Π Ο Λ Ι Σ Ι Κ Ε Κ Ο Ι Ν Ω Ν Ι Κ Η Ε Ν Σ Α Ξ Η Σ Ω Ν Μ Ε Σ Α Ν Α Σ Ω Ν : Ο Ρ Ο Λ Ο Σ Η Ε Κ Π Α Ι Δ Ε Τ Η

Transcript

1 1. Εηζαγωγή Ζ παγθνζκηνπνίεζε ζηνλ ηνκέα ηεο νηθνλνκίαο δξνκνινγεί ζε επίπεδν θνηλσληψλ ην θαηλφκελν ηεο πνιππνιηηηζκηθφηεηαο. Αλ δερηνχκε ηνλ νξηζκφ ηνπ Taylor φηη κηα θνηλσλία είλαη πνιππνιηηηζκηθή «εθφζνλ πεξηιακβάλεη ζηνπο θφιπνπο ηεο πεξηζζφηεξεο απφ κηα πνιηηηζκηθέο θνηλφηεηεο πνπ ζέινπλ λα επηβηψζνπλ» (Taylor 1997), εχθνια δηαπηζηψλνπκε φηη ηα ζχγρξνλα θξάηε ζπγθξνηνχληαη απφ πνιππνιηηηζκηθέο θνηλσλίεο. Ζ πνιππνιηηηζκηθφηεηα δελ απνηειεί ηζηνξηθά λέν θαηλφκελν αιιά έλα θαηλφκελν πνπ άξρηζε λα δηακνξθψλεηαη απφ ηελ πξψηκε επνρή εμάπισζεο ηνπ αλζξψπνπ. Οη ΖΠΑ θαη ν Καλαδάο είλαη ρψξεο πνπ ζπζηήζεθαλ, ζηε ζεκεξηλή ηνπο κνξθή, απφ κεηαλάζηεο θαη εμειίρζεθαλ ζε πνιπεζληθέο θαη πνιππνιηηηζκηθέο ρψξεο. Αιιά θαη ηα επξσπατθά θξάηε, παξά ηε βαξχηεηα πνπ έρεη απνδνζεί ζηελ εζλνπνιηηηζκηθά νκνηνγελή ππφζηαζή ηνπο ηφζν θαηά ηε ζπγθξφηεζε φζν θαη θαηά ηελ εμέιημή ηνπο, δελ είλαη πνιηηηζκηθά νκνηνγελή. Γηα παξάδεηγκα, ζηελ Διιάδα, θαη πξηλ ηελ άθημε ησλ παιηλλνζηνχλησλ θαη αιινδαπψλ, ππήξραλ θνηλφηεηεο κνπζνπικάλσλ, πνκάθσλ θαη αζίγγαλσλ. Ωζηφζν, ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο ε κεηαθίλεζε κεγάισλ νκάδσλ πιεζπζκνχ πξνο ηηο επξσπατθέο ρψξεο, ιφγσ ησλ νηθνλνκηθψλ, θνηλσληθψλ θαη πνιηηηθψλ ζπλζεθψλ πνπ επηθξαηνχλ ζε δηάθνξεο πεξηνρέο ηνπ πιαλήηε, έρνπλ θαηαζηήζεη ην θαηλφκελν πην εκθαλέο. Σα επξσπατθά θξάηε, πνπ γηα ρξφληα πξνζπάζεζαλ λα επηηχρνπλ ηελ εζληθή ηνπο νκνηνγέλεηα, πεξηνξίδνληαο εληφο νξηζκέλσλ νξίσλ ηηο κεηνλφηεηεο πνπ ππήξραλ ζε απηά, θαινχληαη λα αληηκεησπίζνπλ κηα λέα πξαγκαηηθφηεηα ζηελ νπνία έλαο κεγάινο αξηζκφο αλζξψπσλ (ζε ζρέζε κε ην ζχλνιν ηνπ πιεζπζκνχ ηεο ρψξαο) έξρνληαη λα εγθαηαζηαζνχλ νηθεηνζειψο ζε κηα πξνζπάζεηα αλαδήηεζεο θαιχηεξσλ ζπλζεθψλ δηαβίσζεο. Αθξηβψο επεηδή επξφθεηην γηα νηθεηνζειή κεηαθίλεζε πξνο κηα πξνυθηζηάκελε θαη πνιηηηζκηθά ρξσκαηηζκέλε έλλνκε ηάμε, νη κεηαλάζηεο αξρηθά αληηκεησπίζηεθαλ κφλν σο κνρινί θίλεζεο ηεο παξαγσγηθήο δηαδηθαζίαο. Ζ έληαμή ηνπο ζηε ρψξα ππνδνρήο ήηαλ θάηη πνπ αθνξνχζε ζηνπο ίδηνπο θαη φρη ζηε ρψξα πνπ ηνπο θηινμελνχζε. Οη πνιηηηθέο ηνπ θξαηηθνχ κεραληζκνχ αθνξνχζαλ απνθιεηζηηθά ζηελ έληαμε ησλ κεηαλαζηψλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο. ηαδηαθά ε κφληκε παξνπζία αλζξψπσλ πνπ ήηαλ θνξείο άιινπ πνιηηηζκνχ, γιψζζαο θαη ζξεζθεπηηθψλ πεπνηζήζεσλ, θαη ηδηαίηεξα ε παξνπζία ηεο δεχηεξεο γεληάο έζεζαλ δεηήκαηα ζπζηεκαηηθφηεξεο δηαρείξηζήο ηνπο. Σν εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα 6

2 θιήζεθε λα ζπλεηζθέξεη ζηελ θνηλσληθή έληαμε ελφο ζπλφινπ καζεηψλ γηα ην νπνίν δελ ήηαλ πξνεηνηκαζκέλν. Σν ζρνιείν είρε νξγαλσζεί γηα λα ζπκβάιεη ζηε ζπγθξφηεζε νκνηνγελψλ εζληθά θαη πνιηηηζκηθά θξαηψλ. Τπήξμε ν θαηεμνρήλ θνηλσληθφο ζεζκφο κέζα απφ ηνλ νπνίν, καδί κε ηε κεηάδνζε γλψζεσλ, θαιιηεξγείηαη θαη αλαπαξάγεηαη ε εζληθή ηαπηφηεηα ησλ λέσλ γελεψλ. Γη απηφ θαη ζηηο ρψξεο ππνδνρήο κεηαλαζηψλ αξρηθά αγλνήζεθε ε πνιηηηζκηθή πνηθηιία ησλ θνηλσληψλ ηνπο. Σα παηδηά ησλ κεηαλαζηψλ αληηκεησπίζηεθαλ ζηε ινγηθή ηεο «ππφζεζεο ηνπ ειιείκκαηνο». Σν κνξθσηηθφ θεθάιαην ηνπο ζεσξήζεθε ειιεηκκαηηθφ θαη ππνθείκελν ζηελ αλάγθε ηεο ζπκπιήξσζεο κε αληηζηαζκηζηηθά κέηξα (φπσο ε εληαηηθή δηδαζθαιία ηεο γιψζζαο) ψζηε λα εμνκνησζεί κε εθείλν ησλ γεγελψλ καζεηψλ. Δπηδίσμε ήηαλ ε αθνκνίσζε ησλ άιισλ πνιηηηζκψλ κέζσ κηαο κνλνγισζζηθήο θαη κνλνπνιηηηζκηθήο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο. Σελ ηειεπηαία δεθαεηία αξρίδεη λα αλαγλσξίδεηαη ε δηαθνξεηηθφηεηα ησλ κεηαλαζηψλ θαη γίλεηαη απνδεθηφο ν πνιηηηζκηθφο πινπξαιηζκφο. Σν πνιηηηζκηθφ θεθάιαην ησλ αιινδαπψλ καζεηψλ δε ζεσξείηαη ειιεηκκαηηθφ αιιά δηαθνξεηηθφ πνπ πξέπεη λα ηχρεη ζεβαζκνχ θαη απνδνρήο απφ ηα κέιε ηεο θνηλφηεηαο. Γίλεηαη, πιένλ, ιφγνο γηα «δηαπνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε». Πξφθεηηαη νπζηαζηηθά γηα κηα λέα νξγάλσζε ηεο ζρνιηθήο δσήο θαη αλακφξθσζε ηνπ πξνγξάκκαηνο ζπνπδψλ, πνπ έρεη σο ζηφρν ηε αγσγή φισλ, ηφζν ηεο πιεηνλφηεηαο φζν θαη ηεο κεηνλφηεηαο. Παξάιιεια, έληνλν, πιένλ, εκθαλίδεηαη ην πξφβιεκα ηεο έληαμεο θαη ησλ ελειίθσλ κεηαλαζηψλ. Σα ηειεπηαία ρξφληα νη κεηαλαζηεπηηθέο εηζξνέο δε ζπλδένληαη κε αλάγθεο ζε εξγαηηθφ δπλακηθφ ησλ ρσξψλ ππνδνρήο. Οη ίδηεο ρψξεο αληηκεησπίδνπλ πξνβιήκαηα αλεξγίαο θαη θηψρεηαο ησλ πιεζπζκψλ ηνπο. Οη «μέλνη» αληηκεησπίδνληαη κε επηζεηηθφηεηα θαη ζεσξνχληαη σο απεηιή γηα ηελ ππφζηαζε ηεο πιεηνλφηεηαο. Σα κέηξα ειέγρνπ ησλ ζπλφξσλ δε θαίλεηαη λα απνδίδνπλ απνηειέζκαηα θαη νη ρψξεο ππνδνρήο θαινχληαη λα ιάβνπλ κέηξα γηα ηελ έληαμε ησλ αιινδαπψλ πιεζπζκψλ πνπ έρνπλ εγθαηαζηαζεί ζε απηέο. Ζ έληαμε ζηελ αγνξά εξγαζίαο, θαη κέζσ απηήο ζηελ θνηλσλία, θαζίζηαηαη πξνβιεκαηηθή. Καηά ζπλέπεηα, ηίζεηαη δήηεκα εθπαίδεπζεο θαη θαηάξηηζεο ή επαλαθαηάξηηζεο θαη ησλ ελειίθσλ κεηαλαζηψλ, ψζηε λα δηεπθνιπλζεί ε είζνδφο ηνπο ζηνλ επίζεκν ηνκέα ηεο νηθνλνκίαο. Ζ δηαπνιηηηζκηθή εθπαίδεπζε έξρεηαη λα απνηειέζεη ζηάζε δσήο θαη έλα ηδηαίηεξν ηξφπν πξνζέγγηζεο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ πξνβιεκάησλ, ησλ αληηζέζεσλ 7

3 θαη ησλ ζπγθξνχζεσλ πνπ απνξξένπλ απφ ηε γισζζηθή θαη πνιηηηζκηθή εηεξφηεηα ησλ ζχγρξνλσλ θνηλσληψλ. Ζ έληαζε θαηλνκέλσλ ξαηζηζκνχ θαη μελνθνβίαο θαζηζηά απαξαίηεηε φρη κφλν ηελ εθπαίδεπζε ησλ κεηαλαζηψλ αιιά θαη ησλ γεγελψλ (καζεηψλ θαη ελειίθσλ), ψζηε νη φπνηεο γισζζηθέο, πνιηηηζκηθέο ή άιιεο δηαθνξέο λα γίλνληαη ζεβαζηέο θαη απνδεθηέο. ηελ παξνχζα εξγαζία δηεξεπλψληαη ηα κέηξα εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο, πνπ αθνξνχλ ζηελ έληαμε παιηλλνζηνχλησλ θαη αιινδαπψλ ζηελ ειιεληθή θνηλσλία. Υξεηάδεηαη λα επηηνληζηεί ην γεγνλφο φηη φια ηα ιεθζέληα κέηξα θαηά ην πξφζθαην παξειζφλ ζρεηίδνληαλ θπξίσο κε ην καζεηηθφ πιεζπζκφ, ελψ ηειεπηαία έρεη εθδεισζεί κέξηκλα θαη γηα ηνπο ελήιηθεο. Ηδηαίηεξε έκθαζε δίδεηαη ζηε δηαδηθαζία κεηάβαζεο απφ ην ππάξρνλ «γισζζηθφ έιιεηκκα» ζηελ επηδησθφκελε πξαγκάησζε ηεο δηαπνιηηηζκηθφηεηαο, πνπ απνηειεί πξσηεχνπζα, πιένλ, ζηφρεπζε ηεο επξχηεξεο εθπαηδεπηηθήο θαη, ζπλαθφινπζα θνηλσληθήο, πνιηηηθήο. Πξσηαξρηθφο ζηφρνο ηεο εξγαζίαο είλαη κέζα απφ ηελ παξνπζίαζε ηνπ ζεζκηθνχ πιαηζίνπ θαη ηελ πινπνίεζή ηνπ, φπσο δηαθαίλεηαη απφ ηηο πεξηγξαθφκελεο κειέηεο πεξηπηψζεσλ λα δηεξεπλεζνχλ νη δηαπηζηνχκελεο αδπλακίεο θαη αηέιεηεο ηεο πθηζηακέλεο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο γηα παιηλλνζηνχληεο θαη αιινδαπνχο πνπ ζε κεγάιν βαζκφ νθείιεηαη ζηε δηάζηαζε κεηαμχ ζεσξίαο θαη πξάμεο, λνκηθψλ ξπζκίζεσλ θαη πιεκκεινχο εθαξκνγήο ηνπο. πκπιεξσκαηηθά, δηαηππψλνληαη πξνηάζεηο γηα ηε βειηηζηνπνίεζε ησλ παξακέηξσλ ηεο δηεξεπλψκελεο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο, κε απψηεξε επηδίσμε ηελ επηηπρή έληαμε ησλ παιηλλνζηνχλησλ θαη αιινδαπψλ ζηνλ θνξκφ ηεο ειιεληθήο θνηλσλίαο θαη ηελ. Ζ εξγαζία ρσξίδεηαη ζε ηξία επηκέξνπο ηκήκαηα: ην πξψην ηκήκα ηεο εξγαζίαο γίλεηαη ιφγνο γηα ην θαηλφκελν ηεο κεηαλάζηεπζεο θαη ηελ αιιαγή ησλ θαηεπζχλζεσλ ησλ κεηαλαζηεπηηθψλ ξνψλ. Παξνπζηάδνληαη νη θαηεπζχλζεηο ησλ πνιηηηθψλ πνπ αθνινπζήζεθαλ ζε δηεζλέο θαη επξσπατθφ επίπεδν, αιιά θαη απφ ηελ Διιάδα. Ηδηαηηεξφηεηα γηα ηελ Διιάδα απνηειεί φρη κφλν ε έιεπζε αιινδαπψλ αιιά θαη κεγάινπ αξηζκνχ νκνγελψλ ειιεληθήο εζληθφηεηαο. Έηζη, γηα ηνλ απνηειεζκαηηθφ ζρεδηαζκφ θαη ηελ πινπνίεζε ησλ πνιηηηθψλ πνπ αθνξνχλ ζε απηέο ηηο νκάδεο πιεζπζκνχ ζεσξείηαη απαξαίηεηε ε γλψζε ηφζν ηνπ αξηζκνχ ηνπο φζν θαη ησλ επηκέξνπο ραξαθηεξηζηηθψλ πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ πξνέιεπζε, ην κνξθσηηθφ επίπεδν θαη ηελ επαγγεικαηηθή ελαζρφιεζή ηνπο. 8

4 ην δεχηεξν κέξνο γίλεηαη ιφγνο γηα ηελ εθπαίδεπζε σο πνιηηηθή θνηλσληθήο έληαμεο κεηαλαζηψλ θαη παιηλλνζηνχλησλ. Δπηρεηξείηαη πεξηγξαθή ησλ θαηεπζχλζεσλ θαη ησλ πνιηηηθψλ ζην δήηεκα ηεο εθπαίδεπζεο ησλ αιινδαπψλ, ησλ δηεζλψλ νξγαληζκψλ θαη ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο, αιιά θαη δχν παξαδνζηαθψλ ρσξψλ ππνδνρήο, ηεο Γαιιίαο θαη ηεο Γεξκαλίαο. Ζ Διιάδα θιήζεθε λα αληηκεησπίζεη, αξρηθά, πξνβιήκαηα ησλ παηδηψλ ησλ παιηλλνζηνχλησλ νκνγελψλ θαη αξγφηεξα λα πξνζαξκφζεη ην εθπαηδεπηηθφ ηεο ζχζηεκα ζηηο αλάγθεο θαη ησλ αιινδαπψλ καζεηψλ. Σα ηειεπηαία ρξφληα νη πξνζπάζεηεο ζηξέθνληαη θαη πξνο ηελ θαηάξηηζε ησλ ελειίθσλ παιηλλνζηνχλησλ θαη αιινδαπψλ. Σν ηξίην κέξνο πεξηιακβάλεη δχν κειέηεο πεξηπηψζεσλ. Θεσξνχκε φηη ε πινπνίεζε ησλ πνιηηηθψλ αλαδεηθλχεη ηπρφλ αδπλακίεο θαηά ην ζρεδηαζκφ θαη νη κειέηεο πεξηπηψζεσλ ζπληεινχλ ζηνλ εληνπηζκφ ηνπο. Ζ πξψηε κειέηε πεξίπησζεο αθνξά ζε ζρνιείν δηαπνιηηηζκηθήο εθπαίδεπζεο θαη ε δεχηεξε ζην πξφγξακκα δηδαζθαιίαο ηεο ειιεληθήο γιψζζαο ζε άλεξγνπο παιηλλνζηνχληεο, κεηαλάζηεο θαη πξφζθπγεο, 9

5 2. Μεηαλαζηεπηηθέο ξνέο θαη πνιηηηθέο 2.1. ύληνκε ηζηνξία ηεο κεηαλάζηεπζεο ηηο κέξεο καο κηιψληαο γηα κεηαλάζηεπζε λννχκε ηελ αηνκηθή ή νκαδηθή κεηαθίλεζε απφ ηελ παηξίδα ζε άιιε πφιε ή ρψξα θπξίσο γηα ιφγνπο αλεχξεζε εξγαζίαο (Μπακπηληψηεο 1998). Ζ έληνλε ζπδήηεζε πνπ ππάξρεη ηα ηειεπηαία ρξφληα, ηφζν ζηε βηβιηνγξαθία φζν θαη γεληθφηεξα, δεκηνπξγεί ηελ αίζζεζε ελφο πξσηνεκθαληδφκελνπ θαηλνκέλνπ. Ωζηφζν, ε κεηαθίλεζε πιεζπζκψλ δελ απνηειεί θαηλνχξγην θαηλφκελν. Απφ ηελ αξραηφηεηα νιφθιεξνη ιανί κεηαθηλνχληαλ γηα ηελ εχξεζε θαη απφθηεζε λένπ δσηηθνχ ρψξνπ (π.ρ. Αραηνί, Οχλλνη, ηνπξθηθά θχια). Αξγφηεξα ην θαηλφκελν αθνξνχζε ζηε κεηαθίλεζε κεκνλσκέλσλ αηφκσλ θαη έιαβε δηάθνξεο κνξθέο: απφ ηηο αγξνηηθέο πεξηνρέο ζε αζηηθέο, απφ ηηο θησρέο ρψξεο ζηηο πινχζηεο. ήκεξα νη πιεζπζκηαθέο κεηαθηλήζεηο ζπλδένληαη, θπξίσο, κε ηελ νηθνλνκηθή ππαλάπηπμε θαη ησλ ππεξπιεζπζκφ ησλ ιεγνκέλσλ ηξίησλ ρσξψλ ηνπ πιαλήηε θαη ηελ πξνζπάζεηα αλαδήηεζεο θαιχηεξσλ ζπλζεθψλ δηαβίσζεο. ζνλ αθνξά ζηε ζχγρξνλε επξσπατθή κεηαλάζηεπζε ζα κπνξνχζε λα δηαθξηζεί ζε ηέζζεξηο δηαθνξεηηθέο θάζεηο (Υιέηζνο 2002): Ζ πξψηε είλαη ε πεξίνδνο απφ ην Σελ πεξίνδν απηή ε κεηαθίλεζε πιεζπζκψλ νθείιεηαη ηφζν ζηε ιήμε ηνπ πνιέκνπ φζν θαη ζηελ επηζηξνθή απνίθσλ θαη εξγαηηθνχ δπλακηθνχ απφ ηεο απνηθίεο. Ζ δεχηεξε πεξίνδνο είλαη απφ ην 1955 ψο ην Δίλαη ε επνρή ηεο κεγάιεο βηνκεραληθήο αλάπηπμεο ησλ ρσξψλ ηεο βφξεηαο Δπξψπεο (θπξίσο ηεο Γεξκαλίαο). Έλα ζεκαληηθφ κέξνο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ησλ λφηησλ ρσξψλ ηεο Δπξψπεο θαηεπζχλεηαη πξνο ρψξεο ηεο επεηξσηηθήο θαη ηεο βφξεηαο Δπξψπεο. Δίλαη θπξίσο εξγάηεο ρακεινχ κνξθσηηθνχ επηπέδνπ πνπ εηζέξρνληαη ζηηο ρψξεο ππνδνρήο κε φιεο ηηο λφκηκεο πξνυπνζέζεηο (ζπλήζσο κεηά απφ δηκεξείο δηαθξαηηθέο ζπκθσλίεο), πξνθεηκέλνπ λα θαιχςνπλ αλάγθεο ηεο επίζεκεο νηθνλνκίαο ζε εξγαηηθφ δπλακηθφ. Ζ ηξίηε πεξίνδνο είλαη απφ ην 1974 ψο ην Δμαηηίαο ηεο νηθνλνκηθήο θξίζεο νη παξαδνζηαθέο ρψξεο ππνδνρήο δε δεηνχλ λέν εξγαηηθφ δπλακηθφ θαη έηζη νη κεηαλαζηεπηηθέο ξνέο πξνο απηέο πεξηνξίδνληαη. Παξάιιεια, έλα κεγάιν κέξνο ηνπ πιεζπζκνχ πνπ είρε κεηαλαζηεχζεη ηελ πξνεγνχκελε πεξίνδν επηζηξέθεη ζηηο ρψξεο θαηαγσγήο. Ζ ηειεπηαία πεξίνδνο είλαη απφ ην 1988 θαη κεηά, θαηά ηελ νπνία εμαηηίαο ησλ πεξηνξηζκψλ πνπ επέβαιαλ νη παξαδνζηαθέο ρψξεο ππνδνρήο κεηαλαζηψλ, ζε 10

6 ζπλδπαζκφ κε ηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε θαη ηνλ εθζπγρξνληζκφ ησλ ρσξψλ ηεο λφηηαο Δπξψπεο νη ηειεπηαίεο δέρνληαη ζεκαληηθφ αξηζκφ κεηαλαζηψλ ηφζν απφ ρψξεο ηεο αλαηνιηθήο Δπξψπεο φζν θαη απφ ρψξεο άιισλ επείξσλ (θπξίσο απφ Αζία θαη Αθξηθή). Οη κεηαλάζηεο απηνί ζπλήζσο βξίζθνληαη θαη/ ή εξγάδνληαη παξάλνκα ζηηο ρψξεο ππνδνρήο αζρνινχκελνη κε εξγαζίεο θαηψηεξεο ησλ πξνζφλησλ ηνπο, ρσξίο λα απνιακβάλνπλ θνηλσληθή πξνζηαζία Σα αίηηα ηεο κεηαλάζηεπζεο πξνο ηηο ρώξεο ηεο λόηηαο Επξώπεο Σα αίηηα πνπ νδήγεζαλ ζηε κεηαηξνπή ησλ ρσξψλ ηεο λφηηαο Δπξψπεο, νη νπνίεο είραλ καθξά παξάδνζε απνζηνιήο κεηαλαζηψλ, ζε ρψξεο ππνδνρήο αιινδαπνχ πιεζπζκνχ έρνπλ αλαιπζεί απφ δηάθνξνπο κειεηεηέο. Καίξηαο ζεκαζίαο ζεσξνχληαη νη θνηλσληθέο, νηθνλνκηθέο θαη πνιηηηθέο αιιαγέο πνπ ζπληειέζηεθαλ ζε παγθφζκην θαη πεξηθεξεηαθφ επίπεδν θαηά ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο ηνπ 20νχ αηψλα (Λακπξηαλίδεο 2001). ε θνηλσληθφ επίπεδν επηζεκαίλνληαη, φζνλ αθνξά ζηηο ρψξεο ππνδνρήο, ε κείσζε ηνπ ληφπηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ εμαηηίαο ηεο κεηαλάζηεπζεο θαη ηεο ππνγελλεηηθφηεηαο, ν πεξηνξηζκφο ηεο εζσηεξηθήο κεηαλάζηεπζεο θαη ε εμάιεηςε ηεο πεγήο αλεηδίθεπηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, ε αιιαγή ηνπ ξφινπ ηεο γπλαίθαο θαη ε αλάγθε γηα εμαζθάιηζε θζελψλ πξνζσπηθψλ ππεξεζηψλ. εκαληηθφ ξφιν έπαημε θαη ε αλάπηπμε ηνπ βηνηηθνχ αιιά θαη ηνπ κνξθσηηθνχ επηπέδνπ ηνπ γεγελνχο πιεζπζκνχ θαη ε κε απνδνρή νξηζκέλσλ ρακεινχ θχξνπο ζέζεσλ εξγαζίαο, φπσο επίζεο θαη ε χπαξμε ηζρπξψλ νηθνγελεηαθψλ δεζκψλ πνπ επηηξέπνπλ ηελ θαζπζηεξεκέλε έληαμε ησλ λέσλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο, «θαζψο ε δεδεισκέλε αλεξγία θαίλεηαη πνιχ πην απνδεθηή απφ ηελ ππνηηκεηηθή εξγαζία» (Σζνπθαιάο, ζην Έθκε Πνπινπνχινπ 1994). Άιισζηε, ζεκαληηθέο είλαη θαη νη επηδξάζεηο πνπ αζθνχληαη ζηνπο πιεζπζκνχο ησλ αλαπηπζζφκελσλ ρσξψλ απφ ηε κεηάδνζε ησλ πιεξνθνξηψλ παγθνζκίσο θαη ε δεκηνπξγία αμηψζεσλ θαη θαηαλαισηηθψλ επηζπκηψλ πνπ δελ κπνξνχλ λα ηθαλνπνηεζνχλ παξά κφλν ζηηο νηθνλνκηθέο ζπλζήθεο ησλ αλεπηπγκέλσλ ρσξψλ. ε νηθνλνκηθφ επίπεδν, ν εθζπγρξνληζκφο θαη ε νηθνλνκηθή αλάπηπμε ησλ ρσξψλ ηεο λφηηαο Δπξψπεο ηηο θαηέζηεζαλ εμίζνπ ειθπζηηθέο κε απηέο ηνπ βνξά. εκαληηθφ παξάγνληα έιμεο απνηειεί θαη ε δπλαηφηεηα εχξεζεο εξγαζίαο, θπξίσο ζηελ παξανηθνλνκία αιιά θαη ζε ηνκείο (γεσξγία, ππεξεζίεο) ή θάησ απφ ζπλζήθεο 11

7 εξγαζίαο (αλζπγηεηλέο ζπλζήθεο, ρακειέο ακνηβέο, επνρηθφηεηα, επειημία) πνπ δελ απνδέρεηαη ν γεγελήο πιεζπζκφο. ε πνιηηηθφ επίπεδν, ζεκαληηθνί παξάγνληεο έιμεο απνηεινχλ ν εθδεκνθξαηηζκφο ησλ ρσξψλ ηεο λφηηαο Δπξψπεο θαηά ηε δεθαεηία ηνπ 1970 θαη ε εγθαζίδξπζε ηνπ θξάηνπο πξφλνηαο ζηηο ρψξεο απηέο, ζε αληίζεζε κε ηηο αλψκαιεο πνιηηηθέο θαηαζηάζεηο (απηαξρηθά θαζεζηψηα, δηακάρεο, δηψμεηο) πνπ επηθξαηνχλ ζε δηάθνξεο ρψξεο θαη σζνχλ ηνπο πνιίηεο ηνπο ζηε κεηαλάζηεπζε (Έθκε Πνπινπνχινπ 1990). Σέινο, πξέπεη λα επηζεκαλζεί ε ηδηαίηεξε γεσπνιηηηθή ζέζε ησλ ρσξψλ απηψλ: Βξίζθνληαη ζην ζηαπξνδξφκη ηξηψλ επείξσλ, ηεο Δπξψπεο, ηεο Αζίαο θαη ηεο Αθξηθήο θαη απνηεινχλ ηηο «πχιεο εηζφδνπ» γηα ηελ Δπξψπε θαη ηνλ αλεπηπγκέλν θφζκν. Παξάιιεια, νη κεγάιεο αθηνγξακκέο, ηα λεζηά θαη ηα κεγάινπ κήθνπο νξεηλά ζχλνξα ησλ ρσξψλ απηψλ είλαη εμαηξεηηθά δχζθνιν λα ειεγρζνχλ. Σέινο, ε εμάξηεζε ησλ ρσξψλ απηψλ απφ ηνλ ηνπξηζκφ θαη ηε λαπηηιία ηηο αλαγθάδεη λα δηεπθνιχλνπλ ηελ είζνδν επηζθεπηψλ απφ δηάθνξα κέξε ηνπ θφζκνπ νη νπνίνη ζηε ζπλέρεηα κπνξνχλ λα παξακείλνπλ ζε απηέο. Οη παξαπάλσ παξάγνληεο θαζηζηνχλ ηε κεηαλάζηεπζε πξνο ηηο ρψξεο ηεο λφηηαο Δπξψπεο έλα θαηλφκελν πνπ δελ κπνξεί λα αγλνεζεί, κηα πξαγκαηηθφηεηα πνπ πξέπεη λα γίλεη απνδεθηή θαη λα ηχρεη ζσζηήο δηαρείξηζεο. Έλαο ζεκαληηθφο αξηζκφο κεηαλαζηψλ βξίζθεηαη ζηηο ρψξεο ηεο λφηηαο Δπξψπεο θαη έλαο αθφκε κεγαιχηεξνο ελδέρεηαη λα έξζεη. Ζ Διιάδα, κηα απφ ηηο ρψξεο ηεο λφηηαο Δπξψπεο θαη απηή, έρεη, επίζεο, δερηεί θαη αλακέλεηαη λα δερηεί κεγάιν αξηζκφ κεηαλαζηψλ. Καιείηαη λα αληηκεησπίζεη ηε λέα πξαγκαηηθφηεηα θαη λα αλαπηχμεη θαηάιιειεο πνιηηηθέο φρη κφλν ζε επίπεδν ειέγρνπ ηεο εηζφδνπ φζσλ θαηεπζχλνληαη πξνο απηή, αιιά θπξίσο (πνιηηηθέο) γηα ηε δηαρείξηζε θαη έληαμε ζηνλ θνηλσληθφ ηζηφ ηεο ελφο πιεζπζκνχ πνπ έρεη εγθαηαζηαζεί ζε απηή, εξγάδεηαη θαη απνηειεί κέξνο ην ζπλνιηθνχ πιεζπζκνχ ηεο Μεηαλαζηεπηηθέο πνιηηηθέο Έλλνηα Με ηνλ φξν κεηαλαζηεπηηθή πνιηηηθή λννχκε ην ζχλνιν ησλ κέηξσλ θαη ησλ θνηλσληθψλ πξαθηηθψλ πνπ έρνπλ σο ζηφρν λα ειέγμνπλ, λα πεξηνξίζνπλ θαη λα νξγαλψζνπλ ην θαηλφκελν ηεο κεηαλάζηεπζεο (Μπάγθαβνο 2003). Σα κέηξα απηά κπνξνχλ λα εληαρζνχλ ζε δχν επηκέξνπο θαηεγνξίεο: αθελφο απηά πνπ ξπζκίδνπλ θαη 12

8 ειέγρνπλ ηελ είζνδν, ηε δηακνλή θαη ηελ απαζρφιεζε φζσλ δελ είλαη πνιίηεο κηαο θνηλσλίαο θαη αθεηέξνπ φζα ξπζκίδνπλ ην θαζεζηψο ησλ ήδε εγθαηεζηεκέλσλ κεηαλαζηεπηηθψλ πιεζπζκψλ ζην εζληθφ έδαθνο. Ζ πξψηε θαηεγνξία κέηξσλ έρεη ραξαθηήξα απσζεηηθφ, αζηπλνκηθφ θαη πξνζαλαηνιίδεηαη ζηελ θαηαπνιέκεζε ηεο ιαζξνκεηαλάζηεπζεο θαη ζηελ ελζάξξπλζε ηεο επηζηξνθήο ζηε ρψξα πξνέιεπζεο. Ζ δεχηεξε θαηεγνξία κέηξσλ πεξηιακβάλεη κέηξα θνηλσληθήο πνιηηηθήο θαη αληηζηνηρεί ζηηο «πνιηηηθέο έληαμεο θαη ελζσκάησζεο». Μπνξνχλ λα δηαθξηζνχλ ζε κέηξα εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο, ζηεγαζηηθήο πνιηηηθήο, πνιηηηθέο θνηλσληθήο αζθάιηζεο, πγείαο θαη πξφλνηαο, θαζψο θαη πνιηηηθέο απαζρφιεζεο θαη έρνπλ σο απψηεξν ζηφρν ηε δεκηνπξγία ησλ λνκηθψλ θαη ηππηθψλ πξνυπνζέζεσλ γηα ηε ζχγθιηζε ησλ κεηαλαζηεπηηθψλ πιεζπζκψλ κε ηνπο πνιίηεο κηαο θνηλσλίαο (Μπάγθαβνο 2003) Δηεζλείο Οξγαληζκνί πνπ αζθνύλ κεηαλαζηεπηηθή πνιηηηθή Ζ αχμεζε ησλ κεηαλαζηεπηηθψλ ξνψλ ζε δηεζλέο επίπεδν θαη ε αλαγλψξηζε ηεο ζνβαξφηεηαο ησλ επηπηψζεσλ ηφζν γηα ηηο ρψξεο απνζηνιήο θαη ππνδνρήο φζν θαη γηα ηα ίδηα ηα άηνκα, θαζηζηνχλ αλαγθαία φρη κφλν ηε ιήςε κέηξσλ αιιά θαη ηε ζπλεξγαζία κεηαμχ ησλ δηεζλψλ νξγαληζκψλ, ψζηε λα απνθεχγνληαη νη επηθαιχςεηο θαη νη ζπγθξνχζεηο ζηελ αληηκεηψπηζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο κεηαλάζηεπζεο. Ωζηφζν, θάηη ηέηνην είλαη δχζθνιν θαζψο ππάξρεη κεγάινο αξηζκφο νξγαλψζεσλ ζε φιν ηνλ θφζκν πνπ αζρνινχληαη απνθιεηζηηθά ή ηνκεαθά κε ην δήηεκα ηεο κεηαλάζηεπζεο. Ο Γηεζλήο Οξγαληζκφο γηα ηε Μεηαλάζηεπζε, πνπ ηδξχζεθε ην 1951 σο δηαθπβεξλεηηθφο νξγαληζκφο κε ζηφρν ηελ απνθαηάζηαζε ησλ εθηνπηζκέλσλ πιεζπζκψλ ηεο Δπξψπεο κεηά ην Β παγθφζκην πφιεκν, δηαρεηξίδεηαη ην ζρεδηαζκφ ηεο κεηαλάζηεπζεο, νξγαλψλεη εθδειψζεηο κε ζέκαηα κεηαλάζηεπζεο θαη παξέρεη ηερληθή βνήζεηα θαη πιεξνθφξεζε (Σζίπα 2002). Ο Οξγαληζκφο Ζλσκέλσλ Δζλψλ αλαπηχζζεη δηάθνξεο πξσηνβνπιίεο γηα ηε κεηαλάζηεπζε κέζσ δηαθφξσλ ηκεκάησλ ηνπ. Δηδηθφηεξα, κε ην ζέκα ησλ πξνζθχγσλ αζρνιείηαη ε Όπαηε Αξκνζηεία ηνπ ΟΖΔ γηα ηνπο Πξφζθπγεο, πξνζπαζψληαο λα δψζεη ιχζεηο ζηα πξνβιήκαηά ηνπο, θαζψο θαη ππνζηήξημε κε ζθνπφ ηελ απνθαηάζηαζε θαη ηνλ επαλαπαηξηζκφ. ηα πιαίζηά ηεο ιεηηνπξγεί ε Γηνηθεηηθή Δπηηξνπή ηεο Όπαηεο Αξκνζηείαο πνπ νξίδεη ηηο θαηεπζπληήξηεο νδεγίεο γηα ηελ πξνζηαζία ησλ πξνζθχγσλ θαη κειεηά δεηήκαηα πνιηηηθήο (Σζίπα 2002). 13

9 Ο Οξγαληζκφο Οηθνλνκηθήο πλεξγαζίαο θαη Αλάπηπμεο (ΟΟΑ) κέζσ κηαο εηδηθεπκέλεο νκάδαο εξγαζίαο δηεμάγεη έξεπλεο, κειέηεο θαη πξνγξάκκαηα φζνλ αθνξά ζηηο νηθνλνκηθέο φςεηο ηνπ κεηαλαζηεπηηθνχ θαηλνκέλνπ ζηηο ρψξεο κέιε ηνπ. Γξαζηεξηφηεηεο αλαπηχζζνληαη θαη απφ ην πκβνχιην ηεο Δπξψπεο ζρεηηθά, κεηαμχ άιισλ, κε δεηήκαηα πξνζηαζίαο κεηνλνηήησλ θαζψο θαη ξαηζηζκνχ θαη μελνθνβίαο, απφ ηνλ Οξγαληζκφ Παγθφζκηνπ Δκπνξίνπ φζνλ αθνξά ζηε δηαθίλεζε νηθνλνκηθψλ κεηαλαζηψλ, θαζψο θαη απφ ην Γηεζλή Δξπζξφ ηαπξφ πνπ επηηειεί, θπξίσο, αλζξσπηζηηθφ έξγν (Σζίπα 2002) Η κεηαλαζηεπηηθή πνιηηηθή ηεο Επξωπαϊθή Έλωζε ε αληίζεζε κε ηελ Ακεξηθή θαη ηελ Απζηξαιία πνπ επηδίσμαλ κέζσ ηεο κεηαλάζηεπζεο λα επαλδξψζνπλ κε λένπο πιεζπζκνχο ηηο θνηλσλίεο ηνπο ε Δπξψπε απνηεινχηαλ απφ ηζρπξά θαη ζπγθξνηεκέλα εζληθά θξάηε ησλ νπνίσλ ε κεηαλαζηεπηηθή πνιηηηθή είρε σο ζηφρν λα ξπζκίζεη δεηήκαηα θαηαλνκήο θαη αληαιιαγήο πιεζπζκψλ. Ζ κεηαλάζηεπζε γηλφηαλ κε βάζε δηαθξαηηθέο ζπκθσλίεο θαη αθνξνχζε ζηε κεηαθίλεζε εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ιφγσ ηεο επηδίσμεο ησλ δπηηθψλ ρσξψλ λα θαιχςνπλ ηηο αλάγθεο ηνπο θαη λα επηηαρχλνπλ ηελ αλάπηπμή ηνπο (Μπάγθαβνο 2003). Γηα ηα θξάηε κέιε ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο ε κεηαλάζηεπζε απνηεινχζε κέρξη πξφζθαηα έλα ακηγψο εζληθφ πεδίν άζθεζεο πνιηηηθήο. Ζ ζπλεξγαζία πεξηνξηδφηαλ ζε δηκεξείο, πεξηθεξεηαθέο θαη παγθφζκηεο ζπκθσλίεο, νη νπνίεο εληαζζφηαλ ζην πιαίζην κηαο θνηλήο πνιηηηθήο γηα ηελ ΔΔ. Παξφιν πνπ ήδε απφ ην 1957 ε ζπλζήθε πεξί ηδξχζεσο ηεο Δπξσπατθήο Κνηλφηεηαο πεξηειάκβαλε ζηνπο ζηφρνπο ηεο ηελ ειεχζεξε θπθινθνξία εξγαδνκέλσλ ζην έδαθφο ηεο, δελ πξνβιεπφηαλ θαλέλα κέηξν φζνλ αθνξά ζηνπο ηνκείο ηεο δηέιεπζεο ησλ ζπλφξσλ, ηεο κεηαλάζηεπζεο ή ηεο πνιηηηθήο γηα ηηο ζεσξήζεηο εηζφδνπ ( Απφ ην 1975 αλαπηχζζεηαη ζηαδηαθά δηαθπβεξλεηηθή ζπλεξγαζία εθηφο ηνπ λνκηθνχ πιαηζίνπ ησλ Δπξσπατθψλ Κνηλνηήησλ, ζηνπο ηνκείο ηεο κεηαλάζηεπζεο, ηνπ δηθαηψκαηνο αζχινπ θαη ηεο αζηπλνκηθήο θαη δηθαζηηθήο ζπλεξγαζίαο. Πξφθεηηαη, θπξίσο, γηα άηππε αληαιιαγή εκπεηξηψλ, πιεξνθνξηψλ θαη πξαγκαηνγλσκνζχλεο κε θχξην ζηφρν ηε ζέζπηζε δηθηχσλ γηα ηε δηεπθφιπλζε ησλ αληαιιαγψλ κεηαμχ ησλ θξαηψλ κειψλ. Γηα ηελ επίηεπμε ηνπ αλσηέξνπ ζηφρνπ ηδξχζεθαλ νκάδεο εξγαζίαο, φπσο ε νκάδα TREVI, ε νπνία αξρηθά ήηαλ επηθνξηηζκέλε κε ζέκαηα ζρεηηθά κε ηελ 14

10 ηξνκνθξαηία θαη ηελ εζσηεξηθή αζθάιεηα θαη απφ ην 1985 νη αξκνδηφηεηέο ηεο επεθηάζεθαλ ζηε ιαζξνκεηαλάζηεπζε θαη ην νξγαλσκέλν έγθιεκα ( Παξάιιεια, απφ ην 1994 νη ππνπξγνί Δζσηεξηθψλ θαη Γηθαηνζχλεο ησλ θξαηψλ κειψλ άξρηζαλ λα πξαγκαηνπνηνχλ ζπλαληήζεηο θάζε εμάκελν γηα ηελ εμέηαζε ζεκάησλ, φπσο ε ζπλεξγαζία ζηνλ αζηπλνκηθφ, δηθαζηηθφ θαη ηεισληαθφ ηνκέα θαη ε ειεχζεξε θπθινθνξία πξνζψπσλ. ηαζκφ ζηε ζπλεξγαζία γηα ηε κεηαλαζηεπηηθή πνιηηηθή απνηειεί ε Δληαία Δπξσπατθή Πξάμε (1986). ην άξζξν 8Α ηεο ζπλζήθεο 1 πξνβιέπεηαη ε ζέζπηζε εληαίαο αγνξάο πνπ βαζίδεηαη ζηηο αξρέο ηεο ειεχζεξεο θπθινθνξίαο εκπνξεπκάησλ, θεθαιαίσλ, ππεξεζηψλ θαη πξνζψπσλ. Ζ ειεχζεξε θπθινθνξία θαη δηακνλή εξγαδνκέλσλ ζηα θξάηε κέιε είρε ήδε αλαπηπρζεί επαξθψο θαη επφκελνο ζηφρνο ήηαλ ε επέθηαζε ηνπ δηθαηψκαηνο ζε φινπο επξσπαίνπο πνιίηεο θαη ππεθφνπο ηξίησλ ρσξψλ. Σν δήηεκα απηφ δεκηνχξγεζε επηθπιάμεηο ζε νξηζκέλα θξάηε κέιε, θαζψο ζπλεπαγφηαλ θαηάξγεζε ησλ ζπλνξηαθψλ ειέγρσλ θαη θαηά ζπλέπεηα απψιεηα κέξνπο ησλ θπξηαξρηθψλ ηνπο δηθαησκάησλ θαη αξκνδηνηήησλ. Έηζη, αλαπηχρζεθε παξάιιεια ε ηδέα ηεο ιήςεο «αληηζηαζκηζηηθψλ» κέηξσλ κε ζηφρν ηελ ελίζρπζε ησλ ειέγρσλ ζηα εμσηεξηθά ζχλνξα θαη ηε ράξαμε επξσπατθήο πνιηηηθήο γηα ην άζπιν θαη ηε κεηαλάζηεπζε. Με ηελ ίδξπζε ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο ζην Μάαζηξηρη (1992) ε πνιηηηθή ηεο κεηαλάζηεπζεο εληάζζεηαη ζηνλ Γ ππιψλα. Ωζηφζν, ε χπαξμε επηθαιχςεσλ αξκνδηνηήησλ κε ηε ζπλζήθε ησλ ΔΚ δεκηνπξγεί πξνβιήκαηα ζηελ αλάιεςε δξάζεο θαη ηε ιήςε απνθάζεσλ. Με ηε ζπλζήθε ηνπ Άκζηεξληακ δεκηνπξγείηαη λένο ηίηινο ηεο ζπλζήθεο ησλ ΔΚ (ν νπνίνο ππάγεηαη ζηνλ πξψην ππιψλα) «ζεσξήζεηο εηζφδνπ, άζπιν, κεηαλάζηεπζε θαη άιιεο πνιηηηθέο πνπ ζπλδένληαη κε ηελ ειεχζεξε θπθινθνξία πξνζψπσλ» θαη πεξηιακβάλεη κέηξα πνπ αθνξνχλ ζηνλ έιεγρν ησλ εμσηεξηθψλ ζπλφξσλ, ην άζπιν, ηε κεηαλάζηεπζε θαη ηε δηθαζηηθή πξνζηαζία ζε αζηηθέο ππνζέζεηο. ηνλ ηξίην ππιψλα εληάζζεηαη ε πξφιεςε θαη ε θαηαπνιέκεζε ηνπ ξαηζηζκνχ θαη ηεο μελνθνβίαο. Με απηφ ηνλ ηξφπν «θνηλνηηθνπνηνχληαη» ζέκαηα θνηλσληθήο πνιηηηθήο θαη ε ΔΔ παχεη λα είλαη έλαο θαζαξά νηθνλνκηθφο νξγαληζκφο θαη 1 Ζ αξίζκεζε ηνπ ζπγθεθξηκέλνπ άξζξνπ κεηαβιήζεθε ζε 7 Α απφ ηε ζπλζήθε ηνπ Μάαζηξηρη (1992) θαη ζε άξζξν 14 απφ ηε ζπλζήθε ηνπ Άκζηεξληακ (1997). 15

11 κεηαιιάζζεηαη ζε «πνιηηηθή Έλσζε» (Σζίπα 2002). ην πιαίζην απηφ μεθηλάεη κηα πην ζπληνληζκέλε δξαζηεξηφηεηα γηα ηελ αλάπηπμε θνηλνηηθήο πνιηηηθήο γηα ην άζπιν θαη ηε κεηαλάζηεπζε. ην Δπξσπατθφ πκβνχιην ηνπ Σάκπεξε 2 (Οθηψβξηνο 1999) έγηλε δεθηφ φηη ηα δεηήκαηα ηνπ αζχινπ θαη ηεο κεηαλάζηεπζεο είλαη δχν δηαθξηηά αιιά ζηελά ζπλδεδεκέλα ζέκαηα, ηα νπνία επηβάιινπλ λα αλαπηπρζεί κηα θνηλή πνιηηηθή ηεο ΔΔ πνπ ζα πεξηιακβάλεη ζηνηρεία φπσο ε αλάπηπμε εηαηξηθφηεηαο κε ηηο ρψξεο θαηαγσγήο, ε δηακφξθσζε ελφο επξσπατθνχ ζπζηήκαηνο ρνξήγεζεο αζχινπ 3, ε εμαζθάιηζε ίζεο κεηαρείξηζεο ησλ ππεθφσλ ηξίησλ ρσξψλ πνπ δηακέλνπλ λνκίκσο ζηελ επηθξάηεηα ησλ θξαηψλ κειψλ ηεο, θαη ε δηαρείξηζε ησλ κεηαλαζηεπηηθψλ ξνψλ. Δπηπξφζζεηα, επηζεκαίλεηαη ε αλάγθε πξνζέγγηζεο ησλ εζληθψλ λνκνζεζηψλ φζνλ αθνξά ζηηο πξνυπνζέζεηο εηζδνρήο θαη δηακνλήο ππεθφσλ ηξίησλ ρσξψλ. Σνλίδεηαη ε αλάγθε ζέζπηζεο πνιηηηθήο θνηλσληθήο έληαμεο, κε ζηφρν ηελ εμαζθάιηζε δηθαησκάησλ θαη ππνρξεψζεσλ αλαιφγσλ κε απηά ησλ ππεθφσλ ηεο ΔΔ, αληηκεηψπηζεο ηεο παξάλνκεο κεηαλάζηεπζεο, αιιά θαη παξνρήο βνήζεηαο πξνο ρψξεο θαηαγσγήο, ψζηε λα εληζρπζεί ν εθνχζηνο επαλαπαηξηζκφο. ην Λάαθελ (Ηνχληνο 2001) επαλέξρεηαη ην ζέκα ηνπ απνηειεζκαηηθφηεξνπ ειέγρνπ ησλ εμσηεξηθψλ ζπλφξσλ γηα ηελ θαηαπνιέκεζε ησλ παξάλνκσλ κεηαλαζηεπηηθψλ δηθηχσλ θαη ηεο εκπνξίαο αλζξψπσλ. Δπίζεο, γίλεηαη δεθηφ φηη πξνθεηκέλνπ λα ππάξμεη θνηλή επξσπατθή πνιηηηθή γηα ην άζπιν θαη ηε κεηαλάζηεπζε είλαη απαξαίηεηε ε ιήςε κέηξσλ γηα ηελ ελζσκάησζε ηεο πνιηηηθήο ησλ κεηαλαζηεπηηθψλ ξνψλ ζηελ εμσηεξηθή πνιηηηθή ηεο ΔΔ, ε αλάπηπμε επξσπατθνχ ζπζηήκαηνο αληαιιαγήο πιεξνθνξηψλ γηα ην άζπιν, ηε κεηαλάζηεπζε θαη ηηο ρψξεο θαηαγσγήο, ε ζέζπηζε θνηλψλ θαλφλσλ ζηνλ ηνκέα ηεο δηαδηθαζίαο πεξί αζχινπ, ππνδνρήο θαη νηθνγελεηαθήο επαλέλσζεο θαη, ηέινο, ε θαηάξηηζε εηδηθψλ πξνγξακκάησλ γηα ηελ θαηαπνιέκεζε ησλ δηαθξίζεσλ θαη ηνπ ξαηζηζκνχ. Γχξσ απφ ηνπο άμνλεο ηεο έληαμεο ησλ λνκίκσο εγθαηεζηεκέλσλ κεηαλαζηψλ θαη ηεο θαηαπνιέκεζεο ηεο ιαζξαίαο κεηαλάζηεπζεο θαη ηεο εκπνξίαο αλζξψπσλ θηλνχληαη θαη νη απνθάζεηο ηεο εβίιιεο (Ηνχληνο 2002). Σνλίδεηαη, κάιηζηα, φηη νη 2 ΟΗ απνθάζεηο ηνπ απνηεινχλ ζεκείν αλαθνξάο θαη γηα ηα επφκελα Δπξσπατθά πκβνχιηα. 3 «ψζηε λα εμαζθαιίδεηαη φηη θαλείο δε ζα απνζηέιιεηαη πίζσ εθεί φπνπ ζα ππνζηεί δηψμεηο». Γηα πεξηζζφηεξεο πιεξνθνξίεο 16

12 ζρέζεηο κε ηξίηεο ρψξεο ζα επεξεάδνληαη απφ ηε ζπλεξγαζία ζην πιαίζην ηεο θαηαπνιέκεζεο ηεο παξάλνκεο κεηαλάζηεπζεο. ην Δπξσπατθφ πκβνχιην ηεο Θεζζαινλίθεο (Ηνχληνο 2003) έγηλε δεθηφ φηη «δεδνκέλνπ φηη ε επηηπρήο έληαμε ζπκβάιιεη ζηελ θνηλσληθή ζπλνρή θαη ηελ νηθνλνκηθή επεκεξία, ε πνιηηηθή απηή ζα πξέπεη λα θαιχπηεη παξάγνληεο φπσο ε απαζρφιεζε, ε νηθνλνκηθή ζπκκεηνρή, ε παηδεία θαη ε εθκάζεζε γισζζψλ, ε πγεία θαη νη θνηλσληθέο ππεξεζίεο, ηα δεηήκαηα ζηέγαζεο θαη νηθηζκνχ, θαζψο θαη ν πνιηηηζκφο θαη ε ζπκκεηνρή ζηελ θνηλσληθή δσή 4». Δπίζεο, ε Δπηηξνπή θαιείηαη λα ππνβάιιεη εηήζηα έθζεζε γηα ηε κεηαλάζηεπζε θαη ηελ έληαμε ζηελ Δπξψπε, ψζηε λα ραξηνγξαθεζνχλ ζε νιφθιεξε ηελ ΔΔ ηα δεδνκέλα ησλ κεηαλαζηεπηηθψλ θηλήζεσλ θαη ησλ πνιηηηθψλ θαη πξαθηηθψλ κεηαλάζηεπζεο θαη έληαμεο, πξνθεηκέλνπ λα επηηεπρζεί απνηειεζκαηηθφηεξε δηαρείξηζε ησλ κεηαλαζηεπηηθψλ θηλήζεσλ ζηελ Δπξψπε. Γεληθά, ε πνξεία πξνο κηα θνηλή κεηαλαζηεπηηθή πνιηηηθή ζηελ Δπξσπατθή Έλσζε δείρλεη λα πξαγκαηνπνηεί ζεκαληηθά βήκαηα ηφζν ζην δήηεκα ηνπ ειέγρνπ ησλ ξνψλ φζν θαη πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο παξνρήο δηθαησκάησλ θαη ππνρξεψζεσλ ζε κεηαλάζηεο Μεηαλαζηεπηηθή πνιηηηθή ζηελ Ειιάδα Ζ έληαζε ησλ κεηαλαζηεπηηθψλ εηζξνψλ θαηέζηεζε ηε κεηαλάζηεπζε έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα θνηλσληθννηθνλνκηθά θαηλφκελα ηεο Διιάδαο. Ζ Διιάδα κεηαηξάπεθε κέζα ζε κηα δεθαεηία απφ ρψξα απνζηνιήο κεηαλαζηψλ ζε ρψξα ππνδνρήο αξρηθά παιηλλνζηνχλησλ θαη νκνγελψλ θαη ζηε ζπλέρεηα νηθνλνκηθψλ κεηαλαζηψλ, αιιά θαη πέξαζκα γηα ηνπο αηηνχληεο πνιηηηθφ άζπιν. Οχηε ε θνηλσλία αιιά νχηε θαη ε πνιηηεία ήηαλ πξνεηνηκαζκέλεο λα αληηκεησπίζνπλ έλα ηφζν εθηεηακέλν θαη έληνλν θαηλφκελν. Ωο κέινο ηεο ΔΔ αθνινχζεζε ηηο θαηεπζχλζεηο ησλ πνιηηηθψλ ηεο. Ηδηαηηεξφηεηα ηεο Διιάδαο απνηειεί ε αλάγθε δηαρείξηζεο ελφο ζεκαληηθνχ αξηζκνχ παιηλλνζηνχλησλ νκνγελψλ. Οη πνιηηηθέο παιηλλφζηεζεο απνηέιεζαλ ην πξνπαξαζθεπαζηηθφ ζηάδην ησλ κεηαλαζηεπηηθψλ πνιηηηθψλ ηεο Διιάδαο σο ρψξαο ππνδνρήο. Οη πξψηεο πνιηηηθέο πνπ εθαξκφζζεθαλ αθνξνχζαλ ηνπο έιιελεο ηεο δηαζπνξάο θαη ζηε ζπλέρεηα ηνπο παιηλλνζηνχληεο. Ήηαλ, θπξίσο, κέηξα επαλέληαμεο ζηελ ειιεληθή θνηλσλία. Απφ ηε 4 πκπεξάζκαηα ηεο Πξνεδξίαο ζην Δπξσπατθφ πκβνχιην ηεο Θεζζαινλίθεο. 17

13 δεθαεηία ηνπ 1980, θαη θπξίσο ηε δεθαεηία ηνπ 1990, νη πνιηηηθέο απηέο αθνξνχλ ηνπο παιηλλνζηνχληεο νκνγελείο, αιιά θαη ηνπο αιινδαπνχο κεηαλάζηεο πνπ ζην κεγαιχηεξν κέξνο ηνπο είλαη παξάλνκνη. ε κηα πξψηε θάζε ε ειιεληθή κεηαλαζηεπηηθή πνιηηηθή πξνζαλαηνιίζηεθε ζηνλ έιεγρν ησλ ζπλφξσλ θαη ηε δηάθξηζε κεηαμχ «αιινδαπψλ ειιεληθήο θαηαγσγήο» θαη «αιινδαπψλ μέλεο θαηαγσγήο». Παξείρε εχθνιε πξφζβαζε ζηελ ηζαγέλεηα γηα άηνκα ειιεληθήο θαηαγσγήο, ελψ παξάιιεια ηελ θαζηζηνχζε δχζθνιε έσο αδχλαηε γηα ηα άηνκα μέλεο θαηαγσγήο. ε δεχηεξε θάζε ην θέληξν βάξνπο κεηαηνπίδεηαη ζηνπο ήδε εγθαηεζηεκέλνπο πιεζπζκνχο, ειιεληθήο ή/θαη αιινδαπήο θαηαγσγήο, θαη ηηο πνιηηηθέο ελζσκάησζήο ηνπο ζηελ ειιεληθή θνηλσλία, κε ηαπηφρξνλν απζηεξφηεξν έιεγρν ησλ ρεξζαίσλ θαη ζαιαζζίσλ ζπλφξσλ. Γεληθά, ν πξνζαλαηνιηζκφο ηεο ειιεληθήο κεηαλαζηεπηηθήο πνιηηηθήο ζπκβαδίδεη κε ηηο θαηεπζπληήξηεο γξακκέο ηεο ΔΔ. Άιισζηε, ν έιεγρνο εηζφδνπ κεηαλαζηψλ ζηελ Διιάδα είλαη εμαηξεηηθά δχζθνινο. ηε ζχλνδν ηεο εβίιιεο (Ηνχληνο 2002) ε ειιεληθή πιεπξά ηφληζε φηη «φζν ρεηξνηεξεχνπλ νη ζπλζήθεο αζθάιεηαο, φζν εληείλνληαη νη ζπγθξνχζεηο θαη φζν απμάλεηαη ε θηψρεηα ζε πνιιέο πεξηνρέο ηεο πθειίνπ, νη πνιίηεο ησλ ρσξψλ απηψλ ζα ζπλερίζνπλ λα αλαδεηνχλ κε θάζε ηξφπν, λφκηκν ή παξάλνκν, έλα θαιχηεξν κέιινλ ζηηο δηθέο καο ρψξεο» (Καζεκεξηλή 16/6/2002). Ζ παξνπζία ελφο κεγάινπ αξηζκνχ κεηαλαζηψλ ζηε ρψξα απνηειεί κηα πξαγκαηηθφηεηα πνπ πξέπεη λα αληηκεησπηζζεί. Σν βάξνο πιένλ πέθηεη ζηε ιήςε κέηξσλ γηα ηελ έληαμή ηνπο ζηελ ειιεληθή θνηλσλία κέζσ πξνβιέςεσλ πξνζηαζίαο ησλ δηθαησκάησλ ηνπο, αιιά θαη αληηκεηψπηζεο θαηλνκέλσλ ξαηζηζκνχ θαη μελνθνβίαο. Ωο πξνο ην ζεζκηθφ πιαίζην, κέρξη ην 1991 ίζρπε ν λφκνο 4310/1929, πνπ είρε ςεθηζζεί γηα λα ξπζκίζεη δεηήκαηα ησλ κηθξαζηαηψλ πξνζθχγσλ. Σν χληαγκα αλαγλσξίδεη δηθαηψκαηα ζε αιινδαπνχο, αιιά δελ ηνπο αληηκεησπίδεη ηζφηηκα κε ηνπο έιιελεο πνιίηεο. Ο Αζηηθφο Κψδηθαο αλαγλσξίδεη ίζα δηθαηψκαηα κεηαμχ ειιήλσλ θαη μέλσλ. ήκεξα, νπζηαζηηθά, ε είζνδνο θαη παξακνλή ησλ αιινδαπψλ ζηελ Διιάδα ξπζκίδεηαη απφ ην λφκν 1975/91 (Λακπξηαλίδεο 2001) Η Ειιάδα ωο ρώξα ππνδνρήο κεηαλαζηώλ. Μεηαπνιεκηθά ε κεηαλάζηεπζε έδσζε ηελ εληχπσζε φηη κπνξνχζε λα ιχζεη, ελ κέξεη, νηθνλνκηθά πξνβιήκαηα ηφζν ζηηο ρψξεο ππνδνρήο κε ηελ αχμεζε ηνπ εξγαηηθνχ 18

14 δπλακηθνχ, φζν θαη ζηηο ρψξεο απνζηνιήο ιφγσ ηεο κείσζεο ηεο αλεξγίαο θαη ηεο εηζξνήο ζπλαιιάγκαηνο. Έηζη θαη ε Διιάδα πέξαζε απφ ην ζηάδην ηεο απνζηνιήο κεηαλαζηψλ, αξρηθά πξνο ππεξπφληηεο ρψξεο θαη αξγφηεξα θπξίσο πξνο ηε Γεξκαλία, γηα λα θαηαζηεί ε ίδηα ρψξα πξννξηζκνχ κεγάινπ αξηζκνχ κεηαλαζηψλ θαηά ηε δεθαεηία (Πίλαθαο 1). Τπνινγίδεηαη φηη θαηά ηελ πεξίνδν ν αξηζκφο ησλ κεηαλαζηψλ έθηαζε ηα 1,2 εθαηνκκχξηα, ελψ παξάιιεια ππήξμε θαη ζεκαληηθή επηζηξνθή. Ωζηφζν ε παιηλλφζηεζε ππεξέβε ηε κεηαλάζηεπζε κεηά ην χκθσλα κε ην Ληαλφ (Ληαλφο 2003) ηελ πεξίνδν εμήιζαλ απφ ηελ Διιάδα άηνκα θαη επέζηξεςαλ Ωο ρψξα ππνδνρήο παιηλλνζηνχλησλ ε Διιάδα δέρηεθε ειιεληθνχο πιεζπζκνχο απφ ηελ Αλαηνιηθή Ρσκπιία ην 1906 θαη ην 1914, ην κηθξαζηαηηθφ ειιεληζκφ ην 1922, απφ ηελ Αίγππην (κεηά ην 1952), ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε (κεηά ην 1955), απφ ηελ ππφινηπε Αθξηθή, ηνλ Πφλην θαη ηε Βφξεην Ήπεηξν κεηά ην (Κφληεο 2000). Μεηά ηελ πηψζε ηεο νβηεηηθήο Έλσζεο θαη ησλ θαζεζηψησλ ηνπ ππαξθηνχ ζνζηαιηζκνχ ζηηο ρψξεο ηεο Αλαηνιηθήο Δπξψπεο θαη ησλ Βαιθαλίσλ θηάλνπλ ζηελ Διιάδα σο νηθνλνκηθνί κεηαλάζηεο ππήθννη ρσξψλ πνπ δελ είλαη κέιε ηεο ΔΔ θαη εηζέξρνληαη θαηά θχξην ιφγν παξάλνκα (Μπάγθαβνο 2003). Έηζη, ν αξηζκφο ησλ εηζειζφλησλ ζηελ Διιάδα ζα κπνξνχζε λα ππαρζεί ζε ηξεηο επηκέξνπο θαηεγνξίεο: Πξφθεηηαη γηα ηνπο παιηλλνζηνχληεο νκνγελείο Έιιελεο, γηα ππεθφνπο ρσξψλ ηεο ΔΔ, θαη γηα ππεθφνπο ρσξψλ εθηφο ΔΔ. ε κηα ηέηαξηε θαηεγνξία ζα κπνξνχζαλ λα ππαρζνχλ νη πξφζθπγεο πνπ ηεινχλ ππφ εηδηθφ θαζεζηψο Αξηζκεηηθή απνηίκεζε Πεγέο ζηνηρείσλ γηα ηνλ πιεζπζκφ ησλ αιινδαπψλ ζηελ Διιάδα είλαη νη απνγξαθέο πιεζπζκνχ πνπ δηελεξγνχληαη θάζε δέθα ρξφληα (ε ηειεπηαία ην 2001) θαη δηνηθεηηθέο ζηαηηζηηθέο πνπ πξνέξρνληαη απφ ηηο αξκφδηεο γηα ρνξήγεζε άδεηαο παξακνλήο αξρέο θαη απφ επίζεκεο θαη αλεπίζεκεο εθηηκήζεηο (Τπνπξγείν Γεκφζηαο Σάμεο, θνηλφηεηεο κεηαλαζηψλ θ.ιπ.). Πξνθεηκέλνπ λα επηηεπρζεί κηα, θαηά ην δπλαηφλ, ζσζηή πεξηγξαθή ησλ εηζειζφλησλ ζηελ Διιάδα πξέπεη λα γίλεη δηάθξηζε ζε δχν επηκέξνπο θαηεγνξίεο, ηνπο παιηλλνζηνχληεο ειιεληθήο εζληθφηεηαο θαη ηνπο αιινδαπνχο μέλεο εζληθφηεηαο. 19

15 2.4.1.α. Παιηλλνζηνύληεο ειιεληθήο εζληθόηεηαο ζνλ αθνξά ζηνπο παιηλλνζηνχληεο ειιεληθήο εζληθφηεηαο ε Πεηξηληψηε (Πεηξηληψηε 1993) θάλεη ιφγν γηα Έιιελεο απφ ηελ πξψελ νβηεηηθή Έλσζε (θπξίσο Πφληηνη), γηα ειιελνθχπξηνπο πνπ ήξζαλ ζηε ρψξα κεηά ηα γεγνλφηα ηνπ 1974, γηα Έιιελεο νκνγελείο πνπ ήξζαλ πξνθεηκέλνπ λα απνθχγνπλ δηψμεηο θαη πνιηηηθέο δηαθξίζεσλ θαη, ηέινο, γηα Έιιελεο μέλεο ππεθνφηεηαο πνπ επηζηξέθνπλ γηα θάπνηα ρξνληθή πεξίνδν. ε απηνχο ζα πξέπεη λα πξνζηεζνχλ θαη νη Έιιελεο πνιηηηθνί πξφζθπγεο ηνπ εκθπιίνπ πνιέκνπ. ζνλ αθνξά ζηνπο ειιελνθχπξηνπο εθηηκάηαη φηη θαηά ηελ πεξίνδν ηεο απνθνξχθσζεο ηεο θππξηαθήο κεηαλάζηεπζεο ππήξραλ ζηελ Διιάδα πεξίπνπ άηνκα. ζνη έρνπλ απνκείλεη (πεξίπνπ ην 1990) είραλ πιήξσο εληαρζεί ζηελ ειιεληθή θνηλσλία θαη ηελ αγνξά εξγαζίαο θαη δελ αληηκεηψπηδαλ πξνβιήκαηα (Πεηξηληψηε 1993, Μάξθνπ 1996). Πιήξσο έρνπλ εληαρζεί ζηελ ειιεληθή θνηλσλία θαη φζνη έθπγαλ απφ παιηέο ειιεληθέο παξνηθίεο ζηελ Σνπξθία θαη ζηελ Αίγππην, εμαηηίαο ηεο πνιηηηθήο ησλ ηνπξθηθψλ θαη αηγππηηαθψλ θπβεξλήζεσλ (θπξίσο ηελ πεξίνδν ). Απφ ηνπο Έιιελεο ηεο Αηγχπηνπ κφιηο είραλ απνκείλεη ην Αξγφηεξα ν αξηζκφο ηνπο ππνινγηδφηαλ ζηηο (Μάξθνπ 1996). ηελ Κσλζηαληηλνχπνιε απφ ηνπο ην 1923 απέκεηλαλ πεξίπνπ άηνκα. Δπίζεο, νη έιιελεο ηεο θεληξηθήο θαη λφηηαο Αθξηθήο επέζηξεςαλ ζηελ Διιάδα ιφγσ ηεο έληαζεο ησλ θπιεηηθψλ ζπγθξνχζεσλ, ησλ ζπρλψλ πνιηηηθψλ αιιαγψλ θαη ησλ εκθχιησλ αλακεηξήζεσλ. Τπνινγίδεηαη φηη ε ειιεληθή παξνηθία ζην Εαΐξ ηε δεθαεηία κεηψζεθε απφ ζε πεξίπνπ θαη ησλ Διιήλσλ ηεο Ννηηναθξηθαληθήο Έλσζεο απφ ζηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970 ζε ην 1976 (Υαζηψηεο 1993). Ζ κείσζε ηνπ παξαπάλσ πιεζπζκνχ δελ ζεκαίλεη απαξαίηεηα ίζνπ αξηζκνχ παιηλλφζηεζε ζηελ Διιάδα θαζψο πνιινί απφ απηνχο θαηεπζχλζεθαλ πξνο γεηηνληθέο ή άιιεο ρψξεο. ηα άηνκα ειιεληθήο εζληθφηεηαο πνπ θαηέθπγαλ ζηελ Διιάδα εμαηηίαο πνιηηηθψλ θαη θνηλσληθψλ πξνβιεκάησλ πξέπεη λα πεξηιεθζνχλ θαη νη Έιιελεο ηεο βνξείνπ Ζπείξνπ νη νπνίνη κεηά ηελ θαηάξξεπζε ηνπ παιαηνχ θαζεζηψηνο άξρηζαλ λα ζπξξένπλ ζηε ρψξα. χκθσλα κε ην Υαζηψηε απφ ην αξρηθφ θχκα ησλ πεξίπνπ βνξεηνεπεηξσηψλ νη παξέκεηλαλ ζηελ ειιεληθή επηθξάηεηα. Καηά ηνλ Κφληε ν αξηζκφο ηνπο δελ πξέπεη λα μεπεξλά ηηο (Κφληεο 2000). 20

16 Δπίζεο, ππάξρεη έλαο αξηζκφο παιηλλνζηνχλησλ, πξψηεο ή δεχηεξεο γεληάο, πνπ επηζηξέθνπλ γηα κηθξά ρξνληθά δηαζηήκαηα ή γηα κφληκε εγθαηάζηαζε. Πξνέξρνληαη απφ ηηο ρψξεο ηεο δπηηθήο Δπξψπεο (θπξίσο ηε Γεξκαλία) ή ηηο ππεξπφληηεο ρψξεο. Δίλαη ζπληαμηνχρνη ή νηθνλνκηθά ελεξγά άηνκα ησλ νπνίσλ ν αξηζκφο κεηψλεηαη αηζζεηά ηε δεθαεηία ηνπ Ο επαλαπαηξηζκφο ησλ πνιηηηθψλ πξνζθχγσλ ηνπ εκθπιίνπ μεθίλεζε ζηα ηέιε ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970 θαη κεηά απφ δηαθξαηηθέο ζπκθσλίεο ηεο Διιάδαο κε ηηο ρψξεο θηινμελίαο (νβηεηηθή Έλσζε, Βνπιγαξία, Οπγγαξία, Σζερνζινβαθία, Πνισλία, Λατθή Γεκνθξαηία ηεο Γεξκαλίαο) πνπ ξχζκηδαλ δεηήκαηα κεηαθνξάο ησλ αζθαιηζηηθψλ θαη ζπληαμηνδνηηθψλ δηθαησκάησλ θαζψο θαη ηελ επηζηξνθή ησλ πεξηνπζηψλ πνπ είραλ δεζκεπηεί κεηά ηελ έμνδφ ηνπο. Τπνινγίδεηαη φηη επέζηξεςαλ ζηελ Διιάδα άηνκα (απφ ηνπο πνπ ππνινγηδφηαλ ν ζπλνιηθφο αξηζκφο ηνπο). Ζ επαλέληαμή ηνπο ζηελ ειιεληθή νηθνλνκηθή θαη θνηλσληθή πξαγκαηηθφηεηα έγηλε ρσξίο ηδηαίηεξνπο θιπδσληζκνχο (Υαζηψηεο 1993, Μάξθνπ 1996). Οη Έιιελεο ηεο πξψελ νβηεηηθήο Έλσζεο (Πφληηνη ζηελ πιεηνλφηεηά ηνπο) ππνινγίδεηαη φηη πξηλ ηελ Δπαλάζηαζε αξηζκνχζαλ άηνκα (Υαζηψηεο 1993) θαη πάλσ απφ ηε δεθαεηία ηνπ 1990 (Σζαθίξεο 1999). Μεηά ηελ επαλάζηαζε θαη ηνλ εκθχιην πφιεκν θαη κεηαμχ ηνπ 1922 θαη ηνπ 1933 θαηέθπγαλ ζηελ Διιάδα πεξίπνπ Έιιελεο. Απφ ην 1985 θαη ηδηαίηεξα ην 1989 θαη ην 1990 ν αξηζκφο ησλ παιηλλνζηνχλησλ Πνληίσλ απμάλεηαη ζεκαληηθά. Ζ Καζηκάηε αλαθέξεη πεξηζζφηεξνπο απφ επίζεκα θαηαγξακκέλνπο θαη άιινπο ηφζνπο πνπ θηλνχληαη κεηαμχ λνκηκφηεηαο θαη παξαλνκίαο κε ηελ αλνρή ησλ ειιεληθψλ αξρψλ (Καζηκάηε 2000). Γηα πεξίπνπ ( κε «ζεψξεζε παιηλλφζηεζεο» θαη κε «ηνπξηζηηθή ζεψξεζε» θάλεη ιφγν θαη ν Κφληεο. Τπνινγίδεηαη φηη πεξίπνπ νη κηζνί πξνέξρνληαη απφ ηε Γεσξγία, 21% απφ ην Καδαθζηάλ θαη 15% απφ ηε Ρσζία (Κφληεο 2000). Ο πίλαθαο 2 παξνπζηάδεη ηνλ αξηζκφ ησλ παιηλλνζηνχλησλ απφ ηελ πξψελ νβηεηηθή Έλσζε εηεζίσο (ζχκθσλα κε ζηνηρεία ηεο Γεληθήο Γξακκαηείαο Απφδεκνπ Διιεληζκνχ) θαη ην πνζνζηφ κεηαβνιήο ηνπο ζε ζρέζε κε ην πξνεγνχκελν έηνο. Απφ φιεο ηηο πξναλαθεξφκελεο θαηεγνξίεο παιηλλνζηνχλησλ νη Πφληηνη θαη νη βνξεηνεπεηξψηεο είλαη απηνί πνπ αληηκεησπίδνπλ ηα κεγαιχηεξα πξνβιήκαηα έληαμεο αθελφο ιφγσ ηεο δπζκελνχο νηθνλνκηθήο θαηάζηαζήο ηνπο θαη αθεηέξνπ ιφγσ ειιηπνχο γλψζεο ηεο ειιεληθήο γιψζζαο. Καηά ζπλέπεηα φηαλ κηιάκε γηα εθπαίδεπζε παιηλλνζηνχλησλ κε ζηφρν ηελ έληαμή ηνπο ζηελ ειιεληθή θνηλσλία αλαθεξφκαζηε ζε 21

17 απηέο ηηο νκάδεο πιεζπζκνχ (θαη θπξίσο ζηνπο Πφληηνπο γηαηί νη βνξεηνεπεηξψηεο δελ αληηκεησπίδνπλ πξνβιήκαηα σο πξνο ηε γιψζζα) β. Αιινδαπόο πιεζπζκόο μέλεο ππεθνόηεηαο Ο κεγαιχηεξνο αξηζκφο αιινδαπνχ πιεζπζκνχ ζηελ Διιάδα πξνέξρεηαη απφ ρψξεο εθηφο ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο. Καζψο ήηαλ ζηελ πιεηνςεθία ηνπο παξάλνκνη κεηαλάζηεο ν αξηζκφο ηνπο κέρξη ην 1998 πνπ άξρηζε ε δηαδηθαζία λνκηκνπνίεζήο ηνπο 5 παξέκελε άγλσζηνο. Τπήξραλ κφλν νξηζκέλεο εθηηκήζεηο ηνπ Τπνπξγείνπ Γεκφζηαο Σάμεο θαζψο θαη εξεπλεηψλ πνπ αζρνινχληαη κε ην ζέκα 6. Καη ζήκεξα, φκσο, δελ κπνξνχκε λα πνχκε φηη είλαη γλσζηφο ν αθξηβήο αξηζκφο ησλ κεηαλαζηψλ θαζψο έλα κέξνο ηνπο πξνηηκά λα κέλεη ζηελ παξαλνκία. χκθσλα κε ηηο αηηήζεηο πνπ έγηλαλ γηα ηε ρνξήγεζε ιεπθήο θάξηαο ην 1998 νη αιινδαπνί 7 αλέξρνληαη ζηνπο απφ ηνπο νπνίνπο (πνζνζηφ 74%) θαη γπλαίθεο (Καβνπλίδε 2002). Οη αηηήζεηο γηα πξάζηλε θάξηα πνπ αθνινχζεζαλ αλεξρφηαλ ζηηο θαη ην πνζνζηφ ησλ αλδξψλ ζην 77,3%. Ζ δηαθνξά ζηνλ αξηζκφ ησλ αηηήζεσλ ζα κπνξνχζε λα απνδνζεί είηε ζηελ αδπλακία λα πξνζθνκίζνπλ ηα απαξαίηεηα δηθαηνινγεηηθά, είηε ζηελ εγγξαθή ηνπο σο πξνζηαηεπφκελα κέιε ηεο νηθνγέλεηαο (θαη γη απηφ κηθξφηεξν ην πνζνζηφ ησλ γπλαηθψλ), είηε ζηελ επηινγή ηεο παξάλνκεο εξγαζίαο θαη ηεο απνθπγήο εηζθνξψλ. χκθσλα κε ζηνηρεία ησλ Δξεπλψλ Δξγαηηθνχ Γπλακηθνχ, νη νπνίεο δηεμάγνληαί εηεζίσο θαηά ην δεχηεξν ηξίκελν ηνπ έηνπο θαη θαηά ζπλέπεηα δελ θαηαγξάθνπλ ηνπο πξνζσξηλά εξγαδφκελνπο, νη αιινδαπνί ην 1998 ήηαλ , ην , ην θαη ην ηελ απνγξαθή ηνπ 2001 ν αξηζκφο ησλ μέλσλ ππεθφσλ (φρη απαξαίηεηα κεηαλαζηψλ) ζηελ Διιάδα αλεξρφηαλ ζηνπο ζεκεηψλνληαο αχμεζε θαηά πεξίπνπ απφ ηελ απνγξαθή ηνπ 1991 ( ) (Μπάγθαβνο 2003). Καηά ην Ληαλφ (Ληαλφο 2003) εμαηηίαο ηεο αδπλακίαο εμαθξίβσζεο ηνπ αθξηβνχο κεγέζνπο ηνπ πιεζπζκνχ ησλ κεηαλαζηψλ ζηελ Διιάδα ζα κπνξνχζαλ λα ζεσξεζνχλ σο φξηα νη πνπ έθαλαλ αίηεζε γηα ιεπθή θάξηα θαη νη πνπ είλαη ε αχμεζε ησλ αιινδαπψλ κεηαμχ ηνπ 1991 θαη ηνπ 5 Με ηα Πξνεδξηθά Γηαηάγκαηα 358 θαη 359 ηνπ 1997, φινη νη παξάλνκα επξηζθφκελνη ζηε ρψξα αιινδαπνί θιήζεθαλ λα ππνβάινπλ αίηεζε γηα ρνξήγεζε θάξηαο πξνζσξηλήο άδεηαο παξακνλήο (Λεπθή θάξηα) θαη ζηε ζπλέρεηα γηα θάξηα παξακνλήο πεξηνξηζκέλεο δηάξθεηαο (πξάζηλε θάξηα), πξνθεηκέλνπ λα λνκηκνπνηήζνπλ ηελ παξακνλή ηνπο. 6 Γηα πεξηζζφηεξα ζηνηρεία βιέπε ζην Υιέηζνο. 7 Απφ ηνπο αηηνχληεο δελ δήισζαλ θχιν. 22

18 2001 έρνληαο ππφςε φηη ην κέγεζνο πνηθίιεη αλάινγα κε ηελ επνρή ηνπ έηνπο (ην θαινθαίξη ν αξηζκφο κπνξεί λα είλαη δηπιάζηνο απφ ην ρεηκψλα). ζνλ αθνξά ζηνπο πξφζθπγεο ν αξηζκφο ησλ αλαγλσξηζκέλσλ ζχκθσλα κε ηε χκβαζε ηεο Γελεχεο ηνπ 1951 θαη ην Πξσηφθνιιν ηεο Νέαο Τφξθεο ηνπ 1967 είλαη πνιχ κηθξφο. Καηά ηνλ Κφληε, ηελ πεξίνδν απφ ηηο αηηήζεηο αζχινπ εγθξίζεθαλ κφιηο Ο αξηζκφο ηνπο ππνινγίδεηαη απφ απφ ηνπο νπνίνπο ην 90% είλαη Κνχξδνη απφ ην Ηξάθ (Κφληεο 2000) Υώξεο πξνέιεπζεο αιινδαπώλ μέλεο ππεθνόηεηαο Οη κεηαλάζηεο πνπ ππέβαιαλ αίηεζε γηα ιεπθή θάξηα πξνέξρνληαη απφ πεξηζζφηεξεο απφ 120 ρψξεο. Ωζηφζν ην 91% απηψλ πξνέξρνληαη απφ δέθα ζπγθεθξηκέλεο ρψξεο: ηελ Αιβαλία, ηε Βνπιγαξία, ηε Ρνπκαλία, ην Παθηζηάλ, ηελ Οπθξαλία, ηελ Πνισλία, ηε Γεσξγία, ηελ Ηλδία, ηελ Αίγππην θαη ηηο Φηιηππίλεο (Πίλαθαο 3). Αλάκεζα ζηηο ρψξεο απηέο ε Αιβαλία θαηέρεη ηελ πξψηε ζέζε (65% φζσλ ππέβαιαλ αίηεζε) κε δεχηεξε ηε Βνπιγαξία λα θαηέρεη κφιηο ην 6,8% ηνπ ζπλφινπ. Γεληθά νη πξνεξρφκελνη απφ ρψξεο ησλ Βαιθαλίσλ αληηπξνζσπεχνπλ πάλσ απφ ην 74% ηνπ ζπλφινπ, ελδερνκέλσο ιφγσ ηεο γεηηλίαζεο κε ηελ Διιάδα. Αμηνζεκείσην είλαη θαη ην πνζνζηφ ησλ ρσξψλ ηεο πξψελ νβηεηηθήο Έλσζεο πνπ έρεη θηάζεη ην 7,4% ηνπ ζπλφινπ ησλ αηηήζεσλ. Έλα κέξνο ησλ κεηαλαζηψλ πξνέξρνληαη απφ ρψξεο ηεο θεληξηθήο θαη αλαηνιηθήο Δπξψπεο (φπσο ε Πνισλία), απφ ηελ Ηλδνπαθηζηαληθή ρεξζφλεζν (Παθηζηάλ, Μπαγθιαληέο, Ηλδία) αιιά θαη απφ ρψξεο κε αξαβηθνχο πιεζπζκνχο (Αίγππηνο, πξία, Ηξάθ). Λίγν δηαθνξεηηθή, ρσξίο σζηφζν λα επεξεάδεη ηε ζπλνιηθή, είλαη ε εηθφλα πνπ παξνπζηάδνπλ ηα ζηνηρεία ηνπ ΟΟΑ γηα ηηο εηζξνέο αιινδαπνχ πιεζπζκνχ ζηελ Διιάδα αλά εζληθφηεηα. Αμηνζεκείσην, κάιηζηα, είλαη φηη ελψ ππέβαιαλ αίηεζε γηα ιεπθή θάξηα πξνεξρφκελνη απφ ηε Ρσζία ηνλ ίδην ρξφλν (ζχκθσλα κε ηα ζηνηρεία ηνπ ΟΟΑ) εηζήιζαλ ζηελ Διιάδα άηνκα ξσζηθήο εζληθφηεηαο Οηθνγελεηαθή θαηάζηαζε Ζ νηθνγελεηαθή θαηάζηαζε ησλ αιινδαπψλ πνπ έθαλαλ αίηεζε γηα ιεπθή θάξηα παξνπζηάδνληαη ζηνλ πίλαθα 4. χκθσλα κε απηά ηα ζηνηρεία νη έγγακνη είλαη ιίγν πεξηζζφηεξνη απφ ηνπο κηζνχο κεηαλάζηεο, ελψ ππάξρεη έλα κηθξφ πνζνζηφ δηαδεπγκέλσλ θαη ρήξσλ. Ωζηφζν, ε θαηαλνκή εκθαλίδεη κεγάιε δηαθνξνπνίεζε 23

19 αλάινγα κε ην θχιν θαη ηελ ππεθνφηεηα. Γηα ηνπο άλδξεο ηα πνζνζηά αγάκσλ θαη εγγάκσλ είλαη πεξίπνπ ίζα, ελψ ην ζχλνιν ησλ δηαδεπγκέλσλ θαη ησλ ρήξσλ κφιηο πνπ θηάλεη ηε κηα πνζνζηηαία κνλάδα. Απφ ηελ άιιε κεξηά νη γπλαίθεο είλαη αλχπαληξεο ζε έλα πνιχ κηθξφηεξν πνζνζηφ (28%) θαη έγγακεο ζηελ πιεηνςεθία ηνπο (61%). Αμηνζεκείσην είλαη ην ζεκαληηθφ πνζνζηφ δηαδεπγκέλσλ γπλαηθψλ θαζψο θαη ησλ ρήξσλ. Ωο πξνο ηηο ρήξεο ην πνζνζηφ γίλεηαη θαηαλνεηφ, αλ ιάβνπκε ππφςε φηη πξνέξρνληαη θπξίσο απφ ρψξεο πνπ πιήηηνληαλ απφ πνιεκηθέο δηακάρεο θαη ζηηο νπνίεο ππήξρε ζεκαληηθή απψιεηα αλδξηθνχ πιεζπζκνχ (Γεσξγία 8,3%, Αξκελία 7,2%, Οπθξαλία 7%). Οη δηαδεπγκέλεο γπλαίθεο πξνέξρνληαη θαηά θχξην ιφγν απφ ηε Ρσζία 17,8%, ηελ Οπθξαλία 20%, ηε Μνιδαβία 15,5% θαη ηε Βνπιγαξία 13,4%. Απηφ πνπ θπξίσο απαζρνιεί ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα σο πξνο ηελ νηθνγελεηαθή θαηάζηαζε, πξνθεηκέλνπ λα ππάξμεη ζσζηφο πξνγξακκαηηζκφο ηεο εθπαηδεπηηθήο πνιηηηθήο, είλαη θαηά ν αξηζκφο ησλ παηδηψλ ησλ κεηαλαζηψλ (πξαγκαηηθφο θαη πξνβιεπφκελνο). Λακβάλνληαο ππφςε φηη ζην ζχλνιν ησλ κεηαλαζηψλ ην 85% είλαη άηνκα ειηθίαο (θαη θαηά ζπλέπεηα είηε έγγακνη κε παηδηά είηε άγακνη πνπ πξφθεηηαη λα δεκηνπξγήζνπλ νηθνγέλεηα) είλαη ζεκαληηθφ λα δηεξεπλεζεί ν αξηζκφο ησλ παηδηψλ ησλ αιινδαπψλ πνπ πξφθεηηαη λα εηζέιζνπλ ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα θαη λα ιεθζνχλ θαηάιιεια κέηξα γηα ηελ επηηπρή έληαμή ηνπο Εθπαηδεπηηθό επίπεδν Σν εθπαηδεπηηθφ επίπεδν ελφο πιεζπζκνχ είλαη έλαο ζεκαληηθφο παξάγνληαο πνπ επεξεάδεη ηηο δπλαηφηεηεο επαγγεικαηηθήο απνθαηάζηαζεο, ηηο δπλαηφηεηεο θαηάξηηζεο (φπσο ε εθκάζεζε ηεο γιψζζαο ηεο ρψξαο ππνδνρήο γηα ηνπο κεηαλάζηεο), κε απψηεξν ζηφρν ηελ εχξεζε ή ηε βειηίσζε ηεο ζέζεσο εξγαζίαο, αιιά θαη ηελ είζνδν ή δηαξξνή ησλ παηδηψλ απηνχ ηνπ πιεζπζκνχ απφ ην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα κε φιεο ηηο ζπλέπεηεο πνπ απηφ ζπλεπάγεηαη α. Εθπαηδεπηηθό επίπεδν Πνληίωλ χκθσλα κε ζηνηρεία έξεπλαο ηεο ΓΓΑΔ ην 13% ησλ Πνληίσλ έρνπλ πηπρίν αλψηεξεο ή αλψηεξεο εθπαίδεπζεο, 32,6% πηπρίν Λπθείνπ, 46,4% απνιπηήξην δεκνηηθνχ ή έρνπλ θνηηήζεη ζε κεξηθέο ηάμεηο, ελψ 8,1% είλαη αγξάκκαηνη. ηελ πιεηνλφηεηά ηνπο δε γλσξίδνπλ ηελ ειιεληθή γιψζζα [38% δελ ηελ θαηαιαβαίλνπλ, 49% δελ ηελ κηινχλ, 67% δε δηαβάδνπλ θαη 74% δε γξάθνπλ (Έθκε Πνπινπνχινπ 24

20 1990)]. Άιιε έξεπλα πνπ πξαγκαηνπνηήζεθε ην 1991 παξνπζηάδεη έλα πνζνζηφ 27% σο θαηφρνπο πηπρίσλ ηξηηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο, έλα 35% κε απνιπηήξην κέζεο γεληθήο εθπαίδεπζεο θαη έλα 12% κε απνιπηήξην κέζεο ηερληθήο εθπαίδεπζεο. Έλα πνζνζηφ 23% έρνπλ ηειεηψζεη ην πνιχ ην δεκνηηθφ ζρνιείν (Καζηκάηε 1992). ηηο κηθξφηεξεο ειηθίεο ην επίπεδν εθπαίδεπζεο είλαη πςειφηεξν. ε ζρέζε κε ηε ρψξα πξνέιεπζεο νη πξνεξρφκελνη απφ ην Καδαθζηάλ έρνπλ θαιχηεξεο εθπαηδεπηηθέο επηδφζεηο απφ ηνπο πξνεξρφκελνπο απφ ηε Γεσξγία θαη ηε Ρσζία (Έθκε Πνπινπνχινπ 1994) β. Εθπαηδεπηηθό επίπεδν αιινδαπώλ μέλεο ππεθνόηεηαο Καηά ην Ληαλφ (Ληαλφο 2003) ε ζεκαζία ηνπ επηπέδνπ ηεο εθπαίδεπζεο κεηψλεηαη γηα ηνπο κεηαλάζηεο, θαζψο ε ειιηπήο γλψζε ηεο γιψζζαο πεξηνξίδεη ηε ρξεζηκνπνίεζε ηνπ αλζξψπηλνπ θεθαιαίνπ πνπ έρνπλ απνθηήζεη, κε ζπλέπεηα λα απαζρνινχληαη ζε εξγαζίεο θαηψηεξεο ησλ πξαγκαηηθψλ γλψζεσλ θαη δεμηνηήησλ ηνπο. Ωζηφζν, ζεσξνχκε ηδηαίηεξεο ζεκαζίαο ηηο δπλαηφηεηεο πνπ παξέρεη καθξνπξφζεζκα έλα πςειφ επίπεδν εθπαίδεπζεο θαη εθφζνλ ην πξφβιεκα ηεο γλψζεο ηεο γιψζζαο έρεη πεξηνξηζηεί. χκθσλα κε ηα ζηνηρεία ησλ αηηήζεσλ γηα ρνξήγεζε ιεπθήο θάξηαο ην κεγαιχηεξν πνζνζηφ ησλ κεηαλαζηψλ έρνπλ δεπηεξνβάζκηα εθπαίδεπζε, πνιχ ιίγνη είλαη αγξάκκαηνη, ελψ έλαο ζεκαληηθφο αξηζκφο είλαη επηπέδνπ ηξηηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο κε θάζε επηθχιαμε γηα ηελ εηιηθξίλεηα ησλ απαληήζεσλ, (Πίλαθαο 5). Ηδηαίηεξεο ζεκαζίαο είλαη ην πςειφηεξν επίπεδν εθπαίδεπζεο ησλ γπλαηθψλ, θαζψο, θαηά θχξην ιφγν, νη γπλαίθεο είλαη απηέο πνπ αζρνινχληαη κε ην δήηεκα ηεο εθπαίδεπζεο ησλ παηδηψλ ηνπο. Ωο πξνο ην επίπεδν εθπαίδεπζεο ζε ζρέζε κε ηε ρψξα πξνέιεπζεο αλαθέξνπκε ην ηδηαίηεξα πςειφ πνζνζηφ απνθνίησλ ηξηηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο ησλ πξνεξρνκέλσλ απφ ηε Νηγεξία (32,8% ζην ζχλνιν, 34,4% γηα ηνπο άλδξεο), ηηο Φηιηππίλεο (27,4%), ηε Γεσξγία (32,8% ζην ζχλνιν, 39,5% γηα ηηο γπλαίθεο) θαη ηελ Οπθξαλία (29,1%), αιιά θαη ην ηδηαίηεξα πςειφ πνζνζηφ αλαιθάβεησλ κεηαλαζηψλ απφ ην Παθηζηάλ (8,4% ζην ζχλνιν). Γεληθά, ζεσξείηαη αλακελφκελν νη κεηαλάζηεο λα έρνπλ πςειφ εθπαηδεπηηθφ επίπεδν, θαζψο ζε απηνχο ππνεθπξνζσπνχληαη ηα άηνκα κεγαιχηεξεο ειηθίαο, ηα νπνία, ζπλήζσο, έρνπλ ρακειφηεξν επίπεδν εθπαίδεπζεο. Άιισζηε, θαηά ην Hamilton, 25

21 ε κεηαλάζηεπζε είλαη κηα δηαδηθαζία κέζσ ηεο νπνίαο επηιέγνληαη ηα άηνκα κε ζρεηηθά πςειφηεξν επίπεδν εθπαίδεπζεο (ζην Ληαλφο 2003, ζει. 31) Επαγγεικαηηθή απαζρόιεζε α. Επαγγεικαηηθή απαζρόιεζε Πνληίωλ χκθσλα κε ζηνηρεία ηεο έξεπλαο ηνπ 1991 έλα κεγάιν κέξνο ησλ Πνληίσλ είλαη ρσξίο θαλνληθή εξγαζία θαη απαζρνιείηαη πεξηζηαζηαθά. Πεξίπνπ ην 50% ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ είλαη άλεξγνη. Έλα κέξνο απηψλ ππναπαζρνινχληαη ζηε γεσξγία, ζε ππεξεζίεο θαη, θπξίσο, ζηηο ιατθέο αγνξέο (Καζηκάηε 1992). Αμηνζεκείσηε είλαη ε ζπκκεηνρή ζηελ αγνξά εξγαζίαο, γηα ιφγνπο νηθνλνκηθνχο, λέσλ άλσ ησλ 15 εηψλ θαη ειηθησκέλσλ άλσ ησλ 65. Καηαιακβάλνπλ ζέζεηο εξγαζίαο πνπ ζεσξνχληαη ππνβαζκηζκέλεο, θαθνπιεξσκέλεο, αζηαζείο θαη ρακεινχ θνηλσληθνχ γνήηξνπ. Οη άλδξεο εξγάδνληαη θπξίσο σο εξγαηνηερλίηεο θαη νηθνδφκνη θαη νη γπλαίθεο ζε εξγαηηθά θαη ππεξεηηθά επαγγέικαηα, ελψ έλα κηθξφ πνζνζηφ απαζρνιείηαη ζε παξαταηξηθά επαγγέικαηα (Καζηκάηε 1999) β. Επαγγεικαηηθή απαζρόιεζε αιινδαπώλ Γηα ηα επαγγέικαηα πνπ αζθνχλ νη κεηαλάζηεο ππάξρνπλ δχν πεγέο: αθελφο ηα ζηνηρεία ησλ αηηήζεσλ πνπ ππνβιήζεθαλ γηα λνκηκνπνίεζε ην 1998 θαη αθεηέξνπ ηα ζηνηρεία ησλ Δξεπλψλ Δξγαηηθνχ Γπλακηθνχ, ηα νπνία αλαθέξνληαη ζην ζχλνιν ησλ αιινδαπψλ φρη απαξαίηεηα κεηαλαζηψλ, (Πίλαθαο 6). Άμην παξαηήξεζεο είλαη ην γεγνλφο φηη ζηηο αηηήζεηο λνκηκνπνίεζεο έλα πνζνζηφ άλσ ηνπ 58% δε δήισζε επαγγεικαηηθή απαζρφιεζε. Καηά ζπλέπεηα, ηα πξαγκαηηθά πνζνζηά απαζρφιεζεο ελδέρεηαη λα είλαη ζεκαληηθά δηαθνξνπνηεκέλα. χκθσλα κε ηα ζηνηρεία ηνπ Δζληθνχ Παξαηεξεηεξίνπ Απαζρφιεζεο πεξίπνπ 56% ησλ κεηαλαζηψλ εξγάδνληαη σο αλεηδίθεπηνη θαη ρεηξψλαθηεο. Απφ ηελ άιιε κεξηά ε Έξεπλα Δξγαηηθνχ Γπλακηθνχ ηνπ 1998 πεξηνξίδεη ην πνζνζηφ απηφ ζην 35% θαη παξνπζηάδεη ζεκαληηθά εληζρπκέλν ην πνζνζηφ απηψλ πνπ απαζρνινχληαη σο εηδηθεπκέλνη ηερλίηεο (37% έλαληη 16,6%). Λακβάλνληαο ππφςε φηη κφιηο ην 40% ησλ κεηαλαζηψλ είλαη αγξάκκαηνη ή έρνπλ νινθιεξψζεη ηελ πξσηνβάζκηα εθπαίδεπζε, ηα απνηειέζκαηα ηεο ΔΔΓ δείρλνπλ πην θνληά ζηελ πξαγκαηηθφηεηα, ρσξίο λα απνθιείεηαη ε ελαζρφιεζε σο αλεηδίθεπησλ ή ρεηξσλαθηψλ αηφκσλ κε πςειφηεξν επίπεδν 26

22 εθπαίδεπζεο. Γεγνλφο είλαη φηη ε απαζρφιεζε ηεο πιεηνςεθίαο ησλ κεηαλαζηψλ (πεξίπνπ 75% ζχκθσλα κε ηελ ΔΔΓ θαη 85% κε ην ΔΠΑ) ζε ζέζεηο δχζθνισλ εξγαζηαθψλ ζπλζεθψλ (σο πξνο ηελ θφπσζε, ην σξάξην θ.ιπ.) θαη ρακειά ακεηβφκελεο απνηειεί αξλεηηθφ παξάγνληα γηα ηελ εθπαίδεπζε ηφζν ησλ ηδίσλ φζν θαη ησλ εμαξηψκελσλ απφ απηνχο αλειίθσλ. Δλζαξξπληηθφ είλαη ην γεγνλφο φηη ζηελ έξεπλα ηνπ 2001 παξνπζηάδεηαη βειηίσζε ηεο επαγγεικαηηθήο απαζρφιεζεο (ρσξίο λα είλαη γλσζηφ αλ πξφθεηηαη γηα κεηαθίλεζε ηνπ ηδίνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ). 27

23 3. Η εθπαίδεπζε ωο πνιηηηθή θνηλωληθήο έληαμεο ηωλ κεηαλαζηώλ Μέρξη ζήκεξα νη πξνζπάζεηεο ειέγρνπ ησλ ζπλφξσλ θαη παξεκπφδηζεο εηζφδνπ αλζξψπσλ πνπ θηλνχληαη πξνο ηελ πξννπηηθή θαιχηεξσλ ζπλζεθψλ δηαβίσζεο έρνπλ απνηχρεη. Οη πνιηηηθέο ησλ ρσξψλ ππνδνρήο κεηαλαζηψλ θαη πξνζθχγσλ ζηξέθνληαη ζε κηα πξνζπάζεηα δηαρείξηζεο ηνπ αιινδαπνχ πιεζπζκνχ πνπ βξίζθεηαη ήδε εγθαηεζηεκέλνο ζε απηέο. ηφρνο είλαη ε έληαμε ησλ «μέλσλ» ζηνλ θνηλσληθφ ηζηφ ησλ ρσξψλ απηψλ. Γηα ην Υ. Φελη (Φελη 1989) ε έληαμε έρεη ηελ έλλνηα ηεο πξφζιεςεο αξρψλ, αμηψλ θαη πξνηχπσλ ζπκπεξηθνξάο. Ο Μπακπηληψηεο εξκελεχεη ηνλ φξν σο ελζσκάησζε ελφο αλζξψπνπ (ή πξάγκαηνο) ζε έλα ζχλνιν, ψζηε λα απνηειεί νξγαληθφ κέινο ηνπ. Θεσξνχκε πξνζθνξφηεξε, γηα ηελ παξνχζα εξγαζία, ηελ εξκελεία ηεο «έληαμεο» κε ηελ έλλνηα ηεο ίζεο, απηφλνκεο θαη απνδεθηήο ζπλχπαξμεο αηφκσλ θαη νκάδσλ ζηελ θαζεκεξηλή δσή, πέξα απφ πξνθαηαιήςεηο θπιεηηθψλ (ή άιισλ) δηαθξίζεσλ (Leumer 1994). Πξνθεηκέλνπ λα επηηεπρζεί ε έληαμε ησλ «λέσλ» πνιηηψλ ζε έλα θνηλσληθφ ζχλνιν ρξεηάδεηαη ηφζν ε δηθή ηνπο βνχιεζε λα εληαρζνχλ φζν θαη ε δηάζεζε ησλ ππνινίπσλ λα δερηνχλ «λένπο» πνιίηεο σο ηζφηηκα κέιε ηεο θνηλσλίαο ηνπο. Γηα ηελ Καζηκάηε ε θνηλσληθή έληαμε ησλ κεηαλαζηψλ πεξλάεη κέζα απφ ην δίπηπρν λνκηκνπνίεζε παξακνλήο ζηε ρψξα ππνδνρήο θαη έληαμε ζηελ αγνξά εξγαζίαο (Καζηκάηε 2000). Ζ έληαμε ζηελ αγνξά εξγαζίαο παξέρεη ηνπο απαξαίηεηνπο γηα ηε ζπληήξεζε ηνπ αηφκνπ πφξνπο θαη ε λνκηκνπνίεζε θαηνρπξψλεη δηθαηψκαηα θαη ππνρξεψζεηο θαη αλαγλσξίδεη ην άηνκν σο κέινο ηεο θνηλσλίαο. Σφζν ζηελ αξκνληθή ζπλχπαξμε αιινδαπψλ θαη γεγελψλ φζν θαη ζηελ πξφζβαζε ησλ αιινδαπψλ ζε δεκφζηα αγαζά, ε εθπαίδεπζε δηαδξακαηίδεη ζεκαίλνληα ξφιν. ιεο νη ρψξεο ππνδνρήο κεηαλαζηψλ, φηαλ ζπλεηδεηνπνίεζαλ ηε κνληκφηεηα ηεο παξνπζίαο ησλ κεηαλαζηψλ ζην έδαθφο ηνπο, αζρνιήζεθαλ κε ηελ έληαμε ησλ κεηαλαζηψλ θαη, θπξίσο, ησλ παηδηψλ ηνπο ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα, ψζηε κέζσ απηνχ λα δηεπθνιπλζεί ε έληαμε ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη ζηελ θνηλσλία. Άιισζηε, ζχκθσλα κε ηε ζεσξία ηνπ «αλζξσπίλνπ θεθαιαίνπ», ε εθπαίδεπζε απνηειεί ηνλ θπξηφηεξν κνριφ γηα ηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε, θαη ε παξνπζία ησλ κεηαλαζηψλ ζηηο ρψξεο ππνδνρήο γίλεηαη απνδεθηή ζην βαζκφ πνπ ζπληειεί ζηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε απηψλ ησλ ρσξψλ. 28

24 Δλδηαθέξνλ παξνπζηάδνπλ νη απφςεηο ησλ ζεσξεηηθψλ ηεο θνηλσληνινγίαο ηεο εθπαίδεπζεο φζνλ αθνξά ζην ξφιν θαη ηνπο ζηφρνπο ηεο. Καηά ηνλ Emile Durkheim ζθνπφο ηεο εθπαίδεπζεο είλαη «λα δεκηνπξγήζεη θαη λα αλαπηχμεη νξηζκέλεο θπζηθέο, δηαλνεηηθέο θαη θνηλσληθέο θαηαζηάζεηο, ηηο νπνίεο απαηηνχλ ηφζν ε πνιηηηθή θνηλσλία ζην ζχλνιφ ηεο, φζν θαη ην ηδηαίηεξν πεξηβάιινλ κέζα ζην νπνίν δηακνξθψλεηαη κε ηδηαίηεξν ηξφπν». Με ηελ εθπαίδεπζε εμαζθαιίδεηαη ε ζπιινγηθή ζπλείδεζε θαη, επνκέλσο, ε ελζσκάησζε ηνπ αηφκνπ ζηελ πνιχπινθε θαη εξγαζηαθά θαηακεξηζκέλε θνηλσλία (Υελέθα 1989). Γηα ηε Φξαγθνπδάθε ην ζρνιείν «απνηειεί ην ζεκαληηθφηεξν ζεζκφ γηα ηελ θνηλσληθνπνίεζε θαη ηελ θνηλσληθή ελζσκάησζε ησλ κειψλ ηεο θνηλσλίαο. Μεηαδίδεη επηινγή γλψζεσλ, νξηζκέλε θνπιηνχξα, νξηζκέλε κνξθή εζληθήο γιψζζαο, κεηαδίδεη αξρέο θαη αμίεο πνπ είλαη θπξίαξρεο ζηε ζπγθεθξηκέλε θνηλσλία (Φξαγθνπδάθε 1985). Απφ ηελ άιιε κεξηά ν Johahn Gottliel Fichte ππνζηεξίδεη φηη ε εθπαίδεπζε δελ ππεξεηεί κφλν ηελ πξνζαξκνγή ζην θνηλσληθφ θαη πνιηηηθφ ζχζηεκα, αιιά κπνξεί θαη ε ίδηα λα αλαλεψζεη θαη λα κεηαβάιεη ηηο θνηλσληθέο θαη πνιηηηθέο αληηιήςεηο πνπ επηθξαηνχλ (Υελέθα 1989). Γεγνλφο είλαη φηη ππάξρεη δηαιεθηηθή ζρέζε κεηαμχ εθπαίδεπζεο θαη θνηλσλίαο. Ζ εθπαίδεπζε επεξεάδεη ηελ θνηλσλία, αιιά θαη ε θνηλσλία επηδξά ζηελ νξγάλσζε ηεο εθπαηδεπηηθήο πξάμεο. Δίλαη αιήζεηα φηη ηα εθπαηδεπηηθά ζπζηήκαηα ησλ ρσξψλ είραλ νξγαλσζεί κεηά ηε ζχζηαζε ησλ εζληθψλ θξαηψλ θαη γηα λα εμππεξεηήζνπλ ηηο αλάγθεο ελφο «νκνηνγελνχο» πνιηηηζκηθά θαη γισζζηθά πιεζπζκνχ. Σν δεκφζην ζρνιείν ζηελ Δπξψπε είρε σο πξσηαξρηθφ ζηφρν ηελ νξηνζέηεζε ηεο εζληθήο ηαπηφηεηαο θαη ηελ αλάδεημε ηεο ηζηνξίαο ηνπ έζλνπο θάζε θξάηνπο: ησλ αγψλσλ πνπ δφζεθαλ γηα ηελ εζληθή αλεμαξηεζία θαη ηελ εζληθή ζπκβνιή ζηνλ παγθφζκην πνιηηηζκφ. Σν ζρνιείν δηαπαηδαγσγεί θαηά ηέηνην ηξφπν ηηο λεφηεξεο γεληέο, ψζηε λα απνθηήζνπλ ηε ζπλαίζζεζε ηεο ζπκκεηνρήο ζην εζληθφ ζχλνιν. Δπηρεηξεί λα νκνγελνπνηήζεη ηνλ πιεζπζκφ ηνπ θαη παίξλεη ακπληηθή ζηάζε ζε νηηδήπνηε επηρεηξεί λα ακθηζβεηήζεη ηελ εζληθή ελφηεηα. Μέρξη ηηο πξψηεο κεηαπνιεκηθέο δεθαεηίεο φιεο νη ρψξεο αθνινπζνχλ ζπζηεκαηηθά πνιηηηθή νκνγελνπνίεζεο κέζσ ηεο εθπαίδεπζεο. ηελ Ακεξηθή ε εθπαίδεπζε αλαιακβάλεη ηελ νκνγελνπνίεζε ηνπ εηεξφθιεηνπ πιήζνπο ησλ κεηαλαζηψλ, ζηε Βξεηαλία ζπκβάιιεη ζηε ζπγθξφηεζε ηνπ βξεηαληθνχ έζλνπο, ζηε Γαιιία ζηεξίδεη ην εζληθφ θξάηνο θαη ζηελ Ηηαιία αληαπνθξίλεηαη ζην πξνζθιεηήξην ηνπ Massimo d Azeglio «Σψξα πνπ θηηάμακε ηελ Ηηαιία, αο δεκηνπξγήζνπκε ηνπο Ηηαινχο» (Μαηζαίνπ 2000). 29