Διερευνώντας τη σχέση μεταξύ της Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής και της Δυσλεξίας: θεωρητικές και κλινικές προεκτάσεις

Transcript

1 ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ, 2013, 20 (3) PSYCHOLOGY, 2013, 20 (3) Διερευνώντας τη σχέση μεταξύ της Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής και της Δυσλεξίας: θεωρητικές και κλινικές προεκτάσεις ΡΑΛΛΗ Μ. ΑΣΗΜΙΝΑ 1 ΠΑΛΗΚΑΡΑ ΟΛΥΜΠΙΑ 2 Η σχέση μεταξύ της Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής και της Δυσλεξίας αποτελεί ΠΕΡΙΛΗΨΗ τα τελευταία χρόνια ένα από τα κεντρικά θέματα που απασχολούν τους ερευνητές. Συχνά και οι δύο διαταραχές μπορεί να συνυπάρχουν τόσο σε παιδιά και εφήβους. Στόχος αυτού του άρθρου είναι να παρουσιάσει τα σχετικά ερευνητικά δεδομένα που αναδεικνύουν την έκταση της σχέσης μεταξύ των δύο αναπτυξιακών διαταραχών, τόσο από την άποψη της αιτιολογίας όσο και από την άποψη της συμπεριφοράς. Τα βασικά θεωρητικά ερμηνευτικά μοντέλα που έχουν προταθεί για να εξηγήσουν τη σχέση μεταξύ της Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής και της Δυσλεξίας παρουσιάζονται και συζητούνται στο συγκεκριμένο άρθρο. Η κριτική ανασκόπηση τόσο των σύγχρονων θεωρητικών μοντέλων όσο και των σχετικών ερευνητικών δεδομένων αναδεικνύει σημαντικές θεωρητικές, κλινικές και ερευνητικές προεκτάσεις. Λέξεις-Κλειδιά: Ειδική Γλωσσική Διαταραχή, Δυσλεξία, Αναπτυξιακές διαταραχές, Ερμηνευτικά μοντέλα, παιδιά, έφηβοι. 1. Εισαγωγή Η Ειδική Γλωσσική Διαταραχή (Ε.Γ.Δ.) και η Δυσλεξία αποτελούν δύο συχνές αναπτυξιακές δυσκολίες που παρουσιάζουν εκτεταμένη συννοσηρότητα. Τα τελευταία χρόνια υπάρχει ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον για τη διερεύνηση της σχέσης μεταξύ αυτών των δύο αναπτυξιακών διαταραχών στον προφορικό και το γραπτό λόγο (Bishop & Snowling, Catts & Kamhi, Fraser, Goswami & Conti Ramsden, Marshall & van der Lely, 2009.). Η Δυσλεξία αποτελεί μια από τις περισσότερο ευρέως μελετημένες αναπτυξιακές διαταραχές του γραπτού λόγου (Elliot, Goswami, Goswami, Johnson & Peer 2004) η οποία σχετίζεται με ελλείμματα στην 1. Διεύθυνση: Τμήμα Φιλοσοφίας, Παιδαγωγικής και Ψυχολογίας, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Πανεπιστιμιόπολη, Ιλίσια. Τηλ.: Fax: asralli@psych.uoa.gr 2. Διεύθυνση: School of Education University of Roehampton, Froebel College, Roehampton Lane, SW15 5PJ, London, UK. Tel.: Olympia.Palikara@roehampton.ac.uk>

2 Διερευνώντας τη σχέση μεταξύ της Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής και της Δυσλεξίας 359 ανάπτυξη των αναγνωστικών δεξιοτήτων, ενώ η Ειδική Γλωσσική Διαταραχή αναφέρεται σε δυσκολίες κατάκτησης του προφορικού λόγου (Pennington & Bishop, 2009). Σύμφωνα με τα ερευνητικά δεδομένα, δυσκολίες στη φωνολογική επεξεργασία σχετίζονται με τις δυσκολίες στην ανάγνωση σε πολλά από τα παιδιά με Δυσλεξία (Fletcher, Shaywitz, Shankweiler, Katz, Liberman, Stuebing, et.al., Gillon, 2004). Από την άλλη πλευρά, στην περίπτωση των αναπτυξιακών διαταραχών του προφορικού λόγου, η Ειδική Γλωσσική Διαταραχή είναι αυτή που έχει μελετηθεί σε μεγαλύτερη έκταση. Τα παιδιά με Ε.Γ.Δ. παρουσιάζουν ελλείμματα στη σημασιολογία, τη μορφoσύνταξη, και την επικοινωνία ενώ η μη λεκτική τους νοημοσύνη κυμαίνεται σε φυσιολογικά επίπεδα (Leonard, Palikara, Dockrell & Lindsay, Tager-Flusberg & Cooper, 1999). Τόσο η Δυσλεξία όσο και η Ειδική Γλωσσική Διαταραχή δεν διαγιγνώσκονται σε παιδιά με συνοδά αισθητηριακά ή/και νευρολογικά προβλήματα (Bishop, 1997). Με μια πρώτη μάτια, φαίνεται ότι η Ειδική Γλωσσική Διαταραχή και η Δυσλεξία είναι δύο διαφορετικές αναπτυξιακές διαταραχές της γλώσσας. Η Ειδική Γλωσσική Διαταραχή αφορά κυρίως σε δυσκολίες στην σημασιολογία, τη μορφοσύνταξη και την επικοινωνία, και η Δυσλεξία αφορά κυρίως σε προβλήματα στη φωνολογική επεξεργασία και στην ανάγνωση λέξεων. Ωστόσο, πρόσφατες μελέτες (Bishop & Snowling, Catts & Kamhi, Fraser, Goswami & Conti Ramsden, Marshall & van der Lely, 2009) αναδεικνύουν ότι μπορεί να υπάρχει μία στενότερη σχέση μεταξύ τους. Πιο συγκεκριμένα, κάθε μία από τις παραπάνω διαταραχές (Ειδική Γλωσσική Διαταραχή και Δυσλεξία) επηρεάζει το 5% έως 10% του γενικού πληθυσμού (Shaywitz,& Shaywitz, Tomblin, Records, Buckwalter, Zhang, Smith, 1997), και από την άλλη άτομα που έχουν τη μια διαταραχή έχουν περισσότερες πιθανότητες να διαγνωστούν και με την άλλη σε σχέση με τον υπόλοιπο πληθυσμό. Στα παιδιά με Δυσλεξία έχει διαπιστωθεί ότι παρουσιάζουν γλωσσικά ελλείμματα στους τομείς της σύνταξης και της σημασιολογίας στα πρώτα στάδια της γλωσσικής ανάπτυξης, κατά την προσχολική ηλικία (Gallagher, Frith, & Snowling, Lyytinen, Poikkeus, Laakso, Eklund & Lyytinen, Snowling, Gallagher, & Frith, 2003) και από την άλλη πλευρά στα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή έχει συχνά παρατηρηθεί να έχουν ελλείμματα στη φωνολογική επεξεργασία με συνακόλουθες αρνητικές επιπτώσεις στην ανάγνωση (αναγνωστική ακρίβεια) Snowling, Bishop, & Stothard, 2000). Τα παραπάνω ευρήματα έχουν οδηγήσει κάποιους στο συμπέρασμα ότι η Ε.Γ.Δ. και η Δυσλεξία αποτελούν παραλλαγές της ίδιας αναπτυξιακής γλωσσικής διαταραχής (Kamhi & Catts, Tallal, Allard, Miller, & Curtiss, 1997). Τέλος σε μια από τις ανασκοπήσεις συμπεριφορικών, νευρολογικών και γενετικών δεδομένων, οι Bishop και Snowling (2004) κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι η Ειδική Γλωσσική Διαταραχή και η Δυσλεξία είναι προτιμότερο να αντιμετωπίζονται ως δύο διαφορετικές αλλά επικαλυπτόμενες αναπτυξιακές διαταραχές. Όπως αναφέρθηκε και στην αρχή του άρθρου, η Ειδική Γλωσσική Διαταραχή και η Δυσλεξία αποτελούν δύο συχνές αναπτυξιακές δυσκολίες που παρουσιάζουν εκτεταμένη συννοσηρότητα. Στόχος του άρθρου είναι να παρουσιάσει αρχικά τα χαρακτηριστικά των παιδιών με Ε.Γ.Δ. και αυτών με Δυσλεξία, καθώς και τα σχετικά ερευνητικά δεδομένα που καταδεικνύουν την ύπαρξη μιας σχέσης και αλληλοεπικάλυψης μεταξύ των δύο διαταραχών, τόσο σε επίπεδο αιτιολογίας όσο και σε επίπεδο συμπεριφοράς Η συζήτηση των ερευνών θα αναδείξει διαφορετικούς μεθοδολογικούς σχεδιασμούς αλλά και το ερευνητικό κενό που υπάρχει για τη μελέτη της παραπάνω σχέσης και σε άλλες γλώσσες, εκτός της Αγγλικής, όπως η Ελληνική που έχει περισσότερο διαφανές ορθογραφικό σύστημα (Πρωτόπαππας & Σκαλούμπακας, 2010). Στη συνέχεια θα παρουσιαστούν τα θεωρητικά ερμηνευτικά μοντέλα που έχουν προταθεί για να εξηγήσουν τη σχέση μεταξύ της Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής και της Δυσλεξίας. Η παραπάνω κριτική ανασκόπηση θα εστιάσει σε θέματα μεθοδολογικού σχεδιασμού αλλά και θεωρητικών προβληματισμών - πρόκειται για ίδιες ή διαφορετικές αναπτυξιακές δυσκολίες, έχουν ίδια ή διαφορετική αιτιολογία. Οι θεωρητικές, κλινικές,

3 360 Ράλλη Μ. Ασημίνα και Παληκαρά Ολυμπία εκπαιδευτικές και ερευνητικές προεκτάσεις που προκύπτουν συζητούνται στο τέλος του άρθρου. 2. Η Ειδική Γλωσσική Διαταραχή Η Ειδική Γλωσσική Διαταραχή αντιπροσωπεύει την ύπαρξη ελλειμμάτων κατά την ανάπτυξη του προφορικού λόγου. Τα παιδιά με Ε.Γ.Δ. έχουν ένα πρωταρχικό γλωσσικό πρόβλημα που δεν αποδίδεται σε γνωστικά ελλείμματα, - όπως χαμηλή νοημοσύνη - ή σε νευρολογικές δυσλειτουργίες, σε απώλεια ακοής, ή σε έλλειψη γλωσσικά εμπλουτισμένου περιβάλλοντος και γλωσσικών ευκαιριών (Leonard, 1998). Οι παραπάνω γλωσσικές δυσκολίες του προφορικού λόγου παρατηρούνται κυρίως στους τομείς της σημασιολογίας, της σύνταξης και της επικοινωνίας (Paul, 2001). Στην έρευνα της Stavrakaki (2001) όπου μελετήθηκε η κατανόηση των συντακτικών δομών από παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή και τυπικώς αναπτυσσόμενα παιδιά προσχολικής και σχολικής ηλικίας διαπιστώθηκε ότι τα παιδιά με ΕΓΔ είχαν χαμηλότερες και ποιοτικά διαφορετικές επιδόσεις στην κατανόηση προτάσεων (σύνταξη) συγκριτικά με τα παιδιά των ομάδων ελέγχου (αντίστοιχης χρονολογικής ηλικίας και γλωσσικής ηλικίας). Αντίστοιχα ευρήματα προέκυψαν και από την έρευνα της Stavrakaki (2004) όπου η ομάδα των παιδιών με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή αντιμετώπιζε σοβαρές δυσκολίες στην κατανόηση σύνθετων συντακτικών δομών (π.χ. κατανόηση παθητικών δομών, και αναγνώριση υποκειμένου) σε σχέση με τα παιδιά τυπικής ανάπτυξης. Σύμφωνα με τον Tomblin, Records, Buckwater, Zhang & Smith (1997) το ποσοστό εμφάνισης της Ε.Γ.Δ. στο γενικό πληθυσμό παιδιών προσχολικής ηλικίας είναι περίπου 7,4%.Το ποσοστό διαφοροποιείται για τα αγόρια στο 8% και για τα κορίτσια στο 6%. Στην Ελλάδα δυστυχώς δεν υπάρχουν ακόμη επίσημα συνολικά στατιστικά στοιχεία σχετικά με το ποσοστό εμφάνισης της Ε.Γ.Δ. στην αντίστοιχη ηλικιακή ομάδα (Ράλλη, 2011). Αξίζει επίσης να αναφερθεί ότι υπάρχει σημαντική ετερογένεια στην Ειδική Γλωσσική Διαταραχή που έχει προκύψει από μελέτες τόσο σε γενετικό όσο και σε γνωστικό επίπεδο όπου αναδεικνύονται διαφορετικά ελλείμματα σε διαφορετικούς τομείς της γλώσσας (Conti-Ramsden, 2008). Για παράδειγμα στη μελέτη των Bishop και των συνεργατών της σε ένα μεγάλο δείγμα διδύμων με Ε.Γ.Δ. βρέθηκαν διαφορετικές γενετικές επιρροές στις επιδόσεις των παιδιών στις δοκιμασίες επανάληψης ψευδολέξεων και της γραμματικής (καταλήξεις ρημάτων στον αόριστο (π.χ. washed, fell) και στη χρήση του τρίτου προσώπου του ενικού (π.χ. rides, paints) (Bishop, Adams, & Norbury, 2006). Επιπλέον, άλλες σχετικές έρευνες, σε επίπεδο συμπεριφοράς, που μελέτησαν εφήβους με σοβαρά ελλείμματα στις δεξιότητες του γραμματισμού εντόπισαν μεγάλη ετερογένεια και σε επίπεδο φωνολογικών ικανοτήτων (Ebbels, 2005). Έτσι, οι επιδόσεις των μισών παιδιών του δείγματος στη δοκιμασία επανάληψης ψευδολέξεων κυμαίνονταν σε αναμενόμενα επίπεδα για τη χρονολογική τους ηλικία, ενώ τα υπόλοιπα παιδιά είχαν σοβαρά φωνολογικά ελλείμματα και οι επιδόσεις τους ήταν στατιστικά σημαντικά χαμηλότερες από την ομάδα ελέγχου (Ebbels, van der Lely, & Dockrell, 2003). Iδιαίτερη προσοχή έχει δοθεί στα ελλείμματα που παρουσιάζουν τα παιδιά με Ε.Γ.Δ. στο μορφοσυντακτικό τομέα (Leonard, 1998). Για παράδειγμα, δυσκολεύονται στην κατάκτηση των χρονικών καταλήξεων και αυτό το έλλειμμα έχει χαρακτηριστεί από ορισμένους ψυχογλωσσολόγους και κλινικούς ψυχολόγους ως ένδειξη ότι τα παιδιά έχουν Ειδική Γλωσσική Διαταραχή (Conti- Ramsden, Botting, & Faragher, Bedore & Leonard, Rice & Wexler, 1996). Για αυτή την ομάδα των παιδιών έχει επίσης διαπιστωθεί ότι αντιμετωπίζουν δυσκολίες στη φωνολογική επεξεργασία. Αυτές περιλαμβάνουν ελλείμματα στον τομέα της φωνολογικής επίγνωσης (Briscoe, Bishop, & Norbury, Nathan, Stackhouse, Goulandris, & Snowling, Snowling, Bishop, Stothard, 2000) και της φωνολογικής μνήμης (Bishop, North, & Donlan, Briscoe, Bishop, Norbury, de Bree, Rispens & Gerrits, 2007). Στην πραγματικότητα, ιδιαίτερη προσοχή έχει δοθεί στη σχέση ανάμεσα στην Ειδική Γλωσσική Διαταραχή και στα ελλείμματα φωνολογικής μνή-

4 Διερευνώντας τη σχέση μεταξύ της Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής και της Δυσλεξίας 361 μης. Πιο συγκεκριμένα, οι Gathercole & Baddeley (1990) διαπίστωσαν ότι παιδιά με Ε.Γ.Δ. είχαν χαμηλές επιδόσεις στα έργα της φωνολογικής μνήμης, και ιδιαίτερα στη δοκιμασία της επανάληψης ψευδολέξεων. Με βάση τα ευρήματά τους, η Ε.Γ.Δ. περιλαμβάνει ένα συγκεκριμένο έλλειμμα στο φωνολογικό κύκλωμα της μνήμης εργασίας, το οποίο προκαλεί περαιτέρω δυσκολίες στην σημασιολογική και συντακτική ανάπτυξη. Επιπλέον, οι Bishop, North και Donlan, (1996) πρότειναν την άποψη ότι η δυσκολία στην επανάληψη ψευδολέξεων μπορεί να αποτελέσει ανάμεσα σε άλλους, ένα καλό «φαινοτυπικό» δείκτη για τη διάγνωση της Ε.Γ.Δ. (βλ. επίσης Conti-Ramsden, Botting, Faragher, 2001). Δεδομένων των δυσκολιών στη φωνολογική επεξεργασία που αντιμετωπίζουν τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή αναμένεται ότι θα αντιμετωπίζουν επίσης δυσκολίες στην ανάγνωση λέξεων. Πράγματι, σχετικές μελέτες έχουν επιβεβαιώσει την παραπάνω υπόθεση (Catts, Fey, Tomblin, & Zhang, McArthur, Hobgen, Edwards, Heath, Mengler, Snowling et al, 2000). Για παράδειγμα οι Catts et. al. (2006) βρήκαν ότι τα παιδιά που είχαν αναγνωστικές δυσκολίες (ιδιαίτερα στον τομέα της αναγνωστικής κατανόησης) παρουσίαζαν επίσης ελλείμματα στην κατανόηση του προφορικού λόγου γενικότερα. Επίσης, διαπίστωσαν ότι αυτά τα ελλείμματα παρόλο που υφίστανται από τα πρώτα χρόνια του σχολείου, δεν αναγνωρίζονται εύκολα με την κλινική αξιολόγηση. Επιπλέον, οι McArthur et al. (2000) σε μία σειρά τριών μελετών διαπίστωσαν ότι περίπου το 50% των παιδιών σχολικής ηλικίας με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή είχαν ταυτόχρονα και δυσκολίες στην ανάγνωση. Οι Snowling, Bishop, Stothard, (2000) ανέφεραν επίσης υψηλά ποσοστά Δυσλεξίας σε παιδιά με Ε.Γ.Δ. Τέλος, είναι γνωστό από τη βιβλιογραφία ότι αν δεν αντιμετωπιστούν έγκαιρα και αποτελεσματικά οι δυσκολίες των παιδιών με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή, τότε αυτές συνεχίζουν να υφίστανται με μια ετερογένεια και κατά τη διάρκεια της εφηβείας ακόμη και της ενήλικης ζωής (Carroll & Dockrell, Palikara Snowling, Adams, Bishop, Stothard, 2001). 3. Δυσλεξία Σύμφωνα με τη Διεθνή Ένωση Δυσλεξίας (International Dyslexia Association, IDA), η Δυσλεξία είναι μια ειδική μαθησιακή διαταραχή που χαρακτηρίζεται από δυσκολίες στην ακριβή και/ή με ευχέρεια αναγνώριση και ορθή γραφή λέξεων παρόλο που δεν υπάρχουν αισθητηριακές δυσκολίες ενώ η μη-λεκτική νοημοσύνη των παιδιών κυμαίνεται σε φυσιολογικά επίπεδα (Snowling, Lyon, et.al. 2003). Η Δυσλεξία θεωρείται μια από τις συχνότερες διαταραχές που εμφανίζεται στα παιδιά σε ποσοστά μεταξύ 5% έως 17,5% (Interagency Committee on Learning Disabilities, Shaywitz, 1998). Στην Ελλάδα δεν υπάρχουν σαφή δεδομένα που να βασίζονται σε πανελλήνιες μελέτες (Πόρποδας, 1997). Στην Ελληνική μετάφραση του Ευρωπαϊκού Εγχειριδίου Ταξινόμησης των Ψυχικών διαταραχών και των διαταραχών της Συμπεριφοράς (ICD-10) όσον αφορά τον επιπολασμό της Δυσλεξίας προτείνεται για την Ελλάδα, ένα ποσοστό της τάξης του 3% περίπου (Πολυχρόνη, 2011). Με βάση τον ορισμό που προτείνει η Διεθνής Ένωση Δυσλεξίας οι παραπάνω δυσκολίες συνήθως προκύπτουν από ελλείμματα στη φωνολογική συνιστώσα της γλώσσας, δεν είναι αναπτυξιακά αναμενόμενες σε σχέση με την ηλικία των παιδιών και δεν σχετίζονται με τις υπόλοιπες γνωστικές και ακαδημαϊκές ικανότητές τους. Οι φωνολογικές δυσκολίες που τις περισσότερες φορές έχουν συσχετιστεί με τη Δυσλεξία, αφορούν σε ελλείμματα στον τομέα της φωνολογικής επίγνωσης (Stanovich, 1988). Έχει γενικότερα υποστηριχθεί ότι οι δυσκολίες στη φωνολογική επίγνωση που αντιμετωπίζουν τα παιδιά με Δυσλεξία αποτελούν τροχοπέδι τόσο στην εκμάθηση και στην εφαρμογή των αρχών του αλφάβητου, όσο και στην αποκωδικοποίηση λέξεων και την ορθογραφία (Gillon, 2004). Πολλές μελέτες έχουν καταγράψει έλλειμμα στην φωνολογική επίγνωση στα παιδιά με Δυσλεξία και στα παιδιά που βρίσκονται σε ομάδα υψηλού κινδύνου για εμφάνιση Δυσλεξίας (Gallagher, Frith, Snowling, Lyytinen, Poikkeus, Laakso Eklund, Lyytinen, 2001).

5 362 Ράλλη Μ. Ασημίνα και Παληκαρά Ολυμπία Οι δυσκολίες φωνολογικής επεξεργασίας που σχετίζονται με τη Δυσλεξία μπορεί επίσης να επεκταθούν και σε άλλους τομείς εκτός της φωνολογικής επίγνωσης. Συγκεκριμένα, τα παιδιά με Δυσλεξία συχνά παρουσιάζουν ελλείμματα στη φωνολογική μνήμη. Μια από τις δοκιμασίες φωνολογικής μνήμης στις οποίες δυσκολεύονται τα παιδιά με Δυσλεξία να ανταποκριθούν ικανοποιητικά, είναι η επανάληψη ψευδολέξεων. Οι σχετικές έρευνες που χρησιμοποίησαν την παραπάνω δοκιμασία έχουν δείξει ότι τα παιδιά με Δυσλεξία έχουν σταθερά χαμηλότερες επιδόσεις σε αυτή την δοκιμασία σε σχέση με την ομάδα παιδιών τυπικής ανάπτυξης (Brady, Poggie, & Rapala, 1989.Catts, Hulme & Snowling,1992. Kamhi & Catts, Snowling, van Daal & van der Leij, van der Bob & van der Pijl, 1997). Τέλος, άλλα ερευνητικά δεδομένα αναδεικνύουν την ύπαρξη μιας συσχέτισης μεταξύ ελλειμμάτων στη φωνολογική μνήμη και στη φωνολογική επίγνωση. Σύμφωνα με τις παραπάνω έρευνες και τα δύο είδη ελλειμμάτων μπορεί να προκύπτουν από ανεπαρκώς ολοκληρωμένες φωνολογικές αναπαραστάσεις (Elbro, Metsala & Walley, 1998). Τέλος, όπως και στην Ειδική Γλωσσική Διαταραχή, το προφίλ των παιδιών με Δυσλεξία δεν είναι ομοιογενές αλλά διαφοροποιείται σε μεγάλο βαθμό στους τομείς και στο βαθμό των δυσκολιών (Snowling & Hulme 2005). Επίσης, αν οι δυσκολίες των παιδιών δεν αντιμετωπιστούν έγκαιρα από τα πρώτα χρόνια εμφάνισής τους, αυτές θα συνεχίσουν να υπάρχουν αργότερα και κατά την εφηβική ηλικία με συνοδές επιπτώσεις και σε άλλους τομείς ανάπτυξης όπως στον ψυχοκοινωνικό τομέα (Lindsay, Dockrell & Palikara, Tomblin, 2008). 4. Διερεύνηση της σχέσης μεταξύ της Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής και της Δυσλεξίας: ερευνητικά δεδομένα Όπως αναφέρθηκε και στην αρχή του άρθρου, η Ειδική Γλωσσική Διαταραχή αφορά σε δυσκολίες στην απόκτηση του προφορικού λόγου, επηρεάζοντας ιδιαίτερα αρνητικά τους τομείς της σύνταξης και της μορφολογίας τόσο σε επίπεδο κατανόησης όσο και σε επίπεδο παραγωγής. Η Δυσλεξία από την άλλη πλευρά, αποτελεί διαταραχή του γραπτού λόγου κατά την οποία τα παιδιά παρουσιάζουν ελλείμματα στην ανάπτυξη των αναγνωστικών δεξιοτήτων. Ως εκ τούτου, με μια πρώτη ματιά, η Ε.Γ.Δ. και η Δυσλεξία φαίνεται να είναι ξεχωριστές διαταραχές. Από το 1970 ερευνητές έχουν αναγνωρίσει ότι ένα σημαντικό ποσοστό παιδιών με Δυσλεξία έχουν επίσης και δυσκολίες στον προφορικό λόγο και πληρούν επίσης τα κριτήρια για τη διάγνωση της Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής. Πρόσφατα έχει αναγνωριστεί, ωστόσο, ότι μπορεί να υπάρχει μια στενή σχέση μεταξύ της Ε.Γ.Δ. και της Δυσλεξίας. Αρκετές μελέτες δείχνουν ότι η Ε.Γ.Δ. και η Δυσλεξία συχνά τείνουν να συνυπάρχουν στο ίδιο άτομο (McArthur et. al. 2000) και ότι και οι δύο διαταραχές τείνουν να εμφανίζονται σε συγγενικά μέλη οικογενειών (Bishop, 2009, Nash, Hulme, Gooch & Snowling, 2013). Επιπλέον, ανάλογα με τα κριτήρια ορισμού, αρκετά παιδιά με Δυσλεξία πληρούν τα κριτήρια για την Ειδική Γλωσσική Διαταραχή και αντίστροφα (βλ. McArthur et al Catts, Adlof, Hogan, & Weismer, 2005). Έτσι, φαίνεται να υπάρχει μια ουσιαστική αλληλοεπικάλυψη μεταξύ των διαταραχών τόσο σε γνωστικό επίπεδο όσο και σε επίπεδο συμπεριφοράς, επειδή πολλά από τα φωνολογικά ελλείμματα που εμφανίζονται στη Δυσλεξία (π.χ. στη φωνολογική επίγνωση και στη λεκτική μνήμη εργασίας) εμφανίζονται και στα παιδιά με Ε.Γ.Δ. Σύμφωνα με άλλες έρευνες, οι γλωσσικές δυσκολίες που επίσης αντιμετωπίζουν τα παιδιά με Δυσλεξία μπορεί να σχετίζονται και με άλλους παράγοντες εκτός της φωνολογικής επεξεργασίας. Υπάρχουν σχετικές μελέτες που δείχνουν ότι τα παιδιά με Δυσλεξία εκτός των δυσκολιών στην φωνολογική επεξεργασία, μπορεί να έχουν επιπλέον δυσκολίες στον προφορικό λόγο όπως στην σημασιολογία, τη σύνταξη και την επικοινωνία (Catts, Fey, Tomblin, & Zhang, McArthur, et. al. Plaza, Cohen, & Chevrie-Muller 2002). Μερικές από τις παραπάνω γλωσσικές δυσκολίες θα μπορούσαν να έχουν προκύψει από τις αναγνωστικές δυσκολίες που αντιμετωπίζουν τα παιδιά με Δυσλεξία, λαμβάνοντας υπόψη ότι οι

6 Διερευνώντας τη σχέση μεταξύ της Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής και της Δυσλεξίας 363 «κακοί αναγνώστες» (poor readers) δεν διαβάζουν τόσο πολύ όσο οι «καλοί αναγνώστες» (good readers)», και έτσι δεν μπορούν να έχουν τις ίδιες ευκαιρίες μάθησης της γλώσσας όσο οι «καλοί αναγνώστες». Ωστόσο, ένας αυξανόμενος αριθμός μελετών αναδεικνύει ότι οι γλωσσικές δυσκολίες στον προφορικό λόγο εμφανίζονται στα παιδιά προσχολικής ηλικίας τα οποία ανήκουν σε ομάδα υψηλού κινδύνου για εμφάνιση Δυσλεξίας (Gallagher et al, Lyytinen et al, 2001). Διαχρονικές μελέτες σε πληθυσμούς υψηλού κινδύνου δείχνουν επίσης ότι καθυστέρηση στην ανάπτυξη του προφορικού λόγου (π.χ., σημασιολογικά και συντακτικά ελλείμματα) εμφανίζεται στα μικρά παιδιά που αργότερα διαγιγνώσκονται με Δυσλεξία (McArthur et. al. 2000). Πιο συγκεκριμένα, οι McArthur et. al. (2000) σε μια ανασκόπηση ερευνών σχετικών με τα παιδιά με Δυσλεξία των οποίων επίσης οι προφορικές γλωσσικές δεξιότητες είχαν αξιολογηθεί διαπίστωσαν ότι ένα ποσοστό μεταξύ 13% και 63% των παιδιών που αποτέλεσαν δείγμα σε διάφορες μελέτες, βάσει της διάγνωσης της Δυσλεξίας, θα μπορούσαν εξίσου να είχαν διαγνωστεί με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή. Επίσης οι ίδιοι οι ερευνητές ανέφεραν ότι το 55% των παιδιών με Δυσλεξία που είχαν στο δείγμα τους είχαν επίσης και Ε.Γ.Δ. Είναι σαφές, επομένως, από τα παραπάνω ευρήματα ότι η Δυσλεξία και η Ε.Γ.Δ. έχουν υψηλές πιθανότητες να είναι συνυπάρχουσες δυσκολίες. Σε μια άλλη διαχρονική μελέτη στην οποία συγκρίνονταν τα φωνολογικά ελλείμματα των παιδιών με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή σε σχέση με εκείνα τα παιδιά που βρίσκονταν σε ομάδα υψηλού κινδύνου για εμφάνιση Δυσλεξίας λόγω οικογενειακού ιστορικού, οι de Bree και οι συνεργάτες της διαπίστωσαν ότι τα ελλείμματα στην επανάληψη ψευδολέξεων χαρακτήριζαν και τις δύο ομάδες παιδιών στην ηλικία των 4 1/2 ετών περίπου, πριν εκτεθούν στην τυπική διδασκαλία γραφής και ανάγνωσης στο Δημοτικό (de Bree, Rispens & Gerrits, 2007). Πρόσφατα οι Nash, Hulme, Gooch and Snowling (2013) ανέδειξαν ότι αυτή η αλληλοεπικάλυψη μεταξύ της Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής και της Δυσλεξίας αναδύεται νωρίς στην ανάπτυξη. Υποστήριξαν επίσης ότι η ύπαρξη ενός οικογενειακού ιστορικού δυσλεξίας ενέχει αυξημένο κίνδυνο για την εμφάνιση της Ε.Γ.Δ. καθώς επίσης και ότι και οι δύο ομάδες παιδιών παρουσιάζουν σημαντικά φωνολογικά ελλείμματα Ενδιαφέρον παρουσιάζει επίσης το γεγονός ότι η φύση της σχέσης μεταξύ της επανάληψης ψευδολέξεων και της αναγνωστικής ακρίβειας φαίνεται να είναι διαφορετική στις δύο ομάδες των παιδιών από τη στιγμή που φθάνουν στην ηλικία των 8 ετών. Υπάρχει μια σημαντική συσχέτιση μεταξύ της επανάληψης ψευδολέξεων και της αποκωδικοποίησης στην ομάδα των παιδιών με Ε.Γ.Δ., αλλά όχι στην ομάδα των παιδιών με Δυσλεξία (de Bree, Wijnen & Gerrits, 2010). Οι ερευνητές χρησιμοποιούν το παραπάνω εύρημα ως επιχείρημα υπέρ της υπόθεσης ότι η Ειδική Γλωσσική Διαταραχή και η Δυσλεξία δεν θα πρέπει να θεωρηθούν ως ποιοτικά παρόμοιες διαταραχές. Εστιάζοντας, τώρα στις δυσκολίες των παιδιών στον προφορικό λόγο, οι Marshall & van der Lely, (2009) σύγκριναν 3 ομάδες παιδιών, μια ομάδα μόνο με Δυσλεξία, μια ομάδα μόνο με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή, και μια ομάδα παιδιών που είχε Ειδική Γλωσσική Διαταραχή και Δυσλεξία σε ένα μεγάλο αριθμό δοκιμασιών από το εργαλείο Profiling Elements of Prosodic Systems Child version (PEPS-C; Peppé & McCann, 2003). Όλες οι ομάδες των παιδιών είχαν στατιστικά σημαντικά χαμηλότερες επιδόσεις στην κατανόηση των γλωσσικών δομών που χαρακτηρίζονται από προσωδία σε σχέση με την ομάδα ελέγχου. Συγκεκριμένα, είχαν δυσκολίες (α) στη συντακτική κατάτμηση (π.χ. να επιλέξουν αν «κόκκινες και μαύρες και ροζ κάλτσες», που παρουσιάζονταν ακουστικά, ταίριαζαν με μια εικόνα που παρουσίαζε «ένα ζευγάρι κόκκινες και ένα ζευγάρι μαύρες και ένα ζευγάρι ροζ κάλτσες» (σωστή απάντηση) ή με μια εικόνα «ενός ζευγαριού κόκκινων μαύρων καλτσών και ενός ζευγαριού ροζ καλτσών» (λάθος απάντηση) και (β) στην εστίαση στην πραγματολογία (το παιδί ακούει μια φράση, όπου αναφέρονται δύο χρώματα και πρέπει να προσδιορίσει σε ποιο χρώμα ο ομιλητής έχει δώσει επιτονική έμφαση). Από την άλλη πλευρά, η ικανότητα των τριών ομάδων να εντοπίσουν τις ομοιότητες και τις δια-

7 364 Ράλλη Μ. Ασημίνα και Παληκαρά Ολυμπία φορές μεταξύ των εκφράσεων όπου μόνο η προσωδία παρέμεινε δεν διέφερε από την ομάδα ελέγχου. Το παραπάνω εύρημα οδήγησε τους ερευνητές στο συμπέρασμα ότι η δυσκολία ήταν κυρίως συντακτική και πραγματολογική και λιγότερο φωνολογική. Υπήρξε, ωστόσο, μια ενδιαφέρουσα διαφορά μεταξύ των δύο ομάδων των παιδιών αυτών που είχαν μόνο Δυσλεξία και αυτών που είχαν μόνο Ε.Γ.Δ. Η ομάδα των παιδιών που είχαν μόνο Ε.Γ.Δ. μπορούσε να επαναλάβει προσωδιακά πρότυπα (σε μη επιτονισμένες σε σχέση με επιτονισμένες συλλαβές) σύμφωνα με την ηλικία της, ενώ οι δύο ομάδες των παιδιών με Δυσλεξία είχαν χαμηλότερες επιδόσεις στην αντίστοιχη δοκιμασία σε σχέση με την ομάδα ελέγχου (Marshall & van der Lely, 2009). Τα δεδομένα αυτά, θέτουν ερωτήματα στην άποψη που υποστηρίζει, όπως θα δούμε παρακάτω, ότι η Ε.Γ.Δ. και η Δυσλεξία θα πρέπει να αντιμετωπίζονται ως ποιοτικά παρόμοιες διαταραχές. Ως προς ένα γενετικό επίπεδο, όπως πολλές νευροαναπτυξιακές διαταραχές έτσι και η Ειδική Γλωσσική Διαταραχή και η Δυσλεξία θεωρούνται ότι έχουν μια πολύπλοκη γενετική αιτιολογία, που προκύπτει από πολυποίκιλες αλληλεπιδράσεις μεταξύ γενετικών και περιβαλλοντικών παραγόντων. Σχετικές μελέτες έχουν κατ επανάληψη δείξει ότι και για τις δύο διαταραχές, τα συγγενικά πρόσωπα αυτών που έχουν τη διαταραχή έχουν 30-50% πιθανότητες να εμφανίσουν και τα ίδια αυτή τη διαταραχή (Barry,Yasin and Bishop, Newbury, Paracchini, Scerri, Winchester, Addis, Richardson, Walter, Stein, Talcott, Monaco, Snowling, Muter, & Carroll, 2007). Επίσης τέτοιου είδους μελέτες έχουν αναδείξει ένα μεγάλο βαθμό συννοσηρότητας μεταξύ της Ε.Γ.Δ. και της Δυσλεξίας. Εκτιμάται ότι 43% των παιδιών με Ε.Γ.Δ. αργότερα θα εμφανίσουν αναγνωστικές δυσκολίες (Snowling et al. 2000), και 55% των παιδιών με Δυσλεξία πληρούν και τα διαγνωστικά κριτήρια για Ειδική Γλωσσική Διαταραχή (McArthur et al. 2000). Μέσα από την παρουσίαση των ερευνητικών δεδομένων προκύπτει ότι η σχέση μεταξύ της Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής και της Δυσλεξίας, έχει μελετηθεί κυρίως στην Αγγλική γλώσσα με ένα μικρό αριθμό ερευνών να έχει πραγματοποιηθεί στην Ελληνική γλώσσα. (Fillipatou & Livaniou Fillipatou Dimitropoulou Sideridis, Φιλλιπάτου, Σιδερίδης, Δημητροπούλου Talli, 2010). Στην έρευνα των Fillipatou & Livaniou (2005) όπου μελετήθηκε το γνωστικό προφίλ παιδιών με Ειδικές Μαθησιακές Δυσκολίες, ΔΕΠ-Υ και Ε.Γ.Δ. διαπιστώθηκε ότι τα παιδιά με Μαθησιακές Δυσκολίες και με Ε.Γ.Δ. παρουσιάζουν ένα κοινό γνωστικό προφίλ με παρόμοια ελλείμματα ως προς τις υποδοκιμασίες του WISC III (1997), πληροφορίες, κωδικοποίηση, αριθμητική, και μνήμη αριθμών το οποίο έχει υποστηριχθεί και από προηγούμενες έρευνες (Dockrell & Messer Lazar & Frank 1998). Ωστόσο, τα παιδιά με Ε.Γ.Δ. είχαν πιο χαμηλές επιδόσεις στις γλωσσικές κλίμακες του ψυχομετρικού εργαλείου WISC συγκριτικά με τα παιδιά με Μαθησιακές Δυσκολίες. Η έρευνα της Talli (2010) έχει μελετήσει τη σχέση της Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής και της Δυσλεξίας στην Ελληνική γλώσσα είναι της). Στη συγκεκριμένη έρευνα μελετήθηκαν οι αναγνωστικές, φωνολογικές και μορφοσυντακτικές δεξιότητες παιδιών σχολικής ηλικίας με Ε.Γ.Δ. και Δυσλεξία καθώς και των ομάδων ελέγχου ίδιας χρονολογικής ηλικίας και αντίστοιχων αναγνωστικών δεξιοτήτων από τη Γαλλία και την Ελλάδα. Σύμφωνα με τα ευρήματα και οι δύο ομάδες παιδιών (με Ε.Γ.Δ. και με Δυσλεξία) είχαν ελλείμματα ως προς τις φωνολογικές δεξιότητες με το έλλειμμα να είναι πιο έντονο στην ομάδα των παιδιών με Ε.Γ.Δ. Το παραπάνω εύρημα συνάδει με τη θεώρηση ότι η Ειδική Γλωσσική Διαταραχή σχετίζεται με ελλείμματα στη φωνολογική βραχύχρονη μνήμη (Bishop et al., Botting & Conti - Ramsden, Gathercole & Baddeley, Newbury et al, 2005). Επίσης, σύμφωνα και με προηγούμενες μελέτες (Bishop et al., Catts et al., 2005) τα παιδιά με Δυσλεξία αντιμετώπιζαν περισσότερες δυσκολίες σε επίπεδο ανάγνωσης λέξεων, ενώ τα παιδιά με Ε.Γ.Δ. δυσκολεύονταν περισσότερο τόσο στην αναγνωστική κατανόηση, όσο και στην προφορική κατανόηση της γλώσσας. Τα παραπάνω προφίλ παιδιών βρέθηκαν τόσο στις ομάδες των παιδιών από την Ελλάδα όσο και στις ομάδες των παιδιών από τη Γαλλία αναδεικνύoντας ότι τα χαρακτηριστικά αυτά μπορούν να διατρέχουν σε

8 Διερευνώντας τη σχέση μεταξύ της Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής και της Δυσλεξίας 365 διαφορετικές γλώσσες (διαφανείς και λιγότερο διαφανείς). Τα παραπάνω ευρήματα έχουν οδηγήσει τους ερευνητές σε θεωρητικούς προβληματισμούς κατά πόσο η Ειδική Γλωσσική Διαταραχή και η Δυσλεξία μπορεί να μοιράζονται μερικούς κοινούς αιτιολογικούς παράγοντες ή, μπορεί να αντιπροσωπεύουν διαφορετικές εκδηλώσεις του ίδιου υποκείμενου ελλείμματος (Adams, Norbury, Bishop & Snowling Bishop, Adams & Norbury, 2004 Catts, Adlof, Hogan, Weismer Pennington & Bishop 2009). Το παραπάνω συμπέρασμα θα συζητηθεί εκτενέστερα στην επόμενη υποενότητα. 5. Ερμηνευτικά μοντέλα για τη διερεύνηση της σχέσης αλληλοεπικάλυψης μεταξύ της Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής και της Δυσλεξίας Λαμβάνοντας υπόψη την τεκμηριωμένη αλληλοεπικάλυψη που έχει καταγραφεί μεταξύ της Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής και της Δυσλεξίας, ποιος μπορεί να είναι ο καλύτερος τρόπος που θα μπορούσε να χαρακτηρίσει αυτή τη σχέση σε επίπεδο αιτιολογικών παραγόντων και σε επίπεδο συμπεριφοράς; Σε γενικές γραμμές, υπάρχουν δύο μεγάλες κατευθύνσεις σχετικά με την κατανόηση του γνωστικού υποβάθρου της αλληλοεπικάλυψης μεταξύ της Ε.Γ.Δ. και της Δυσλεξίας. Η πρώτη κατηγορία αντιμετωπίζει τη Δυσλεξία και την Ειδική Γλωσσική Διαταραχή ως ποιοτικά παρόμοιες διαταραχές που προκύπτουν από ένα φωνολογικό έλλειμμα (Kamhi & Catts, Tallal, 2003). Έτσι, σύμφωνα με την πρώτη άποψη, η Ε.Γ.Δ. εκδηλώνεται στα πρώτα χρόνια της ανάπτυξης (προσχολική ηλικία) ενώ, η Δυσλεξία εμφανίζεται αργότερα κατά τη σχολική ηλικία (Catts Kamhi & Catts Tallal, Allard, Miller & Curtiss Tallal, Miller, Jenkins & Merzenich 1997). Η δεύτερη κατηγορία μοντέλων υποστηρίζει ότι, αν και υπάρχουν ομοιότητες μεταξύ της Δυσλεξίας και της Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής, αυτές αποτελούν ξεχωριστές διαταραχές, με ελλείμματα στη γλώσσα που είναι ανεξάρτητα από οποιαδήποτε ελλείμματα στη φωνολογική επεξεργασία (Bishop & Snowling, Catts et al, Goulandris, Snowling & Walker Marshall & van der Lely, Nathan, Stackhouse, Goulandris, Snowling, Snowling, Bishop & Stothard 2000). Ο ρόλος της φωνολογίας είναι κρίσιμος και για τις δύο παραπάνω βασικές ερμηνευτικές κατευθύνσεις. Όπως φαίνεται και στο παρακάτω σχήμα, τρία ερμηνευτικά μοντέλα αντικατοπτρίζουν τις παραπάνω κατευθύνσεις απεικονίζοντας ταυτόχρονα τη σχέση μεταξύ της Ε.Γ.Δ. και της Δυσλεξίας. Σύμφωνα με το Μοντέλο 1, Μοντέλο Σοβαρότητας του ελλείμματος (Severity model) ή Μοντέλο της Μονοπαραγοντικής υπόθεσης (Single source hypothesis model) η Ειδική Γλωσσική Διαταραχή και η Δυσλεξία είναι διαφορετικές εκδηλώσεις του ίδιου υποκείμενου γνωστικού ελλείμματος (Catts, Kamhi & Catts,1986. Tallal et al. 1997). Το έλλειμμα αφορά στην ακουστική αντίληψη και κατά συνέπεια στη φωνολογική επεξεργασία και αποτελεί το βασικό αιτιολογικό παράγονται και για τις δύο διαταραχές. Αυτό το έλλειμμα παρεμποδίζει την ακουστική επεξεργασία των ταχέως μεταβαλλόμενων ακουστικών χαρακτηριστικών της ομιλίας, τα οποία θα επηρεάσουν την κατάκτηση της ομιλίας και κατ επέκταση την κατάκτηση της γλώσσας, συμπεριλαμβανομένων και των γλωσσικών αναπαραστάσεων. H Tallal et. al. (1997) προτείνουν ότι οι δύο διαταραχές θα μπορούσαν να περιγραφούν καλύτερα σαν να απορρέουν από παρόμοια γνωστικά ελλείμματα και να εκδηλώνονται ως διαφορετικά «άκρα» ενός συνεχούς. Σύμφωνα με την παραπάνω υπόθεση υπάρχει ένα αναπτυξιακό συνεχές μεταξύ των γλωσσικών δυσκολιών που εμφανίζονται στην προσχολική ηλικία και των αναγνωστικών δυσκολιών που εμφανίζονται αργότερα κατά την αναπτυξιακή πορεία του ατόμου. Τόσο οι γλωσσικές όσο και οι αναγνωστικές δυσκολίες οφείλονται σε φωνολογικά ελλείμματα και στην πραγματικότητα μόνο ο παράγοντας ηλικία είναι αυτός που διαχωρίζει την Ε.ΓΔ. από τη Δυσλεξία. Οι διαφορετικές εκδηλώσεις (Ειδική Γλωσσική Διαταραχή και Δυσλεξία), ωστόσο, προκύπτουν από διακυμάνσεις στην σοβαρότητα του ελλείμματος στο επίπεδο της φωνολογικής επεξεργα-

9 366 Ράλλη Μ. Ασημίνα και Παληκαρά Ολυμπία ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΕΛΛΕΙΜΜΑ ΔΙΑΤΑΡΑΧΗ ΣΥΜΠΤΩΜΑ ΣΕ ΕΠΙΠΕΔΟ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑΣ MΟΝΤΕΛΟ 1. Μοντέλο σοβαρότητας του ελλείμματος ή Μοντέλο μονοπαραγοντικής υπόθεσης (Kamhi & Catts 1986, Tallah, Allard, Miller & Curtis 1997) Έλλειμμα Φωνολογικής Επεξεργασίας Δυσλεξία Ειδική Γλωσσική Διαταραχή Αναγνωστικές Δυσκολίες Δυσκολίες στον Προφορικό λόγο ΜΟΝΤΕΛΟ 2. Μοντέλο των επιπρόσθετων ελλειμμάτων ή Μοντέλο των ποιοτικών διαφορών (Bishop & Snowling 2004) Έλλειμμα Φωνολογικής Επεξεργασίας Άλλα Γνωστικά Ελλείμματα Δυσλεξία Ειδική Γλωσσική Διαταραχή Αναγνωστικές Δυσκολίες Δυσκολίες στον Προφορικό λόγο ΜΟΝΤΕΛΟ 3. Μοντέλο Συννοσηρότητας (Catts, Adlof, Hogan & Weisner 2005) Έλλειμμα Φωνολογικής Επεξεργασίας Δυσλεξία Αναγνωστικές Δυσκολίες Άλλα Γνωστικά Ελλείμματα Ειδική Γλωσσική Διαταραχή Δυσκολίες στον Προφορικό λόγο Σχήμα 1 Ερμηνευτικά Μοντέλα για τη σχέση μεταξύ της Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής και της Δυσλεξίας (Πηγή: Catts et. al. 2005) σίας. Αν το έλλειμμα είναι σοβαρό, τα παιδιά θα παρουσιάσουν δυσκολίες στον προφορικό λόγο (σύνταξη, σημασιολογία, επικοινωνία) καθώς και αναγνωστικές δυσκολίες (π.χ. Ε.Γ.Δ.). Αν, από την άλλη πλευρά, το έλλειμμα είναι λιγότερο σοβαρό, τα παιδιά θα παρουσιάσουν αναγνωστικές δυσκολίες, ενώ θα αντιμετωπίσουν λίγες ή καθόλου δυσκολίες στον προφορικό λόγο (π.χ., Δυσλεξία). Κατά την άποψη αυτή, οι δύο διαταραχές δεν είναι διαφορετικές. Οι Tallal και οι συνεργάτες «συγχωνεύουν» την Ε.Γ.Δ. και τη Δυσλεξία σε μία κοινή κατηγορία, που την ονομάζουν «γλωσσική μαθησιακή διαταραχή» (language learning impairment) (Tallal et al ). Το ίδιο υποστηρίζουν και οι Kamhi & Catts (1986) όταν αναφέρουν ότι, ενώ ταξινομικές κατηγορίες όπως «αναγνωστική διαταραχή» (reading impairment) και «γλωσσική διαταραχή» (language impairment) μπορεί να είναι χρήσιμες για ορισμένους σκοπούς, αυτές οι αναπτυξιακές διαταραχές θα μπορούσαν επίσης

10 Διερευνώντας τη σχέση μεταξύ της Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής και της Δυσλεξίας 367 ελλείμματα στην κατανόηση μη ύπαρξη διαταραχής Ευρύτερη Φωνολογία Γλώσσα κακοί αναγνώστες με γλωσσική διαταραχή «κλασσική» δυσλεξία Σχήμα 2 Μοντέλο των δύο διαστάσεων για την πιθανή εμφάνιση αναγνωστικών δυσκολιών (Πηγή: Bishop & Snowling 2004 στο Ράλλη 2011) να θεωρηθούν ως υποομάδες μιας γενικότερης ομάδα αυτής των παιδιών με γλωσσικά ελλείμματα (language-disabled children). Σύμφωνα με το Μοντέλο 2, Μοντέλο επιπρόσθετων ελλειμμάτων (Additional deficit model) ή Μοντέλο των ποιοτικών διαφορών (Qualitative difference hypothesis model) η Ειδική Γλωσσική Διαταραχή και η Δυσλεξία είναι εν μέρει παρόμοιες αλλά και διακριτές διαταραχές (Bishop & Snowling, 2004). Σύμφωνα με το Μοντέλο 2, και οι δύο διαταραχές είναι παρόμοιες γιατί χαρακτηρίζονται από ένα φωνολογικό έλλειμμα. Ελλείμματα φωνολογικής επεξεργασίας αποτελούν τη βασική αιτία των δυσκολιών που αντιμετωπίζουν τόσο τα παιδιά με Ε.Γ.Δ. όσο και τα παιδιά με Δυσλεξία. Σε αντίθεση με το Μοντέλο 1, ο βαθμός σοβαρότητας του φωνολογικού ελλείμματος είναι ίδιος, κατά μέσο όρο, τόσο στην Ε.Γ.Δ. όσο και στη Δυσλεξία. Ωστόσο, οι διαταραχές είναι διαφορετικές γιατί στην Ειδική Γλωσσική Διαταραχή υπάρχουν και επιπρόσθετα γνωστικά ελλείμματα, που λειτουργούν ανεξάρτητα από το έλλειμμα φωνολογικής επεξεργασίας παρεμποδίζοντας την τυπική ανάπτυξη του προφορικού λόγου. Έτσι, τα προφίλ των δύο διαταραχών διαφέρουν ποιοτικά ως προς άλλες γλωσσικές δεξιότητες (Bishop & Snowling Catts, Fey, Tomblin, & Zhang Kamhi, Catts, Mauer, Apel, & Gentry, Snowling Snowling, Bishop & Stothard 2000). Αυτή η υπόθεση των ποιοτικών διαφορών υποστηρίζεται από ευρήματα όπου οι δυσκολίες στις δεξιότητες γραμματισμού που παρουσιάζουν τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή «μεταλλάσσονται» με την πάροδο του χρόνου, συμπεριλαμβάνοντας επιπλέον δυσκολίες τόσο στην ανάγνωση λέξεων όσο και δυσκολίες στην αναγνωστική κατανόηση (Stothard, Snowling, Bishop, Chipchase, & Kaplan, 1998). Ενώ τα παιδιά με Δυσλεξία θα μπορούσαν να έχουν την ικανότητα να αντισταθμίζουν τις αναγνωστικές τους δυσκολίες με τις γλωσσικές τους δεξιότητες ώστε να κατανοούν τα συμφραζόμενα από το γλωσσικό πλαίσιο, μια τέτοια πιθανότητα δεν υφίσταται για τα παιδιά με Ε.Γ.Δ. Για τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή οι δυσκολίες στη φωνολογική επεξεργασία, αλλά και οι περιορισμένος προφορικός τους λόγος, παρεμποδίζουν την κατάκτηση του γραμματισμού και τα αποτρέπουν

11 368 Ράλλη Μ. Ασημίνα και Παληκαρά Ολυμπία να χρησιμοποιούν το γλωσσικό πλαίσιο, όταν διαβάζουν ένα κείμενο, προσθέτοντας επιπλέον δυσκολίες στην αναγνωστική κατανόηση. Πρόσφατα, η υπόθεση των ποιοτικών διαφορών έχει παρουσιαστεί σχηματικά στο μοντέλο των Bishop & Snowling (2004), το οποίο παρουσιάζεται παρακάτω στο Σχήμα 2. Το μοντέλο των δύο διαστάσεων, το οποίο προέρχεται από έρευνες για τη σχέση μεταξύ γλώσσας και ανάγνωσης (Bishop & Snowling 2004) δείχνει σε δυσδιάστατο χώρο πώς φωνολογικές και μη-φωνολογικές δεξιότητες μπορούν ή δεν μπορούν να συμβάλλουν ανεξάρτητα στο προφίλ της Δυσλεξίας, στο προφίλ των παιδιών που είναι «κακοί αναγνώστες» και έχουν Ειδική Γλωσσική Διαταραχή, στο προφίλ των παιδιών με χαμηλές επιδόσεις στην κατανόηση, αλλά και στα παιδιά χωρίς δυσκολίες. Εν συντομία, σύμφωνα με αυτό το μοντέλο, η αλληλοεπικάλυψη μεταξύ της Ε.Γ.Δ. και της Δυσλεξίας μπορεί να εξηγηθεί από φωνολογικά ελλείμματα, αλλά τα ελλείμματα αυτά δεν είναι υπεύθυνα για όλο το εύρος των γλωσσικών δυσκολιών στα παιδιά με Ε.Γ.Δ. Επιπλέον, στην Ε.Γ.Δ. οι δυσκολίες στη σύνταξη και τη σημασιολογία μπορεί επίσης να έχουν αρνητικές επιπτώσεις στις δεξιότητες γραμματισμού. Έτσι, τα παιδιά με ελλείμματα στην κατανόηση αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην αναγνωστική κατανόηση, εν τη απουσία φωνολογικών ελλειμμάτων, που σημαίνει ότι δυσκολεύονται ως προς τη σημασιολογική επεξεργασία ενώ δεν αντιμετωπίζουν δυσκολίες στη φωνολογία. Επίσης, το παραπάνω Σχήμα αναδεικνύει πως οι διαταραχές μπορούν να «επεκτείνουν» τις επιπτώσεις τους στα μεταξύ τους όρια. Έτσι η Δυσλεξία στην κλασσική της μορφή τοποθετείται στο κάτω δεξί τεταρτημόριο γιατί συνδέεται με καλές δεξιότητες στην ευρύτερη γλώσσα (προφορικός λόγος) και με φωνολογικά ελλείμματα (Hulme & Snowling, 2013).Όσον αφορά στα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή μόνο, τόσο φωνολογικές, όσο και μη-φωνολογικές δεξιότητες συμβάλλουν ανεξάρτητα στη διαταραχή. Αντίθετα, τα παιδιά με δυσκολίες στην αναγνωστική κατανόηση εμπίπτουν στο επάνω αριστερά τεταρτημόριο, γιατί έχουν συνήθως καλές φωνολογικές δεξιότητες, αλλά παρουσιάζουν ελλείμματα στις μη φωνολογικές γλωσσικές δεξιότητες. Τα παιδιά με χαμηλές επιδόσεις στην αναγνωστική κατανόηση βρίσκονται στο ίδιο συνεχές με τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή όσον αφορά στις μη φωνολογικές δυσκολίες, χωρίς όμως να αντιμετωπίζουν φωνολογικές δυσκολίες. Τέλος, τα παιδιά με τυπική γλωσσική ανάπτυξη, δεν παρουσιάζουν φωνολογικές δυσκολίες, ούτε δυσκολίες στην ευρύτερη γλώσσα (προφορικός λόγος). Ωστόσο, αφού τόσο ο τομέας της ευρύτερης γλώσσας, όσο και οι αναγνωστικές δεξιότητες αντανακλούν αναπτυξιακές διαδικασίες, η τοποθέτηση των παιδιών στα εκάστοτε τεταρτημόρια δεν μπορεί να είναι κατ ανάγκη στατική (Nation & Snowling, 2004). Οι Bishop & Snowling (2004) υποστηρίζουν ότι η ευρύτερη γλώσσα (προφορικός λόγος) και οι φωνολογικές δεξιότητες μπορούν ανεξάρτητα να επηρεάσουν τις επιδόσεις των παιδιών στη γλώσσα και στο γραμματισμό. Στη Δυσλεξία, ανακριβείς φωνολογικές αναπαραστάσεις οδηγούν σε δυσκολίες στη φωνολογική ορθογραφία και δυσκολίες στην ανάπτυξη του γραμματισμού. Τα προβλήματα γραμματισμού που έχουν τα παιδιά με Ε.Γ.Δ. με τη σειρά τους, μπορεί να έχουν κάπως διαφορετική προέλευση διότι οι μη-φωνολογικές δεξιότητες (π.χ., σύνταξη και σημασιολογία) φαίνεται να παίζουν επίσης σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη του γραμματισμού. Ως εκ τούτου, τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή και Δυσλεξία φαίνεται να ακολουθούν διαφορετικές αναπτυξιακές τροχιές (Snowling, Bishop, & Stothard, 2000). Οι χαμηλές δεξιότητες φωνολογικής επίγνωσης θα μπορούσαν να αποτελούν την πρωταρχική αιτία των ελλειμμάτων γραμματισμού στη Δυσλεξία, ενώ τα παιδιά με φτωχή κατανόηση θα παρουσιάζουν παρόμοια ελλείμματα στον προφορικό λόγο σαν και αυτά που χαρακτηρίζουν τα παιδιά με Ε.Γ.Δ. αλλά χωρίς να συνυπάρχουν φωνολογικά ελλείμματα (Bishop & Snowling, Palikara, Dockrell & Lindsay, 2011). Σύμφωνα με το Μοντέλο 2 οι Bishop & Snowling, (2004) υποστηρίζουν ότι τα ελλείμματα στη φωνολογική επεξεργασία αποτελούν τη βασική αιτία τόσο για την Ειδική Γλωσσική Διαταραχή,

12 Διερευνώντας τη σχέση μεταξύ της Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής και της Δυσλεξίας 369 όσο και για τη Δυσλεξία (δηλ. ελλείμματα στη φωνολογική επίγνωση και στη φωνολογική μνήμη εργασίας). Όταν αυτά τα ελλείμματα απομονωθούν, το παιδί θα παρουσιάσει ένα προφίλ Δυσλεξίας, ενώ όταν συνοδεύονται από επιπρόσθετες δυσκολίες στον προφορικό λόγο η κλινική εικόνα του παιδιού θα είναι αυτή της Ε.Γ.Δ. Ένα τέτοιο έλλειμμα φωνολογικής επεξεργασίας, το οποίο αναφέρεται στα δύο προηγούμενα μοντέλα, έχει υποστηριχθεί από ένα μεγάλο αριθμό ερευνών σε διάφορες ομάδες, όπως (α) σε παιδιά με οικογενειακό ιστορικό ως παράγοντα κινδύνου για την εμφάνιση της Δυσλεξίας (Carroll & Snowling, Gallagher, Frith & Snowling 2000) (β) σε παιδιά και έφηβους με Δυσλεξία (Pennington & Lefly, Ramus et al White et. al.2006), και (γ) σε παιδιά και εφήβους με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή (Bishop, North & Donlan Botting & Conti-Ramsden Nathan, Stackhouse & Goulandris Stothard et al. 1998). Το Μοντέλο 3, Μοντέλο συννοσηρότητας (Co morbidity model) απεικονίζει μια τρίτη πιθανή σχέση μεταξύ της Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής και της Δυσλεξίας. Σύμφωνα με αυτό το μοντέλο που προτάθηκε από τους Catts, Adlof, Hogan & Weismer (2005), η Ε.Γ.Δ. και η Δυσλεξία είναι διαφορετικές αναπτυξιακές διαταραχές που χαρακτηρίζονται από διαφορετικά γνωστικά ελλείμματα, διαφορετικές εκδηλώσεις σε επίπεδο συμπεριφοράς, διαφορετικές αναπτυξιακές πορείες και μπορούν να συνυπάρχουν ταυτόχρονα. Στο Μοντέλο 3 υποστηρίζεται ότι ένα έλλειμμα στο επίπεδο της φωνολογικής επεξεργασίας αποτελεί τη βασικότερη αιτία για τη Δυσλεξία και είναι υπεύθυνο για τις αναγνωστικές δυσκολίες που παρουσιάζουν τα παιδιά με Δυσλεξία. Από την άλλη πλευρά, τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή, μπορεί να έχουν ή όχι ένα ήπιο έλλειμμα στη φωνολογική επεξεργασία, ωστόσο η βασική αιτία της δυσκολίας τους, που κατ επέκταση τους προκαλεί προβλήματα στην ανάπτυξη του προφορικού λόγου, είναι ένα διαφορετικό γνωστικό έλλειμμα. Τα παιδιά που έχουν μόνο Ε.Γ.Δ. παρουσιάζουν ελλείμματα στον προφορικό λόγο (δηλαδή δυσκολίες στη σύνταξη, τη σημασιολογία, και την πραγματολογία). Από την άλλη πλευρά, τα παιδιά που έχουν μόνο Δυσλεξία παρουσιάζουν ελλείμματα στη φωνολογική επεξεργασία. Δυσκολίες στη φωνολογική επεξεργασία χαρακτηρίζουν επίσης εκείνα τα παιδιά με Ε.Γ.Δ. και Δυσλεξία και όχι την ομάδα των παιδιών που έχουν μόνο Ε.Γ.Δ. και αντιμετωπίζουν κυρίως γλωσσικά ελλείμματα. Σε αντίθεση με το Μοντέλο 2, στο οποίο η αλληλοεπικάλυψη προκύπτει από το γεγονός ότι και οι δύο διαταραχές εμφανίζουν ένα έλλειμμα στη φωνολογική επεξεργασία, η αλληλοεπικάλυψη στο Μοντέλο 3 οφείλεται στη συννοσηρότητα (Caron & Rutter, 1991). Αυτό σημαίνει ότι, παρόλο που οι διαταραχές είναι διαφορετικές και διακριτές, σχετίζονται και μερικές φορές εμφανίζονται ταυτόχρονα μαζί στο ίδιο άτομο. Άρα, το μοντέλο της συννοσηρότητας των Catts et. al. (2005), προβλέπει ότι λόγω της υψηλής συννοσηρότητας των διαταραχών αυτών θα πρέπει να υπάρχουν αρκετές περιπτώσεις παιδιών με Ε.Γ.Δ. χωρίς φωνολογικές δυσκολίες, και πολλές περιπτώσεις παιδιών με Δυσλεξία χωρίς δυσκολίες στον προφορικό λόγο, καθώς επίσης και μια υποομάδα ατόμων με «διπλό έλλειμμα, «double deficit», δηλαδή, Ειδική Γλωσσική Διαταραχή και Δυσλεξία. Η παραπάνω διάκριση υποστηρίζεται από διαχρονικές μελέτες των Catts et al. (2005) οι οποίοι διεξήγαγαν δύο μελέτες για να διερευνήσουν ποιο από τα μοντέλα που αναφέρθηκαν παραπάνω χαρακτηρίζει καλύτερα τη σχέση μεταξύ της Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής και της Δυσλεξίας. Στην πρώτη μελέτη χρησιμοποίησαν διαχρονικά δεδομένα τα οποία περιελάμβαναν τις επιδόσεις των παιδιών σε δοκιμασίες του προφορικού λόγου (και του δείκτη νοημοσύνης) στο Νηπιαγωγείο, στη Β, Δ Δημοτικού και στη Β Γυμνασίου. Οι αναλύσεις των ερευνητών εστίασαν στο ποσοστό των παιδιών που είχαν Ε.Γ.Δ. στο Νηπιαγωγείο και είχαν Δυσλεξία αργότερα στο Δημοτικό και στο Γυμνάσιο. Αντίστοιχα εντόπισαν το ποσοστό των παιδιών που είχαν διαγνωστεί με Δυσλεξία στη Β Δ Δημοτικού και Β Γυμνασίου και που επίσης είχαν Ε.Γ.Δ. στο Νηπιαγωγείο. Πιο συγκεκριμένα βρήκαν ότι μόνο το 15-20% των παιδιών με Δυσλεξία πληρούσαν τα κριτήρια για την Ε.Γ.Δ. στο Νηπιαγωγείο, και περίπου 17-29% αυτών των παιδιών που

13 370 Ράλλη Μ. Ασημίνα και Παληκαρά Ολυμπία πληρούσαν τα κριτήρια για Ε.Γ.Δ. στο Νηπιαγωγείο αργότερα πληρούσαν και τα κριτήρια για τη Δυσλεξία. Ωστόσο, οι Sharma, Purdy & Kelly (2009), υποστήριξαν ότι η συννοσηρότητα των ακουστικών, γλωσσικών και αναγνωστικών διαταραχών μπορεί να εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τα διαγνωστικά κριτήρια που χρησιμοποιούνται κάθε φορά. Στη σχετική μελέτη που διεξήγαγαν, 68 παιδιά με υποψία για διαταραχή της ακουστικής επεξεργασίας (auditory processing disorder,apd) αξιολογήθηκαν χρησιμοποιώντας μια σειρά δοκιμασιών (ακουστικές, γλωσσικές, αναγνωστικές, προσοχής και μνήμη. Οι Sharma et. al. (2009) ανέφεραν ότι, συνολικά, το 47% των παιδιών παρουσίαζαν ακουστικές, γλωσσικές και αναγνωστικές διαταραχές εκ των οποίων το 10% είχε είτε ακουστική και γλωσσική διαταραχή είτε ακουστική και αναγνωστική διαταραχή. Επιπλέον, το 12% των παιδιών είχαν γλωσσικά και αναγνωστικά ελλείμματα χωρίς ταυτόχρονο ακουστικό έλλειμμα και το 4% των παιδιών είχαν μόνο διαταραχή της ακουστικής επεξεργασίας. Κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι, ακόμη και αν η διαταραχή της ακουστικής επεξεργασίας μπορεί συχνά να εμφανίζεται ταυτόχρονα με γλωσσικά και αναγνωστικά ελλείμματα, η αιτιώδης σχέση δεν είναι σαφής. Βάσει αυτών των δεδομένων λοιπόν, οι Catts et. al. (2005) πρότειναν ένα μοντέλο παρόμοιο με το μοντέλο των Bishop & Snowling (2004) που διαφέρει ωστόσο, στο γεγονός ότι, όπου το μοντέλο του τεταρτημορίου αναφέρεται στα παιδιά με ελλείμματα στον προφορικό λόγο αλλά χωρίς φωνολογικές δυσκολίες «παιδιά με χαμηλές δεξιότητες κατανόησης», το μοντέλο συννοσηρότητας αναφέρεται σε αυτά ως «παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή μόνο» ή «παιδιά με ιστορικό Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής». 6. Συζήτηση Στόχος του παρόντος άρθρου ήταν να αναδείξει τη σχέση μεταξύ της Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής και της Δυσλεξίας στα παιδιά τόσο μέσα από τα ερμηνευτικά θεωρητικά μοντέλα όσο και από τα ερευνητικά δεδομένα. Σύμφωνα με σχετικές έρευνες τα παιδιά με Ε.Γ.Δ. αντιμετωπίζουν δυσκολίες στην προφορική γλώσσα (σημασιολογία, σύνταξη, επικοινωνία), ενώ τα παιδιά με Δυσλεξία αντιμετωπίζουν κυρίως δυσκολίες στην φωνολογική επεξεργασία και στην ανάγνωση. Ωστόσο πολλά παιδιά με Ε.Γ.Δ. παρουσιάζουν δυσκολίες και στη φωνολογική επεξεργασία και στην ανάγνωση, αλλά και πολλά παιδιά με Δυσλεξία αντιμετωπίζουν δυσκολίες στις προφορικές γλωσσικές δεξιότητες. Άρα πρόκειται για διαφορετικές διαταραχές ή για διαταραχές που μοιράζονται κοινούς αιτιολογικούς παράγοντες και κοινές δυσκολίες σε επίπεδο συμπεριφοράς; Για την διερεύνηση της παραπάνω σχέσης οι ερευνητές έχουν εστιάσει τις μελέτες τους σε δύο επίπεδα: (α) στην κατανόηση του γνωστικού υπόβαθρου και (β) στην κατανόηση του γενετικού υποβάθρου των δύο διαταραχών. Η κατανόηση του γνωστικού υπόβαθρου αυτής της αλληλοεπικάλυψης έχει συγκεντρώσει το ενδιαφέρον των περισσότερων μελετών με αποτέλεσμα την δημιουργία τριών ερμηνευτικών μοντέλων για την παραπάνω σχέση. Έτσι, το πρώτο Mοντέλο, Μοντέλο Σοβαρότητας του ελλείμματος (Severity model) ή Μοντέλο Μονοπαραγοντικής υπόθεσης (Single source hypothesis model) αντιμετωπίζει την Ειδική Γλωσσική Διαταραχή και τη Δυσλεξία ως παραλλαγές της ίδιας αναπτυξιακή γλωσσικής διαταραχής με διαφοροποιό μεταξύ τους παράγοντα τη σοβαρότητα της διαταραχής (Tallal et al. 1997). To Μοντέλο 2, Μοντέλο των επιπρόσθετων ελλειμμάτων (Additional deficit model) ή Μοντέλο της ποιοτικής διαφoράς (Qualitative difference hypothesis model) προτείνει ότι η Ειδική Γλωσσική Διαταραχή και η Δυσλεξία ενώ προκύπτουν από ένα παρόμοιο έλλειμμα ως προς τη φωνολογική επεξεργασία και τις δυσκολίες ανάγνωσης, διαφέρουν ως προς την παρουσία ή την απουσία δυσκολιών στον προφορικό λόγο (Bishop & Snowling, 2004). Σύμφωνα με τους Bishop & Snowling (2004) οι ποιοτικές διαφορές μεταξύ των δύο διαταραχών προκύπτουν γιατί: (α) διαφορετικά γνωστικά ελλείμματα μπορεί να προκαλούν παρόμοιες δυσκολίες τόσο στην Ειδική Γλωσσική Διαταραχή όσο και στη Δυσλεξία,

14 Διερευνώντας τη σχέση μεταξύ της Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής και της Δυσλεξίας 371 (β) οι αναγνωστικές δυσκολίες που παρουσιάζονται στα παιδιά με Ε.Γ.Δ. είναι διαφορετικές από αυτές που παρουσιάζονται στα παιδιά με Δυσλεξία και (γ) οι δύο διαταραχές έχουν διαφορετική νευροβιολογική βάση. Από την άλλη πλευρά, αξίζει να σημειωθεί ότι ο όρος «Σοβαρότητα» (Severity) που προτείνεται από το Μοντέλο 1 είναι ενδεχομένως αμφίσημος καθώς οι διαφορές στο βαθμό της σοβαρότητας των δυσκολιών μεταξύ των δύο διαταραχών αναδεικνύονται επίσης και στο Μοντέλο 2 στην υπόθεση των ποιοτικών διαφορών (Qualitative difference hypo - thesis). Το γεγονός ότι εμφανίζονται διαφορές στο βαθμό της σοβαρότητας των δυσκολιών σε διαφορετικές γλωσσικές δοκιμασίες δεν σημαίνει απαραίτητα ότι οι δυσκολίες προκαλούνται από μια και μοναδική υποκείμενη αιτία. Τα ποιοτικά διαφορετικά προφίλ λαθών θα μπορούσαν να υποστηρίξουν το μοντέλο των ποιοτικών διαφορών (qualitative difference hypothesis). Επιπλέον, αναλύσεις των προφίλ των παιδιών που ανήκουν στην ίδια ομάδα θα μπορούσαν να προσφέρουν περισσότερες πληροφορίες σχετικά με τα φωνολογικά προφίλ των παιδιών που έχουν μόνο Ειδική Γλωσσική Διαταραχή όσο και αυτών που έχουν μόνο Δυσλεξία Τέλος, σύμφωνα με το τρίτο μοντέλο Μοντέλο συννοσηρότητας (Co morbidity model) Catts, Adlof, Hogan & Weismer (2005) η Ειδική Γλωσσική Διαταραχή και η Δυσλεξία είναι διακριτές αλλά συνυπάρχουσες διαταραχές. Έτσι, ελλείμματα στη φωνολογική επεξεργασία σχετίζονται με τη Δυσλεξία και τις αναγνωστικές δυσκολίες, ενώ άλλα γνωστικά ελλείμματα σχετίζονται με την Ε.Γ.Δ. και τις δυσκολίες στον προφορικό λόγο. Ταυτόχρονα, όμως όπως προαναφέρθηκε οι παραπάνω διαταραχές μπορεί και να συνυπάρχουν. Αν ισχύει η παραπάνω υπόθεση, τότε στις δοκιμασίες που παραδοσιακά χρησιμοποιούνται στην έρευνα για τη Δυσλεξία, όπως η επανάληψη των ψευδολέξεων και η ομοιοκαταληξία, δεν θα αναμένεται η πλειοψηφία των παιδιών με Ε.Γ.Δ. να έχουν χαμηλές επιδόσεις, αφού το 40-60% των παιδιών αυτών, ή και ακόμη λιγότερα με βάση τα πορίσματα της Catts et al. (2005), αναμένεται να εμφανίσουν αναγνωστικές δυσκολίες. Έτσι, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι σύμφωνα με το Μοντέλο της συννοσηρότητας τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή, δεν παρουσιάζουν ελλείμματα στις φωνολογικές δεξιότητες (σε γενικές γραμμές) με εξαίρεση τις περιπτώσεις των παιδιών που έχουν και Δυσλεξία. Συγκρίνοντας κανείς τα 3 μοντέλα παρατηρεί ότι οι φωνολογικές δυσκολίες σε επίπεδο φωνολογικής επεξεργασίας, (π.χ. επανάληψη ψευδολέξεων) και σε επίπεδο φωνολογικής ενημερότητας. (π.χ. ομοιοκαταληξία) βρίσκονται στον πυρήνα του ελλείμματος τόσο της Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής όσο και της Δυσλεξίας. Ωστόσο, τα παιδιά με Ειδική Γλωσσική Διαταραχή και εκείνα με Δυσλεξία φαίνεται ταυτόχρονα να έχουν ένα διαφορετικό προφίλ ως προς φωνολογικές τους ικανότητες, τις φωνολογικές δεξιότητες και αναπαραστάσεις (Ramus et. al. 2003). Επιπλέον, άλλα γνωστικά ελλείμματα αναδεικνύονται ως αιτιολογικοί παράγοντες της Ε.Γ.Δ. σύμφωνα με το δεύτερο και το τρίτο μοντέλο με τη διαφορά ότι στο τρίτο μοντέλο η Ε.Γ.Δ. μπορεί να συνυπάρχει και με τη Δυσλεξία. Από την παραπάνω κριτική συζήτηση προκύπτει ότι δεν μπορεί μόνο ένα μοντέλο να εξηγήσει τη σχέση μεταξύ της Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής και της Δυσλεξίας και χρειάζεται να γίνουν περαιτέρω μεθοδολογικοί σχεδιασμοί και έρευνες που να εστιάζουν σε πολλαπλά ελλείμματα. Πρόσφατα η Pennington (2006) έχει προτείνει ένα ερμηνευτικό μοντέλο στην προσπάθεια διερεύνησης της σχέσης μεταξύ Ειδικής Γλωσσικής Διαταραχής και της Δυσλεξίας. Το μοντέλο ονομάζεται Πολλαπλά ελλείμματα: Δυσλεξία & ΔΕΠ-Υ, Δυσλεξία και Διαταραχή της Ομιλίας (Multiple deficits: Dyslexia & ADHD, Dyslexia & Speech sound disorder). Σύμφωνα με αυτό το μοντέλο υπάρχει μια πολυπαραγοντική, μερική αλληλοεπικάλυψη των παραγόντων κινδύνου σε γενετικό επίπεδο. Οι παράγοντες μπορεί να είναι γενετικοί ή περιβαλλοντικοί και η συννοσηρότητα μπορεί να προκύπτει από το γεγονός ότι κάποιοι από τους παράγοντες κινδύνου μπορεί να είναι κοινοί σε διαφορετικές διαταραχές. Για παράδειγμα, οι δια-