεο Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο ζεσξείηαη απηφο πνπ δφζεθε ζηελ πξψηε παγθφζκηα δηαθπβεξλεηηθή δηάζθεςε γηα ηελ Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε ην 1977 ζηελ Σηθιίδα ηεο πξψελ νβηεηηθήο Έλσζεο απφ ηελ 3

5 UNESCO. χκθσλα κε ηνλ νξηζκφ ηεο UNESCO, «Ζ Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε πξνσζεί ηελ αλάπηπμε ζαθνύο αληίιεςεο θαη ελδηαθέξνληνο γηα ηελ νηθνλνκηθή, θνηλσληθή, πνιηηηθή θαη νηθνινγηθή αιιειεμάξηεζε ζε αζηηθέο θαη αγξνηηθέο πεξηνρέο. Παξέρεη ζε θάζε άηνκν δπλαηόηεηα απόθηεζεο γλώζεσλ, αμηώλ, ζηάζεσλ, αθνζίσζεο θαη δεμηνηήησλ πνπ ρξεηάδνληαη γηα λα πξνζηαηεύζεη θαη λα θαιπηεξεύζεη ην πεξηβάιινλ. πκβάιιεη ζηε δεκηνπξγία λέσλ πξνηύπσλ ζπκπεξηθνξάο, αηόκσλ, νκάδσλ, θνηλσληώλ πξνο ην πεξηβάιινλ» (Γεσξγφπνπινο & Σζαιίθε, 1993 Γεκεηξίνπ, 2009) Καηά ηηο δεθαεηίεο ηνπ 70 θαη 80 δηαηππψλεηαη πιεζψξα ζηφρσλ θαη ζθνπψλ ηεο Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο. Σν 1975, πξαγκαηνπνηείηαη ζην Βειηγξάδη ηεο πξψελ Γηνπγθνζιαβίαο, Γηεζλέο πλέδξην γηα ηελ πεξηβαιινληηθή εθπαίδεπζε ζην νπνίν πξνζδηνξίδεηαη ν ζθνπφο θαη νη ζηφρνη ηεο θαη δηαηππψλνληαη νη θαηεπζπληήξηεο αξρέο γηα ηελ αλάπηπμε πξνγξακκάησλ πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο ( Γεσξγφπνπινο & Σζαιίθε, 1993 Καιαηηδίδεο & Οπδνχλεο, 1999). Ο ζθνπφο ηεο Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο (UNESCO Environmental Education series No 17) είλαη: «λα αλαπηύμεη έλα παγθόζκην πιεζπζκό πνπ ζα έρεη επίγλσζε θαη ελδηαθέξνλ γηα ην πεξηβάιινλ θαη ηα πξνβιήκαηά ηνπ θαη ν νπνίνο ζα έρεη ηε γλώζε, ηηο δεμηόηεηεο, ηηο ζηάζεηο, ηα θίλεηξα θαη ηελ αθνζίσζε, ώζηε λα εξγαζηεί αηνκηθά θαη ζπιινγηθά πξνο ηε θαηεύζπλζε ηεο επίιπζεο ησλ παξόλησλ πξνβιεκάησλ, θαζώο θαη ηελ παξεκπόδηζε δεκηνπξγίαο λέσλ». χκθσλα κε ηνπο επηκέξνπο ζηφρνπο, ε Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε ζηνρεχεη ζην λα βνεζήζεη άηνκα θαη θνηλσληθέο νκάδεο (Γεσξγφπνπινο & Σζαιίθε, 1993) λα απνθηήζνπλ: 1. Δπίγλσζε θαη επαηζζεηνπνίεζε πξνο ην ζπλνιηθφ πεξηβάιινλ θαη ηα ζρεηηδφκελα κε απηφ πξνβιήκαηα. 2. Γλψζε θαη πνηθηιία εκπεηξηψλ ψζηε λα θαηαλνήζνπλ ην πεξηβάιινλ θαη ηα πξνβιήκαηα πνπ ζπλδένληαη κε απηφ. 3. ηάζεηο, αμίεο θαη ζπλαηζζήκαηα ελδηαθέξνληνο πξνο ην πεξηβάιινλ θαζψο θαη ηα θίλεηξα γηα ελεξγφ ζπκκεηνρή ζηε βειηίσζε θαη ηε πξνζηαζία ηνπ. 4. Γεμηφηεηεο γηα ηνλ πξνζδηνξηζκφ θαη ηελ επίιπζε πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ. 4

6 5. Ηθαλφηεηεο αμηνιφγεζεο ησλ εθάζηνηε ιακβαλνκέλσλ πεξηβαιινληηθψλ κέηξσλ θαη ησλ εθπαηδεπηηθψλ πξνγξακκάησλ ζε ζρέζε κε ηηο νηθνινγηθέο, πνιηηηθέο, νηθνλνκηθέο, θνηλσληθέο, αηζζεηηθέο θαη εθπαηδεπηηθέο δηαζηάζεηο ηνπο. 6. Αίζζεζε ππεπζπλφηεηαο ψζηε λα δηαζθαιηζηεί ε δπλαηφηεηα ελεξγνχ ζπκκεηνρήο ζε φια ηα επίπεδα πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο επίιπζεο ησλ πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ. Οη θαηεπζπληήξηεο αξρέο γηα ηελ αλάπηπμε ησλ πξνγξακκάησλ πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο πξνζδηνξίδνπλ ην πιαίζην ηεο πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο ε νπνία νθείιεη ζχκθσλα κε ηνπο Kαιαηηδίδε & Οπδνχλε, 1999: Να ζεσξεί ην πεξηβάιινλ ζηελ νιφηεηά ηνπ, θπζηθφ θαη δνκεκέλν, ηερλνινγηθφ θαη θνηλσληθφ (πνιηηηθφ, νηθνλνκηθφ, πνιηηηζκηθφ-ηζηνξηθφ, εζηθφ θαη αηζζεηηθφ). Να είλαη κηα ζπλερήο δηα βίνπ δηαδηθαζία, ηφζν εληφο φζν θαη εθηφο ηνπ ζρνιείνπ. Να είλαη δηεπηζηεκνληθή ζηελ πξνζέγγηζή ηεο, εζηηάδνληαο ζην ηδηαίηεξν πεξηερφκελν θάζε καζεζηαθνχ αληηθεηκέλνπ, πξνθεηκέλνπ λα γίλεη δπλαηή κηα νιηζηηθή θαη ηζνξξνπεκέλε πξνζέγγηζε. Να εμεηάδεη ηα κείδνλα πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα απφ ηνπηθή, εζληθή, πεξηθεξεηαθή θαη δηεζλή ζθνπηά, έηζη ψζηε νη καζεηέο λα εκβαζχλνπλ ζηηο πεξηβαιινληηθέο ζπλζήθεο πνπ επηθξαηνχλ ζε άιιεο γεσγξαθηθέο πεξηνρέο. Να εζηηάδεη ζε ηξέρνπζεο θαη πηζαλέο πεξηβαιινληηθέο θαηαζηάζεηο, ελψ ζα ιακβάλεη ππφςε ηελ ηζηνξηθή δηάζηαζε ησλ δεηεκάησλ. Να θαηαζηήζεη πξφδειε ηελ αλάγθε γηα ηνπηθή, εζληθή θαη δηεζλή ζπλεξγαζία πξνθεηκέλνπ λα απνθεπρζνχλ θαη λα επηιπζνχλ ηα πξνβιήκαηα ηνπ πεξηβάιινληνο. Να ζέηεη ξεηά ηε πεξηβαιινληηθή νπηηθή θαηά ηνλ ζρεδηαζκφ γηα ηελ αλάπηπμε. Να θάλεη ηθαλνχο ηνπο καζεηεπφκελνπο λα έρνπλ ιφγν ζην ζρεδηαζκφ ησλ καζεζηαθψλ εκπεηξηψλ θαη λα ηνπο δψζεη ηε δπλαηφηεηα λα ιακβάλνπλ απνθάζεηο θαη λα δέρνληαη ηηο ζπλέπεηεο ησλ απνθάζεψλ ηνπο. Να ζπζρεηίδεη ηελ πεξηβαιινληηθή επαηζζεζία, ηε γλψζε, ηηο δεμηφηεηεο επίιπζεο πξνβιεκάησλ θαη ηελ απνζαθήληζε ησλ αμηψλ ζε θάζε ειηθία, αιιά κε ηδηαίηεξε έκθαζε ζηελ πεξηβαιινληηθή επαηζζεηνπνίεζε ησλ καζεηψλ ηεο παηδηθήο ειηθίαο. Να βνεζήζεη ηνπο καζεηέο λα αλαθαιχςνπλ ηα ζπκπηψκαηα θαη ηηο αιεζηλέο αηηίεο ησλ πξνβιεκάησλ ηνπ πεξηβάιινληνο. 5

7 Να ππνγξακκίζεη ηελ πνιππινθφηεηα ησλ πξνβιεκάησλ ηνπ πεξηβάιινληνο θαη, κε απηφλ ηνλ ηξφπν, ηελ αλάγθε λα αλαπηπρζεί ε θξηηηθή ζθέςε θαη νη δεμηφηεηεο επίιπζεο πξνβιήκαηνο. Να ρξεζηκνπνηήζεη πνηθίια καζεζηαθά πεξηβάιινληα θαη έλα επξχ θάζκα παηδαγσγηθψλ πξνζεγγίζεσλ ζηε δηδαζθαιία/κάζεζε ζρεηηθά κε ην πεξηβάιινλ, κε ηελ αλάινγε επηκνλή ζε πξαθηηθέο δξαζηεξηφηεηεο θαη άκεζεο εκπεηξίεο. Ζ ζχλδεζε κεηαμχ πεξηβάιινληνο θαη εθπαίδεπζεο έρεη γίλεη κε ηξεηο δηαθνξεηηθνχο ηξφπνπο, φπσο έρεη δηαηππσζεί απφ αξθεηνχο εξεπλεηέο κέρξη ηψξα, νη νπνίνη νπζηαζηηθά νξίδνπλ ηηο ηξεηο φςεηο πνπ ραξαθηεξίδνπλ ηελ Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε (Lucas, ): 1. Δκπαίδεςζε γύπυ από ηο πεπιβάλλον: Ζ έκθαζε δίλεηαη ζην πεξηερφκελν ηεο εθπαίδεπζεο, κε ην πεξηβάιινλ λα ζεσξείηαη αληηθείκελν ηεο κάζεζεο. Ζ εθπαίδεπζε απηή εζηηάδεηαη ζηελ θαηάθηεζε γλψζεσλ ζρεηηθψλ κε ηηο ιεηηνπξγίεο ηνπ πεξηβάιινληνο, ηηο επηπηψζεηο ηεο νηθνλνκηθήο δξαζηεξηφηεηαο θαη ησλ αλαπηπμηαθψλ αλζξψπηλσλ ζηφρσλ ζην πεξηβάιινλ, ηα πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα θαη δεηήκαηα πνπ απαηηνχλ πξνζεγγίζεηο θαη ιχζεηο, ηηο θηινπεξηβαιινληηθέο ηερλνινγίεο θαη ηνπο ηξφπνπο δηαρείξηζεο θιπ, θαζψο θαη ζηελ αλάπηπμε ηθαλνηήησλ απαξαίηεησλ γηα ηελ θαηάθηεζε ηεο γλψζεο. 2. Δκπαίδεςζε από και μέζα ζηο πεπιβάλλον: Ζ έκθαζε δίλεηαη ζην άηνκν θαη ζηελ αιιειεπίδξαζε ηνπ κε ην πεξηβάιινλ. Ζ ζπγθεθξηκέλε εθπαίδεπζε βνεζά ηα άηνκα λα επαηζζεηνπνηεζνχλ ζε ζρέζε κε ην πεξηβάιινλ, λα θαηαλνήζνπλ ηε ζπκπεξηθνξά, ηηο αμίεο, ηηο απφςεηο θαη ηηο ζηάζεηο. Σν πεξηβάιινλ ζεσξείηαη κέζν, πεδίν θαη πεγή κάζεζεο. Ζ έλλνηα ηεο θχζεο, ε αλάπηπμε ζπλαηζζεκάησλ εθηίκεζεο θαη ζεβαζκνχ γηα ηε θχζε παίδνπλ ζεκαληηθφ ξφιν ζε απηή ηε πξνζέγγηζε. Ζ επαηζζεζία θαη νη ζπλαηζζεκαηηθνί δεζκνί πνπ ζθπξειαηνχληαη είλαη ε βάζε θαη ε θηλεηήξηα δχλακε γηα ηελ αιιαγή ζε αηνκηθέο ζηάζεηο θαη δξάζεηο. 3. Δκπαίδεςζε για ηο πεπιβάλλον: Γίλεη έκθαζε ζηνλ πξνζαλαηνιηζκφ θαη ζηε θηινζνθία ηεο εθπαίδεπζεο, ελψ ην πεξηβάιινλ ζεσξείηαη πιαίζην ή/θαη ζθνπφο ηεο κάζεζεο. Δζηηάδεηαη ζηελ ελδπλάκσζε ησλ αηφκσλ, ψζηε λα γίλνπλ παξάγνληεο θνηλσληθήο αιιαγήο θαη λα δηαζθαιίδνπλ ηε δίθαηε ρξήζε ησλ θπζηθψλ πφξσλ ζε δεκνθξαηηθέο θνηλσλίεο. Πξνζδίδεη πνιηηηθφ θαη θνηλσληθφ βάζνο ζηελ εθπαίδεπζε θαη βαξχηεηα ζηελ έλλνηα ηνπ 6

8 πνιίηε ν νπνίνο ζηνράδεηαη θαη δηεξεπλά θξηηηθά, ζπκκεηέρεη ζε ζπιινγηθέο ιήςεηο απνθάζεσλ θαη δξάζεηο ζην θνηλσληθφ πεδίν (Φινγαΐηε, 2006). Οη ηξεηο απηέο φςεηο ηνπ παξαπάλσ κνληέινπ πξέπεη λα αληηκεησπίδνληαη σο κέξε κηαο ζπλνιηθήο πξνζέγγηζεο θαη φρη μερσξηζηά. Ηδηαίηεξε έκθαζε ζε θάπνηεο απφ απηέο, φπσο γηα παξάδεηγκα ζηελ απφθηεζε γλψζεσλ παξακειψληαο ηηο αμίεο ή ζηελ απφθηεζε δεμηνηήησλ παξακειψληαο ηελ θαηαλφεζε ησλ ελλνηψλ, αληηκάρεηαη ηελ νιηζηηθή ζχιιεςε ηεο πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο (Γεσξγφπνπινο & Σζαιίθε, 1993). 7

9 Δξελικηική ποπεία ηερ Πεπιβαλλονηικήρ Δκπαίδεςζερ Ζ πεξηβαιινληηθή εθπαίδεπζε εζηηάζηεθε απφ ηελ αξρή ηεο γέλλεζήο ηεο ζηηο ηξεηο δηαδνρηθέο έλλνηεο Φχζε-Πεξηβάιινλ-Αεηθνξία. Οη έλλνηεο απηέο πξνθύπηνπλ εμειηθηηθά θάζε κηα από ηελ πξνεγνύκελε, θαζώο εκπινπηίδνληαη θαη δηεπξύλνληαη κε ηδέεο, επηζηήκε, ηερλνινγία, αμίεο, αλαδεηήζεηο, νξάκαηα θαη όια όζα ε αλζξσπόηεηα επηλνεί ζηελ πξνζπάζεηα λα απνδώζεη ην δεηνύκελν θάζε επνρήο αλαθνξηθά κε ηε ζρέζε αλζξώπνπ-θνηλσλίαο-θύζεο (Φινγαΐηε, 2006). ηα ηέιε ηνπ 19 νπ αηψλα, παξαηεξείηαη κία έληνλε ππνβάζκηζε ηνπ πεξηβάιινληνο. Αξρίδεη, ινηπφλ, λα δεκηνπξγείηαη ε αλάγθε γηα πξνζηαζία θαη δηαηήξεζε ηεο θχζεο, πξάγκα πνπ νδεγεί ζηε ζπγθξφηεζε δηαθφξσλ θνηλσληθψλ θηλεκάησλ ηα νπνία πξνζαλαηνιίδνληαη ηδενινγηθά γχξσ απφ ηελ έλλνηα ηεο θχζεο θαη ηεο ζρέζεο ηνπ αλζξψπνπ κε απηή. Σα θηλήκαηα απηά ζηνρεχνπλ ζηελ θαηαλφεζε θαη εθηίκεζε ηεο νκνξθηάο ηεο θχζεο θαη ηελ αλάπηπμε ζεβαζκνχ πξνο απηή. Δπίζεο, επηδηψθνπλ ηελ ελεκέξσζε θαη επαηζζεηνπνίεζε ζε ζέκαηα πνπ αθνξνχλ ηελ πξνζηαζία θαη ηε δηαηήξεζε ησλ θπζηθψλ ζπζηεκάησλ θαη ησλ δηαθφξσλ εηδψλ, θαζψο θαη ηελ νξζνινγηθή δηαρείξηζε ησλ θπζηθψλ πφξσλ. Καηά ηε δηάξθεηα ηνπ 20 νπ αηώλα ηα θηλήκαηα απηά πξνώζεζαλ ζην πεξηβαιινληηθό πεδίν ηηο θπξίαξρεο ηδέεο ηεο δηαηήξεζεο θαη ηεο πξνζηαζίαο ηεο θύζεο θαη ζην εθπαηδεπηηθό πεδίν θαηλνηόκεο πξνζεγγίζεηο θαη πξαθηηθέο πνπ επεξέαζαλ θαζνξηζηηθά ηε ζπγθξόηεζε ηεο Πεξηβαιινληηθήο Εθπαίδεπζεο (Φινγαΐηε, 2006). Σε δεθαεηία ηνπ 60, ε φμπλζε ησλ πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ θαη νη θνηλσληθέο αιιαγέο πνπ αθνινχζεζαλ, νδήγεζαλ ζηελ κεηάβαζε απφ ηελ έλλνηα θχζε ζηελ έλλνηα πεξηβάιινλ κε θνηλσληθέο θαη πνιηηηθέο δηαζηάζεηο ρσξίο λα θαηαξγήζνπλ ηε θχζε θαη ηηο πξνζπάζεηεο γηα ηε δηαηήξεζή ηεο. Σν πεξηβάιινλ εκθαλίδεηαη σο κηα έλλνηα πην δηεπξπκέλε θαη εκπινπηηζκέλε απφ απηή ηεο θχζεο θαζψο ζπκπεξηιακβάλεη φιεο ηηο θνηλσληθέο δηαζηάζεηο. Ζ λέα απηή έλλνηα πξνβάιιεη κηα νιηζηηθή αληίιεςε ηεο πξαγκαηηθφηεηαο θαηά ηελ νπνία φινη νη παξάγνληεο αιιειεπηδξνχλ ζηε θχζε θαη ζηελ θνηλσλία. Η ελλνηνινγηθή κεηάβαζε από ηε θύζε ζην πεξηβάιινλ θαη ν πξνβιεκαηηζκόο πνπ αλαπήδεζε γέλλεζαλ ην θίλεκα πνπ νλνκάζηεθε Πεξηβαιινληηθή Εθπαίδεπζε (Φινγαΐηε, 2006). Καηά ηε δεθαεηία ηνπ 70 μεθηλάεη κηα βαζχηεξε δηεξεχλεζε ηεο θχζεο ηεο πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο, ηνπ ελλνηνινγηθνχ ηεο πιαηζίνπ, ηνπ ζθνπνχ θαη ησλ ζηφρσλ ηεο, θαζψο επίζεο θαη ηεο κεζνδνινγίαο γηα ηελ πινπνίεζή ηεο. Ζ πξνβιεκαηηζκνί πνπ αλαπηχζζνληαη, πξνθχπηνπλ απφ ηελ πεξηβαιινληηθή θαηάζηαζε πνπ επηθξαηεί θαη ηα 8

10 πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα φζν θαη απφ ηελ αλαγλψξηζε ηεο ζεκαληηθφηεηαο ηνπ ξφινπ πνπ ζα κπνξνχζε λα δηαδξακαηίζεη ε εθπαίδεπζε γηα ηνλ πεξηνξηζκφ ησλ πξνβιεκάησλ απηψλ θαη ηελ πξνζηαζία ηνπ πεξηβάιινληνο. Αξρίδεη λα δηακνξθψλεηαη, έηζη, κηαο λέα εθπαίδεπζε, ε νπνία ζεσξείηαη φρη κφλν αλαγθαία αιιά σο ην δξαζηηθφηεξν κέηξν γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο πεξηβαιινληηθήο ππνβάζκηζεο. Ο πξνζδηνξηζκφο ηεο θχζεο κηαο ηέηνηαο εθπαίδεπζεο απνηέιεζε ηνλ άμνλα ησλ ζπδεηήζεσλ ζε ζπλαληήζεηο πνπ έγηλαλ απφ πξσηνβνπιίεο ηφζν ζε δηεζλέο φζν θαη ζε εζληθφ/ηνπηθφ επίπεδν (Γεκεηξίνπ, 2009). Ζ πξψηε δηεζλήο ζπλάληεζε πξαγκαηνπνηήζεθε ην 1970 ζηε Νεβάδα ησλ ΖΠΑ κε ζέκα «Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε ζηα ρνιηθά Πξνγξάκκαηα», ππφ ηελ αηγίδα ηεο Γηεζλνχο Έλσζεο γηα ηε δηαηήξεζε ηεο Φχζεο (International Union for Conservation of Nature-IUCN) θαη ηελ UNESCO. ηε ζπλάληεζε απηή πξνζδηνξίδεηαη, φπσο αλαθέξζεθε παξαπάλσ, επίζεκα γηα πξψηε θνξά ν φξνο ηεο Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο (Γεσξγφπνπινο & Σζαιίθε, 1993). Σν 1972 πξαγκαηνπνηείηαη ζηε ηνθρφικε Γηεζλήο Γηάζθεςε ππφ ηελ αηγίδα ηνπ ΟΖΔ, κε ζέκα «ην Πεξηβάιινλ ηνπ Αλζξψπνπ». Απνηειεί ηνλ πξψην ζεκαληηθφ ζηαζκφ ζηελ πνξεία ηεο Π.Δ ζε δηεζλέο επίπεδν, θαζψο εθθξάζζεθε έληνλα ε αλάγθε γηα ηε δεκηνπξγία ελφο δηεζλνχο πιαηζίνπ εξγαζίαο γηα ηελ αλάπηπμή ηεο. Οη εξγαζίεο ηεο Γηάζθεςεο επηθεληξψζεθαλ ζηα πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα θαη ηελ πνηφηεηα ηνπ πεξηβάιινληνο. Αλαγλσξίζζεθε ε ζνβαξφηεηα θαη ε παγθνζκηφηεηα ησλ πξνβιεκάησλ απηψλ θαη ν ξφινο ηνπ αλζξψπνπ θαη ησλ δξαζηεξηνηήησλ ζηε δεκηνπξγία θαη ηελ αληηκεηψπηζή ηνπο. Πξνο ηελ θαηεχζπλζε απηή αλαγλσξίζζεθε ε αλαγθαηφηεηα ηεο εθπαίδεπζεο ζε πεξηβαιινληηθά ζέκαηα. Οη παξαπάλσ δηαπηζηψζεηο νδήγεζαλ ζηελ αλάγθε δηακφξθσζεο «θνηλώλ πξνζδνθηώλ θαη αξρώλ γηα ηελ έκπλεπζε, ππνθίλεζε θαη θαζνδήγεζε ησλ ιαώλ ηνπ θόζκνπ γηα ηε δηαηήξεζε ηνπ πεξηβάιινληνο ηνπ αλζξώπνπ θαη ηελ αληηκεηώπηζε ησλ πεξηβαιινληηθώλ πξνβιεκάησλ», νη νπνίεο δηαηππψζεθαλ ζηε «Γηαθήξπμε γηα ην Πεξηβάιινλ ηνπ Αλζξψπνπ» θαη ζην «ρέδην Γξάζεο» ζε δηεζλέο επίπεδν, ηα νπνία απνηέιεζαλ πξντφληα ηεο Γηάζθεςεο. ηε «Γηαθήξπμε γηα ην Πεξηβάιινλ ηνπ Αλζξψπνπ» δηαηππψλνληαη βαζηθέο αξρέο πνπ αθνξνχλ, κεηαμχ άιισλ, ζηνλ άλζξσπν θαη ηε ζρέζε ηνπ κε ην πεξηβάιινλ, ζηε θχζε ησλ πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ, ζηελ αιιειεπίδξαζε ηνπ αλζξψπνπ-πνηφηεηαο πεξηβάιινληνο, ζην ξφιν ηεο επηζηήκεο, ηεο ηερλνινγίαο θαη ηεο πνιηηηθήο αλάπηπμεο ησλ ρσξψλ ζηε δηακφξθσζε ηνπ πεξηβάιινληνο, ζηε δεκηνπξγία θαη ηελ αληηκεηψπηζε πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ φζν θαη ηελ αηνκηθή θαη ζπιινγηθή επζχλε ηνπ αλζξψπνπ θαη ζην ξφιν πνπ 9

11 νθείιεη λα δηαδξακαηίζεη αηνκηθά, ζπλνιηθά θαη ζε δηεζλέο επίπεδν γηα ηε δηαηήξεζε θαη ηε βειηίσζε ηνπ πεξηβάιινληνο (Γεκεηξίνπ, 2009). Ζ UNESCO ζε ζπλεξγαζία κε ηελ UNEP ην 1975 νξγάλσζαλ δηεζλή ζπλάληεζε εξγαζίαο γηα ηελ Π.Δ. ζην Βειηγξάδη ηεο πξψελ Γηνπγθνζιαβίαο, θαηά ηε δηάξθεηα ηεο νπνίαο ζπληάζζεηαη ε «Υάξηα ηνπ Βειηγξαδίνπ» ζηελ νπνία δηαηππψλνληαη νη ζηφρνη ηεο Π.Δ. (Γεσξγφπνπινο & Σζαιίθε, 1993). Σν πλέδξην νξγαλψζεθε ππφ ηελ αηγίδα ησλ Ζλσκέλσλ Δζλψλ θαη ηεο UNESCO. Ζ ζπλάληεζε απηή, ζεσξείηαη ζηαζκφο ζηελ πεξηβαιινληηθή εθπαίδεπζε, θαζψο ζπδεηήζεθαλ θαη αλαδείρζεθαλ δεηήκαηα πνπ ζπλέβαιαλ ζηε δηακφξθσζε ηνπ ελλνηνινγηθνχ πιαηζίνπ ηεο (Φινγαΐηε, 1998). Γηαηππψλεηαη ε πεξηβαιινληηθή θαηάζηαζε θαη πξνβιεκαηηθή ζην πιαίζην ηεο νπνίαο ζα πξέπεη λα αλαπηπρηεί ε πεξηβαιινληηθή εθπαίδεπζε ζε παγθφζκην επίπεδν, πξνζδηνξίδεηαη ν ζθνπφο θαη νη ζηφρνη ηεο, δηαηππψλνληαη νη θαηεπζπληήξηεο αξρέο γηα ηελ αλάπηπμε πξνγξακκάησλ πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο θαη επηζεκαίλνληαη νη απνδέθηεο ηεο (Γεκεηξίνπ, 2009). Ζ πξψηε παγθφζκηα δηαθπβεξλεηηθή δηάζθεςε γηα ηελ Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε νξγαλψλεηαη ην 1977 ζηελ Σηθιίδα ηεο πξψελ νβηεηηθήο Έλσζεο απφ ηελ UNESCO. Ζ Γηάζθεςε απηή, απνηέιεζε ην απνθνξχθσκα ησλ πξνζπαζεηψλ γηα ηελ θαζηέξσζε ηνπ δηεζλνχο ραξαθηήξα ηεο πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο θαη ηελ εγθαζίδξπζε ηεο θχζεο, ησλ ζηφρσλ, ησλ αξρψλ ηεο, θαζψο επίζεο θαη ηε δηακφξθσζε ηνπ γεληθνχ πεδίνπ δξάζεο γηα ηελ αλάπηπμή ηεο απφ ηα θξάηε ζε εζληθφ θαη δηεζλέο επίπεδν. Αλαγλσξίζηεθε ε αλάγθε ελζσκάησζεο ηεο πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο ηφζν ζην ζχλνιν ηεο εθπαηδεπηηθήο δηαδηθαζίαο φζν θαη ζε φια ηα θνηλσληθά επίπεδα, ψζηε λα απεπζχλεηαη ζην γεληθφ πιεζπζκφ θαη φρη κφλν ζηνπο εηδηθνχο (Καιαηηδίδεο & Οπδνχλεο, 1999). Σα ζέκαηα ηα νπνία επεμεξγάζηεθαλ θαηά ηε δηάξθεηα ησλ εξγαζηψλ ηεο Γηάζθεςεο αθνξνχζαλ ζηα ζεκαληηθφηεξα πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα ηεο ζχγρξνλεο θνηλσλίαο, ζην ξφιν ηεο εθπαίδεπζεο ζηελ αληηκεηψπηζε ησλ πξνθιήζεσλ ησλ πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ, ζηηο πξνζπάζεηεο πνπ είραλ κέρξη ηφηε γίλεη ζε εζληθφ θαη δηεζλέο επίπεδν γηα ηελ αλάπηπμε ηεο ΠΔ, ζηηο ζηξαηεγηθέο γηα ηελ αλάπηπμή ηεο ζε εζληθφ επίπεδν θαη ζηηο αλάγθεο θαη ηε κνξθή πεξηθεξεηαθήο θαη δηεζλνχο ζπλεξγαζίαο γηα ηελ αλάπηπμή ηεο. Πξντφλ ηεο επεμεξγαζίαο ησλ παξαπάλσ ζεκάησλ απνηέιεζε ε Γηαθήξπμε ηεο Σηθιίδαο, ε νπνία ζπλππνγξάθεθε απφ ηνπο εθπξνζψπνπο φισλ ησλ θξαηψλ πνπ ζπκκεηείραλ. Βαζηθή επηδίσμε είλαη ε δηακφξθσζε ηνπ πιαηζίνπ εθείλνπ ζην νπνίν είλαη δπλαηφ λα επηηεπρζνχλ νη ζθνπνί ηεο εθπαίδεπζεο γηα ην 10

12 πεξηβάιινλ θαη λα αλαπηπρζνχλ νη αλαγθαίεο εθπαηδεπηηθέο, πεξηβαιινληηθέο θαη πνιηηηθνθνηλσληθέο ελέξγεηεο (Γεκεηξίνπ, 2009) Καηά ηε δεθαεηία ηνπ 90, ιφγσ ησλ ζνβαξψλ πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ πνπ αληηκεησπίδνπλ νη ζχγρξνλεο θνηλσλίεο θαη ε άκεζε ζρέζε ησλ πξνβιεκάησλ απηψλ κε ην κνληέιν ηεο αλάπηπμεο πνπ επηθξαηεί, αιιά θαη ην θαηαλαισηηθφ πξφηππν ηεο επνρήο, θξίλεηαη αλαγθαία κηα βαζηά επαλαζεψξεζε ηνπ ηξφπνπ κε ηνλ νπνίν αλαπηχζζεηαη ν αλζξψπηλνο πνιηηηζκφο. Η αλάπηπμε απηή γίλεηαη όιν θαη θαλεξόηεξν πσο δελ κπνξεί λα δηαξθέζεη επ άπεηξν, ρσξίο λα νδεγήζεη ζε νηθνινγηθή, θνηλσληθή, πνιηηηζκηθή θαη πνιηηηθή θαηάξξεπζε ηνλ πεπεξαζκέλν πιαλήηε Γε (Γεσξγφπνπινο & Σζαιηθε, 1993). Ζ θνηλσληθν-νηθνλνκηθή αλάπηπμε ηνπ ζχγρξνλνπ θφζκνπ θπξηαξρείηαη απφ ινγηθέο αληαγσληζκνχ, κεγηζηνπνίεζεο ηνπ παξαγσγηθνχ απνηειέζκαηνο θαη ησλ θεξδψλ θαη δηακφξθσζε ππεξθαηαλαισηηθψλ θαη αηνκηζηηθψλ ζπλεηδήζεσλ θαη ζπκπεξηθνξψλ. πλέπεηεο ηεο θπξηαξρίαο απηνχ ηνπ είδνπο ησλ αμηψλ θαη ησλ ινγηθψλ είλαη θαηλφκελα φπσο ε εμάληιεζε ησλ θπζηθψλ πφξσλ ζηνπο νπνίνπο ζηεξίδνληαη νη θνηλσλίεο θαη ηα νηθνλνκηθά ζπζηήκαηα, ε ελεξγεηαθή θξίζε, νμχηαηα πξνβιήκαηα ξχπαλζεο ηνπ πεξηβάιινληνο, απεηιεηηθέο θιηκαηηθέο αιιαγέο, ε ζπλαθφινπζε ππνβάζκηζε ηεο πνηφηεηαο ηεο δσήο, ε εμαζιίσζε ηνπ ηξίηνπ θφζκνπ, αλεξγία, θνηλσληθέο δηαηαξαρέο θ.α. (Φαξαγγηηάθεο, 2007). πλεηδεηνπνηνχκε θαζεκεξηλά ηελ αλαγθαηφηεηα ηνπ απνπξνζαλαηνιηζκνχ ηεο θνηλσληθν-νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο ζηελ θαηεχζπλζε ηεο αεηθνξίαο. Η αεηθνξία πξνβάιιεη σο κηα έλλνηα γεληθόηεξε από απηή ηνπ πεξηβάιινληνο, γηαηί ελζσκαηώλεη ηαπηόρξνλα ην πεξηβάιινλ, ηελ θνηλσλία, ηελ νηθνλνκία θαη ηελ πνιηηηθή θαη ζεκαίλεη θάιπςε ησλ αλαγθώλ ηνπ παξόληνο ρσξίο λα ππνζθάπηνληαη νη δπλαηόηεηεο ησλ κειινληηθώλ γελεώλ λα θαιύςνπλ ηηο δηθέο ηνπο αλάγθεο (Φινγαΐηε, 2006). Υξεηαδφκαζηε κηα «νηθνινγηθή αεηθνξία», ε νπνία ζα πεγαίλεη πέξα απφ ηνλ αλζξσπνθεληξηζκφ θαη ηελ κεραληζηηθή πξνζέγγηζε. Απαηηείηαη ε νξζνινγηθή ρξήζε ησλ θπζηθψλ πφξσλ. Ο άλζξσπνο ζα πξέπεη λα δεη ηνλ εαπηφ ηνπ σο κέξνο ησλ νηθνζπζηεκάησλ θαη λα αληηιεθζεί φηη νη θπζηθνί πφξνη δελ είλαη αλεμάληιεηνη. Τν θεληξηθό πεξηερόκελν θαη ν βαζηθόο ζηόρνο ηεο Αεηθόξνπ αλάπηπμεο ζπλίζηαηαη, ινηπόλ, ζηε δηαζθάιηζε κηαο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο, ηεο νπνίαο ηα αγαζά ζα κνηξάδνληαη κε δίθαην ηξόπν, ε θέξνπζα ηθαλόηεηα νηθνζπζηεκάησλ δε ζα πιήηηεηαη θαη θαηά ζπλέπεηα, δε ζα ηίζεηαη ζε θίλδπλν ε ηθαλνπνίεζε ησλ αλαγθώλ ησλ κειινληηθώλ γελεώλ (Κεθαινγηάλλε, 2008). 11

13 Δίλαη κεηά ην ζπλέδξην ηεο Μφζραο γηα ηελ «Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε θαη θαηάξηηζε» ζηηο 17 κε 21 Απγνχζηνπ 1987 (UNESCO/UNEP) θαη ηελ έθζεζε «Brundtland report» κε ηίηιν «Σν Κνηλφ καο Μέιινλ», έθδνζε ηεο Παγθφζκηαο Δπηηξνπήο γηα ην Πεξηβάιινλ θαη ηελ Αλάπηπμε (WCED, 1987) φπνπ αξρίδεη ν ελαγθαιηζκφο ηεο Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο κε ηελ Αεηθφξν Αλάπηπμε. Η ζύλδεζή ηνπο ηνλίδεη ηελ αλάγθε ηεο ζπκθηιίσζεο ηνπ πεξηβάιινληνο κε ηελ αλάπηπμε θαη ππνγξακκίδεη ην ξόιν ηεο εθπαίδεπζεο πξνο ηελ θαηεύζπλζε απηή (Κνχζνπιαο & Σζεκπεξιίδνπ, 2006). Ζ λέα ηδέα βξίζθεη αληαπφθξηζε θαη ηειηθή αλαγλψξηζε απφ ηελ παγθφζκηα θνηλφηεηα, ζηελ παγθφζκηα ζπλδηάζθεςε ηνπ Ρίν Νηε Σδαλέηξν (1992) κε ηίηιν «Σν πεξηβάιινλ θαη ε Αλάπηπμε». Απψηεξνο ζθνπφο ηεο ζπλφδνπ ήηαλ ε αλαβάζκηζε ηνπ πεξηβάιινληνο θαη ε βειηίσζε ησλ ζπλζεθψλ δηαβίσζεο ησλ αλζξψπσλ ζε νιφθιεξν ηνλ πιαλήηε θαη ε επίηεπμε απνηειεζκαηηθφηεξεο θαη δίθαηεο αλάπηπμεο. Ζ Agenda 21 απνηειεί ην πξφγξακκα δξάζεο γηα ηνλ 21 ν αηψλα θαη πεξηιακβάλεη ην ζχλνιν ησλ απαηηνχκελσλ ελεξγεηψλ θαη δξάζεσλ ψζηε ν θφζκνο λα νδεγεζεί ζηελ αεηθφξν αλάπηπμε. Γίλεη έκθαζε ζηα πηεζηηθά ζχγρξνλα πξνβιήκαηα θαη ζηνρεχεη λα πξνεηνηκάζεη ηνλ θφζκν λα αληηκεησπίδεη ηηο πξνθιήζεηο ηνπ 21 νπ αηψλα. H Αgenda 21 εμεηάδεη ηα δεηήκαηα πνπ αθνξνχλ ζηελ αλάπηπμε θαη ηελ πνηφηεηα ηνπ πεξηβάιινληνο. Θέηεη ζηφρνπο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ θαη ηε δηακφξθσζε ησλ απαξαίηεησλ ζπλζεθψλ γηα ηελ αεηθφξν αλάπηπμε, πξνηείλεη γηα ηελ πξαγκαηνπνίεζε ησλ ζηφρσλ απηψλ ζηξαηεγηθέο γηα ηε επηηπρή έθβαζε ησλ δξάζεσλ απηψλ. Ζ εθπαίδεπζε απνηέιεζε θεληξηθφ ζέκα ζην θεθάιαην 36 ηεο Αgenda 21. Αλαγλσξίδεηαη φηη απνηειεί ζεκαληηθή πξνυπφζεζε γηα ηελ επίηεπμε ησλ πξνζδνθηψλ ηεο δηεζλνχο θνηλφηεηαο ζηελ πξννπηηθή ηεο αεηθφξνπ αλάπηπμεο. ε φιε ηελ έθηαζε ηνπ θεηκέλνπ ηεο γίλνληαη αλαθνξέο ζηελ εθπαίδεπζε, θαζψο απνηειεί θεληξηθφ άμνλα ησλ ζηξαηεγηθψλ πνπ πξνηείλνληαη γηα ηελ επηηπρία θαη ηελ πινπνίεζε ησλ ζηφρσλ ηεο (Γεκεηξίνπ, 2009) χκθσλα κε ηε Φινγαΐηε, (2006) ε δηάζθεςε ηνπ Ρίν έδσζε ζεζκηθή νληφηεηα θαη παγθφζκηα βαξχηεηα ζηελ έλλνηα ηεο αεηθφξνπ αλάπηπμεο, ζχκθσλα κε ηελ νπνία θάζε αλαπηπμηαθή δξάζε, γηα λα είλαη αεηθφξνο, πξέπεη ζην εμήο λα εκπεξηέρεη ηελ πεξηβαιινληηθή, ηελ νηθνλνκηθή θαη ηελ θνηλσληθή δηάζηαζε. Σν 1997 νξγαλψζεθε απφ ηελ UNESCO ζηε Θεζζαινλίθε Γηεζλήο Γηάζθεςε κε ζέκα «Πεξηβάιινλ θαη θνηλσλία: Δθπαίδεπζε θαη επαηζζεηνπνίεζε ησλ πνιηηψλ γηα ηελ αεηθνξία». Πξντφλ ηεο δηάζθεςεο απηήο απνηειεί «Ζ δηαθήξπμε ηεο Θεζζαινλίθεο», ε νπνία πεξηιακβάλεη 12

14 ηηο βαζηθέο αξρέο πξνζαλαηνιηζκνχ ηεο πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο ζχκθσλα κε ηα λέα δεδνκέλα ηεο Αgenda 21. Γηα ηε επίηεπμε ηεο αεηθνξίαο, ζχκθσλα κε ηε δηαθήξπμε ηεο Θεζζαινλίθεο, απαηηνχληαη αηνκηθέο πξνζπάζεηεο αιιά θαη ζπλεξγαζίεο θαη ζπληνληζκέλεο πξνζπάζεηεο κεηαμχ ησλ αηφκσλ, ησλ θπβεξλήζεσλ θαη άιισλ θνξέσλ γηα ηελ κειέηε ησλ πεξηβαιινληηθψλ δεηεκάησλ ζηελ πξννπηηθή ηεο αεηθνξίαο, πξνηείλεηαη ε δηεπηζηεκνληθή θαη νιηζηηθή πξνζέγγηζε ηνπο, ζην πιαίζην ηφζν ηεο ηππηθήο φζν θαη κε ηππηθήο εθπαίδεπζεο. Παξάιιεια, πξνηείλεηαη ε ελζάξξπλζε θαη ε ππνζηήξημε ησλ ζρνιείσλ λα πξνζαξκφζνπλ ηα εθπαηδεπηηθά πξνγξάκκαηά ηνπο, ψζηε λα αληαπνθξίλνληαη ζηηο αλάγθεο ελφο αεηθφξνπ κέιινληνο. Σέινο, ζηε δηάζθεςε ηεο Θεζζαινλίθεο, πξνηάζεθε έκκεζα ε αληηθαηάζηαζε ηνπ φξνπ «Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε» κε ηελ πηνζέηεζε ηνπ φξνπ «Δθπαίδεπζε γηα ην Πεξηβάιινλ θαη ηελ Αεηθνξία» (Γεκεηξίνπ 2009). Σν 2002 πξαγκαηνπνηείηαη ε Παγθφζκηα Γηάζθεςε θνξπθήο ζην Γηνράλεζκπνπξγθ ηεο Νφηηαο Αθξηθήο γηα ηελ «Αεηθφξν Αλάπηπμε». ηε δηάζθεςε απηή, επαλέξρεηαη ην δήηεκα ηεο αλάπηπμεο ζηελ πξννπηηθή ηεο αεηθνξίαο (πνπ ηέζεθε ζηε Γηάζθεςε ηνπ Ρίν) θαη δηακνξθψλνληαη ζηξαηεγηθέο γηα ηελ επίηεπμή ηεο ζε δηεζλέο επίπεδν. Ζ αεηθφξνο αλάπηπμε αλαγλσξίδεηαη σο ν κφλνο δξφκνο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο ππνβάζκηζεο ηεο πνηφηεηαο ηνπ πεξηβάιινληνο θαη ηελ εμάιεηςε θνηλσληθψλ αληζνηήησλ κεηαμχ ησλ ιαψλ ησλ ρσξψλ, κε ζεκαληηθφηεξν ην δήηεκα ηεο θηψρεηαο. ηε βάζε απηή, επαλέξρεηαη ζηε ζπδήηεζε ε Agenda 21, θαη ηα πεξηβαιινληηθά πξνβιήκαηα θαη δεηήκαηα πνπ απηή πεξηιάκβαλε απνηεινχλ αληηθείκελν ζπδεηήζεσλ κε ζηφρν ηελ αληηκεηψπηζή ηνπο. Γηα ηελ επίηεπμε ηνπ ζηφρνπ απηνχ, νη εγέηεο απφ φιν ηνλ θφζκν δεζκεχηεθαλ λα «ζπλεξγαζηνχλ ζηελά ψζηε λα ιάβνπλ απνηειεζκαηηθά κέηξα ζε θάζε επίπεδν θαη λα ζπκβάιινπλ ζηελ νηθνδφκεζε κηαο αλζξψπηλεο δίθαηεο, παγθφζκηαο θνηλσλίαο κέζα απφ ηελ νπνία λα αλαγλσξίδεηαη γηα φινπο ηνπο πνιίηεο ε αλάγθε ηεο αλζξψπηλεο αμηνπξέπεηαο» (Γεκεηξίνπ, 2009). Ο ακηψηεο (2003) αλαθέξεη φηη γηα ηελ πξνψζεζε ηεο αλάπηπμεο ζηελ πξννπηηθή ηεο αεηθνξίαο δεζκεχνληαη νη πξνζπάζεηεο πνπ αλαιακβάλνπλ λα αθνξνχλ ηηο ηξεηο ζπληζηψζεο ηεο αεηθνξηθήο αλάπηπμεο - ηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε, ηελ θνηλσληθή αλάπηπμε θαη ηελ πξνζηαζία ηνπ πεξηβάιινληνο- ιακβάλνληαο ηηο δηαζηάζεηο απηέο σο αιιειεμαξηψκελνπο θαη θνηλνχο ππιψλεο ηεο. Ζ αεηθνξία ζπλδέεη ιεηηνπξγηθά ζε κηα δπλακηθή θαη αιιεινηξνθνδνηνχκελε ζρέζε, ηελ νηθνλνκία, ηελ θνηλσλία θαη ην πεξηβάιινλ. Απηή ε ζχλδεζε θαη ζπλχπαξμε ζε κηα 13

15 ζχλζεηε έλλνηα δεκηνπξγεί ηηο πξνυπνζέζεηο γηα κηα ζθαηξηθή αληηκεηψπηζε ησλ δεηεκάησλ ηεο ζχγρξνλεο θνηλσλίαο (ακηψηεο, 2003). Πξνθεηκέλνπ λα επηιπζνχλ ηα πεξηβαιινληηθά δεηήκαηα θαη λα δξνκνινγεζεί ε αεηθφξνο αλάπηπμε απαηηνχληαη ξηδηθέο αιιαγέο ζηηο ζχγρξνλεο θνηλσλίεο, αιιαγέο ζηνλ ηξφπν κε ηνλ νπνίν αληηιακβαλφκαζηε ηε ζρέζε άλζξσπνο-θνηλσλία-θχζε. Η Πεξηβαιινληηθή Εθπαίδεπζε ζεσξείηαη βαζηθόο κνριόο ησλ αιιαγώλ απηώλ πξνθεηκέλνπ λα επδνθηκήζεη ε αεηθόξνο αλάπηπμε. Πξνζηίζεηαη ζ απηή κηα λέα δηάζηαζε πνπ δηεπξύλεη ηελ νπηηθή ηεο, ε Αεηθνξία.. Η Πεξηβαιινληηθή Εθπαίδεπζε εμειίζζεηαη εμ νξηζκνύ ζε κηα Εθπαίδεπζε γηα ην Πεξηβάιινλ θαη ηελ Αεηθνξία (ΕΠΑ) (Φινγαΐηε, 2007). 14

16 Δκπαίδεςζε για ηο πεπιβάλλον και ηεν αειθοπία Δλψ νη βαζηθέο αξρέο ηεο παξακέλνπλ, ε πεξηβαιινληηθή εθπαίδεπζε δηεπξχλεηαη κε ηελ αιιαγή ηνπ φξνπ ζε Δθπαίδεπζε γηα ην Πεξηβάιινλ θαη ηελ Αεηθνξία (ΔΠΑ) θαη ην αληηθείκελν ηεο κεηαηνπίδεηαη απφ ην θπζηθφ πεξηβάιινλ ζηε θνηλσλία ησλ πνιηηψλ δίλνληαο έκθαζε ζηε δηδαζθαιία αμηψλ, ηελ αλάπηπμε ζπιινγηθήο ζπλείδεζεο, θξηηηθήο ζθέςεο θαη ηελ αλάιεςε πξσηνβνπιηψλ θαη δξάζεσλ γηα ηελ αιιαγή ηεο θνηλσληθήο θαη πεξηβαιινληηθήο πξαγκαηηθφηεηαο. Ζ ΔΠΑ είλαη κεηεμέιημε ηεο ΠΔ, εκπινπηηζκέλε κε λέεο έλλνηεο θαη θαηλνχξηα δεδνκέλα. Η ΕΠΑ πξνσζεί κηα νιηζηηθή πξνζέγγηζε, θαιιηεξγεί ηε ζπζηεκηθή ζθέςε δίλνληαο έκθαζε ζηηο ζρέζεηο ησλ ζεκάησλ ηεο αεηθνξίαο θαη ηηο αιιειεπηδξάζεηο κεηαμύ ηνπο. Είλαη, αθόκε, δηεπηζηεκνληθή θαη δηαζεκαηηθή, θαιιηεξγεί ηελ θξηηηθή ζθέςε θαη ζα πξέπεη λα απνζθνπεί ζηελ πνιηηηθή θαη θνηλσληθή δξάζε (Κεθαινγηάλλε, 2008). Ο φξνο νιηζηηθή θαη ζπζηεκηθή πξνζέγγηζε ζηε κειέηε ησλ πεξηβαιινληηθψλ δεηεκάησλ πνπ πξνηείλεη ε πεξηβαιινληηθή εθπαίδεπζε εζηηάδεηαη ζε κεζνδνινγίεο ζηελ πξννπηηθή ηεο ελνπνίεζεο ηεο γλψζεο πνπ πξνέξρεηαη απφ θπζηθέο/πεξηβαιινληηθέο θαη θνηλσληθέο/αλζξσπηζηηθέο επηζηήκεο. Ζ πξνζέγγηζε απηή επηθεληξψλεηαη ζε κεζνδνινγίεο ζηελ πξννπηηθή ηεο δηεπηζηεκνληθφηεηαο (Γεκεηξίνπ, 2009). Ωο δηεπηζηεκνληθφηεηα ή δηεπηζηεκνληθή πξνζέγγηζε νξίδεηαη ε ζπλέλσζε ησλ γλψζεσλ, ελλνηψλ, κεζνδνινγηψλ θαη πξνζεγγίζεσλ πνπ πξνέξρνληαη απφ δηαθνξεηηθέο επηζηήκεο. ην πιαίζην απηφ, επηρεηξείηαη κε πνηθίινπο ηξφπνπο ε δηαζχλδεζε θαη ζπζρέηηζε κεηαμχ ησλ γλψζεσλ ησλ δηαθνξεηηθψλ επηζηεκψλ ψζηε λα εμαζθαιίδεηαη ε ζθαηξηθή κειέηε ελφο δεηήκαηνο (Μαηζαγγνχξαο, 2003 Θενθηιίδεο, 2002 Φινγαΐηε, 2006). Ζ γλψζε ζηελ εληαηνπνηεκέλε θαη δηεπηζηεκνληθή ηεο κνξθή απνθηά λφεκα γηα ηηο πξαγκαηηθέο θαηαζηάζεηο ηεο δσήο θαη γίλεηαη εξγαιείν ζηε δηεξεχλεζε πνιχπινθσλ δεηεκάησλ. ην πεδίν ηεο εθπαηδεπηηθήο πξάμεο ε δηεπηζηεκνληθφηεηα εθθξάδεηαη κε ηε δηαζεκαηηθή πξνζέγγηζε ηεο γλψζεο, φπνπ πξνσζείηαη ε ζθαηξηθή αλάιπζε ησλ δηδαζθφκελσλ ζεκάησλ, κέζα απφ ηε δηαζχλδεζε πνηθίισλ γλσζηηθψλ αληηθεηκέλσλ. Ζ δηαζεκαηηθφηεηα σο πξνζέγγηζε ηεο γλψζεο απνηειεί ζηελ νπζία ηε κεηαθνξά ζηελ εθπαηδεπηηθή πξάμε, ηεο δηεπηζηεκνληθφηεηαο, ηεο ζπζηεκηθφηεηαο, ηεο νιηζηηθφηεηαο θαη ηεο εληαηνπνίεζεο ηεο γλψζεο πνπ ππνζηεξίδνπλ ζχγρξνλεο ζεσξίεο ζεψξεζεο ηνπ θφζκνπ (Γεκεηξίνπ, 2009). 15

17 Γηα ηελ απνηειεζκαηηθφηεξε θαηάθηεζε ηεο εληαηνπνηεµέλεο γλψζεο θαηά ηελ εθπαηδεπηηθή δηαδηθαζία ην Παηδαγσγηθφ Ηλζηηηνχην ζρεδίαζε ην Γηαζεµαηηθφ Δληαίν Πιαίζην Πξνγξακκάησλ πνπδψλ (Γ.Δ.Π.Π..), ηα ζπλαθφινπζα Αλαιπηηθά Πξνγξάκκαηα πνπδψλ (ΑΠ) θαη ην αλάινγν εθπαηδεπηηθφ πιηθφ ζηε βάζε ηεο δηαζεµαηηθήο πξνζέγγηζεο ηεο γλψζεο. Με ηε δηαζεµαηηθφηεηα ινηπφλ αλαπξνζαξκφδνληαη ζηφρνη θαη κέζνδνη δηδαζθαιίαο, ελψ δνµείηαη αλάινγα θαη ην πεξηερφκελν ησλ καζεκάησλ ζηε βάζε κηαο ηζφξξνπεο θάζεηεο θαηαλνµήο ηεο δηδαθηέαο χιεο απφ ηάμε ζε ηάμε θαη νξηδφληηαο δηαζχλδεζεο ησλ επηµέξνπο γλσζηηθψλ αληηθεηκέλσλ. Ο φξνο δηαζεµαηηθφηεηα ππεξβαίλεη ηε δηεπηζηεκνληθφηεηα θαη ηελ ππεξθαιχπηεη. Απηφ ζπκβαίλεη γηαηί θαηά ηε δηεπηζηεκνληθή πξνζέγγηζε ην ππφ εμέηαζε ζέµα απαηηεί ηε ζπκβνιή δηαθφξσλ επηζηεµψλ. Οξηδφληηα, φµσο, δηαζχλδεζε ζην επίπεδν ησλ Α.Π.. ζεµαίλεη θαηάιιειε νξγάλσζε ηεο δηδαθηέαο χιεο θάζε γλσζηηθνχ αληηθεηκέλνπ µε ηξφπν πνπ λα εμαζθαιίδεηαη ε επεμεξγαζία ζεµάησλ απφ πνιιέο νπηηθέο γσλίεο θαη λα αλαδεηθλχεηαη ε ζρέζε ηνπο µε ηελ πξαγκαηηθφηεηα. ην πιαίζην απηφ αλαδεηνχληαη, ζην κέηξν ηνπ δπλαηνχ, κέζα απφ ηα Α.Π.. θαη ηε δηδαζθαιία, πξνεθηάζεηο πνπ έρνπλ ηα εμεηαδφκελα ζέµαηα ησλ απηνηειψλ καζεκάησλ ζην επίπεδν ησλ επηζηεµψλ, ηεο ηέρλεο θαη ηεο ηερλνινγίαο αιιά θαη ζηε δηακφξθσζε δεμηνηήησλ, ζηάζεσλ θαη αμηψλ µε ζηφρν ηε ζχλδεζε ηεο ζρνιηθήο γλψζεο µε ηελ θαζεκεξηλή δσή. Γη απηφ, ινηπφλ, ε πξφηαζε ηνπ Π.Η. πξνζδηνξίζζεθε σο Γηαζεµαηηθφ Δληαίν Πιαίζην Πξνγξακκάησλ πνπδψλ θαη φρη σο Γηεπηζηεκνληθφ (Αιαρηψηεο, 2002). Βαζηθφο ζηφρνο ηεο Δθπαίδεπζε γηα ην Πεξηβάιινλ θαη ηελ Αεηθνξία είλαη ε δηάπιαζε απηφλνκσλ θαη ελεξγψλ πνιηηψλ νη νπνίνη ζχκθσλα κε ηελ Φινγαΐηε (2007): είλαη πεξηβαιινληηθά επαηζζεηνπνηεκέλνη, θαηέρνπλ ηε ζρεηηθή γλψζε θαη ζπλεηδεηνπνηνχλ ηε ζνβαξφηεηα ησλ δεηεκάησλ αιιά θπξίσο δηαζέηνπλ ηηο απαηηνχκελεο ηθαλφηεηεο θαη ηε ζέιεζε πξνθεηκέλνπ λα γίλνπλ παξάγνληεο αιιαγψλ ζηελ θαηεχζπλζε ηεο επίιπζήο ηνπο. δελ αληαπνθξίλνληαη παζεηηθά θαη δελ πξνζαξκφδνληαη ζε επηινγέο θαη επηηαγέο δηαθφξσλ θέληξσλ εμνπζίαο, αιιά δηεξεπλνχλ θαη ζθέπηνληαη θξηηηθά, ζπκκεηέρνπλ ζηηο δηαδηθαζίεο ιήςεο απνθάζεσλ, παξεκβαίλνπλ δπλακηθά θαη δεκνθξαηηθά ζηα θνηλσληθά δξψκελα κε ζηφρν ηηο αιιαγέο πνπ απαηηνχληαη θαη ηε δηακφξθσζε ζπλζεθψλ αεηθφξνπ αλάπηπμεο. 16

18 έρνπλ νξάκαηα θαη αμίεο πνπ ηνπο βνεζνχλ λα δηαπξαγκαηεχνληαη θαη λα ζρεδηάδνπλ αηνκηθά θαη ζπιινγηθά ηνπο θνηλσληθνχο φξνπο ηεο αεηθνξίαο πξνζδηνξίδνληαο απηφλνκα ην παξφλ ηνπο θαη επαγξππλψληαο γηα ην κέιινλ ησλ γελεψλ πνπ ζα έξζνπλ. Ζ εθπαίδεπζε γηα ην πεξηβάιινλ θαη ηελ αεηθνξία (ΔΠΑ) πξνθεηκέλνπ λα πξαγκαηψζεη ηνπο ζηφρνπο ηεο πξνηείλεη θαη πξνσζεί έλα ηχπν εθπαίδεπζεο ξηδνζπαζηηθφ θαη κεηαξξπζκηζηηθφ. Έξρεηαη ζε αληίζεζε κε ηηο πξνηεξαηφηεηεο πνπ ζέηεη ην παξαδνζηαθφ ζρνιείν σο πξνο ηηο δηαδηθαζίεο κάζεζεο θαη δηδαζθαιίαο,. ηε ζέζε ηνπο πηνζεηεί ηνλ δηάινγν αλάκεζα ζε δηαθνξεηηθέο κνξθέο γλψζεο, ην ζπλδπαζκφ ηεο ζεσξίαο κε ηελ πξάμε, ηελ θξηηηθή ζθέςε θαη δξάζε, ην άλνηγκα ηνπ ζρνιείνπ ζηε δσή. Οη δηαζηάζεηο πνπ ζπγθξνηνχλ ην κεζνδνινγηθφ ηεο πιαίζην είλαη ε ελεξγφο ζπκκεηνρή ζηε καζεζηαθή δηαδηθαζία, ε δηεπηζηεκνληθή θαη ζπζηεκηθή πξνζέγγηζε ησλ ζεκάησλ, ε κάζεζε κέζσ αλαθάιπςεο θαη πξνζσπηθήο εκπεηξίαο, ε κειέηε ζεκάησλ απφ ην άκεζν πεξηβάιινλ, θαζψο θαη ηδέεο γηα ηε ρξήζε ηεο θχζεο θαη ηνπ ζπλνιηθνχ πεξηβάιινληνο σο πεγψλ θαη ρψξσλ κάζεζεο, ε εζηίαζε ζηελ επίιπζε πξνβιεκάησλ θαη ηε ιήςε απνθάζεσλ. Οη ζηφρνη ηεο ΔΠΑ θαη ηα θαηλνηφκα παηδαγσγηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο ιεηηνπξγνχλ σο ελ δπλάκεη ππξήλεο αλαλέσζεο ηνπ εθπαηδεπηηθνχ ζπζηήκαηνο θαη γεληθφηεξα, εηζάγνπλ κηα δηαθνξεηηθή πξνζέγγηζε ζηελ ίδηα ηελ έλλνηα ηεο εθπαίδεπζεο (Φινγαΐηε & Γαζθνιηά, 2004 Ληαξάθνπ & Φινγαΐηε, 2007). Η ΕΠΑ δνκείηαη θαη εμειίζζεηαη σο παηδαγσγηθή πξόηαζε, αληαπνθξηλόκελε ζε αηηήκαηα θαη πξνζδνθίεο αηόκσλ θαη θνηλσληθώλ νκάδσλ γηα ξηδηθέο αιιαγέο ζηνλ νηθνινγηθό, ζηνλ θνηλσληθό θαη ζηνλ εθπαηδεπηηθό ρώξν. Καη νη ηξεηο απηνί ρώξνη απνηεινύλ δηαζηάζεηο ηεο ζύγρξνλεο πξαγκαηηθόηεηαο, ε νπνία πξνθαιεί θαη ζπληεξεί ην πεξηβαιινληηθό πξόβιεκα, θαη σο εθ ηνύηνπ, ζπληζηνύλ βαζηθά πεδία δξάζεο γηα ηελ επίηεπμε ηεο αεηθνξίαο (Φινγαΐηε, 2007). Ζ ΔΠΑ δηέπεηαη επίζεο θαη απφ νξηζκέλεο αξρέο. Πην ζπγθεθξηκέλα πξνσζεί ηελ αιιαγή θαη ηελ αλαδφκεζε ηεο θνηλσλίαο θαη ηεο εθπαίδεπζεο θαη αλαγλσξίδεη φιεο ηηο δηαθνξεηηθέο κνξθέο γλψζεο. Παξάιιεια, εμεηάδεη ζπζηεκαηηθά θαη δηεπηζηεκνληθά ηηο ζρέζεηο κεηαμχ αλζξψπνπ, θνηλσλίαο θαη θχζεο θαη ηα δεηήκαηα πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηελ αιιειεπίδξαζή ηνπο. Αθφκα αλαδεηθλχεη ηελ πνιππινθφηεηα θαη ηελ ακθηιεγφκελε θχζε ησλ δεηεκάησλ πνπ ζρεηίδνληαη κε ην πεξηβάιινλ θαη ηελ αλάπηπμε αλαπηχζζνληαο παξάιιεια ηθαλφηεηεο γηα θξηηηθέο δηεξεπλήζεηο, θξηηηθέο αμηνινγηθέο θξίζεηο, ζπιινγηθέο απνθάζεηο θαη ζπλεξγαηηθέο δξάζεηο πνπ ζα νδεγήζνπλ ζηελ αεηθνξία. Δπίζεο δηεξεπλά θξηηηθά ηα δεηήκαηα ηεο αεηθνξίαο 17

19 πνπ δηαπιέθνπλ εμ νξηζκνχ παξάγνληεο πεξηβαιινληηθνχο, θνηλσληθνχο, νηθνλνκηθνχο θαη πνιηηηθνχο. Δπηπιένλ, είλαη κηα εθπαίδεπζε θξηηηθή, ζπκκεηνρηθή κε ζηφρν αιιαγέο ζηελ εθπαηδεπηηθή, θνηλσληθή θαη πεξηβαιινληηθή πξαγκαηηθφηεηα, πξνζθέξνληαο κε απηφλ ηνλ ηξφπν έλα αεηθφξν κέιινλ. Σέινο, ε ΔΠΑ αλαπηχζζεη θαη εθαξκφδεη δηδαθηηθέο ζηξαηεγηθέο ελεξγεηηθήο, ζπλεξγαηηθήο θαη βησκαηηθήο κάζεζεο ζε ζπλάθεηα κε ηηο αξρέο θαη ηνπο ζηφρνπο ηεο (Φινγαΐηε, 2006). Σα κνληέια πνπ θπξίσο ρξεζηκνπνηήζεθαλ γηα ηελ έληαμε δξαζηεξηνηήησλ Π.Δ. ζηα αλαιπηηθά πξνγξάκκαηα δηαθξίλνληαη ζηα παξαθάησ (Γεσξγφπνπινο & Σζαιίθε, 1993 Καιατηδίδεο & Οπδνχλεο, 1999): Μονηέλο εμβολιαζμού (infusion): Σν κνληέιν απηφ έρεη ζρέζε κε ηνλ εκβνιηαζκφ δηαθφξσλ επηζηεκψλ κε πξνβιεκαηηθέο ηεο πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο (Unesco No ). Πξφθεηηαη γηα ην ιεγφκελν πνιπ-επηζηεκνληθφ κνληέιν ην νπνίν ζπλίζηαηαη ζηελ εμέηαζε επηκέξνπο ζεκάησλ, πεξηθιεηνκέλσλ ήδε ζε θιαζζηθά καζήκαηα ή επηζηήκεο πνπ ππάξρνπλ ζην πξφγξακκα ζπνπδψλ, εζηηάδνληαο φκσο ζηελ πεξηβαιινληηθή ηνπο δηάζηαζε. Βέβαηα, εδψ δε ζπδεηείηαη ε απιή παξάζεζε ελφο ε δπν εηδηθψλ ζεκάησλ, αιιά ε επαλαδφκεζε ηνπ πεξηερνκέλνπ θάζε καζήκαηνο, έηζη ψζηε λα ελζσκαησζεί ε πεξηβαιινληηθή δηάζηαζε κεηαηνπίδνληαο ην θέληξν βάξνπο ησλ καζεκάησλ επί ην πεξηβαιινληηθφηεξν. Σν ζεκαληηθφηεξν γηα ηε ινγηθή απηνχ ηνπ είδνπο είλαη λα επηζεκαλζνχλ νη έλλνηεο θάζε καζήκαηνο πνπ πξνάγνπλ ηνλ πξνβιεκαηηζκφ γχξσ απφ ηα ζέκαηα ηεο δηαρείξηζεο ηνπ ρψξνπ θαη ησλ θπζηθψλ πφξσλ ή ηεο ξχπαλζεο θαη λα ηνπο δνζεί ηδηαίηεξε βαξχηεηα. 18

20 Γιεπιζηεμονικό μονηέλο: Σν κνληέιν απηφ ζπλαληάηαη ζε δχν κνξθέο: 1. Ωο έλα θαηλνχξην κάζεκα. Καηαξηίδεηαη κηα ζεηξά καζεκάησλ κε δηεπηζηεκνληθή πξνζέγγηζε φπνπ κπνξνχλ λα ζπλεηζθέξνπλ φιεο νη επηζηήκεο δνκψληαο κηα ελφηεηα. Πξφθεηηαη ζηελ νπζία γηα έλα θαηλνχξην κάζεκα πνπ πξνζηίζεηαη ζην ζχλνιν ησλ καζεκάησλ ηνπ πξνγξάκκαηνο ζπνπδψλ. Ζ θξηηηθή πνπ δέρηεθαλ ηέηνηνπ είδνπο καζήκαηα έρεη λα θάλεη κε ην γεγνλφο φηη ζπλήζσο πεξηνξίδνληαη ζηελ εμέηαζε ησλ δχν κφλν φςεσλ ηεο ΠΔ, «γχξσ απν» θαη «κέζα» ζην πεξηβάιινλ θαη φρη «γηα» ην πεξηβάιινλ. Δπίζεο, επεηδή δηαηεξνχληαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηνπ καζήκαηνο (π.ρ. εμεηάζεηο, βαζκνί, έλαο/κία εθπαηδεπηηθφο) ε ΠΔ θηλδπλεχεη λα γίλεη έλα κάζεκα ζαλ φια ηα ππφινηπα. 2. Γηεπηζηεκνληθέο πξνζεγγίζεηο εληαγκέλεο ζην ήδε ππάξρνλ αλαιπηηθφ πξφγξακκα (Γαξδέιε, 1986). Γηα ηελ εθαξκνγή απηήο ηεο πξνζέγγηζεο πξνηείλεηαη, αθνχ επηιεγεί ην πξνο κειέηε ζέκα ή πξφβιεκα, νη εθπαηδεπηηθνί λα ζπλεθηηκήζνπλ κε πνην ηξφπν θαη ζε πνην βαζκφ κπνξνχλ νη ζηφρνη ηεο ΠΔ λα θαιχςνπλ ηνπο ζηφρνπο ήδε ππαξρφλησλ καζεκάησλ θαη αληίζηξνθα. Απφ ηε ζηηγκή πνπ ζα γίλεη απηφ ζπλαπνθαζίδεηαη ν ρξφλνο πνπ ζα παξαρσξεζεί απφ ην σξνιφγην πξφγξακκα γηα ηε δηεθπεξαίσζε δξαζηεξηνηήησλ πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο. Ζ πξνζέγγηζε απηή πξνυπνζέηεη ηε ζηελή ζπλεξγαζία ησλ εθπαηδεπηηθψλ δηαθνξεηηθψλ εηδηθνηήησλ ζε έλα θνηλφ ζέκα. Δπίζεο πξνσζεί ηελ ελνπνίεζε ησλ δηαθνξεηηθψλ καζεκάησλ θαη ζπλεπψο ζπκβάιεη ζηελ νινθιήξσζε ησλ αλαιπηηθψλ πξνγξακκάησλ. 19

21 Οπνηνδήπνηε κνληέιν θαη λα αθνινπζεζεί ζα πξέπεη λα ιακβάλεηαη ππφςε φηη ε ΠΔ ζηνρεχεη φρη κφλν ζηελ απφθηεζε γλψζεο, γλσζηηθψλ δεμηνηήησλ θαη ζηάζεσλ κέζα ζηελ ηάμε αιιά θαη ζηε δπλαηφηεηα κεηαθνξάο ηεο γλψζεο απηήο θαη εθαξκνγήο ηεο ζηηο δηαδηθαζίεο ιήςεηο απνθάζεσλ θαζ φιε ηε δηάξθεηα ηεο δσήο ησλ δηδαζθνκέλσλ (Γεσξγφπνπινο & Σζαιίθε, 1993). 20

22 Γιδακηικέρ ζηπαηεγικέρ Οη δηδαθηηθέο ζηξαηεγηθέο πνπ πξνηείλνληαη θαη πεξηγξάθνληαη ζχληνκα παξαθάησ (Γεσξγφπνπινο & Σζαιίθε, 1993) ζπλάδνπλ κε ηε θχζε θαη ηνπο ζηφρνπο ηεο ΠΔ/ΔΠΑ θαη ζηεξίδνληαη ζηελ ελεξγεηηθή αιιειεπηδξαζηηθή κάζεζε, ηε δηεξεχλεζε θαη ηελ νκαδηθή εξγαζία. Δληζρχνπλ ηελ θαηλνηφκν εθπαηδεπηηθή πξνζέγγηζε ηελ νπνία επηρεηξεί λα πξνσζήζεη ην αλαιπηηθφ πξφγξακκα γηα ηελ ΠΔ/ΔΠΑ θαη κπνξνχλ λα εθαξκνζηνχλ ζπλδπαζηηθά αλάινγα κε ην ζέκα/δήηεκα. Ζ επίλςζε πποβλήμαηορ εθαξκφδεηαη πξνθεηκέλνπ λα αληηκεησπηζηεί κηα πξνβιεκαηηθή θαηάζηαζε/έλα πεξηβαιινληηθφ πξφβιεκα πνπ απαηηεί ιχζε. Ζ πνιιαπιφηεηα ησλ πεξηβαιινληηθψλ πξνβιεκάησλ, φπσο ε θαθνδηαρείξηζε πφξσλ, ξχπαλζε θάζε είδνπο, εμαθάληζε εηδψλ ηεο παλίδαο θαη ηεο ρισξίδαο, θιπ., είλαη δεδνκέλε. Οη εθπαηδεπφκελνη, πξνζπαζψληαο λα επηιχζνπλ πξαγκαηηθά πξνβιήκαηα, δνπιεχνπλ νκαδηθά, αλαπηχζζνπλ εξεπλεηηθφ πλεχκα θαη απνθηνχλ ηθαλφηεηεο πνπ ηνπο βνεζνχλ λα αληηιεθζνχλ ηηο πνιχπινθεο ζρέζεηο κεηαμχ ησλ δηαθνξεηηθψλ παξαγφλησλ πνπ εκπιέθνληαη ζε θάζε πξφβιεκα, λα πξνζδηνξίζνπλ ηηο αηηίεο δεκηνπξγίαο ησλ πξνβιεκάησλ, λα δηεξεπλήζνπλ ηηο πηζαλέο ηνπο ιχζεηο θαη λα αλαπηχμνπλ δξάζε γηα ηελ επίιπζή ηνπο. Γηάθνξεο επηκέξνπο εθαξκνγέο πνπ κπνξνχλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ ζην πιαίζην απηήο ηεο κεζφδνπ είλαη νη εμήο: 1. Μέζνδνο έξεπλαο κέζσ ππνβνιήο εξσηήζεσλ εθ κέξνπο ησλ παηδηψλ. Υαξαθηεξηζηηθφ απηήο ηεο κεζφδνπ είλαη ε ψζεζε ησλ παηδηψλ ζε απαληήζεηο, κέζα απφ ηελ εκπινθή ηνπο ζε κηα ζεηξά δηαλνεηηθψλ ιεηηνπξγηψλ κε ζθνπφ ηελ θαηαλφεζε ελφο πξνβιήκαηνο. Γηα λα εθαξκνζηεί ε κέζνδνο απηή πξέπεη ην ζέκα ε ην πξφβιεκα λα θηλεί ηελ πεξηέξγεηα ησλ παηδηψλ, ε νπνία είλαη θηλεηήξηνο κνριφο γηα ηελ αλαδήηεζε ηεο γλψζεο. Μεξηθά απφ ηα πιενλεθηήκαηα απηήο ηεο κεζφδνπ θαηά ηελ νπνία ηα παηδηά ππνβάινπλ εξσηήζεηο είλαη ε απειεπζέξσζε ησλ λνεηηθψλ ηνπο ιεηηνπξγηψλ, ε φμπλζε ηεο θξηηηθήο ζθέςεο θαη εξεπλεηηθήο ηθαλφηεηαο. 2. Πεηξακαηηθή κέζνδνο. Σν πείξακα είλαη κηα δξαζηεξηφηεηα πνπ δηεμάγεηαη θάησ απφ ειεγρφκελεο ζπλζήθεο γηα λα αλαθαιπθζεί ή λα δνθηκαζηεί έλαο λφκνο ή κηα ππφζεζε. Υξεηάδεηαη αηκφζθαηξα ελζάξξπλζεο απφ ην δηδαθηηθφ πξνζσπηθφ, θαηαλφεζε θαη απνδνρή ησλ ηδεψλ ησλ παηδηψλ. Οη καζεηέο πξέπεη λα 21

23 εηνηκάδνπλ θαη αλαθνξά κεηά ην ηέινο ηνπ πεηξάκαηνο πεξηγξάθνληαο ηε κέζνδν, θαηαγξάθνληαο ηα απνηειέζκαηα θαη εμάγνληαο ζπκπεξάζκαηα. 3. Δπηζθφπεζε απφςεσλ. Ζ κέζνδνο απηή είλαη πνιχ ρξήζηκε ζηελ ΠΔ, γηαηί ρξεζηκεχεη ζηελ θαηαγξαθή ησλ γλψζεσλ, ηνπ βαζκνχ ελεκέξσζεο, ηεο θαηαλφεζεο θαη ηνπ ελδηαθέξνληνο κηαο θνηλφηεηαο αλζξψπσλ γηα έλα πεξηβαιινληηθφ ζέκα. Σα φξγαλα πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη ζηελ πεξίπησζε απηή είλαη ην εξσηεκαηνιφγην, ην γλσκνιφγην θαη ε ζπλέληεπμε. 4. Αλάιπζε θαη κειέηε κηαο ραξαθηεξηζηηθήο πεξίπησζεο. Μειεηάηαη έλα ζπγθεθξηκέλν ραξαθηεξηζηηθφ πεξηβαιινληηθφ ζέκα. Ζ ηάμε ρσξίδεηαη ζε κηθξέο νκάδεο γηα λα ζπδεηήζεη ην ζέκα απηφ. Αλαιχνληαη ζπλαηζζήκαηα θαη πεπνηζήζεηο πνπ ραξαθηεξίδνπλ ηνπο πξσηαγσληζηέο θαη θάζε κέινο ηεο νκάδαο πξνηείλεη θάπνην είδνο δξάζεο. Ζ νκάδα θαηαιήγεη ζε κηα θνηλά απνδεθηή άπνςε, φιεο νη απφςεηο ζην ηέινο παξνπζηάδνληαη ζηελ ηάμε θαη αθνινπζεί ζπδήηεζε κε ζηφρν ηε ζχλζεζε ησλ απφςεσλ. 5. Γξαζηεξηφηεηεο πξνζνκνίσζεο Παηρλίδηα. Αλαπαξαγσγή ξεαιηζηηθψλ θαηαζηάζεσλ, πξαγκαηηθψλ ή κε, πνπ κπνξεί λα είλαη θνηλσληθέο, νηθνλνκηθέο, πνιηηηθέο θ.α. Γηεπθνιχλνπλ ηελ εηζαγσγή ησλ καζεηψλ ζε πξνβιήκαηα πνπ αθνξνχλ ζην πεξηβάιινλ θαη γηα ηα νπνία ζα ήηαλ δχζθνιν λα έρνπλ πξαγκαηηθή εκπεηξία. Ζ κεγάιε αμία ηνπο νθείιεηαη ζην φηη ελεξγνπνηνχλ ην ελδηαθέξνλ ηνπ παηδηνχ, ειεπζεξψλνπλ ην απζνξκεηηζκφ, ηε δεκηνπξγηθφηεηα, ηε θαληαζία θαη ηελ πξσηνβνπιία θαη αλαπηχζζνπλ θαιχηεξεο επηθνηλσληαθέο ζρέζεηο. 6. πδήηεζε. Ζ ιχζε πξνβιήκαηνο είλαη επίζεο δπλαηή κέζα απφ ηελ ειεχζεξε αληαιιαγή ησλ ηδεψλ πνπ ιέγεηαη ζπδήηεζε. Απηνί πνπ ζπκκεηέρνπλ πιεξνθνξνχληαη γηα έλα ζπγθεθξηκέλν ζέκα θαη παίξλνπλ απνθάζεηο. Ζ ζπδήηεζε βνεζάεη ηελ αλάιπζε ζεκάησλ, δηαθνξεηηθψλ ηδεψλ αθφκε θαη ηελ αιιαγή ζηάζεο απηψλ πνπ ζπκκεηέρνπλ. Ζ επηηπρία εμαξηάηαη απφ ηελ αιιειεπίδξαζε καζεηψλ/εθπαηδεπηηθνχ, ην ρψξν θαη ην ζέκα ζπδήηεζεο. Ζ κέζνδνο project (δηεθπεξαίσζε πξνγξάκκαηνο) είλαη ν ζρεδηαζκφο θαη νινθιήξσζε ελφο ζπγθεθξηκέλνπ πξνγξάκκαηνο. Πξφθεηηαη γηα κηα επέιηθηε δηεξγαζία κάζεζεο πνπ πινπνηείηαη ζην ζρνιείν θαη ζε άιια καζεζηαθά πεξηβάιινληα. Ζ εθαξκνγή ηνπ project 22

24 πξνυπνζέηεη ηελ εξγαζία ησλ εθπαηδεπνκέλσλ ζε νκάδεο θαη ηελ ελεξγφ ζπκκεηνρή φισλ ησλ εθπαηδεπνκέλσλ ζηελ πνξεία ηνπ ζρεδηαζκνχ θαη ηεο πινπνίεζεο ηνπ έξγνπ. Ζ εθαξκνγή ηεο κεζφδνπ project αθνινπζεί ζε γεληθέο γξακκέο ηελ εμήο πνξεία: - επηινγή ηνπ ζέκαηνο, - θαζνξηζκφο ησλ ζηφρσλ, - ζρεδηαζκφο ηεο εξγαζίαο θαη ζπγθξφηεζε ησλ νκάδσλ, - πινπνίεζε ηεο εξγαζίαο θαη παξνπζίαζε, - αμηνιφγεζε. Δίλαη ε πεξηζζφηεξν δηεπηζηεκνληθή θαη νιηζηηθή, απφ φιεο ηηο κεζφδνπο πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη ζηελ πεξηβαιινληηθή εθπαίδεπζε θαη ίζσο ε πην νινθιεξσκέλε θαη επξεία κέζνδνο. Μπνξεί λα ζεσξεζεί φηη ε ζπγθεθξηκέλε κέζνδνο ιεηηνπξγεί πεξηζζφηεξν σο «νκπξέια» θάησ απφ ηελ νπνία φιεο νη άιιεο κέζνδνη κπνξνχλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ γηα λα επηιπζνχλ επηκέξνπο πξνβιήκαηα πνπ ζπλαληψληαη θαηά ηε δηαδηθαζία. Βαζηθά ραξαθηεξηζηηθά ηεο κεζφδνπ απηήο είλαη φηη ην ελδηαθέξνλ ηνπ παηδηνχ απνηειεί θίλεηξν γηα ηελ εκπινθή ηνπ ζην πξφγξακκα, ην παηδί επηιέγεη απφ κηα πνηθηιία δξαζηεξηνηήησλ πνπ παξέρνληαη απφ ηνλ εθπαηδεπηηθφ, ην παηδί είλαη ν εηδηθφο θαη ν εθπαηδεπηηθφο επελδχεη πάλσ ζηηο ηθαλφηεηέο ηνπ θαη ην παηδί κνηξάδεηαη ηελ επζχλε γηα ηε κάζεζε θαη γηα ην απνηέιεζκα. Μεηακίνεζε ζηο ππορ μελέηε πεδίο: απηνχ ηνπ είδνπο νη «εθδξνκέο» είλαη πνιχ πςειήο πξνηεξαηφηεηαο ζην πιαίζην ηεο πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο σο κέζα παξαηήξεζεο θαη βίσζεο ηνπ πεξηβάιινληνο ηεο πξαγκαηηθήο δσήο. Οη καζεηέο αλαπηχζζνπλ εξεπλεηηθέο δεμηφηεηεο (π.ρ. παξαηήξεζε, κέηξεζε) θαη δεμηφηεηεο πνπ έρνπλ ζρέζε κε ηε δηάγλσζε θαη ηε ιήςε απνθάζεσλ (π.ρ. αλαιπηηθή, ζπλζεηηθή). Με ηε κέζνδν απηή ηα παηδηά ελεκεξψλνληαη θαη θηλεηνπνηνχληαη πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο ζπκκεηνρήο ζηε δσή ηεο θνηλφηεηαο. Ζ κεηαθίλεζε ζην πξνο κειέηε πεδίν κπνξεί λα είλαη ρξνλνβφξα θαη λα θνζηίδεη κεξηθέο θνξέο, αιιά αλ νξγαλσζεί θαιά κπνξεί λα είλαη πνιχ απνηειεζκαηηθή. Ζ νξγάλσζε πεξηιακβάλεη: 1. Πξνεηνηκαζία ηεο εθδξνκήο-κεηαθίλεζεο ζηελ ηάμε. (Καιφ ζα είλαη λα εκπιαθνχλ ηα παηδηά ζην ζρεδηαζκφ ηεο κεηαθίλεζεο θαη λα δηεμαρζεί ζπδήηεζε γηα ην πεξηερφκελφ ηεο. Έπεηηα γίλεηαη ν ζρεδηαζκφο ηεο δηαδηθαζίαο πνπ ζα αθνινπζεζεί θαηά ηε δηάξθεηα ηεο επίζθεςεο. Λακβάλεηαη κέξηκλα γηα λα 23

25 εμνηθεησζνχλ ηα παηδηά κε ηα φξγαλα πνπ ζα ρξεζηκνπνηήζνπλ θαη δίλνληαη νδεγίεο γηα ην πψο δηεμάγεηαη ε δεηγκαηνιεςία). 2. Μεηαθίλεζε ζην πξνο Μειέηε Πεδίν (Με ηελ άθημε ζην πεδίν ηα παηδηά ρσξίδνληαη ζε νκάδεο θαζεθφλησλ. ε θάζε νκάδα θάπνηνη κεηξνχλ θαη θάπνηνη θαηαγξάθνπλ. Μεξηθέο απφ ηηο πηζαλέο δξαζηεξηφηεηεο πεδίνπ κπνξεί λα είλαη νη εμήο, αλάινγα κε ην πεδίν : Αλάιπζε εδάθνπο, θσηνγξαθίεο εδαθηθνχ πξνθίι. χγθξηζε δεηγκάησλ λεξνχ θαηά κήθνο ελφο πνηακνχ. Υαξηνγξάθεζε δηαθφξσλ ηχπσλ θπηψλ. χγθξηζε παλίδαο-ρισξίδαο ζε εζληθά πάξθα κε ηελ αληίζηνηρε ζε γεηηνληθέο πεξηνρέο. Μέηξεζε αιαηφηεηαο ηνπ λεξνχ. Παξαηήξεζε βηνκεραληθψλ ρεκηθψλ δηαδηθαζηψλ.) 3. Γξαζηεξηφηεηεο ζηελ ηάμε κεηά ηελ επηζηξνθή απφ ην πεδίν (Μεηά ηελ επηζηξνθή ζην ζρνιείν ηα παηδηά εμεηάδνπλ ηα δείγκαηα, ηαμηλνκνχλ θαη ζπδεηνχλ ηα απνηειέζκαηα. ηε ζπλέρεηα ηα παηδηά ζπγγξάθνπλ κηα αλαθνξά φπνπ αλαθέξνληαη ηα ζηάδηα ηεο έξεπλαο πνπ δηεμήγαγαλ κε ζρεδηαγξάκκαηαηζηνγξάκκαηα, δείγκαηα θαζψο θαη αλάιπζε ησλ απνηειεζκάησλ ηεο παξέκβαζεο ηνπ αλζξψπνπ θαη ηέινο αλαθέξνληαη θάπνηνπ είδνπο πξνηάζεηο). Πεπιβαλλονηικά Μονοπάηια (environmental trails): Δίλαη κηα νξγαλσκέλε απφ πξηλ δηαδξνκή κέζα απφ δηάθνξεο ηνπνζεζίεο πνπ δηαζέηνπλ θάπνηα ραξαθηεξηζηηθά, ηα νπνία ν εθπαηδεπηηθφο ζα ήζειε λα δείμεη ζηα παηδηά. Δίλαη κηα εθπαηδεπηηθή δηαδξνκή ζε θπζηθφ ή ζε δνκεκέλν πεξηβάιινλ ε νπνία επεηδή εκπιέθεη φιεο ηηο αηζζήζεηο είλαη απνηειεζκαηηθφηεξε θαη πξνζθέξεη κηα πην βαζηά γλψζε ζηα παηδηά γηα ην ηνπηθφ πεξηβάιινλ ηνπο. Οη άμνλεο πάλσ ζηνπο νπνίνπο νξγαλψλεηαη έλα ηέηνην κνλνπάηη θαη επηιέγνληαη ηα ζπγθεθξηκέλα ραξαθηεξηζηηθά ζεκεία ζηα νπνία έλαο εθπαηδεπηήο ζρεδηάδεη λα εληνπίζεη ηελ πξνζνρή ησλ παηδηψλ είλαη νη εμήο: 1. Να ελεκεξσζνχλ ηα ζπκκεηέρνληα άηνκα γηα ηηο αιιαγέο πνπ παξαηεξνχληαη ιφγσ ηεο αλάπηπμεο. 24

26 2. Να αλαγλσξηζηεί ε αιιειεμάξηεζε κεηαμχ ηνπ ηξφπνπ δσήο ηνπ ρσξηνχ ή ηεο πφιεο θαη ηνπ θπζηθνχ πεξηβάιινληνο. 3. Να θαηαλνεζεί ην πψο έγηλαλ νη αιιαγέο θαη ηί πηζαλέο ελαιιαθηηθέο ιχζεηο ππήξραλ. 4. Να εκπλεχζεη ζέιεζε γηα εκπινθή ζηε δηαηήξεζε ηνπ ραξαθηήξα ηεο πεξηνρήο. Ζ κέζνδνο απηή έρεη ηε δπλαηφηεηα λα ζηξέςεη ηελ πξνζνρή ησλ παηδηψλ απφ ηηο γεληθφηεηεο ηνπ αλαιπηηθνχ πξνγξάκκαηνο, πνπ ηηο βηψλνπλ ζαλ πνιχ «καθξηλέο», ζηα εηδηθά πξνβιήκαηα ηεο θνηλφηεηαο, πνπ είλαη «θνληηλφηεξα», λα ηα βνεζήζεη λα νηθεηνπνηεζνχλ ην ρψξν θαη λα ηα πξνεηνηκάζεη, ηέινο, λα εκπιαθνχλ ζηα πξνβιήκαηα ηεο θνηλφηεηαο θαη λα ιεηηνπξγήζνπλ σο ζπλεηδεηνί πνιίηεο. 25

27 Δκπαίδεςζε ζηα Τδάηινα Πεπιβάλλονηα Δίλαη γεγνλφο φηη ηα χδαηα παγθνζκίσο θαηαιακβάλνπλ πεξηζζφηεξν απφ ηα 2/3 ηεο επηθάλεηαο ηνπ πιαλήηε. Παξαηεξψληαο ηε γε απφ ην δηάζηεκα, δηαπηζηψλνπκε φηη νη ήπεηξνη είλαη λεζηά κέζα ζηελ παγθφζκηα ζάιαζζα, ε νπνία δίλεη ζηε γε ην κνλαδηθφ ηεο ραξαθηήξα, δηαηεξεί ηε δσή θαη δηακνξθψλεη ην θιίκα. Οη δσέο θαη νη ηχρεο καο εμαξηψληαη ζε κεγάιν βαζκφ απφ ην λεξφ (είηε ησλ ζαιαζζψλ-σθεαλψλ είηε ησλ εζσηεξηθψλ πδάησλ). Παξφιν πνπ απηφ ηζρχεη, ε πξφνδνο θαη ε εμέιημε ησλ ηειεπηαίσλ δεθαεηηψλ ηεο χπαξμήο καο βαζίζηεθαλ ζε ιάζνο ππνζέζεηο. Γξάζακε ζεσξψληαο φηη ηα νθέιε πνπ πξνέξρνληαη απφ ηε ζηεξηά θαη ηα χδαηα δελ έρνπλ ηέινο θαη ηα πνηάκηα, νη εθβνιέο θαη νη ζάιαζζεο κπνξνχλ λα απνξξνθήζνπλ, ρσξίο λα βιάπηνληαη, κηα άπεηξε πνζφηεηα απνβιήησλ. Ίζσο θάπνηνη ζεσξνχλ φηη είλαη αξγά γηα κηα εζληθή αθχπληζε αλαθνξηθά κε ηε ζπνπδαηφηεηα ζαιαζζηλψλ θαη εζσηεξηθψλ πδάησλ. ηελ πξαγκαηηθφηεηα φκσο, δελ είλαη ηφζν αξγά, αλ έλα ελεκεξσκέλν θνηλφ θαηαλνήζεη θαη ζηεξίμεη επηκειψο κηα πξνγξακκαηηζκέλε ρξήζε ησλ απηψλ ησλ πδάηηλσλ πφξσλ. ηηο ΖΠΑ, ε εθπαίδεπζε ήηαλ ζηξακκέλε πεξηζζφηεξν ζηε μεξά. Γελ δηδάζθνληαλ ε ζεκαζία ή νη κέζνδνη πξνζηαζίαο, ρξήζεο θαη δηαρείξηζεο ησλ πεγψλ ησλ γεηηνληθψλ ιηκλψλ, πνηακψλ θαη ζαιαζζψλ, ησλ παξάθηησλ δσλψλ θαη ηεο επεηξσηηθήο πθαινθξεπίδαο. Γελ γηλφηαλ αληηιεπηφ πσο ε πξνκήζεηα γιπθνχ λεξνχ είλαη πεξηνξηζκέλε θαη δελ κπνξεί λα απμεζεί. Γε κάζαηλαλ φηη ην γιπθφ θαη ην ζαιαζζηλφ λεξφ έρνπλ πεξηνξηζκέλε ηθαλφηεηα λα «δερηνχλ» ηα απφβιεηα ησλ ζχγρξνλσλ θνηλσληψλ, ή φηη ην θαζαξφ, γιπθφ λεξφ είλαη νπζηψδεο γηα ηελ πξνζσπηθή καο χπαξμε. Σν λεξφ ζεσξείην ηφζν δεδνκέλν πνπ αληηιακβάλνληαλ ακπδξά ηε ζεκαζία ησλ απνζεκάησλ ησλ σθεάλησλ θαη γιπθψλ λεξψλ φρη κφλν γηα ην παξφλ αιιά θαη γηα ην κέιινλ. Απφ ηα παξαπάλσ δηαθάλεθε ε αλάγθε γηα θάπνηνπ ηχπνπ εθπαίδεπζε ζε απηά ηα ηδηαίηεξα πεξηβάιινληα. Ζ Δθπαίδεπζε ζηα Τδάηηλα Πεξηβάιινληα, φπσο απνδίδνπκε ηνλ φξν «Marine and aquatic education», είλαη κηα ζρεηηθά πξφζθαηε πεξηνρή πνπ έρεη εμειηρζεί ηα ηειεπηαία 35 ρξφληα. Δίλαη εθείλν ην ηκήκα ηεο ζπλνιηθήο εθπαηδεπηηθήο δηαδηθαζίαο, αλαπφζπαζην θνκκάηη ηεο ΠΔ, ην νπνίν δίλεη ηε δπλαηφηεηα ζηνπο αλζξψπνπο λα επαηζζεηνπνηεζνχλ θαη λα αλαπηχμνπλ κηα γεληθή θαηαλφεζε ηνπ ξφινπ ησλ ζαιαζζψλ θαη ησλ γιπθψλ λεξψλ ζηηο αλζξψπηλεο ππνζέζεηο θαη ησλ επηπηψζεσλ ηεο θνηλσλίαο ζηα ζαιάζζηα θαη πδξφβηα πεξηβάιινληα (Goodwin & Schadtt, 1978). Ζ εθπαίδεπζε ζηα πδάηηλα πεξηβάιινληα 26

28 πξέπεη λα ελζσκαησζεί φζν ην δπλαηφλ πεξηζζφηεξν θαη θαιχηεξα ζηελ θαζεκεξηλή ζρνιηθή πξαγκαηηθφηεηα. Απηφ δελ ζεκαίλεη φηη πξέπεη λα πξνηαζεί σο θπξίαξρε, αιιά λα ιάβεη εμίζνπ ζεκαληηθή ζέζε ζην πεξηερφκελν ηεο εθπαίδεπζεο κε ζέκαηα πνπ αθνξνχλ ζηελ μεξά θαη ηελ αηκφζθαηξα. Οη ζηφρνη απηνχ ηνπ θαηλνηφκνπ εθπαηδεπηηθνχ πεδίνπ δελ είλαη απνκνλσκέλνη απφ άιινπο εθπαηδεπηηθνχο ζηφρνπο. Αληηζέησο, ζα πξέπεη λα ζεσξνχληαη αλαπφζπαζην θνκκάηη ησλ ζηφρσλ ηεο πεξηβαιινληηθήο εθπαίδεπζεο θαη πνιχηηκν ζηνηρείν ζηελ επίηεπμε ησλ ζηφρσλ ηεο γεληθήο εθπαίδεπζεο. Οη ζηφρνη, ζχκθσλα κε ηνπο Goodwin & Schadtt, 1978 είλαη: 1. Να αλαπηπρζεί έλα θνηλφ ην νπνίν ζα θαηέρεη κηα βαζηθή θαηαλφεζε ησλ πδάησλ σο θνκκάηη νιφθιεξνπ ηνπ πεξηβάιινληνο θαη ηε ζεκαζία ηνπο γηα ηε δσή θαη θνηλσλία. 2. Να δεκηνπξγεζεί έλα θνηλφ κε επαηζζεηνπνίεζε θαη αίζζεζε επζχλεο γηα ηα χδαηα. Να εμειηρζεί κηα λέα «εζηθή γηα ην λεξφ» πνπ ζα πεξηιακβάλεη νξζέο ρξήζεηο, πξνζηαζία θαη δηαηήξεζε ησλ σθεαλψλ, ηεο παξάθηηαο δψλεο θαη ηνπο πδάηηλνπο πφξνπο. 3. Να θηλεηνπνηεζνχλ νη άλζξσπνπ ψζηε λα πάξνπλ κέξνο ζηηο απνθάζεηο πνπ επεξεάδνπλ ηα πδάηηλα πεξηβάιινληα ελψ ζα εμνπιίδνληαη κε αξρέο θαη πιεξνθνξίεο απαξαίηεηεο ζην λα αμηνινγνχλ πξνβιήκαηα, επθαηξίεο θαη γεγνλφηα. 27

29 Σο Ομοζπονδιακό Δπεςνεηικό και Δκπαιδεςηικό Ππόγπαμμα ηυν ΖΠΑ «Sea Grant College Program» Γηα ηελ πινπνίεζε ζθνπψλ θαη ζηφρσλ ηεο εθπαίδεπζεο ζηα πδάηηλα πεξηβάιινληα έρνπλ θαηά θαηξνχο θαη απφ δηαθνξεηηθέο πεγέο ζρεδηαζηεί θαη παξαρζεί θάπνηα εθπαηδεπηηθά παθέηα ηα νπνία πξννξίδνληαη γηα καζεηέο ησλ δχν βαζκίδσλ ηεο Δθπαίδεπζεο, θαζψο θαη γηα θνηηεηέο ηξηηνβάζκηαο Δθπαίδεπζεο. Σα παθέηα απηά απνηεινχλ κηα πινχζηα ζχλζεζε πιηθνχ εκπινπηηζκέλε κε πιεξνθνξίεο, εηθφλεο, δξαζηεξηφηεηεο θαη αζθήζεηο εκπέδσζεο πνπ κπνξνχλ λα εθαξκνζζνχλ κέζα ή θαη έμσ απφ ηελ ηάμε. ηφρνο ησλ εθπαηδεπηηθψλ απηψλ παθέησλ, είλαη λα αθνκνησζνχλ νη πεξηβαιινληηθέο επηζηήκεο ζηελ ηάμε, λα θέξνπλ ηνπο καζεηέο ζε επαθή κε ην θπζηθφ πεξηβάιινλ αιιά θαη λα αθππλίζνπλ ην ελδηαθέξνλ ησλ καζεηψλ κέζσ ηεο ελεξγνπνίεζεο ησλ αηζζήζεσλ. Έλα απφ ηα κεγαιχηεξα θέληξα παξαγσγήο παθέησλ εθπαηδεπηηθνχ πιηθνχ είλαη ν νκνζπνλδηαθφο εξεπλεηηθφο θαη εθπαηδεπηηθφο νξγαληζκφο ησλ ΖΠΑ «Sea Grant College Program, ν νπνίνο γηα πεξηζζφηεξα απφ 40 ρξφληα, έρεη εξγαζηεί πξνο δηάθνξεο θαηεπζχλζεηο γηα λα δεκηνπξγήζεη θαη λα δηαηεξήζεη έλα πγηέο παξάθηην πεξηβάιινλ. Δμεηάδεη ζέκαηα ηνπηθήο θαη παγθφζκηαο αλεζπρίαο. Σν δίθηπν πεξηιακβάλεη πάλσ απφ 30 πξνγξάκκαηα θνξπθαίσλ παλεπηζηεκίσλ πνπ βξίζθνληαη ζηηο παξάθηηεο πνιηηείεο, ζηηο πνιηηείεο ησλ Μεγάισλ Ληκλψλ, ην Πνπέξην Ρίθν θαη ην Γθνπάκ. Σα πξνγξάκκαηα απηά ζπλεξγάδνληαη απφ θνηλνχ γηα λα βνεζήζνπλ ηνλ θάζε πνιίηε λα θαηαλνήζεη, λα δηαηεξήζεη θαη λα αμηνπνηήζεη θαιχηεξα ηνπο πφξνπο ησλ αθηψλ, ησλ σθεαλψλ θαη ησλ Μεγάισλ Ληκλψλ ηεο Ακεξηθήο. Αζρνινχληαη κε κηα πνηθηιία ζεκάησλ δσηηθήο ζεκαζίαο γηα ηελ αλζξψπηλε πγεία θαη ην πεξηβάιινλ, ζέκαηα φπσο ηα πξνβιήκαηα θαη νη θίλδπλνη ηεο πνηφηεηαο ησλ παξάθηησλ πδάησλ θαη ηεο βηνηερλνινγίαο. Μέζα απφ ηελ έξεπλα, ηελ εθπαίδεπζε θαη ηηο δξαζηεξηφηεηεο, ην ζπγθεθξηκέλν πξφγξακκα - δίθηπν θαηέζηεζε ηηο Ζλσκέλεο Πνιηηείεο σο ηνλ παγθφζκην εγέηε ζηνλ ηνκέα ηεο ζαιάζζηαο έξεπλαο, ηεο αεηθφξνπ αλάπηπμεο ησλ παξάθηησλ πφξσλ, θαζψο θαη ηεο εθπαίδεπζεο ζε ζέκαηα πνπ άπηνληαη ησλ πεξηβαιιφλησλ απηψλ. Κάζε ρξφλν, ην Sea Grant College Program ππνζηεξίδεη πεξίπνπ 500 εξεπλεηηθά έξγα πνπ αθνξνχλ ζε κηα επξεία πνηθηιία ζαιάζζησλ θαη παξάθηησλ ζεκάησλ. Ζ έξεπλα απηή εμεηάδεη θξίζηκα δεηήκαηα ηεο ηνπηθήο, πεξηθεξεηαθήο θαη εζληθήο ζεκαζίαο. Οη επηζηήκνλεο 28

30 πνπ ζπκκεηέρνπλ έρνπλ βειηηψζεη αηζζεηήξεο γηα ηελ παξαθνινχζεζε ηνπ πεξηβάιινληνο (π.ρ. άλνδνο ηεο ζηάζκεο ηεο ζάιαζζαο θαη πξφβιεςε ηζνπλάκη), έρνπλ αλαπηχμεη ππνζρφκελα θάξκαθα θαη βηνκεραληθά πιηθά απφ ηε ζάιαζζα θαη έρνπλ επηλνήζεη λέεο ρξήζεηο ησλ ππνπξντφλησλ ηεο ζάιαζζαο. Δλψ ε έξεπλα είλαη θξίζηκε ζπληζηψζα ηνπ πξνγξάκκαηνο θαη ε κεηαθνξά ηεο γλψζεο ζηνπο αλζξψπνπο πνπ κπνξνχλ λα επσθειεζνχλ απ απηή, είλαη εμίζνπ ζεκαληηθή. Σν δίθηπν πνπ απνηειείηαη απφ πάλσ απφ 300 εκπεηξνγλψκνλεο, εξγάδεηαη κε ηα κέιε ηεο παξάθηηαο θνηλφηεηαο θαη ηνπο θνξείο ιήςεο απνθάζεσλ γηα λα παξέρνπλ άηππε εθπαίδεπζε θαη κεηαθνξά λέσλ ηερλνινγηψλ. Σέηνηα παξαδείγκαηα είλαη ε βειηίσζε ησλ επθαηξηψλ ηνπξηζκνχ, ε εθαξκνγή θηιηθψλ πξνο ην πεξηβάιινλ πξαθηηθψλ απφ ηνπο ηρζπνηξφθνπο θαη ε παξνρή ηερληθήο βνήζεηαο ζε θνηλφηεηεο γηα ηελ πξνεηνηκαζία, ηελ αληηκεηψπηζε ηπθψλσλ θαη άιισλ θαηαζηξνθψλ. Έρεη κηα καθξά παξάδνζε αχμεζεο ηνπ πεξηβαιινληηθνχ εγγξακκαηηζκνχ κέζσ ηεο εθπαίδεπζεο. πλεξγάδεηαη κε εθπαηδεπηηθνχο ψζηε λα κεηαθεξζνχλ νη πεξηβαιινληηθέο επηζηήκεο ζηελ ηάμε, ελψ ηαπηφρξνλα λα κεηαθέξεη ηνπο καζεηέο έμσ απφ απηήλ ζην θπζηθφ πεξηβάιινλ. Δπίζεο, ππνζηεξίδεη πξνπηπρηαθνχο θαη κεηαπηπρηαθνχο θνηηεηέο ζε έλα επξχ θάζκα επηζηεκνληθψλ θιάδσλ. Κάζε πξφγξακκα ηνπ δηθηχνπ έρεη ην θαηάιιειν πξνζσπηθφ ην νπνίν εξγάδεηαη γηα λα πξνζθέξεη αθξηβείο, αμηφπηζηεο, βαζηζκέλεο ζε επηζηεκνληθά ζηνηρεία πιεξνθνξίεο. Μέζα απφ ελεκεξσηηθά δειηία, θπιιάδηα, αθίζεο, άξζξα, βηβιία, δηαδίθηπν, ξαδηφθσλν, βηληενηαηλίεο θ.ά. έρνπλ θεξδίζεη ηε θήκε ηνπο σο έληηκνη δηακεζνιαβεηέο ησλ πιεξνθνξηψλ ζρεηηθά κε ηα ζαιάζζηα θαη παξάθηηα δεηήκαηα. 29

31 Βιβλιογπαθία Δλλενόγλυζζε Γευπγόποςλορ, Α. & Δ. Σζαλίκε (1993). Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε: Αξρέο-Φηινζνθία, Μεζνδνινγία, Παηρλίδηα & Αζθήζεηο. Δθδφζεηο Gutenberg, Αζήλα, 164 ζει. Γεμεηπίος, Α. (2009). Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε: Πεξηβάιινλ, Αεηθνξία. Θεσξεηηθέο θαη Παηδαγσγηθέο Πξνζεγγίζεηο. Δθδφζεηο Δπίθεληξν, Θεζζαινλίθε, 350 ζει. Θεοθιλίδερ, Υ. (1997). Γηαζεκαηηθή πξνζέγγηζε ηεο δηδαζθαιίαο. Δθδφζεηο Γξεγφξε, Αζήλα, 118 ζει. Καλαφηδίδερ,. & Κ. Οςδούνερ (2000). Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε: Θεσξία θαη Πξάμε. Δθδφζεηο παλίδε, Ξάλζε, 421 ζει. Κεθαλογιάννε, Ε. (2008). Αεηθνξηθή αλάπηπμε θαη Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε: Γηα κηα Ζζηθή ηεο Πξάμεο. 4o Παλειιήλην πλέδξην Π.Δ.ΔΚ.Π.Δ., Ναχπιην, Γεθεκβξίνπ Κούζοςλαρ, Γ. & Μ. Σζεμπεπλίδος (2006). Δθπαίδεπζε γηα ηελ Αεηθνξία: Γέθα ρξφληα κεηά! Απνηίκεζε ηεο πξψηεο ζηελ Διιάδα εθαξκνγήο ηεο Local Agenda ν πλέδξην.π.π.δ, Αζήλα, Γεθεκβξίνπ Λιαπάκος, Γ. & Δ. Φλογαΐηε (2007). Απφ ηελ Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε ζηελ Δθπαίδεπζε γηα ηελ Αεηθφξν Αλάπηπμε, Πξνβιεκαηηζκνί, ηάζεηο θαη πξνηάζεηο. Δθδφζεηο Νήζνο, Αζήλα, 190 ζει. Μαηζαγγούπαρ, Ζ. (2003). Ζ δηαζεκαηηθφηεηα ζηε ζρνιηθή γλψζε. Δλλνηνινγηθή αλαπιαηζίσζε θαη ζρέδηα εξγαζίαο. Δθδφζεηο Γξεγφξε, Αζήλα, 634 ζει. αμιώηερ, Γ. (2003). Ζ εμέιημε ησλ ελλνηψλ "αλάπηπμε" θαη "πεξηβάιινλ" ζε ζπλάξηεζε κε ηελ παγθφζκηα πεξηβαιινληηθή δηαθπβέξλεζε. ην: Γ.Η. Σζάιηαο(επηκ), Γηνράλεζκπνπξγθ. Σν πεξηβάιινλ κεηά ηε πλδηάζθεςε ησλ Ζλ.Δζλψλ γηα ηελ Αεηθφξν Αλάπηπμε (ζζ.59-64) Αζήλα: Η.ηδέξεο. Φαπαγγιηάκερ, Γ. (2007). Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε: Ζ ζεκεξηλή πξαγκαηηθφηεηα θαη ε ζρέζε ηεο Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο κε ηελ Δθπαίδεπζε γηα ηελ Αεηθνξηα. 3 ν Παλειιήλην ζπλέδξην κε ηίηιν «Δθπαίδεπζε γηα ηελ αεηθνξηα θαη πεξηβαιινληηθή εθπαίδεπζε: θνηλσλίανηθνλνκία-πεξηβάιινλ-πνιηηηζκφο», δηνξγάλσζε: Π.Δ.ΔΚ.Π.Δ., Αζήλα, 9-11 Ννεκβξίνπ

32 Φλογαΐηε, Δ. (1998). Πεξηβαιινληηθή εθπαίδεπζε. Δθδφζεηο Διιεληθά Γξάκκαηα, Αζήλα, 318 ζει. Φλογαΐηε, Δ. (2006). Δθπαίδεπζε γηα ην Πεξηβάιινλ θαη ηελ Αεηθνξία. Δθδφζεηο Διιεληθά Γξάκκαηα, Αζήλα, 309 ζει. Φλογαΐηε, Δ. (2007). Πεξηβαιινληηθή εθπαίδεπζε / Δθπαίδεπζε γηα ην πεξηβάιινλ θαη ηελ αεηθνξηα. 3 ν Παλειιήλην ζπλέδξην κε ηίηιν «Δθπαίδεπζε γηα ηελ αεηθνξηα θαη πεξηβαιινληηθή εθπαίδεπζε: θνηλσλία-νηθνλνκία-πεξηβάιινλ-πνιηηηζκφο», δηνξγάλσζε: Π.Δ.ΔΚ.Π.Δ., Αζήλα, 9-11 Ννεκβξίνπ Φλογαΐηε, Δ. & Μ. Γαζκολιά (2004). Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε: ρεδηάδνληαο έλα «αεηθφξν» κέιινλ. ην Π. Α. Αγγειίδεο & Γ. Γ. Μαπξνεηδήο (επηκ.) Εθπαηδεπηηθέο θαηλνηνκίεο γηα ην ζρνιείν ηνπ Μέιινληνο, Σ. Β, ζει , Αζήλα: Σππσζήησ-Γηψξγνο Γαξδάλνο. Υαλεπλήρ,. (2008). Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε: Μηα δηάζηαζε ηεο εθπαίδεπζεο πνπ ζπκβάιιεη ζην ρηίζηκν κηαο λέαο θνζκναληίιεςεο γηα ην πεξηβάιινλ θαη ηνλ άλζξσπν. Δπηζηεκνληθφ Βήκα η. 9. Ξενόγλυζζε Fortner, R.W. & T.G. Teates (1980). Baseline studies for Marine Education: Experiences related to marine knowledge and attitudes. Journal of Environmental Education,11(4): Fortner, R.W. & V.J. Mayer (1989). Marine and aquatic education- A challenge for science educators. Science Education 73(2): Goodwin H.L. & J.G. Schaadt (1978). The need for marine and aquatic education- To inform Americans about the world of water. Delaware Sea Grant College Program, University of Delaware, 24 p. Πεγέο αλαθηεκέλεο απφ ην δηαδίθηπν:

33 Πεπίλετε ηελ παξνχζα εξγαζία παξνπζηάδνληαη αξρηθά θάπνηεο πιεξνθνξίεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ην ρψξν ηεο Πεξηβαιινληηθήο Δθπαίδεπζεο. πγθεθξηκέλα, αλαθέξνληαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο, ην γλσζηηθφ ηεο αληηθείκελν, βαζηθέο αξρέο θαη νη ζηφρνη ηεο. Καηαγξάθεηαη αλαιπηηθά ε εμειηθηηθή ηεο πνξεία απφ ηε ζηηγκή ηεο γέλλεζήο ηεο κέρξη θαη ζήκεξα θαη γίλεηαη ηδηαίηεξε αλαθνξά ζηε κεηεμέιημή ηεο απφ «Πεξηβαιινληηθή Δθπαίδεπζε» ζε «Δθπαίδεπζε γηα ην Πεξηβάιινλ θαη ηελ Αεηθνξία». Καζψο ην εθπαηδεπηηθφ παθέην πνπ επεμεξγαδφκαζηε ζηε ζπλέρεηα αθνξά ζηα πδάηηλα πεξηβάιινληα, παξνπζηάδνληαη πιεξνθνξίεο ζρεηηθέο κε ηελ εθπαίδεπζε ζε απηά ηα ηδηαίηεξα πεξηβάιινληα. Δπηζεκαίλνληαη νη ζηφρνη ηεο θαη ηνλίδεηαη ε ζεκαληηθφηεηα θαη ε αλαγθαηφηεηά ηεο. Αθνινπζεί παξάζεζε ζχληνκσλ πιεξνθνξηψλ πνπ αθνξνχλ ζην Οκνζπνλδηαθφ Δξεπλεηηθφ θαη Δθπαηδεπηηθφ Πξφγξακκα ησλ ΖΠΑ «Sea Grant College Program», απφ ην νπνίν έρεη παξαρζεί ην ζπγθεθξηκέλν παθέην. ηελ ηειεπηαία ελφηεηα ηεο εξγαζίαο γίλεηαη απφδνζε ηνπ εθπαηδεπηηθνχ παθέηνπ ζηελ ειιεληθή γιψζζα κε ηε κνξθή παξαξηήκαηνο. 32

34 Abstract This paper presents some information related to the educational field of Environmental Education. In particular, we quote the characteristics, the cognitive object (module), basic principles and its objectives. We present in details the evolutionary trajectory from the moment of birth until today and its evolution into an "Education for Environment and Sustainability". As the educational package we work on, is related to marine environments, some information is presented in relation to Marine and Aquatic Education, emphasizing its goals,importance and necessity. Rough information concerning the Federal Research and Educational Program of the U.S.A. entitled «Sea Grant College Program», is quoted, which is the origin of the production of this guide. Finally, at the last section of the paper (annex), the educational guide is translated in Greek. 33

35 ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ 34

36 WET AND WILD Δνόηεηα VI Θαλάζζια Οικολογία You Scratch My Back I'll Scratch Yours 35

37 You Scratch My Back I'll Scratch Yours Πίλαθαο πεξηερνκέλσλ Δηζαγσγή 38 Σκήκα Α Σκήκα Β Σκήκα Γ Σκήκα Γ Οηθνζπζηήκαηα 1. Γάζε ζηε ζάιαζζα- Ληβαδηα θειπηψλ Μηα φαζε ζηελ έξεκν- θνξαιιηνγελήο χθαινο Oη θνηλφηεηεο ησλ αιπθψλ Αλ δνχζα κεηαμχ ησλ παιηξξνηψλ Ζ αλνηθηή ζάιαζζα 64 Ρνή ελέξγεηαο 1. Σξνθηθέο αιπζίδεο ζηε ζάιαζζα Σξνθηθέο ζρέζεηο ηεο ξέγγαο έλα ηξνθηθφ πιέγκα Ζ ππξακίδα ηεο δσήο Έλα πείξακα νηθνινγίαο κε θηζηίθηα Δλεξγεηαθφο πξνυπνινγηζκφο ησλ ςαξηψλ -ξχπαλζε 90 Θξεπηηθνί Κύθινη 1. Ο θχθινο ηνπ άλζξαθα θαη ηνπ νμπγφλνπ Σν πιήξσκα θαζαξηζκνχ ηεο Φχζεο Αλαθχθισζε ζηε ζάιαζζα 96 πκβίσζε 1. Αιιειεμάξηεζε Πιέγκα ηεο δσήο Σα δψα θαη ηα θπηά πνπ ζπκβηψλνπλ Έλα κίλη νηθνζχζηεκα Καζαξηζκνζπκβίσζε

38 ΔΝΟΣΖΣΑ VI: Θαλάζζια Οικολογία Πίνακαρ πεπιεσομένυν (ζςνέσεια) Σκήκα Δ Οη άλζξσπνη ζην ύζηεκα 1. πληνληζκφο Ζ γε είλαη έλα terrarium Ζ αηψληα Θεφηεηα πνπ νλνκάδεηαη «Οηθνινγία» ηνραζκνί

39 ΔΝΟΣΖΣΑ VI: Θαλάζζια Οικολογία Δηζαγσγή Θαλάζζια οικολογία Ζιηαθή ελέξγεηα Ζ Οηθνινγία έρεη νξηζηεί σο «ε επηζηήκε ηεο ζρέζεο κεηαμχ ησλ νξγαληζκψλ ή νκάδσλ νξγαληζκψλ θαη ηνπ πεξηβάιινληφο ηνπο». Δίλαη κηα ζθαηξηθή επηζηήκε επεηδή φια ηα πξάγκαηα είλαη ζπλδεδεκέλα, απφ ηα θπηά ζηνλ αέξα ζηα δψα ζην λεξφ ζηνπο βξάρνπο ζηηο δσληαλέο θνηλφηεηεο γηα ηνλ άλζξσπν. ηελ ελφηεηα απηή ζα εμεηάζνπκε ηελ επηζηήκε ηεο νηθνινγίαο, κε έκθαζε ζηα ζαιάζζηα νηθνζπζηήκαηα θαη ηηο δηαδηθαζίεο πνπ ηα δηαηεξνχλ. Θα νινθιεξψζνπκε κε θάπνηεο ζθέςεηο πνπ πξνήξζαλ απφ πξφζθαηεο νηθνινγηθέο έξεπλεο. Αο εμεηάζνπκε ηελ πην ζεκειηψδε πηπρή ηεο δσήο ζηε γε, ηελ ελέξγεηα. Δίλαη ε ειηαθή ελέξγεηα πνπ ζεξκαίλεη ηνλ πιαλήηε καο, ην λεξφ, θαζηζηψληαο ην θηιφμελν. Ο ήιηνο δεκηνπξγεί ηνλ θαηξφ καο, νδεγεί ηνλ θχθιν ηνπ λεξνχ, θαη παξέρεη ηελ ελέξγεηα ζηα θπηά γηα λα παξάγνπλ ηξνθή. Δλέξγεηα πνπ ήηαλ γηα θαηξφ παγηδεπκέλε απφ ηα θπηά θαη κεηαηξάπεθε ζε ηζηνχο κε ηελ πάξνδν ησλ αηψλσλ έρεη κεηαηξαπεί ζε πεηξέιαην θαη άλζξαθα, ηα νπνία ηψξα ρξεζηκνπνηνχκε σο ζπκπιήξσκα πξνο ηνλ ήιην. Σν κεγαιχηεξν κέξνο ηνπ ειηαθνχ θσηφο πνπ πέθηεη πάλσ ζηε γε είηε αληαλαθιάηαη είηε απιά κεηαηξέπεηαη ζε ζεξκφηεηα. Μφλν έλα κηθξφ κέξνο ζπιιέγεηαη απφ ηα θπηά θαη κεηαηξέπεηαη ζε ηξφθηκα. Κάζε θνηλφηεηα θαη θάζε θπηφ ή δψν δεζκεχεηαη απφ ηελ ελέξγεηα πνπ είλαη δηαζέζηκε ζε απηφ. Όπσο θαη ην λφκηζκα, ε ελέξγεηα πξέπεη λα έρεη θαηάιιειν πξνυπνινγηζκφ θαη νη δξαζηεξηφηεηεο φισλ πξέπεη λα είλαη πεξηνξηζκέλεο ζην πνζφ ηεο ελέξγεηαο πνπ δηαηίζεηαη. Ζ ελέξγεηα απνηειεί ηελ θηλεηήξηα δχλακε, επηηξέπνληαο ηνπο πιεζπζκνχο ησλ θπηψλ θαη ησλ δψσλ λα επηβηψζνπλ. Απηέο νη ζπλαζξνίζεηο ησλ νξγαληζκψλ, καδί κε ην θπζηθφ ηνπο πεξηβάιινλ, νλνκάδνληαη «νηθνζπζηήκαηα». Αο εμεηάζνπκε κεξηθά νηθνζπζηήκαηα θαη λα δνχκε θαηά πφζνλ είλαη φκνηα θαη δηαθνξεηηθά. 38

40 Θαιάζζηα Οηθνζπζηήκα ηα:ζ αλνηρηή θαη βαζηά ζάιαζζα ΔΝΟΣΖΣΑ VI: Θαιάζζηα Οηθνινγία Δηζαγσγή(ζπλέρεηα) Με κεγάιε δηαθνξά ην κεγαιχηεξν νηθνζχζηεκα ζηε γε είλαη ε αλνηρηή ζάιαζζα. Παξφιν πνπ ιακβάλεη έλα κεγάιν πνζφ ηεο ειηαθήο ελέξγεηαο, πνιχ ιίγν απφ απηή ηελ ελέξγεηα ζπιιέγεηαη απφ ηα θπηά. Σα θπηά ηνπ σθεαλνχ ρξεηάδνληαη ηφζν ην ειηαθφ θσο φζν θαη ζξεπηηθά ζπζηαηηθά (ιίπαζκα) θαη αλ θάπνην απφ ηα δχν ιείπεη, δελ ζα ππάξμεη αλάπηπμε. Ζ επηθάλεηα ηεο αλνηρηήο ζάιαζζαο έρεη ζπλήζσο πνιχ ρακειή πεξηεθηηθφηεηα ζε ζξεπηηθά ζπζηαηηθά θαη, αλ θαη ππάξρεη άθζνλε ειηνθάλεηα, ηα θπηά δελ αλζίδνπλ (γη 'απηφ ην λεξφ ηεο αλνηρηήο ζάιαζζαο είλαη ηφζν θαζαξφ θαη ππάξρνπλ ηφζν ιίγα θνπάδηα ςαξηψλ). Βαζχηεξα ζηελ αλνηρηή ζάιαζζα, θάησ απφ ην βάζνο φπνπ ην ειηαθφ θσο δηαπεξλά, ηα λεξά είλαη πινχζηα ζε ζξεπηηθά ζπζηαηηθά, αιιά ε έιιεηςε ειηαθνχ θσηφο πεξηνξίδεη ηελ παξαγσγή ηξνθήο. Έηζη, θάζε δψλε πεξηνξίδεηαη απφ ηνλ παξάγνληα πνπ ε άιιε έρεη ζε αθζνλία. Αλ ήζειε θαλείο λα εθκεηαιιεπηεί ηελ αλνηθηή ζάιαζζα, ην πινχζην ζε ζξεπηηθά ζπζηαηηθά λεξφ απφ θάησ ζα πξέπεη λα κεηαθεξζεί ζε κηα θσηεηλή δψλε ζηελ επηθάλεηα. ε κεξηθέο πεξηνρέο απηφ ζπκβαίλεη θπζηθά, θαζψο ξεχκαηα κεηαθέξνπλ ηα βαζηά λεξά πξνο ηελ επηθάλεηα, απηφ νλνκάδεηαη αλάβιπζε. Οη πεξηνρέο απηέο ππνζηεξίδνπλ κηα αθζνλία ηεο δσήο, θαζψο ηα θπηά αλαπηχζζνληαη θαη κε ηε ζεηξά ηνπο απνηεινχλ ηξνθή γηα ηα ςάξηα. Ζ πινπζηφηεξε πεξηνρή γηα ηελ παξαγσγή ςαξηψλ ζηνλ θφζκν, εκθαλίδεηαη ζηα αλνηρηά ηνπ Πεξνχ, σο απνηέιεζκα απηήο ηεο αλάβιπζεο. Ζ εκθάληζε ηεο δσήο ζηελ αλνηρηή ζάιαζζα είλαη πνιχ δηαθνξεηηθή απφ απηήλ θαηά κήθνο ηεο αθηνγξακκήο. Τπάξρνπλ δχν ιφγνη γη 'απηφ. Σν πξψην ζρεηίδεηαη κε ηα θπηά θαη είλαη ζπλέπεηα ηνπ φηη δελ έρνπλ ππζκέλα δηαζέζηκν γηα πξνζθφιιεζε. Σα θπηά, ηεο αλνηρηήο ζάιαζζαο είλαη κηθξνζθνπηθά, κνλνθχηηαξα θαη νλνκάδνληαη θπηηθό πιαγθηόλ ή θπηνπιαγθηόλ. Plankton ζεκαίλεη πεξηπιάλεζε ζηα ειιεληθά. Σα θπηά απηά κεηαηνπίδνληαη γηαηί δελ ππάξρεη ηίπνηα ζην νπνίν κπνξνχλ λα πξνζθνιιεζνχλ. Έηζη, γηα λα κελ βπζηζηνχλ ζηα βαζχηεξα λεξά πνπ δελ δηαπεξλά ην θψο, ηα θπηά απηά είλαη κηθξά θαη πνιιά απφ απηά έρνπλ κηθξνζθνπηθέο πξνεθηάζεηο πνπ ηνπο επηηξέπνπλ λα επηπιένπλ ζαλ κηθξνζθνπηθά θηεξά ή ζσκαηίδηα ζθφλεο. 39

41 ΔΝΟΣΖΣΑ VI: Θαλάζζια Οικολογία Δηζαγσγή(ζπλέρεηα) Ζ δεχηεξε δηαθνξά παξαηεξείηαη ζηνλ ηξφπν δσήο ησλ ςαξηψλ ηεο αλνηρηήο ζάιαζζαο(πειαγηθά ςάξηα). Απηά ηα ςάξηα δελ κπνξνχλ λα θξπθηνχλ θνληά ζε θχθηα, θνξάιιηα, ή πέηξεο. Ωο εθ ηνχηνπ, πξέπεη λα πάξνπλ ηέηνην ρξψκα ψζηε λα ζπλδπαζηεί κε ηα ρξψκαηα ηνπ λεξνχ (βιέπε ελφηεηα IV, "Ο Βηνινγηθφο Ωθεαλφο" κάζεκα κε ηίηιν, "Ση είλαη ςάξη;" ζηε ζειίδα 25), θαη πξέπεη λα είλαη γξήγνξνη θνιπκβεηέο γηα λα κελ θαγσζνχλ. ηα βαζηά λεξά, απφ ηελ άιιε πιεπξά θάησ απφ ηα ειηφινπζηα λεξά, φπνπ ε λχρηα είλαη αηψληα, ηα ςάξηα έρνπλ δηαθνξεηηθά πξνβιήκαηα. Σν λα θνιπκπάλε γξήγνξα δελ είλαη ζεκαληηθφ, θαη ην πξφβιεκα ηεο απφθξπςεο δελ πθίζηαηαη ιφγσ ηνπ ζθνηαδηνχ. Αλη 'απηνχ, ε εχξεζε ελφο γεχκαηνο θαη ελφο ζπληξφθνπ γίλνληαη πξσηαξρηθνί παξάγνληεο. Πνιιά απφ απηά ηα ςάξηα πνπ δνπλ ζηα βαζηά ρξεζηκνπνηνχλ θψηα, φπσο απηά ησλ ππγνιακπίδσλ, γηα λα δειεάζνπλ ή λα ρξεζηκεχζνπλ σο αλαγλψξηζε γηα ην δεπγάξσκα. Φπζηθά, δελ ππάξρνπλ θπηά ζε απηή ηελ αλήιηα δψλε, αιιά πνιιά δψα θνιπκπνχλ πξνο ηελ επηθάλεηα ππφ ηελ θάιπςε ηνπ ζθφηνπο, ζε αλαδήηεζε ηξνθήο. Απηέο νη θαζεκεξηλέο κεηαθηλήζεηο ησλ δψσλ πξνζέιθπζαλ ηελ πξνζνρή ηνπ Ναπηηθνχ ησλ Ζλσκέλσλ Πνιηηεηψλ θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ Β' Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ, φηαλ ην ππνβξχρην ξαληάξ ηνπο εληφπηζε έλα ςεχηηθν ππζκέλα πνπ έηεηλε λα αλέβεη ζηελ επηθάλεηα ην βξάδπ θαη ζηε ζπλέρεηα λα θαηέβεη μαλά ηελ απγή. Απηφ νλνκάζηεθε βαζύ δηαζθνξπηζκέλν ζηξώκα (DSL), επεηδή πξνθάιεζε κηα δηαζπνξά θαη ηελ αληαλάθιαζε ησλ ερεηηθψλ θπκάησλ ηνπ ππνβξχρηνπ ξαληάξ. Αθφκα πην θάησ, νη θνηλφηεηεο ηνπ ππζκέλα ηεο βαζηάο ζάιαζζα αληηηίζεληαη δξακαηηθά κε ηνπο ξερνχο νκνιφγνπο ηνπο. ηελ βαζηά ζάιαζζα, νη ζπλζήθεο είλαη πνιχ ζηαζεξέο θαη αθφκα θη αλ ππάξρεη κηα πνιχ πεξηνξηζκέλε πνζφηεηα ηξνθήο θηιηξαξίζκαηνο απφ θάησ πξνο ηα πάλσ, ππάξρεη κηα ζρεηηθά πςειή πνηθηιφηεηα ηεο παλίδαο. Απηφ πξνθχπηεη απφ ηελ θνζκντζηνξηθή ζηαζεξφηεηα ηνπ πεξηβάιινληνο. Ζ βαζηά ζάιαζζα έρεη θαηά πάζα πηζαλφηεηα παξακείλεη ακεηάβιεηε γηα εθαηνκκχξηα ρξφληα, ζηελ δηάξθεηα ησλ νπνίσλ ε δσή έρεη αξγά δηαθνξνπνηεζεί θαη πξνζαξκνζηεί ζηηο θαηλνκεληθά απαγνξεπηηθέο ζπλζήθεο. Ο ππζκέλαο ηεο ζάιαζζαο είλαη ζεκαληηθφο, δηφηη εθεί είλαη ε πιεηνςεθία ησλ θπηηθψλ θαη δσηθψλ ππνιεηκκάησλ πνπ κεηαηξέπνληαη απφ ζάξθα θαη πάιη ζε ζξεπηηθέο νπζίεο ρξήζηκεο γηα ηα θπηά. Όηαλ απηέο νη ζξεπηηθέο νπζίεο θηάλνπλ ζε ειηνθψηηζηα πεξηβάιινληα, κέζσ αλάβιπζεο, κπνξνχλ ζηε ζπλέρεηα λα κεηαηξαπνχλ ζε δσληαλνχο ηζηνχο γηα κηα αθφκε θνξά θαη σο εθ ηνχηνπ λα νινθιεξσζεί ν θχθινο. 40

42 ΔΝΟΣΖΣΑ VI: Θαλάζζια Οικολογία Μεξηθά ξερά νηθνζπζηήκα ηα Οηθνζπζηήκ αηα θνξαιιηνγελ ώλ πθάισλ Δηζαγσγή(ζπλέρεηα) Μειεηψληαο ηνπο σθεαλνχο, εθεί πνπ δψλνπλ ηηο επείξνπο, ππάξρνπλ άιια νηθνζπζηήκαηα πην νηθεία ζε καο. Απηά πεξηιακβάλνπλ ηνπο θνξαιιηνγελείο πθάινπο, ιηβάδηα θειπηψλ, βξαρψδεηο αθηέο, ακκψδεηο παξαιίεο, εθβνιέο πνηακψλ, έιε θαη καγθξφβηνπο βάιηνπο. Όιεο απηέο νη θνηλφηεηεο δεζκεχνπλ θαη ρξεζηκνπνηνχλ πεξηζζφηεξε ειηαθή ελέξγεηα απφ ηελ αλνηθηή ζάιαζζα. Μεξηθέο είλαη αθφκα πην παξαγσγηθέο απφ ηηο πεξηνρέο αλάβιπζεο. Αο εμεηάζνπκε κεξηθά. Κνξαιιηνγελείο χθαινη αλαπηχζζνληαη ζεακαηηθά ζηνλ ηξνπηθφ αλνηρηφ σθεαλφ. Αιιά πψο κπνξεί εθεί λα ππάξμεη έλα ηέηνην πινχζην θαη παξαγσγηθφ νηθνζχζηεκα εθεί πνπ πξνεγνπκέλσο πεξηγξάςακε σο κηα βηνινγηθή έξεκν; ηαζεξφηεηα θαη απνηειεζκαηηθή αλαθχθισζή είλαη ηα θιεηδηά γηα ηελ επηηπρία ηεο θνηλφηεηαο απηήο. Με κηα βάζε, ην πεξηβάιινλ γίλεηαη πην ζηαζεξφ θαη πην θαηνηθήζηκν. ε έλα ηέηνην πεξηβάιινλ, νξηζκέλα θπηά κπνξνχλ λα γίλνπλ κεγαιχηεξα επελδχνληαο κεξηθά απφ ηα ηξφθηκά ηνπο απφ κφλα ηνπο. Έλα ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα ηεο αλαθχθισζεο είλαη ηα θνξαιιηνγελή δψα πνπ δεκηνπξγνχλ ηνλ χθαιν. Σα θνξαιιηνγελή δψα είλαη κέρξη ην ήκηζπ ηνπ θπηηθνχ πιηθνχ. Μέζα ζε θάζε θνξαιιηνγελή δψν, δνπλ πνιιά κεκνλσκέλα θπηηθά θχηηαξα. Απηή ε έλσζε δψνπ-θπηνχ είλαη πξνο φθεινο θαη ησλ δχν ζπλέηαηξσλ. Σν θπηφ παξαιακβάλεη ζξεπηηθά ζπζηαηηθά (απνξξίκκαηα) απφ ην δψν θαζψο θαη έλα πξνζηαηεπηηθφ κέξνο γηα λα δήζεη, ελψ ην δψν απνθηά ζπκπιεξσκαηηθή πεγή ηξνθήο. Ωο απνηέιεζκα, ηα ιίγα ζξεπηηθά ζπζηαηηθά πνπ έξρνληαη ζηνλ χθαιν απφ ηνλ αλνηθηφ σθεαλφ παγηδεχνληαη θαη θαηέρνληαη ζε απηφ ην θιεηζηφ νηθνζχζηεκα. Δλαιιάζζνληαη θαη αλαθπθιψλνληαη, επηηξέπνληαο ηα θπηά λα αλαπηχζζνληαη θαη λα κεηαηξέπνπλ ειηαθή ελέξγεηα ζε ηξνθή γηα ηελ θνηλφηεηα. Ζ παξαγσγηθφηεηα κπνξεί λα είλαη 20 θνξέο κεγαιχηεξε απφ φ, ηη ζηα χδαηα πέξαλ ηνππθάινπ. 41

43 ΔΝΟΣΖΣΑ VI: Θαλάζζια Οικολογία Δηζαγσγή(ζπλέρεηα) Οηθνζπζηήκα ηα εθβνιώλ θαη βάιησλ ηα νηθνζπζηήκαηα ησλ εθβνιψλ ησλ πνηακψλ θαη ησλ βάιησλ, βξίζθνπκε εμίζνπ πςειφ βαζκφ ρξεζηκνπνίεζεο ηνπ ειηαθνχ θσηφο θαη παξαγσγή ηξνθήο, αιιά θάησ απφ πνιχ δηαθνξεηηθέο ζπλζήθεο. ε απηά ηα νηθνζπζηήκαηα, δελ ππάξρεη έιιεηςε ζξεπηηθψλ νπζηψλ ιίπαζκα θαη ειηαθφ θσο θαη ηα δχν βξίζθνληαη ζε αθζνλία. Αιιά πεξηβαιινληηθέο θαθνπρίεο πξνθχπηνπλ απφ ηε ζπλερή ξνή ηνπ γιπθνχ λεξνχ δηα κέζσ ησλ βξνρψλ θαη ησλ πνηακψλ, ην θξχν ηνπ ρεηκψλα, θαη ηηο παξαηεηακέλεο πεξίνδνη ηεο άκπσηεο φπνπ ηα θπηά είλαη εθηεζεηκέλα ζηνλ αέξα θαη ην θσο ηνπ ήιηνπ. Ωο απνηέιεζκα, ππάξρνπλ ζρεηηθά ιίγα είδε νξγαληζκψλ ζην ζχζηεκα απηφ. Γελ ππάξρνπλ κεγάινη πιεζπζκνί δψσλ πνπ βφζθνπλ ηα θπηά. ε αληίζεζε, ηα δψα πεξηκέλνπλ ηα θπηά λα πεζάλνπλ θαη λα απνζπληεζνχλ απφ βαθηήξηα θαη κχθεηεο. ηε δηαδηθαζία απηή, ηα βαθηήξηα εκπινπηίδνπλ πξαγκαηηθά ην θπηηθφ πιηθφ κεηαηξέπνληαο ηνπο πδαηάλζξαθεο ζε πξσηεΐλεο. Απηά ηα νξγαληθά ζπληξίκκηα, πνπ νλνκάδνληαη ζξχκκαηα, γίλνληαη κηα πεγή ηξνθήο γηα ηα ζθνπιήθηα, ηα ζαιηγθάξηα, κχδηα, γαξίδεο, θαη ηα ςάξηα φπσο ν θέθαινο. Οη πγξφηνπνη εθηεινχλ κηα άιιε ζεκαληηθή ιεηηνπξγία, θαηά ηελ νπνία ζπρλά ρξεζηκεχνπλ σο κηα νηθνζέζε γηα ηα ςάξηα ηνπ σθεαλνχ. Πεξηζζφηεξα απφ ηα κηζά εκπνξηθψο ζεκαληηθά ςάξηα θαηά κήθνο ηεο αλαηνιηθήο αθηήο καο σνηνθνχλ. Δπηπιένλ, είλαη ζε ζέζε λα αλερζνχλ ηα πςειά επίπεδα ησλ ηδεκάησλ θαη ησλ νξγαληθψλ εηζφδσλ θαη κπνξνχλ λα θαζαξίδνπλ αθφκε θαη νηθηαθά ιχκαηα. 42

44 ΔΝΟΣΖΣΑ VI: Θαλάζζια Οικολογία Οηθνζπζηήκαηα ιηβαδηώλ θειπηώλ Οηθνζύζηεκ α βξαρώδεηο αθηέο Δηζαγσγή(ζπλέρεηα) Σα ιηβάδηα θειπηψλ είλαη επίζεο παξαγσγηθέο θνηλφηεηεο. Όπσο ηα δέληξα ζην δάζνο, απηά ηα θπηά παξέρνπλ έλα βηφηνπν γηα πνιινχο άιινπο νξγαληζκνχο, αιιά δελ εμππεξεηνχλ άκεζα σο πεγή ηξνθήο γηα ηα πεξηζζφηεξα δψα. Όπσο θαη ηα θπηά ησλ ειψλ, κφλν κεηά ην ζάλαην ρξεζηκεχζνπλ σο ηξνθή ζηα δψα. Σν πεξηβάιινλ ησλ θειπηψλ είλαη ιηγφηεξν άγξην απφ ηηο εθβνιέο ηνπ θαη έηζη ε πνιπκνξθία είλαη κεγαιχηεξε. Όπσο θαη κε ηνπο θνξαιιηνγελείο πθάινπο, ζεκαληηθέο επελδχζεηο ζε ελέξγεηα γίλνληαη γηα ηε δεκηνπξγία κηαο δνκήο γηα ηελ θνηλφηεηα, πνπ εληζρχεη ηε ζηαζεξφηεηα θαη ηελ πνηθηινκνξθία. Οη θέιπηεο είλαη ηα ηαρχηεξα αλαπηπζζφκελα θπηά ζηε γε, απμάλνληαο ην κήθνο ηνπο έσο θαη θαηά δχν πφδηα αλά εκέξα ππφ ηηο θαιχηεξεο δπλαηέο ζπλζήθεο. Πνιιέο βξαρψδεηο αθηέο, δελ θπξηαξρνχληαη απφ ιηβάδηα θειπηψλ. Απηά ηα νηθνζπζηήκαηα πεξηιακβάλνπλ κηα πνηθηιία απφ θπηά, δψα ρσξίο ζπνλδπιηθή ζηήιε, θαη ηα ςάξηα. Ο ρψξνο είλαη ζπλήζσο πεξηνξηζκέλνο, θαη ηα δψα πξέπεη λα αληαγσλίδνληαη γηα κηα ζέζε γηα λα δνπλ. ε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο, απηέο νη δπλάκεηο αληαγσληζκνχ θάζε είδνπο γηα λα δήζεη ζε έλα θάπσο δηαθνξεηηθφ ελδηαίηεκα ή κε δηαθνξεηηθφ ηξφπν, έρνπλ ζαλ απνηέιεζκα κηα πην δηαθνξνπνηεκέλε θνηλφηεηα. Δίλαη πξνο φθεινο ηνπ θάζε είδνπο λα απνθεχγεη ηε κάρε ψζηε λα κελ γίλεη ζπαηάιε ελέξγεηαο. Δίλαη θαιχηεξα λα αιιάμεη ιίγν θαη λα απνθχγεη ηε ζχγθξνπζε. Οκνίσο, ηα αξπαθηηθά δψα, φπσο ν αζηεξίαο, κπνξνχλ λα απμήζνπλ ηνλ αξηζκφ ησλ δηαθνξεηηθψλ εηδψλ νξγαληζκψλ θαηά κήθνο ηεο αθηνγξακκήο. Μεξηθά κχδηα αλαπηχζζνληαη ζε ηέηνηεο ππθλέο θνηλφηεηεο πνπ απνθιείνπλ άιια δψα. Γεδνκέλνπ φηη ν ζεξεπηήο ηνπο, ν αζηεξίαο, αλνίγεη ρψξν γηα ηε δεκηνπξγία απνηθηψλ απφ άιια είδε. Καηά κήθνο κηαο βξαρψδεο αθηήο κεηαμχ ησλ παιηξξνηψλ, κπνξεί θαλείο λα παξαηεξήζεη εκθαλείο δψλεο φπνπ ηα θπηά θαη ηα δψα επηβηψλνπλ δηαθνξεηηθά. 43

45 ΔΝΟΣΖΣΑ VI: Θαλάζζια Οικολογία Οηθνζύζηεκ α ακκώδνπο αβαζή βπζνύ ύλνςε νηθνζπζηήκ αηνο Δηζαγσγή(ζπλέρεηα) ηνλ ακκψδε αβαζή βπζφ, ε δσή είλαη πνιχ δηαθνξεηηθή. Γελ ππάξρεη θακία ζηαζεξή ζέζε γηα πξνζθφιιεζε. Ζ άκκνο ηεο παξαιίαο ζπλερψο αλαζηαηψλεηαη απφ ηα θχκαηα θαη κεηαθηλείηαη θαηά κήθνο ηεο αθηήο. Ωο απνηέιεζκα, δελ ππάξρνπλ κεγάιεο θνηλφηεηεο θπηψλ θαη νη πιεζπζκνί δελ πνηθίινπλ. Ζ ελέξγεηα ζπλήζσο ζπιιακβάλεηαη απφ θπηνπιαγθηφλ ησλ επηθαλεηαθψλ πδάησλ. Ζ ελέξγεηα θζάλεη ζην βπζφ, δηακέζνπ ησλ θπηψλ απηψλ ή ησλ κηθξψλ δψσλ πνπ ηξέθνληαη απφ απηά. Όπσο θαη κε ηηο ειψδεηο πεξηνρέο, απηνί νη νξγαληζκνί πνπ κπνξνχλ λα επηβηψζνπλ ζπρλά θπξηαξρνχλ ζηελ θνηλσλία, δεδνκέλνπ φηη ππάξρνπλ ιίγνη αληαγσληζηέο πνπ κπνξνχλ λα αληέρνπλ ηηο θαθνπρίεο. Βιέπνπκε ππθλνχο πιεζπζκνχο θαβνπξηψλ ηεο άκκνπ ζε παξαιίεο ή sea dollars (ζαιάζζηα αζπφλδπια πνπ κνηάδνπλ κε επίπεδνπο, θπθιηθνχο αρηλνχο), ιίγν πην έμσ. Σα πεξηζζφηεξα απφ ηα δψα απηά πξέπεη λα αληηκεησπίζνπλ ηα θχκαηα θαη ηε κεηαηφπηζε ηεο άκκνπ, πνιινί απνθεχγνπλ ηηο αληίμνεο ζπλζήθεο «ζάβνληαο» ηνλ εαπηφ ηνπο θάησ απφ ηελ επηθάλεηα. Απφ απηή ηε ζχληνκε καηηά ζε κεξηθά ζαιάζζηα νηθνζπζηήκαηα, κπνξνχκε λα θάλνπκε θάπνηεο γεληθεχζεηο ζρεηηθά κε ηηο νηθνινγηθέο αξρέο πνπ ηα δηέπνπλ. Οη θνηλφηεηεο πνπ έρνπλ πνιιά δηαθνξεηηθά είδε δσήο είλαη απνηέιεζκα ελφο ζηαζεξνχ πεξηβάιινληνο (θνξαιιηνγελήο χθαινο) ελφο ζηαζεξνχ πεξηβάιινληνο πνπ ππάξρεη εδψ θαη πνιχ θαηξφ (βαζηά ζάιαζζα) ηνπ αληαγσληζκνχ θαη ησλ ζπλεπεηψλ ηεο δξάζεο ησλ ζεξεπηψλ (βξαρψδε αθηνγξακκή) θαη, θπζηθά, φζν πην πνιιά δηαθνξεηηθά είδε βηφηνπσλ ππάξρνπλ ηφζν πην πνιιά είδε δηαθνξεηηθψλ νξγαληζκψλ ππάξρνπλ, είηε πξφθεηηαη γηα κηα βξαρψδε αθηή, έλα ιηβάδη θειπηψλ, ή έλα θνξαιιηνγελή χθαιν. Πεξηβάιινληα ηα νπνία δελ είλαη ζηαζεξά, φπσο είλαη ν αβαζήο ακκψδεο βπζφο ή ηα έιε θαη νη εθβνιέο πνηακψλ, έρνπλ ιηγφηεξα είδε δσήο αιιά απηφ δελ ζεκαίλεη φηη έλα ηέηνην ζχζηεκα δελ κπνξεί λα είλαη παξαγσγηθφ. Οη εθβνιέο ησλ πνηακψλ κπνξνχλ λα δεζκεχζνπλ ηφζε ειηαθή ελέξγεηα, φζε θάζε θνηλφηεηα ζηε γε. Ζ έιιεηςε ζξεπηηθψλ ζπζηαηηθψλ θαη έλα κέξνο ηεο πξνζθφιιεζεο πεξηνξίδνπλ ηελ πνζφηεηα θαη ην κέγεζνο ησλ θπηψλ πνπ δνπλ ζηελ αλνηθηή ζάιαζζα Αιιά κε ηελ χπαξμε κηαο ζηαζεξήο ηνπνζεζίαο γηα λα δήζεη θάπνηνο νξγαληζκφο, ν θνξαιιηνγελήο χθαινο κπνξεί λα μεπεξάζεη ηα φξηα ησλ ζξεπηηθψλ νπζηψλ, κέζα απφ ηελ απνηειεζκαηηθή αλαθχθισζε εληφο ηνπ ζπζηήκαηνο. 44

46 ΔΝΟΣΖΣΑ VI: Θαλάζζια Οικολογία Δηζαγσγή(ζπλέρεηα) Ρνή ελέξγεηαο: ηξνθηθά πιέγκαηα θαη ηξνθηθέο ππξακίδεο ε φια απηά ηα νηθνζπζηήκαηα, ε ηξνθή πνπ δεκηνπξγείηαη απφ ηα θπηά ρξεζηκνπνηείηαη απφ δψα ηα νπνία, κε ηε ζεηξά ηνπο, ηξψγνληαη απφ άιια δψα θαη νχησ θαζεμήο. Σα ζαιάζζηα δψα ρξεζηκνπνηνχλ κηα κεγάιε πνηθηιία απφ κεζφδνπο δηαηξνθήο (κεξηθέο ζπδεηήζεθαλ ζηελ ελφηεηα IV, "Ο Βηνινγηθφο Ωθεαλφο"), αιιά απηά κπνξνχλ λα νκαδνπνηεζνχλ ζε ηξεηο κεγάιεο θαηεγνξίεο. Μεξηθά δψα θηιηξάξνπλ πιαγθηφ ή άιια ζσκαηίδηα ηξνθίκσλ απφ ην λεξφ Άιινη είλαη ζεξεπηέο ή βνζθεηέο, νη νπνίνη αξπάδνπλ άιινπο νξγαληζκνχο θαη ηξέθνληαη κε απηνχο. Αθφκα άιινη ηξέθνληαη απφ ζξχκκαηα ηξνθήο, ηα κεξηθψο απνζπλζεκέλα πιηθά ησλ θπηψλ θαη ησλ δψσλ. Σα θπηά είλαη είηε θηιηξαξηζκέλα απφ ην λεξφ θαη ρξεζηκνπνηνχληαη γηα βνζθή θαηεπζείαλ, ή θαηαλαιψλνληαη σο ζξχκκαηα. Σα θπηνθάγα δψα πνπ ηξέθνληαη κε θπηά, κε ηε ζεηξά ηνπο, θαηαλαιψλνληαη απφ ζαξθνθάγα, δψα πνπ ηξέθνληαη κε άιια δψα. Μπνξνχκε λα απεηθνλίζνπκε απηέο ηηο ζρέζεηο δηαηξνθήο θαη ηε ζπλαθφινπζε κεηαθνξά ηεο ελέξγεηαο κε δχν ηξφπνπο: κέζσ ησλ ηξνθηθψλ πιεγκάησλ ή ηελ ππξακίδα ηεο δσήο. Σα ηξνθηθά πιέγκαηα δείρλνπλ παξαζηαηηθά ηνπο νξγαληζκνχο ηεο θνηλφηεηαο πνπ ζπλδένληαη κε γξακκέο πνπ αληηπξνζσπεχνπλ ηηο δηαηξνθηθέο ζρέζεηο. Σν θπηνπιαγθηφλ κπνξεί λα θαηαλαισζεί απφ κηθξά δψα πνπ ηξψγνληαη απφ άιια είδε δψσλ. Απηά ζηε ζπλέρεηα γίλνληαη ιεία, γηα παξάδεηγκα, απφ ηηο ξέγγεο, νη νπνίεο, κε ηε ζεηξά ηνπο, κπνξεί λα θαηαλαισζνχλ απφ θάιαηλεο θαη θαξραξίεο. ε νξηζκέλεο θνηλφηεηεο, ππάξρνπλ πνιιέο ζπλδέζεηο ζε απηέο ηηο ηξνθηθέο αιπζίδεο ή ηα ηξνθηθά πιέγκαηα. ε νξηζκέλεο νη ζπλδέζεηο είλαη ζρεηηθά απιέο. 45

47 ΔΝΟΣΖΣΑ VI: Θαλάζζια Οικολογία Δηζαγσγή(ζπλέρεηα) Αιιά θάζε θνξά πνπ ππάξρεη κηα κεηαθνξά ελέξγεηαο (φηαλ έλα δψν ηξψεη άιιν), ππάξρεη κηα απψιεηα. Γηα παξάδεηγκα, αλ απνκνλψζνπκε έλα δψν θνληά ζηελ θνξπθή ηεο ππξακίδαο, κειεηψληαο φινπο ηνπο νξγαληζκνχο πνπ πξέπεη λα θάεη γηα λα επηβηψζεη θαη ζηε ζπλέρεηα φια ηα πιάζκαηα πνπ πξέπεη απηά λα θάλε γηα λα επηβηψζνπλ, γξήγνξα ζρεκαηίδνπκε κηα ππξακίδα κε κηα δηαξθψο δηεπξπλφκελε βάζε. Όια ηα ηξφθηκα πνπ ηξψκε, γηα παξάδεηγκα, δελ πξννξίδνληαη γηα αλάπηπμε. Σν κεγαιχηεξν κέξνο απηψλ πνπ ηξψκε απιά καο επηηξέπεη λα δηαηεξεζνχκε. Υξεζηκνπνηνχκε ελέξγεηα γηα κεηαθίλεζε, εξγαζία, δηαηήξεζε ηεο πγείαο, δηαηήξεζε ηεο ζεξκνθξαζίαο ηνπ ζψκαηνο καο, γηα αλαπαξαγσγή, θιπ. Καηά ζπλέπεηα, ρξεηάδεηαη έλα ηεξάζηην πνζφ ηξνθήο (ή ιείαο) γηα λα επηβηψζεη έλαο πιεζπζκφο ζεξεπηψλ. Μπνξνχκε λα απεηθνλίζνπκε απηφ ην θαηλφκελν σο κηα ππξακίδα πνπ δηαηξείηαη νξηδφληηα ζε ζηξψκαηα. Ζ ειηαθή ελέξγεηα πξνζιακβάλεηαη γηα κηα ρξνληθή πεξίνδν απφ ην επίπεδν ησλ θπηψλ ζηε βάζε ηεο ππξακίδαο. Απηφ είλαη ην ζεκέιην πάλσ ζην νπνίν φιε ε δσή είλαη βαζηζκέλε. Σν πιείζην ηεο ελέξγεηαο πνπ ιακβάλεηαη ρξεζηκνπνηείηαη απφ ηα ίδηα ηα θπηά, κε κφλν έλα κηθξφ πνζφ δηαζέζηκν γηα ρξήζε ζην επφκελν επίπεδν πξνο ηα πάλσ. Απηά ηα θπηνθάγα ρξεζηκνπνηνχλ πάιη κεγαιχηεξν κέξνο ηεο ελέξγεηάο ηνπο γηα ηελ επηβίσζε ηνπο, αιιά έλα κηθξφ πνζνζηφ ηεο ελέξγεηαο πνπ παίξλνπλ απφ ηα θπηά, κεηαθέξεηαη ζηνπο ζεξεπηέο ηνπο θαη νχησ θαζεμήο. 46

48 ΔΝΟΣΖΣΑ VI: Θαλάζζια Οικολογία κεηαηξνπήο Δηζαγσγή(ζπλέρεηα) Βηνζπγθέληξ σζε θαη ξύπαλζε Σν ζρεηηθά ρακειφ πνζφ ηεο ελέξγεηαο πνπ είλαη δηαζέζηκν θνληά ζηα επίπεδα ηεο θνξπθήο είλαη έλαο ζεκαληηθφο παξάγνληαο πξνο εμέηαζε γηα ηελ απφθηεζε ησλ ηξνθήο απφ ηε ζάιαζζα. Σα ςάξηα ζηα πςειφηεξα επίπεδα, φπσο ν ηφλνο, δελ κπνξνχλ πνηέ λα είλαη άθζνλα, επεηδή ε ηξνθή πνπ έρνπλ ζηε δηάζεζή ηνπο είλαη πεξηνξηζκέλε. Με ηνλ ίδην ηξφπν, κπνξνχκε λα δνχκε γηαηί νη θάιαηλεο ήηαλ θάπνηε ηφζν πνιπάξηζκεο θαη κπνξνχλ αθφκε λα αλαπηχζζνληαη ηφζν: Απνθεχγνπλ ηηο απψιεηεο κεηαθνξάο κε ην λα ηξέθνληαη κε κηθξά θαξθηλνεηδή ζε ρακειφηεξν θαη πην άθζνλν επίπεδν ηεο δηαηξνθηθήο ππξακίδαο. Σν γεγνλφο φηη έλα δψν θαηαλαιψλεη πνιχ πεξηζζφηεξε ηξνθή απφ φ, ηη απηή πνπ ρξεζηκνπνηεί γηα αλάπηπμε, νδεγεί ζε έλα ελδηαθέξνλ θαηλφκελν πνπ νλνκάδεηαη "βηνζπγθέληξσζε", ε νπνία έρεη ζεκαληηθέο επηπηψζεηο ζηελ ηξέρνπζα ζπδήηεζε γηα ηε ξχπαλζε. Αο ππνζέζνπκε φηη θάζε κηθξφ θπηφ απνξξνθά κία κνλάδα ηεο ξχπαλζεο απφ ην λεξφ. Απηφο ν ξχπνο, δελ έρεη θακία ζξεπηηθή αμία θαη δελ αμηνπνηείηαη σο πεγή ελέξγεηαο, νχηε απνβάιιεηαη, αιιά δηαηεξείηαη ζην ζψκα ηνπ νξγαληζκνχ. Σψξα, αο ππνζέζνπκε φηη έλα κηθξφ δψν ηξψεη 10 ηέηνηα θπηά: ηψξα έρεη δέθα θνξέο ηε ζπγθέληξσζε ηνπ ξχπνπ ζην ζψκα ηνπ. Σν επφκελν κεγαιχηεξν δψν ηξψεη έπεηηα 10 κηθξά θαη έηζη πνιιαπιαζηάδεη ηελ πνζφηεηα ηνπ ξχπνπ επη 10, κε απνηέιεζκα 100 κνλάδεο ξχπσλ ζην κεγαιχηεξν δψν. Όηαλ απηά ηα ςάξηα ηξψγνληαη απφ έλα κεγαιχηεξν, ε ζπγθέληξσζε ηνπ ξχπνπ απμάλεηαη θαηά 1000 θνξέο. Καη, ηέινο, εάλ, γηα παξάδεηγκα, έλαο πειεθάλνο ηξψεη 10 απφ απηά ηα ηειεπηαία ςάξηα, ε ζπγθέληξσζε ηνπ ξχπνπ πνιιαπιαζηάδεηαη θνξέο πεξηζζφηεξν απφ εθείλε ηνπ λεξνχ. Απηή ε αθνινπζία αθξηβψο ζπλέβε πξηλ απφ κεξηθά ρξφληα ζε έλαλ πιεζπζκφ ησλ πειεθάλσλ ζηα αλνηθηά ησλ αθηψλ ηεο Καιηθφξληαο. Ωο απνηέιεζκα ησλ πςειψλ ζπγθεληξψζεσλ DDT ζε απηνχο ηνπο πειεθάλνπο, γέλλεζαλ απγά κε θέιπθνο ηφζν ιεπηφ πνπ θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ ρεηξφηεξνπ ρξφλνπ, θαλέλαο απφ ηνπο λενζζνχο δελ επέδεζε. Σν παξάδεηγκα απηφ αλαδεηθλχεη κηα ζεκαληηθή αλεζπρία πνιιψλ ζπδεηήζεσλ ξχπαλζεο: ε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο κπνξεί λα κελ πξνζέμνπκε ηηο ζπλέπεηεο ηεο ξχπαλζεο ακέζσο. Ζ δεκία κπνξεί λα βιάςεη κφλν ηνπο λένπο ή ηηο κειινληηθέο γελεέο. 47

49 48

50 Σκήκα Α: Οηθνζπζηήκαηα Γάζε ζηε ζάιαζζα Ληβάδηα θειπηώλ Σάμεηο Κ-6 Σηόρνο Υιηθά Δξαζηεξηόηεηα Εξσηήζεηο Ο καζεηήο ζα είλαη ζε ζέζε λα πξνζδηνξίζεη θαη λα απεηθνλίζεη ηελ νηθνινγία ηεο θνηλφηεηαο ησλ ιηβαδηψλ ησλ θειπηψλ. Wheeler Η. North. Giant Kelp: Sequoias of the sea. National Geographic August 1972, 142 (2), Υξψκαηα, κνιχβηα θαη ραξηί Γείμηε ζηνπο καζεηέο ηηο θσηνγξαθίεο θαη ζπδεηήζηε καδί ηνπο ην θείκελν ηνπ άξζξνπ. Εσγξαθίζηε ή ζρεδηάζηε έλα κίλη-νηθνζχζηεκα ιηβαδηψλ θειπηψλ, ρξεζηκνπνηψληαο δψα θαη θπηά. Γηαηί νη θέιπηεο είλαη ηόζν ζεκαληηθέο γηα ηελ θνηλόηεηα; (Όπσο ηα δέληξα ζε έλα δάζνο, δίλνπλ ζε πνιιέο άιιεο κνξθέο δσήο κηα ζέζε γηα λα δήζνπλ, αιιά θαη πεγέο ηξνθήο.) Πνηνο ηξώεη θέιπηεο; (ε κηα πγηή θνηλσλία., ζαιηγθάξηα, αρηλνί θαη νξηζκέλα ςάξηα ηξψλε θχθηα, αιιά δελ ππεξβφζθνπλ ηνλ πφξν, δεδνκέλνπ φηη απηφ ζα ηνπο βιάςεη κφλν καθξνπξφζεζκα. Πνηνο ηξώεη αρηλνύο; (Μεξηθά ςάξηα, ζαιάζζηεο ελπδξίδεο, θαη νη άλζξσπνη. Σξψκε ηηο γνλάδεο ηνπο σο κηα ιηρνπδηά.) Γηαηί θάπνηα ιηβάδηα έρνπλ εμαθαληζηεί; [Ζ απψιεηα ηεο ζαιάζζηαο ελπδξίδαο, ζεξεπηήο ηνπ αρηλνχ, κπνξεί λα έρεη δηαηαξάμεη ηελ ηζνξξνπία ηεο θχζεο. Απηφ είλαη έλα παξάδεηγκα κηαο απιήο ηξνθηθήο αιπζίδαο, φπνπ νη ζαιάζζηεο ελπδξίδεο (ζαξθνθάγα δψα) ηξέθνληαη κε αρηλνχο (θπηνθάγα δψα), ηα νπνία ηξέθνληαη κε θχθηα (θπηά ή πξσηνγελείο παξαγσγνί). Ζ ηζηνξία ησλ θειπηψλ είλαη πην πεξίπινθε, φκσο, γηαηί ε ξχπαλζε είλαη έλαο επηπιένλ παξάγνληαο πίεζεο γηα ηελ απψιεηα ησλ ιηβαδηψλ ησλ θειπηψλ. Ξέξνπκε φηη απηφ είλαη αιήζεηα, δηφηη νξηζκέλεο πεξηνρέο ρσξίο ζαιάζζηεο ελπδξίδεο θαη ρσξίο ξχπαλζε εμαθνινπζνχλ λα ζηεξίδνπλ πγηείο θνηλφηεηεο θειπηψλ.] Γηαηί κπνξεί ν αζβέζηεο πνπ ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα ζθνησζνύλ νη αρηλνί λα είλαη επηβιαβήο; (Μπνξεί λα ζθνηψζεη άιια δψα θαη λα βιάςεη ηελ πνηθηινκνξθία θαη ηε ζηαζεξφηεηα ηνπ νηθνζπζηήκαηνο.) 49

51 Σκήκα Α: Οηθνζπζηήκαηα Εξσηήζεηο (ζπλέρεηα) Σάμεηο Κ-6 Τη θάλεη ε ρεκηθή νπζία πνπ πξνέξρεηαη από ηηο θέιπηεο; (Μαο επηηξέπεη λα αλακεηγλχνπκε ιάδη θαη λεξφ ζε επηδφξπηα, ζάιηζεο γηα ζαιάηεο, παγσηά, θαη πάλσ απφ 300 άιια πξντφληα.) Γηαηί ζηνπο ςαξάδεο αξέζνπλ νη θέιπηεο? (Δπεηδή φπνπ ππάξρνπλ δάζε θειπηψλ, ππάξρνπλ ζπλήζσο κεγάιεο πνζφηεηεο ςαξηψλ. Μεγαιχηεξα αξπαθηηθά κεξηθέο θνξέο έξρνληαη θνληά ζηηο άθξεο ησλ δαζψλ ησλ θειπηψλ γηα λα ζεξεχζνπλ κηθξφηεξα πεηξφςαξα, πέξθεο, wrasses, θιπ., πνπ θαηνηθνχλ ζηα δάζε θειπηψλ.) Πνην είλαη ην ηαρύηεξα αλαπηπζζόκελν θπηό ζηνλ θόζκν; (νη θέιπηεο Απμάλνληαη έσο θαη δύν πόδηα αλά εκέξα.) Αλάθεξε κεξηθά δώα πνπ δνπλ κέζα ζηηο θέιπηεο. [Garibaldi (έλα πνξηνθαιί ςάξη), ζαιηγθάξηα, ηα ζαιάζζηα ιηνληάξηα, αζηεξίεο θαη αλεκψλεο.] Γηαηί ηα ρέιηα δελ ηξώλε ηηο γαξίδεο ζηελ ηξύπα ηνπο; (νη γαξίδεο θαζαξίδνπλ ην ρέιη ζε κηα ακνηβαία ζρέζε φπνπ θαη νη δχν σθεινχληαη.) Αλ δνύζαηε ζε έλα ιηβάδη θειπηώλ, πνην δών ζα ζέιαηε λα είζηε; Γηαηί; Πνηνο λνκίδεηε όηη ζα πξνζπαζνύζε λα ζαο θάεη; Πώο ζα απνθεύγαηε ην λα θαγσζείηε; (Άζρεκε γεύζε, απόθξπςε, θακνπθιάξηζκα, δειεηεξηώδε αγθάζηα, κέγεζνο, ζθιεξόηεηα, βγαίλσ κόλν ηε λύρηα, ηαμηδεύσ ζε θνπάδηα, θιπ.) 50

52 Σκήκα Α: Οηθνζπζηήκαηα ηόρνο Τιηθά Γξαζηεξηόηεηα Δξσηήζεηο Μηα όαζε ζηελ έξεκν -θνξαιιηνγελήο ύθαινο Σάμεηο Κ-6 Ο καζεηήο ζα είλαη ζε ζέζε λα πξνζδηνξίζεη θαη λα απεηθνλίζεη ηελ νηθνινγία ηεο θνηλφηεηαο ηνπ θνξαιιηνγελνχο πθάινπ. Eugenie Clark. Strangest Sea: Red Sea.. National Geographic, September 1975, 148 ( ). David Doubilet. Rainbow World,Beneath the Red Sea,. National Geographic, September 1975, 148 ( ). Υξψκαηα, κεγάιε ιεπθή θφιια ραξηί γηα ηνηρνγξαθία, ζθνπγγάξηα, ρξσκαηηζκέλν ραξηί θαηαζθεπήο, θαη θφιια. Γείμηε ζηνπο καζεηέο ηηο θσηνγξαθίεο θαη ζπδεηήζηε καδί ηνπο ην θείκελν ηνπ άξζξνπ. Βάιηε ηνπο καζεηέο λα ρσξηζηνχλ ζε δχν νκάδεο γηα λα δσγξαθίζνπλ κηα ηνηρνγξαθία πνπ απεηθνλίδεη ηνλ θνξαιιηνγελή χθαιν. Μηα νκάδα κπνξεί λα παξνπζηάζεη ηε δσή ησλ θπηψλ, ε άιιε ζα απεηθνλίδεη ηε δσή ησλ δψσλ. Υξσκαηίζηε κε ζθνπγγάξη ην λεξνχ ηνπ σθεαλνχ θαη ηνπ θνξαιιηνγελνχο πθάινπ σο θφλην ζην ιεπθφ ραξηί. Κάζε νκάδα ζα ζθίζεη, ζηε ζπλέρεηα, ηα δψα ή ηα θπηά ηεο απφ ρξσκαηηζηφ ραξηί θαηαζθεπήο (πξνζζέηνληαο άιια ρξψκαηα ραξηηνχ θαηαζθεπψλ ζηελ επηθάλεηα γηα λα πάξεη ηελ επηζπκεηή εκθάληζε ηνπ θπηνχ ή δψνπ). Με ην ζρίζηκν ηνπ ραξηηνχ αληί λα ρξεζηκνπνηνχλ ςαιίδη, ζα πάξεηε έλα ελδηαθέξνλ «ππνβξχρην» απνηέιεζκα. Κνιιήζηε ηα επάλσ ζηελ ηνηρνγξαθία. Γηαηί νλνκάδνπκε απηό ην νηθνζύζηεκα όαζε ζηελ έξεκν? ( ζα παξαηεξήζεηε φηη ην λεξφ είλαη πνιχ θαζαξφ. Θξεπηηθά ζπζηαηηθά θαη σο εθ ηνχηνπ πιαγθηφλ δελ ππάξρνπλ ζε κεγάιε αθζνλία. Ζ ηξνθή, σο εθ ηνχηνπ, δελ είλαη άθζνλε. Απηφ ην νηθνζχζηεκα πξέπεη λα είλαη πνιχ απνηειεζκαηηθφ ζηελ ρξήζε ηνπ θαη ζηελ αλαθχθισζή ησλ ηξνθίκσλ θαη ζξεπηηθψλ νπζηψλ. Ζ πνηθηιία θαη ε νκνξθηά ησλ θνξαιιηνγελψλ πθάισλ είλαη έλα αμηφινγν θαηφξζσκα ηνπ ζρεδηαζκνχ ηεο θχζεο.) Τη είλαη έλα θνξάιιη; [ελα θνξάιιη (αλεμάξηεην δψν) είλαη κηα κηθξή αλεκψλε πνπ εθθξίλεη γχξσ απφ ηνλ εαπηφ ηνπ κηα αζβεζηνιηζηθή νπζία. Πνιινί 51

53 Σκήκα Α: Οηθνζπζηήκαηα Δξσηήζεηο (ζπλέρεηα) Σάμεηο Κ-6 θνξαιιηνγελείο πνιχπνδεο δνπλ καδί γηα λα θάλνπλ κηα απνηθία, δεκηνπξγψληαο απηφ πνπ ιέκε θνξάιιη. Άξζξν ζην National Geographic ηνπ Κιαξθ δείρλεη κφλν ηα καιαθά θνξάιιηα, αιιά κπνξείηε λα δείηε ηνπο κεκνλσκέλνπο πνιχπνδεο πνπ δνπλ καδί ζε απνηθίεο ζηηο ζειίδεο 343 θαη 361 ηνπ ηεχρνπο] Πνηνο ηξώεη θνξάιιηα; (Παξαδφμσο ιίγα δψα ηξψλε θνξάιιηα. Όπσο θαη ζην δάζνο απφ θέιπηεο ή αθφκε θαη ζε δαζηθέο εθηάζεηο, νη νξγαληζκνί πνπ δηακνξθψλνπλ ηε δνκή ηεο θνηλφηεηαο δελ βφζθνπλ πνιχ. Απηφ είλαη, θπζηθά, πνπ ζα πεξίκελε θαλείο αθνχ ην λα ηξψεη έλα πιάζκα ην ζπίηη ηνπ ζα ήηαλ έλα αξθεηά ραδφ πξάγκα). Γηαηί ηα ςάξηα ηεο αλεκώλεο δνπλ κε ηελ αλεκώλε; (Δίλαη πξνζηαηεπκέλα, δψληαο αλάκεζα ζηα πινθάκηα θαη πιεξψλνπλ ην ελνίθην ηνπο θέξλνληαο ηξνθή ζηελ αλεκψλε.) Πώο ην ςάξη angler πηάλεη έλα γεύκα; (Δίλαη θακνπθιαξηζκέλν θαη ρξεζηκνπνηεί έλα δφισκα γηα λα μεγειάζεη ην ζχκα ηνπ.) Τη θάλεη ε γαξίδα γηα ηνλ γνβηό ζηελ ακνηβαία ζρέζε ηνπο; (Ζ γαξίδα ζθάβεη ηελ ηξχπα, ελψ ην ςάξη ζηέθεηαη θχιαθαο ζαλ ζθχινο γηα ηπθινχο). Πεξηγξάςηε ηελ πνηθηιία ηεο δσήο ζηνλ χθαιν νλνκάδνληαο φζα πεξηζζφηεξα δψα κπνξείηε πνπ δνπλ εθεί(ζθνπγγάξηα, θνξάιιηα, αλεκψλεο, καιαθά θνξάιιηα, κχδηα, ζηξείδηα, θαβνχξηα, γαξίδεο, αγγνχξηα ηεο ζάιαζζαο, αζηεξίεο, θαη κηα ζεηξά απφ δηαθνξεηηθά είδε ςαξηψλ.) Ενπλ νη θαξραξίεο ζε θνξαιιηνγελείο πθάινπο; (Ναη.) Δάλ δνχζαηε ζε έλα θνξαιιηνγελή χθαιν, πνηφ δψν ζα ήζαζηαλ; Γηαηί; Πνηνο πηζηεχεηε φηη ζα πξνζπαζνχζε λα ζαο θάεη; Πψο ζα απνθεχγαηε λα θαγσζείηε; (Βι. ην πξψην κάζεκα απηήο ηεο ελφηεηαο, κε ηίηιν "Γάζε ζηε ζάιαζζα-νηθνζχζηεκα ιηβαδηψλ θειπηψλ.") 52

54 Σκήκα Α: Οηθνζπζηήκαηα ηόρνο Τιηθά Δξαζηεξηόηεηα Δξσηήζεηο Οη θνηλόηεηεο ησλ αιπθώλ Σάμεηο 4-6 Ο καζεηήο ζα είλαη ζε ζέζε λα θαηαλνήζεη ηελ νηθνινγία ηεο θνηλφηεηαο ησλ αιπθψλ. S. W. Hitchcock. Can We Save Our Salt Marshes? National Geo graphic, June 1972, 141(6), Film: The Salt Marsh: A Question of Values. Encyclopedia Britannica, (22 min. Color.) Νεξνκπνγηέο θαη ραξηί Γείηε ζηνπο καζεηέο ηηο θσηνγξαθίεο θαη ζπδεηήζηε ην θείκελν καδί ηνπο. Γείμηε ηελ ηαηλία. Βάιηε ηνπο καζεηέο λα δσγξαθίζνπλ κηα εηθφλα κηαο θνηλφηεηαο αιπθψλ, ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ησλ θπηψλ θαη ησλ δψσλ.. Πνηνο είλαη ν πην ζεκαληηθόο νξγαληζκόο ζηηο αιπθέο; (Spartina. Σν θπηφ απηφ θπξηαξρεί ζηελ θνηλφηεηα, αηρκαισηίδνληαο ην θσο ηνπ ήιηνπ θαη κε άθζνλα ζξεπηηθά ζπζηαηηθά κεηαηξέπεη ηελ ειηαθή ελέξγεηα ζε ρεκηθή ελέξγεηα πνπ κπνξεί λα αμηνπνηεζεί απφ άιινπο νξγαληζκνχο.) Γηαηί απηά είλαη ην κόλν είδνο ησλ θπηώλ πνπ βξίζθεηαη ζε αθζνλία εδώ; (Σν πεξηβάιινλ είλαη ζθιεξφ κε ηνπο εηζβνιείο ηνπ γιπθνχ θαη αικπξνχ λεξνχ θαη ζηελ έθζεζε ζηε δέζηε θαη ζην θξχν.) Πνηα είλαη ε ιεηηνπξγία ηνπ θπηνύ απηνύ ζηελ θνηλόηεηα, εθηόο από ηελ παξαγσγή ηξνθήο; (Παξέρεη έλα ελδηαίηεκα γηα πνιινχο νξγαληζκνχο, κηα νηθνζέζε γηα ηα πεξηζζφηεξα ςάξηα ηεο αλαηνιηθήο αθηήο θαη ηα νζηξαθνεηδή, θαη πξνζηαηεχεη ηηο θνηλφηεηεο απφ ηηο θαηαζηξνθηθέο ζπλέπεηεο ησλ ηπθψλσλ.) Τα δώα βνζθνύλ ζε κεγάιν βαζκό ηα θπηά απηά; (Όρη. Όπσο νη θέιπηεο, απηά ηα θπηά παξέρνπλ κηα δνκή γηα ηελ θνηλφηεηα θαη, εάλ θαηαλαιψλνληαλ, ζα νδεγνχκαζηαλ ζηελ θαηάξξεπζε ηνπ νηθνζπζηήκαηνο.) 53

55 Σκήκα Α: Οηθνζπζηήκαηα Δξσηήζεηο (ζπλέρεηα) Σάμεηο 4-6 Πώο ε ελέξγεηα ηνπ ήιηνπ πνπ αηρκαισηίδεηαη από ηα θπηά, ζηε ζπλέρεηα, γίλεηαη δηαζέζηκε ζηα δώα; (Η Spartina δεη κφλν έλα ρξφλν θαη, θαηφπηλ φηαλ πεζαίλεη ρσλεχεηαη απφ κχθεηεο θαη βαθηήξηα πνπ ηε δηαζπνχλ. Απηφ ην θπηηθφ πιηθφ, καδί κε ηνπο κχθεηεο θαη ηα βαθηήξηα, ζηε ζπλέρεηα ηξψγνληαη απφ ηα θαβνχξηα, ζαιηγθάξηα θαη ζθνπιήθηα. Μέρξη ηε ζηηγκή πνπ ηα δψα ζα ην πάξνπλ, είλαη κεξηθψο ρσλεπκέλν θαη νλνκάδεηαη «ζπληξίκκηα». Απηά ηα δψα, ζηε ζπλέρεηα, απνηεινχλ ηξνθή γηα άιια θαη νχησ θαζεμήο ζην ηξνθηθφ πιέγκα). Πνηα δώα από ηηο εθβνιέο είλαη ζεκαληηθά γηα ηνπο αλζξώπνπο; (Καβνχξηα,, ζηξείδηα, κχδηα, γαξίδεο, ζθνπιήθηα ) Οη παιίξξνηεο παίδνπλ ζεκαληηθό ξόιν ζην ζύζηεκα; (Ναη, θέξλνπλ ην θξέζθν ζαιαζζηλφ λεξφ θαη κεηαθέξνπλ λεξφ πινχζην ζε νξγαληθή χιε. Δπίζεο θαζαξίδνπλ θαη πιέλνπλ ην βάιην.) Οη βάιηνη παξακέλνπλ γηα πάληα; (Όρη, αιιάδνπλ ζπλερψο σο απνηέιεζκα ηεο κεηαθίλεζεο ηνπ λεξνχ θαη ησλ θαηαηγίδσλ.) Πώο εμαξηώληαη ηα πνπιηά από ηελ εθβνιή; (Σξέθνληαη θαη θσιηάδνπλ ζηηο εθβνιέο ). Πώο βνεζνύλ ηα κύδηα ζηελ αλαθύθισζε ησλ ζξεπηηθώλ νπζηώλ; (Οη νξγαληθέο νπζίεο ζην λεξφ θηιηξάξνληαη θαη ρσλεχνληαη απφ ην κχδη. Σν κχδη έπεηηα αθνδεχεη, απειεπζεξψλνληαο ζξεπηηθέο νπζίεο ζηε ιάζπε πνπ ζηε ζπλέρεηα δηαηίζεληαη γηα ηα θπηά, νινθιεξψλνληαο έηζη ηνλ θχθιν). Πψο νη βάιηνη απεηινύληαη από ηνλ άλζξσπν; (Οηθίεο, βηνκεραλία, θαη αλαςπρή, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο ηεο εθβάζπλζεο θαη ην γέκηζκα γηα ηηο καξίλεο, κεηψλνπλ απηά ηα πνιχ πνιχηηκα νηθνζπζηήκαηα.) "Θα πξέπεη λα ηνλίζεηε φηη νη εθβνιέο θαη ηα έιε έρνπλ πνιχ πςειή νηθνλνκηθή αμία γηα καο (φπσο είλαη-ππναλάπηπθηα): σο νηθνζέζε. Γηα ηα εκπνξηθψο ζεκαληηθά ςάξηα σο κηα άιιε θνηλφηεηα θαηά κήθνο ηεο αθηήο ε νπνία ζηεγάδεη ζπγθεθξηκέλα είδε νξγαληζκψλ θαη πνιχ απνηειεζκαηηθά δεκηνπξγεί ηξνθή πξνο φθεινο ηνπ ζπλφινπ ηεο ζαιάζζηαο δσήο, αθφκε θαη απηψλ πνπ δελ δνπλ εθεί 54

56 Σκήκα Α: Οηθνζπζηήκαηα Δξσηήζεηο (ζπλέρεηα) Σάμεηο 4-6 θαη σο ηφπνο πεξηνξηζκέλεο αλαςπρήο πνπ ζα θέξεη ηνπξίζηεο αληί λα ηνπο δηψρλεη καθξηά, φπσο έλαο βάιηνο αλεπηπγκέλνο γηα βηνκεραληθνχο ζθνπνχο. Δίλαη αθφκε ρξήζηκα σο έλα πεξηνξηζκέλν θέληξν επεμεξγαζίαο ιπκάησλ, δηφηη απηή ε θνηλφηεηα ρξεζηκνπνηείηαη γηα πςειέο ζπγθεληξψζεηο νξγαληθνχ πιηθνχ. Αλ δνύζαηε ζε κηα αιπθή, πνηόο νξγαληζκόο ζα ήζαζηαλ; Γηαηί; Πνηόο ζα πξνζπαζνύζε λα ζαο θάεη; Πώο ζα απνθεύγαηε λα θαγσζείηε; (Δείηε ην πξώην κάζεκα ζηελ ελόηεηα απηή, «Δάζε ζηε ζάιαζζα-ιηβάδηα θειπηώλ») 55

57 Σκήκα Α: Οηθνζπζηήκαηα Αλ δνύζα κεηαμύ ησλ παιηξξνηώλ.. ηόρνο Τιηθό Γξαζηεξηόηεηα Εώλε ςεθαζκνύ Δξσηήζεηο Σάμεηο Κ-6 Ο καζεηήο ζα παξαηεξήζεη ηηο θχξηεο δψλεο ησλ δψσλ πνπ δνπλ κεηαμχ ησλ παιηξξνηψλ θαηά κήθνο βξαρσδψλ αθηψλ θαη γηαηί απηά ηα δψα δηαλέκνληαη κε ηνλ ηξφπν πνπ ηα βιέπνπκε. Ecology of the Intertidal Zone by Christopher M. Dewees and Ion Κ Hooper, Sea Grant Marine Advisory publication 2246, Cooperative Ex tension, University of California, January Σν παξαπάλσ πιηθφ ζπλ ηηο αθφινπζεο εξσηήζεηο κπνξνχλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ απφ ην δάζθαιν ζε κηα θαηάζηαζε δηάινγνπ κε ηνπο καζεηέο ζε κηα εθδξνκή ζηε βξαρψδε αθηνγξακκή. Θα πξνρσξήζνπκε απφ ηελ άλσ δψλε ζηελ θαηψηεξε δψλε ησλ δψσλ. Όπσο βιέπνπκε ζηε δψλε ςεθαζκνχ ππάξρεη κφλν έλαο ηχπνο δψνπ πνπ είλαη θνηλφο. Απηά είλαη κηθξά ζαιηγθάξηα πνπ νλνκάδεηαη periwinkles. Πώο απηά ηα δώα παξακέλνπλ πξνζηαηεπκέλα ζε απηό ην πεξηβάιινλ έμσ από ηε ζάιαζζα; (έρνπλ έλα γεξφ θέιπθνο, θαη φηαλ αλαπνδνγπξίζνπκε ην θέιπθνο, βιέπνπκε φηη ην άλνηγκα πξνζηαηεχεηαη κε κηα ζηελή θαηαπαθηή.) Τη ηξώλε; (Παξαηεξείζηε όηη ππάξρνπλ ιίγα άιια δψα πνπ δνπλ ζηε δψλε απηή. Αιιά επίζεο ζα παξαηεξήζεηε φηη ηα βξάρηα είλαη πην ζθνπξφρξσκα απφ ηα πην ςειά βξάρηα, καθξηά απφ ην λεξφ. Απηφ ην ζθνχξν ρξψκα νθείιεηαη ζε κηθξνζθνπηθά θπηά πνπ δνπλ εθεί, θαη είλαη απηά ηα θπηά ηα νπνία βφζθνπλ ηα ζαιηγθάξηα). Γηαηί δνπλ ηόζν ςειά έμσ από ην λεξό, ε νπνία θαίλεηαη λα είλαη κηα αθηιόμελε πεξηνρή; (Γελ ππάξρνπλ αληαγσληζηέο ζηελ πεξηνρή απηή δηφηη είλαη αθηιφμελε θαη ππάξρνπλ πνιχ ιίγα αξπαθηηθά δψα. Απηά ηα δψα επηβηψλνπλ κε ην λα είλαη αξθεηά ηζρπξά γηα λα αληέρνπλ ζηηο πεξηβαιινληηθέο πηέζεηο θαη κε ην λα είλαη ζηελ πεξηνρή απηή, δελ ρξεηάδεηαη λα αλεζπρνχλ γηα ηνπο βηνινγηθνχο παξάγνληεο, φπσο ε ζήξεπζε θαη ν αληαγσληζκφο γηα ηελ εμεχξεζε ρψξνπ). 56

58 Σκήκα Α: Οηθνζπζηήκαηα Ζ δώλε ησλ πεηαιίδσλ Δξσηήζεηο Σάμεηο Κ-6 Ζ δψλε ησλ πεηαιίδσλ είλαη ε δψλε θαηά κήθνο ηεο αθηνγξακκήο, φπνπ θηάλνπλ νη πςειφηεξεο παιίξξνηεο. Ζ δψλε απηή θπξηαξρείηαη απφ ζρεηηθά κηθξέο πεηαιίδεο πνπ κπνξνχλ λα αληέμνπλ ην θσο ηνπ ήιηνπ θαη ηα απνηειέζκαηα μήξαλζεο απφ ηελ έθζεζε ζηνλ αέξα. Πώο πξνζηαηεύνληαη νη πεηαιίδεο; (Οη πεηαιίδεο έρνπλ έλα ζθιεξφ θέιπθνο θαη κηα απνηειεζκαηηθή θαηαπαθηή. Δπίζεο, είλαη ζηαζεξά πξνζθνιιεκέλεο ζηα βξάρηα.) Ση ηξώλε νη πεηαιίδεο; (Δπεηδή νη πεηαιίδεο δελ κπνξνχλ λα θηλεζνχλ, εμαξηψληαη απφ ην λεξφ γηα λα κεηαθέξεη ηξνθή ζε απηά. Γηα λα ηξαθνχλ, νη πεηαιίδεο αλνίγνπλ ηηο θαηαπαθηέο ηνπο θαη επεθηείλνπλ ιεπηέο επεθηάζεηο γηα λα παγηδεχνπλ πιαγθηφλ πνπ βξίζθεηαη ζην λεξφ. Οη πεηαιίδεο έηζη ηξέθνληαη θηιηξάξνληαο). Γηαηί νη πεηαιίδεο πεξηνξίδνληαη εθεί πνπ δνπλ ; (Οη πεηαιίδεο είλαη πεξηνξηζκέλεο ζηηο πεξηνρέο ηνπο απφ ηελ αλάγθε ηνπο γηα λεξφ. Πξέπεη λα έρνπλ θηλνχκελν λεξφ γηα λα είλαη ζε ζέζε ηφζν λα ηξέθνληαη φζν θαη γηα λα αλαπλένπλ. Έηζη, ην θπζηθφ πεξηβάιινλ είλαη ν πεξηνξηζκφο. Απηέο νη πεηαιίδεο δελ δνπλ ρακειφηεξα ζηελ παιηξξνηαθή πεξηνρή, ιφγσ ηνπ αληαγσληζκνχ κε ηα άιια δψα. Οξηζκέλεο απφ ηηο κεγαιχηεξεο πεηαιίδεο κπνξνχλ λα ηηο ζπξψμνπλ πξνο ηα έμσ θαη λα ηηο ζθνηψζνπλ, θαη έλαο κπδψλαο ζα κπνξνχζε, βέβαηα, λα ηηο ππεξθαιχςεη θαη λα ηηο πλίμεη. Οη αξπαθηηθνί αζηεξίεο θαη ηα ζαιηγθάξηα είλαη επίζεο έλαο παξάγνληαο. Κάζε πεηαιίδα πνπ εγθαζίζηαηαη ζηα ρακειφηεξα επίπεδα ηεο δηαπαιηξξνηαθήο δψλεο ζα θαγσζεί. Έηζη, πεξηνξίδνληαη ζηε ρακειφηεξε δηαλνκή ηνπο απφ βηνινγηθνχο παξάγνληεο.) 57

59 Σκήκα Α: Οηθνζπζηήκαηα Εώλε Μπδηώλ Δξσηήζεηο Σάμεηο Κ-6 Ζ δψλε κπδηψλ είλαη ε πεξηνρή πνπ είλαη εθηεζεηκέλε θαηά ηελ άκπσηε κφλν. Ζ δψλε θπξηαξρείηαη απφ ππθλνχο κπδψλεο, νη νπνίνη πεηζκαηηθά πηάλνληαη ζηα βξάρηα θαη αληηζηέθνληαη ζηε δχλακε ησλ πνιηνξθεηηθψλ θπκάησλ. Πώο πξνζηαηεύνπλ ηα κύδηα ηνλ εαπηό ηνπο; (Σα κχδηα έρνπλ δχν θειχθε. Πξνζηαηεχνληαη κε απηά θαη δνπλ κέζα ζε απηά. Δίλαη ζε ζέζε λα πξνζθνιινχληαη ζηα βξάρηα κε ηε ρξήζε εμαηξεηηθά ιεπηψλ αιιά ηζρπξψλ ηλψλ, νη νπνίεο θξαηνχλ ηα κχδηα ζηα βξάρηα θαη εκπνδίδνπλ ηα θχκαηα λα ηα παξαζχξνπλ.) Τη ηξώλε ηα κύδηα; (Σα κχδηα είλαη ζαλ ηηο πεηαιίδεο. Πξέπεη λα έρνπλ ην λεξφ πνπ δηέξρεηαη πάλσ ηνπο λα ηνπο θέξλεη ηξνθή. Αιιά αληί ηεο επέθηαζεο κέξνπο ηνπ ζψκαηφο ηνπο γηα λα παγηδεχζνπλ ην πιαγθηφλ, ηα κχδηα αθήλνπλ ην λεξφ λα εηζέιζεη ζην ζψκα ηνπο θαη ζηε ζπλέρεηα θηιηξάξνπλ ην πιαγθηφλ απφ ην λεξφ ζηα βξάγρηα ηνπο. Απηφ είλαη έλα πιενλέθηεκα, δηφηη ηα κχδηα δελ εθζέηνπλ θαλέλα ιεπηφ κέξνο ηνπ ζψκαηφο ηνπο ζην έμσ πεξηβάιινλ.) Γηαηί ππάξρνπλ απηά εθεί; (ην αλψηεξν φξην ηεο δηαλνκήο ηνπο, ηα κχδηα είλαη πεξηνξηζκέλα απφ ηελ αληθαλφηεηά ηνπο λα αλέρνληαη ηε δέζηε θαη ηελ μεξφηεηα πνπ πξνθαιεί ν ήιηνο. ηελ παξαθάησ εηθφλα, ηα κχδηα είλαη πεξηνξηζκέλα ιφγσ ησλ ζεξεπηψλ αζηεξηψλ. Καη πάιη, βιέπνπκε φηη ην θπζηθφ πεξηβάιινλ πεξηνξίδεη ηελ άλσ θαηαλνκή ησλ κπδηψλ θαη φηη νη βηνινγηθνί παξάγνληεο πεξηνξίδνπλ ηε ρακειφηεξε.) 58

60 Σκήκα Α: Οηθνζπζηήκαηα Εώλε Φπθηώλ Δξσηήζεηο ησλ Σάμεηο Κ-6 Ζ δψλε ησλ θπθηψλ είλαη κηα πεξηνρή ππθλήο αλάπηπμεο θπηψλ πνπ ζπλήζσο ζηεξείηαη ηα κχδηα θαη ζπάληα εθηίζεηαη, εθηφο απφ ηηο ρακειφηαηεο παιίξξνηεο. Πώο επηβηώλνπλ ηα θύθηα εθεί; (Σα θχθηα είλαη γεξά πξνζθνιιεκέλα ζηα βξάρηα κε κηα δνκή πνπ κνηάδεη κε ξίδα θαη νλνκάδεηαη holdfast. Απηά ηα θπηά πξνζθνιινχληαη ζην βπζφ ζαλ θιήκαηα, δειαδή, πηάλνληαη γεξά απφ ηελ επηθάλεηα. πλήζσο δελ είλαη πνιχ ςειά απηφ είλαη ιφγσ ηεο ηζρπξήο δξάζεο ησλ θπκάησλ πνπ ζα μέζθηδε θάζε κεγάιν θπηφ απφ ηα βξάρηα. Τη ρξεηάδνληαη ηα θπηά πνπ ηνπο επηηξέπεη λα επηβηώζνπλ εδώ; (Σα θπηά ρξεηάδνληαη θσο θαη ζξεπηηθά ζπζηαηηθά, θαη ηα δχν είλαη ζε αθζνλία ζηε δψλε ζάξσζεο ησλ θπκάησλ ησλ πεξηζζφηεξσλ αθηψλ. Απηφ είλαη έλα θαιφ πεξηβάιινλ γηα απηνχο ιφγσ ησλ θπκάησλ, πνπ ζπλερψο θέξλνπλ λέεο ζξεπηηθέο νπζίεο ζηα θπηά). Γηαηί ηα θύθηα βξίζθνληαη ζε απηή ηε δώλε; (Σα θπηά επηβηψλνπλ εδψ επεηδή πεξηνξίδνληαη πάλσ απφ ηνπο πεξηβαιινληηθνχο παξάγνληεο ηεο έθζεζεο ζηνλ αέξα θαη θάησ απφ ηα αξπαθηηθά δψα ή ηα θπηνθάγα δψα πνπ ηξέθνληαη απφ απηά. Παξαθάησ, θαηά κήθνο πνιιψλ ηκεκάησλ ηεο αθηνγξακκήο καο, ππθλνί πιεζπζκνί αρηλψλ απνγπκλψλνπλ ηελ πεξηνρή ζηα βαζχηεξα λεξά αιιά θαηά κήθνο ησλ βξάρσλ πνπ ζαξψλνληαη απφ ηα θχκαηα, ηα θχθηα επδνθηκνχλ επεηδή νη αρηλνί δελ κπνξνχλ λα θξαηεζνχλ ζηα βξάρηα). 59

61 Σκήκα Α: Οηθνζπζηήκαηα Οηθνινγία ηεο δηαπαιηξξνηαθήο δώλεο Σάμεηο Κ-6 Δθεί πνπ ε ζάιαζζα θαη ε γε ζπλαληηνχληαη βξίζθεηαη ε δηαπαιηξξνηαθή δψλε, ε πεξηνρή κεηαμχ ησλ θπζηνινγηθψλ νξίσλ ηεο πςειήο θαη ρακειήο παιίξξνηαο. Δπεηδή είλαη κηα δψλε πνπ δελ είλαη νχηε ζάιαζζα νχηε γε θαη ππφθεηηαη ζε ζπλερείο αιιαγέο, ε δηαπαιηξξνηαθή είλαη έλα νηθνινγηθά κνλαδηθφ πεξηβάιινλ. Πξνζαξκνγέο ζηελ Εσή ηεο δηαπαιηξξνηαθήο δώλεο Παιίξξνηα Ζ πάιε γηα επηβίσζε ζην ζθιεξφ πεξηβάιινλ ηεο δηαπαιηξξνηαθήο δψλεο είλαη ηδηαίηεξα έληνλε, θαη ζρεδφλ θάζε ηεηξαγσληθή ίληζα ηνπ ρψξνπ είλαη θαηεηιεκκέλε. Γηα λα αληαγσληζηνχλ κε επηηπρία γηα ηελ επηβίσζε ζε κηα πεξηνρή πνπ κπνξεί λα είλαη ε πην ππθλνθαηνηθεκέλε ηεο γεο, νη νξγαληζκνί πξέπεη λα είλαη πνιχ εμεηδηθεπκέλνη θαη πξνζαξκνζκέλνη λα αληέμνπλ ηελ έθζεζε ζε ζάιαζζα θαη αέξα. Οη δηαπαιηξξνηαθνί νξγαληζκνί πξέπεη λα αληέρνπλ ηηο επηπηψζεηο ηεο παιίξξνηαο, ησλ θπκάησλ, θαη ηηο αιιαγέο ηεο αιαηφηεηαο. Όηαλ ε παιίξξνηα ζηακαηά, νη δηαπαιηξξνηαθνί νξγαληζκνί είλαη εθηεζεηκέλνη ζηνλ αέξα. Γελ πξέπεη λα ζηεγλψλνπλ, θαη πξέπεη λα αληέρνπλ ζε ζεξκνθξαζίεο ηνπ αέξα πνπ δηαθέξνπλ απφ ην ζεξκφ θαινθαίξη ζην ηζνπρηεξφ θξχν ηνπ ρεηκψλα. Μεξηθνί νξγαληζκνί έρνπλ πξνζαξκνζηεί γηα λα απνθεχγνπλ ηελ απνμήξαλζε κε ηνπο παξαθάησ ηξφπνπο. Σα ζαιηγθάξηα απνζχξνληαη ζην θέιπθφο ηνπο Μεξηθά ζαιηγθάξηα ηφηε εθθξίλνπλ κηα βιέλλα. Οη αλεκψλεο ζπγθεληξψλνληαη ζε κεγάιεο κάδεο γηα ηε κείσζε ηεο επηθάλεηαο ηνπ ζψκαηνο πνπ είλαη εθηεζεηκέλε ζηνλ αέξα. Οη πεηαιίδεο πξνζαξκφδνπλ ηνλ εαπηφ ηνπο λα ζε κηθξέο θνηιφηεηεο ησλ βξάρσλ. Σα θχθηα πξνζηαηεχνληαη απφ ηνπο ηεξάζηηνπο αξηζκνχο ηνπο: ηα αλψηεξα ζηξψκαηα ησλ θπθηψλ πξνζηαηεχνπλ ηα ρακειφηεξα ζηξψκαηα, έηζη ψζηε ιίγα κνλν θπηά λα ζπζηάδνληαη γηα λα πξνζηαηεχζνπλ νιφθιεξε ηελ απνηθία. 60

62 Σκήκα Α: Οηθνζπζηήκαηα Παιίξξνηα (ζπλέρεηα) Κύκαηα Αιαηόηεηα Εώλσζε Σάμεηο Κ-6 Σα κχδηα θιείλνπλ ζθηρηά ηα θειχθε ηνπο γηα λα ζπγθξαηνχλ ην λεξφ. Δίηε ζε βξαρψδεηο αθηέο ή ζε ακκψδεηο παξαιίεο, ηα δηαπαιηξξνηαθά θπηά θαη δψα πξέπεη λα επηβηψζνπλ απφ ηελ δξάζε ησλ θπκάησλ. Οη δηαπαιηξξνηαθνί νξγαληζκνί πξνζηαηεχνληαη απφ ην λα ζπληξηβνχλ πάλσ ζηα βξάρηα ή λα μεβξαζηνχλ ζηηο παξαιίεο κε ηνπο αθφινπζνπο ηξφπνπο: ηεξεψλνληαη γεξά ζηα βξάρηα. Σα Abalone(είδνο ζαιάζζησλ ζαιηγθαξηψλ) έρνπλ ηζρπξά, κπψδε πφδηα Σα θχθηα έρνπλ κηα ζθιεξή, δνκή ζαλ ξίδα γηα λα πξνζθνιινχληαη. Σα δψα θξχβνληαη απφ ηα θχκαηα κε ην λα ζέξλνληαη θάησ ή αλάκεζα ζηα βξάρηα ή ηα θπηά. Σα θαβνχξηα ζέξλνληαη ζηηο ξσγκέο ησλ βξάρσλ, θαη ηα κηθξά δψα θξχβνληαη ζηα θχθηα. Κξχβνληαη ππνγείσο ζηελ άκκν. Έρνπλ πξνζηαηεπηηθέο δνκέο ζψκαηνο. Σα καιάθηα έρνπλ θειχθε νη θέιπηεο έρνπλ ηζρπξέο, ιείεο ιεπίδεο (θχιια) Οη ρηηψλεο έρνπλ επίπεδα ζψκαηα. Οη δηαπαιηξξνηαθνί νξγαληζκνί, επίζεο, πξέπεη λα αλέρνληαη απφηνκεο αιιαγέο ηεο αιαηφηεηαο (αικχξα). Όηαλ ε παιίξξνηα ζηακαηά, κπνξεί λα βξαρνχλ απφ θξέζθν λεξφ απφ βξνρνπηψζεηο, θαηά ηελ επηζηξνθή ηεο παιίξξνηαο, γξήγνξα επηζηξέθνπλ ζε έλα πεξηβάιινλ κε αικπξφ λεξφ. Σν λεξφ ζηηο ιηκλνχιεο ηεο παιίξξνηαο κπνξεί λα εμαηκίδεηαη, ζπγθεληξψλνληαο ηα άιαηα θαη απμάλνληαο ηελ αιαηφηεηα. Οη νξγαληζκνί πξνζαξκφδνληαη ζηηο αιιαγέο ηεο αιαηφηεηαο κε δχν ηξφπνπο. Γηαηεξνχλ ην ζαιαζζηλφ λεξφ κέζα ζην θέιπθφο ηνπο (κχδηα) ή γξήγνξα πξνζαξκφδνπλ ηελ εζσηεξηθή ζε αιάηη ηζνξξνπία ηνπο (ςάξηα ζηηο ιίκλεο ηεο παιίξξνηαο). Ζ δηαπαιηξξνηαθή πεξηνρή κπνξεί λα δηαηξεζεί ζε δψλεο, κε βάζε ηε ρξνληθή δηάξθεηα ηεο έθζεζεο ζηνλ αέξα. Οη δψλεο ζπρλά πξνζδηνξίδνληαη απφ ηα θπηά θαη ηα δψα πνπ δνπλ ζην εζσηεξηθφ ηνπο (βι. εηθφλα). 61

63 Σκήκα Α: Οηθνζπζηήκαηα Σάμεηο Κ-6 Εώλσζε(πλέρεηα) Ζ δώλε ςεθαζκνχ είλαη εθηεζεηκέλε ζηνλ σθεάλην ςεθαζκφ, αιιά θαιχπηεηαη πιήξσο κφλν θαηά ηε δηάξθεηα ηεο πςειφηεξεο παιίξξνηαο. Σα θπηά θαη ηα δψα (πξάζηλα θχθηα, ζαιηγθάξηα, ςείξεο ησλ βξάρσλ) πνπ δνπλ εδψ ρξεηάδνληαη ςεθαζκφ κε ζαιαζζηλφ λεξφ, αιιά δελ κπνξνχλ λα δήζνπλ βπζηζκέλα ζην αικπξφ λεξφ. Η πςειή παιηξξνηαθή δώλε είλαη έμσ απφ ην λεξφ ηηο πεξηζζφηεξεο θνξέο Δίλαη πιήξσο θαιπκκέλε κφλν θαηά ηελ πςειή παιίξξνηα. Σα θπηά θαη ηα δψα (πεηαιίδεο, κχδηα, θαβνχξηα, ζαιηγθάξηα, θαη κεξηθά θχθηα) πνπ κπνξνχλ λα αληέμνπλ πνιχ έθζεζε ζηνλ αέξα δνπλ εδψ. 62

64 Σκήκα Α: Οηθνζπζηήκαηα Εώλσζε(πλέρεηα) Σάμεηο Κ-6 Η κέζε παιηξξνηαθή δώλε είλαη εθηεζεηκέλε ζηνλ αέξα, ηνπιάρηζηνλ κία θνξά ηελ εκέξα θαη ππνζηεξίδεη κηα κεγάιε πνηθηιία θπηψλ θαη δψσλ (πξάζηλα θχθηα, ζαιάζζηεο αλεκψλεο, αζηεξίεο). Η ρακειή παιηξξνηαθή δώλε είλαη εθηεζεηκέλε ζηνλ αέξα κφλν θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ρακειφηεξεο παιίξξνηαο. Σα θπηά θαη ηα δψα (abalones, αρηλνί, θαη ηα εξπζξνθχθε) πνπ βξίζθνληαη εδψ είλαη άθζνλα θαη πνηθίια. Πξνηεηλόκελεο Γξαζηεξηόηεηεο Γισζζάξη 1. Βξείηε ηνπιάρηζηνλ δέθα δηαθνξεηηθνχο δηαπαιηξξνηαθνχο νξγαληζκνχο θαη πξνζδηνξίζηε ην πψο νη νξγαληζκνί απηνί αληέρνπλ ζηηο θαθνπρίεο ηνπ πεξηβάιινληφο ηνπο, φπσο ζπδεηήζεθε ζην ηκήκα απηφ. 2. Παξαηεξήζηε ηελ θαηαλνκή ησλ νξγαληζκψλ ζηηο δηάθνξεο παιηξξνηαθέο δψλεο. Τπάξρνπλ νξηζκέλνη νξγαληζκνί ζε πνιιέο ή ζε φιεο ηηο δψλεο παιίξξνηαο; Υιηώναρ Οικολογία Πεπιβάλλον Έλα κηθξφ καιάθην πνπ πεξηθιείεηαη ζε θέιπθνο νθηψ επηθαιππηφκελσλ πιαθψλ. Οη ζρέζεηο κεηαμχ ησλ θπηψλ θαη ησλ δψσλ θαη ηνπ πεξηβάιινληφο ηνπο. Όια ηα πξάγκαηα (φξνη, ζπλζήθεο θαη επηξξνέο) πνπ πεξηβάιινπλ θαη επεξεάδνπλ ηνπο νξγαληζκνχο. Κέλπιερ Οπγανιζμόρ Μεγάια, θαθέ θχθηα θνηλά ζηηο ρακειφηεξεο δηαπαιηξξνηαθέο δψλεο. Κάζε δσληαλφ πξάγκα. 63

65 Σκήκα Α: Οηθνζπζηήκαηα ηόρνο Τιηθά Γξαζηεξηόηεηα Δξσηήζεηο Ζ αλνηθηή ζάιαζζα Σάμεηο Κ-6 Ο καζεηήο ζα είλαη ζε ζέζε λα ζπδεηήζεη θαη λα απεηθνλίζεη ηελ νηθνινγία ηεο δσήο ζηελ αλνηρηή ζάιαζζα. Τιηθό Biological Oceanography, by Christopher M. Dewees and Jon K. Hooper, Sea Grant Marine Advisory Publication, LE 2255, Division of Agricultural Sciences, University of California, January Willis Eugene Pequegnat. Whales, Plankton and Man» Scientific American, January 1958,198(19) Diagram of "Dominant Marine Food Web" from J. D. Isaacs. Nature of Oceanic Life Scientific American, September 1969,221, Film: Plankton, Washington, D.C.: National Geographic Society, (12 min. Color) Μπνγηέο θαη ραξηί. Γείμηε ηα δηαγξάκκαηα απφ ηηο αλσηέξσ ηξεηο αλαθνξέο θα ζπδεηήζηε γηα ην θείκελν πνπ αθνξά ηελ αλνηρηή ζαιάζζηα δσή απφ ην, «Biological Oceanography θαη «Whales, Plancton and Man» Πξνβάιεηε ηελ ηαηλία Εσγξαθίζηε κηα ηξνθηθή αιπζίδα, ρξεζηκνπνηψληαο βέιε γηα λα δείμεηε πνηνο ηξψεη πνηνλ (ή ηη), μεθηλψληαο απφ ην κεγαιχηεξν νξγαληζκφ κέρξη λα θηάζεηε ζην κηθξφηεξν. Τη είλαη κνλαδηθό ζε απηό ην νηθνζύζηεκα; (Γελ ππάξρεη ππζκέλαο. Ζ δσή ζηελ αλνηρηή ζάιαζζα πξέπεη λα παξακείλεη ζε έλα ηξηζδηάζηαην θφζκν πνπ δελ έρεη ηίπνηα λα θξπθηεί απφ πίζσ. Πώο ηα θπηά ζε απηό ην νηθνζύζηεκα δηαθέξνπλ από απηά ησλ ιηβαδηώλ θειπηώλ ή ησλ αιπθώλ; (Σα θπηά είλαη κηθξνζθνπηθά είλαη ην γξαζίδη ηεο αλνηρηήο ζάιαζζαο. Δίλαη κηθξά, ψζηε λα κελ βπζίδνληαη θάησ απφ ηε επηθαλεηαθή δψλε, φπνπ δηαπεξλά ην ειηαθφ θσο. Όπσο ε ζθφλε, ηα κηθξά ζσκαηίδηα δελ βπζίδνληαη ηφζν εχθνια φζν ηα κεγάια πξάγκαηα). 64

66 Σκήκα Α: Οηθνζπζηήκαηα Δξσηήζεηο (ζπλέρεηα) Σάμεηο Κ-6 Ση ηξώλε απηά ηα θπηά; (Μηθξνζθνπηθά δψα κεηαηξέπνπλ απηή ηελ θπηηθή ηξνθή ζε δσηθνχο ηζηνχο. Μνλνθχηηαξα δψα, κεξηθά απφ εθείλα ησλ νπνίσλ νη ζθειεηνί έρνπλ κνξθή θηκσιίαο, θαη άιια πην ζχλζεηα, φπσο ηα θσπήπνδα, είλαη θπηνθάγα.) Σόηε, πνίνο ηξώεη ηα κηθξά δώα; (Μεγαιχηεξα δψα ηα ηξψλε θαη κε ηε ζεηξά ηνπο ηξψγνληαη απφ άιια θαη νχησ θαζεμήο. Μεξηθέο ηξνθηθέο αιπζίδεο είλαη πνιχ κεγάιεο κε πνιιέο ζπλδέζεηο, ελψ άιιεο είλαη κηθξέο.) Ση είλαη κηα u κηθξή "ηξνθηθή αιπζίδα; (Οη γηγάληηεο θάιαηλεο πνπ ηξέθνληαη δηεζψληαο βξίζθνληαη ζην ηέινο κηαο κηθξήο ηξνθηθήο αιπζίδαο. Οη θάιαηλεο ηξέθνληαη κε πιάζκαηα πνπ κνηάδνπλ κε γαξίδεο πνπ νλνκάδνληαη θξηι, ηα νπνία είλαη θπηνθάγα θαη ζεξεχνπλ θχηηαξα θπηψλ. Απηή είλαη κηα ηξνθηθή αιπζίδα ηξηψλ ζηαδίσλ.) Σι ζεκαίλεη «πιαγθηόλ»; (Πιαγθηφλ είλαη ηα παξαζπξκέλα δψα θαη θπηά ηεο αλνηθηήο ζάιαζζαο Φπηνπιαγθηφλ είλαη ηα θπηά θαη δσνπιαγθηφλ ηα δψα. Γελ είλαη φια απηά ηα δψα κηθξά. Οη κέδνπζεο είλαη κεγάιεο, αιιά εμαθνινπζνχλ λα αλήθνπλ ζην πιαγθηφλ επεηδή θαηά θχξην ιφγν παξαζχξνληαη απφ ηα ξεχκαηα.) Δίλαη ε δσή ζηελ αλνηρηή ζάιαζζα, όπσο έλα κπνι δσληαλήο ζνύπαο; (Ορη, ζε ζχγθξηζε κε ηα παξάθηηα χδαηα, ε αλνηθηή ζάιαζζα είλαη κηα έξεκνο. Ζ δσή δελ είλαη άθζνλε. Σν κπιε λεξφ ην νπνίν είλαη πνιχ θαζαξφ πηζηνπνηεί ην γεγνλφο απηφ. Αθφκε θαη αλ κπνξεί λα ππάξρεη ζρεηηθά κεγάινο αξηζκφο νξγαληζκψλ, ε βηνκάδα ηνπο, ή ε πνζφηεηα ησλ δσληαλψλ ηζηψλ, δελ είλαη κεγάιε). Ση ρξεηάδνληαη ηα θπηά γηα λα δήζνπλ; (ηε ζάιαζζα, ην ειηαθφ θσο θαη ηα ζξεπηηθά ζπζηαηηθά είλαη ηα πην ζεκαληηθά. Θξεπηηθά ζπζηαηηθά, ελλννχκε ηα ληηξηθά θαη ηα θσζθνξηθά ηηο ίδηεο ρεκηθέο νπζίεο πνπ ρξεηάδνληαη θαη ηα θπηά ηεο μεξάο. Σν πξφβιεκα είλαη φηη ζηα λεξά γξήγνξα εμαληινχληαη απηέο νη ρεκηθέο νπζίεο θαη, ζηε ζπλέρεηα, ηα θπηά δελ κπνξνχλ λα αλαπηπρζνχλ.) Ση ζπκβαίλεη κε ηα ζξεπηηθά ζπζηαηηθά, όηαλ ηα θπηά πεζάλνπλ; (Οξηζκέλα απφ απηά απειεπζεξψλνληαη ζηα επηθαλεηαθά χδαηα, φηαλ ηα βαθηήξηα ρσλέςνπλ ηα θπηά απηέο νη ρεκηθέο νπζίεο μαλαρξεζηκνπνηνχληαη άκεζα απφ άιια θπηά. Αιιά πνιινί απφ ηνπο νξγαληζκνχο βπζίδνληαη ζε βαζχηεξα λεξά θαη ζηε ζπλέρεηα κεηαηξέπνληαη ζε ζξεπηηθά ζπζηαηηθά.) 65

67 Σκήκα Α: Οηθνζπζηήκαηα Δξσηήζεηο (ζπλέρεηα) Σάμεηο Κ-6 Γηαηί δελ κπνξνύλ ηα θπηά λα ηα ρξεζηκνπνηνύλ εθεί; (Σν ειηαθφ θψο δελ δηεηζδχεη ζηε βαζηά ζάιαζζα θαη σο εθ ηνχηνπ δελ ππάξρνπλ θπηά λα ρξεζηκνπνηήζνπλ ηα ζξεπηηθά ζπζηαηηθά). Τόηε πώο ηα ζξεπηηθά ζπζηαηηθά γπξίδνπλ πίζσ πάλσ ζηελ επηθάλεηα; (ε νξηζκέλα ζεκεία ηεο ζάιαζζαο, ηα ξεχκαηα πςψλνληαη απφ ηα βάζε θέξλνληαο ηα ζξεπηηθά ζπζηαηηθά ζηα ειηφινπζηα λεξά. Δδψ ζπκβαίλεη κηα έθξεμε δσήο, φζν ηα θπηά κεγαιψλνπλ θαη γίλνληαη ηξνθή γηα πνιιά δψα). Αλ ήζνπλ κηθξόο θαη δνύζεο ζηελ αλνηρηή ζάιαζζα, ζα είρεο έλα βαξύ πξνζηαηεπηηθό θέιπθνο ή έλα όκνξθν ρξσκαηηζκό? (Οχηε ην έλα νχηε ην άιιν έλα βαξχ θέιπθνο ζα απαηηνχζε λα θνιπκπάο φιε ηελ ψξα γηα λα απνθχγεηο ηε βχζηζε, θαη ηα δσεξά ρξψκαηα ζα ζε έθαλαλ λα μερσξίδεηο. Αλη' απηνχ, ε απνπζία θειχθνπο θαη ηα δηαθαλή ζψκαηα βνεζνχλ πνιιά δψα λα επηβηψζνπλ). Με βάζε ηα δηαγξάκκαηα πνπ έρεηε δεη, ζθεθηείηε κηα ηξνθηθήο αιπζίδα πνπ πεξηιακβάλεη κεγάια θαη κηθξά ςάξηα. (Φπηνπιαγθηφλ, κηθξφ δσνπιαγθηφλ, κεγάιν δσνπιαγθηφλ, κηθξά ςάξηα, κεγάια ςάξηα, ζάιαζζα, θαη κηα θάιαηλα-φξθα). Τη ζα ζπλέβαηλε αλ ηα βαθηήξηα θαη νη κύθεηεο δελ ππήξραλ; (Όια ηα ππνιείκκαηα θαη ηα λεθξά δψα θαη θπηά ηεο ζάιαζζαο ζα ζπγθεληξψλνληαλ ελδερνκέλσο ζηνλ ππζκέλα ηεο ζάιαζζαο θαη δελ ζα ππήξραλ πιένλ ζξεπηηθέο νπζίεο δηαζέζηκεο γηα ηα θπηά. Απηή ε ζχλδεζε ηεο αλαγέλλεζεο ζηνλ θχθιν ηεο χιεο ζηε ζάιαζζα είλαη εμαηξεηηθά ζεκαληηθή, έζησ θαη αλ δελ είλαη δξακαηηθή θαη δελ κπνξεί λα γίλεη νξαηή). 66

68 Σκήκα Α: Οηθνζπζηήκαηα Βηνινγηθή Ωθεαλνγξαθία Σν ηξνθηθό πιέγκα Σάμεηο Κ-6 Βηνινγηθή σθεαλνγξαθία είλαη ε κειέηε ηεο δσηθήο θαη θπηηθήο δσήο ζηνλ σθεαλφ. Ο σθεαλφο θαιχπηεη ην 70 ηνηο εθαηφ ηεο γήηλεο επηθάλεηαο θαη είλαη πνιχ δηαθνξεηηθφο απφ ην πεξηβάιινλ ηεο γεο πνπ βιέπνπκε θάζε κέξα. Αλ θαη ππάξρεη κηθξή δηαθχκαλζε ηεο ζεξκνθξαζίαο, ηεο αιαηφηεηαο, ή ζην ρεκηθφ πεξηερφκελν ηνπ σθεαλνχ, ηα ζαιάζζηα θπηά θαη ηα δψα είλαη πνηθίια. ε αληίζεζε απφ ηα πεξηζζφηεξα θπηά ηεο γεο, ε πιεηνςεθία ησλ ζαιάζζησλ θπηψλ είλαη κηθξνζθνπηθά ζε κέγεζνο. Αληί λα έρνπλ ξίδεο πνπ ζα ηα αγθπξνβνιήζνπλ ζε κηα ζπγθεθξηκέλε ηνπνζεζία, απηά ηα θπηά παξαζχξνληαη κέζα ζην λεξφ, απφ ηφπν ζε ηφπν απφ ηα σθεάληα ξεχκαηα. Πνιιά ζαιάζζηα δψα, ζε αληίζεζε κε ηα δψα ηεο γεο, είλαη άκηζρα (δελ είλαη ζε ζέζε λα θηλεζνχλ), θαηά ην κεγαιχηεξν κέξνο δσήο ηνπο Όιεο νη κνξθέο δσήο ζηνλ σθεαλφ ζπλδένληαη κεηαμχ ηνπο ζε ηξνθηθέο αιπζίδεο (ζρέζε ηξψσ-ηξψγνκαη). Σν ηξνθηθφ πιέγκα είλαη ην ζχλνιν φισλ ησλ ηξνθηθψλ αιπζίδσλ ζηηο θνηλσλίεο ησλ δψσλ θαη ησλ θπηψλ. Ζ ηξνθηθή αιπζίδα μεθηλάεη απφ ηελ θνξπθή ηνπ σθεαλνχ, φπνπ ππάξρεη επαξθέο θσο ηνπ ήιηνπ γηα ηε θσηνζχλζεζε. Σα θπηά, ζπκπεξηιακβαλνκέλνπ ηνπ θπηνπιαγθηφλ (κηθξνζθνπηθά θπηά), ρξεζηκνπνηνχλ ηελ ελέξγεηα απφ ηνλ ήιην θαη ηα ζξεπηηθά ζπζηαηηθά (θπξίσο δηνμείδην ηνπ άλζξαθα) απφ ηε ζάιαζζα γηα λα παξάγνπλ αλάπηπμε θαη νμπγφλν. Σα θπηά απηά απνηεινχλ ηε βάζε γηα φια ηα είδε δψσλ ζην ζαιάζζην πεξηβάιινλ. 67

69 Σκήκα Α: Οηθνζπζηήκαηα Σάμεηο Κ-6 Μηθξνζθνπηθά δψα, πνπ νλνκάδνληαη δσνπιαγθηφλ,ηξέθνληαη άκεζα απφ ηε θπηηθή δσή. Μηθξά ςάξηα ηξψλε ην δσνπιαγθηφλ, έπεηηα κεγαιχηεξα ςάξηα ηξψλε ηα κηθξά ςάξηα, θαη νχησ θαζεμήο. Σα θπηά είλαη γλσζηά σο πξσηνγελείο παξαγσγνί, δηφηη απνηεινχλ ηελ θχξηα πεγή ηξνθήο ζηελ ηξνθηθή αιπζίδα. Σα δψα είλαη θαηαλαισηέο θαη ηαμηλνκνχληαη ζε ηάμεηο. Όζν πεξηζζφηεξν έλα δψν εμαξηάηαη απφ ηα θπηά γηα ηελ πξνκήζεηα ηεο ηξνθήο ηνπ, ηφζν κηθξφηεξε είλαη ε ηάμε ζηελ νπνία ην δψν αλήθεη (βιέπε ζρήκα 1). Σν ηξνθηθό πιέγκα(ζπλέ ρεηα) Γεδνκέλνπ φηη ην δσνπιαγθηφλ ηξέθεηε άκεζα απφ θπηνπιαγθηφλ, είλαη πξψηεο ηάμεο (πξσηνγελείο) θαηαλαισηέο. Άιινη πξσηνγελείο θαηαλαισηέο κπνξεί λα είλαη ςάξηα, ηα καιάθηα, ηα θαξθηλνεηδή, ή αθφκε θαη θάιαηλεο πνπ κεξηθέο θνξέο ηξέθνληαη απεπζείαο απφ ην θπηνπιαγθηφλ. Γεχηεξεο ηάμεο (δεπηεξνγελείο) θαηαλαισηέο, φπσο ηα κηθξά ςάξηα, ηξέθνληαη κε ηνπο πξσηνγελείο θαηαλαισηέο. Απηή ε ηάμε πεξηιακβάλεη πνιιά ςάξηα θαη πνπιηά. Οη κεγάινη θαξραξίεο είλαη αληηπξνζσπεπηηθνί ηεο ηξίηεο ηάμεο θαηαλαισηψλ. Απηά ηα δώα ηξέθνληαη κε άιια κηθξφηεξεο ηάμεο θαη βξίζθνληαη ζε κηθξφ θίλδπλν λα θαγσζνχλ ηα ίδηα. Πνιιά δψα αλήθνπλ ζε δχν ή πεξηζζφηεξεο θαηεγνξίεο θαηαλαισηψλ. Σα πνπιηά, γηα παξάδεηγκα, κπνξεί λα είλαη πξψηεο, δεχηεξεο, ή ηξίηεο ηάμεο θαηαλαισηέο, αλάινγα κε ην ηη ηξψλε. Γεζκεπηέο θαη απνηθνδνκεηέο (κηθξνζθνπηθά βαθηεξίδηα θαη κχθεηεο), παίδνπλ ηδηαίηεξν ξφιν ζηελ ηξνθηθή αιπζίδα. Σξψλε λεθξή θπηηθή θαη δσηθή χιε θαη απνδεζκεχνπλ ηα ζξεπηηθά ζπζηαηηθά απφ απηφ ην λεθξφ πιηθφ πίζσ ζην λεξφ ή πάλσ ζηνλ ππζκέλα ηνπ σθεαλνχ. Άιινη ζαιάζζηνη νξγαληζκνί ρξεζηκνπνηνχλ απηή ηε ηξνθή γηα αλάπηπμε. 68

70 Σκήκα Α: Οηθνζπζηήκαηα Σν ηξνθηθό πιέγκα(ζπλέρεηα) Σξνθηθή Ππξακίδα Σάμεηο Κ-6 Όινη νη νξγαληζκνί ζπλδένληαη ζηελ ηξνθηθή αιπζίδα. Ζ επηβίσζε ησλ νξγαληζκψλ ζε θάζε βήκα εμαξηάηαη απφ ηελ επηβίσζε ησλ νξγαληζκψλ ζε θάζε έλα απφ ηα πξνεγνχκελα βήκαηα. Όηαλ έλαο θξίθνο ηεο αιπζίδαο εμαζζελεί, ην ππφινηπν ηεο αιπζίδαο επεξεάδεηαη. Γηα παξάδεηγκα, ην δσνπιαγθηφλ εμαξηάηαη απφ ην θπηνπιαγθηφλ γηα λα επηβηψζεη. Αλ ην θπηνπιαγθηφλ είλαη ιηγνζηφ, ιίγν δσνπιαγθηφλ κπνξεί λα επηβηψζεη. Αλ ην δσνπιαγθηφλ ζπαλίδεη, ηα κηθξά ςάξηα ιηκνθηνλνχλ, θαη νχησ θαζ 'φιε ηελ ηξνθηθή αιπζίδα. Μηα ηξνθηθή ππξακίδα απεηθνλίδεη ην πνζφ ησλ θπηψλ θαη ησλ δψσλ, ή ην ζπλνιηθφ βάξνο ησλ πιηθψλ πνπ δνπλ, ζε θάζε ζηάδην ηεο ηξνθηθήο αιπζίδαο. Οη πξσηνγελείο παξαγσγνί -θπηνπιαγθηφλ- βξίζθνληαη ζηε βάζε. Με θάζε βήκα πξνο ηα πάλσ κέρξη ηελ ππξακίδα, ε ηάμε ησλ θαηαλαισηψλ απμάλεηαη θαη ν αξηζκφο ησλ νξγαληζκψλ θαη ην ζπλνιηθφ βάξνο ησλ δσληαλψλ νπζηψλ κεηψλεηαη. Ζ κείσζε ζπκβαίλεη επεηδή ράλεηαη ελέξγεηα φηαλ έλαο νξγαληζκφο ηξψεη έλα άιιν. Ζ ελέξγεηα ηνπ νξγαληζκνχ πνπ ηξψγεηαη κεηαθέξεηαη ζηνλ θαηαλαισηή, αιιά κεξηθή ελέξγεηα ράλεηαη σο ζεξκφηεηα ζε θάζε κεηαθνξά. Αλεβαίλνληαο ηελ ππξακίδα, φιν θαη ιηγφηεξε ελέξγεηα είλαη δηαζέζηκε γηα ηελ ππνζηήξημε ηεο δσληαλήο χιεο. Έλα παξάδεηγκα κηαο δηαηξνθηθήο ππξακίδαο θαίλεηαη ζην ρήκα 2 69

71 Σκήκα Α: Οηθνζπζηήκαηα Οηθνινγία ησλ σθεαλώλ Σάμεηο Κ-6 Πνηνη παξάγνληεο επεξεάδνπλ ηνπο πιεζπζκνχο ηεο δσήο ησλ σθεαλψλ θαηά κήθνο ηεο αθηήο ηεο Καιηθφξληαο; Οη ζεκαληηθφηεξνη παξάγνληεο θαίλεηαη λα είλαη ε ζεξκνθξαζία, ην θσο, ε δηαζεζηκφηεηα ησλ ζξεπηηθψλ ζπζηαηηθψλ, ε ζηξσκάησζε, ε ζήξεπζε, θαη ε δηαζεζηκφηεηα ηεο ηξνθήο. Τςειέο ζεξκνθξαζίεο επηηαρχλνπλ ηελ αλάπηπμε ησλ ζαιάζζησλ νξγαληζκψλ. Απμεκέλν θσο απμάλεη ηε θσηνζχλζεζε, παξάγνληαο πεξηζζφηεξν θπηηθφ πιηθφ ζηε βάζε ηεο δηαηξνθηθήο ππξακίδαο. Ζ αχμεζε ηνπ φγθνπ ησλ ζξεπηηθψλ νπζηψλ νδεγεί ζε ηεξάζηηα αχμεζε ηεο αλάπηπμεο ησλ θπηψλ. Αληίζεηα, ε δηαζηξσκάησζε (ζηξσκάησζε ηνπ λεξνχ) εκπνδίδεη ηελ εθηεηακέλε αλάκημε ησλ ζξεπηηθψλ νπζηψλ θαη επηβξαδχλεη ηελ αλάπηπμε ησλ θπηψλ. ηξσκάησζε ζπκβαίλεη φηαλ ν ήιηνο ζεξκαίλεη ηελ επηθάλεηα ηνπ λεξνχ, εκπνδίδνληάο ηελ λα αλακεηρζεί κε ην ςπρξφηεξν θαη ππθλφηεξν λεξφ πνπ βξίζθεηαη απφ θάησ. Ζ αλάπηπμε ηνπ θπηνπιαγθηφλ είλαη έλα παξάδεηγκα γηα ην πψο ε ζεξκνθξαζία, ην θσο, ηα ζξεπηηθά ζπζηαηηθά, θαζψο θαη άιινη παξάγνληεο επεξεάδνπλ ηνπο πιεζπζκνχο ησλ σθεαλψλ. Καηά κήθνο ηεο αθηήο ηεο Καιηθφξληαο, εκθαλίδνληαη ζπλήζσο κεγάινη πιεζπζκνί θπηνπιαγθηφλ (αλζίζεηο). Ζ κεγαιχηεξε άλζηζε εκθαλίδεηαη ηελ άλνημε φηαλ ηζρπξνί βνξεηνδπηηθνί άλεκνη πξνθαινχλ αλαβιχζεηο λεξψλ ηνπ βπζνχ, πινχζησλ ζε ζξεπηηθά ζπζηαηηθά (βιέπε εηθφλεο 2 θαη 3). Όηαλ απηά ηα πινχζηα λεξά έξρνληαη ζε επαθή κε ηελ πςειφηεξε ζεξκνθξαζία θαη ην απμεκέλν θσο θνληά ζηελ επηθάλεηα, ην πιαγθηφλ επδνθηκεί. Δπεξεαδφκαζηε φινη απφ ηηο αλζίζεηο ηνπ πιαγθηφλ. Μπνξνχλ λα αιιάμνπλ ην ρξψκα ηνπ σθεαλνχ, δεκηνπξγψληαο ζπρλά απηφ πνπ είλαη γλσζηφ σο "θφθθηλε παιίξξνηα". Καηά ηε δηάξθεηα απηψλ ησλ αλζίζεσλ ησλ θπθηψλ κπνξεί λα κελ είλαη αζθαιέο γηα ηα κχδηα λα θάλε, δηφηη θαηαλαιψλνπλ κεγάιεο πνζφηεηεο απφ πιαγθηφλ ην νπνίν είλαη ηνμηθφ γηα ηνλ άλζξσπν. Παξφιν πνπ νη αλζίζεηο παξεκπνδίδνπλ ηνπο δχηεο (πνπ ζέινπλ θαζαξφ λεξφ), ππνδειψλνπλ θαιή αιηεία. Ζ αιηεπηηθή βηνκεραλία καο δελ ζα ππήξρε ρσξίο ηηο κεγάιεο πνζφηεηεο θπηνπιαγθηφλ πνπ απνηεινχλ ηε βάζε ηεο δηαηξνθηθήο ππξακίδαο. 70

72 Σκήκα Α: Οηθνζπζηήκαηα Σάμεηο Κ-6 ηελ βηνινγηθή σθεαλνγξαθία, ηα ζαιάζζηα δψα ζπλήζσο ρσξίδνληαη ζε δσνπιαγθηφλ, λεθηφλ θαη βέλζνο. ε γεληθέο γξακκέο, ην δσνπιαγθηφλ είλαη κηθξνζθνπηθά δψα πνπ παξαζχξνληαη απφ ηα ξεχκαηα θαη έρνπλ ειάρηζην έιεγρν ησλ θηλήζεψλ ηνπο. Παξαδείγκαηα απηήο ηεο νκάδαο είλαη ηα θσπήπνδα, ηα απγά ησλ ςαξηψλ θαη νη πξνλχκθεο. Σν λεθηφλ είλαη δψα πνπ θνιπκπνχλ ειεχζεξα, φπσο ηα ςάξηα, ηα θαιακάξηα θαη ηα ζειαζηηθά. Οη βελζηθνί νξγαληζκνί πεξηιακβάλνπλ δψα πνπ ζρεηίδνληαη κε ηνλ ππζκέλα ησλ σθεαλψλ, φπσο κχδηα, ζθνπιήθηα, θαη θαβνχξηα. Σα ζαιάζζηα δψα ηξψλε κε δηάθνξνπο ηξφπνπο. Πνιιά θηιηξάξνπλ ην λεξφ, ζηξαγγίδνληαο ην πιαγθηφλ γηα λα ηξαθνχλ. Σέηνηνη ηξνθνδφηεο είλαη ην δσνπιαγθηφλ (βιέπε ζρήκα 6) θαη ηα νζηξαθνεηδή (φπσο ηα ζηξείδηα, αρηβάδεο θαη κχδηα), θαζψο θαη νη κεγαιχηεξνη θαξραξίεο θαη νξηζκέλεο θάιαηλεο. Μεξηθά ζαιάζζηα δψα, φπσο θαη ε αλεκψλε ηεο ζάιαζζαο, ρξεζηκνπνηνχλ δειεηήξην γηα λα ζπιιάβνπλ ηε ιεία. Άιινη, φπσο ν αζηεξίαο, ν ζαιάζζηνο ίππνο, ηα ζαιάρηα, θαη ηα ρηαπφδηα θάλνπλ ρξήζε βίαο γηα ηελ απφθηεζε ηξνθήο. Τπάξρνπλ ςάξηα πνπ εμαξηψληαη απφ ηελ ηθαλφηεηά ηνπο λα θνιπκπνχλ γξήγνξα γηα λα πηάζνπλ έλα γεχκα. Γηα παξάδεηγκα, ν ηφλνο έρεη έλα ζρήκα πνπ ηνπ επηηξέπεη λα θνιπκπά εχθνια θαη γξήγνξα ζε κεγάιεο πεξηνρέο, ζε αλαδήηεζε ηξνθήο. 71

73 Σκήκα Α: Οηθνζπζηήκαηα Γισζζάξη Σάμεηο Κ-6 θαξθηλνεηδέο: απνηθνδνκεηέο: Οηθνινγία: Πεξηβάιινλ: Δλδηαίηεκα: Έλα νζηξαθνεηδέο (φπσο ηα θαβνχξηα, ν αζηαθφο θαη νη γαξίδεο), πνπ έρεη έλα ζθιεξφ εμσηεξηθφ θέιπθνο, αξζξσηά εμαξηήκαηα, θαζψο θαη εζσηεξηθά βξάγρηα. Έλαο νξγαληζκφο πνπ αλαθπθιψλεη λεθξνχο νξγαληζκνχο θαη απνξξίκκαηα, δηαζπάδνληαο ηα ζε κηα κνξθή πνπ κπνξεί λα ρξεζηκνπνηεζεί απφ δσληαλά θπηά θαη δψα. Οη ζρέζεηο κεηαμχ θπηψλ, δψσλ θαη ην πεξηβάιινλ ηνπο. Όια ηα πξάγκαηα (φξνη, ζπλζήθεο θαη επηξξνέο) πνπ πεξηβάιινπλ θαη επεξεάδνπλ ηνπο νξγαληζκνχο. Ζ πεξηνρή ή ην είδνο ηνπ πεξηβάιινληνο ζην νπνίν βξίζθεηαη έλαο νξγαληζκφο. Μαιάθην: Έλα αζπφλδπιν δψν κε καιαθφ ζψκα θαη πξνζηαηεπηηθφ εμσηεξηθφ ή εζσηεξηθφ θέιπθνο. ηα καιάθηα πεξηιακβάλνληαη ηα κχδηα, ηα ζηξείδηα, ηα ζαιηγθάξηα ην απηί ηεο ζάιαζζαο(είδνο ζαιαζζηλνχ ζάιηαγθα) Οξγαληζκφο: Φσηνζχλζεζε : Κάζε δσληαλφ πξάγκα. Μηα δηαδηθαζία θαηά ηελ νπνία ηα θπηά ρξεζηκνπνηνχλ δηνμείδην ηνπ άλζξαθα, λεξφ, αλφξγαλα άιαηα, θαζψο θαη ελέξγεηα απφ ηνλ ήιην γηα ηελ παξαγσγή βηνινγηθψλ πιηθψλ, φπσο νη πδαηάλζξαθεο. Μηα κηθξή πνζφηεηα ηνπ νμπγφλνπ είλαη έλα ππνπξντφλ ηεο δηαδηθαζίαο απηήο. 72

74 Σκήκα Α: Οηθνζπζηήκαηα Σάμεηο Κ-6 Γισζζάξη (ζπλέρεηα) Θεξεπηέο: Εψα πνπ ζπιιακβάλνπλ θαη ηξέθνληαη κε άιια δψα Λεία : Έλα δψν πνπ θπλεγηέηαη απφ άιια δψα, σο ηξνθή Γεζκεπηήο: Έλα δψν πνπ ηξψεη ζάπηα χιε ή απνξξίκκαηα. Δίδνο: έλαο πιεζπζκφο ή κηα νκάδα δηαθνξεηηθψλ νξγαληζκψλ πνπ έρνπλ νξηζκέλα θνηλά ραξαθηεξηζηηθά θαη είλαη αλαπαξαγσγηθά απνκνλσκέλα απφ άιινπο πιεζπζκνχο. 73

75 Σκήκα Β: Ρνή ελέξγεηαο ηόρνο Τιηθά Γξαζηεξηόηεηεο Σξνθηθέο αιπζίδεο ζηε ζάιαζζα Σάμεηο Κ-6 Ο καζεηήο ζα αλαγλσξίζεη παξαδείγκαηα ηεο έλλνηαο φηη ε ελέξγεηα κεηαδίδεηαη απφ ηα θπηά ζηα κεγάια δψα κέζα απφ κηα ζεηξά απφ βήκαηα ή ζπλδέζκνπο ζε απηφ πνπ νλνκάδεηαη ηξνθηθή αιπζίδα. Ίδηα κε ην κάζεκα, «ε αλνηθηή ζάιαζζα» ζπλ ην γξάθεκα, «General Plant and animal relationships in the oceans», Technical Training Center, United States Naval Oceanographic Office, Suitland, Maryland (εκείσζε: Απηφ ην γξάθεκα ζα ρξεζηκνπνηεζεί ζηα επφκελα καζήκαηα.) Πειφο θαη πήιηλα εξγαιεία. πδεηήζηε ην θείκελν θαη δείμηε εηθφλεο απφ ηηο πεγέο πνπ αλαθέξνληαη παξαπάλσ. Βάιηε ηνπο καζεηέο λα επηιέμνπλ έλα ζπγθεθξηκέλν θπηφ ή δψν θαη λα ην θηηάμνπλ κε πειφ. Καλνλίζηε κηα επίδεημε φηαλ νινθιεξσζεί ε δηαδηθαζία, ηνπνζεηψληαο ηα θπηά θαη ηα δψα ζε ζέζεηο ψζηε λα αλαπαξαζηήζεηε κηα ηππηθή ηξνθηθή αιπζίδα. πγθξίλεηε ηηο παξάιηεο ηξνθηθέο αιπζίδεο κε εθείλεο ηεο αλνηρηήο ζάιαζζαο, φπσο θαίλνληαη ζην γξάθεκα «General Plant and animal relationships in the oceans». Γηα ηελ αθηνγξακκή (#1,2,3), παξαηεξείζηε φηη εκθαλίδνληαη κεγάια θχθηα θαη πσο ππάξρεη κηα κεγάιε πνηθηιία δψσλ ζηα ξερά λεξά. Να ζπκάζηε φηη ην θπηνπιαγθηφλ (# 4) θαη ην δσνπιαγθηφλ (# 5) εμαθνινπζνχλ λα είλαη ζεκαληηθά. ε αληίζεζε κε ηηο αθηέο, νη παξαγσγνί ηεο αλνηρηήο ζάιαζζαο είλαη πεξηνξηζκέλνη ζε θπηνπιαγθηφλ (# 4). Δθηφο απφ πιαγθηφλ, ππάξρνπλ θαη άιινη πιεζπζκνί ηεο αλνηθηήο ζάιαζζαο φπσο ην λεθηφλ (# 6,8 θαη 9). Δίλαη ζεκαληηθφ λα επηζεκαλζεί φηη ηα πξαγκαηηθά πεξίεξγα ςάξηα ηεο βαζηάο ζάιαζζαο είλαη ζπαλίσο κεγαιχηεξα απφ έλα πφδη κήθνο. 74

76 Σκήκα Β: Ρνή ελέξγεηαο Σάμεηο Κ-6 Δξσηήζεηο Πνηνο είλαη ν ξφινο ησλ θπηψλ ζηελ νηθνινγία ηεο ζάιαζζαο; (ηα θπηά δεζκεχνπλ ελέξγεηα απφ ηνλ ήιην θαη ηελ κεηαηξέπνπλ ζε ηξνθή -πνπ είλαη ρεκηθή ελέξγεηα- ε νπνία ζηε ζπλέρεηα είλαη δηαζέζηκε γηα ηα δψα.) Δίλαη φια ηα θπηά ζηε ζάιαζζα, κηθξά; [Όρη, ζπκφκαζηε ηηο θέιπηεο, ηα Macrocystes θαη ηα Spartina, απφ ηα καζήκαηα γηα ηα θειπηθά δάζε θαη ηα έιε ζην ηκήκα Α ηεο ελ ιφγσ ελφηεηαο, ζειίδεο 16 θαη 20 αληίζηνηρα. Πνην είλαη ην πην ζεκαληηθφ θπηνθάγν ζηε ζάιαζζα; (Σα Κσπήπνδα, είλαη κηθξνζθνπηθά θαξθηλνεηδή πνπ ηξέθνληαη κε θπηνπιαγθηφλ) 75

77 Σκήκα Β:Ρνή Δλέξγεηαο General plant and animal relationships in the oceans * Σάμεηο Κ-6 1. Πξνζθνιιεκέλα θχθηα θαη Φπηνπιαγθηφλ Σα παξάθηηα χδαηα θαηνηθνχληαη απφ πνιιέο κνξθέο πξνζθνιιεκέλσλ θπθηψλ (πνπ θπκαίλνληαη απφ κηθξνζθνπηθά θχηηαξα ζε κεγάιεο θέιπηεο νη νπνίεο κπνξεί λα θζάζνπλ θαη ηα 80 κέηξα κήθνο). Δπίζεο ππάξρνπλ κεγάιεο πνζφηεηεο θπηνπιαγθηφλ. Όια, είλαη βαζηθνί παξαγσγνί ηξνθήο κέζσ ηεο θσηνζχλζεζεο. 76

78 Σκήκα Β:Ρνή ελέξγεηαο 2. Zψα Ρερνχ Νεξνχ Σάμεηο Κ-6 Μηα πνιχ κεγάιε πνηθηιία απφ δψα έρνπλ πξνζαξκνζηεί ζε έλα δπλακηθφ θαη δηαξθψο κεηαβαιιφκελν πεξηβάιινλ θαη ζε κηα αθζνλία ηξνθήο. Δίηε ηξψλε θπηά, ζεξεχνπλ, είηε παξαζηηνχλ ζηα θπηνθάγα είηε ηξψεη λεθξά ππνιείκκαηα. Μεγάιεο πνζφηεηεο δσνπιαγθηφλ είλαη επίζεο παξνχζεο θαη ρξεζηκνπνηνχληαη σο ηξνθή απφ ηα δψα πνπ ηξέθνληαη κε πιαγθηφλ. 3.Βαθηεξηαθή δξάζε Σα εηεξνηξνθηθά βαθηήξηα ρξεζηκνπνηνχλ απφβιεηα θαη λεθξφ πιηθφ αθνκνηψλνληαο ηα ή δηαζπψληαο ηα πξννδεπηηθά ζε απινχζηεξεο ελψζεηο, θαη ηειηθά ζε δηνμείδην ηνπ άλζξαθα, λεξφ θαζψο θαη ζπζηαηηθά ζηνηρεία ζε κνξθή νξπθηψλ (κεξηθά απφ απηά ραξαθηεξίδνληαη σο ζξεπηηθά ζπζηαηηθά είλαη ιηπαληηθέο νπζίεο πνπ απαηηνχληαη γηα ηελ αλάπηπμε ησλ θπηψλ ηα νπνία, κε ηε ζεηξά ηνπο, κπνξεί λα πεξηνξίδνληαη απφ ηελ έιιεηςε θάζε κηαο απφ απηέο). 77

79 Σκήκα Β:Ρνή ελέξγεηαο 4.Απηφηξνθν θπηνπιαγθηφλ Σάμεηο Κ-6 Σα παξαζπξφκελα θπηά κηθξνζθνπηθνχ κεγέζνπο, είλαη κέζσ ηεο θσηνζχλζεζεο, νη βαζηθνί παξαγσγνί ηξνθήο πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη απφ ηα δψα ηεο αλνηθηήο ζάιαζζαο θαη σο εθ ηνχηνπ είλαη πςίζηεο ζεκαζίαο. Πξφθεηηαη σο επί ην πιείζηνλ γηα κνλνθχηηαξα θπηά θαη αλήθνπλ ζηα θίηξηλνπξάζηλα θχθηα. Ζ Φσηνζχλζεζε είλαη ε πεξίπινθε δηαδηθαζία κε ηελ νπνία κφλν θπηά κε ρισξνθχιιε ζπλζέηνπλ πδαηάλζξαθεο απφ αλφξγαλα ζξεπηηθά ζηνηρεία, δηνμείδην ηνπ άλζξαθα θαη λεξφ κε ηελ ελέξγεηα απφ ηελ ειηαθή αθηηλνβνιία. 78

80 Σκήκα Β:Ρνή ελέξγεηαο Σάμεηο Κ-6 5. Εσνπιαγθηφλ Μηα παξαζπξφκελε θνηλφηεηα δψσλ πνπ θνιπκπνχλ αζζεληθά θαη ηξέθνληαη κε θπηνπιαγθηφλ θαη ηξψγνληαη, κε ηε ζεηξά ηνπο, απφ ην λεθηφλ. Γίλνληαη έηζη δσηηθήο ζεκαζίαο "κεζάδνληεο" ζηελ ηξνθηθή αιπζίδα ηνπ σθεαλνχ, θάλνληαο ην κηθξνζθνπηθφ θπηνπιαγθηφλ δηαζέζηκν γηα ηα κεγαιχηεξα δψα. 79

81 Σκήκα Β:Ρνή ελέξγεηαο Σάμεηο Κ-6 6. Νεθηφλ ηεο επηθάλεηαο Σα δψα ζηε θσηηζκέλε δψλε είλαη ζρεηηθά άθζνλα. Σα λεθηηθά δψα είλαη νη ηζρπξνί θνιπκβεηέο, ζε αληίζεζε κε ην παζεηηθφ, παξαζπξφκελν πιαγθηφλ. Ζ ξέγγα, ε ζαξδέια, θαη νη θάιαηλεο(baleen) ηξψλε δσνπιαγθηφλ απεπζείαο, ελψ νη θαξραξίεο, ε ζθπξαίλα(barracuda) νη θπλεγνί, ε θάιαηλes(sperm), θαη ηα θαιακάξηα ζεξεχνπλ ηα δψα πνπ ηξέθνληαη κε πιαγθηφλ. Άιια ελεξγνχλ σο δεζκεπηέο ή παξάζηηα. 7.Δηεξνηξνθηθφ θπηνπιαγθηφλ Απηά ηα θχθε ηξέθνληαη κε νξγαληθά πιηθά πνπ έρνπλ ελ κέξεη απνζπληεζεί, ηα νπνία παξάγνληαη απφ βαθηεξηαθή δξάζε αληί λα εμαξηψληαη απφ ηελ θσηνζχλζεζε -σο εθ ηνχηνπ παξέρνπλ ηξνθή γηα ην δσνπιαγθηφλ πνπ δεη βαζηά. Αξθεηέο νκάδεο κπνξνχλ λα εκπιέθνληαη(ηα κνλνθχηηαξα θχθε biflagellated, coccolithophores, δηάηνκα, θιπ). 80

82 Σκήκα Β:Ρνή ελέξγεηαο Σάμεηο Κ-6 8. Νεθηφλ ζηα βαζηά λεξά Οη θάηνηθνη ησλ αξαηνθαηνηθεκέλσλ αβπζζηθψλ βαζψλ(>2000 M) πεξηνξίδνληαη ζε λεξά πεξίπνπ 4 C. Απηά ηα παξάμελα πιάζκαηα είλαη θπξίσο δεζκεπηέο θαη ζεξεπηέο. 9. Αβπζζηθή βελζηθή παλίδα Οη θάηνηθνη ζηνλ ππζκέλα ηεο ζάιαζζαο εμαξηψληαη απφ ηελ θαηαβχζηζε ππνιεηκκάησλ ηεο δσή ζηα αλψηεξα ζηξψκαηα, ςάρλνπλ ην ζαιάζζην ππζκέλα ή θηιηξάξνπλ ην λεξνχ γηα ηξνθή, ή έρνπλ σο ιεία εθείλνπο ηνπο νξγαληζκνχο πνπ ην θάλνπλ. 81

83 Σκήκα Β:Ρνή ελέξγεηαο Σάμεηο Κ Βαθηεξηαθή δξάζε Σα βαθηήξηα απνζπλζέηνπλ νξγαληθά θαηάινηπα ζηηο ηιχο ηνπ ππζκέλα. Απηά ηα βαθηήξηα, κε ηε ζεηξά ηνπο, γίλνληαη ηξνθή γηα ηνπο θαηνίθνπο ηνπ ππζκέλα ηεο ζάιαζζαο πνπ ηξέθνληαη απφ ηελ ιάζπε απηή. 11.Μεξνπιαγθηφλ Πξνλχκθεο ηεο βελζηθήο παλίδαο είλαη πξνζσξηλά δσνπιαγθηφλ θαη επηζηξέθνπλ ζην βπζφ ηεο ζάιαζζαο γηα ηελ ελήιηθε δσή ηνπο. 12. Πεξηνξηζκέλα νξπθηά ζξεπηηθά ζπζηαηηθά Φσζθνξηθά, ληηξηθά, θαη ππξηηηθά είλαη ελψζεηο πνπ απειεπζεξψλνληαη σο ηειηθά πξντφληα ηεο πιήξνπο βαθηεξηαθήο απνζχλζεζε θαη νμείδσζεο 13. Κάζεηεο θηλήζεηο ησλ πδάησλ Φέξλνπλ ηηο ζξεπηηθέο νπζίεο ησλ βαζέσλ πδάησλ, πνπ απειεπζεξψλνληαη απφ ηα βαθηήξηα πίζσ ζηελ επηθάλεηα κέζσ δηαβίβαζεο, αλάβιπζεο, ή αλαηαξάμεηο. 14. Νεξφ, ζεηηθφ άιαο, δηνμείδην ηνπ άλζξαθα, ηρλνζηνηρεία Οη νπζίεο απηέο είλαη επίζεο απαξαίηεηεο γηα ηελ αλάπηπμε ησλ θπηψλ, αιιά ππάξρνπλ ζπλήζσο ζε επαξθείο πνζφηεηεο. 15. Δηεξνηξνθηθά βαθηήξηα Σα βαθηήξηα απηά ζπγθεληξψλνληαη ζηηο δψλεο ηεο κέγηζηεο δηαζέζηκεο λεθξήο νξγαληθήο χιεο, απφ ηελ νπνία ηξέθνληαη θαη απηά κε ηε ζεηξά ηνπο, κπνξεί λα γίλνπλ ηξνθή γηα ην δσνπιαγθηφλ πνπ ηξέθεηαη θηιηξάξνληαο. 16. σκαηίδηα νξγαληθήο χιεο Μεηαβνιηθά ππνπξντφληα ηνπ πιαγθηφλ κπνξεί λα πήμνπλ ζε ζσκαηίδηα πνπ κπνξνχλ λα ρξεζηκνπνηεζνχλ σο ηξφθηκα απφ ηξνθνδφηεο θαζψο πέθηνπλ ζηγά-ζηγά κέζα απφ ηνλ σθεαλφ. 82

84 Σκήκα Β:Ρνή ελέξγεηαο ηόρνο Σξνθηθέο ζρέζεηο ηεο ξέγγαο- έλα ηξνθηθό πιέγκα Σάμεηο Κ-6 Ο καζεηήο ζα είλαη ζε ζέζε λα αλαγλσξίζεη φηη ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηπηψζεηο ν φξνο «ηξνθηθή αιπζίδα» απνηειεί κηα ρνλδξηθή απινπνίεζε ησλ ηξνθηθψλ ζρέζεσλ κέζα ζηε ζάιαζζα. Ο φξνο "Σξνθηθφ πιέγκα" είλαη πην θαηάιιεινο. Τιηθά Γηάγξακκα ζηελ επφκελε ζειίδα. Υαξηί, ρξσκαηηζηά κνιχβηα, ή κπνγηέο Γξαζηεξηόηεηα Δξσηήζεηο Δπαλεμεηάζηε ην δηάγξακκα εληνπίδνληαο νξγαληζκνχο θαη επηζεκαίλνληαο φηη θάζε βέινο πξνέξρεηαη απφ ηε ιεία θαη πεγαίλεη ζην ζεξεπηή. Βάιηε ηνπο καζεηέο λα ζρεδηάζνπλ έλα ινγηθφ "αληίγξαθν" ηνπ δηαγξάκκαηνο θαη λα ζπδεηήζνπλ ηηο ζρέζεηο, ρξεζηκνπνηψληαο ηηο παξαθάησ εξσηήζεηο σο θαηεπζπληήξηα γξακκή. Πνηα είλαη ε αξρηθή πεγή ηξνθήο γηα απηή ηελ ηξνθηθή αιπζίδα; (κνλνθχηηαξα θπηά ζην θάησ κέξνο ηνπ δηαγξάκκαηνο). Δάλ ε ξέγγα ήηαλ κέξνο κηαο επζείαο ηξνθηθήο αιπζίδαο, πνηνί ζα ήηαλ νη θξίθνη;(απφ ην θπηνπιαγθηφλ ζηα θσπήπνδα, ζηε ξέγγα. εκεηψζηε φηη ζα ζπκβεί θάηη ηέηνην, αιιά δελ είλαη θαζφινπ νιφθιεξε ε ηζηνξία.) Γηαηί έλα πιέγκα πεξηγξάθεη ηηο ηξνθηθέο ζρέζεηο ηεο ξέγγαο θαιύηεξα; (Τπάξρνπλ πνιιέο δηαζπλδέζεηο ζην δίθηπν ησλ δψσλ πνπ παξέρνπλ ηξνθή ζηε ξέγγα. εκεηψζηε φηη πνιινί δηαθνξεηηθνί ηχπνη απφ θσπήπνδα βφζθνπλ πνιιά δηαθνξεηηθά είδε θπηνπιαγθηφλ.) Θα κπνξνχζε ε ξέγγα λα νλνκάδεηαη κηα έκκεζε θαλίβαινο; (Καηά κία έλλνηα, λαη. εκεηψζηε φηη ε κηθξφηεξε ξέγγα ηξψγεηαη απφ έλα arrow worms, ην νπνίν ζηε ζπλέρεηα ρξεζηκνπνηείηαη σο ηξνθή γηα ηελ ελήιηθα ξέγγα). Δίλαη κηα αγειάδα πνπ βόζθεη ζην γξαζίδη θαη ηξώγεηαη από εκάο κέξνο ελόο ηξνθηθνύ πιέγκαηνο ή ηξνθηθήο αιπζίδαο; (Αθφκε θαη ζε απηήλ ηελ απιή ζρέζε, έλα πιέγκα ελδείθλπηαη, δεδνκέλνπ φηη έλα γεχκα ςαξηνχ, νη γαχξνη είλαη έλα ζεκαληηθφ ζπκπιήξσκα ζηε δηαηξνθή ησλ αγειάδσλ.) θεθηείηε άιια ηξνθηθά πιέγκαηα ζηα νπνία ζπκκεηέρνπκε. 83

85 84

86 Σκήκα Β:Ρνή ελέξγεηαο ηόρνο Τιηθά Γξαζηεξηόηεηα Δξσηήζεηο Ζ ππξακίδα ηεο δσήο Σάμεηο 4-6 Ο καζεηήο ζα είλαη ζε ζέζε λα ζπδεηήζεη πσο ηα ηξνθηθά πιέγκαηα δελ είλαη απνηειεζκαηηθά ζηε κεηαηξνπή θπηηθψλ ή δσηθψλ ηζηψλ φζν είλαη ζηα πςειφηεξα επίπεδα. Με άιια ιφγηα, έλα κεγάιν κέξνο ηεο ελέξγεηαο ησλ ηξνθίκσλ ράλεηαη θαζψο ηα θπηά ή ηα δψα ηξψγνληαη θαη ζηε ζπλέρεηα ρξεζηκνπνηείηαη γηα ηελ αλάπηπμε ησλ δψσλ πνπ ηα θαηαλαιψλνπλ. Biological Oceanography, Sea Grant Marine Advisory Publication 2255, Division of Agricultural Sciences, University of California, January Pequegnat, Willis Eugene. Whales, Plankton and Man. Scientific American, Januaiy 1958, 198 (19), 84=86. Να δείμεηε ηα δηαγξάκκαηα ηεο ππξακίδαο ηεο δσήο ζηελ επφκελε ζειίδα θαη λα ζπδεηήζεηε ην θείκελν. Γείμηε ηηο εηθφλεο απφ ηηο πεγέο πνπ αλαθέξνληαη θάησ απφ ηα παξαπάλσ πιηθά Ση ρξεζηκεχεη σο βάζε επί ηεο νπνίαο φια ηα δψα πξέπεη λα εμαξηψληαη γηα ηε ηξνθή; (Σν θπηνπιαγθηφλ ή κεγάια θπηά βξίζθνληαη θαηά κήθνο ησλ αθηώλ.) Γηαηί ππάξρεη ιηγφηεξν δσνπιαγθηφλ απφ φηη θπηνπιαγθηφλ; (κφλν έλα κηθξφ θιάζκα απφ απηά πνπ θαηαλαιψλεη έλα δψν πεγαίλεη ζηελ αλάπηπμε λέσλ ηζηψλ. Σν ππφινηπν ρξεζηκνπνηείηαη ζηελ θνιχκβεζε, ηελ αιίεπζε ησλ ηξνθίκσλ, ηελ απνθπγή ηνπ λα θαγσζεί, θαη ζηελ αλαπαξαγσγή. Ζ ζπληήξεζε ηνπ ζψκαηνο, ε αλαπαξαγσγή θαη άιιεο ιεηηνπξγίεο, επίζεο, ζπκβάινπλ ζηελ απψιεηα απηή. Ωο απνηέιεζκα, κφλν ην 10 έσο 20 ηνηο εθαηφ ηεο ηξνθήο πνπ ιακβάλεηαη ρξεζηκνπνηείηαη γηα λα δεκηνπξγεζεί λένο ηζηφο.) Γηαηί είλαη απηή ε απώιεηα ζεκαληηθή γηα ηελ νηθνινγία ηεο ζάιαζζαο; (Οη απψιεηεο πνπ ζπκβαίλνπλ ζε θάζε επίπεδν ηεο ππξακίδαο πεξηνξίδνπλ ηελ πνζφηεηα ησλ δψσλ ζην επίπεδν παξαπάλσ. ε απηνχο ηνπο πεξηνξηζκνχο νθείιεηαη ν ζρεηηθά κηθξφο πιεζπζκφο ησλ κεγάισλ ςαξηψλ ζηε ζάιαζζα.) Ση ζεκαίλεη απηφ γηα εκάο; (Αλ πξνζδνθνχκε λα πξνκεζεπηνχκε ηξνθή απφ ηε ζάιαζζα, φπσο ιηρνπδηέο ςαξηψλ, ζαλ ηνλ ηφλν, ζα πεξηνξηζηνχκε ζεκαληηθά απφ ην θαηλφκελν ηεο ππξακίδαο. 85

87 Σκήκα Β:Ρνή ελέξγεηαο Σάμεηο 4-6 Δξσηήζεηο (ζπλέρεηα) Αληί λα αλαδεηνχκε κεγάια ςάξηα, ζα βξίζθακε πεξηζζφηεξεο πξσηεΐλεο δηαζέζηκεο αλ ςάρλακε πεξαηηέξσ πξνο ηα θάησ ηνπ ηξνθηθνχ πιέγκαηνο) Υπάξρνπλ δώα πνπ ην θάλνπλ απηό; (νη θάιαηλεο πνπ ηξέθνληαη θηιηξάξνληαο θηάλνπλ ζε ηέηνην κέγεζνο, επεηδή εθκεηαιιεχνληαη ηελ ηξνθή πνπ βξίζθεηαη θνληά ζηε βάζε ηεο ππξακίδαο. Σξψγνληαο θξηι, ηα νπνία είλαη θπηνθάγα θαη έηζη είλαη άθζνλα, νη θάιαηλεο απνθεχγνπλ ηηο απψιεηεο ηεο κεηαθνξάο πεγαίλνληαο θνληά ζηελ πεγή). 86

88 Σκήκα Β:Ρνή ελέξγεηαο Έλα πείξακα νηθνινγίαο κε θηζηίθηα Σάμεηο Κ-6 ηόρνο Τιηθά Γξαζηεξηόηεηα Ο καζεηήο ζα αλαγλσξίδεη φηη ε ελέξγεηα πεξλάεη απφ ηνλ ήιην, ζηα θπηά, ηα κηθξά δψα, ηα κεγαιχηεξα δψα, θαη, ηέινο, ζηνπο ζεξεπηέο. Θα θαηαιάβεη πσο κέρξη λα πάξεη ην αξπαθηηθφ (ηξίηεο ηάμεο θαηαλαισηήο) ηελ αξρηθή ειηαθή ελέξγεηα, απηή είλαη πνιχ κεησκέλε. Με άιια ιφγηα, θαζψο αλεβαίλεη ε ππξακίδα, φιν θαη πεξηζζφηεξε ειηαθή ελέξγεηα ράλεηαη. Δίθνζη πιαζηηθέο ζαθνχιεο κε 20 θηζηίθηα ζε θάζε κηα, 7 θελέο πιαζηηθέο ζαθνχιεο, ην δηάγξακκα ηεο ππξακίδαο ζηελ πξνεγνχκελε ζειίδα, 20 πηλαθίδεο "ΠΑΡΑΓΩΓΟΗ: Σα πξάζηλα θπηά," 4 πηλαθίδεο "1εο ηάμεο ΚΑΣΑΝΑΛΩΣΔ: Φπηνθάγα, 2 πηλαθίδεο πνπ λα ιέλε «2εο ηάμεο ΚΑΣΑΝΑΛΩΣΔ: αξθνθάγα & Φπηνθάγα " θαη 1 πηλαθίδα πνπ λα ιέεη" 3εο ηάμεο ΚΑΣΑΝΑΛΩΣΔ: αξπαθηηθά ". (Απηέο νη πηλαθίδεο πξέπεη λα θαξθηηζσζνχλ κηα ζε θάζε παηδί ή λα θξεκαζηνχλ ζηνλ ιαηκφ ηνπο.) Βάιηε 20 καζεηέο λα ελεξγνχλ σο "παξαγσγνί" ή πξάζηλα θπηά. Καξθηηζψζηε κηα πηλαθίδα ζε θάζε παηδί. ε θαζέλα απφ απηά, πξέπεη λα δνζεί κηα πιαζηηθή ζαθνχια κε 20 θηζηίθηα ζε θάζε κία, πνπ αληηπξνζσπεχεη 20 κνλάδεο ελέξγεηαο. Απηή ε ελέξγεηα πξνέξρεηαη απφ ην έδαθνο, ηνλ αέξα, ην λεξφ, ή ην ειηαθφ θσο. εκείσζε: Οη ζπλνιηθέο κνλάδεο ελέξγεηαο ηζνχληαη κε 400 κνλάδεο. Κάζε «θπηφ» κπνξεί λα θάεη πέληε θηζηίθηα πνπ αληηπξνζσπεχνπλ ηελ πνζφηεηα ηεο ελέξγεηαο πνπ θαηαλαιψλνπλ ηα θπηά γηα αλαπλνή θαη ηηο θαλνληθέο δξαζηεξηφηεηεο αλάπηπμεο. Οη ππφινηπεο 15 κνλάδεο ελέξγεηαο απνζεθεχνληαη ζηηο ξίδεο, ηα θχιια θαη ηνπο κίζρνπο. εκείσζε: Σψξα ππάξρνπλ 300 κνλάδεο αρξεζηκνπνίεησλ ππνινίπσλ ελέξγεηαο. ηε ζπλέρεηα, ηέζζεξηο καζεηέο ελεξγνχλ σο πξψηεο ηάμεο θαηαλαισηέο (θπηνθάγα) πνπ ηξέθνληαη κε πξάζηλα θπηά γηα λα πάξνπλ ηελ ελέξγεηά ηνπο. Ο θαζέλαο παίξλεη κηα θελή πιαζηηθή ζαθνχια θαη ζπιιέγεη 60 κνλάδεο ελέξγεηαο (θηζηίθηα) απφ ην πξάζηλα θπηά. Ο θαζέλαο κπνξεί λα ζπιιέμεη απφ θάπνηα ή φια ηα θπηά κέρξη απηφο / απηή λα έρεη απνθηήζεη 60. Όκσο, θάζε πξάζηλν θπηφ πξέπεη λα δηαηεξήζεη ηξεηο κνλάδεο ελέξγεηαο γηα ην ίδην. Οη ηξεηο κνλάδεο ελέξγεηαο πνπ θάζε θπηφ δηαηεξεί γηα ηνλ εαπηφ ηνπ ρξεζηκνπνηνχληαη ζηηο ξίδεο πνπ δελ έρνπλ θαγσζεί θαη ζηνπο κίζρνπο 87

89 Σκήκα Β:Ρνή ελέξγεηαο Σάμεηο Κ-6 Γξαζηεξηόηεηα (ζπλέρεηα) γηα λα παξάγνπλ λέα αλάπηπμε θαη ηειηθά λέα ελέξγεηα γηα ηα θπηνθάγα. Γεδνκέλνπ φηη ηα θπηνθάγα, απαηηνχλ πνιιή ελέξγεηα γηα λα πάξνπλ ηελ ηξνθή ηνπο, ν θαζέλαο κπνξεί λα θάεη 30 κνλάδεο ελέξγεηαο Οη 30 ππφινηπεο κνλάδεο ελέξγεηαο απνζεθεχνληαη ζηα εζσηεξηθά φξγαλα, ζην ιίπνο, ζηα νζηά, θαη ζηε ζάξθα. εκείσζε: Τπάξρνπλ πιένλ 120 κνλάδεο ελέξγεηαο δηαζέζηκεο. Γχν καζεηέο πνπ ελεξγνχλ σο δεχηεξεο ηάμεο θαηαλαισηέο (ζαξθνθάγα, θπηνθάγα ή πακθάγα) παίξλνπλ ν θάζε έλαο 60 κνλάδεο ελέξγεηαο απφ νπνηνδήπνηε απφ ηα θπηνθάγα. ηε θχζε απηφ κπνξεί λα ζεκαίλεη αθφκα θαη πάιε γηα ηε ζχιιεςε ηξνθήο ή ην κνίξαζκα ηεο ηξνθήο. ην θπλήγη ζα ρξεζηκνπνηνχλ έσο 30 κνλάδεο ελέξγεηαο. πλεπψο, θάζε πακθάγν δψν κπνξεί λα θάεη ηψξα 30 θηζηίθηα απνζεθεχνληαο ηηο ππνιεηπφκελεο κνλάδεο ελέξγεηαο σο ηζηνχο ηνπ ζψκαηνο. εκείσζε: Τπάξρνπλ 60 κνλάδεο αρξεζηκνπνίεηεο ελέξγεηαο δηαζέζηκεο. Έλαο καζεηήο ν νπνίνο ελεξγεί σο αξπαθηηθφ (ιχθνο, αεηφο, ιηνληάξη, θ.ιπ. ) ζπγθεληξψλεη φιεο ηηο ππφινηπεο 60 κνλάδεο ελέξγεηαο. Αλ ην θπλήγη ήηαλ πνιχ έληνλν, ην αξπαθηηθφ δψν κπνξεί λα έρεη ρξεζηκνπνηήζεη θαη ηηο 60 κνλάδεο ελέξγεηαο κφλν γηα ηε δξαζηεξηφηεηα θαη λα κελ έρεη κείλεη ηίπνηα γηα ηελ αλάπηπμε. Απηφ ζα κπνξνχζε λα νδεγήζεη ην δψν ζηελ εμαθάληζε ηνπ ή ζην λα κελ κπνξεί λα αλαπαξάγεη ή λα αξξσζηήζεη απφ ηελ έιιεηςε ηεο αληίζηαζεο ζηηο αζζέλεηεο. Ίζσο ην δψν ζα έπξεπε λα θπλεγήζεη ζε κηα επξχηεξε πεξηνρή, πνπ ζα πεξηιάκβαλε πεξηζζφηεξν λεξφ, αέξα, θσο ηνπ ήιηνπ, θαη ρψκα γηα λα παξάγεη πεξηζζφηεξεο κνλάδεο ελέξγεηαο. Ο ζεξεπηήο καο είλαη αξθεηά πγηήο, έηζη θαηαλαιψλνληαη κφλν 30 κνλάδεο ελέξγεηαο (Αθήζηε ην καζεηή λα θάεη 30 θηζηίθηα) θαη νη ππφινηπεο απνζεθεχνληαη ζην ζψκα ηνπ αξπαθηηθνχ. εκείσζε: Τπάξρνπλ κφλν 30 κνλάδεο ελέξγεηαο πνπ απνκέλνπλ απφ ηηο αξρηθέο

90 Σκήκα Β:Ρνή ελέξγεηαο Σάμεηο Κ-6 Δξσηήζεηο Ση ζα ζπλέβαηλε εάλ αθαηξνχζακε έλα επίπεδν ηεο ππξακίδαο? ( ε ηζνξξνπία ζα θαηαζηξεθφηαλ) Ση ζεκαίλεη «αιιειεμάξηεζε»? ( ν θάζε έλαο εμαξηάηαη απφ ηνλ άιινρξεηάδεηαη ν έλαο ηνλ άιιν θαη βνεζάεη ν έλαο ηνλ άιιν) Πψο είλαη νη άλζξσπνη αιιεινεμαξηψκελνη κε δηαθνξεηηθά επίπεδα απηήο ηεο ελεξγεηαθήο ππξακίδαο? (ηξεθφκαζηε απφ φια ηα επίπεδα. Φπηεχνπκε, εθηξέθνπκε θαη θπλεγάκε γηα λα αλαζπγθξνηήζνπκε θαη λα ειέγμνπκε ηελ ππεξπαξαγσγή ηνπ θαζελφο.) Πψο ε ρξήζε εληνκνθηφλσλ επεξεάδεη ηελ ππξακίδα? ( ην θαηλφκελν ηεο βηνζπγθέληξσζεο ησλ εληνκνθηφλσλ παξαηεξείηαη ζπρλά. Αλαηξέμηε ζηηο επεμεγήζεηο ζρεηηθά κε ηε βηνζπγθέληξσζε θαη ηελ ξχπαλζε πνπ βξίζθνληαη ζηελ ζειίδα 10 ηεο εηζαγσγήο απηήο ηεο ελφηεηαο.) Με πνηφ ηξφπν νη «ζεξεπηηθέο πεξίνδνη» θαη άιινη παξφκνηνη λφκνη πνπ ειέγρνπλ ηηο δξάζεηο καο σο θπζηθνί ζεξεπηέο, επεξεάδνπλ ηελ ππξακίδα? ( ειέγρνπλ ηνλ αξηζκφ ησλ δψσλ πνπ ζθνηψλνληαη, δηαθπιάζζνληαο έηζη αξθεηά γηα αλαπαξαγσγή.) Φηηάμηε ηε δηθή ζαο «ελεξγεηαθή» ππξακίδα ( πιέγκα, γξάθεκα, δηάγξακκα ξνήο, θιπ) δείρλνληαο αλζξψπνπο, ηξέλα, θνξηεγά, ζνππεξκάξθεη, θάξκεο, βννεηδή, γνπξνχληα, δεληξφθεπνπο θηι.) Πψο αιιεινεμαξηψληαη? 89

91 Σκήκα Β:Ρνή ελέξγεηαο Ο ελεξγεηαθόο πξνϋπνινγηζκόο ησλ ςαξηώλ - ξύπαλζε Σάμεηο 4-6 ηόρνο Τιηθά Γξαζηεξηόηεηα Ο καζεηήο λα είλαη ζε ζέζε λα ζπδεηήζεη ηηο ρξήζεηο ζηηο νπνίεο ηίζεηαη ε ελέξγεηα ησλ ηξνθίκσλ θαη πνηεο επηπηψζεηο ξχπαλζεο κπνξεί λα έρνπλ ζρεηηθά κε ηελ αλάπηπμε, ηελ πγεία θαη ηελ αλαπαξαγσγή ησλ ςαξηψλ. Υαξηφλη, κνιχβη θαη ραξηί, ηα δηαγξάκκαηα κε ηίηιν «an example of a fish energy budjet» θαη «the effects of pollution». Ο δάζθαινο ζα παξνπζηάζεη ηελ αθφινπζε θαηάζηαζε ζηελ ηάμε, είηε ζηνλ πίλαθα είηε δηαλέκνληαο θπιιάδηα ζηελ ηάμε. Σν πνζφ ηεο ελέξγεηαο πνπ ιακβάλεηαη απφ έλα ςάξη δελ κπνξεί φιν λα θαηεπζχλεηαη πξνο ηελ αλάπηπμε. Ζ πεξηζζφηεξε ελέξγεηα πνπ θαηαλαιψλνπλ ηα ςάξηα (ή εκείο νη άλζξσπνη) σο ηξνθή πεγαίλεη γηα λα δηαηεξήζνπλ ηνλ εαπηφ ηνπο, Γηα ην ιφγν απηφ, ε ξχπαλζε κπνξεί λα είλαη πνιχ επηβιαβήο ζε έλαλ πιεζπζκφ δψσλ, αλ θαη δελ ζθνηψλεη ηα δψα θαηεπζείαλ. Καηά ηελ εμέηαζε ηεο νηθνινγίαο ησλ ςαξηψλ, πξέπεη λα ιάβνπκε ππφςε ηνλ νηθνλνκηθφ ραξαθηήξα ηεο ελέξγεηαο. Ζ ελέξγεηα κπνξεί λα ζπζρεηηζηεί κε ηα ρξήκαηα ζην φηη εθξνή ελέξγεηαο, ή ρξήκαηνο, δελ κπνξεί λα ππεξβαίλεη ην εηζφδεκα. Καθνί νηθνλνκηθνί ρεηξηζκνί θαηαιήγνπλ ζε απψιεηα ηεο απνηακίεπζεο ή ηνπ θεθαιαίνπ θαη ζε ηειηθή ρξενθνπία. Γηα φια ηα έκβηα φληα, ε απψιεηα ησλ απνζεθεπκέλσλ απνζεκάησλ ελέξγεηαο (ιίπνπο), αθνινπζείηαη απφ ην ζάλαην. Αο εμεηάζνπκε ηηο εηζξνέο θαη ηηο εθξνέο ηεο ελέξγεηαο ζε έλα ςάξη θαη ζηε ζπλέρεηα ηηο επηπηψζεηο ηεο ξχπαλζεο. 90

92 Σκήκα Β:Ρνή ελέξγεηαο Γξαζηεξηόηεηα (ζπλέρεηα) Σάμεηο 4-6 Υσξίο πνιχ αθξηβέο, δχζθνιεο θαη ρξνλνβφξεο κειέηεο γηα λα απνδείμεηε φηη ζπγθεθξηκέλνη ξχπνη βιάπηνπλ ηελ πγεία θαη ηελ επηβίσζε ησλ ςαξηψλ καο, ην κφλν πξάγκα πνπ κπνξνχκε λα πνχκε είλαη φηη ππάξρεη ζπζρεηηζκφο κεηαμχ ηεο αλάπηπμεο ησλ θαηνηθηψλ θαη βηνκεραληψλ, ηεο έθιπζεο ξχπσλ, θαη ηεο απψιεηαο ηεο ζαιάζζηαο δσήο καο. Απηή ε θαηάζηαζε είλαη αθξηβψο απηφ πνπ ζπλέβε ζηα λεξά πνιιψλ πφιεσλ καο. Πεξηβαιινληηθέο πξνζβνιέο έρνπλ πξαγκαηνπνηεζεί κε αξγνχο ξπζκνχο θαη ρσξίο ηδηαίηεξε εηδνπνίεζε, αιιά καδί κε απηφ ππάξρεη κηα απψιεηα ηεο δσήο ζε απηά ηα κνιπζκέλα λεξά. Γελ πξέπεη λα επηηξέςνπκε, ρεκηθέο νπζίεο πνπ είλαη γλσζηφ ή ππάξρνπλ ππνςίεο φηη είλαη επηβιαβείο λα εηζαρζνχλ ζην πεξηβάιινλ. ε πνηα δξαζηεξηφηεηα ηα ςάξηα ρξεζηκνπνίεζαλ ην κεγαιχηεξν πνζφ ελέξγεηαο; (θνιχκπη) Ση πνζνζηφ ηεο ζπλνιηθήο ελέξγεηαο ήηαλ; (72 %) Ση ζα ζπλέβαηλε εάλ ηα ςάξηα έπξεπε λα ρξεζηκνπνηήζνπλ πεξηζζφηεξν απφ ην εηζόδεκα ελέξγεηαο; (Θα είραλ ιηγφηεξε ελέξγεηα πνπ ρξεζηκνπνηείηαη ζε άιιεο δξάζεηο, φπσο είλαη ε ζπληήξεζε ηνπ ζψκαηνο, ε πγεία, ε άκπλα θαη επηζθεπή, θαη ε αλαπαξαγσγή.) Πψο ε ξχπαλζε επεξέαζε ηα ςάξηα; (Αλαηξέμηε ζην δηάγξακκα κε ηίηιν «the effects of pollution», ζηα ζεκεία 2 έσο 5.) Μπνξεί ηα αλζξψπηλα φληα λα επεξεαζηνχλ κε παξφκνην ηξφπν; ( Ναη. Αλαηξέμηε ζην ζεκείν 3 ηνπ γξαθήκαηνο κε ζέκα " the effects of pollution." Οη καζεηέο ζα πξέπεη λα ελζαξξχλνληαη λα δίλνπλ άιιεο ηδέεο ή / θαη λα θάλνπλ έξεπλα γηα ην ζέκα απηφ.) Πψο ζα επεξεάζεη απηφ ηε δσή καο; (Σφζν ε πνζφηεηα φζν θαη ε πνηφηεηα ησλ ςαξηψλ καο ζα επηδεηλσζεί κε ηε γεληθή ξχπαλζε, θαη ζα ππάξρεη κηθξφηεξε πνηθηιία εηδψλ δηαζέζηκε αθνχ ζα έρνπλ ραζεί νξηζκέλα είδε. Θα κπνξνχζακε λα πάζνπκε δεκηά απφ ηε βηνζπγθέληξσζε ζπγθεθξηκέλσλ ξχπσλ ζηα ςάξηα, φπσο ν πδξάξγπξνο, ν κφιπβδνο, ην DDT εληνκνθηφλν, ηα κηθξνζθνπηθά δηλνκαζηηγσηά ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο θφθθηλεο παιίξξνηαο πνπ πξνθαινχλ ηελ παξαιπηηθή νζηξαθνεηδή δειεηεξίαζε, θιπ.) 91

93 Σκήκα Β:Ρνή ελέξγεηαο Σάμεηο 4-6 Οη επηπηώζεηο ηεο ξύπαλζεο Με κφιπλζε Υσξίο κφιπλζε κφιπλζε Ζ ξχπαλζε δελ είλαη αξθεηά επηβιαβήο ψζηε λα ζθνηψζεη ηα ςάξηα. Ζ ξχπαλζε θάλεη ην πεξηβάιινλ ιηγφηεξν πγηέο, αλαγθάδνληαο ηα ςάξηα λα δαπαλνχλ επηπιένλ δχν ηνηο εθαηφ 12% 10% ηεο ελέξγεηάο ηνπο γηα ηε ζπληήξεζε ηνπ ζψκαηνο. Λφγσ ηνπ αλζπγηεηλνχ πεξηβάιινληνο, ηα ςάξηα πξέπεη λα δαπαλνχλ επηπιένλ δχν ηνηο εθαηφ ηεο ελέξγεηάο ηνπο γηα ηελ ππεξάζπηζε θαη επηζθεπή ηεο πγείαο, γηα ηελ θαηαπνιέκεζε ησλ αζζελεηψλ, ζηηο νπνίεο είλαη πιένλ πεξηζζφηεξν εππαζή. (Απηφ ζήκεξα, ζπκβαίλεη θαη ζηνπο αλζξψπνπο πνπ δνπλ ζηηο πφιεηο). Ζ ξχπαλζε επεξεάδεη επίζεο ηα είδε ησλ ζεξακάησλ. Σν ζήξακα δελ είλαη ηφζν πγηέο θαη δελ αλαπαξάγεη απνηειεζκαηηθά, κε απνηέιεζκα λα ππάξρεη ιηγφηεξε ηξνθή γηα ηα ςάξηα καο. Απηφ απαηηεί κεγαιχηεξε δαπάλε ελέξγεηαο γηα λα πάξνπλ αξθεηή ηξνθή γηα λα επηβηψζνπλ. Σα ςάξηα ηψξα πξέπεη λα δαπαλνχλ έλα επηπιένλ πέληε ηνηο εθαηφ ηεο ελέξγεηαο ηνπο γηα θνιχκπη. Λφγσ ησλ παξαπάλσ απσιεηψλ, ε αλαπαξαγσγή δελ κπνξεί λα ζπλερηζηεί κε ηνλ παιηφ ξπζκφ ρσξίο έιιεηκκα ελέξγεηαο. Καηά ζπλέπεηα, ην ςάξη πξέπεη λα κεηψζεη ηελ απαίηεζε ηεο ελέξγεηαο γηα αλαπαξαγσγή ζε ηξία ηνηο εθαηφ. Σα νηθνλνκηθά ζηνηρεία δείρλνπλ φηη ηα ςάξηα ζα κείλνπλ δσληαλά ζην κνιπζκέλν πεξηβάιινλ, φκσο ζα κπνξνχλ λα αλαπηπρζνχλ κφλν 1 ιίβξα θαηά ηε δηάξθεηα εθείλνπ ηνπ έηνπο. Αιιά ην πην ζεκαληηθφ, ζα έπξεπε λα κεηψζνπλ ηελ ηθαλφηεηα ηνπο γηα αλαπαξαγσγή απφ 10, ζε 3 ηνηο εθαηφ. Απηφ ζεκαίλεη φηη ζηγά-ζηγά ζα ππάξρνπλ φιν θαη ιηγφηεξα ςάξηα. Όπσο βιέπνπκε ηε κείσζε ηνπ αξηζκνχ, πνιχ πηζαλφ λα δνχκε φηη ηα ςάξηα έρνπλ πεξηζζφηεξεο αζζέλεηεο θαη παξνπζηάδνληαη ιηγφηεξν πγηή. ηνλ πεξηζηαζηαθφ παξαηεξεηή, δελ ζα ππάξρνπλ δξακαηηθνί ζάλαηνη ςαξηψλ, κφλν κηα ζηαδηαθή θαη ζησπεξή απψιεηα ησλ εηδψλ. 7% 5% 77% 72 % 3% 10% Καζαξφ απνηέιεζκα: 1 ιίβξα γηα αλάπηπμε 92

94 Σκήκα Γ: Κχθινη ζξεπηηθψλ νπζηψλ ηόσορ Τλικά Γπαζηεπιόηεηα Δπυηήζειρ Ο θύθινο ηνπ άλζξαθα θαη ηνπ νμπγόλνπ Σάμεηο Κ-6 Ο καζεηήο ζα παξαηεξήζεη φηη έλα κνληέιν θιεηζηνχ ζπζηήκαηνο (terrarium) κπνξεί λα δηαηεξεζεί επ αφξηζηνλ κέζσ ηεο αλαθχθισζεο. Έλα ελπδξείν ή έλα κεγάιν βάδν, θάπνηα θπηά εζσηεξηθνχ ρψξν, ρψκα, λεξφ θαη έλα ζθέπαζκα. Γεκηνπξγήζηε έλα κηθξφ θήπν, πνηίζηε ηνλ, θαιχςηε ηνλ, θαη λα ηνλ παξαθνινπζείηε θαηά ηελ δηάξθεηα ηνπ εμακήλνπ. Ζ ηάμε κπνξεί λα θξαηήζεη έλα δηάγξακκα ζην νπνίν λα θαηαγξάθνληαη ζεκαληηθέο παξαηεξήζεηο θαη εκεξνκελίεο πεξηζηαηηθψλ, φπσο ε εκθάληζε λέσλ θχιισλ, ηα έληνκα πνπ παξαηεξήζεθαλ, ν ζάλαηνο θχιισλ, θ.ιπ. εκείσζε: απηφ ην terrarium κπνξεί λα ρξεζηκνπνηεζεί ζην κάζεκα κε ηίηιν, Ζ Γε είλαη έλα terrarium ζην ηκήκα Δ ηεο ελ ιφγσ ελφηεηαο. Ση ρξεηάδνληαη ηα θπηά γηα λα κεγαιψζνπλ; [λεξφ, δηνμείδην ηνπ άλζξαθα (CO 2 ), ζξεπηηθά ζπζηαηηθά, θαη ην ειηαθφ θσο.] Πνηα απφ ηα παξαπάλσ δελ κπνξνχλ λα αλαθπθισζνχλ; (ειηαθφ θσοελέξγεηα.) Δάλ ηα θπηά ζπλερίδνπλ λα αλαπηχζζνληαη, ηη πξέπεη λα ζπκβαίλεη; (Σα ζπζηαηηθά παξαπάλσ πξέπεη λα αλαθπθιψλνληαη.) Σν λεξφ θαίλεηαη λα είλαη αλαθπθιψζηκν; (Ναη. Παξαηεξείζηε ηε ζπκπχθλσζε ζηα ηνηρψκαηα ηνπ γπαιηνχ. Απηφ είλαη φπσο ε εμάηκηζε ησλ πδξαηκψλ ζηελ αηκφζθαηξα. ηελ πξαγκαηηθφηεηα, απηφ ην δνρείν είλαη ζαλ κηα κηθξνγξαθία ηεο γεο. Δίλαη απνκνλσκέλν, ιακβάλεη ελέξγεηα απφ έμσθαη κέζα, απηφ πνπ έρεη ήδε είλαη ην κφλν πνπ ζα πάξεη.) 93

95 Σκήκα Γ: Κχθινη ζξεπηηθψλ νπζηψλ Δπυηήζειρ(ζςνέσεια) Σάμεηο Κ-6 Σα αέξηα είλαη αλαθπθιψζηκα; Ναη. Αλ θαη δελ κπνξνχκε λα ηα δνχκε, ην θπηφ ιακβάλεη δηνμείδην ηνπ άλζξαθα θαη απειεπζεξψλεη νμπγφλν θαηά ηε δηάξθεηα ηεο εκέξαο. (Σε λχρηα ηα θπηά ελεξγνχλ φπσο εκείο: εηζπλένπλ νμπγφλν, δηαζπνχλ ηελ ηξνθή πνπ έγηλε θαηά ηε δηάξθεηα ηεο εκέξαο, θαη εθπλένπλ δηνμείδην ηνπ άλζξαθα.) Ση γίλεηαη κε ηηο ζξεπηηθέο νπζίεο; (Δάλ δηαηεξείηαη γηα αξθεηά κεγάιν ρξνληθφ δηάζηεκα, θάπνηα θπηά πεζαίλνπλ, απνηθνδνκνχληαη απφ ηα βαθηήξηα θαη παξέρνπλ λέεο πξψηεο χιεο-ζξεπηηθέο νπζίεο-γηα άιια θπηά.) 94

96 Σκήκα Γ: Κχθινη ζξεπηηθψλ νπζηψλ ηόρνο Τιηθά Γξαζηεξηό ηεηα To πιήξσκα θαζαξηζκνύ ηεο Φύζεο Σάμεηο Κ-6 Ο καζεηήο ζα παξαηεξήζεη φηη ζηε θχζε δελ ππάξρνπλ απφβιεηα. πιιέμηε ηα απφβιεηα απφ ην κεζεκεξηαλφ αλζξψπσλ θαη βξείηε έλα αζθαιέο θαη απνκνλσκέλν κέξνο φπνπ ν ήιηνο δελ αθηηλνβνιεί άκεζα. Βάιηε φια απηά ηα ζθνππίδηα θάησ, αθήζηε ηα εθηεζεηκέλα ζηνλ αέξα (κχγεο) θαη παξαθνινπζήζεηε ηελ απνζχλζεζε ζε κηα πεξίνδν κεξηθψλ εβδνκάδσλ. Να παξαηεξήζεηε θαη λα θαηαγξάςεηε ηελ αλάπηπμε κνχριαο, κπθήησλ, ζθνπιεθηψλ θαη άιισλ εηδψλ πιάζκαηα. Δξσηήζεηο Απηά ηα ζθνππίδηα είλαη απόβιεηα; (Δμαξηάηαη απφ ην πψο ην βιέπεη θαλείο. Δάλ ήζαζηαλ έλα απφ εθείλα ηα πιάζκαηα, ζα έιεγεο φηη ήηαλ έλα θαληαζηηθφ γεχκα. Σα απφβιεηα ελφο πιάζκαηνο είλαη θαγεηφ άιισλ.) Ση ζα ζπκβεί ηειηθά ζε φια απηά ηα ζθνππίδηα; (ζα ηα θάλε ηα έληνκα, θαη απηφ πνπ κέλεη ηειηθά ζα κεηαηξαπεί ζε ξχπν). Πξνηίζεηαη ν ξχπνο λα είλαη θαιφ γηα ηίπνηα; (ν ξχπνο ζα εκπινπηηζηεί απφ απηφ ην ιίπαζκα θαη ζα γίλεη έλα θαιχηεξν κέξνο γηα λα αλαπηπρζνχλ ηα θπηά.) Ση ζεκαίλεη «απφ ηε ζθφλε ζηε ζθφλε»; (Ο θχθινο ηεο δσήο απφ ηελ άπνςε ησλ ζξεπηηθψλ ζπζηαηηθψλ.) Πψο φια απηά ζπλδένληαη κε ηε ζάιαζζα; (Οη ίδηεο βαζηθέο δηεξγαζίεο πνπ ιεηηνπξγνχλ ζηελ μεξά ηζρχνπλ γηα ηε ζάιαζζα. Φπηά θαη δψα, βαθηήξηα θαη κχθεηεο εκπιέθνληαη ζηνλ ίδην θχθιν ησλ πιηθψλ. Θπκεζείηε φηη ε ελέξγεηα είλαη ζαλ κνλφδξνκνο: Γελ αλαθπθιψλεηαη φπσο νη ρεκηθέο νπζίεο θαη ζξεπηηθά ζπζηαηηθά.) Σξψκε πνηέ κνχρια; (Ναη, ην ηπξί θαηαζθεπάδεηαη απφ κνχρια, θαη αλ εμεηάζνπκε πξνζεθηηθά ην κπιε ηπξί ή ξνθθφξ, ην ρξψκα νθείιεηαη ζηε κνχρια.) 95

97 Σκήκα Γ: Κχθινη ζξεπηηθψλ νπζηψλ ηόρνο Τιηθά Γξαζηεξηόηεηα Δξσηήζεηο Αλαθύθισζε ζηε ζάιαζζα Σάμεηο Κ-6 Ο καζεηήο ζα αλαγλσξίζεη φηη ηα ζξεπηηθά ζπζηαηηθά δελ ράλνληαη ζην ζχζηεκα, έηζη φπσο κεηαθέξνληαη κέζσ ηξνθηθψλ πιεγκάησλ, φπσο ζπκβαίλεη κε ηελ ελέξγεηα. Αλη 'απηνχ, ηα ζξεπηηθά ζπζηαηηθά αλαθπθιψλνληαη μαλά θαη μαλά. "General Plant and Animal Relationships in the Oceans," Technical Training Center, United States Navy Oceanographic Office, Suitland, Maryland Γείμηε ην δηάγξακκα ηνλίδνληαο ηα εμήο βήκαηα: θπηά, βαθηεξηαθή δξάζε, θαη αλαθχθισζε πδεηήζηε πψο απηέο νη ζξεπηηθέο νπζίεο κεηαθέξνληαη κέζσ ηνπ ζπζηήκαηνο γηα ηελ παξαγσγή ελέξγεηαο. Γηαηί ρξεζηκνπνηνχκε ιηπάζκαηα ζηνπο θήπνπο καο; (ιίπαζκα είλαη ηα απφβιεηα πνπ πξνέξρνληαη απφ δψα φπσο νη αγειάδεο. Σα ιηπάζκαηα είλαη θαιά γηα ηα θπηά, δηφηη πεξηέρνπλ ηα ζξεπηηθά ζπζηαηηθά πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ αξρηθά απφ ηα θπηά, πνπ έθαγαλ νη αγειάδεο. Ζ αγειάδα έρεη πέςεη ηα θπηά θαη κεηέηξεςε ηα ζξεπηηθά ζπζηαηηθά ζε κηα κνξθή πνπ κπνξεί ηειηθά λα ρξεζηκνπνηεζεί απφ ηα θπηά. Απηφ ην είδνο ηεο ιίπαλζεο είλαη πξαγκαηηθά αλαθπθιψζηκε.) Πψο απηφ ηζρχεη γηα ηε ζάιαζζα; (φπσο ηα δψα ζηε ζηεξηά, ηα ςάξηα θαη άιια ζαιάζζηα δψα εμαξηψληαη απφ ηα θπηά γηα ηξνθή. Σα λεθξά ηνπο ζψκαηα θαη ηα απφβιεηα ηνπο πεξηέρνπλ ηα ίδηα ζξεπηηθά ζπζηαηηθά πνπ ρξεζηκνπνηήζεθαλ αξρηθά απφ ηα θπηά. Μεηά απφ ηελ βαθηεξηαθή απνηθνδφκεζε, ηα ζξεπηηθά ζπζηαηηθά κπνξνχλ ζηε ζπλέρεηα λα ρξεζηκνπνηεζνχλ απφ ηα θπηά, γηα λα μεθηλήζεη έλαο λένο θχθινο.) Πψο απηφ ηζρχεη γηα ηα ιχκαηα; (Όηαλ πεηάκε ιχκαηα ζηε ζάιαζζα, ηφηε ηελ ιηπαίλνπκε. Σν πξφβιεκα είλαη φηη ην ππεξβνιηθφ ιίπαζκα ζε κηα πεξηνρή δελ είλαη θαιφ θαη κπνξεί λα ζθνηψζεη πνιιέο κνξθέο δσήο. Θα πξέπεη λα ρξεζηκνπνηνχκε κε πξνζνρή ηα ιχκαηα σο ιίπαζκα, αληί λα επηηξέπνπκε λα γίλνληαη ξχπαλζε.) 96

98 Σκήκα Γ: πκβίσζε ηόρνο Τιηθά Γξαζηεξηόηεηα 1 Δξσηήζεηο Αιιειεμάξηεζε Σάμεηο Κ-6 Ο καζεηήο ζα κάζεη φηη ηα πάληα ζηε γε δνπλ ζε κηα ακνηβαία ζρέζε κε άιια δσληαλά πξάγκαηα- απηφ ηζρχεη αθφκε θαη γηα καο. Μπάια απφ λήκα ή ζπάγθν, θνκκάηη απφ 6 σο 12" ραξηί, έλα ζηπιφ γηα θάζε καζεηή, θαζψο θαη έλα ζηπιφ ππνγξακκίζκαηνο. Βάιηε ηελ ηάμε λα θαζίζεη ζε έλα κεγάιν θχθιν ζην πάησκα. Κάζε καζεηήο ζα αλαπαξαζηήζεη ην επάγγεικα ηνπ γνλέα ηνπ/ηεο.(να κελ έρνπλ δηπιά επαγγέικαηα-αθήζηε ηνπο λα επηιέμνπλ έλα επάγγεικα πνπ δελ έρεη θαλείο άιινο, φπσο ν αγξφηεο, ηδηνθηήηεο παληνπσιείνπ, νδεγφο θνξηεγνχ, γηαηξφο, θ.ιπ.) Πεγαίλεηε γχξσ απφ ηνλ θχθιν θαη βάιηε θάζε παηδί λα αλαθνηλψζεη ην «επάγγεικά» ηνπ/ηεο. Κάζε έλα κπνξεί λα θνξάεη έλα ζεκάδη κε ην επάγγεικα γξακκέλν ζε απηφ γηα λα ηνπο βνεζήζεη λα ζπκνχληαη ην θάζε επάγγεικα. Έλαο καζεηήο μεθηλά κε ηελ αλαγγειία ηεο εξγαζίαο ηνπ /ηεο θαη πεηψληαο ην κπαιάθη ηνπ λήκαηνο ζε έλαλ άιιν καζεηή πνπ αλαπαξηζηά έλα επάγγεικα απφ ην νπνίν εμαξηάηαη ην επάγγεικα ηνπ πξψηνπ καζεηή, ή αληίζηξνθα. Ο πξψηνο καζεηήο πξέπεη λα εμεγήζεη ηελ αιιειεμάξηεζε ησλ δχν επαγγεικάησλ. Όηαλ ν θάζε καζεηήο ιακβάλεη ηε κπάια ηνπ λήκαηνο, απηφο / απηή ην ηπιίγεη γχξσ απφ ηνλ θαξπνχ ηνπ/ηεο, επηιέγεη έλα άιιν καζεηή, δειψλεη ηε ζρέζε κεηαμχ ησλ δχν επαγγεικάησλ, θαη πεηάεη ην λήκα ζηνλ άιιν καζεηή. Οπνηνζδήπνηε κπνξεί λα ακθηζβεηήζεη ηελ εγθπξφηεηα ηεο ζρέζεο, θαη φινη πξέπεη λα ην ζπδεηήζνπλ, κέρξη λα θαηαιήμνπλ ζε ζπκθσλία. Γελ ππάξρεη θαλέλα φξην ζηνλ αξηζκφ ησλ θνξψλ πνπ ε κπάια κπνξεί λα πεηαρηεί ζην θάζε άηνκν. (Τπάξρεη κηα θαιή επθαηξία εδψ γηα λα δείμεηε ηελ πνηθηιία ησλ ζρέζεσλ αιιειεμάξηεζεο πνπ ππάξρνπλ) Τη ζεκαίλεη αιιειεμάξηεζε γηα ζέλα; (Αθήζηε ην καζεηή λα δψζεη πξνζσπηθέο απφςεηο). 97

99 Σκήκα Γ: πκβίσζε Δξσηήζεηο (πλέρεηα Γξαζηεξηόηεηα 2 Δξσηήζεηο Σάμεηο Κ-6 Δρνπλ όιεο νη εξγαζίεο θάπνην είδνο ζπνπδαηόηεηαο ζε κηα θνηλόηεηα; (Μάιινλ θάπνηα ζπνπδαηφηεηα κπνξεί λα βξεζεί γηα φιεο ηηο εξγαζίεο. Μπνξεί λα ππάξρνπλ θάπνηεο πνιπδάπαλεο ή παξσρεκέλεο ζέζεηο εξγαζίαο. Οη καζεηέο ζα πξέπεη λα ελζαξξχλνληαη λα δίλνπλ θαη λα ππεξαζπίδνληαη ηηο ηδέεο ηνπο). Πνηα είλαη κεξηθά άιια πνπ αθήζακε έμσ ζήκεξα πνπ ζα ήηαλ θαιό λα ζπκπεξηιάβνπκε; (Ολνκάζηε νπνηαδήπνηε θαη λα εμεγήζηε ηελ αμία ηνπο.) Μήπσο νξηζκέλεο ζέζεηο εξγαζίαο θαίλνληαη πεξηζζόηεξν ζεκαληηθέο από θάπνηεο άιιεο; Γηαηί; Ίζσο παξέρνπλ κηα εηδηθή ηθαλφηεηα πνπ νη άλζξσπνη δελ κπνξνχλ λα θάλνπλ κφλνη ηνπο ή κεγάιν κέξνο απαζρφιεζεο.) Είλαη αθόκε θαη νη κηθξόηεξεο θαη ιηγόηεξν «ιακπεξέο» ζέζεηο εξγαζίαο ζεκαληηθέο γηα εκάο; (Σν εξψηεκα απηφ έρεη ζρεδηαζηεί γηα λα ελζαξξχλεη ηε ζπδήηεζε. Σα επίζεηα "κηθξέο" θαη "ιακπεξέο" κπνξεί λα είλαη ζρεηηθέο κε ηνλ παξαηεξεηή. Απηφ πνπ δελ είλαη ελδηαθέξνλ ζε έλα άηνκν είλαη πνιχ ζπλαξπαζηηθφ ζην άιιν. Οη καζεηέο κπνξνχλ επίζεο λα εμεηάζνπλ θαηά πφζνλ κηα ελαιιαθηηθή είλαη δπλαηή-αλαθχθισζε θαη φρη απφξξηςε απνβιήησλ, ρξήζε κεραλψλ γηα λα θάλνπλ νξηζκέλεο εξγαζίεο γηα λα ειεπζεξψζνπλ ηνλ άλζξσπν γηα πην ηνλσηηθή εξγαζία, θιπ. Πώο; «Αο ππνζέζνπκε φηη έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα επαγγέικαηα (ή επηρεηξήζεηο) παχεη λα ιεηηνπξγεί ιφγσ κηαο θαηαζηξνθήο (θαηαηγίδα, ππξθαγηά, ε αχμεζε ησλ ηηκψλ, απεξγία, θ.ιπ.). Βάιηε έλα καζεηήο λα αλαπαξαζηήζεη κηα ηέηνηα δνπιεηά, αθαηξέζηε ην λήκα απφ ηνλ θαξπνχ ηνπ/ηεο θαη απιψζηε ην ζην πάησκα. Όινη νη άιινη πνπ επεξεάδνληαη απφ απηφ, πξέπεη επίζεο λα αθαηξέζνπλ ην λήκα. Τη ζπκβαίλεη ζηελ θνηλόηεηα; Τη κπνξεί λα γίλεη γηα λα δηνξζσζεί απηό ην πξόβιεκα; Μπνξεί απηό ην επάγγεικα ή ε επηρείξεζε λα επηζθεπαζηεί; Πόζν θαηξό ζα πάξεη; Τη κπνξεί λα γίλεη ελ ησ κεηαμύ; Μπνξεί κηα άιιε εμάξηεζε λα ελζσκαησζεί ζην ζύζηεκα γηα λα αληηθαηαζηήζεη ηε ρακέλε; (Πξόλνηα, αζθαιηζηηθέο θ.ιπ.) Πόζν ζα θξαηήζεη απηή; Είλαη ηόζν θαιή όζν ην πξσηόηππν; Γηαηί ή γηαηί όρη; Πώο είκαζηε ζε κηα «ζρνιηθή θνηλόηεηα» αιιειεμαξηώκελνη; (Αθήζηε ηνπο καζεηέο λα νλνκάζνπλ επαγγέικαηα κέζα ζην πιαίζην ηνπ ζρνιηθνχ ζπζηήκαηνο ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ησλ ίδησλ θαη λα ζπδεηήζνπλ ηελ αιιειεμάξηεζε.) Τη γίλεηαη κε ηνλ θόζκν ησλ δώσλ; Τν ζαιάζζην θόζκν; (Ζ ζπδήηεζε απηή κπνξεί λα απμεζεί αλάινγα κε ηελ ηθαλφηεηα θαη ηα ελδηαθέξνληα ηεο ηάμεο.) 98

100 Σκήκα Γ: πκβίσζε ηόρνο Τιηθά Γξαζηεξηόηεηα Δξσηήζεηο Πιέγκα ηεο δσήο Σάμεηο Κ-6 Ο καζεηήο ζα είλαη ζε ζέζε λα πεξηγξάςεη ηηο αιιειεμαξηήζεηο ησλ δηαθφξσλ νξγαληζκψλ κε ην πεξηβάιινλ ηνπο. Μαθξχ θνκκάηη ραξηί γηα ηνηρνγξαθία, θφια, εηθφλεο (παιηά πεξηνδηθά), κνιχβη θαη ραξηί. Εεηήζηε απφ ηνπο καζεηέο λα επηιέμνπλ ηνπο αγαπεκέλνπο ηνπο ζαιάζζηνπο νξγαληζκνχο. (ε πεξίπησζε πνπ εκθαληζηνχλ δηπιφηππα, δηαρσξίζηε επηζεκαίλνληαο αξζεληθά, ζειπθά, ηνπο ειηθησκέλνπο θαη λένπο.) Οη καζεηέο ζηε ζπλέρεηα ζπιιέγνπλ αλεμάξηεηα φζεο ην δπλαηφλ πεξηζζφηεξεο πιεξνθνξίεο ζρεηηθά κε ηηο επηινγέο ηνπο. ρέδηα ή θσηνγξαθίεο κπνξεί λα είλαη ρξήζηκα, ηδηαίηεξα εθείλεο πνπ παξνπζηάδνπλ ηα δψα ζην θπζηθφ ηνπο πεξηβάιινλ. Βάιηε ηνπο καζεηέο λα δεκηνπξγήζνπλ κηα ηνηρνγξαθία ηνπ ζαιάζζηνπ πεξηβάιινληνο. Πξνζζέζηε παξαιίεο, θνξαιιηνγελείο χθαινπο, λεζηά, επεηξσηηθά φξηα, θ.ιπ. Όηαλ ε ηνηρνγξαθία έρεη ηειεηψζεη, νη καζεηέο κπνξνχλ λα πξνζζέζνπλ (κε θφιια) ηα δψα ηνπο ζηηο θαηάιιειεο πεξηνρέο (ελδηαηηήκαηα). Κάζε καζεηήο κπνξεί λα κνηξαζηεί πιεξνθνξίεο γηα ηνλ νξγαληζκφ ηνπ/ηεο πξνθνξηθά κε ηελ ηάμε. Όηαλ φια ηα δψα είλαη ζηε ζέζε ηνπο, ζπδεηήζηε ηε ζρέζε εμάξηεζεο κεηαμχ ηνπο. Πνύ δεη ην δών ζαο; Γηαηί δεη εθεί; Πνηνη είλαη νη ζεξεπηέο ηνπ; Πνηνο είλαη ε ιεία ηνπ; Πνύ θνηκάηαη; Τξώεη; Μεηαλαζηεύεη; Τη ζα ζπκβεί αλ αθαηξέζνπκε έλα ζύλδεζκν ζην νηθνζύζηεκα; ( Άιινη ζχλδεζκνη επεξεάδνληαη επίζεο.) Πφζν θαηξό εμαθνινπζνύλ απηέο νη απώιεηεο; (Απηφ εμαξηάηαη απφ ηελ πγεία ηνπ πεξηβάιινληνο ή / θαη απφ ηα δψα, ηε δηαλνκή, ηελ αθζνλία ηνπο, ηελ πξνζαξκνζηηθφηεηα ηνπο, θιπ. ) Η έιιεηςε πνιπκνξθίαο κεηώλεη ηε ζηαζεξόηεηα ηνπ νηθνζπζηήκαηνο; (Ναη) Τη κπνξνύκε λα θάλνπκε γηα λα κεησζεί απηόο ν θίλδπλνο; (Πξνζπαζνύκε λα ειέγμνπκε γλσζηνχο ή χπνπηνπο ξχπνπο ζην πεξηβάιινλ. Πξνζπαζνχκε λα πξνζηαηεχζνπκε εηδή πνπ απεηινχληαη απφ ηελ αλζξψπηλε δξαζηεξηφηεηα. ε γεληθέο γξακκέο, λα δηεμάγνπκε επηζηεκνληθέο έξεπλεο θαη κειέηεο ηεο πνιηηηθήο γηα ηα ζέκαηα απηά.) 99

101 Σκήκα Γ: πκβίσζε ηόρνο Τιηθά Γξαζηεξηόηεηα Δξσηήζεηο Εώα θαη θπηά πνπ ζπκβηώλνπλ Σάμεηο Κ-3 Σάμεηο 4-6 Ο καζεηήο ζα είλαη ζε ζέζε λα παξαηεξήζεη ηηο αιιειεμαξηήζεηο ησλ θπηψλ θαη ησλ δψσλ. Τπαίζξηνο ρψξνο γηα λα παξαηεξνχλ ηα θπηά θαη ηα δψα Πάξηε ηνπο καζεηέο ζε κηα πεξηνδεία ζηνπο ρψξνπο ηνπ ζρνιείνπ γηα λα πάξνπλ κηα πην πξνζεθηηθή καηηά ζε απηφ πνπ βιέπνπλ. εκεηψζηε φηη φπνπ ε βιάζηεζε είλαη αξαηή, ππάξρνπλ ιίγα έληνκα, δψα, θαη εκθαλίδνληαη ζπφξνη. Καηφπηλ πεγαίλεηε ηνπο ζε έλα ρψξν φπνπ ε βιάζηεζε είλαη πην ππθλή. Εεηήζηε απφ ηνπο καζεηέο λα νλνκάζνπλ ή λα πεξηγξάςνπλ φια ηα θπηά θαη ηα δψα πνπ παξαηεξνχλ. Κνηηάμηε πξνζεθηηθά γηα ηα κηθξνζθνπηθά έληνκα θαη ηνπο ζπφξνπο. Πνηεο δηαθνξέο πξνζέμαηε κεηαμύ ηεο πξώηεο πεξηνρήο θαη ηεο δεύηεξεο; (Πεξηζζόηεξε βιάζηεζε θαη πεξηζζόηεξε δσή.) Γηαηί ππήξραλ ιηγόηεξα δώα όπνπ ππήξρε ιηγόηεξε βιάζηεζε; (Δπεηδή ππήξρε ιηγφηεξε ηξνθή γηα λα θάλε, ιηγφηεξεο ζέζεηο γηα λα θξχθηνχλ απφ ηα αξπαθηηθά δψα θαη γηα λα ςάμνπλ γηα ζπληξφθνπο.) Ο καζεηήο ζα είλαη ζε ζέζε λα ζπδεηήζεη ηε ζρέζε ησλ θπηψλ θαη ησλ δψσλ. Υαξηί θαη κνιχβη θαη ππαίζξηνο ρψξνο, ζηνλ νπνίν παξαηεξνχλ ηα θπηά θαη ηα δψα. Βάιηε θάζε καζεηή λα πάεη ζην πξναχιην ηνπ ζρνιείνπ θαη λα επηζεκάλεη ηηο δχν ηεηξαγσληθέο πεξηνρέο ηνπ ελφο πνδηνχ. (Ζ κηα πεξηνρή ζα πξέπεη λα είλαη πάλσ ζηελ άζθαιην ή κηα πεξηνρή κε αξαηή βιάζηεζε. Ζ δεχηεξε πεξηνρή ζα πξέπεη λα είλαη, φπνπ ππάξρεη αθζνλία θπηψλ.) Βάιηε ηνπο καζεηέο λα θαηαγξάςνπλ φια ηα θπηά, ηα έληνκα, ηα δψα, ηνπο ζπφξνπο, ηα δέληξα, θιπ., πνπ βξήθαλ ζε θάζε πεξηνρή. Δπηζηξέςηε ζηελ ηάμε θαη ζπγθξίλεηε ηηο παξαηεξήζεηο. Πνηα πεξηνρή είρε ηνλ κεγαιύηεξν αξηζκό δώσλ; (εθεί νπνπ ππήξρε κηα πιεζώξα θπηώλ.) Τη ζα κπνξνύζε λα έρεη πξνθαιέζεη απηέο ηηο δηαθνξέο; (Δηαθνξέο ζην έδαθνο, ην λεξό, νη άλζξσπνη πνπ παηάλε ηα θπηά.) Πώο ζα κπνξνύζαηε λα ρξεζηκνπνηήζεηε απηέο ηηο πιεξνθνξίεο γηα λα βειηηώζεηε κηα πεξηνρή; (Με ηξνθίκα, πξνζηαζία, θαη ζπίηηα.) 100

102 Σκήκα Γ: πκβίσζε Δξσηήζεηο (ζπλέρεηα) Σάμεηο Κ-3 Σάμεηο 4-6 Πώο ηα θπηά βνεζάλε ηα δώα λα επηβηώλνπλ; (Παξέρνπλ ηξνθή θαη θαηνηθία.) Πώο ηα δώα βνεζνύλ ηα θπηά; (Μεξηθά ηξππψλνπλ κέζα ζην έδαθνο θαη ην αεξίδνπλ; ζηε δηαδηθαζία ηεο θαηαλάισζεο, απνζπλζέηνπλ ηε λεθξή νξγαληθή χιε θαη ηελ επηζηξέθνπλ ζην έδαθνο γηα ρξήζε απφ ηα θπηά. Όηαλ πεζαίλνπλ, δηαζπψληαη θαη γίλνληαη ιίπαζκα. Μεξηθέο θνξέο κεηαθέξνπλ γχξε θαη ζπφξνπο ζε λέεο πεξηνρέο γηα λα θπηξψζνπλ). Πνηνη άιινη παξάγνληεο ζηε θύζε βνεζνύλ ηα θπηά θαη ηα δώα; (Τν λεξό, ην έδαθνο, θαη ν ήιηνο.) Πώο απηό ζπκβεί θαη ζηνλ σθεαλό; (Αθήζηε ηνπο καζεηέο λα δώζνπλ παξαδείγκαηα.) Πώο ηα δώα βνεζνύλ ηα θπηά; (Μεξηθά ηξππψλνπλ κέζα ζην έδαθνο θαη ην αεξίδνπλ; ζηε δηαδηθαζία ηεο θαηαλάισζεο, απνζπλζέηνπλ ηε λεθξή νξγαληθή χιε θαη ηελ επηζηξέθνπλ ζην έδαθνο γηα ρξήζε απφ ηα θπηά. Όηαλ πεζαίλνπλ, δηαζπψληαη θαη γίλνληαη ιίπαζκα. Μεξηθέο θνξέο κεηαθέξνπλ γχξε θαη ζπφξνπο ζε λέεο πεξηνρέο γηα λα θπηξψζνπλ). Πνηνη άιινη παξάγνληεο ζηε θύζε βνεζνύλ ηα θπηά θαη ηα δώα; (Τν λεξό, ην έδαθνο, θαη ν ήιηνο.) Πώο απηό ζπκβεί θαη ζηνλ σθεαλό; (Αθήζηε ηνπο καζεηέο λα δώζνπλ παξαδείγκαηα.) 101

103 Σκήκα Γ: πκβίσζε ηόρνο Τιηθά Έλα κίλη νηθνζύζηεκα Σάμεηο Κ-6 Ο καζεηήο ζα είλαη ζε ζέζε λα δεκηνπξγήζεη θαη λα παξαηεξήζεη έλα κίλη νηθνζχζηεκα ζην νπνίν ππάξρεη κηα ηζνξξνπία κεηαμχ ησλ παξαγσγψλ θαη ησλ θαηαλαισηψλ. Μεγάιν θαζαξφ γπάιηλν δνρείν (ελπδξείν ή κεγάιν βάδν), θαζαξή άκκνο, ιάζπε απφ κηα ιίκλε, πδξφβηα θπηά, θάιπκκα γηα ην δνρείν,θαζαξφ λεξφ απν ιίκλε, θαη κηα πνηθηιία απφ δψα ιίκλεο (γπξίλνη, πδξφβηνη βάηξαρνη, ζαιηγθάξηα, έληνκα θαη πξνλχκθεο εληφκσλ). Γξαζηεξηόη εηα Καιχςηε ην θάησ κέξνο ηνπ δνρείνπ κε ηε ιάζπε απφ ην βπζφ ηεο ιηκλνχιαο (αλ είλαη δπλαηφλ). Πξνζζέζηε έλα ζηξψκα απφ θαζαξή άκκν πάλσ απφ απηφ. Βάιηε κεξηθά πδξφβηα θπηά ζηελ άκκν θαη πξνζζέζηε θαζαξφ λεξφ ηεο ιίκλεο κέρξη πεξίπνπ λα γεκίζνπλ ηα 3 / 4. Αθήζηε λα θαζίζεη γηα κεξηθέο εκέξεο. Μελ ηνπνζεηείηε ην δνρείν ζε άκεζε ειηαθή αθηηλνβνιία. Σνπνζεηήζηε κεξηθά δψα ηεο ιηκλνχιαο κέζα ζην δνρείν γηα αξρή. Πεξηζζφηεξα κπνξνχλ λα πξνζηεζνχλ κεηά απφ κηα εβδνκάδα ή δχν, φηαλ απηά ζα έρνπλ ηελ επθαηξία λα πξνζαξκνζηνχλ. Γηαηεξείηε ην δνρείν θαιπκκέλν κε ραιαξφ θαπάθη ή θνκκάηη γπαιί. Παξαηεξήζηε ηα θπηά θαη ηα δψα θαη θαηαγξάςηε ηηο δξαζηεξηφηεηέο ηνπο. Μελ θνβάζηε λα αθαηξέζεηε ή λα πξνζζέζεηε θπηά θαη δψα κέρξη λα θηάζεηε ζε κηα ηζνξξνπία φπνπ ε αιιειεμάξηεζε ζα είλαη ζηαζεξή. Όηαλ απηφ επηηεπρζεί, νη παξαγσγνί ζα παξέρνπλ ηελ αλαγθαία ηξνθή γηα ηνπο θαηαλαισηέο θαη νη απνηθνδνκεηέο ζα δηαζπνχλ ηα ζπληξίκκηα. Σα θπηά θαη ηα δψα ζα αλαθπθιψλνπλ ην αλαγθαίν νμπγφλν θαη δηνμείδην ηνπ άλζξαθα κεηαμχ ηνπο. Σα ζαιηγθάξηα ζα ρξεζηκεχζνπλ σο δεζκεπηέο ή θπηνθάγα δψα θαη είλαη πγηείο θαηαλαισηέο. Θα θάλε νπνηνδήπνηε θχθη πνπ ζρεκαηίδεηαη θαη ζα γελλήζνπλ ηα απγά ζηηο γπάιηλεο πιεπξέο ή ζην έδαθνο. Οη πξνλχκθεο εληφκσλ θαη νη γπξίλνη ζα είλαη εχθνιν λα δηαηεξεζνχλ. Αλ ηα ζαιηγθάξηα αλαπηχζζνπλ ιεπθέο θειίδεο ζηα θνρχιηα ηνπο, είλαη έλα ζεκάδη φηη ππάξρεη πάξα πνιχ νμχ ζην λεξφ. (Γηα λα ιπζεί απηφ ην πξφβιεκα, πξνζζέζηε 102

104 Σκήκα Γ: πκβίσζε Γξαζηεξηόηεηα (ζπλέρεηα) Δξσηήζεηο Σάμεηο Κ-6 έλα κηθξφ θνκκάηη γχςνπ ή νζηφ ζνππηάο ζην δνρείν) Αλ ην επίπεδνπ ηνπ λεξνχ πέζεη (ζεκεηψζηε ην επίπεδν ηνπ λεξνχ ζην εμσηεξηθφ ηεο δεμακελήο κε έλα καξθαδφξν), πξνζζέζηε πεξηζζφηεξν λεξφ γηα λα ην επαλαθέξεηε ζην αξρηθφ ζεκάδη. Ση δηαθνξέο παξαηεξήζαηε? (Νέα θχιια, μεξακέλα θχιια, θιπ.) Πνηεο είλαη κεξηθέο δξαζηεξηφηεηεο πνπ βιέπεηε ηα δηάθνξα δψα λα αζθνχλ? (Σξέθνληαη, πεηνχλ θαη θηλνχληαη). Πψο ηα θπηά βνεζνχλ ηα δψα?(παξέρνπλ ζηέγε, ηξνθή θαη πξνζηαζία.) Πψο ηα δψα βνεζνχλ ηα θπηά? ( παξέρνπλ δηνμείδην ηνπ άλζξαθα; Σα απφβιεηά ηνπο παξέρνπλ κέηαιια). Γηαηί πξέπεη λα θαιχςνπκε ην δνρείν ζρεδφλ ηειείσο? ( γηα λα θξαηήζνπκε ηα δψα κέζα, λα παξέρνπκε πγξαζία, θαη λα επηηξέςνπκε ηελ θπθινθνξία ηνπ αέξα). Ση πξνθαιεί ηελ πηψζε ηνπ επηπέδνπ ηνπ λεξνχ? (Ζ εμάηκηζε). Τπάξρεη κηα επαίζζεηε ηζνξξνπία εδψ?(ναη.) Πψο ζα επεξέαδε ε κφιπλζε απηφ ην κίλη-νηθνζχζηεκα? ( Θα θαηέζηξεθε ηελ αιιειεπίδξαζε ησλ νξγαληζκψλ). Ο πιεζπζκφο ησλ θπηψλ θαη ησλ δψσλ παξακέλεη ζηαζεξφο?(όρη) πγθεθξηκέλα θπηά θαη δψα πξνηηκνχλ ην έλα ην άιιν? (Ναη). Σα θπηά βιάπηνληαη απφ ηα δψα? (Σα θχθηα ηξψγνληαη απφ ηα ζαιηγθάξηα.) Μεξηθά θπηά βνεζνχληαη απφ ηα δψα? (Αλ ππάξρεη ηζνξξνπία, απηφ πηζαλψο ζα παξαηεξεζεί). Με πνηνπο ηξφπνπο? ( Δπδνθηκνχλ ζηα απφβιεηα ησλ δψσλ). Ση αμία έρνπλ ηα λεθξά θπηά? (Θξεπηηθά ζπζηαηηθά γηα ην έδαθνο). Μπνξείηε λα πεξηγξάςεηε θάπνην άιιν νηθνζχζηεκα? (Αλζξψπηλν, ζαιάζζην, ηεο εξήκνπ θιπ) 103

105 Σκήκα Γ: πκβίσζε ηόρνο Τιηθά Καζαξηζκνζπκβίσζε Σάμεηο Κ-6 Ο καζεηήο ζα είλαη ζε ζέζε λα αλαγλσξίζεη ηηο ακνηβαίεο ζρέζεηο κεηαμχ ησλ γαξίδσλ θαζαξηζηψλ, ησλ ςαξηψλ θαη ησλ μεληζηψλ ηνπο. Limbaugh, Conrad. Cleaning Symbiosis. Scientific American 9 August 1961, 42, 135. Faulkner, Douglas Firmed Doctors of the Deep. National Geogmpku. December 1965,128, Γξαζηεξηόη εηα Δξσηήζεηο Γηαβάζηε θαη ζπδεηήζηε ηα παξαπάλσ άξζξα, ηνλίδνληαο ηα εμήο: Οη θαζαξηζηέο παξέρνπλ ηελ ππεξεζία ηνπ λα απαιιάζζνπλ ηνπο νηθνδεζπφηεο ηνπο απφ λνζνχληεο ηζηνχο θαη παξάζηηα. Λφγσ ησλ ππεξεζηψλ ηνπο, νη θαζαξηζηέο δελ ζεσξνχληαη ζήξακα. Πνιινί θαζαξηζηέο δηαθεκίδνπλ ηελ παξνπζία ηνπο κε θαληαρηεξά ρξψκαηα θαη ειθπζηηθή ζπκπεξηθνξά. Ο ζεκαληηθφο ξφινο ησλ θαζαξηζηψλ ζην νηθνζχζηεκα ηνπ χθαινπ ππνδεηθλχεηαη απφ ηα πεηξάκαηα απνκάθξπλζεο θαηά ηα νπνία ε απψιεηα ηνπ θαζαξηζηψλ είρε σο απνηέιεζκα ηελ απψιεηα πνιιψλ κεγαιχηεξσλ ςαξηψλ, ελψ εθείλα πνπ έκεηλαλ εκθαλίζηεθαλ κε πγηή κε πιεγέο θαη αζζέλεηεο απφ κχθεηεο. Πώο νη θαζαξηζηέο θεξδίδνπλ ηα πξνο ην δελ; (Οη θαζαξηζηέο ηξέθνληαη απφ ηα παξάζηηα ησλ μεληζηψλ ηνπο.) Οη θαζαξηζηέο είλαη ρξήζηκνη; (Ναη). Γηαηί νη θαζαξηζηέο δελ ηξώγνληαη; (Μπνξνύλ λα αληινχλ αλνζία απφ ηε ζήξεπζε, ιφγσ ηεο ππεξεζίαο ηνπο, ή δελ "ζπκπεξηθέξνληαη" φπσο έλα θαλνληθφ είδνο ζεξάκαηνο ζα κπνξνχζε θαη, θαηά ζπλέπεηα, δελ ζεσξνχληαη ηξνθή.) 104

106 Σκήκα Γ: πκβίσζε Δξσηήζεηο (ζπλέρεηα) Σάμεηο Κ-6 Πνηα είδε δώσλ είλαη θαζαξηζηέο; (θνπιήθηα, γαξίδεο, ςάξηα, αθφκε θαη κεξηθά πνπιηά είλαη θαζαξηζηέο.) Τη είλαη έλαο ζηαζκόο θαζαξηζκνύ; (Δίλαη κηα ζέζε φπνπ έλαο θαζαξηζηήο κπνξεί λα βξεζεί θαη φπνπ άιινη έξρνληαη λα θαζαξηζηνχλ.) Τη είδνπο ςάξηα θαζαξίδνληαη; (Μηα πνηθηιία ησλ ςαξηώλ.) Τη ζεκαίλεη «ακνηβαηόηεηα» θαη «ζπκβίσζε»; (ακνηβαηφηεηα ζεκαίλεη φηη θαη νη δχν νξγαληζκνί επσθεινχληαη απφ ηε ζρέζε ηνπο. πκβίσζε ζεκαίλεη φηη δχν ή πεξηζζφηεξνη νξγαληζκνί έρνπλ κηα ζρέζε, γηα ηνλ έλαλ είλαη επσθειήο θαη γηα ηνλ άιιν, κπνξεί επίζεο λα είλαη επσθειήο (ακνηβαηφηεηα) νπδέηεξε (νκνζηηηζκφο) ή αθφκα επηδήκηα (παξαζηηηζκφο) γηα απηφλ. Πνηα είλαη κεξηθά παξαδείγκαηα ακνηβαηόηεηαο αλάκεζα ζηνπο αλζξώπνπο θαη ζε άιινπο νξγαληζκνύο; (Εψα: ζθχινη, αγειάδεο, θνηφπνπια, θ.ά. θπηά: φια ηα εγρψξηα θαη θαιιηεξγνχκελα θπηά.) Είλαη ε ακνηβαηόηεηα θνηλή ζηε γε; (Ναη, θαηά κία έλλνηα, φια ηα δσληαλά πξάγκαηα εμαξηψληαη ην έλα απφ ην άιιν. ν πδάηηλνο πιαλήηεο καο είλαη κηα γηγάληηα θνηλφηεηα φπνπ ε αιιειεμάξηεζε ζπλαληάηαη ζε θάζε πηπρή χπαξμεο.) 105

107 Σκήκα Δ: Άλζξσπνη κέζα ζην ζχζηεκα ηόρνο Τιηθά Γξαζηεξηόη εηα Δξσηήζεηο πληνληζκόο Σάμεηο Κ-6 Ο καζεηήο ζα αλαπηχμεη κηα απμεκέλε πεξηβαιινληηθή ζπλείδεζε κέζα απφ ηελ αληίιεςε πξαγκάησλ πνπ βξίζθνληαη γχξσ απφ απηφλ. Πξφζβαζε ζηελ παξαιία, καγηφ ή ζνξηο, θαη αιιαγή ελδπκάησλ. Acclimatizing, απφ ηνλ Steven Van Matre (1974) (πξναηξεηηθά). Απηή ε βφιηα ζα παξάζρεη κηα κνλαδηθή πξνζέγγηζε ζηελ παξαηήξεζε ηεο δσήο ησλ δψσλ θαη ησλ θπηψλ γχξσ καο. Πξψηα ζα «εθθνιαθηνχκε» απφ ην "παιηφ" καο θέιπθνο πξνζπνηνχκελνη πσο είκαζηε ζε έλα θέιπθνο κπδηνχ. Νηψζηε ην θιείζηκν ηνπ θειχθνπο πάλσ ζαο. Δίλαη ην εκπφδην ζαο ζηελ γλψζε. Σψξα αξρίζηε ηελ εθθφιαςε, ηεληψλνληαο θαηά ηηο πιεπξέο ηνπ θειχθνπο γηα λα ζπάζεη θαη λα ειεπζεξσζείηε. Κάληε αγψλα λα βγείηε έμσ, εκθαληζηείηε δσληαλνί, ειεχζεξνη, θαη αλαγελλεκέλνη. Γεχηεξνλ, απισζείηε πξνζεθηηθά ρσξίο λα πνδνπαηήζεηε ηίπνηα. Ξαπιψζηε αλάζθεια κε ηα κάηηα θιεηζηά. Νηψζηε θαηά κήθνο ηνπ εδάθνπο κε ηα δάρηπιά ζαο ζαλ έλα κπξκήγθη, πνπ πεξπαηάεη θαηά κήθνο ηεο εξήκνπ. Δμεξεπλήζηε θαη δηεξεπλήζηε ην λέν ζαο θπζηθφ πεξηβάιινλ κε ηα λέα ζαο κάηηα. Σψξα αλνίμηε ηα κάηηα ζαο θαη παξαηεξήζηε φηη ηα πξάγκαηα παίξλνπλ κηα λέα εκθάληζε κε δηαθνξεηηθέο πξννπηηθέο. Σξίηνλ, βάιηε φινπο ηνπο καζεηέο λα μαπιψζνπλ θάησ ζε έλαλ θχθιν κε ηα πφδηα πξνο ην θέληξν ζαλ αθηίλεο ελφο ηξνρνχ. Κιείζηε ηα κάηηα ζαο θαη αθνχζηε ηνπο ήρνπο ηεο θχζεο. Σα απηηά είλαη ρνάλεο πνπ ζπγθεληξψλνπλ θαη κεγεζχλνπλ ήρνπο απφ ηνλ αέξα, αιιά ην ζψκα ζαο απνξξνθά ηνπο ίδηνπο ήρνπο, ζπληνληζηείηε ζε εθείλνπο ηνπο ήρνπο. Πξνζπαζήζηε λα κελ απνδψζεηε νλφκαηα ζηνπο ήρνπο πνπ αθνχηε, απιψο λα ιάβεηε ηελ εκπεηξία ησλ ήρσλ, αθήλνληαο ηνπο λα ξένπλ κέζα ζην κπαιφ ζαο, φπσο ηα φξγαλα κέζα ζε κηα νξρήζηξα. Σέηαξηνλ, ζα ρξεζηκνπνηήζνπκε ηα κάηηα καο. Μία απφ ηηο αηζζήζεηο πνπ εθκεηαιιεπφκαζηε πεξηζζφηεξν είλαη ε αίζζεζε ηεο φξαζεο. Σν αλζξψπηλν κάηη κνηάδεη πνιχ κε ην θαθφ ηεο θάκεξαο. Έρεη ηε δπλαηφηεηα λα εζηηάζεη ζην άπεηξν ή λα επηθεληξψλεηαη ζε αληηθείκελα πνιχ θνληά. Αθφκε θαη κε απηή ηε κεγάιε ηθαλφηεηα, πνιινί απφ εκάο δελ ρξεζηκνπνηνχκε ηα κάηηα καο 106

108 Σκήκα Δ: Άλζξσπνη κέζα ζην ζχζηεκα Γξαζηεξηόη εηα (ζπλέρεηα) Σάμεηο Κ-6 ζην έπαθξν. Καηά ηελ αλαδήηεζε γηα άγξηα δσή ζηελ έξεκν, είλαη ζεκαληηθφ λα γλσξίδνπκε πψο λα ρξεζηκνπνηoχκε ηελ φξαζε καο ζσζηά. Πεξπαηψληαο ζε έλα αλνηρηφ ρψξν, πξέπεη λα ρξεζηκνπνηνχκε ηνλ "επξπγψλην" θαθφ καο, ζθαλάξσληαο ην ρψξν ρσξίο λα εζηηάδνπκε ζε θάπνην ζπγθεθξηκέλν αληηθείκελν. Όηαλ εληνπίζνπκε θάηη ελδηαθέξνλ, ζα πξέπεη έπεηηα λα κεγεζχλνπκε ην αληηθείκελν ρξεζηκνπνηψληαο ηνλ "ηειεθαθφ" καο. Με ην θαθφ απηφ πξέπεη λα είκαζηε ζε ζέζε λα απνθιείζνπκε άιινπο πεξηζπαζκνχο, ψζηε λα κπνξνχκε λα επηθεληξσζνχκε ζην λα αθνινπζήζνπκε ην αληηθείκελν. Έλαο θαιφο ηξφπνο λα εμαζθεζνχκε ζε απηφ, γίλεηαη ρξεζηκνπνηψληαο ζσιήλεο απφ ραξηφλη γηα λα εμεηάζνπκε έλα ζπγθεθξηκέλν αληηθείκελν. Γηα θνληηλά αληηθείκελα κπνξείηε λα δείηε κέζα απφ κεγεζπληηθφ θαθφ, ν νπνίνο ζαο επηηξέπεη λα επηθεληξσζείηε ζηηο ιεπηνκέξεηεο. Γηα έλα αζπλήζηζην απνηέιεζκα, δνθηκάζηε λα ζέζεηε ηα κάηηα ζαο εθηφο εζηίαζεο. Απηφ ζαο επηηξέπεη λα δείηε ηα ζρήκαηα θαη ηηο πθέο ρσξίο ζχγρπζε απφ ηηο ιεπηνκέξεηεο. Σψξα ν θαζέλαο λα απελεξγνπνηήζεη ηε θσηνγξαθηθή κεραλή ηνπ, αιιά ζπκεζείηε λα ρξεζηκνπνηήζεηε ηα κάηηα ζαο κε ηνλ ίδην ηξφπν, θαζψο ζπλερίδνπκε ηνλ πεξίπαην καο. Πέκπηνλ, ζα γλσξίζνπκε έλα βξάρν. Σψξα δηαηξέζηε ηελ νκάδα ζηε κέζε. Οη καζεηέο ηεο πξψηεο νκάδαο ζα είλαη κε δεκέλα ηα κάηηα θαη νη καζεηέο ηεο δεχηεξεο ζα ελεξγνχλ σο νδεγνί. Οη νδεγνί ζα νδεγήζνπλ ηνπο ζπληξφθνπο ηνπο ζε έλα νγθφιηζν φπνπ ζα παξακείλνπλ, κέρξη νη "ηπθινί" ζχληξνθνη ηνπο λα έρνπλ κάζεη πιένλ ηνλ βξάρν ηνπο. Δθείλνη πνπ είλαη κε δεκέλα κάηηα, πξέπεη λα ρξεζηκνπνηήζνπλ φιεο ηηο αηζζήζεηο πνπ ηνπο παξακέλνπλ ζην έπαθξν, ψζηε λα είλαη ζε ζέζε λα αλαγλσξίζνπλ ηνλ βξάρν ηνπο απφ ηνπο άιινπο βξάρνπο, φηαλ αθαηξέζνπλ ηηο παξσπίδεο ηνπο. Οη ξφινη ζα αιιάμνπλ έηζη ψζηε φινη λα έρνπλ ηελ επθαηξία λα γλσξίζνπλ έλα βξάρν. Μεηά απφ έλα άιιν κηθξφ πεξίπαην, θάζε άηνκν ζα ηνπνζεηεζεί γχξσ απφ έλα ζπγθεθξηκέλν αληηθείκελν, ζε δηαθνξεηηθέο ηνπνζεηήζεηο, γηα αλαθάιπςε. Γσλίεο: Ο θαζέλαο ζα πεξηγξάθεη απηά πνπ βιέπεη απφ ηε δηθή ηνπ πιενλεθηηθή ζέζε. (Κάζε πξφζσπν ζα ηνπνζεηείηαη γχξσ απφ έλα ζπγθεθξηκέλν αληηθείκελν, κε ηνπιάρηζηνλ έλα άηνκν λα βιέπεη θάηη πνπ θαλέλαο άιινο δελ κπνξεί λα δεη. Απηφ ηνλίδεη ηελ ηδέα φηη θάπνηνο πξέπεη λα βιέπεη ηα πξάγκαηα απφ δηαθνξεηηθέο νπηηθέο γσλίεο γηα λα είλαη ζε ζέζε λα «δεη» πξαγκαηηθά έλα ζπγθεθξηκέλν αληηθείκελν.) 107

109 Σκήκα Δ: Άλζξσπνη κέζα ζην ζχζηεκα Γξαζηεξηόηεηα (ζπλέρεηα) πκπιεξσκαηηθή δξαζηεξηόηεηα Σάμεηο Κ-6 ηε ζπλέρεηα, ζην δξφκν ηεο επηζηξνθήο πξνο ηα απηνθίλεηα, ζα ρσξηζηνχκε μαλά ζε δχν νκάδεο. κία κε δεκέλα ηα κάηηα νκάδα θαη ε άιιε, ν νδεγφο. Θα είλαη ην θαζήθνλ ησλ νδεγψλ λα κνηξαζηνχλ δηάθνξεο αηζζήζεηο κε ηνπο ζπλεηαίξνπο ηνπο, ρσξίο ιεθηηθή επηθνηλσλία, παξνπζηάδνληαο δηαθνξεηηθά πξάγκαηα, φπσο, πέηξεο, θπηά, έληνκα, ή άιια παξφκνηα αληηθείκελα. Οη νδεγνί ζα πξέπεη λα είλαη δεκηνπξγηθνί ζηηο παξνπζηάζεηο ηνπο, έηζη ψζηε νη ζπλεηαίξνη ηνπο λα κπνξνχλ λα απνιαχζνπλ ηελ εκπεηξία ηνπο. Θα αληηζηξέςνπκε ηνπο ξφινπο ζηα κηζά ηνπ δξφκνπ ηεο επηζηξνθήο. Μεηά ηνλ πεξίπαην ζην πεδίν δεηήζηε απφ θάζε καζεηή λα εθηππψζεη ζε έλα θνκκάηη ραξηί κηα ιίζηα 10 ιέμεσλ, πνπ λα πεξηγξάθνπλ έλα αληηθείκελν πνπ είδε ζηελ παξαιία, θαη ζηε ζπλέρεηα λα εθηππψζεη ην φλνκά ηνπ/ηεο ζηελ πίζσ πιεπξά. Βάιηε ηα ραξηηά ζε έλα θνπηί θαη βάιηε θάζε καζεηή λα επηιέμεη έλα ραξηί θαη λα καληέςεη πνην είλαη ην αληηθείκελν. Αλ ν καζεηήο δελ κπνξεί λα καληέςεη, λα ην κνηξαζηείηε κε ηελ ηάμε γηα λα δείηε αλ νη άιινη κπνξνχλ λα ην καληέςνπλ. 108

110 Σκήκα Δ: Άλζξσπνη κέζα ζην ζχζηεκα Ζ γε είλαη έλα terrarium ηόρνο Τιηθά Γξαζηεξηόηεηα Δξσηήζεηο Σάμεηο Κ-6 Ο καζεηήο ζα αλαγλσξίζεη φηη ε γε καο είλαη έλα κνληέιν θιεηζηνχ ζπζηήκαηνο (terrarium) θαη φηη απηφ πνπ έρνπκε ηψξα απφ πιεπξάο πφξσλ είλαη φ, ηη πξφθεηηαη λα έρνπκε θαη ζην κέιινλ. Σν terrarium πνπ έρεη ζηεζεί ζην " Κχθινη άλζξαθα θαη νμπγφλνπ" κάζεκα ζην ηκήκα Γ ηεο ελ ιφγσ ελφηεηαο. Παξαθνινπζήζηε ην terrarium θαη απαληήζηε ζηα αθφινπζα εξσηήκαηα. Πώο είλαη έλα terrarium ζαλ ηε γε; (Δίλαη έλα θιεηζηφ ζχζηεκα θαη ιακβάλεη ελέξγεηα απ έμσ.) Πώο επηβηώλνπλ ηα θπηά; (Τα θπηά αλαθπθιψλνπλ ηα πιηθά πνπ ρξεηάδνληαη γηα ηελ επηβίσζή ηνπο-ην λεξφ, δηνμείδην ηνπ άλζξαθα θαη ζξεπηηθά ζπζηαηηθά.) Αλ πξνζζέζνπκε θαη ηα δψα ζε απηφ ην κηθξνζθνπηθφ ζχζηεκα ηεο γεο, κπνξνχλ λα ζπκβνχλ ηα αθφινπζα: 1. Σα δψα κπνξεί λα θάλε κεξηθά απφ ηα θπηά, απειεπζεξψλνληαο ηα πιηθά σο απφβιεηα, θαη, ζπλεπψο, γνληκνπνηνχλ ηελ αλάπηπμε ησλ λέσλ θπηψλ. Με άιια ιφγηα, ηα δψα κπνξνχλ λα επηηαρχλνπλ ηε δηαδηθαζία αλαθχθισζεο. 2. Σα δψα κπνξεί λα θάλε φια ηα θπηά θαη λα αλαπαξάγνπλ ηφζν γξήγνξα πνπ δελ ζα ππάξρεη ηξνθή γηα ηα κηθξά θαη ηα δψα ζα πεζαίλνπλ απφ ηελ πείλα πξνηνχ λα θπηξψζνπλ μαλά ηα θπηά γηα λα ηξαθνχλ. Πώο ιεηηνπξγεί ε ηειεπηαία απηή πεξίπησζε ζηνπο αλζξώπνπο; (Μπνξεί λα απαηηνχκε πεξηζζφηεξε ηξνθή απφ απηή πνπ κπνξεί λα καο παξέρεη ην ζχζηεκα. Θα κπνξνχζακε λα θάκε έμσ απφ ην ζπίηη θαη ζην ζπίηη. Αιιά πξηλ αθφκε αξρίζνπκε πξαγκαηηθά λα ιηκνθηνλνχκε, εκείο νη άλζξσπνη κέζα ζηνλ παληθφ ζα θαηαζηξέθακε ηα θνηλσληθά καο ζπζηήκαηα θαη ζα θάλακε ηε δσή δχζθνιε γηα φινπο). 109

111 Σκήκα Δ: Άλζξσπνη κέζα ζην ζχζηεκα ηόρνο Τιηθά Γξαζηεξηόηεηα Ζ αηώληα Θεόηεηα πνπ νλνκάδεηαη νηθνινγία. Σάμεηο Κ-6 Ζ γλψζε πνπ απνθηήζεθε ζε απηή ηελ ελφηεηα ζα ρξεζηκνπνηεζεί σο ζεκείν εθθίλεζεο απφ ην νπνίν ν καζεηήο ζα δεκηνπξγήζεη κηα ηζηνξία κε βάζε ηηο νηθνινγηθέο αξρέο. Υαξηί, κνιχβη, θαη "ηα αληηθείκελα πνπ βξέζεθαλ" απφ ηνπο καζεηέο (βιέπε παξαθάησ). Απηφ ην κάζεκα είλαη κηα θαιή δξαζηεξηφηεηα θνξχθσζεο αθνχ ν καζεηήο έρεη έλα ππφβαζξν θαη θαηαλφεζε ησλ νηθνινγηθψλ ζπζηεκάησλ θαη ησλ φξσλ. Βάιηε ην καζεηή λα πεη κηα ηζηνξία ή βάιηε ηελ ηάμε λα δεκηνπξγήζεη κηα δηαδνρηθή ηζηνξία πνπ αξρίδεη κε ηα εμήο: ε έλαλ άγλσζην πιαλήηε ζε έλα καθξηλφ κέξνο ηνπ ζχκπαληνο δνχζε κηα ζνθή θαη θηιάλζξσπνο Θεφηεηα πνπ νλνκαδφηαλ «νηθνινγία». Απηή ε Θεφηεηα κε ηελ απέξαληε γλψζε θπξηεχηεθε απφ κνλαμηά έηζη απνθάζηζε λα δεκηνπξγήζεη θαη άιια είδε δσήο γηα ζπληξνθηά. Γεδνκέλνπ φηη ν πιαλήηεο ήηαλ θαιπκκέλνο κε λεξφ, απνθάζηζε λα δεκηνπξγήζεη πνιιά δηαθνξεηηθά είδε ζέζεσλ γηα δηαθνξεηηθά είδε θπηψλ θαη δψσλ. Τπήξραλ δχν ήιηνη, έλαο πνξηνθαιί θαη έλαο ξνδ, νη νπνίνη παξείραλ ηελ ελέξγεηα γηα ηε δσή. Πξνζπνηεζείηε φηη θάζε έλαο απφ ζαο είλαη έλα δηαθνξεηηθφ είδνο θπηνχ ή δψνπ θαη πείηε ζηελ νκάδα πψο ζα επηβηψλαηε. Δμεηάζηε ηα νηθνζπζηήκαηα Ρνή ελέξγεηαο πξνζαξκνγέο ζρέζεηο θχθινπο ησλ ζξεπηηθψλ νπζηψλ θαη πψο ε Θεφηεηα, «νηθνινγία», κε κηα λενδεκηνπξγεζείζα νηθνγέλεηα, ζα δνχζε σο κέξνο ηνπ ζπζηήκαηνο. Δλζαξξχλεηε ηνπο καζεηέο λα ζθεθηνχλ παξάμελα πιάζκα δηαθνξεηηθά απφ εθείλα πάλσ ζηε γε θαη λα πεη πσο είλαη κνλαδηθά θαη γηαηί. Σφηε αθήζηε θάζε καζεηή λα δεκηνπξγήζεη έλα κνληέιν ηνπ παξάμελνπ πιάζκαηνο, ρξεζηκνπνηψληαο "αληηθείκελα πνπ βξέζεθαλ" φπσο ιακπηήξεο, θνπηηά παπνπηζηψλ, λήκαηα, θνπκπηά, ζνχζηεο, θ.α. Καλνλίζηε κηα απεηθφληζε ησλ κνληέισλ, καδί κε ηνπο καζεηέο, γξαπηέο εμεγήζεηο ησλ πιαζκάησλ ηνπο. 110

112 Σκήκα Δ: Άλζξσπνη κέζα ζην ζχζηεκα ηόρνο Τιηθά Γξαζηεξηόηεηα Δξσηήζεηο ηνραζκνί Σάμεηο Κ-6 Οη αθφινπζεο εξσηήζεηο ρξεζηκνπνηνχληαη γηα λα ππνθηλήζνπλ ηε ζθέςε θαη λα ζηεξενπνηήζνπλ κεξηθέο έλλνηεο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηε ζέζε καο ζηε θπζηθή ηάμε ησλ πξαγκάησλ. Οη εηθφλεο πνπ παξνπζηάδνληαη ζε απηή ηελ ελφηεηα. Απηφ ην κάζεκα είλαη άιιε κηα θαιή δξαζηεξηφηεηα θνξχθσζεο γηα λα ρξεζηκνπνηεζεί, αθνχ νη καζεηέο ζα έρνπλ έλα ππφβαζξν θαη έρνπλ θαηαλνήζεη ηα καζήκαηα νηθνινγίαο πνπ παξνπζηάζηεθαλ πξνεγνπκέλσο ζε απηή ηελ ελφηεηα. Ρσηήζηε ηνικεξέο εξσηήζεηο, φπσο νη αθφινπζεο. (Αθήζηε ηνπο καζεηέο λα εθθξάζνπλ ηηο πξνζσπηθέο ηνπο απφςεηο θαη λα αιιειεπηδξάζνπλ κεηαμχ ηνπο.) Ση αλαθαιχςαηε πνπ δελ γλσξίδαηε πξηλ; Πήξαηε θακηά λέα ηδέα γηα θάηη πνπ ήδε γλσξίδαηε; Μάζαηε θάηη, πνπ λα άιιαμε ηηο ηδέεο πνπ είραηε πξηλ; Μήπσο θάπνηνο δσληαλφο νξγαληζκφο είηε δψν είηε θπηφ, δεη κφλνο ηνπ; (φρη) Γηαηί ηα βαθηήξηα θαη νη κχθεηεο είλαη ηφζν ζεκαληηθά; (ρσλεχνπλ θαη απνηθνδνκνχλ νξγαληθά πιηθά, θάλνληαο ηα πξψηεο χιεο πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη εθ λένπ.) Πψο ε αιιειεμάξηεζε ζρεηίδεηαη κε ηνπο αλζξψπνπο θαη ηε θχζε;(είηε πξφθεηηαη γηα πφιε είηε γηα νηθνζχζηεκα, ην θαζέλα μερσξηζηά εμαξηάηαη απφ άιινπο γηα επηβίσζε.) Ολνκάηηζε κεξηθά απφ ηα ηξφθηκα απφ ηα νπνία εμαξηφκαζηε. (Αγειάδεο, ην θπζηηθνβνχηπξν, ην ζηηάξη θαη ηα ςάξηα). Ση ζα ζπλέβαηλε αλ ηα ελ ιφγσ ζπζηήκαηα ή νη νξγαληζκνί απφ ηα νπνία εμαξηφκαζηε, ράλνληαλ; (θεθηείηε παξαδείγκαηα). 111

113 Σκήκα Δ: Άλζξσπνη κέζα ζην ζχζηεκα Σάμεηο Κ-6 Δξσηήζεηο (ζπλερεηα) Ση είδνπο πξάγκαηα κπνξνχλ λα δηαηαξάμνπλ ηα ζπζηήκαηα απηά; (ξχπαλζε, ε ππεξαιίεπζε, θιπ.) Ση είδνπο πξάγκαηα ρξεζηκνπνηνχκε απφ ην πεξηβάιινλ; ( νη απαληήζεηο είλαη πνιιέο-ζπκπεξηιακβαλνκέλσλ ησλ θπηψλ θαη ησλ δψσλ γηα ηξνθή, ζηέγε, θαη ζπληξνθηά. Νεξφ θαη νξπθηά, πεηξέιαην θαη θπζηθφ αέξην, θιπ ) Τπάξρεη άιινο ηξφπνο ζεψξεζεο γηα ηα απφβιεηα; (Ναη. Δίλαη έλαο πφξνο πνπ κπνξεί λα επαλαρξεζηκνπνηεζεί.) Αλ εμαληιήζνπκε έλαλ πφξν ζηε γε, κπνξνχκε λα πάξνπκε θη άιιν; (νρη) Θα πξέπεη λα ρξεζηκνπνηνχκε ηα πξάγκαηα μαλά θαη μαλά ή απιά λα ηα πεηάκε; ( πξέπεη λα αλαθπθιψλνπκε φζν ην δπλαηφλ πεξηζζφηεξν.) Τπάξρεη έλαο θαιχηεξνο ηξφπνο γηα λα δνχκε ; (Όρη, ππάξρνπλ πνιινί. ηελ πξαγκαηηθφηεηα, ε πνηθηινκνξθία είλαη θαιφ.) Μπνξνχκε λα θάλνπκε θάηη ρσξίο λα επεξεάδεηαη θάηη άιιν; (νρη. θεθηείηε παξαδείγκαηα αηηίαο θαη απνηειέζκαηνο.) Τπάξρεη θάηη πνπ λα πεηάκε; (Όρη, φια πεγαίλνπλ θάπνπ.) 112