ΔΘΝΗΚΖ ΥΟΛΖ ΓΖΜΟΗΑ ΓΗΟΗΚΖΖ ΗΕ ΔΚΠΑΗΓΔΤΣΗΚΖ ΔΗΡΑ

Transcript

1 ΔΘΝΗΚΖ ΥΟΛΖ ΓΖΜΟΗΑ ΓΗΟΗΚΖΖ ΗΕ ΔΚΠΑΗΓΔΤΣΗΚΖ ΔΗΡΑ ΣΜΖΜΑ ΚΟΗΝΩΝΗΚΖ ΓΗΟΗΚΖΖ ΓΗΟΗΚΖΖ ΟΡΓΑΝΗΜΩΝ ΚΟΗΝΩΝΗΚΖ ΠΟΛΗΣΗΚΖ ΣΔΛΗΚΖ ΔΡΓΑΗΑ Θέκα: «Γεκνγξαθηθέο εμειίμεηο θαη νη επηπηώζεηο ζηελ απαζρόιεζε θαη ζηελ αγνξά εξγαζίαο» Δπηβιέπσλ: Υιέηζνο Μηράιεο πνπδάζηξηα: Παλάγνπ Αγγειηθή ΑΘΖΝΑ

2 Πεξίιεςε Η παξνχζα εξγαζία εμεηάδεη ηηο επηπηψζεηο ησλ δεκνγξαθηθψλ εμειίμεσλ ζηελ απαζρφιεζε θαη ζηελ αγνξά εξγαζίαο, ηφζν ζε επξσπατθφ φζν θαη ζε εζληθφ επίπεδν. Γηα ηελ θαιχηεξε πξνζέγγηζε ηνπ ζέκαηνο, επηρεηξείηαη αξρηθά κηα παξνπζίαζε ησλ δεκνγξαθηθψλ εμειίμεσλ ζηελ Δπξσπατθή Έλσζε (Δ.Δ.) θαη ζηελ Διιάδα, φζνλ αθνξά ηνλ ζπλνιηθφ πιεζπζκφ θαη ην εξγαηηθφ δπλακηθφ, θαη επηρεηξείηαη λα αλαδεηεζνχλ νη αηηηνινγηθνί παξάγνληεο απηψλ ησλ εμειίμεσλ. Δλ ζπλερεία, αλαιχνληαη νη επηπηψζεηο ησλ δεκνγξαθηθψλ δεδνκέλσλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη πην ζπγθεθξηκέλα ζηελ παξαγσγηθφηεηα, ζηελ απαζρφιεζε θαη ζηελ αλεξγία. Παξνπζηάδνληαη νη γεληθέο πνιηηηθέο πνπ ζηνρεχνπλ ζηελ αχμεζε ηεο ζπκκεηνρήο ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ, θαζψο θαη ε πνιηηηθή ηεο ελεξγνχο γήξαλζεο. Αλαιχεηαη ε αλάγθε γηα κηα νινθιεξσκέλε ζηξαηεγηθή δηαρείξηζεο ησλ αλζξσπίλσλ πφξσλ, θαζψο θαη ε ζεκαζία ηεο ελεξγνχο γήξαλζεο γηα ην κέιινλ ηεο απαζρφιεζεο θαη ηεο αγνξάο εξγαζίαο. Δμεηάδνληαη νη παξάγνληεο πνπ δξνπλ αλαζηαιηηθά ζηελ πνξεία πξνο ηελ ελεξγφ γήξαλζε, θαζψο θαη ε ξφινο ηεο Δ.Δ. ζηελ πξνψζεζε ηεο ζπγθεθξηκέλεο πνιηηηθήο. Δπίζεο, παξνπζηάδεηαη ε πεξίπησζε ηεο Διιάδαο ζε ζρέζε κε ηελ ελεξγφ γήξαλζε θαη κειεηνχληαη δχν πεξηπηψζεηο ειιεληθψλ επηρεηξήζεσλ, φζνλ αθνξά ηελ πνιηηηθή δηαρείξηζεο ηεο ειηθίαο. Δμεηάδνληαη ηα πεξηζψξηα βειηίσζεο θαη γελίθεπζεο ησλ δξάζεσλ γηα ηε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο κεηαμχ ησλ ειιεληθψλ επηρεηξήζεσλ θαη επηρεηξείηαη λα δηεξεπλεζεί ν ξφινο ηνπ θξάηνπο ζηελ πξνψζεζε ηεο πνιηηηθήο ηεο ελεξγνχο γήξαλζεο. Απφ ηελ παξνχζα εξγαζία πξνθχπηεη φηη, εάλ ε Δ.Δ. θαη ηα θξάηε-κέιε ηεο επηζπκνχλ, ηα επφκελα ρξφληα, λα είλαη ζε ζέζε λα αληηκεησπίζνπλ ηηο αιιαγέο θαη ηηο πξνθιήζεηο πνπ ζέηεη ε γήξαλζε, ζα πξέπεη λα εθαξκφζνπλ κηα ελεξγφ θαη νινθιεξσκέλε πνιηηηθή ζρεηηθά κε ηε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο θαη λα δεκηνπξγήζνπλ κηα θνηλσλία γηα φιεο ηηο ειηθίεο, ρσξίο ειηθηαθέο δηαθξίζεηο θαη θνηλσληθφ απνθιεηζκφ. Λέμεηο-Κιεηδηά Γεκνγξαθηθέο εμειίμεηο Γήξαλζε πιεζπζκνχ Δλεξγφο γήξαλζε Δξγαηηθφ δπλακηθφ Βαζκφο εμάξηεζεο Αλαπιήξσζε πιεζπζκνχ Πξνζδφθηκν δσήο Γνληκφηεηα Πξφσξε ζπληαμηνδφηεζε Παξαγσγηθφηεηα Απαζρφιεζε Αλεξγία Ηιηθησκέλνη εξγαδφκελνη Γηαρείξηζε ηεο ειηθίαο Καιέο πξαθηηθέο Γηαρείξηζε αλζξψπηλσλ πφξσλ Γηαθξίζεηο ιφγσ ειηθίαο Δπξσπατθή Έλσζε 1

3 Abstract This essay examines the demographic implications on the labor market and employment, in EU and national level. Firstly, it presents the demographic changes concerning the population and workforce in Europe and Greece and focuses on the main reasons for these new trends. Then it analyses the demographic impact on the labor market and specifically on productivity, employment and unemployment. It illustrates the general public policies aiming at the increase of labour-force participation, as well as the active ageing policy. It explains the imperative for a comprehensive human resource strategy and the importance of active ageing for the future of the labour market and employment, and examines the barriers to active ageing as well as the role of EU in promoting active ageing. The case of Greece, as far as active ageing is concerned, is illustrated and some age management organisational practices of two leading Greek companies are presented. The essay also attempts to examine the potential of Greek companies to improve and develop age management initiatives and the role of the national government in promoting active ageing. Finally, it comes to the conclusion that if EU and the member-states wish to deal with the changes and challenges posed by ageing in the next years, they should implement an active and comprehensive age management policy and develop a society for all ages, without ageism and social exclusion. Key-words Demographic changes Population ageing Active ageing Workforce Dependency ratio Population replacement Life expectancy Fertility Early retirement Productivity Employment Unemployment Older workers Age management Good practices Human resource management Ageism European Union 2

4 Πίλαθαο Πεξηερνκέλσλ 1. Δηζαγσγή 5 2. Γεκνγξαθηθέο Δμειίμεηο Σν ζεκεξηλφ δεκνγξαθηθφ ηνπίν ζηελ Δ.Δ. θαη νη αλακελφκελεο εμειίμεηο Βαζηθνί παξάγνληεο πνπ ζπλέβαιιαλ ζηελ παξαηεξνχκελε γήξαλζε ηνπ πιεζπζκνχ Οη αιιαγέο ζην κέγεζνο θαη ηε ζχλζεζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ηεο Δ.Δ. θαη ε ζεκαζία ηνπο γηα ηελ αγνξά εξγαζίαο Οη δεκνγξαθηθέο αιιαγέο ζηελ Διιάδα θαη νη πξνβιεπφκελεο εμειίμεηο πκπέξαζκα Οη επηπηώζεηο ησλ δεκνγξαθηθώλ δεδνκέλσλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο Οη επηπηψζεηο ζηελ παξαγσγηθφηεηα ηεο εξγαζίαο Οη επηπηψζεηο ζηελ απαζρφιεζε - αλεξγία πκπέξαζκα Πνιηηηθέο κε ζηόρν ηελ αύμεζε ηεο ζπκκεηνρήο ζην εξγαηηθό δπλακηθό θαη ε πνιηηηθή ηεο ελεξγνύο γήξαλζεο Γεληθέο πνιηηηθέο αχμεζεο ηεο ζπκκεηνρήο ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ Η πνιηηηθή ηεο ελεξγνχο γήξαλζεο Η αλάγθε γηα «δηαρείξηζε ηεο εξγαζίαο» Θεηηθά κέηξα γηα ηελ άξζε ησλ θσιπκάησλ ιφγσ ειηθίαο ζηελ εξγαζία Πξνυπνζέζεηο γηα ηελ επηηπρή εθαξκνγή ησλ κέηξσλ Αλάγθε γηα κηα νινθιεξσκέλε ζηξαηεγηθή δηαρείξηζεο ησλ αλζξσπίλσλ πφξσλ φζνλ αθνξά ηελ εξγαζία θαη ηελ απαζρφιεζε πκπέξαζκα Πνξεία πξνο ηελ ελεξγό γήξαλζε Δλλνηνινγηθή νξηνζέηεζε ηεο έλλνηαο «ελεξγφο γήξαλζε» Η ζεκαζία ηεο ελεξγνχο γήξαλζεο γηα ην κέιινλ ηεο απαζρφιεζεο θαη ηεο αγνξάο εξγαζίαο Αλαζηαιηηθνί παξάγνληεο γηα ηελ ελεξγφ γήξαλζε 66 3

5 Α) Η αληηθαηηθή ζρέζε ειηθίαο απαζρφιεζεο 67 Β) Η πξφσξε απνρψξεζε απφ ηελ απαζρφιεζε σο ζηφρνο ηεο θξαηηθήο πνιηηηθήο 68 Γ) Η ζηάζε ησλ επηρεηξήζεσλ απέλαληη ζηνπο εξγαδνκέλνπο κεγαιχηεξεο ειηθίαο 71 Γ) Οη αιιαγέο ζηελ αγνξά εξγαζίαο 73 Δ) Οη δηαθξίζεηο ιφγσ ειηθίαο Ο ξφινο ηεο Δ.Δ. ζηελ πξνψζεζε ηεο πνιηηηθήο ηεο «ελεξγνχο γήξαλζεο» πκπέξαζκα Ζ πεξίπησζε ηεο Διιάδαο Μειέηε πεξηπηψζεσλ ειιεληθψλ επηρεηξήζεσλ φζνλ αθνξά ην ζέκα ηεο «δηαρείξηζεο ηεο ειηθίαο» Πεξηζψξηα βειηίσζεο θαη γελίθεπζεο ησλ δξάζεσλ γηα ηε «δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο» κεηαμχ ησλ ειιεληθψλ επηρεηξήζεσλ Ο ξφινο ηνπ θξάηνπο ζηελ πξνψζεζε ηεο πνιηηηθήο ελεξγνχο γήξαλζεο πκπέξαζκα πκπεξάζκαηα θαη Πξνηάζεηο Πνιηηηθήο Βηβιηνγξαθία Παξάξηεκα 120 4

6 1. Δηζαγσγή Οη δεκνγξαθηθέο αιιαγέο πνπ ηφζν έληνλα πξνβιεκαηίδνπλ ζηηο κέξεο καο ηνπο ππεχζπλνπο γηα ηε ράξαμε πνιηηηθήο, ζε δηεζλέο, επξσπατθφ θαη εζληθφ επίπεδν, αλαθέξνληαη ζην ζπλδπαζκφ ησλ εμειίμεσλ ηεο γνληκφηεηαο, ηεο ζλεζηκφηεηαο θαη ηεο κεηαλάζηεπζεο. Πην αλαιπηηθά, ηελ ηειεπηαία εηθνζηπεληαεηία, παξαηεξείηαη κείσζε ηνπ αξηζκνχ ησλ γελλήζεσλ ε νπνία, κειινληηθά, αλακέλεηαη λα νδεγήζεη ζε αξλεηηθφ ξπζκφ αχμεζεο ηνπ πιεζπζκνχ. Σα ρακειά επίπεδα γνληκφηεηαο έρνπλ σο απνηέιεζκα ηελ κε-αληηθαηάζηαζε ησλ πνιπάξηζκσλ γελεψλ νη νπνίεο γελλήζεθαλ κεηά ην Β Παγθφζκην Πφιεκν. Όζνλ αθνξά ηηο κεηαβνιέο ζηα επίπεδα ζλεζηκφηεηαο, ε κεηαπνιεκηθή πεξίνδνο ραξαθηεξίζηεθε απφ ζεκαληηθή αχμεζε ηνπ πξνζδφθηκνπ δσήο, ην νπνίν ζχκθσλα κε ζηνηρεία ησλ Ηλσκέλσλ Δζλψλ κεηαμχ απμήζεθε θαηά δέθα πεξίπνπ ρξφληα. Ο ζπλδπαζκφο ησλ εμειίμεσλ ηεο γνληκφηεηαο θαη ηεο ζλεζηκφηεηαο νδεγεί ζε ζεκαληηθέο κεηαβνιέο ζρεηηθά κε ηελ θαηά ειηθία δνκή ηνπ πιεζπζκνχ. Η απφιπηε θαη ζρεηηθή κεηαβνιή ηνπ αξηζκνχ ησλ ειηθησκέλσλ αηφκσλ (δεκνγξαθηθή γήξαλζε) απνηειεί έλα απφ ηα ζεκαληηθφηεξα ραξαθηεξηζηηθά ησλ κεηαβνιψλ ηεο ειηθηαθήο ζχλζεζεο ηνπ πιεζπζκνχ. Σν θαηλφκελν ηεο δεκνγξαθηθήο γήξαλζεο δελ απνηειεί κηα πξφζθαηε εμέιημε γηα ηηο αλεπηπγκέλεο ρψξεο θαη ηνπο πιεζπζκνχο ηνπο. Απηφ, φκσο, πνπ δεκηνπξγεί ζήκεξα έληνλν πξνβιεκαηηζκφ, είλαη ην γεγνλφο φηη νη γεληέο πνπ πξνήιζαλ απφ ηελ πεξίνδν απμεκέλσλ γελλήζεσλ ηεο πξψηεο κεηαπνιεκηθήο πεξηφδνπ πιεζηάδνπλ ζηελ ειηθία ησλ εηψλ. πλεπψο, ε αλακελφκελε ζπξξίθλσζε ηνπ ζπλνιηθνχ πιεζπζκνχ ζα ζπλδπαζηεί κε αχμεζε ηνπ κέζνπ φξνπ ειηθίαο ηνπ. Η γήξαλζε ηνπ πιεζπζκνχ αλακέλεηαη λα έρεη ζεκαληηθέο ζπλέπεηεο ζε φιεο ηηο πηπρέο ηεο θνηλσλίαο, απφ ηελ νηθνλνκία θαη ηελ αγνξά εξγαζίαο έσο ηε κνξθή ησλ νηθνγελεηαθψλ ζρέζεσλ. Ο ζπλδπαζκφο ηεο γήξαλζεο κε άιιεο κεγάιεο θνηλσληθέο θαη νηθνλνκηθέο αιιαγέο - φπσο γηα παξάδεηγκα ε παγθνζκηνπνίεζε, ε αιιαγή ηεο θχζεο ηεο εξγαζίαο, ε αλαδηνξγάλσζε ηνπ θχθινπ δσήο, νη αιιαγέο ζηηο νηθνγελεηαθέο δνκέο θαη ζπκπεξηθνξέο, ε κεηαλάζηεπζε, θ.ά.- δεκηνπξγεί κεγάιεο πξνθιήζεηο γηα ηηο δεκφζηεο πνιηηηθέο ζε φιεο ηηο αλεπηπγκέλεο θνηλσλίεο. Πάλησο, κέρξη ζήκεξα ηδηαίηεξν βάξνο έρεη δνζεί ζηε βησζηκφηεηα ησλ ζπληαμηνδνηηθψλ 5

7 ζπζηεκάησλ, θπξίσο ζηηο ρψξεο πνπ εδψ θαη αξθεηά ρξφληα έρνπλ πηνζεηήζεη αλαδηαλεκεηηθά ζπζηήκαηα θνηλσληθήο πξνζηαζίαο. Η γήξαλζε ηνπ πιεζπζκνχ, φκσο, δελ αθνξά κφλν ηα ζπληαμηνδνηηθά ζπζηήκαηα. Δμίζνπ ζεκαληηθέο είλαη ε επηπηψζεηο ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη ηελ απαζρφιεζε, ηα ζπζηήκαηα πγείαο θαη πξφλνηαο, ηηο ππεξεζίεο παξνρήο καθξνρξφληαο θξνληίδαο, θ.ά. Απηφ πνπ πξνβιεκαηίδεη ηδηαίηεξα, φζνλ αθνξά ηελ απαζρφιεζε θαη ηελ αγνξά εξγαζίαο, είλαη ην γεγνλφο φηη, ελψ ν κέζνο φξνο δσήο απμάλεηαη ζε φιεο ηηο ρψξεο, ν κέζνο ρξφλνο παξακνλήο ζηελ αγνξά εξγαζίαο κεηψλεηαη θαη ηα άηνκα ηείλνπλ λα ζπληαμηνδνηνχληαη λσξίηεξα. Αλ ιεθζεί ππφςε ην γεγνλφο φηη ηα ηειεπηαία ρξφληα ν αξηζκφο ησλ γελλήζεσλ έρεη κεησζεί ζεκαληηθά θαη αλακέλεηαη λα ζπλερίζεη απηή ηελ αξλεηηθή πνξεία θαη ζην κέιινλ, θαζίζηαηαη θαλεξφ φηη κειινληηθά ν πιεζπζκφο εξγάζηκεο ειηθίαο ζα ζπξξηθλσζεί, ελψ παξάιιεια ζα κεηαβιεζεί ε ειηθηαθή δνκή ηνπ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ην πνζνζηφ ησλ αηφκσλ λεαξήο ειηθίαο ζα είλαη αξθεηά ρακειφηεξν απφ ηα ζεκεξηλά επίπεδα, ελψ αληίζεηα ην πνζνζηφ ησλ αηφκσλ κεγαιχηεξεο ειηθίαο ζα παξνπζηάδεηαη ζεκαληηθά απμεκέλν. Με άιια ιφγηα, ν πιεζπζκφο εξγάζηκεο ειηθίαο φρη κφλν ζα ζπξξηθλσζεί, αιιά παξάιιεια ζα γεξάζεη. Απηφ ην γεγνλφο ζε ζπλδπαζκφ κε ηε κείσζε ηεο παξακνλήο ησλ αηφκσλ ζηνλ εξγαζηαθφ βίν δεκηνπξγεί αξθεηά εξσηήκαηα ζρεηηθά κε ηε κειινληηθή επάξθεηα ζε εξγαηηθφ δπλακηθφ θαη ηηο πηζαλέο επηπηψζεηο ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο γήξαλζεο ζηελ ιεηηνπξγία ηεο αγνξάο εξγαζίαο θαη ηελ πνξεία ηεο απαζρφιεζεο. Αξθεηνί είλαη απηνί πνπ ππνζηεξίδνπλ φηη ε κεηαλάζηεπζε, ν ηξίηνο παξάγνληαο ησλ δεκνγξαθηθψλ εμειίμεσλ, κπνξεί λα απνηειέζεη κηα ιχζε ζην πξφβιεκα ηεο ζπξξίθλσζεο θαη ηεο γήξαλζεο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, ηνπ πιεζπζκνχ εξγάζηκεο ειηθίαο αιιά θαη, γεληθφηεξα, ηνπ ζπλνιηθνχ πιεζπζκνχ. Απηή ε άπνςε ζηεξίδεηαη ζην γεγνλφο φηη νη κεηαλάζηεο είλαη θπξίσο άηνκα λεαξήο ειηθίαο θαη, ζπλεπψο, κπνξνχλ λα ζπκβάιινπλ ζηελ αλαλέσζε ηνπ ζπλνιηθνχ πιεζπζκνχ θαη ζηελ αχμεζε ησλ πνζνζηψλ ζπκκεηνρήο ζηελ αγνξά εξγαζίαο ζηηο ρψξεο ππνδνρήο, αληηζηαζκίδνληαο θαηά απηφλ ηνλ ηξφπν ηε κειινληηθή ζπξξίθλσζε ηνπ πιεζπζκνχ. Σν κέγεζνο, φκσο, ηεο απαηηνχκελεο κεηαλάζηεπζεο πξνθεηκέλνπ απιψο θαη κφλν λα εμηζνξξνπεζνχλ νη ζπλέπεηεο ηεο γήξαλζεο είλαη εμαηξεηηθά κεγάιν, γεγνλφο πνπ θαζηζηά ηδηαίηεξα δχζθνιε ηελ δηαξθή εμαζθάιηζε ηφζν κεγάινπ κεγέζνπο κεηαλαζηεπηηθψλ εηζξνψλ. πγρξφλσο, ηίζεληαη ζέκαηα θνηλσληθήο απνδνρήο θαη ελζσκάησζεο ησλ κεηαλαζηψλ ζηηο ρψξεο πξννξηζκνχ. 6

8 Σν δήηεκα ηεο γήξαλζεο έρεη απαζρνιήζεη φινπο ηνπο κεγάινπο δηεζλείο νξγαληζκνχο, φπσο γηα παξάδεηγκα ηνλ Οξγαληζκφ Ηλσκέλσλ Δζλψλ (Ο.Η.Δ.), ηνλ Παγθφζκην Οξγαληζκφ Τγείαο (Π.Ο.Τ.), ηνλ Γηεζλή Οξγαληζκφ Δξγαζίαο (Γ.Ο.Δ.) θαη ηελ Παγθφζκηα Σξάπεδα. Μέρξη ζήκεξα έρνπλ δηεμαρζεί δχν παγθφζκηα ζπλέδξηα απφ ηνλ ΟΗΔ κε αληηθείκελν ηε γήξαλζε. Σν πξψην δηεμήρζε ζηε Βηέλλε ην 1982 θαη ην δεχηεξν ζηε Μαδξίηε ην Καη ηα δχν απνηέιεζαλ ζεκεία αλαθνξάο γηα ηε δηαρείξηζε ησλ πξνθιήζεσλ πνπ ζέηεη ε παγθφζκηα γήξαλζε. Σα θξάηε κέιε ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο (Δ.Δ.), κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ε Διιάδα, εκθαλίδνπλ παξφκνην δεκνγξαθηθφ ηνπίν κε απηφ πνπ απαληάηαη ζε παγθφζκην επίπεδν θαη αληηκεησπίδνπλ ηηο ίδηεο πξνθιήζεηο, φζνλ αθνξά ηηο επηπηψζεηο ησλ δεκνγξαθηθψλ κεηαβνιψλ. Δπνκέλσο, απαηηνχληαη νη θαηάιιειεο πνιηηηθέο πξνθεηκέλνπ ε Έλσζε λα επηηχρεη ηνπο ζηφρνπο πνπ ηέζεθαλ ζηε Ληζζαβφλα ην θαη αλαζεσξήζεθαλ ην γηα ηελ απαζρφιεζε, ηε βηψζηκε νηθνλνκηθή αλάπηπμε θαη ηελ θνηλσληθή ζπλνρή. ηφρνο ηεο παξνχζαο εξγαζίαο είλαη λα δηεξεπλήζεη ηηο επηπηψζεηο ησλ δεκνγξαθηθψλ εμειίμεσλ ζηελ απαζρφιεζε θαη ζηελ αγνξά εξγαζίαο, ηφζν ζε επξσπατθφ φζν θαη ζε εζληθφ επίπεδν. Πξνθεηκέλνπ λα επηηεπρζεί απηφο ν ζθνπφο, επηρεηξείηαη αξρηθά κηα παξνπζίαζε ησλ δεκνγξαθηθψλ εμειίμεσλ ζηελ Δ.Δ. θαη ζηελ Διιάδα, φζνλ αθνξά ηνλ ζπλνιηθφ πιεζπζκφ θαη ην εξγαηηθφ δπλακηθφ, ελψ παξάιιεια γίλεηαη κηα πξνζπάζεηα λα αλαδεηεζνχλ ηα αίηηα πνπ νδήγεζαλ ζε απηέο ηηο εμειίμεηο. Δλ ζπλερεία, αλαιχνληαη νη επηπηψζεηο ησλ δεκνγξαθηθψλ δεδνκέλσλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη πην ζπγθεθξηκέλα ζηελ παξαγσγηθφηεηα ηεο εξγαζίαο, ζηελ απαζρφιεζε θαη ζηελ αλεξγία. Παξνπζηάδνληαη νη γεληθέο πνιηηηθέο κε ζηφρν ηελ αχμεζε ηεο ζπκκεηνρήο ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ, θαζψο θαη ε πνιηηηθή ηεο ελεξγνχο γήξαλζεο, θαη δηαηππψλεηαη ε αλάγθε γηα κηα νινθιεξσκέλε ζηξαηεγηθή δηαρείξηζεο ησλ αλζξσπίλσλ πφξσλ φζνλ αθνξά ηελ εξγαζία θαη ηελ απαζρφιεζε. Αλαιχεηαη ε ζεκαζία ηεο ελεξγνχο γήξαλζεο γηα ην κέιινλ ηεο απαζρφιεζεο θαη ηεο αγνξάο εξγαζίαο θαη παξνπζηάδνληαη νη παξάγνληεο πνπ δξνπλ αλαζηαιηηθά ζηελ πνξεία πξνο ηελ ελεξγφ γήξαλζε, θαζψο θαη ε ξφινο ηεο Δ.Δ. ζηελ πξνψζεζε ηεο ζπγθεθξηκέλεο πνιηηηθήο. Δπίζεο, παξνπζηάδεηαη ε πεξίπησζε ηεο Διιάδαο ζε ζρέζε κε ηελ ελεξγφ γήξαλζε θαη κειεηνχληαη δχν πεξηπηψζεηο κεγάισλ ειιεληθψλ επηρεηξήζεσλ, φζνλ αθνξά ηελ πνιηηηθή δηαρείξηζεο ηεο ειηθίαο. Δμεηάδνληαη ηα πεξηζψξηα βειηίσζεο θαη γελίθεπζεο ησλ δξάζεσλ γηα ηε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο κεηαμχ ησλ ειιεληθψλ 7

9 επηρεηξήζεσλ θαη θαηαβάιιεηαη πξνζπάζεηα λα δηεξεπλεζεί ν ξφινο ηνπ θξάηνπο ζηελ πξνψζεζε ηεο πνιηηηθήο ηεο ελεξγνχο γήξαλζεο. Σέινο, αλαθέξνληαη ηα ζπκπεξάζκαηα γηα ηηο επηπηψζεηο ησλ δεκνγξαθηθψλ κεηαβνιψλ ζηνλ ηνκέα ηεο απαζρφιεζεο θαη ηεο αγνξάο εξγαζίαο θαη δηαηππψλνληαη πξνηάζεηο πνιηηηθήο ζρεηηθά κε ην ζέκα. Σν πιηθφ γηα ηελ πξνζέγγηζε ηνπ ζέκαηνο αληιήζεθε απφ θείκελα ηεο Δ.Δ. θαη άιισλ δηεζλψλ νξγαληζκψλ, θαζψο θαη απφ ηελ ειιεληθή θαη μελφγισζζε αξζνγξαθία θαη βηβιηνγξαθία. Δπραξηζηψ ζεξκά ηελ θα. Μαξία Αιεμίνπ, Γηεπζχληξηα εηαηξηθήο θνηλσληθήο επζχλεο ηνπ Οκίινπ ΣITAN, θαη ηνλ θ. Αιέμαλδξν Κξφθν, Γηεπζπληή ηνπ ηκήκαηνο πξνγξακκαηηζκνχ θαη ζηειέρσζεο ηεο δηεχζπλζεο αλζξψπηλνπ δπλακηθνχ ηεο εηαηξείαο INTRACOM, γηα ην ρξφλν πνπ κνπ δηέζεζαλ θαη ηηο πιεξνθνξίεο πνπ κνπ παξείραλ ζρεηηθά κε ηηο δξάζεηο ησλ νξγαληζκψλ ζηνπο νπνίνπο αλήθνπλ, φζνλ αθνξά ζηελ πνιηηηθή δηαρείξηζεο ησλ αλζξσπίλσλ πφξσλ θαη αλάπηπμεο ηνπ αλζξψπηλνπ δπλακηθνχ. 8

10 2. Γεκνγξαθηθέο Δμειίμεηο ε φιε ηελ αλζξψπηλε ηζηνξία, ν ξπζκφο αλάπηπμεο ηνπ παγθφζκηνπ πιεζπζκνχ ππήξμε γεληθά ηδηαίηεξα ρακειφο. Σα επίπεδα αχμεζεο ηνπ πιεζπζκνχ άξρηζαλ ζηαδηαθά λα απμάλνληαη ηνλ 17 ν θαη ηνλ 18 ν αηψλα, θαζψο ηα επίπεδα ζλεζηκφηεηαο άξρηζαλ λα κεηψλνληαη. ε παγθφζκην επίπεδν, ην επίπεδν αχμεζεο ηνπ πιεζπζκνχ ζεκείσζε ξαγδαία αχμεζε ηνλ 20 ν αηψλα, αγγίδνληαο ην πςειφηεξν επίπεδν (2% εηεζίσο) κεηαμχ Έθηνηε, ν ξπζκφο αχμεζεο ηνπ πιεζπζκνχ δηαξθψο κεηψλεηαη, θπξίσο ιφγσ ηεο κείσζεο ηεο γνληκφηεηαο ζηνλ αλαπηπζζφκελν θφζκν, θηάλνληαο ην 1,21% εηεζίσο κεηαμχ , θαη αλακέλεηαη λα κεησζεί πεξηζζφηεξν (0,37% εηεζίσο) κεηαμχ Η θχξηα δεκνγξαθηθή ζπλέπεηα ηεο κεησκέλεο γνληκφηεηαο, θπξίσο αλ ζπλδπάδεηαη κε αχμεζε ηνπ πξνζδφθηκνπ δσήο, είλαη ε γήξαλζε ηνπ πιεζπζκνχ. Καζψο ν πιεζπζκφο γεξάζθεη, απμάλεη ε αλαινγία ησλ πην ειηθησκέλσλ θαη κεηψλεηαη ε αλαινγία ησλ λεφηεξσλ αηφκσλ ζηνλ ζπλνιηθφ πιεζπζκφ. Σν 1950 κφιηο ην 8% ηνπ παγθφζκηνπ πιεζπζκνχ ήηαλ ειηθίαο 60 εηψλ θαη άλσ. Μέρξη ην 2005 ε αλαινγία απηή απμήζεθε ζε 10% θαη ην 2050 αλακέλεηαη λα θηάζεη ην 22%. Αληίζεηα ην πνζνζηφ ησλ παηδηψλ (άηνκα ειηθίαο 0-14 εηψλ) επί ηνπ ζπλνιηθνχ πιεζπζκνχ αλακέλεηαη φηη ζα κεησζεί ηα επφκελα 45 ρξφληα απφ 28% ζε 20%. εκαληηθή αλακέλεηαη λα είλαη θαη ε αχμεζε ηνπ πνζνζηνχ ησλ ππεξειίθσλ νη νπνίνη ην 2005 αληηπξνζψπεπαλ ην 1,3% ηνπ παγθφζκηνπ πιεζπζκνχ, ελψ ην 2050 αλακέλεηαη φηη ζα αληηπξνζσπεχνπλ ην 4,3%. χκθσλα, κε φια ηα δηαζέζηκα δεκνγξαθηθά ζηνηρεία, ν κέζνο φξνο ειηθίαο αλά ηελ πθήιην εκθαλίδεη αλνδηθέο ηάζεηο. Ιδηαίηεξα ζηηο αλεπηπγκέλεο ρψξεο, ν ξπζκφο κεηαβνιήο ηεο ειηθηαθήο ππξακίδαο εκθαλίδεηαη πςειφο θαη ε δηαδηθαζία γήξαλζεο ηνπ πιεζπζκνχ επηηαρχλεηαη δηαξθψο. Η Δπξψπε δελ απνηειεί εμαίξεζε φζνλ αθνξά ηηο δεκνγξαθηθέο ηάζεηο, φπσο απηέο έρνπλ δηακνξθσζεί ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο. Σν ίδην ηζρχεη θαη γηα ηελ Δ.Δ., ε νπνία γεξλά, αλ θαη νθείινπκε λα επηζεκάλνπκε φηη πθίζηαληαη δηαθνξνπνηήζεηο κεηαμχ ησλ θξαηψλ κειψλ, θαη θπξίσο κεηαμχ ησλ δηαθφξσλ πεξηνρψλ. 1 UN, World Population Prospects: The 2004 Revision. 9

11 2.1. Tν ζεκεξηλό δεκνγξαθηθό ηνπίν ζηελ Δ.Δ. θαη νη αλακελόκελεο εμειίμεηο Η ζηαδηαθή ζπξξίθλσζε θαη νη πξνβιεπφκελεο αιιαγέο ζηελ θαηά ειηθία δηάξζξσζε ηνπ ζπλνιηθνχ πιεζπζκνχ θαη ηνπ πιεζπζκνχ ζε ειηθία εξγαζίαο είλαη αλακθηζβήηεηα δχν απφ ηα ζεκαληηθφηεξα ζηνηρεία ηα νπνία ζπλζέηνπλ ην λέν δεκνγξαθηθφ ηνπίν ηεο Δ.Δ., φπσο δηακνξθψλεηαη ζήκεξα θαη ζα ζπλερίζεη λα δηακνξθψλεηαη θαηά ηηο επφκελεο δεθαεηίεο. Η Δπξψπε πθίζηαηαη ζήκεξα κηα άλεπ πξνεγνπκέλνπ δεκνγξαθηθή αιιαγή. Σν 2003 ε θπζηθή αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ ζηελ Δπξψπε ήηαλ κφιηο 0.04% εηεζίσο ηα λέα θξάηε κέιε, κε εμαίξεζε ηελ Κχπξν θαη ηε Μάιηα, ήξζαλ αληηκέησπα κε κείσζε ηνπ πιεζπζκνχ ηνπο. Σν επίπεδν ηεο γνληκφηεηαο ζε φιε ηελ Δπξψπε είλαη θάησ απφ ην φξην πνπ ζεσξείηαη απαξαίηεην γηα ηελ αλαλέσζε ηνπ πιεζπζκνχ (πεξίπνπ 2,1 παηδηά αλά γπλαίθα), ελψ ζε πνιιά θξάηε κέιε έρεη πέζεη θάησ απφ ηα 1,5 παηδηά αλά γπλαίθα. ε πνιιέο ρψξεο, ε κεηαλάζηεπζε έρεη απνθηήζεη δσηηθή ζεκαζία γηα ηε δηαζθάιηζε ηεο αχμεζεο ηνπ πιεζπζκνχ. Ο πιεζπζκφο ηεο Έλσζεο αλακέλεηαη λα ζεκεηψζεη κηα κηθξή αχμεζε κέρξη ην 2025, ράξε ζηε κεηαλάζηεπζε, πξηλ αξρίζεη λα κεηψλεηαη. χκθσλα κε ην βαζηθφ ζελάξην ηεο Eurostat 2, ν πιεζπζκφο ηεο Δ.Δ.-25 εθηηκάηαη φηη απφ 461 εθαηνκκχξηα πνπ ήηαλ ην 2005 ζα θηάζεη ην 2025 ηα 469,5 εθαηνκκχξηα (+2%) θαη ελ ζπλερεία ζα κεησζεί ζηα 468,7 εθαηνκκχξηα ην Αμηνζεκείσην είλαη ην γεγνλφο φηη 55 απφ ηηο 211 πεξηνρέο ηεο Δ.Δ.-15 ήδε είδαλ ηνλ πιεζπζκφ ηνπο λα κεηψλεηαη θαηά ην δεχηεξν κηζφ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 90. Σν ίδην παξαηεξήζεθε ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηνρέο ησλ λέσλ θξαηψλ κειψλ (35 απφ ηηο 55 πεξηνρέο), θπξίσο εμαηηίαο ηεο θπζηθήο κείσζεο ηνπ πιεζπζκνχ θαη ηεο κεηαλάζηεπζεο 3. Σα θξάηε κέιε ησλ νπνίσλ ν πιεζπζκφο δελ αλακέλεηαη λα κεησζεί πξηλ ην 2050 αληηπξνζσπεχνπλ κφλν έλα κηθξφ κέξνο ηνπ ζπλνιηθνχ πιεζπζκνχ ηεο Έλσζεο. Απφ ηα πέληε κεγαιχηεξα θξάηε κέιε ηεο Δ.Δ., κφλν ε Μεγάιε Βξεηαλία θαη ε Γαιιία ζα δνπλ ηνπο πιεζπζκνχο ηνπο λα απμάλνληαη κεηαμχ (+8% θαη +9% αληίζηνηρα). Η Ιζπαλία ζα αληηκεησπίζεη αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ ηεο ηάμεο ηνπ 5,7% κεηαμχ , θαη ελ ζπλερεία κείσζε ηεο ηάμεο ηνπ 0,8% κεηαμχ ε θάπνηα θξάηε κέιε ν πιεζπζκφο ζα αξρίζεη λα κεηψλεηαη πξηλ ην 2 Eurostat s baseline scenario, used for population forecasting, provisional results December Regions NUTS 2. Source: Third report on cohesion, February

12 2015, θαη ζε θάπνηεο πεξηπηψζεηο ε κείσζε ζα είλαη κεγαιχηεξε ηεο ηάμεο ηνπ 10-15% κέρξη ην Όζνλ αθνξά ζηηο ππνςήθηεο πξνο πξνζρψξεζε ρψξεο, νη πξνβιέςεηο γηα ηε Βνπιγαξία θαη ηε Ρνπκαλία δείρλνπλ αξλεηηθή αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ (-34.4% θαη -22.8% αληίζηνηρα κέρξη ην 2050), θαη ην ίδην πξνβιέπεηαη θαη γηα ηελ πεξίπησζε ηεο Κξναηίαο(-19%) ζχκθσλα κε πξνβιέςεηο ησλ Ηλσκέλσλ Δζλψλ 4. Ο πιεζπζκφο ηεο Σνπξθίαο αληίζεηα αλακέλεηαη λα απμεζεί πεξίπνπ θαηά 38% κεηαμχ 2005 θαη H ηάζε κείσζεο ηνπ πιεζπζκνχ ζηελ Δπξψπε γίλεηαη αθφκε πην έληνλε φηαλ ιεθζεί ππφςε ν πιεζπζκφο εξγάζηκεο ειηθίαο (15-64 εηψλ), ν νπνίνο αλακέλεηαη φηη κεηαμχ 2005 θαη 2030 ζα κεησζεί θαηά 20,8 εθαηνκκχξηα. Απηφ πνπ πξνβιεκαηίδεη, φκσο, ηελ επξσπατθή ήπεηξν δελ είλαη κφλν ε ζπλνιηθή κείσζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ πνπ αλακέλεηαη θαηά ηηο επφκελεο δεθαεηίεο ε νπνία ζπλεπάγεηαη κείσζε ηνπ δπλεηηθνχ Α.Δ.Π. αιιά θαη ε γεληθφηεξε γήξαλζε πνπ ζα παξαηεξεζεί ζηελ ειηθηαθή δηάξζξσζή ηνπ θαη ε νπνία ζα αλαιπζεί ζηε ζπλέρεηα. Δθηφο απφ ηε γήξαλζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, φκσο, θαη ε ίδηα ε δνκή ηεο θνηλσλίαο αιιάδεη ξαγδαία. Οη νηθνγελεηαθέο δνκέο αιιάδνπλ: ππάξρνπλ πεξηζζφηεξνη εξγαδφκελνη κεγαιχηεξεο ειηθίαο (55-64 εηψλ), πεξηζζφηεξνη ειηθησκέλνη (65-79 εηψλ) θαη ππέξγεξνη πνιίηεο (80+), ιηγφηεξα παηδηά θαη λένη άλζξσπνη θαη ιηγφηεξνη ελήιηθνη εξγάζηκεο ειηθίαο (Παξάξηεκα, Γηάγξακκα 9.1.). πγθεθξηκέλα, νη λένη ελήιηθεο εηψλ αλακέλεηαη λα κεησζνχλ θαηά έλα πνζνζηφ ηεο ηάμεο ηνπ 16% κεηαμχ 2010 θαη 2030, ελψ κείσζε ζα παξνπζηάζνπλ θαη νη εξγαδφκελνη ειηθίαο εηψλ κεηά ην Η ειηθηαθή νκάδα εηψλ αλακέλεηαη λα παξνπζηάζεη αχμεζε θαηά ην ίδην ρξνληθφ δηάζηεκα, πξηλ αξρίζεη λα παξνπζηάδεη θαη απηή θάκςε πξνο γεξαηφηεξεο ειηθηαθέο νκάδεο. Σα ειηθησκέλα άηνκα εηψλ αλακέλεηαη λα απμεζνχλ θαηά 37,4% κέρξη ην 2030, ελψ ηα ππέξγεξα άηνκα ειηθίαο άλσ ησλ 80 εηψλ αλακέλεηαη λα απμεζνχλ θαηά 17,1% κέρξη ην 2010 θαη λα θαηαγξάςνπλ επηπιένλ αχμεζε ηεο ηάμεσο ηνπ 57,1% κέρξη ην πλεπψο, ην πνζνζηφ πνπ θαηέρνπλ νη ππεξήιηθεο ζην ζχλνιν ηνπ πιεζπζκνχ αλακέλεηαη λα απμεζεί απφ 18,8% πνπ είλαη ζήκεξα ζην 34,7% ην 2030 (Πίλαθαο 2.1). 4 UN, World Population Prospects: The 2004 Revision. 11

13 Πίλαθαο 2.1.: Πξνβιέςεηο γηα ηελ εμέιημε ηνπ πιεζπζκνύ ζηελ Δ.Δ.-25 κεηαμύ Βαζικό ζενάπιο ηηρ Eurostat, Ε.Ε πλνιηθόο πιεζπζκόο -2,1% +1,2% +1,1% -4,3% Παηδηά (0-14) -19,4% -3,2% -8,9% -8,6% Νένη άλζξσπνη (15-24) -25,0% -4,3% -12,3% -10,6% Νένη ελήιηθεο (25-39) -25,8% -4,1% -16,0% -8,0% Δλήιηθεο (40-54) -19,5% +4,2% -10,0% -14,1% Άηνκα κεγαιχηεξεο ειηθίαο +8,7% +9,6% +15,5% -14,1% (55-64) Ηιηθησκέλνη (65-79) +44,1% +3,4% +37,4% +1,5% Τπεξήιηθεο (80+) +180,5% +17,1% +57,1% +52,4% Πεγή: Eurostat, Όιεο απηέο νη αιιαγέο ζηελ αχμεζε αιιά θαη ηε ζχλζεζε ηνπ πιεζπζκνχ ηεο Δ.Δ. είλαη θαλεξφ φηη ζέηνπλ λέεο πξνθιήζεηο ζηελ νηθνλνκηθή δηάζηαζε ηεο Έλσζεο, ηελ αγνξά εξγαζίαο θαη ηα ζπζηήκαηα θνηλσληθήο πξνζηαζίαο. Απηέο νη πξνθιήζεηο ζην κέιινλ πξφθεηηαη λα εληαζνχλ, ζχκθσλα κε ηα ππάξρνληα ζελάξηα γηα ηελ εμέιημε ηνπ πιεζπζκνχ (Γηάγξακκα 2.1), θαη ζπλεπψο, είλαη απαξαίηεηε ε αλάπηπμε πνιηηηθψλ ζε επξσπατθφ θαη εζληθφ επίπεδν γηα ηελ αληηκεηψπηζε απηψλ ησλ πξνθιήζεσλ. Γηάγξακκα 2.1: Η γήξαλζε ηνπ επξσπατθνύ πιεζπζκνύ 12

14 Αμίδεη, φκσο, πξσηίζησο λα δνχκε πνηνη είλαη νη βαζηθνί παξάγνληεο πνπ νδήγεζαλ ζε απηέο ηηο δεκνγξαθηθέο εμειίμεηο Βαζηθνί παξάγνληεο πνπ ζπλέβαιιαλ ζηελ παξαηεξνύκελε γήξαλζε ηνπ πιεζπζκνύ Οη δεκνγξαθηθέο αιιαγέο πνπ παξαηεξνχληαη ζήκεξα ζηελ Δπξψπε είλαη απνηέιεζκα ηξηψλ βαζηθψλ ηάζεσλ: ησλ ζπλερηδφκελσλ ρακειψλ επηπέδσλ γελλεηηθφηεηαο, ηνπ δηαξθψο απμαλφκελνπ αξηζκνχ ησλ αηφκσλ άλσ ησλ 60 εηψλ θαη ηεο ζπλερηδφκελεο αχμεζεο ηνπ πξνζδφθηκνπ δσήο. Όζνλ αθνξά ζηε γελλεηηθφηεηα, νη κεηαβνιέο ηεο γνληκφηεηαο ζηε δηάξθεηα ηεο κεηαπνιεκηθήο πεξηφδνπ ραξαθηεξίζηεθε απφ ηε ζεκαληηθή αλάθακςε ηεο πεξηφδνπ , γλσζηή θαη σο baby boom, ε νπνία ελ ζπλερεία ζπλνδεχηεθε απφ ζεκαληηθή ζπξξίθλσζε ηνπ αξηζκνχ ησλ γελλήζεσλ, γλσζηή θαη σο baby bust. Η γεληά ηνπ baby boom απέθηεζε ιηγφηεξα παηδηά απφ φηη νη πξνεγνχκελεο γεληέο εμαηηίαο πνιιψλ παξαγφλησλ, φπσο νη δπζθνιίεο ζηελ εχξεζε εξγαζίαο θαη ε θαζπζηέξεζε ζηελ επαγγεικαηηθή απνθαηάζηαζε, ε έιιεηςε ή ην πςειφ θφζηνο ηεο ζηέγαζεο, ε κεγαιχηεξε ειηθία ησλ γνληψλ θαηά ηελ γέλλεζε ηνπ πξψηνπ παηδηνχ γεγνλφο πνπ θαζηζηά δπζρεξή ηελ απφθηεζε πνιιψλ ηέθλσλ, ε κεγαιχηεξε δηάξθεηα ησλ ζπνπδψλ, νη δηαθνξεηηθέο απαηηήζεηο ηεο εξγαζηαθήο δσήο θαη νη δηαθνξεηηθέο επηινγέο φζνλ αθνξά ηελ νηθνγελεηαθή δσή. Η κείσζε ηεο γνληκφηεηαο μεθίλεζε αξρηθά ζηε Βφξεηα θαη Γπηηθή Δπξψπε, θαη ζηε ζπλέρεηα αθνινχζεζε ε Νφηηα Δπξψπε κε κηα θαζπζηέξεζε 10 πεξίπνπ εηψλ θαη ε Κεληξηθή Δπξψπε κε κηα θαζπζηέξεζε 20 εηψλ. Παξά ηελ θαζπζηέξεζε ζηε κείσζε ηεο γνληκφηεηαο ζηελ Νφηηα θαη Κεληξηθή Δπξψπε, ηα πνζνζηά γνληκφηεηαο ζε απηέο ηηο δχν πεξηνρέο είλαη ζήκεξα ρακειφηεξα απφ ηα πνζνζηά γνληκφηεηαο ζηε Γπηηθή θαη Βφξεηα Δπξψπε, γεγνλφο πνπ ζεκαίλεη φηη νη δηάθνξεο πεξηνρέο ηεο Δ.Δ. βαζηθά αθνινπζνχλ ηελ ίδηα κεηαβαηηθή πνξεία κε ζεκαληηθέο δηαθνξέο φζνλ αθνξά ηηο θάζεηο ησλ αιιαγψλ 5. ήκεξα, ην επίπεδν ηεο γνληκφηεηαο ζε φιε ηελ Δπξψπε είλαη θάησ απφ ην φξην πνπ ζεσξείηαη απαξαίηεην γηα ηελ αλαλέσζε ηνπ πιεζπζκνχ (πεξίπνπ 2,1 παηδηά αλά γπλαίθα), ελψ ζε νξηζκέλα θξάηε κέιε, θπξίσο ησλ λφηησλ θαη 5 COM(2005) 94 final 13

15 αλαηνιηθψλ επξσπατθψλ ρσξψλ, έρεη πέζεη θάησ απφ ηα 1,3 παηδηά αλά γπλαίθα. Η δηαηήξεζε ηεο γνληκφηεηαο ζε επίπεδα θάησ απφ ηα απαξαίηεηα επίπεδα αληηθαηάζηαζεο ησλ γελεψλ νδεγεί ζε ζηαδηαθή ζπξξίθλσζε ηνπ πιεζπζκνχ. Οπζηαζηηθά, ηα ρακειά επίπεδα γνληκφηεηαο νδεγνχλ ζε κε-αληηθαηάζηαζε ησλ γελεψλ νη νπνίεο γελλήζεθαλ κεηά ην Β Παγθφζκην Πφιεκν. πλεπψο, ζηαδηαθά, ν αξηζκφο ησλ ζαλάησλ ζα ππεξέρεη ηνπ αξηζκνχ ησλ γελλήζεσλ νδεγψληαο ζε αξλεηηθή θπζηθή αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ (Κηθίιηαο, Μπάγθαβνο, Σήληνο θαη Υιέηζνο, 2001). Δθηφο, φκσο, απφ ηελ αχμεζε ηεο ππνγελλεηηθφηεηαο, απμάλεη ζπλερψο θαη ν αξηζκφο ησλ αηφκσλ άλσ ησλ 60 εηψλ. Απηή ε αχμεζε νθείιεηαη θπξίσο ζην θαηλφκελν ηνπ baby boom, πνπ φπσο πξναλαθέξζεθε έιαβε ρψξα θαηά ηελ πεξίνδν πνπ αθνινχζεζε ηε ιήμε ηνπ Β Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ. Σα άηνκα πνπ γελλήζεθαλ απηή ηελ πεξίνδν, δεκηνπξγνχλ ζεκαληηθή κεηαβνιή ζηνλ αξηζκφ ησλ αηφκσλ πνπ πεξηιακβάλεη θάζε ειηθηαθή νκάδα. Σψξα πηα ε γεληά απηή πιεζηάδεη ζε ειηθία εμφδνπ απφ ην εξγαηηθφ δπλακηθφ, απμάλνληαο ηνλ αξηζκφ ησλ αηφκσλ πνπ αλήθνπλ ζηελ ζπγθεθξηκέλε ειηθηαθή νκάδα, γεγνλφο πνπ αλακέλεηαη λα επεξεάζεη ζεκαληηθά ηελ αγνξά εξγαζίαο θαη ηελ νηθνλνκηθή πξαγκαηηθφηεηα ηεο Δπξψπεο (Coomans, 2001 Σαπεηλφο, 2001). Απηή ε δηαξθήο αχμεζε ησλ εξγαδνκέλσλ άλσ ησλ 60 ζα ζηακαηήζεη ην 2030 πεξίπνπ, φηαλ ε γεληά ηνπ baby boom ζα αλήθεη πιένλ ζηνπο ειηθησκέλνπο. Έλαο ηξίηνο, πνιχ ζεκαληηθφο παξάγνληαο, πνπ επζχλεηαη γηα ην λέν δεκνγξαθηθφ ηνπίν ηεο Δ.Δ. είλαη ε κείσζε ηεο ζλεζηκφηεηαο θαη ε ζπλερηδφκελε αχμεζε ηνπ πξνζδφθηκνπ δσήο. Απηή ε αχμεζε νθείιεηαη, θπξίσο, ζηελ ζεκαληηθή πξφνδν πνπ έρεη ζεκεησζεί ζηηο ππεξεζίεο πγείαο, θαζψο θαη ζην πςειφ επίπεδν δηαβίσζεο ζηηο πεξηζζφηεξεο πεξηνρέο ηεο Δ.Δ. Απνηέιεζκα απηψλ ησλ επηηεπγκάησλ ηνπ ζχγρξνλνπ πνιηηηζκνχ θαη ηνπ θνηλσληθνχ θεθηεκέλνπ ηεο Κνηλφηεηαο είλαη ε ζπλερφκελε αχμεζε ηνπ πξνζδφθηκνπ πγηνχο δσήο γηα ηνπο επξσπαίνπο πνιίηεο. Η ηάζε απηή αλακέλεηαη λα ζπλερηζηεί ζην κέιινλ, κε ηελ ςαιίδα κεηαμχ ηνπ πξνζδφθηκνπ δσήο αλδξψλ θαη γπλαηθψλ λα θιείλεη. χκθσλα κε εθηηκήζεηο ηεο Δπξσπατθήο Δπηηξνπήο 6 κειινληηθά ζα είλαη ζχλεζεο θαηλφκελν λα πθίζηαληαη ηέζζεξηο γελεέο κέζα ζηελ ίδηα νηθνγέλεηα. 6 COM(2005) 94 final 14

16 Οη δεκνγξαθηθέο εμειίμεηο, βέβαηα, πνπ αθνξνχλ ην ζχλνιν ηνπ πιεζπζκνχ επεθηείλνληαη θαη επεξεάδνπλ έληνλα ην κέγεζνο θαη ηε ζχλζεζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, δηακνξθψλνληαο λέεο ζπλζήθεο θαη δεκηνπξγψληαο λέεο αλάγθεο ζηελ απαζρφιεζε θαη ζηελ αγνξά εξγαζίαο Οη αιιαγέο ζην κέγεζνο θαη ηε ζύλζεζε ηνπ εξγαηηθνύ δπλακηθνύ ηεο Δ.Δ. θαη ε ζεκαζία ηνπο γηα ηελ αγνξά εξγαζίαο Η πξαγκαηηθφηεηα, φπσο θαηαγξάθεηαη κέζα απφ ηηο ζηαηηζηηθέο ησλ παγθφζκησλ νξγαληζκψλ, θαηαδεηθλχεη φηη ε πθήιηνο γεξλά (Παξάξηεκα, Γηαγξ. 9.2.). Σν θαηλφκελν έρεη θαζνιηθή ηζρχ θαη αθνξά φιεο ηηο επείξνπο, άλεπ εμαηξέζεσλ. Οη πηέζεηο πνπ αζθνχληαη απφ έλαλ δηαξθψο γεξάζθνληα πιεζπζκφ ζην νηθνλνκηθφ θαη θνηλσληθφ επίπεδν, φπσο απηφ έρεη δηακνξθσζεί κεηαπνιεκηθά, είλαη κεγάιεο. ηελ πεξίπησζε ηνπ ΟΟΑ, γηα παξάδεηγκα, ε γήξαλζε ηνπ πιεζπζκνχ είλαη κηα απφ ηηο πην ζεκαληηθέο πξνθιήζεηο πνπ αληηκεησπίδνπλ νη ρψξεο κέιε ηνπ, νη νπνίεο θαηά ηα επφκελα 50 ρξφληα ζα αληηκεησπίζνπλ κηα ξαγδαία αχμεζε ηνπ αξηζκνχ ησλ ειηθησκέλσλ αηφκσλ ζην ζχλνιν ηνπ πιεζπζκνχ ηνπο θαη παξάιιεια κηα κεγάιε κείσζε ζην πνζνζηφ ηνπ λεαξνχ πιεζπζκνχ εξγάζηκεο ειηθίαο. Πην αλαιπηηθά, ζηηο πεξηζζφηεξεο ρψξεο ηνπ ΟΟΑ αλακέλεηαη φηη ν αξηζκφο ησλ εξγαδνκέλσλ πνπ ζα ζπληαμηνδνηνχληαη θάζε ρξφλν, κειινληηθά ζα απμεζεί ξαγδαία θαη ηειηθά ζα μεπεξάζεη ηνλ αξηζκφ ησλ λενεηζεξρφκελσλ αηφκσλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο. χκθσλα κε εθηηκήζεηο ηνπ Οξγαληζκνχ, αλ δελ ιάβεη ρψξα θάπνηα αιιαγή ζηηο πνιηηηθέο εξγαζίαο θαη ζπληαμηνδφηεζεο, ε αλαινγία ησλ αλελεξγψλ ειηθησκέλσλ πνπ αληηζηνηρεί ζε θάζε εξγαδφκελν ζρεδφλ ζα δηπιαζηαζηεί, θηάλνληαο απφ 38% ην 2000 ζε πεξηζζφηεξν απφ 70% ην , γεγνλφο πνπ αλακέλεηαη λα αζθήζεη ζεκαληηθή πίεζε ζηα δεκφζηα νηθνλνκηθά ησλ θξαηψλ θαη λα επεξεάζεη αξλεηηθά ην επίπεδν δηαβίσζεο ησλ θαηνίθσλ ηνπο 8. χκθσλα κε ηηο ίδηεο εθηηκήζεηο, ζηελ Δπξψπε, κέρξη ην 2050, είλαη πηζαλφ λα αληηζηνηρεί έλαο αλελεξγφο ειηθησκέλνο 7 OECD (2006), Ageing and Employment Policies: Live longer, Work longer, Report. 8 Γηα παξάδεηγκα, αλ παξακείλνπλ ακεηάβιεηα ηα επίπεδα ζπκκεηνρήο ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ θαη ε αχμεζε ηεο παξαγσγηθφηεηαο, ε αχμεζε ηνπ θαηά θεθαιή ΑΔΠ ζηηο ρψξεο ηνπ ΟΟΑ ζα κεησζεί ζε πεξίπνπ 1,7% εηεζίσο ηηο επφκελεο ηξεηο δεθαεηίεο, δειαδή πεξίπνπ 30% ιηγφηεξν απφ φηη ήηαλ ην επίπεδφ ηνπ θαηά θεθαιή ΑΔΠ κεηαμχ 1970 θαη

17 ζε θάζε εξγαδφκελν, πξνθαιψληαο ηηο ίδηεο αξλεηηθέο ζπλέπεηεο ζηηο επξσπατθέο ρψξεο. Πην ζπγθεθξηκέλα, αλ θαη ην θαηλφκελν ηεο γήξαλζεο δελ απνηειεί κηα λέα εμέιημε γηα ηνπο πιεζπζκνχο ηεο Δ.Δ., νη δεκνγξαθηθέο εμειίμεηο πνπ ιακβάλνπλ ρψξα ζηελ Έλσζε αλακέλεηαη λα εληαζνχλ ηδηαίηεξα γηα ηηο ρψξεο ζηηο νπνίεο θαηά ην παξειζφλ παξαηεξήζεθαλ ζεκαληηθέο αληζνξξνπίεο ζηελ εμέιημε ηεο γνληκφηεηαο. Δίλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη φζν πην έληνλν ήηαλ ην θαηλφκελν ηεο αχμεζεο ησλ γελλήζεσλ θαηά ηελ πξψηε κεηαπνιεκηθή πεξίνδν, baby boom, θαη φζν πην ζεκαληηθή ε ζπξξίθλσζε ησλ γελλήζεσλ πνπ αθνινχζεζε ηηο επφκελεο δεθαεηίεο, baby bust, ηφζν ην κέγεζνο θαη ν ξπζκφο αχμεζεο ηεο δεκνγξαθηθήο γήξαλζεο ζα εληαζεί ζην κέιινλ. Η εμέιημε απηή βέβαηα επεξεάδεη, εθηφο απφ ην ζχλνιν ηνπ πιεζπζκνχ, θαη ηνλ πιεζπζκφ εξγάζηκεο ειηθίαο θαζψο έλα κεγάιν κέξνο ηνπ ζεκεξηλνχ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ απνηειείηαη απφ εξγαδφκελνπο πνπ αλήθνπλ ζηε γεληά ηνπ baby boom. Πην αλαιπηηθά, ήδε ζε πνιιέο επξσπατθέο ρψξεο απφ ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1990, ν πιεζπζκφο ζε ειηθία εξγαζίαο απμάλεηαη κε ξπζκνχο βξαδχηεξνπο απφ απηνχο ηνπ παξειζφληνο. Η επηβξάδπλζε απηή πξνβιέπεηαη φηη ζα ζπλερηζηεί ζην κέιινλ, κε άκεζε ζπλέπεηα ην ελ δπλάκεη εξγαηηθφ δπλακηθφ λα ζηακαηήζεη λα απμάλεη θαη ζηαδηαθά λα αξρίζεη λα κεηψλεηαη. Όπσο αλαθέξζεθε πην πάλσ, ην επίπεδν ηεο γνληκφηεηαο ζε φιε ηελ Δπξψπε είλαη θάησ απφ ην φξην πνπ ζεσξείηαη απαξαίηεην γηα ηελ αλαλέσζε ηνπ πιεζπζκνχ (πεξίπνπ 2,1 παηδηά αλά γπλαίθα), ελψ ζε πνιιά θξάηε κέιε έρεη πέζεη θάησ απφ ηα 1,5 παηδηά αλά γπλαίθα. Γηα ηα επφκελα ρξφληα ν νιηθφο δείθηεο γνληκφηεηαο αλακέλεηαη είηε λα ζηαζεξνπνηεζεί είηε ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο λα παξνπζηάζεη κηα κηθξή αχμεζε. ε θάζε πεξίπησζε, πάλησο, ηα επίπεδα γνληκφηεηαο αλακέλεηαη φηη ζα είλαη ρακειφηεξα απφ απηά ηνπ Με δεδνκέλεο ηηο κεηαβνιέο ηεο γνληκφηεηαο θαηά ην παξειζφλ, θαη ιακβάλνληαο σο πνιχ πηζαλή ηελ αλακελφκελε εμέιημή ηεο, θαηαιήγνπκε ζην ζπκπέξαζκα φηη ν κειινληηθφο αξηζκφο ησλ γελλήζεσλ ζα θπκαλζεί ζε πνιχ ρακειφηεξα επίπεδα απφ απηά πνπ απαηηνχληαη γηα ηε θπζηθή αλαπιήξσζε ηνπ πιεζπζκνχ, ν νπνίνο ζηαδηαθά γεξάζθεη. Απηή δεκνγξαθηθή κεηαβνιή ζα έρεη σο ζπλέπεηα ν πιεζπζκφο ειηθίαο εηψλ αξγά ή γξήγνξα λα παξνπζηάζεη κηα θάκςε ζην ζχλνιν ηεο Δ.Δ. Απηή ε θάκςε, κάιηζηα, ζηελ πεξίπησζε ηνπ βαζηθνχ ζελαξίνπ ηεο Eurostat ζα είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθή (-27%) απφ ζήκεξα έσο ην Σν ζπλνιηθφ κέγεζνο ηνπ πιεζπζκνχ ζε 16

18 ειηθία εξγαζίαο κπνξεί λα ζηαζεξνπνηεζεί γχξσ ζην 2040 κφλνλ εάλ ζηηο επφκελεο δεθαεηίεο ζεκεησζεί αλάθακςε ηεο γνληκφηεηαο ζε ζπλδπαζκφ κε πςειή κεηαλαζηεπηηθή ξνή (πςειφ ζελάξην). Γεληθά, αλεμαξηήησο ζελαξίνπ, ζε φιεο ηηο ρψξεο ηεο Δ.Δ. κε εμαίξεζε πηζαλφλ ην Λνπμεκβνχξγν, ζα παξνπζηαζηεί κηα κείσζε ηνπ κεγέζνπο ηνπ πιεζπζκνχ ζε ειηθία εξγαζίαο, ε νπνία αλακέλεηαη λα είλαη ηδηαίηεξα έληνλε ζηελ Ιηαιία (Γηάγξακκα 2.2.) Γηάγξακκα 2.2.: Γηαθνξνπνηήζεηο ζηε γήξαλζε ηνπ ζπλνιηθνύ πιεζπζκνύ θαη ηνπ εξγαηηθνύ δπλακηθνύ ηεο Δ.Δ.-25 Αλεμάξηεηα, βέβαηα, απφ ην ρξνλνδηάγξακκα κηαο πηζαλήο κείσζεο ηνπ πιεζπζκνχ εξγάζηκεο ειηθίαο, ην νπνίν κεζνπξφζεζκα εμαξηάηαη ζε ζεκαληηθφ βαζκφ απφ ην κέγεζνο ηεο θαζαξήο κεηαλάζηεπζεο, ην ζεκαληηθφ ζηνηρείν πνπ δηαθνξνπνηεί ηηο κειινληηθέο δεκνγξαθηθέο αιιαγέο πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ αγνξά 17

19 εξγαζίαο απφ απηέο πνπ έιαβαλ ρψξα θαηά ην παξειζφλ έγθεηηαη ζην γεγνλφο φηη ην ελ δπλάκεη εξγαηηθφ δπλακηθφ έπεηηα απφ κηα καθξά πεξίνδν ζπλερνχο αχμεζεο ζα πεξηέιζεη ζε κηα θαηάζηαζε ζηαζηκφηεηαο. Απηφ ζεκαίλεη φηη ν ξφινο ηνπ δεκνγξαθηθνχ παξάγνληα ζηελ εμέιημε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ζα παξακείλεη ζεκαληηθφο, αιιά ζα έρεη δηαθνξεηηθή κνξθή (Μπάγθαβνο, 2003). Πην ζπγθεθξηκέλα, ελψ θαηά ην παξειζφλ νη κεηαβνιέο ηνπ πιεζπζκνχ ζε εξγάζηκε ειηθία ζπλέβαιαλ ζηελ αχμεζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, ε ζηαζηκφηεηα πνπ ζα ηνλ ραξαθηεξίδεη κειινληηθά κπνξεί λα ζπλδπαζηεί κεζνπξφζεζκα, αιιά θπξίσο καθξνπξφζεζκα, κε ζηαζηκφηεηα θαη πηζαλή κείσζε ηνπ κεγέζνπο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. Απηή ε ζεκαληηθή δεκνγξαθηθή κεηαβνιή είλαη απνηέιεζκα ηεο ζπξξίθλσζεο ηνπ βαζκνχ ειηθηαθήο αλαλέσζεο ηνπ πιεζπζκνχ ιφγσ ησλ κεηαβνιψλ ηεο γνληκφηεηαο θαη ηεο κείσζεο ηνπ αξηζκνχ ησλ γελλήζεσλ. Η ηειεπηαία επζχλεηαη γηα ην γεγνλφο φηη νη λέεο γεληέο νη νπνίεο ζα εηζέξρνληαη ζηνλ πιεζπζκφ ζε ειηθίαο εξγαζίαο ζα είλαη κηθξφηεξεο αξηζκεηηθά απφ ηηο γεληέο ησλ αηφκσλ πςειήο ειηθίαο πνπ ζα απνρσξνχλ απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο, κε απνηέιεζκα ηε ζηαδηαθή ζηαζηκφηεηα θαη ζπξξίθλσζε ηνπ πιεζπζκνχ ζε ειηθία εξγαζίαο. Δηδηθφηεξα, ε αχμεζε ηεο γνληκφηεηαο ηελ πεξίνδν ζε ζπλδπαζκφ κε ην γεγνλφο φηη, παξά ηε κείσζε πνπ αθνινχζεζε ζηηο πεξηζζφηεξεο ρψξεο ηεο Δ.Δ., ηα επίπεδα γνληκφηεηαο ζπλέρηζαλ λα είλαη πςειά (πάλσ απφ 2,1) σο ηελ πξψηε πεληαεηία ηνπ 1970, νδήγεζαλ ζε ζεκαληηθή αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ ζε ειηθία εξγαζίαο απφ ην 1960 έσο ηα κέζα πεξίπνπ ηεο δεθαεηίαο ηνπ Αληίζεηα, ε κείσζε ηεο γνληκφηεηαο θαη ηνπ αξηζκνχ ησλ γελλήζεσλ θαηά ηελ ηειεπηαία ηξηαθνληαεηία νδήγεζε ζε επηβξάδπλζε ηνπ ξπζκνχ αχμεζεο ηνπ ελ δπλάκεη εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ζηε δεθαεηία ηνπ Απηφ νθείιεηαη ζην γεγνλφο φηη, ελψ θαηά ηελ πεξίνδν ην κέγεζνο ησλ εηζξνψλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο ήηαλ πςειφηεξν απφ απηφ ησλ εθξνψλ, πεξίπνπ θαηά 1,5 κε 2 εθαηνκκχξηα άηνκα, απφ ηηο αξρέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1990 ε δηαθνξά απηή κεηψλεηαη ζεκαληηθά θαη κάιηζηα αλακέλεηαη λα γίλεη αξλεηηθή κεηά ην χκθσλα κε ζηνηρεία ηεο Δπξσπατθήο Δπηηξνπήο, ελψ ην 1975 ζε θάζε 100 άηνκα πνπ απνρσξνχζαλ απφ ηνλ πιεζπζκφ εξγάζηκεο ειηθίαο εηζέξρνληαλ πεξίπνπ 150, ην 1995 εηζέξρνληαλ 140 θαη ην 2015 αλακέλεηαη λα εηζέξρνληαη 90 άηνκα. πλεπψο, ε απνρψξεζε ησλ πνιππιεζψλ γελεψλ ηεο εηθνζαεηίαο απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο θαη ε κε αληηθαηάζηαζή ηνπο απφ ηηο λεφηεξεο γεληέο ζα νδεγήζεη ζε κηα θαηάζηαζε ζηαζηκφηεηαο ή κείσζεο ηνπ πιεζπζκνχ ζε ειηθία εξγαζίαο (Γηάγξακκα 2.3.). 18

20 Γηάγξακκα 2.3..: Δπίδξαζε ηεο γήξαλζεο ηνπ πιεζπζκνύ ζηελ παξνρή εξγαηηθνύ δπλακηθνύ ζηελ Δ.Δ.-15 Γηα ηελ θαιχηεξε θαηαλφεζε ηνπ πξνβιήκαηνο, ηδηαίηεξν ελδηαθέξνλ παξνπζηάδεη ν δείθηεο δεκνγξαθηθήο εμάξηεζεο, δειαδή ν ιφγνο ησλ αηφκσλ ειηθίαο 0-14 εηψλ θαη 66+ πξνο ηα άηνκα ειηθίαο εηψλ. Ο ιφγνο απηφο απεηθνλίδεη ην πνζνζηφ ησλ αηφκσλ πνπ γηα αληηθεηκεληθνχο ιφγνπο δελ αλακέλεηαη λα απνηεινχλ κέξνο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ πξνο ηα άηνκα πνπ ζπλζέηνπλ ην εξγαηηθφ δπλακηθφ. Ο ζπγθεθξηκέλνο δείθηεο ην 2005 θπκάλζεθε πεξίπνπ ζην 49%, ελψ ην 2030 εθηηκάηαη φηη ζα αλέξζεη ζε 66%. Παξάιιεια, ζεκαληηθή αχμεζε πξνβιέπεηαη φηη ζα παξνπζηάζεη θαη ν δείθηεο εμάξηεζεο ησλ ειηθησκέλσλ αηφκσλ, δειαδή ην πνζνζηφ ησλ αηφκσλ 65+ εηψλ σο πνζνζηφ ηνπ πιεζπζκνχ εηψλ (Παξάξηεκα, Πίλ. 9.1.) Απηή ε ζεκαληηθή αχμεζε ησλ δεηθηψλ δεκνγξαθηθήο εμάξηεζεο ζα είλαη απνηέιεζκα ηεο ζεκαληηθήο θάκςεο πνπ αλακέλεηαη λα παξνπζηάζεη ν ελεξγφο πιεζπζκφο ειηθίαο εηψλ, ν νπνίνο πξνβιέπεηαη φηη κεηαμχ 2005 θαη 2030 ζα απνιέζεη πεξίπνπ 20,8 εθαηνκκχξηα άηνκα 9 (Γηάγξακκα 2.4..). 9 COM(2005) 94 final 19

21 Γηάγξακκα 2.4..: Γείθηεο εμάξηεζεο ζηελ Δ.Δ.-25, Οη δεκνγξαθηθέο κεηαβνιέο, βέβαηα, δελ αθνξνχλ κφλν ζην ζπλνιηθφ κέγεζνο ηνπ πιεζπζκνχ ζε ειηθία εξγαζίαο αιιά θαη ζηελ θαηά ειηθία δνκή ηνπ 10. ην άκεζν κέιινλ, νη ηξεηο βαζηθέο ειηθηαθέο νκάδεο ηνπ πιεζπζκνχ ζε ειηθία εξγαζίαο ζα αθνινπζήζνπλ απνθιίλνπζεο πνξείεο, ηφζν ζπγθξηλφκελεο κεηαμχ ηνπο φζν θαη ζε ζρέζε κε ηηο κεηαβνιέο πνπ παξαηεξήζεθαλ ζην παξειζφλ. Πην αλαιπηηθά, κεηαμχ ν αξηζκφο ησλ αηφκσλ εηψλ αλακέλεηαη λα κεησζεί θαηά 11 εθαηνκκχξηα, ελψ κεηαμχ ν αληίζηνηρνο αξηζκφο απμήζεθε πεξίπνπ θαηά 6 εθαηνκκχξηα (Μπάγθαβνο, 2003). Η ειηθηαθή νκάδα εηψλ, έπεηηα απφ κηα πεξίνδν ζεκαληηθήο αχμεζεο (18 πεξίπνπ εθαηνκκχξηα), αλακέλεηαη λα παξακείλεη ζρεδφλ ζηάζηκε, ελψ ν αξηζκφο ησλ αηφκσλ πςειφηεξεο ειηθίαο ζα ζπλερίζεη λα απμάλεη. Μάιηζηα, απηή ε αχμεζε πξνβιέπεηαη φηη ζα είλαη πεξίπνπ 2,5 θνξέο πςειφηεξε απφ ηελ αληίζηνηρε αχμεζε κεηαμχ COM(2005) 94 final 20

22 ε πην καθξνπξφζεζκν νξίδνληα 11, ν αξηζκφο ησλ λέσλ ελειίθσλ ειηθίαο εηψλ πξνβιέπεηαη φηη κεηαμχ 2010 θαη 2030 ζα κεησζεί θαηά έλα πνζνζηφ ηεο ηάμεσο ηνπ 16%, ελψ ζα ζπλερηζηεί θαη ε κείσζε ηεο νκάδαο ησλ εξγαδνκέλσλ ειηθίαο εηψλ. Αληίζεηα, ε ειηθηαθή νκάδα 55+ εηψλ ζα παξνπζηάζεη αχμεζε ηεο ηάμεο ηνπ 9,6% κεηαμχ 2005 θαη 2010 θαη 15,5% κεηαμχ 2010 θαη 2030, πξηλ ζεκεηψζεη κε ηε ζεηξά ηεο ξαγδαία θάκςε. πλνιηθά, ην 2050 αλακέλεηαη φηη ζα ππάξρνπλ 66 εθαηνκκχξηα άηνκα ειηθίαο εηψλ θαη κφλν 48 εθαηνκκχξηα άηνκα ειηθίαο εηψλ (Γηάγξακκα 2.5.). Γηάγξακκα 2.5..: Μέγεζνο ησλ λεαξόηεξσλ (15-24) θαη ησλ κεγαιύηεξσλ (55-64) ζε ειηθία νκάδσλ ηνπ εξγαηηθνύ δπλακηθνύ ζηελ Δ.Δ.-25 πλεπψο, θαζίζηαηαη θαλεξφ φηη ζην κέιινλ αλεμάξηεηα απφ ηελ εμέιημε ηνπ κεγέζνπο ηνπ πιεζπζκνχ εξγάζηκε ειηθίαο, ε γήξαλζε ηεο θαηά ειηθία δηάξζξσζήο ηνπ κνηάδεη αλαπφθεπθηε. Απηφ ζεκαίλεη φηη ζε αληίζεζε κε φηη ζπλέβε θαηά ηε δηάξθεηα ησλ ηειεπηαίσλ δεθαεηηψλ, ε κέζε ειηθία ηνπ πιεζπζκνχ αλακέλεηαη λα απμεζεί (Carone, 2005), (Παξάξηεκα, Γηάγξ. 9.3). Έηζη, ελψ ε κέζε ειηθία ηνπ ελ δπλάκεη εξγαηηθνχ δπλακηθνχ παξέκελε ζηαζεξή ζην επίπεδν ησλ 40 εηψλ γηα πεξίπνπ κηα εηθνζαεηία, ηα επφκελα ρξφληα αλακέλεηαη λα απμάλεη ζπλερψο, θζάλνληαο ην 2015 ην επίπεδν ησλ 43 εηψλ. Δλ ζπλερεία, ε γήξαλζε ηνπ πιεζπζκνχ 11 COM(2005) 94 final 21

23 ζε ειηθίαο εξγαζίαο πηζαλφηαηα ζα ζηαζεξνπνηεζεί θαη ίζσο ζα αλαηξαπεί, θαζψο ηα άηνκα πνπ γελλήζεθαλ ηελ πεξίνδν ζα αξρίζνπλ λα ζπληαμηνδνηνχληαη, θαη ηα ζρεηηθά νιηγάξηζκα άηνκα πνπ γελλήζεθαλ κεηαμχ ζα είλαη 20 εηψλ θαη άλσ. Θα πξέπεη, πάλησο, λα επηζεκάλνπκε φηη ην θαηλφκελν ηεο γήξαλζεο ηνπ πιεζπζκνχ ζε ειηθία εξγαζίαο δηαθνξνπνηείηαη ζεκαληηθά κεηαμχ ησλ επξσπατθψλ ρσξψλ, φζνλ αθνξά ηελ έληαζε θαη ην ρξνλνδηάγξακκα εθδήισζήο ηνπ (Γηάγξακκα 2.2.). πγθεθξηκέλα, φζν πην ηαρείο θαη απφηνκεο ήηαλ νη αιιαγέο ζρεηηθά κε ηε γνληκφηεηα θαη ηνλ αξηζκφ ησλ γελλήζεσλ θαηά ην παξειζφλ, ηφζν πην αηζζεηή θαη ξαγδαία ζα είλαη ε γήξαλζε ηνπ πιεζπζκνχ εξγάζηκεο ειηθίαο. Οθείινπκε, βέβαηα, λα ππελζπκίζνπκε φηη ε κεηαλάζηεπζε δηαδξακάηηζε θαηά ην παξειζφλ ζεκαληηθφ ξφιν ζηηο αιιαγέο πνπ ζεκεηψζεθαλ ζηνλ πιεζπζκφ εξγάζηκεο ειηθίαο, αζρέησο αλ ε επίδξαζή ηεο ήηαλ πην αζζελήο απφ απηή ηεο γνληκφηεηαο. Αλακθίβνιεο αιιαγέο φζνλ αθνξά ηνλ πιεζπζκφ εξγάζηκεο ειηθίαο ππέζηεζαλ νη κεζνγεηαθέο ρψξεο ηεο Δ.Δ., νη νπνίεο κε ηελ πάξνδν ηνπ ρξφλνπ κεηαηξάπεθαλ απφ ρψξεο απνζηνιήο ζε ρψξεο ππνδνρήο κεηαλαζηψλ. ε απηέο ηηο πεξηνρέο ηεο Δπξψπεο ε κεηαλάζηεπζε ζπλέβαιε ζηελ ειηθηαθή αλαλέσζε ηνπ πιεζπζκνχ θαη ηνπ πιεζπζκνχ εξγάζηκεο ειηθίαο. Αλαθνξηθά κε ηηο κειινληηθέο εμειίμεηο ζηηο ρψξεο ηεο Δ.Δ., ε ζεκαληηθή κείσζε ηεο γνληκφηεηαο θαηά ηα ηειεπηαία 20 ρξφληα ζε ρψξεο, φπσο ε Ιηαιία, ε Ιζπαλία, ε Διιάδα θαη ε Ιξιαλδία ζα νδεγήζνπλ ζε ζεκαληηθφηεξε κείσζε ησλ αηφκσλ πνπ ζα εηζέξρνληαη ζηνλ πιεζπζκφ ζε ειηθία εξγαζίαο ζε ζρέζε κε ηηο ππφινηπεο ρψξεο, επηηείλνληαο ηε γήξαλζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. Θα πξέπεη λα ιάβνπκε ππφςε καο, φκσο, φηη ην θαηλφκελν ηνπ baby boom εθδειψζεθε κε ιηγφηεξε έληαζε ζηηο ρψξεο απηέο, ζπλεπψο ε γήξαλζε ηνπ πιεζπζκνχ ζε ειηθία εξγαζίαο δε ζα είλαη αλαγθαζηηθά πςειφηεξε απφ ηα επίπεδα ησλ άιισλ επξσπατθψλ ρσξψλ. Όζνλ αθνξά ηηο θαλδηλαβηθέο ρψξεο (νπεδία, Γαλία, Φηιαλδία), ην θαηλφκελν ηεο γήξαλζεο ηνπ πιεζπζκνχ εξγάζηκεο ειηθίαο ζα είλαη πην έληνλν ζε ζρέζε κε ηηο κεζνγεηαθέο ρψξεο, φκσο ζηηο ηειεπηαίεο, ην θαηλφκελν ζα έρεη κεγαιχηεξε δηάξθεηα (Μπάγθαβνο, 2003). Όιεο απηέο νη κεηαβνιέο ζην κέγεζνο θαη ζηε ζχλζεζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ζα επεξεάζνπλ ζεκαληηθά ηε δνκή ηεο αγνξάο εξγαζίαο θαη ζα δεκηνπξγήζνπλ λέεο αλάγθεο θαη λέα δεδνκέλα. ε απηέο ηηο λέεο πξνθιήζεηο ζα πξέπεη λα αληαπνθξηζνχλ ηφζν ε πξνζθνξά φζν θαη ε δήηεζε εξγαζίαο, πξνθεηκέλνπ 22

24 ε Έλσζε λα κπνξέζεη λα αληαπνθξηζεί ζηνπο ζηφρνπο πνπ έρεη ζέζεη γηα ηελ νηθνλνκηθή ηεο αλάπηπμε, ηελ παξαγσγηθφηεηα, ηελ απαζρφιεζε θαη ηελ θνηλσληθή πξνζηαζία Οη δεκνγξαθηθέο αιιαγέο ζηελ Διιάδα θαη νη πξνβιεπόκελεο εμειίμεηο Η θιαζηθή δεκνγξαθηθή κεηάβαζε γηα ηελ Διιάδα, φπσο θαη γηα άιιεο επξσπατθέο ρψξεο, μεθίλεζε κε ηε ζηαδηαθή πησηηθή πνξεία ηεο ζλεζηκφηεηαο ζηηο αξρέο ηνπ 19 νπ αηψλα θαη, αθνινχζσο, ηελ πησηηθή ηάζε ηεο γνληκφηεηαο ηε δεθαεηία ηνπ 1980 (Μπαινχξδνο, 1997). Σν 1930, ε γνληκφηεηα θαη ε ζλεζηκφηεηα είραλ ήδε αγγίμεη πνιχ ρακειά πνζνζηά. Παξάιιεια, ε ζεκαζία ηεο κεηαλάζηεπζεο γηα ηηο δεκνγξαθηθέο εμειίμεηο ηεο ρψξαο ήηαλ ζεκαληηθή, θαζψο ζπληέιεζε ζηε ζπξξίθλσζε ηνπ πιεζπζκνχ ζε πεξηφδνπο έληνλσλ νηθνλνκηθψλ θαη θνηλσληθψλ πξνβιεκάησλ. Πην αλαιπηηθά, ην πξφηππν γνληκφηεηαο ηεο Διιάδαο είλαη παλνκνηφηππν κε ην πξφηππν άιισλ ρσξψλ ηεο δπηηθήο θαη λφηηαο Δπξψπεο, κε ζεκείν αλαθνξάο ην Απφ ην 1920 θαη κέρξη ηα κέζα ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1930 ζεκεηψλεηαη πησηηθή ηάζε φζνλ αθνξά ηε γνληκφηεηα ζηελ Διιάδα, φπσο άιισζηε ζπλέβε θαη ζε πνιιέο άιιεο επξσπατθέο ρψξεο. Δλ ζπλερεία, αξρίδεη κηα απμεηηθή πνξεία ζηα επίπεδα γνληκφηεηαο κεηαμχ Ο Β Παγθφζκηνο Πφιεκνο αλαθφπηεη απηή ηελ απμεηηθή πνξεία, ε νπνία θάλεη ηελ επαλεκθάληζή ηεο κεηά ην ηέινο ηνπ πνιέκνπ. Καηά ηε κεηαπνιεκηθή πεξίνδν, ε εμέιημε ηεο γνληκφηεηαο ραξαθηεξίζηεθε απφ κηα ζρεηηθή ζηαζεξφηεηα ησλ εηήζησλ δεηθηψλ ηελ πεξίνδν , ε νπνία ζπλνδεχηεθε απφ ζπλερή θαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθή πηψζε ηελ εηθνζαεηία (Κνηδακάλεο 1996, 1997, 2000, 2004 Μπάγθαβνο, 2003). Απηή ε εμέιημε νπζηαζηηθά «ππνθξχπηεη» ηε καθξνρξφληα ηάζε ρακειήο γνληκφηεηαο πνπ δηαθξίλεη ηνλ ειιεληθφ πιεζπζκφ ηνπιάρηζηνλ ηα ηειεπηαία 50 ρξφληα θαη ε νπνία απεηθνλίδεηαη ζηα ρακειά επίπεδα γνληκφηεηαο ησλ γελεψλ πνπ γελλήζεθαλ ηε δεθαεηία , φζν θαη απηψλ πνπ γελλήζεθαλ κεηά ην ηέινο ηνπ Β Παγθνζκίνπ Πνιέκνπ. Δίλαη ραξαθηεξηζηηθφ φηη ε γνληκφηεηα ησλ Διιελίδσλ, ζηηο γεληέο κεηαμχ ήηαλ πάληα θάησ απφ ηα απαξαίηεηα επίπεδα αλαπιήξσζεο ησλ γελεψλ (Μπάγθαβνο, 2003). πλεπψο, ε ρακειή γνληκφηεηα είλαη κηα θαηάζηαζε πνπ ραξαθηεξίδεη απφ παιηά ηνλ ειιεληθφ πιεζπζκφ. Σν λέν ζηνηρείν πνπ ήξζε θαη πξνζηέζεθε ηα ηειεπηαία 20 ρξφληα, είλαη ε 23

25 ηαπηφρξνλε ζπξξίθλσζε ή ε θαζπζηέξεζε ηνπ ρξνλνδηαγξάκκαηνο ηεο γνληκφηεηαο γηα δηαθνξεηηθέο γεληέο, γεγνλφο πνπ κε ηε ζεηξά ηνπ νδήγεζε ηνπο εηήζηνπο δείθηεο γνληκφηεηαο ζε ηδηαίηεξα ρακειά επίπεδα θαη ζε δηαξθή κείσζε ηνπ αξηζκνχ ησλ γελλήζεσλ. ρεηηθά κε ηε ζλεζηκφηεηα, ν πιεζπζκφο ηεο Διιάδαο θάιπςε ηελ πζηέξεζε πνπ ππήξρε ζην πξνζδφθηκν επηβίσζεο θαηά ηε γέλλεζε ζηηο αξρέο ηεο κεηαπνιεκηθήο πεξηφδνπ, ελψ ζηε ζπλέρεηα κεηψζεθε θαη ε ζλεζηκφηεηα ζηηο πςειφηεξεο ειηθίεο. Έηζη, ζην ηέινο ηνπ 20 νπ αηψλα, ην πξνζδφθηκν δσήο ησλ αλδξψλ είλαη πςειφηεξν απφ απηφ ηεο Δ.Δ. (75,5 θαη 74,9 αληίζηνηρα ην 2000), ελψ ην πξνζδφθηκν δσήο ησλ γπλαηθψλ αλ θαη απμήζεθε, είλαη ρακειφηεξν απφ ηνλ αληίζηνηρν κέζν φξν ηεο Δ.Δ. (80,6 θαη 81,2 αληίζηνηρα ην 2000). Σν πξφηππν κείσζεο ηεο ζλεζηκφηεηαο ηεο Διιάδαο είλαη ζε γεληθέο γξακκέο αληίζηνηρν κε απηφ ηεο Ιηαιίαο, ηεο Ιζπαλίαο θαη σο έλα βαζκφ ηεο Πνξηνγαιίαο. Σν πξφηππν απηφ ραξαθηεξίδεηαη αξρηθά απφ κείσζε ηεο βξεθηθήο ζλεζηκφηεηαο θαη, ζηε ζπλέρεηα, απφ ζηαδηαθή κείσζε ηεο ζλεζηκφηεηαο ζηηο ειηθίεο εηψλ. Αληίζεηα ζηηο ρψξεο ηεο Γπηηθήο θαη ηεο Βφξεηαο Δπξψπεο παξαηεξήζεθε επηβξάδπλζε ζηε κείσζε ηεο ζλεζηκφηεηαο ηε δεθαεηία ηνπ 60, θαη ζεκαληηθή κείσζε ηεο ζλεζηκφηεηαο ζηηο πςειέο ειηθίεο (50+ εηψλ), κηα κείσζε πνπ ζηελ Διιάδα ήηαλ νξηαθή. Όζνλ αθνξά ζην κέιινλ, ε επίπησζε ηεο πεξαηηέξσ κείσζεο ηεο βξεθηθήο ζλεζηκφηεηαο ζηελ αχμεζε ηνπ πξνζδφθηκνπ δσήο ζα είλαη νξηαθή, θαζψο ε πξψηε είλαη ήδε ζε ηδηαίηεξα ρακειά επίπεδα. Η αχμεζε ηνπ πξνζδφθηκνπ δσήο ζα εμαξηάηαη θπξίσο απφ ηε κείσζε ηεο ζλεζηκφηεηαο ζηηο ελδηάκεζεο, ηηο πςειέο θαη ηηο πνιχ πςειέο ειηθίεο. Σν θαηλφκελν ηεο κεηαλάζηεπζεο απνηεινχζε πάληνηε κηα πνιχ ζεκαληηθή παξάκεηξν ζηελ ηζηνξία ηνπ ειιεληθνχ πιεζπζκνχ. Μέρξη ην 1975, ε Διιάδα απνηεινχζε θπξίσο ρψξα απνζηνιήο κεηαλαζηψλ, γεγνλφο πνπ επεξέαζε αξλεηηθά ηε θπζηθή αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ, αθνχ νη κεηαλάζηεο ήηαλ ζηελ πιεηνςεθία ηνπο άηνκα λεαξήο ειηθίαο. ηε ζπλέρεηα, φκσο, ε Διιάδα κεηαηξέπεηαη απφ ρψξα εθξνήο ζε ρψξα εηζξνήο κεηαλαζηψλ. Απηή ε κεηαβνιή πξσηνεκθαλίδεηαη ζην δεχηεξν κηζφ ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1970, ζπλερίδεηαη ζηε δεθαεηία ηνπ 1980 θαη εληείλεηαη ζηε δηάξθεηα ηεο ηειεπηαίαο δεθαεηίαο ηνπ 20 νπ αηψλα. Ιδηαίηεξν ελδηαθέξνλ παξνπζηάδνπλ νη κεηαλαζηεπηηθέο ξνέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1990, ιφγσ ηνπ κεγέζνπο ησλ ξνψλ, ησλ κεηαβνιψλ πνπ παξαηεξνχληαη ζηα ραξαθηεξηζηηθά ησλ κεηαλαζηψλ, 24

26 θαη ηεο πξνζπάζεηαο ράξαμεο, γηα πξψηε θνξά, κηαο κεηαλαζηεπηηθήο πνιηηηθήο κε βάζε ην γεγνλφο φηη ε Διιάδα απνηειεί πιένλ κηα ρψξα ππνδνρήο κεηαλαζηψλ. Οη κεηαλαζηεπηηθέο εηζξνέο ζηελ Διιάδα κεηαμχ 1975 θαη 1990 ζπλδένληαη, θπξίσο, κε ηελ επηζηξνθή Διιήλσλ ππεθφσλ, πνπ είραλ κεηαλαζηεχζεη ζην εμσηεξηθφ θαηά ηελ πξψηε κεηαπνιεκηθή πεξίνδν (παιιηλνζηνχληεο), θαη ην μεθίλεκα ηεο εηζξνήο μέλσλ ππεθφσλ ηξίησλ ρσξψλ. ηε δεθαεηία ηνπ 1990, φκσο, ε εηζξνή κεηαλαζηψλ ζηε ρψξα ζπλδέεηαη απνθιεηζηηθά κε δχν κνξθέο κεηαλάζηεπζεο: ηελ εηζξνή αιινδαπψλ, νη νπνίνη δελ είλαη ππήθννη ησλ ρσξψλ ηεο Δ.Δ. θαη ζηε ζπληξηπηηθή πιεηνςεθία ηνπο εηζέξρνληαη παξάλνκα ζηε ρψξα, θαη ηελ εηζξνή νκνγελψλ-επαλαπαηξηδφκελσλ, νη νπνίνη πξνέξρνληαη θπξίσο απφ ρψξεο ηεο πξψελ νβηεηηθήο Έλσζεο (Μπάγθαβνο, 2003). Οη πξναλαθεξζείζεο κεηαβνιέο ζηα ηξία βαζηθά δεκνγξαθηθά θαηλφκελα νδήγεζαλ ζε ζεκαληηθέο αιιαγέο ζηε θπζηθή θαη ζπλνιηθή αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ ηεο Διιάδαο. ηελ απνγξαθή ηνπ 2001, ν πιεζπζκφο ηεο Διιάδαο ήηαλ άηνκα, δειαδή άηνκα πεξηζζφηεξα απφ ηελ πξνεγνχκελε απνγξαθή ηνπ Απηή ε αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ νθείιεηαη θπξίσο ζηηο κεηαλαζηεπηηθέο εηζξνέο, θαζψο απφ ην 1998 ην πνζνζηφ ησλ ζαλάησλ ππεξθαιχπηεη ην πνζνζηφ ησλ γελλήζεσλ ζηελ Διιάδα. Η κεηαλάζηεπζε, φπσο πξναλαθέξζεθε, έρεη απμεζεί νπζηαζηηθά ηα ηειεπηαία 15 ρξφληα, θαη ζήκεξα ν αξηζκφο ησλ κεηαλαζηψλ ζηελ Διιάδα ππνινγίδεηαη ζε ηνπιάρηζηνλ 1 εθαηνκκχξην, δειαδή 11% ηνπ ζπλνιηθνχ πιεζπζκνχ ηεο ρψξαο. Ο πιεζπζκφο ηεο Διιάδαο, φκσο, γεξλά (Γηάγξακκα 2.6.). Η δηαξθήο κείσζε ηνπ αξηζκνχ ησλ γελλήζεσλ θαη ε δηαηήξεζε ηνπ επηπέδνπ γνληκφηεηαο θάησ απφ ην επίπεδν θπζηθήο αλαπιήξσζεο ηνπ πιεζπζκνχ, θαζψο θαη ε αχμεζε ηνπ πξνζδφθηκνπ δσήο, επηηαρχλνπλ ηελ αχμεζε ηνπ αξηζκνχ ησλ αηφκσλ πςειφηεξεο ειηθίαο (<65) σο πνζνζηφ ηνπ ζπλνιηθνχ πιεζπζκνχ. Υάξε ζε απηνχο ηνπο παξάγνληεο, ε Διιάδα έξρεηαη αληηκέησπε κε ηε γήξαλζε ηνπ πιεζπζκνχ ηεο, ρσξίο λα έρεη ηελ εκπεηξία ηνπ θαηλνκέλνπ ηνπ baby boom, θπξίσο ιφγσ ηεο απμεκέλσλ κεηαλαζηεπηηθψλ εθξνψλ θαηά ηελ πεξίνδν , νη νπνίεο αθνξνχζαλ θπξίσο λεαξά άηνκα. Δπηπιένλ, ε επηζηξνθή ελφο κέξνπο απηψλ ησλ κεηαλαζηψλ ζηε ρψξα 25

27 απφ ην 1980 θαη έπεηηα ζπλέβαιε ζηελ πεξαηηέξσ γήξαλζε ηνπ πιεζπζκνχ ηεο, αθνχ πξφθεηηαη θπξίσο γηα άηνκα κεγαιχηεξεο ειηθίαο 12. Γηάγξακκα 2.6..: Η ππξακίδα ησλ ειηθηώλ ζηελ Διιάδα ην 2000 Πεγή: United Nations Economic Commission for Europe (UNECE), ηελ απνγξαθή ηνπ 2001, ηα άηνκα ειηθίαο εηψλ ήηαλ πεξίπνπ ή 10% ηεο ειηθηαθήο νκάδαο εηψλ. χκθσλα κε ην δείθηε γήξαλζεο, ε Διιάδα θαηαιακβάλεη κηα απφ ηηο πςειφηεξεο ζέζεηο ζηελ αλαινγία κεηαμχ ειηθησκέλσλ θαη λεαξψλ αηφκσλ, κε 114 άηνκα πςειφηεξεο ειηθίαο λα αλαινγνχλ ζε 100 άηνκα ειηθίαο 0-14 εηψλ (αθνινπζεί ε Ιηαιία κε 125). ην αληίζεην άθξν βξίζθνληαη ε Οιιαλδία θαη ην Λνπμεκβνχξγν κε 73 θαη 75 ειηθησκέλα άηνκα αληίζηνηρα γηα θάζε 100 λεαξά άηνκα. Ο κέζνο φξνο ηεο Δ.Δ. βξίζθεηαη θάπνπ ζην κέζν, δειαδή ειηθησκέλα άηνκα γηα θάζε 100 λεαξά άηνκα. Όζνλ αθνξά ην δείθηε εμάξηεζεο, ε αλαινγία ησλ ειηθησκέλσλ αηφκσλ θαη ησλ παηδηψλ ζηελ Διιάδα σο πξνο ηνλ αξηζκφ ησλ αηφκσλ πνπ απνηεινχλ ηνλ πιεζπζκφ εξγάζηκεο ειηθίαο ζηαδηαθά απμάλεηαη. Σν 1991 θαη ην 1998, ζε θάζε 100 λενεηζεξρφκελνπο ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ ηεο ρψξαο (15-19 εηψλ) αληηζηνηρνχζαλ 120 άηνκα (60-64 εηψλ) πνπ εμέξρνληαλ απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο. 12 Transnational Exchange for Active Ageing, Draft National Report-Greece-March 2006, Institute of Labour/GSEE, ANCE. 26

28 Η Διιάδα, ζπλεπψο, αλήθεη ζηελ νκάδα ρσξψλ γηα ηηο νπνίεο νη δεκνγξαθηθέο πξνβιέςεηο είλαη ηδηαίηεξα δπζνίσλεο. Όιεο νη νκάδεο αηφκσλ ειηθίαο κηθξφηεξεο ησλ 39 εηψλ αλακέλεηαη λα ζεκεηψζνπλ κείσζε κέρξη ην Δμαίξεζε απνηειεί ε νκάδα ησλ αηφκσλ 0-14 εηψλ, ε νπνία ζα παξακείλεη νπζηαζηηθά ζηάζηκε (-0,02%). Αληίζεηα ν αξηζκφο ησλ αηφκσλ εηψλ ζα κεησζεί θαηά -12,99% θαη ησλ αηφκσλ εηψλ θαηά -2,20% ζε ζρέζε κε ην Οη ειηθηαθέο νκάδεο άλσ ησλ 39 εηψλ, φκσο, αλακέλεηαη λα εκθαλίζνπλ αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ ηνπο σο ην Πην αλαιπηηθά, ηα άηνκα εηψλ ζα απμεζνχλ θαηά 7,75%, ηα άηνκα εηψλ ζα απμεζνχλ θαηά 10,88 % θαη ηέινο ηα άηνκα 65 εηψλ θαη άλσ ζα απμεζνχλ θαηά 32,54 % σο ην Οη ηάζεηο γήξαλζεο ζα δηαηεξεζνχλ ακεηάβιεηεο κέρξη ην Αλακέλεηαη ζπλεπψο ζπξξίθλσζε ησλ ειηθηαθψλ νκάδσλ κέρξη θαη 39 εηψλ, κε κνλαδηθή εμαίξεζε ηελ νκάδα 0-14 εηψλ πνπ ζα παξνπζηάζεη νξηαθή αχμεζε (1,40%). Αλαιπηηθφηεξα, ε νκάδα ησλ αηφκσλ εηψλ ζα κεησζεί θαηά -5,56%, ελψ ε νκάδα εηψλ θαηά -8,37%. Αληίζεηα, ε ειηθηαθή νκάδα ησλ αηφκσλ εηψλ ζα απμεζεί θαηά 5,11%, ησλ αηφκσλ θαηά 7,03% θαη ησλ αηφκσλ εηψλ θαηά 1,77%. Σε κεγαιχηεξε αχμεζε ζα παξνπζηάζνπλ νη ππεξήιηθεο (+25,5%) γεγνλφο πνπ δεκηνπξγεί πξνβιεκαηηζκνχο γηα ηηο θνηλσληθέο θαη νηθνλνκηθέο επηπηψζεηο απηήο ηεο εμέιημεο. Οη δεκνγξαθηθέο ηάζεηο πνπ ραξαθηεξίδνπλ ηελ Διιάδα, απνηππψλνληαη κε ζαθήλεηα ζην δείθηε πιεζπζκηαθήο εμάξηεζεο (Πίλ. 2.2.). Πίλαθαο 2.2.: Γείθηεο πιεζπζκηαθήο εμάξηεζεο γηα ηελ ειιεληθή νηθνλνκία Έηνο Γείθηεο πιεζπζκηαθήο 48,14% 49,12% 51,86% 54,13% 56,39% 59,20% εμάξηεζεο Πεγή: Βαζηθφ ζελάξην πξνβνιψλ πιεζπζκνχ ηεο Eurostat Οη πςειέο ηηκέο ηνπ δείθηε ζεκαίλνπλ φηη ε αλαινγία ησλ αηφκσλ πνπ γηα αληηθεηκεληθνχο ιφγνπο δελ είλαη ζε ζέζε λα εξγαζηνχλ πξνο ην εξγαηηθφ δπλακηθφ ηεο ρψξαο είλαη πςειή θαη, ζπλεπψο, αμηνινγνχληαη αξλεηηθά. Όπσο θαίλεηαη θαη απφ ηνλ πίλαθα, ν δείθηεο αλακέλεηαη λα απμεζεί θαηά 11,6% κεηαμχ 2005 θαη 2030, γεγνλφο πνπ ζέηεη λέεο πξνθιήζεηο γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ αλαγθψλ ηνπ πιεζπζκνχ πνπ γεξάζθεη, είηε πξφθεηηαη γηα ηε βησζηκφηεηα ηνπ αζθαιηζηηθνχ ζπζηήκαηνο, είηε γηα ηε βειηίσζε ησλ ππεξεζηψλ πγείαο θαη ηε δηαζθάιηζε ελφο 27

29 πςεινχ επηπέδνπ δηαβίσζεο γηα ηνπο Έιιελεο πνιίηεο κεγαιχηεξεο ειηθίαο. Σαπηφρξνλα, φκσο, γελλά εξσηήκαηα γηα ηε δπλαηφηεηα εμαζθάιηζεο ηθαλνπνηεηηθψλ αλζξψπηλσλ πφξσλ, ψζηε ε ρψξα λα κπνξέζεη λα δηαηεξήζεη θαη λα απμήζεη κειινληηθά ην ξπζκφ νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο θαη ηελ παξαγσγηθφηεηά ηεο (Γηάγξακκα 2.7.) Γηάγξακκα 2.7..: Δμέιημε ηνπ δείθηε πιεζπζκηαθήο εμάξηεζεο ζηελ Διιάδα ( ) Πεγή: Βαζηθφ ζελάξην πξνβνιψλ πιεζπζκνχ ηεο Eurostat 2.5. πκπέξαζκα Η ζηαδηαθή ζπξξίθλσζε θαη νη πξνβιεπφκελεο αιιαγέο ζηελ θαηά ειηθία δηάξζξσζε ηνπ ζπλνιηθνχ πιεζπζκνχ θαη ηνπ πιεζπζκνχ ζε ειηθία εξγαζίαο είλαη αλακθηζβήηεηα δχν απφ ηα ζεκαληηθφηεξα ζηνηρεία ηα νπνία ζπλζέηνπλ ην λέν δεκνγξαθηθφ ηνπίν δηεζλψο. Ο κέζνο φξνο ειηθίαο αλά ηελ πθήιην εκθαλίδεη αλνδηθέο ηάζεηο. Οη δεκνγξαθηθέο εμειίμεηο ζηελ Δ.Δ., φπσο δηακνξθψλνληαη ζήκεξα θαη ζα ζπλερίζνπλ λα δηακνξθψλνληαη θαηά ηηο επφκελεο δεθαεηίεο, θαλεξψλνπλ φηη ε Έλσζε αθνινπζεί ηηο παγθφζκηεο εμειίμεηο. Οη θχξηνη παξάγνληεο πνπ επζχλνληαη γηα ην ζεκεξηλφ δεκνγξαθηθφ ηνπίν ζηελ Δ.Δ. είλαη ηα ζπλερηδφκελα ρακειά επίπεδα γελλεηηθφηεηαο, ν δηαξθψο απμαλφκελνο αξηζκφο ησλ αηφκσλ άλσ ησλ 60 εηψλ θαη ε ζπλερηδφκελε αχμεζε ηνπ πξνζδφθηκνπ δσήο. Όιεο νη κεηαβνιέο ζην κέγεζνο θαη ζηε ζχλζεζε ηνπ πιεζπζκνχ έρνπλ άκεζεο ζπλέπεηεο ζηε ζχλζεζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, ην νπνίν ζηαδηαθά αλακέλεηαη λα ζπξξηθλσζεί, ελψ ζα απμεζεί ζεκαληηθά ν κέζνο φξνο ειηθίαο ηνπ. Η Διιάδα αλήθεη ζηελ νκάδα ρσξψλ γηα ηηο νπνίεο νη δεκνγξαθηθέο πξνβιέςεηο είλαη 28

30 ηδηαίηεξα δπζνίσλεο. Όιεο νη νκάδεο αηφκσλ ειηθίαο κηθξφηεξεο ησλ 39 εηψλ αλακέλεηαη λα ζεκεηψζνπλ κείσζε κέρξη ην Δμαίξεζε απνηειεί ε νκάδα ησλ αηφκσλ 0-14 εηψλ, ε νπνία ζα παξακείλεη νπζηαζηηθά ζηάζηκε. Οη λέεο απηέο εμειίμεηο, ηφζν ζε επξσπατθφ φζν θαη ζε εζληθφ επίπεδν, αλακέλεηαη λα επεξεάζνπλ ζεκαληηθά ηε δνκή ηεο αγνξάο εξγαζίαο θαη λα δεκηνπξγήζνπλ λέεο αλάγθεο θαη λέα δεδνκέλα. ε απηέο ηηο λέεο πξνθιήζεηο ζα πξέπεη λα αληαπνθξηζνχλ ηφζν ε πξνζθνξά φζν θαη ε δήηεζε εξγαζίαο, πξνθεηκέλνπ ε Έλσζε λα κπνξέζεη λα αληαπνθξηζεί ζηνπο ζηφρνπο πνπ έρεη ζέζεη γηα ηελ νηθνλνκηθή ηεο αλάπηπμε, ηελ παξαγσγηθφηεηα, ηελ απαζρφιεζε θαη ηελ θνηλσληθή πξνζηαζία. Σαπηφρξνλα, φκσο, ηίζεηαη επηηαθηηθή ε αλάγθε γηα ηε δηαζθάιηζε, κειινληηθά, ηθαλνπνηεηηθψλ αλζξψπηλσλ πφξσλ, ψζηε λα απνθεπρζεί ε κείσζε ηνπ ξπζκνχ νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο θαη ηεο παξαγσγηθφηεηαο. 29

31 3. Οη Δπηπηώζεηο ησλ Γεκνγξαθηθώλ Γεδνκέλσλ ζηελ Αγνξά Δξγαζίαο Μεηά απφ δχν αηψλεο, θαηά ηε δηάξθεηα ησλ νπνίσλ ην νηθνλνκηθφ ζχζηεκα ηεο Δπξψπεο ζηεξηδφηαλ ζηελ άθζνλε χπαξμε εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, ζήκεξα είλαη πξφδειε ε ηαρχηαηε είζνδνο ζε κηα λέα θαηάζηαζε, ε νπνία ραξαθηεξίδεηαη απφ ζπξξίθλσζε ησλ αλζξσπίλσλ πφξσλ θαη δηαθνξνπνίεζε ηεο ειηθηαθήο ηνπο ζχλζεζεο. Καηά ην πξφζθαην παξειζφλ, ε αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ ζε ειηθία εξγαζίαο απνηέιεζε ην ζεκαληηθφηεξν παξάγνληα αχμεζεο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. ην κέιινλ, φκσο, ν πιεζπζκφο ζε ειηθίαο εξγαζίαο πξφθεηηαη λα ζπξξηθλσζεί θαη ε δηεχξπλζε ηνπ κεγέζνπο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ζα είλαη απνηέιεζκα θπξίσο ηεο αχμεζεο ησλ πνζνζηψλ ζπκκεηνρήο ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη ηεο εηζξνήο κεηαλαζηψλ, ηνπιάρηζηνλ γηα νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο ρσξψλ, κεηαμχ ησλ νπνίσλ είλαη θαη ε Διιάδα. Γελ πξέπεη, φκσο, λα παξαβιέπεηαη ην γεγνλφο φηη ε αχμεζε ησλ πνζνζηψλ ζπκκεηνρήο είλαη πεπεξαζκέλε θαη φηη απφ θάπνηα ζηηγκή θαη έπεηηα, ην εξγαηηθφ δπλακηθφ δελ ζα είλαη εχθνιν λα ζπλερίζεη λα απμάλεη. Σίζεηαη, ζπλεπψο, ην εξψηεκα ηεο κειινληηθήο δπλαηφηεηαο θάιπςεο ησλ αλαγθψλ ηεο νηθνλνκίαο ζε εξγαζία. πγρξφλσο, ε αιιαγή ηεο ειηθηαθήο ζχλζεζεο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ θαη νη ηερλνινγηθέο εμειίμεηο, πνπ δηαθνξνπνηνχλ ηελ αγνξά εξγαζίαο ζε ζρέζε κε ην παξειζφλ, δεκηνπξγνχλ λέεο πξνθιήζεηο γηα ηελ Δ.Δ. θαη ηα θξάηε κέιε ηεο, ηα νπνία ην 2000 ζηε Ληζζαβφλα έζεζαλ, κεηαμχ άιισλ, σο ζηφρν «λα γίλεη ε Δ.Δ. ε πην αληαγσληζηηθή θαη δπλακηθή νηθνλνκία ηεο γλψζεο αλά ηελ πθήιην, ηθαλή γηα βηψζηκε νηθνλνκηθή αλάπηπμε» κέρξη ην Βαζηθνί παξάγνληεο γηα ηελ επίηεπμε απηνχ ηνπ ζηφρνπ, είλαη ε αχμεζε ηεο παξαγσγηθφηεηαο θαη ηεο απαζρφιεζεο. Πσο φκσο νη δεκνγξαθηθέο αιιαγέο επηδξνχλ ζε απηνχο ηνπο δχν παξάγνληεο; 3.1. Οη επηπηώζεηο ζηελ παξαγσγηθόηεηα ηεο εξγαζίαο Σν ζέκα ησλ επηπηψζεσλ πνπ κπνξεί λα έρεη ε ειηθία ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ζηε ζπλνιηθή παξαγσγηθφηεηα έρεη απαζρνιήζεη θαηά δηαζηήκαηα αξθεηνχο εξεπλεηέο. Σν 1990, ν Cutler θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ, εμεηάδνληαο ηελ 30

32 παξαγσγηθφηεηα 29 ρσξψλ (κε παξαγσγηθφηεηα εξγαζίαο ηνπιάρηζηνλ 30% ηεο παξαγσγηθφηεηαο ησλ ΗΠΑ), βξήθαλ φηη 1% κείσζε ζηελ εηήζηα αχμεζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ αχμεζε ηνπο εηήζηνπο ξπζκνχο αχμεζεο ηεο παξαγσγηθφηεηαο θαηά 0,62 πνζνζηηαίεο κνλάδεο ηελ πεξίνδν Απηφ ζεκαίλεη φηη, ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε, ε αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ εηψλ ζρεηίδεηαη αξλεηηθά κε ηελ αχμεζε ηεο παξαγσγηθφηεηαο. ε παξφκνηα απνηειέζκαηα θαηέιεμαλ θαη νη Beaudry and Collard ην Οη ζπγθεθξηκέλνη εξεπλεηέο, ζηεξηδφκελνη ζηε λενθιαζηθή ζεσξία γηα ηελ αλάπηπμε (ε νπνία πξεζβεχεη φηη νη νηθνλνκίεο κε ρακειφηεξνπο ξπζκνχο αχμεζεο ηνπ πιεζπζκνχ εξγάζηκεο ειηθίαο ζπζζσξεχνπλ πεξηζζφηεξν θεθάιαην), ππνζηήξημαλ φηη ηα επξήκαηά ηνπο κπνξεί λα είλαη απφδεημε φηη νη ηερλνινγηθέο εμειίμεηο είλαη πξνζαλαηνιηζκέλεο ζηε ζπζζψξεπζε θεθαιαίνπ. Ο Frayer (2004) έδεημε φηη ε ειηθηαθή δνκή ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ έρεη ζεκαληηθή επίδξαζε ζηε ζπλνιηθή παξαγσγηθφηεηα, αλ θαη δελ θαηάθεξε λα παξνπζηάζεη έλα κεραληζκφ ζχκθσλα κε ηνλ νπνίν ιεηηνπξγνχλ νη δεκνγξαθηθέο αιιαγέο. πγθεθξηκέλα, βξήθε φηη ζε έλα δείγκα 87 ρσξψλ ηνπ ΟΟΑ, θαηά ηελ πεξίνδν , νη εξγαδφκελνη ειηθίαο εηψλ είραλ ζεκαληηθή ζεηηθή επίδξαζε ζηελ αχμεζε ηεο παξαγσγηθφηεηαο. Πάλησο, ν εξεπλεηήο πξεζβεχεη φηη ε πηνζέηεζε ηεο ηερλνινγίαο απνηειεί έλαλ ζεκαληηθφ παξάγνληα γηα ηνπο ηαρείο ξπζκνχο νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο. Λίγα ρξφληα λσξίηεξα, κηα ζεκαληηθή έξεπλα ησλ Dalgaard and Kreiner (2001), παξνπζίαζε έλα ζεσξεηηθφ πιαίζην γηα ην επηρείξεκα φηη αθφκε θαη κηα δξακαηηθή κείσζε ζηελ αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ δε ζα νδεγήζεη ζε καθξνρξφληα επηβξάδπλζε ηεο παξαγσγηθφηεηαο. Οη εξεπλεηέο, ζηε ζπγθεθξηκέλε έξεπλα, ζηξέθνπλ ηελ πξνζνρή ηνπο ζην αλζξψπηλν θεθάιαην ην νπνίν κπνξεί λα ζπκβάιιεη ζηε δηαηήξεζε ηεο παξαγσγηθφηεηαο κέζα ζε έλα κνληέιν νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο πνπ βαζίδεηαη ζηελ έξεπλα θαη ηελ αλάπηπμε. Οη εξεπλεηέο ηζρπξίδνληαη φηη, κέζα ζε έλα ηέηνην πιαίζην νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο, ε αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ δελ είλαη απαξαίηεηε ή ζεκαληηθή γηα ηελ αλάπηπμε. Με απηή ηελ άπνςε ζπλάδεη θαη ην ζελάξην ηεο Eurostat γηα ηελ αχμεζε ηνπ ΑΔΠ, ηεο απαζρφιεζεο θαη ηεο παξαγσγηθφηεηαο ζηελ Δ.Δ. ησλ 15, κεηαμχ 2000 θαη Όπσο παξαηεξνχκε ζηνλ Πίλαθα 3.1., αλ θαη φπσο πξναλαθέξζεθε κέρξη ην 2015 πξνβιέπεηαη ζεκαληηθή κείσζε ηνπ ζπλνιηθνχ πιεζπζκνχ θαη ηνπ πιεζπζκνχ ζε ειηθία εξγαζίαο, παξαηεξείηαη αχμεζε ηφζν ζηελ παξαγσγηθφηεηα, φζν θαη ζην ΑΔΠ ησλ θξαηψλ κειψλ ηεο Δ.Δ. ησλ

33 Πίλαθαο 3.1.: Πξνβιέςεηο γηα ηελ αύμεζε ηνπ ΑΔΠ, ηεο απαζρόιεζεο θαη ηεο παξαγσγηθόηεηαο ζηελ Δ.Δ.-15 θαηά ηελ πεξίνδν Πεγή: Eurostat Σν 2002, ν Nishimura θαη νη ζπλεξγάηεο ηνπ, εμεηάδνληαο ηελ επίδξαζε ηεο ειηθηαθήο δνκήο ζηελ ηερλνινγηθή πξφνδν θαη ηελ αχμεζε ηεο πξνζηηζέκελεο αμίαο ζηηο ηαπσληθέο εηαηξείεο ηελ πεξίνδν , αλαθάιπςαλ ζεηηθή ζρέζε κεηαμχ ηεο αλαινγίαο ησλ κνξθσκέλσλ εξγαδνκέλσλ άλσ ησλ 40 εηψλ θαη ηεο ηερλνινγηθήο πξνφδνπ θαηά ηε δεθαεηία ηνπ 1980, αιιά αξλεηηθή ζρέζε κεηαμχ απηψλ ησλ δχν κεηαβιεηψλ θαηά ηε δεθαεηία ηνπ Απηή ηελ αιιαγή ζηε ζρέζε ηελ απέδσζαλ ζηηο ξαγδαίεο ηερλνινγηθέο αιιαγέο ηεο δεθαεηίαο ηνπ 1990, νη νπνίεο είραλ σο απνηέιεζκα λα θνξπθσζεί ε παξαγσγηθφηεηα ζηηο πην λεαξέο ειηθίεο. εκαληηθή είλαη, επίζεο, ε έξεπλα ησλ Lindh and Malmbeg (1999) νη νπνίνη βξήθαλ κηα ζεηηθή επίδξαζε ηεο ειηθηαθήο νκάδαο εηψλ ζηελ αχμεζε ηνπ ΑΔΠ αλά εξγαδφκελν ζηηο ρψξεο ηνπ ΟΟΑ θαηά ηελ πεξίνδν , ελψ ζε παξφκνηα ζπκπεξάζκαηα είρε θαηαιήμεη ν Malmberg (1994) γηα ηελ αχμεζε ηνπ ΑΔΠ θαη ηνπ θαηά θεθαιή ΑΔΠ ζηελ πεξίπησζε ηεο νπεδίαο, γηα ηελ πεξίνδν Τπάξρνπλ, βέβαηα, θαη κειέηεο κε αληηθείκελν ηελ επηξξνή ηεο ειηθίαο ζηελ αηνκηθή παξαγσγηθφηεηα. Απηέο βαζίδνληαη ζε κηα πιεζψξα κεζφδσλ, φπσο γηα παξάδεηγκα νη αμηνινγήζεηο ησλ δηεπζπληψλ, νη κεηξήζεηο ησλ παξαγφκελσλ 32

34 κνλάδσλ, νη ακνηβέο, ε επηρεηξεκαηηθή δξαζηεξηφηεηα, θ.ά. Σα απνηειέζκαηα πνπ πξνθχπηνπλ, φκσο, παξνπζηάδνπλ πξνβιήκαηα ζηελ αμηνιφγεζε, αθνχ ζπρλά ππεηζέξρεηαη ν παξάγνληαο ηεο ππνθεηκεληθφηεηαο (π.ρ. ζηηο αμηνινγήζεηο ησλ δηεπζπληψλ), ή ηα άηνκα πνπ απνηεινχλ ην δείγκα κπνξεί λα κελ αληηπξνζσπεχνπλ ηελ πιεηνςεθία ησλ αηφκσλ πνπ απνηεινχλ ηε ζπγθεθξηκέλε ειηθηαθή νκάδα (π.ρ. ζηηο κεηξήζεηο ηεο πνηφηεηαο ή ηεο πνζφηεηαο ησλ παξαγφκελσλ κνλάδσλ). Δπίζεο, ην κηζζνινγηθφ πξνθίι ησλ εξγαδνκέλσλ δελ βξίζθεηαη πάληα ζε αληηζηνηρία κε ηελ παξαγσγηθφηεηά ηνπο (Vienna Institute of Demography and Institute for future studies, 2004). Πνιχ ζπρλά, ε γήξαλζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ δεκηνπξγεί αξθεηέο ζθέςεηο ζρεηηθά κε ηηο επηπηψζεηο πνπ κπνξεί λα έρεη, φζνλ αθνξά φρη κφλν ηελ παξαγσγηθφηεηα, αιιά θαη ην θφζηνο εξγαζίαο. Η ζχλζεζε απηψλ ησλ επηπηψζεσλ θαηαιήγεη ζε πξνβιεκαηηζκφ ζρεηηθά κε ηηο αξλεηηθέο επηπηψζεηο πνπ κπνξεί λα πξνθχςνπλ γηα ηα πεξηζψξηα θέξδνπο κηαο επηρείξεζεο, ε νπνία απαζρνιεί εξγαηηθφ δπλακηθφ ην νπνίν γεξάζθεη (Μπάγθαβνο, 2003). Θα πξέπεη λα επηζεκάλνπκε, βέβαηα, φηη ηφζν ην θφζηνο εξγαζίαο, φζν θαη ε παξαγσγηθφηεηα, βξίζθνληαη ζε άκεζε ζπλάξηεζε κε κηα ζεηξά παξάγνληεο, φπσο ν ηνκέαο ζηνλ νπνίν απαζρνιείηαη ην άηνκν, ε επαγγεικαηηθή εκπεηξία πνπ δηαζέηεη, νη ηερλνινγηθέο ηνπ γλψζεηο, ε εθπαίδεπζή ηνπ, ε πηζαλή απαμίσζε ηεο εηδηθφηεηάο ηνπ θαη ε εμέιημε ηνπ κεκηζζνινγηθνχ θφζηνπο. Δπνκέλσο, ε ζχλδεζε ηεο ειηθίαο κε ηελ παξαγσγηθφηεηα θαη ηελ ακνηβή κπνξεί λα βνεζήζεη ζηελ αλαδήηεζε ησλ επηπηψζεσλ πνπ πηζαλψο πξνθχπηνπλ απφ ηε γήξαλζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. Όκσο, ν αθξηβήο πνζνηηθφο πξνζδηνξηζκφο ηεο εμέιημεο ησλ ακνηβψλ, θαζψο θαη ηεο παξαγσγηθφηεηαο, θαη ε ζχλδεζή ηνπο κε ηελ ειηθία ελφο αηφκνπ παξνπζηάδεη ηδηαίηεξεο δπζθνιίεο. Δπηπιένλ, ζηελ πεξίπησζε πνπ εμεηάδεηαη ε επίπησζε ησλ κεηαβνιψλ ηεο ειηθηαθήο δνκήο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ θαη φρη ηεο γήξαλζεο ηνπ εξγαδνκέλνπ ζαλ άηνκν, εμεηάδεηαη νπζηαζηηθά ε ζρέζε κεηαμχ κέζεο ειηθίαο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, κέζεο παξαγσγηθφηεηαο θαη κέζεο ακνηβήο ησλ εξγαδνκέλσλ. Απηφ ζεκαίλεη φηη, ελψ ζε αηνκηθφ επίπεδν ε ειηθία ησλ εξγαδνκέλσλ απμάλεη θάζε ρξφλν θαηά έλα έηνο, ε κέζε ειηθία ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, αιιά θαη ηνπ πιεζπζκνχ εξγάζηκεο ειηθίαο απμάλεη πνιχ ιηγφηεξν. πλεπψο, νη επηπηψζεηο ηεο αηνκηθήο γήξαλζεο, ζρεηηθά κε ηελ παξαγσγηθφηεηα θαη ην θφζηνο ηεο εξγαζίαο, δηαθέξνπλ απφ ηηο επηπηψζεηο ηεο δεκνγξαθηθήο γήξαλζεο. 33

35 Γηα ηε δηεξεχλεζε ηεο πηζαλήο επίπησζεο ηεο κειινληηθήο γήξαλζεο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ζηε κέζε παξαγσγηθφηεηα, ν Μπάγθαβνο (2003) πξνρψξεζε ζηε δεκηνπξγία ηξηψλ ζελαξίσλ γηα ηελ εμέιημε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ζηελ Διιάδα απφ ην 2000 σο ην ε απηά ηα ζελάξηα ιακβάλεηαη ππφςε κφλν ε δεκνγξαθηθή δηάζηαζε ησλ κεηαβνιψλ ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. Σα απνηειέζκαηα πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηελ έξεπλα θαλεξψλνπλ φηη αλ θαη ε κέζε ειηθία ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ απμάλεη πεξίπνπ θαηά 5,7%-7,1%, ε κεηαβνιή (αχμεζε ή κείσζε) ηεο κέζεο παξαγσγηθφηεηαο είλαη ηεο ηάμεο ηνπ 3,2%-4%. Φαίλεηαη, δειαδή, φηη ε κειινληηθή κεηαβνιή ηεο κέζεο παξαγσγηθφηεηαο ιφγσ ηεο γήξαλζεο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ δε ζα είλαη ζεκαληηθή. ρεηηθά κε ηηο κεηαβνιέο ηνπ θφζηνπο εξγαζίαο, είλαη ζαθέο φηη αλ νη ακνηβέο απμάλνληαη κε ηελ αχμεζε ηεο ειηθίαο, ηφηε ε αηνκηθή θαη ε δεκνγξαθηθή γήξαλζε δηεπξχλνπλ απηφ ην θφζηνο. Απηφ, φκσο, πνπ νπζηαζηηθά ελδηαθέξεη είλαη ε δηαθνξά κεηαμχ ακνηβψλ θαη παξαγσγηθφηεηαο ζηε δηάξθεηα ηνπ ελεξγνχ βίνπ ηνπ αηφκνπ, ζπλεπψο, θαη ε δηαθνξά κεηαμχ κέζεο ακνηβήο θαη κέζεο παξαγσγηθφηεηαο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ θαη ν ηξφπνο πνπ εμειίζζεηαη ζε ζπλζήθεο δεκνγξαθηθήο γήξαλζεο. Δίλαη θαλεξφ φηη φζν πην πνιχ απνθιίλνπλ νη ακνηβέο απφ ηελ παξαγσγηθφηεηα ηφζν πην πνιχ επηδξά ε γήξαλζε ζην θφζηνο εξγαζίαο. Έληνλεο δηαθνξνπνηήζεηο κεηαμχ ακνηβψλ θαη παξαγσγηθφηεηαο ζπλαληηνχληαη ζηηο πεξηπηψζεηο πνπ νη ακνηβέο ζπλδένληαη κε ηελ αξραηφηεηα ησλ εξγαδνκέλσλ ζηελ επηρείξεζε. ε απηέο ηηο πεξηπηψζεηο ε παξαγσγηθφηεηα είλαη πςειφηεξε απφ ηηο ακνηβέο ζηελ αξρή ηνπ επαγγεικαηηθνχ βίνπ θαη ρακειφηεξε πξνο ην ηέινο ηεο ζηαδηνδξνκίαο ηνπ εξγαδνκέλνπ. ε έλα θαζεζηψο φπνπ ε εμέιημε ησλ ακνηβψλ ζε ζρέζε κε ηελ ειηθία είλαη ηαρχηεξε απφ απηή ηεο παξαγσγηθφηεηαο, ε απαζρφιεζε ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ κπνξεί λα ζπληειέζεη ζηε ζπξξίθλσζε ησλ θεξδψλ κηαο επηρείξεζεο. Όζν πην γξήγνξα γεξλά ην εξγαηηθφ δπλακηθφ θαη φζν πην πνιχ απνθιίλνπλ νη ακνηβέο απφ ηελ παξαγσγηθφηεηα, ηφζν πην ζεκαληηθή είλαη ε ζπξξίθλσζε ησλ πξννπηηθψλ θέξδνπο. ε απηή ηελ πεξίπησζε, είλαη πνιχ πηζαλφ νη επηρεηξήζεηο λα ελζαξξχλνπλ ηελ πξψηκε έμνδν ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο. Σν γεγνλφο απηφ, φκσο, έξρεηαη ζε αληίζεζε κε ηελ αλάγθε δηαηήξεζεο ησλ εξγαδνκέλσλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο κε ζηφρν ηε δηαζθάιηζε ηεο βησζηκφηεηαο ησλ ζπζηεκάησλ θνηλσληθήο αζθάιηζεο, αιιά θαη ηελ επίηεπμε ησλ ζηφρσλ ηεο Ληζζαβφλαο. 34

36 Δίλαη θπζηθφ επφκελν ε γήξαλζε λα ζπλνδεχεηαη απφ θάπνηα αξγή, ηνπιάρηζηνλ κέρξη ηελ ειηθία ησλ 60 εηψλ, απψιεηα ηεο ζσκαηηθήο δχλακεο, θαζψο θαη άιισλ ιεηηνπξγηψλ (φπσο ε θαιή φξαζε θαη ε ηαρχηεηα ησλ αληαλαθιαζηηθψλ). Απηέο νη ζπλέπεηεο ηεο γήξαλζεο, φκσο, δελ απνηεινχλ εκπφδην γηα ηελ άζθεζε ησλ πεξηζζφηεξσλ επαγγεικάησλ (Φαθηφιαο, 1996). Αληηζέησο, ε κεγαιχηεξε ειηθία ραξαθηεξίδεηαη ζπλήζσο απφ απμεκέλε εκπεηξία, γεγνλφο πνπ απνηειεί ζεηηθφ ζηνηρείν γηα ηηο πεξηζζφηεξεο εηδηθφηεηεο, θπξίσο ζηνλ ηνκέα ησλ ππεξεζηψλ, ν νπνίνο έρεη αξρίζεη θαη απνθηά ηδηαίηεξε ζεκαζία ηα ηειεπηαία ρξφληα. Σν ζεκαληηθφηεξν κεηνλέθηεκα, φκσο, ησλ εξγαδνκέλσλ κεγαιχηεξεο ειηθίαο είλαη ε δπζθνιία ηνπο λα πξνζαξκνζηνχλ ζε πεξίπησζε αλαδηαξζξψζεσλ ή αιιαγήο εηδηθφηεηαο, φηαλ ν νηθνλνκηθφο θιάδνο ζηνλ νπνίν απαζρνινχληαη θζίλεη (Φσηάθεο, 2001). εκαληηθφ, επίζεο, πξφβιεκα ηεο ζπγθεθξηκέλεο ειηθηαθήο νκάδαο είλαη ην γεγνλφο φηη δελ κπνξεί λα παξαθνινπζήζεη ηηο ξαγδαίεο ηερλνινγηθέο εμειίμεηο πνπ ιακβάλνπλ ρψξα ηα ηειεπηαία ρξφληα ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη λα αληαπνθξηζεί, επαξθψο, ζην πεξηβάιινλ πνπ δεκηνπξγεί ε θνηλσλία ηεο γλψζεο. Σφζν, φκσο, νη λέεο ηερλνινγίεο φζν θαη ε θνηλσλία ηεο γλψζεο ζρεηίδνληαη άκεζα κε ηελ αχμεζε ηεο παξαγσγηθφηεηαο. πλεπψο, ε αδπλακία απηή επεξεάδεη αξλεηηθά ηελ παξαγσγηθφηεηά ησλ ζπγθεθξηκέλσλ αηφκσλ. εκαληηθή ζε απηήλ ηελ πεξίπησζε είλαη ε επζχλε ησλ επηρεηξήζεσλ, νη νπνίεο δελ είλαη πξφζπκεο λα ζπκπεξηιάβνπλ ηνπο πην ειηθησκέλνπο εξγαδνκέλνπο ζηα πξνγξάκκαηα θαηάξηηζεο, κε απνηέιεζκα λα απαμηψλνληαη νη γλψζεηο θαη ηα πξνζφληα ηνπο (Naegele and Walker, 2006 Walker,1998). Δπνκέλσο, φηαλ απηά ηα άηνκα ράλνπλ ηελ εξγαζία ηνπο, νδεγνχληαη ζηελ απαμίσζε θαη ηελ απνρψξεζε απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο. Η επαλέληαμε ζηελ αγνξά εξγαζίαο ησλ αηφκσλ κεγαιχηεξεο εξγαζίαο πνπ κέλνπλ άλεξγα είλαη ηδηαίηεξα δχζθνιε, αθνχ νη επηρεηξήζεηο ζπλήζσο απνθεχγνπλ ηελ πξφζιεςε ησλ πην ειηθησκέλσλ αηφκσλ, επεηδή ην θφζηνο εξγαζίαο θαη εηδηθφηεξα ην κε-κηζζνινγηθφ θφζηνο είλαη αξθεηά πςειά. Άκεζε ζπλέπεηα απηήο ηεο ζηάζεο ησλ επηρεηξήζεσλ είλαη ε πεξαηηέξσ ζπξξίθλσζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. Καζίζηαηαη, ινηπφλ, ζαθήο θαη επηηαθηηθή ε αλάγθε γηα επέλδπζε ζηνπο αλζξψπηλνπο πφξνπο θαη γηα επηρεηξεζηαθή θαηλνηνκία. Δίλαη, ζπλεπψο, απαξαίηεην λα ιάβεη ρψξα κηα κεηαζηξνθή απφ ηελ εμάξηεζε ζηηο πνζνηηθέο πξνζαξκνγέο ησλ αλζξσπίλσλ πφξσλ, νη νπνίεο ήηαλ ινγηθέο θαη απαξαίηεηεο ζε πξνεγνχκελεο επνρέο 35

37 πνπ θπξηαξρνχζε ε αλνηρηή αγνξά εξγαζίαο, ζε πην πνηνηηθέο πξνζαξκνγέο, θπξίσο κέζσ ηεο πξνζαξκνγήο ηφζν ησλ ζέζεσλ εξγαζίαο ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ φζν θαη ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ζηηο ζέζεηο εξγαζίαο (Coomans, 2002). Απηή ε αλάγθε πξνζαξκνγήο εμειίζζεηαη ζε κηα αλαγθαία πξνυπφζεζε γηα ηελ πεξαηηέξσ αχμεζε ηνπ ξπζκνχ νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο, θαζψο ζην κέιινλ ε νηθνλνκηθή αλάπηπμε θαη εμέιημε ζα εμαξηψληαη, ζηαδηαθά, πεξηζζφηεξν ζηελ αχμεζε ηεο παξαγσγηθφηεηαο θαη ιηγφηεξν ζηελ αχμεζε ηνπ κεγέζνπο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. Λακβάλνληαο ππφςε ηελ αχμεζε ηνπ πξνζδφθηκνπ δσήο θαη ηε κείσζε ηνπ ρξνληθνχ νξίδνληα γηα νηθνλνκηθή πξνζαξκνγή, απηή ε δηαδηθαζία ζα απαηηήζεη πεξηζζφηεξεο αιιαγέο θαη πξνζαξκνζηηθφηεηα φζνλ αθνξά ην αλζξψπηλν δπλακηθφ, θαζψο νη ηερλνινγηθέο εμειίμεηο ζηελ αγνξά εξγαζίαο ζα απαηηνχλ αλζξψπηλν δπλακηθφ κε πςειά επαγγεικαηηθά πξνζφληα, ηθαλφηεηα γηα επειημία θαη ηαρχηαηε πξνζαξκνγή ζηηο λέεο εμειίμεηο, θαζψο θαη επειημία απφ ηελ πιεπξά ησλ επηρεηξήζεσλ. Καζίζηαηαη, ζπλεπψο, θαλεξφ φηη ζην κέιινλ, πεξηζζφηεξν απφ πνηέ, ε παξαγσγηθφηεηα ζα ζηεξίδεηαη ζηελ πνηφηεηα, θαη ιηγφηεξν ζηελ πνζφηεηα, ησλ αλζξσπίλσλ πφξσλ Οη επηπηώζεηο ζηελ απαζρόιεζε αλεξγία Δθηφο απφ ηηο πηζαλέο επηπηψζεηο ηεο γήξαλζεο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ζηελ παξαγσγηθφηεηα, έληνλν πξνβιεκαηηζκφ πξνθαινχλ θαη νη επηπηψζεηο ηεο ζηελ απαζρφιεζε θαη ηελ αλεξγία. Τπελζπκίδνπκε φηη ε δεκνγξαθηθή εμέιημε ηνπ πιεζπζκνχ ζε ειηθίαο εξγαζίαο ραξαθηεξίδεηαη απφ δχν επηκέξνπο θαηλφκελα: πξψηνλ, ηε γήξαλζε απφ άπνςε ειηθηαθήο δνκήο θαη, δεχηεξνλ, αξρηθά ηε ζηαζηκφηεηα θαη κεηέπεηηα ηε ζπξξίθλσζε ηνπ κεγέζνπο ηνπ. Δίλαη ζεκαληηθφ λα αλαθέξνπκε φηη απφ ηε ζηηγκή πνπ ν πιεζπζκφο ζε ειηθία εξγαζίαο είλαη έλα ππνζχλνιν ηνπ ζπλνιηθνχ πιεζπζκνχ, νη επηπηψζεηο ηεο δεκνγξαθηθήο γήξαλζεο ζε απηφλ είλαη εληνλφηεξεο θαη ηαρχηεξα εμειηζζφκελεο απφ φηη νη αληίζηνηρεο επηπηψζεηο ζην ζπλνιηθφ πιεζπζκφ (Φσηάθεο, 2001). Έλαο, επίζεο, ιφγνο γηα ηνλ νπνίν νη δεκνγξαθηθέο εμειίμεηο θηλνχλ ην ελδηαθέξνλ ησλ εξεπλεηψλ θαη ησλ αξκφδησλ γηα ην ζρεδηαζκφ ησλ θνηλσληθψλ θαη νηθνλνκηθψλ πνιηηηθψλ είλαη νη εμειίμεηο ζηα πνζνζηά εμάξηεζεο θαη εηδηθφηεξα ηεο ζρέζεο ζπληαμηνχρσλ-εξγαδνκέλσλ. Η ζπλνιηθή εμάξηεζε ζηελ Δ.Δ. κεηψζεθε κεηαμχ ιφγσ ηνπ γεγνλφηνο φηη νη γεληέο ηνπ baby boom εληάρζεθαλ 36

38 ζηελ αγνξά εξγαζίαο, ελψ παξάιιεια κεηψζεθε ζεκαληηθά ν αξηζκφο ησλ γελλήζεσλ ηδηαίηεξα κεηά ην Μεηά ην 2010, φκσο, ε ζπλνιηθή εμάξηεζε αλακέλεηαη λα απμεζεί κε έληνλνπο ξπζκνχο ιφγσ ηεο αλακελφκελεο εμφδνπ απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο ηεο γεληάο ηνπ baby boom θαη ηεο έιιεηςεο λέσλ εξγαδνκέλσλ, νη νπνίνη ζα θαιχςνπλ ην θελφ πνπ ζα δεκηνπξγεζεί. Απφ άπνςε θαζαξά πνζνηηθή, νη πξννπηηθέο αχμεζεο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ζην ζχλνιν ησλ ρσξψλ ηεο Δ.Δ. είλαη ζπλάξηεζε φρη κφλν ησλ κειινληηθψλ ξπζκψλ νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο απηψλ ησλ ρσξψλ, αιιά θαη ηνπ κεγέζνπο ηεο πξνζθνξάο εξγαζίαο. Οη δεκνγξαθηθέο εμειίμεηο πνπ ιακβάλνπλ ρψξα ζέηνπλ εχινγα ην εξψηεκα ηεο δπλαηφηεηαο αχμεζεο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ θαη ηνπ απαζρνινχκελνπ πιεζπζκνχ, ελψ ζπγρξφλσο δηαθνξνπνηνχλ ζεκαληηθά ηηο ζπλζήθεο ζηελ αγνξά εξγαζίαο. Όπσο έρεη ήδε αλαθεξζεί, θαηά ην πξφζθαην παξειζφλ, ε αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ ζε ειηθία εξγαζίαο απνηέιεζε ην ζεκαληηθφηεξν παξάγνληα αχμεζεο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. ην κέιινλ, φκσο, πνπ ν πιεζπζκφο ζε ειηθίαο εξγαζίαο πξφθεηηαη λα ζπξξηθλσζεί, ε δηεχξπλζε ηνπ κεγέζνπο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ζα είλαη απνηέιεζκα θπξίσο ηεο αχμεζεο ησλ πνζνζηψλ ζπκκεηνρήο ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη ηεο εηζξνήο κεηαλαζηψλ, ηνπιάρηζηνλ γηα νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο ρσξψλ (Μπάγθαβνο, 2001). Γελ πξέπεη, βέβαηα, λα παξαβιέπεηαη ην γεγνλφο φηη ε αχμεζε ησλ πνζνζηψλ ζπκκεηνρήο είλαη πεπεξαζκέλε, ιφγσ ηεο πεξηνξηζκέλεο αλαλέσζεο ηνπ πιεζπζκνχ εξγάζηκεο ειηθίαο απφ λεαξά άηνκα, άξα απφ θάπνηα ζηηγκή θαη έπεηηα ην εξγαηηθφ δπλακηθφ ζα ζηακαηήζεη λα απμάλεη. Σίζεηαη, ζπλεπψο, ην εξψηεκα ηεο δπλαηφηεηαο θάιπςεο ησλ αλαγθψλ ηεο νηθνλνκίαο ζε εξγαζία ζην κέιινλ. Οπζηαζηηθά, ην εχξνο θαη ν απαηηνχκελνο ρξφλνο γηα ηελ αχμεζε ηνπ πιεζπζκνχ εξγάζηκεο ειηθίαο κηαο ρψξαο βξίζθεηαη ζε άκεζε ζπλάξηεζε κε ηξεηο παξάγνληεο: ηελ εμέιημε ηνπ πιεζπζκνχ εξγάζηκεο ειηθίαο θαηά ειηθία θαη θχιν, ηνλ εηήζην ξπζκφ αχμεζεο ηεο απαζρφιεζεο σο απνηέιεζκα ηνπ εηήζηνπ ξπζκνχ νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο θαη, ηέινο, ην επίπεδν ησλ πνζνζηψλ απαζρφιεζεο πνπ παξαηεξνχληαη ζηε ζπγθεθξηκέλε ρψξα. Θα πξέπεη, βέβαηα, λα επηζεκάλνπκε φηη νη επξσπατθέο ρψξεο δηαθνξνπνηνχληαη κεηαμχ ηνπο φζνλ αθνξά ηα δηαζέζηκα απνζέκαηα αχμεζεο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, αιιά θαη ηηο κεηαβνιέο ζηελ ειηθηαθή ζχλζεζε ηνπ πιεζπζκνχ ζε ειηθία εξγαζίαο (Μπάγθαβνο, 2003). Γηαθνξνπνηήζεηο πθίζηαληαη, επίζεο, ζε επίπεδν πεξηθεξεηψλ, αιιά θαη κεηαμχ πεξηθεξεηψλ ηεο ίδηαο ρψξαο. Πνιχ βαζηθφο 37

39 παξάγνληαο γηα ηε δηαθνξνπνίεζε φζνλ αθνξά ηε δπλαηφηεηα αχμεζεο ηνπ απαζρνινχκελνπ πιεζπζκνχ είλαη νη ζεκαληηθέο απνθιίζεηο πνπ παξαηεξνχληαη ζηα πνζνζηά απαζρφιεζεο θαηά ειηθία θαη θχιν (Παξάξηεκα Πίλ. 9.2.). Απφ ηε ζηηγκή πνπ ηα πνζνζηά ζπκκεηνρήο θαη απαζρφιεζεο θαηά ειηθία θαη θχιν δηαθνξνπνηνχληαη ζεκαληηθά (Πίλ θαη 3.3.), ε κεηαβνιή ζηελ ειηθηαθή ζχλζεζε ηνπ πιεζπζκνχ εξγάζηκεο ειηθίαο δηαδξακαηίδεη, αλακθίβνια, ζεκαληηθφηεξν ξφιν ζηελ θάιπςε ησλ αλαγθψλ ζε εξγαζία απφ φηη ην κέγεζνο ηνπ πιεζπζκνχ απηνχ. Η ζπξξίθλσζε ησλ ειηθηαθψλ νκάδσλ ή εηψλ επεξεάδεη ηε κείσζε ηεο πξνζθνξάο εξγαζίαο θαη ησλ απνζεκάησλ αχμεζεο ηνπ απαζρνινχκελνπ πιεζπζκνχ πνιχ πεξηζζφηεξν απφ φηη νη κεηαβνιέο ζην κέγεζνο ηνπ ζπλνιηθνχ πιεζπζκνχ εξγάζηκεο ειηθίαο. Πίλαθαο 3.2.: Πνζνζηά απαζρόιεζεο αλδξώλ θαη γπλαηθώλ (15-64 εηώλ) ην 2000 θαη ην 2004 ζηελ Δ.Δ.-25 Πίλαθαο 3.3.: Πνζνζηά ησλ ηξηώλ ειηθηαθώλ νκάδσλ ηνπ πιεζπζκνύ εξγάζηκεο ειηθίαο ζηελ Δ.Δ.-25 Πεγή: Eurostat, Οη ρψξεο ζηηο νπνίεο ηα πνζνζηά απαζρφιεζεο θπκαίλνληαη ήδε ζε πςειά επίπεδα ζα έξζνπλ αληηκέησπεο πην ζχληνκα κε ηελ αδπλακία θάιπςεο ησλ αλαγθψλ ζε εξγαζία θαη ηελ αδπλακία αχμεζεο ηεο απαζρφιεζεο απφ ηελ πιεπξά ηεο πξνζθνξάο εξγαζίαο (Coomans 1999, 2002). Αληηζέησο, νη ρψξεο φπνπ ηα πνζνζηά απαζρφιεζεο είλαη ιηγφηεξν πςειά θαη έρνπλ πςειφηεξα πνζνζηά αλεξγίαο, νη δπλαηφηεηεο θάιπςεο ησλ αλαγθψλ γηα εξγαζία θαη αχμεζε ηεο απαζρφιεζεο είλαη 38

40 κεγαιχηεξεο θαη πην καθξνρξφληεο (Πίλ. 3.4.), (Παξάξηεκα, Γηάγξ. 9.8). Βέβαηα, θαη ζε απηή ηελ πεξίπησζε ην πξφβιεκα απιψο κεηαηίζεηαη ζην κέιινλ. Πίλαθαο 3.4: Πνζνζηά αλεξγίαο ζηα θξάηε κέιε ηεο Δ.Δ.-25 ηνλ Ινύιην ηνπ 2006 Source: Eurostat, July EU25: Belgium (BE), the Czech Republic (CZ), Denmark (DK), Germany (DE), Estonia (EE), Greece (EL), Spain (ES), France (FR), Ireland (IE), Italy (IT), Cyprus (CY), Latvia (LV), Lithuania (LT), Luxembourg (LU), Hungary (HU), Malta (MT), the Netherlands (NL), Austria (AT), Poland (PL), Portugal (PT), Slovenia (SI), Slovakia (SK), Finland (FI), Sweden (SE) and the United Kingdom (UK). Οθείινπκε, επίζεο, λα επηζεκάλνπκε φηη φζν ε δεκνγξαθηθή γήξαλζε ζα πεξηνξίδεη ηα δηαζέζηκα απνζέκαηα πιεζπζκνχ εξγάζηκεο ειηθίαο, ηφζν νη δηαξζξσηηθέο αδπλακίεο ζηελ αγνξά εξγαζίαο ζα ιεηηνπξγνχλ ζαλ πεξηνξηζκφο ζηελ αχμεζε ηεο απαζρφιεζεο, κε άκεζν θίλδπλν ηελ αχμεζε ή ηε δηαηήξεζε ηεο δηαξζξσηηθήο αλεξγίαο ζε πςειά επίπεδα, αθνχ ζα πθίζηαληαη έληνλεο αλαληηζηνηρίεο κεηαμχ πξνζθνξάο θαη δήηεζεο εξγαζίαο. πλεπψο, ε ζπξξίθλσζε ηνπ πιεζπζκνχ εξγάζηκεο ειηθίαο δε ζεκαίλεη απηφκαηα θαη πεξηνξηζκφ ηεο αλεξγίαο (Φσηάθεο, 2001). Οη ειηθηαθέο νκάδεο πνπ έρνπλ ηδηαίηεξε ζεκαζία απφ άπνςε δεκνγξαθηθψλ αιιαγψλ, αιιά θαη άπνςε αιιαγήο ζπκπεξηθνξάο φζνλ αθνξά ηε ζπκκεηνρή ηνπο ζηελ αγνξά εξγαζίαο είλαη ηξεηο: νη λένη εηψλ, πνπ κέρξη ζήκεξα ήηαλ ε βαζηθή πεγή αλαλέσζεο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, ηα άηνκα εηψλ, ηα νπνία αξρίδνπλ λα απνρσξνχλ απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο καδηθά θαη πξφσξα θαη, ηέινο, ηα άηνκα 65 εηψλ θαη άλσ, ηα νπνία επεξεάδνπλ ηελ αγνξά εξγαζίαο κέζσ ηνπ αζθαιηζηηθνχ ζπζηήκαηνο. Ιδηαίηεξν ξφιν αλακέλεηαη λα δηαδξακαηίζνπλ, επίζεο, νη γπλαίθεο ησλ νπνίσλ ε ζπκκεηνρή ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ είλαη αξθεηά ρακειή, θπξίσο ζηηο ρψξεο ηεο Νφηηαο Δπξψπεο (Παξάξηεκα, Γηάγξ. 9.9). Πην αλαιπηηθά, θαηά ην παξειζφλ, ε αλαλέσζε ηνπ πιεζπζκνχ ζε ειηθία εξγαζίαο (κέζσ ησλ λενεηζεξρφκελσλ γελεψλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο) ηξνθνδνηνχζε ηνπο ηνκείο αηρκήο πνπ παξνπζίαδαλ ηε κεγαιχηεξε δήηεζε, ελίζρπε ηελ παξαγσγηθφηεηα ηνπ ζπζηήκαηνο κέζσ ηεο ρακειφηεξεο αλαινγίαο 39

41 θφζηνπο/παξαγσγηθφηεηαο πνπ παξνπζίαδαλ, πξνζέθεξε λέεο δεμηφηεηεο θαη, ηέινο, αχμαλε ηελ επειημία ζηελ αγνξά εξγαζίαο. Όιεο απηέο νη ιεηηνπξγίεο ζην κέιινλ ζα πξέπεη αλαγθαζηηθά λα θαιχπηνληαη απφ ην ππάξρνλ εξγαηηθφ δπλακηθφ. Οθείινπκε, επίζεο, λα αλαθέξνπκε φηη ζε πνιιά θξάηε-κέιε ηεο Έλσζεο ε αλεξγία ησλ λέσλ θαίλεηαη λα κεηψλεηαη ζηαζεξά, ίζσο θαη ιφγσ ηεο ξαγδαίαο κείσζεο ηνπ αξηζκνχ ησλ λέσλ πνπ εηζέξρνληαη ζηελ αγνξά εξγαζίαο (Παξάξηεκα, Γηάγξ. 9.13). Η κείσζε αθνξά θπξίσο ηνλ αξηζκφ ησλ λεαξψλ αλδξψλ. Πάλησο, κεηαμχ κεηψζεθε ε απαζρφιεζε ησλ αηφκσλ εηψλ, αλεμαξηήησο θχινπ, πηζαλψο ιφγσ ηεο παξάηαζεο ηεο ζπκκεηνρήο ησλ λέσλ ζηελ εθπαίδεπζε, θαζψο θαη ιφγσ ηνπ κεγάινπ αξηζκνχ ησλ αηφκσλ ησλ πξνεγνχκελσλ γελεψλ πνπ θαηαιάκβαλαλ ηηο ζέζεηο ζηελ αγνξά εξγαζίαο. Όζνλ αθνξά ηηο γπλαίθεο, ηα επφκελα 15 ρξφληα, ζα απνηειέζνπλ ηε βαζηθή πεγή αχμεζεο ηεο πξνζθνξάο εξγαζίαο, θπξίσο ζηε Κεληξηθή θαη Νφηηα Δπξψπε, φπνπ ηα πνζνζηά απαζρφιεζεο ησλ γπλαηθψλ είλαη ηδηαίηεξα ρακειά ζε ζρέζε κε ηε Βξεηαλία θαη ηηο θαλδηλαβηθέο ρψξεο. Απηή ε δηαθνξνπνίεζε είλαη ηδηαίηεξα έληνλε γηα ηηο γπλαίθεο άλσ ησλ 30 εηψλ. Καηά ηελ πεξίνδν ε απαζρφιεζε ησλ γπλαηθψλ (θπξίσο άλσ ησλ 30 εηψλ) απμήζεθε ζεκαληηθά. Όζνλ αθνξά ζηελ ελδηάκεζε ειηθηαθή νκάδα εηψλ, πάλσ απφ ην 50% ηεο αχμεζεο ηνπ ελεξγνχ γπλαηθείνπ πιεζπζκνχ θαηά ηελ ίδηα ρξνληθή πεξίνδν νθείιεηαη ζηελ απμεκέλε γπλαηθεία ζπκκεηνρή ζηελ αγνξά εξγαζίαο. Σν ίδην ίζρπζε θαη ζηα πνζνζηά παξνπζίαο ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ ησλ κεγαιχηεξσλ ζε ειηθία γπλαηθψλ. Η ίδηα ηάζε ζπλερίζηεθε θαη θαηά ηελ επφκελε δεθαεηία. Σν 2004, ην πνζνζηφ απαζρφιεζεο ησλ γπλαηθψλ απμήζεθε ζην 55,7% ζηελ Δ.Δ.-25, πςειφηεξν θαηά 0,7 πνζνζηηαίεο κνλάδεο ζε ζρέζε κε ην 2003, πξνζεγγίδνληαο ηνλ ελδηάκεζν ζηφρν ηνπ 57% έσο ην 2005 ηεο ζηξαηεγηθήο ηεο Ληζζαβφλαο (Γηάγξακκα 3.1.). Χο απνηέιεζκα, ε δηαθνξά ηνπ πνζνζηνχ απαζρφιεζεο κεηαμχ αλδξψλ θαη γπλαηθψλ κεηψζεθε πεξαηηέξσ ζηηο 15,2 κνλάδεο ην 2004, ζε ζρέζε κε 18,1 κνλάδεο ην Μεηαμχ ησλ κεγαιχηεξεο ειηθίαο εξγαδνκέλσλ, ε εμέιημε ηνπ πνζνζηνχ απαζρφιεζεο ήηαλ επίζεο ζεκαληηθφηεξε γηα ηηο γπλαίθεο παξά γηα ηνπο άλδξεο. Σν πνζνζηφ απαζρφιεζεο ησλ γπλαηθψλ ειηθίαο άλσ ησλ 55 εηψλ απμήζεθε θαηά κηα πνζνζηηαία κνλάδα κέζα ζην 2004 θαη αλήιζε ζην 31,7%, δειαδή 5,4 κνλάδεο πςειφηεξν ζε ζχγθξηζε κε ην Παξφια απηά ε δηαθνξά απαζρφιεζεο κεηαμχ 40

42 ησλ κεγαιχηεξσλ ζε ειηθία αλδξψλ θαη γπλαηθψλ παξέκεηλε ζε ηδηαίηεξα πςειά επίπεδα (19,0 πνζνζηηαίεο κνλάδεο) ην (Γηάγξακκα 3.1.). Γηάγξακκα 3.1.: Δπίπεδα απαζρόιεζεο (αλδξώλ θαη γπλαηθώλ ειηθίαο εηώλ) ζηα θξάηε κέιε ηεο Δ.Δ.-25, 2004 Απφ πιεπξάο ζπκπεξηθνξάο θαη βάζεη ησλ ππνζέζεσλ γηα ηε κειινληηθή αιιαγή ηνπ ελεξγνχ πιεζπζκνχ, ε ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο ζα ζπλερίζεη λα απμάλεηαη, θπξίσο ζηηο ρψξεο ηεο Νφηηαο Δπξψπεο φπνπ ε ζπκκεηνρή είλαη πην πεξηνξηζκέλε. Φπζηθά, ε απμαλφκελε ζεκαζία ηεο γπλαηθείαο απαζρφιεζεο ζεκαίλεη φηη ην δήηεκα ησλ ίζσλ επθαηξηψλ είλαη πεξηζζφηεξν επίθαηξν απφ πνηέ. Η δηαηήξεζε ηεο δπλαηφηεηαο απαζρφιεζεο γηα ηηο γπλαίθεο κεγαιχηεξεο ειηθίαο θαη ε επαλέληαμή ηνπο ζηελ αγνξά εξγαζίαο ζα απαηηήζεη θαηάιιεια κέηξα πξνζαξκνγήο, ηφζν απφ άπνςε νξγάλσζεο ηεο εξγαζίαο φζν θαη απφ άπνςε θνηλσληθνχ πεξηβάιινληνο, θπξίσο ζηηο ρψξεο ηνπ λφηνπ φπνπ ηα επίπεδα αλεξγίαο ησλ γπλαηθψλ, αιιά θαη νη δπλαηφηεηεο γηα επαγγεικαηηθή ζηαδηνδξνκία, απνθαιχπηνπλ ζεκαληηθέο αληζφηεηεο. Η ζπκκεηνρή ζηελ απαζρφιεζε θαη ην πνζνζηφ ηνπ ρξφλνπ πνπ αθηεξψλνπλ νη γπλαίθεο ζηελ εξγαζία ζπλδένληαη άξξεθηα κε ηνλ αξηζκφ θαη ηελ ειηθία ησλ παηδηψλ, θάηη πνπ δε θαίλεηαη λα ηζρχεη ζε ηέηνην βαζκφ γηα ηνπο άλδξεο (Παξάξηεκα, Γηάγξ. 9.5.). Σν ίδην ηζρχεη θαη γηα ηε ρξήζε ηεο κεξηθήο απαζρφιεζεο (Παξάξηεκα, Γηάγξ ). Σέινο, δελ πξέπεη λα παξαβιέπεηαη ην γεγνλφο φηη νη γπλαίθεο είλαη ζπρλά επηθνξηηζκέλεο κε ηε θξνληίδα ησλ πην ειηθησκέλσλ κειψλ ηεο νηθνγέλεηαο, γεγνλφο πνπ ζπληειεί θαη απηφ κε ηε ζεηξά ηνπ ζηα πην ρακειά πνζνζηά 13 COM(2006) 71 final 41

43 ζπκκεηνρήο ησλ γπλαηθψλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο ζε ζρέζε κε ηνπο άλδξεο. Δίλαη θαλεξφ φηη νη πνιηηηθέο κε ζηφρν ηελ ηζφηεηα επθαηξηψλ κεηαμχ ησλ δχν θχισλ έρνπλ λα πξνζθέξνπλ πνιιά ζηνλ ζπγθεθξηκέλν ηνκέα. Έλαο αθφκε παξάγνληαο, ν νπνίνο ζα κπνξνχζε λα δηαδξακαηίζεη ζεκαληηθφ ξφιν ζηε δηακφξθσζε ησλ κειινληηθψλ ηάζεσλ ηνπ πιεζπζκνχ ζε ειηθία εξγαζίαο, είλαη ηα κεηαλαζηεπηηθά ξεχκαηα. Σηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο (Γηάγξακκα 3.2), νη κεηαλαζηεπηηθέο εηζξνέο ζηελ Δ.Δ. ζπλέβαιαλ έσο έλα βαζκφ ζηελ αχμεζε ηνπ κεγέζνπο θαη ζηε κείσζε ηνπ ξπζκνχ γήξαλζεο ηνπ ελ δπλάκεη εξγαηηθνχ δπλακηθνχ (Coppel, Dumont and Visco, 2001 Σζίκπνο, 2000 Ρνκπφιεο, 2003 Fotakis, 2003 Coomans, 2003). Γηάγξακκα 3.2.: Αιιαγέο ζηνλ πιεζπζκό ζηελ Δ.Δ.-25 (ζε ρηιηάδεο) Πεγή: Eurostat, Δίλαη, επίζεο, γεγνλφο φηη ν παξάγνληαο κεηαλάζηεπζε ζπρλά ππνηηκάηαη ζηηο δεκνγξαθηθέο πξνβνιέο γηα ην κέιινλ. Πάλησο, ε πιεηνςεθία ησλ εξεπλεηψλ πνπ αζρνινχληαη κε ηηο δεκνγξαθηθέο ηάζεηο ζεσξνχλ φηη ε ηάμε ηνπ κεγέζνπο ηεο απαηηνχκελεο κεηαλάζηεπζεο γηα ηελ αληηζηάζκηζε ηεο δεκνγξαθηθήο γήξαλζεο είλαη ηφζν κεγάιε πνπ ηελ θαζηζηά αλέθηθηε, ελψ, φζνλ αθνξά ηελ απαζρφιεζή ηνπο είλαη ζπκπιεξσκαηηθή, δειαδή απαζρνινχληαη ζε ηνκείο πνπ δελ επηζπκεί λα εξγαζηεί ην ππάξρνλ εξγαηηθφ δπλακηθφ. Άιισζηε, έλα πνιχ κεγάιν πνζνζηφ κεηαλαζηψλ είλαη πνιχ πηζαλφ λα κελ γίλεη εχθνια απνδεθηφ απφ ηνπο γεγελείο θαηνίθνπο. Πάλησο, δε κπνξεί λα ακθηζβεηεζεί ν ζπκπιεξσκαηηθφο ραξαθηήξαο κηαο 42

44 πνιηηηθήο κεηαλάζηεπζεο πνπ ζα βαζίδεηαη ζην ζεβαζκφ ησλ αλζξψπηλσλ δηθαησκάησλ θαη ηαπηφρξνλα ζηηο αλάγθεο ηεο αγνξάο εξγαζίαο. Σέινο, ε βαζηθή επίπησζε απφ ηε γήξαλζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ζηε ιεηηνπξγία ηεο αγνξάο εξγαζίαο αλαθέξεηαη ζηελ αλάπηπμε, θαηά ηελ ηειεπηαία εηθνζαεηία, κεραληζκψλ πξφσξεο, εθνχζηαο ή αθνχζηαο, απνρψξεζεο ησλ κεγαιχηεξεο ειηθίαο εξγαδνκέλσλ απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο (Φσηάθεο, 2001 Walker, 2001). Ο Πίλαθαο 3.5. παξνπζηάδεη ηα κέζα επίπεδα ζεζκνζεηεκέλεο ειηθίαο απνρψξεζεο ησλ εξγαδνκέλσλ απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο, θαζψο θαη ηα πνζνζηά απαζρφιεζεο ηεο ειηθηαθήο νκάδαο εηψλ. Πίλαθαο 3.5.: Μέζε ειηθία ζπληαμηνδόηεζεο θαη πνζνζηό εξγαδνκέλσλ ειηθίαο εηώλ ζηελ Δ.Δ.-25, 2004 ( EPC/ECFIN, 2006) Κξάηνο-Μέινο Θεζκνζεηεκέλν έηνο ζπληαμηνδόηεζεο Πνζνζηό απαζρόιεζεο (%) ειηθ. νκάδαο εηώλ Άλδξεο Γπλαίθεο ύλνιν Βέιγην ,0 Σζερηθή Γεκνθξαηία ,7 Γαλία ,3 Γεξκαλία ,8 Δζζνλία 63 59,5 52,4 Διιάδα ,4 Ηζπαλία ,3 Γαιιία ,3 Ηξιαλδία ,5 Ηηαιία ,5 Κύπξνο ,1 Οπθξαλία ,9 Ληζνπαλία 62, ,1 Λνπμεκβνύξγν ,8 Οπγγαξία ,1 Μάιηα ,9 Οιιαλδία ,2 Απζηξία ,8 Πνισλία ,2 Πνξηνγαιία 60,5 60,5 50,3 ινβελία ,0 ινβαθία ,8 Φηιαλδία ,9 νπεδία ,1 Ζλσκ. Βαζίιεην ,2 Δ.Δ ,5 Δ.Δ ,5 41,0 43

45 Παξαηεξνχκε φηη πεξηζζφηεξν απφ ην 50% ησλ εξγαδνκέλσλ ειηθίαο εηψλ βξίζθεηαη εθνχζηα ή αθνχζηα εθηφο αγνξάο εξγαζίαο, ηφζν ζηελ Δ.Δ.-15 φζν θαη ζηελ Δ.Δ.-25. Μεηαμχ 2005 θαη 2010, ην πνζνζηφ ησλ αηφκσλ εηψλ αλακέλεηαη λα απμεζεί θαηά 9,6%, ελψ ηελ πεξίνδν αλακέλεηαη λα ζεκεηψζεη αχμεζε 15,5% ζηελ Δ.Δ.-25. Δίλαη θαλεξφ φηη ε αγνξά εξγαζίαο δελ πξφθεηηαη λα ιεηηνπξγήζεη ηθαλνπνηεηηθά ζην κέιινλ κε ηφζν ρακειά πνζνζηά εξγαζίαο ηεο ζπγθεθξηκέλεο ειηθηαθήο νκάδαο, ηε ζηηγκή κάιηζηα πνπ ν πιεζπζκφο λεαξήο ειηθίαο πξφθεηηαη λα κεησζεί ζεκαληηθά. ηελ Διιάδα, ηα άηνκα εηψλ αλακέλεηαη φηη ζα απμεζνχλ θαηά 10,88% έσο ην 2010 θαη θαηά 7,03% κεηαμχ ηνλ Πίλαθα 3.5., πάλησο, παξαηεξνχκε φηη ην 2004 ζρεδφλ ην 60% ησλ αηφκσλ ηεο ζπγθεθξηκέλεο ειηθηαθήο νκάδαο ήηαλ εθηφο αγνξάο εξγαζίαο. πλεπψο, ε ζπλέρηζε απηήο ηεο ηάζεο ζην κέιινλ πξφθεηηαη λα δεκηνπξγήζεη ζνβαξά πξνβιήκαηα ζηελ αγνξά εξγαζίαο, δεδνκέλνπ φηη ε Διιάδα είλαη κηα απφ ηηο ρψξεο πνπ βιέπνπλ ην εξγαηηθφ δπλακηθφ ηνπο λα γεξλά. Γεληθφηεξα, ε δηαηήξεζε ησλ κεγαιχηεξσλ αηφκσλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο κπνξεί λα δηαδξακαηίζεη ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ αληηκεηψπηζε ησλ επηπηψζεσλ ηεο γήξαλζεο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. Δίλαη, βέβαηα, απαξαίηεην λα αλαπηπρζνχλ λέεο πξνζεγγίζεηο ζηε δηαρείξηζε ησλ αλζξσπίλσλ πφξσλ, ψζηε ε παξακνλή ησλ κεγαιχηεξεο ειηθίαο εξγαδνκέλσλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο λα κε δεκηνπξγεί πξνβιήκαηα ζηε ιεηηνπξγίαο ηεο. Η γήξαλζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ πξφθεηηαη λα ζέζεη ζεκαληηθέο πξνθιήζεηο γηα ηε δηαηήξεζε θαη ηελ αχμεζε ηεο απαζρφιεζεο, ηελ αληηκεηψπηζε ηεο αλεξγίαο θαη ηεο δηαξζξσηηθήο αλεξγίαο, ηελ απνρψξεζε ησλ εξγαδνκέλσλ απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο θαη ηε δηαζθάιηζε επαξθνχο εξγαηηθνχ δπλακηθνχ γηα ηελ εχξπζκε ιεηηνπξγία ηεο αγνξάο θαη ηελ κειινληηθή νηθνλνκηθή αλάπηπμε. Ο ξφινο ησλ γπλαηθψλ, ησλ κεηαλαζηψλ, ησλ λέσλ αιιά θαη ησλ κεγαιχηεξεο ειηθίαο εξγαδνκέλσλ ζα είλαη θαζνξηζηηθφο γηα ηελ θάιπςε ησλ αλαγθψλ ηεο νηθνλνκίαο ζε εξγαζία ζην κέιινλ πκπέξαζκα χκθσλα κε φια ηα παξαπάλσ, ε Δπξψπε πεξλά απφ ηελ επνρή ππεξπξνζθνξάο εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ζηελ επνρή ηνπ ζηαδηαθά κεηνχκελνπ θαη γεξάζθνληνο εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. Η πξνζθνξά θαη ε δήηεζε εξγαζίαο 44

46 δηαθνξνπνηνχληαη, ζε ζρέζε κε ην παξειζφλ, θαη δεκηνπξγείηαη ε αλάγθε γηα πξνζαξκνγή ηφζν ησλ ζέζεσλ εξγαζίαο ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ φζν θαη ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ζηηο ζέζεηο εξγαζίαο. Η Δπξσπατθή Έλσζε πξνθεηκέλνπ λα δηαηεξήζεη ηελ παξαγσγηθφηεηά ηεο ζε πςειά επίπεδα, λα αληηκεησπίζεη ηελ αλεξγία θαη ηε δηαξζξσηηθή αλεξγία θαη λα δηαζθαιίζεη ηηο κειινληηθέο αλάγθεο ηεο γηα εξγαζία, κέζσ ηεο δηαηήξεζεο θαη ηεο αχμεζεο ηεο απαζρφιεζεο, πξέπεη λα ζηξαθεί ζε πνιηηηθέο πνπ ζα ζηνρεχνπλ ζηελ επέλδπζε ζηνπο αλζξψπηλνπο πφξνπο. Η δηαξθήο αλαβάζκηζε, ελεξγνπνίεζε θαη αμηνπνίεζε ησλ αλζξσπίλσλ πφξσλ ζα ζπκβάιιεη κειινληηθά ζηε δηαζθάιηζε, ηφζν ηεο παξαγσγηθφηεηαο, φζν θαη ηεο απαζρφιεζεο, θαη ζα απνηειέζεη κία απφ ηηο βαζηθέο πξνυπνζέζεηο γηα ηελ νηθνλνκηθή κεγέζπλζε. 45

47 4. Πνιηηηθέο κε ζηόρν ηελ Αύμεζε ηεο πκκεηνρήο ζην Δξγαηηθό Γπλακηθό θαη ε Πνιηηηθή ηεο Δλεξγνύο Γήξαλζεο Η γήξαλζε δελ είλαη έλα δήηεκα ην νπνίν κπνξεί λα αληηκεησπηζηεί κεκνλσκέλα. Η πνιηηηθή ηεο Δπξσπατθήο Έλσζεο γηα ηε γήξαλζε αλαπηχρζεθε ζην πιαίζην ηεο ζπλνιηθήο ζηξαηεγηθήο γηα ηελ απαζρφιεζε, πνπ πηνζεηήζεθε ζην Δπξσπατθφ πκβνχιην ηεο Ληζζαβφλαο (2000) θαη επηβεβαηψζεθε ζηα κεηαγελέζηεξα Δπξσπατθά πκβνχιηα. Σφζν ν ζπληνληζκφο ηεο νηθνλνκηθήο πνιηηηθήο φζν θαη ε επξσπατθή θνηλσληθή αηδέληα ζηνρεχνπλ, κεηαμχ άιισλ, ζηελ αληηκεηψπηζε ησλ επηπηψζεσλ ηεο γήξαλζεο ζηελ νηθνλνκία, ηελ απαζρφιεζε θαη ηελ θνηλσλία. Η πξνζέγγηζε ηεο Δ.Δ. γηα ηε γήξαλζε έρεη σο ζηφρν ηελ πιήξε θηλεηνπνίεζε ηνπ αλζξψπηλνπ δπλακηθνχ αλεμαξηήηνπ ειηθίαο, ζεσξψληαο φηη ε θαιή πξνζαξκνγή ζηε γήξαλζε ηνπ πιεζπζκνχ είλαη έλα δήηεκα πνπ αθνξά ηνπο αλζξψπνπο θάζε ειηθίαο, θαη φηη κηα δηα βίνπ πξνζέγγηζε κπνξεί λα ζπκβάιεη ζεκαληηθά ζηελ αληηκεηψπηζε ησλ κειινληηθψλ πξνβιεκάησλ. Δπνκέλσο, ε αληηκεηψπηζε ηεο γήξαλζεο κπνξεί λα εληζρπζεί ζεκαληηθά απφ κέηξα πνπ ζηνρεχνπλ ζηελ αχμεζε ησλ πνζνζηψλ απαζρφιεζεο φινπ ηνπ ελεξγνχ πιεζπζκνχ θαη ζηελ θαιχηεξε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο. πλεπψο, εληζρχεηαη ε ζεκαζία ησλ γεληθψλ πξνζπαζεηψλ γηα ηελ αχμεζε ησλ πνζνζηψλ ζπκκεηνρήο θαη απαζρφιεζεο ζηελ Δπξψπε, ελψ ηαπηφρξνλα απνθαιχπηεηαη ε αλάγθε γηα επέλδπζε ζηνπο αλζξψπηλνπο πφξνπο Γεληθέο πνιηηηθέο αύμεζεο ηεο ζπκκεηνρήο ζην εξγαηηθό δπλακηθό Δδψ θαη αξθεηά ρξφληα ε Δπξσπατθή Έλσζε πξνσζεί κηα ζεηξά απφ πνιηηηθέο κε ζηφρν ηελ αληηκεηψπηζε ηεο δεκνγξαθηθήο γήξαλζεο θαη ηελ αχμεζε ηεο ζπκκεηνρήο ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ 14. Πην ζπγθεθξηκέλα, ε Δπξσπατθή ηξαηεγηθή γηα ηελ Απαζρφιεζε (πνπ πηνζεηήζεθε ην 1997, εκπινπηίζηεθε κε λένπο ζηφρνπο ην 2000 ζηε Ληζζαβφλα θαη αλαζεσξήζεθε ην 2003), θαζψο θαη ε πνιηηηθή γηα ηελ εθπαίδεπζε θαη ηελ επαγγεικαηηθή θαηάξηηζε, έρνπλ θηλεηνπνηήζεη κηα ζεηξά απφ εκπιεθφκελνπο θνξείο κε ζηφρν ηε κείσζε ηεο πξφσξεο εγθαηάιεηςεο ηνπ ζρνιείνπ, 14 COM(2005)94 final, Διιεληθά ρέδηα Γξάζεο γηα ηελ Απαζρφιεζε 2003 θαη 2004, Διιεληθφ Μεηαξξπζκηζηηθφ Πξφγξακκα

48 ηε κεγαιχηεξε ζχλδεζε ηεο ηξηηνβάζκηαο εθπαίδεπζεο κε ηελ αγνξά εξγαζίαο, ηελ πξνψζεζε ηεο δηα βίνπ κάζεζεο θαη ηελ αχμεζε ηεο ζπκκεηνρήο ζηελ θαηάξηηζε, ηδηαίηεξα ησλ αηφκσλ κε ρακειή εηδίθεπζε θαη ησλ κεηαλαζηψλ. Δπηπιένλ, θαηαβάιινληαη πξνζπάζεηεο γηα ηελ επαλέληαμε ησλ αλέξγσλ θαη ησλ καθξνρξφληα αλέξγσλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο κέζσ ηεο πξνψζεζεο ηεο θαηάξηηζεο, αιιά θαη κέζσ θηλήηξσλ πξνο ηηο επηρεηξήζεηο κε ζηφρν ηελ πξφζιεςε ησλ εππαζψλ νκάδσλ ηνπ πιεζπζκνχ. εκαληηθή είλαη ε πξνζπάζεηα πνπ θαηαβάιιεηαη γηα ηελ αληηθαηάζηαζε ησλ παζεηηθψλ πνιηηηθψλ απαζρφιεζεο απφ ελεξγεηηθέο. Δηδηθφηεξα, δίλεηαη πξνηεξαηφηεηα ζηε ρξεκαηνδφηεζε ηεο απαζρφιεζεο έλαληη ηεο ρξεκαηνδφηεζεο ηνπ αλέξγνπ. Καηά απηφλ ηνλ ηξφπν επηδηψθεηαη λα αληηκεησπηζζεί ε «παγίδα ησλ επηδνκάησλ» θαη λα αξζνχλ ηα αληηθίλεηξα γηα ηελ απαζρφιεζε. Πξνσζείηαη, επίζεο, ε αχμεζε ηεο επηρεηξεκαηηθφηεηαο ησλ λέσλ θαη ε εμνηθείσζή ηνπο κε ηηο λέεο ηερλνινγίεο. ηα πιαίζηα ηεο πξνζπάζεηαο γηα ηελ αχμεζε ηεο ζπκκεηνρήο ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ, θηλείηαη θαη ε κεηαξξχζκηζε ησλ ζπζηεκάησλ θνηλσληθήο πξνζηαζίαο. Οη θνηλνί ζηφρνη γηα ηε κεηαξξχζκηζε ησλ ζπληαμηνδνηηθψλ ζπζηεκάησλ, πνπ πηνζεηήζεθαλ ην 2001, επηδηψθνπλ λα δηαζθαιίζνπλ ηελ αιιειεγγχε κεηαμχ ησλ γελεψλ θαη λα δηαηεξήζνπλ ηελ αλαινγία κεηαμχ ζπληαμηνχρσλ θα εξγαδνκέλσλ, κεηψλνληαο ην βαζκφ εμάξηεζεο πνπ παξνπζηάδεη αλνδηθέο ηάζεηο ηα ηειεπηαία ρξφληα. Δπηδηψθεηαη ε ζηαδηαθή αχμεζε ηεο κέζεο ειηθίαο ζπληαμηνδφηεζεο θαη ε δηαηήξεζε ησλ πην ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο, ελψ θαηαβάιιεηαη πξνζπάζεηα λα πεξηνξηζηεί ε δπλαηφηεηα πξφσξεο απνρψξεζεο ησλ εξγαδνκέλσλ απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο. Παξάιιεια, αίξνληαη ζηαδηαθά ηα αληηθίλεηξα πνπ εκπφδηδαλ ηα άηνκα κεγαιχηεξεο ειηθίαο λα παξακείλνπλ ελεξγά ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη πξνσζείηαη ε κεξηθή απαζρφιεζε, κε ζηφρν ηελ ελζάξξπλζε ησλ εξγαδνκέλσλ κεγαιχηεξεο ειηθίαο λα παξαηείλνπλ ηελ παξακνλή ηνπο ζηελ αγνξά εξγαζίαο. Δπηπιένλ, ππνζηεξίδεηαη ε αλάπηπμε ησλ δεμηνηήησλ ησλ πην ειηθησκέλσλ αηφκσλ, θαζψο θαη ε εμνηθείσζή ηνπο κε ηηο λέεο ηερλνινγίεο. Καηά απηφλ ηνλ ηξφπν ζα είλαη ηθαλά λα αληαπνθξίλνληαη ζηηο απαηηήζεηο ηεο αγνξάο εξγαζίαο, ζα απνηξέπεηαη ε καθξνρξφληα παξακνλή ηνπο ζηελ αλεξγία θαη ζα κεηψλεηαη ν θίλδπλνο απαμίσζεο ησλ πξνζφλησλ ηνπο. Δπίζεο, θαηαβάιιεηαη κηα πξνζπάζεηα γηα ηελ αχμεζε ηεο ζπκκεηνρήο ησλ γπλαηθψλ ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ ηεο Κνηλφηεηαο. Πην ζπγθεθξηκέλα, πξνσζείηαη ε αξρή ηεο ηζφηεηαο ησλ επθαηξηψλ κεηαμχ αλδξψλ θαη γπλαηθψλ, ε νπνία πξνσζείηαη 47

49 κέζα απφ φιεο ηηο θαηεπζπληήξηεο γξακκέο ( mainstreaming ). Γηα ηελ επίηεπμε θαιχηεξεο ηζνξξνπίαο κεηαμχ νηθνγελεηαθνχ/πξνζσπηθνχ θαη επαγγεικαηηθνχ βίνπ, πνπ δηαδξακαηίδεη έλα ξφιν δσηηθήο ζεκαζίαο γηα ηελ αχμεζε ησλ επηπέδσλ απαζρφιεζεο, ιακβάλεηαη κία ζεηξά κέηξσλ: επηδηψθεηαη ε βειηίσζε ησλ παξερφκελσλ ππεξεζηψλ θξνληίδαο παηδηψλ θαη ειηθησκέλσλ, θαη πξνσζείηαη ε πξνλνκηαθή ζπκκεηνρή ησλ γπλαηθψλ ζε πξνγξάκκαηα ελίζρπζεο ηεο απαζρνιεζηκφηεηαο, ελψ θαηαβάιινληαη πξνζπάζεηεο γηα ηελ θαηάξγεζε ηνπ επαγγεικαηηθνχ δηαρσξηζκνχ δεκηνπξγνχληαη εηδηθά πξνγξάκκαηα ελίζρπζεο ηεο γπλαηθείαο επηρεηξεκαηηθφηεηαο, επηκφξθσζεο θαη απφθηεζεο δεμηνηήησλ ζηηο λέεο ηερλνινγίεο ηέινο, κέζσ ηνπ επξσπατθνχ θνηλσληθνχ δηαιφγνπ, έρνπλ ζπλαθζεί ζπκθσλίεο γηα ηε γνληθή άδεηα, ηε κεξηθή απαζρφιεζε θαη ηελ ηειεξγαζία πνπ ζηνρεχνπλ ζηε ζπκθηιίσζε ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ επαγγεικαηηθή δσή. Όκσο, παξά ηηο πξνζπάζεηεο πνπ θαηαβάιινληαη, ππάξρνπλ πνιιά πεξηζψξηα βειηίσζεο γηα ηελ αχμεζε ηεο γπλαηθείαο ζπκκεηνρήο ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ, γεγνλφο πνπ απνδεηθλχνπλ π.ρ. ηα ρακειά πνζνζηά ησλ γνληθψλ αδεηψλ κεηαμχ ησλ αλδξψλ θαη ηα εκπφδηα πνπ παξαηεξνχληαη ζηελ πξφζβαζε ησλ γπλαηθψλ ζηηο ζέζεηο απαζρφιεζεο αλψηεξεο βαζκίδαο. Δπηπιένλ, ηελ ηειεπηαία δεθαεηία, έρεη αλαπηπρζεί, ζε επξσπατθφ επίπεδν κηα θνηλή πξνζέγγηζε γηα ηε κεηαλάζηεπζε, ρσξίο σζηφζν λα έρεη πηνζεηεζεί κηα θνηλή κεηαλαζηεπηηθή πνιηηηθή. Οη πξνζπάζεηεο πξνζαλαηνιίδνληαη θπξίσο ζηε δηαρείξηζε ηεο λφκηκεο θαη ηεο παξάλνκεο κεηαλάζηεπζεο, ελψ θαηαβάιινληαη πξνζπάζεηεο λα αλαπηπρζεί έλα επξσπατθφ πιαίζην γηα ηελ θνηλσληθή ελζσκάησζε ησλ κεηαλαζηψλ. Παξάιιεια, ε Έλσζε επηδηψθεη ηελ ελζσκάησζε ησλ κεηαλαζηψλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη ηελ θαηάιιειε εθπαίδεπζε θαη θαηάξηηζή ηνπο, ψζηε λα κπνξνχλ λα θαιχςνπλ ηηο αλάγθεο πνπ δεκηνπξγεί ε δήηεζε εξγαζίαο. Όζνλ αθνξά ηηο δηαθξίζεηο ζην ρψξν ηεο εξγαζίαο, ππάξρεη ήδε απφ ην 2000 ην λνκνζεηηθφ πιαίζην ην νπνίν απαγνξεχεη θάζε είδνπο δηαθξίζεηο ζην ρψξν ηεο εξγαζίαο, αλεμαξηήησο θχινπ, ειηθίαο, εζληθφηεηαο, ζξεζθεπηηθήο ή ηδενινγηθήο πεπνηζήζεσο, ζσκαηηθήο αλαπεξίαο ή γελεηήζηνπ πξνζαλαηνιηζκνχ (Οδεγία 2000/78/EΚ). ε εζληθφ επίπεδν, ε Οδεγία έρεη ελζσκαησζεί απφ ηα πεξηζζφηεξα θξάηε-κέιε ηεο Έλσζεο. Μέζσ απηήο ηεο λνκηθήο βάζεο, θαηνρπξψλνπλ ηα δηθαηψκαηά ηνπο ζην ρψξν ηεο εξγαζίαο πνιιέο νκάδεο ηνπ πιεζπζκνχ εξγάζηκεο ειηθίαο πνπ πιήηηνληαη απφ ηηο δηαθξίζεηο θαη αλαγθάδνληαη λα παξακείλνπλ εθηφο ηνπ εξγαζηαθνχ ρψξνπ, φπσο γηα παξάδεηγκα ηα άηνκα κεγαιχηεξεο ειηθίαο, ηα 48

50 άηνκα κε ζσκαηηθή αλαπεξία, νη γπλαίθεο, νη κεηαλάζηεο, θ.ά. ηφρνο ηεο ζπγθεθξηκέλεο πνιηηηθήο είλαη ε αχμεζε ηεο ζπκκεηνρήο ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη ε αληηκεηψπηζε ελφο ζπλφινπ παξαγφλησλ πνπ ζπληεινχλ ζηε κείσζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. Παξάιιεια, επηδηψθεηαη ε βειηίσζε ηεο πνηφηεηαο ηεο εξγαζίαο, ψζηε απηή λα θαζίζηαηαη πην ειθπζηηθή, ηφζν γηα φζνπο είλαη εληφο, φζν θαη γηα φζνπο είλαη εθηφο ηεο αγνξάο εξγαζίαο. Πξνο απηή ηελ θαηεχζπλζε ζπκβάιινπλ νη πξνζπάζεηεο γηα ηε βειηίσζε ηεο πγηεηλήο θαη ηεο αζθάιεηαο ζην ρψξν ηεο εξγαζίαο. Σέινο, ην Δπξσπατθφ Κνηλσληθφ Σακείν, απνηειεί έλα φξγαλν ζηήξημεο ηεο Δπξσπατθήο ηξαηεγηθήο γηα ηελ Απαζρφιεζε, ελψ ην Δπξσπατθφ Σακείν Πεξηθεξεηαθήο Αλάπηπμεο πξνσζεί, κεηαμχ άιισλ, ηελ αλάπηπμε δνκψλ θξνληίδαο γηα ηα παηδηά ψζηε λα πξνσζείηαη ε γπλαηθεία απαζρφιεζε, θαη ζηεξίδεη ηελ θαιχηεξε «δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο» ζην επίπεδν ησλ επηρεηξήζεσλ. Όπσο ζε φιεο ηηο ρψξεο-κέιε ηεο Έλσζεο, θαη ζηελ πεξίπησζε ηεο Διιάδαο θαηαβάιιεηαη κηα πξνζπάζεηα ελαξκφληζεο κε ηηο θνηλνηηθέο πνιηηηθέο γηα ηελ αχμεζε ηεο ζπκκεηνρήο ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ. Φπζηθά κεηαμχ ησλ ρσξψλ-κειψλ πθίζηαληαη ζεκαληηθέο δηαθνξνπνηήζεηο ζρεηηθά κε ην βαζκφ εθαξκνγήο ησλ ζπγθεθξηκέλσλ πνιηηηθψλ, αιιά θαη ην βαζκφ επίηεπμεο ηνπ ζηφρνπ πνπ έρεη ηεζεί. Πάλησο, θξίλνληαο απφ ηα πνζνζηά απαζρφιεζεο ησλ πεξηζζνηέξσλ θξαηψλ ηεο Κνηλφηεηαο, ππάξρνπλ πνιιά πεξηζψξηα βειηίσζεο γηα λα επηηεπρζεί έλα πςειφ πνζνζηφ ζπκκεηνρήο ηνπ πιεζπζκνχ εξγάζηκεο ειηθίαο ζηελ αγνξά εξγαζίαο, θαη ε Διιάδα δελ απνηειεί εμαίξεζε Ζ πνιηηηθή ηεο ελεξγνύο γήξαλζεο Η πξνβιεπφκελε γήξαλζε θαη ζπξξίθλσζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ηεο Δ.Δ., θαηά ηηο επφκελεο δχν δεθαεηίεο, δεκηνπξγεί ηελ αλάγθε γηα κηα λέα πξνζέγγηζε φζνλ αθνξά ηε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο, ηφζν ζην επίπεδν ηνπ ρψξνπ εξγαζίαο φζν θαη ζην νηθνλνκηθφ θαη θνηλσληθφ επίπεδν. Ήδε, ηα άηνκα ειηθίαο 50 εηψλ θαη άλσ αληηπξνζσπεχνπλ ην έλα πέκπην ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ θαη ζχληνκα ζα θζάζνπλ λα αληηπξνζσπεχνπλ ην έλα ηέηαξην. Μέρξη ζήκεξα, νη επξσπαίνη εξγνδφηεο, ηφζν ζηνλ δεκφζην φζν θαη ζηνλ ηδησηηθφ ηνκέα, έρνπλ ελζαξξχλεη ηελ έμνδν ησλ εξγαδνκέλσλ κεγαιχηεξεο ειηθίαο απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο. Καζψο, φκσο, ν αξηζκφο ησλ αηφκσλ λεαξήο ειηθίαο πνπ εηζέξρεηαη ζηελ αγνξά εξγαζίαο κεηψλεηαη, θπξίσο 49

51 ζηηο ρψξεο-κέιε πνπ αληηκεησπίδνπλ ην θαηλφκελν ησλ κεηαλαζηεπηηθψλ εθξνψλ, πξνβάιεη επηηαθηηθή ε αλάγθε γηα δηαηήξεζε θαη αχμεζε ησλ επηπέδσλ ζπκκεηνρήο ησλ εξγαδνκέλσλ κεγαιχηεξεο ειηθίαο ζηελ αγνξά εξγαζίαο. Καζίζηαηαη, ζπλεπψο, ζαθέο φηη νη επξσπαίνη εξγνδφηεο ζα πξέπεη λα δηαηεξήζνπλ ηελ παξαγσγηθφηεηα θαη ηελ ηθαλφηεηα γηα εξγαζία ησλ εξγαδνκέλσλ ηνπο, νη νπνίνη εηζέξρνληαη ζε κηα δηαδηθαζία γήξαλζεο, εάλ ζέινπλ λα αληηκεησπίζνπλ ηνλ αληαγσληζκφ πνπ δεκηνπξγεί ην λεαξφηεξεο ειηθίαο εξγαηηθφ δπλακηθφ ησλ ΗΠΑ ή ηεο Αζίαο (Naegele and Walker, 2006). Πάλησο, νη κέρξη ζήκεξα ελδείμεηο, νδεγνχλ ζην ζπκπέξαζκα φηη νη ππεχζπλνη γηα ηε ράξαμε πνιηηηθψλ ζηνλ επξσπατθφ ρψξν δελ έρνπλ αληηιεθζεί πιήξσο ηελ πξφθιεζε ηεο γήξαλζεο γηα ηελ αγνξά εξγαζίαο, νχηε ηελ αλάγθε γηα κηα νινθιεξσκέλε ζηξαηεγηθή ελεξγνχο γήξαλζεο. Σα πεξηζζφηεξα θξάηε-κέιε πεξηνξίδνληαη ζηε βειηίσζε ησλ ηθαλνηήησλ θαη ηελ αχμεζε ησλ θηλήηξσλ γηα ηελ παξακνλή ησλ πην ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ ζηελ απαζρφιεζε, ελψ, αλ θαη αλαγλσξίδνπλ ηε γήξαλζε σο έλα ζεκαληηθφ ζέκα, δελ ηελ πξνζεγγίδνπλ σο έλα απφ ηα βαζηθφηεξα δεηήκαηα φζνλ αθνξά ηελ πξνζθνξά εξγαζίαο θαη ηε βησζηκφηεηα ησλ ζπληαμηνδνηηθψλ ζπζηεκάησλ. Δπνκέλσο, ε Έλσζε έρεη αλάγθε απφ κηα ζπλνιηθή πξνζέγγηζε ηεο ελεξγνχο γήξαλζεο, εάλ επηζπκεί λα θαηαπνιεκήζεη ηηο δηαθξίζεηο ιφγσ ειηθίαο θαη λα αληαπνθξηζεί ζηηο πξνθιήζεηο πνπ ζέηνπλ ε γήξαλζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ θαη ε ρξεκαηνδφηεζε ησλ δεκνζίσλ ζπληάμεσλ κε ελεξγφ ηξφπν, ν νπνίνο ζηνρεχεη ζηελ πξνψζεζε ηεο απαζρφιεζεο θαη ζηε δηαηήξεζε ηεο παξαγσγηθφηεηαο (Walker, 2001 Naegele and Walker, 2006) Ζ αλάγθε γηα «δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο» Σν πξσηαξρηθφ ζηνηρείν κηαο νινθιεξσκέλεο ζηξαηεγηθήο γηα ηελ ελεξγφ γήξαλζε πξέπεη λα είλαη ε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο. Ο φξνο «δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο» κπνξεί λα αλαθέξεηαη ζηηο πνηθίιεο δηαζηάζεηο ηεο δηαρείξηζεο ησλ αλζξψπηλσλ πφξσλ κέζα ζε έλα νξγαληζκφ ή, γεληθφηεξα, ζηε ζπλνιηθή εζληθή δηαρείξηζε ηνπ γεξάζθνληνο εξγαηηθνχ δπλακηθνχ (Walker, 1997, 1999). ηελ πεξίπησζε ησλ νξγαληζκψλ, ε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο αλαθέξεηαη θπξίσο ζε κηα ζεηξά θαιψλ πξαθηηθψλ, πνπ θπκαίλνληαη κεηαμχ εθείλσλ πνπ είλαη απνζπαζκαηηθέο θαη εθείλσλ πνπ είλαη ζχλζεηεο θαη νινθιεξσκέλεο. Απηφ ηνπιάρηζηνλ παξαηεξήζεθε ζε έξεπλα ηνπ Walker ην 1997 πνπ δηεμήρζε ζηα πιαίζηα ηεο Δ.Δ. 50

52 Σν ζπκπέξαζκα ζην νπνίν θαηέιεμε ν εξεπλεηήο ήηαλ φηη κηα νινθιεξσκέλε ζηξαηεγηθή δηαρείξηζεο κπνξεί λα απνθέξεη θαιχηεξα απνηειέζκαηα ζην ζέκα ηεο αληηκεηψπηζεο ηεο γήξαλζεο ηνπ πιεζπζκνχ. Απηή ε νινθιεξσκέλε ζηξαηεγηθή ζα πξέπεη λα πεξηιακβάλεη φρη, κφλν κέηξα πξφιεςεο ησλ επηπηψζεσλ ηεο γήξαλζεο ζηνλ πιεζπζκφ εξγάζηκεο ειηθίαο, αιιά θαη κέηξα δηφξζσζεο ησλ αξλεηηθψλ επηδξάζεψλ ηεο. ηελ πξψηε πεξίπησζε, ηεο πξφιεςεο, ραξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα δξάζεσλ απνηειεί ε δηα βίνπ εθπαίδεπζε θαη ν επαλαζρεδηαζκφο ηεο εξγαζίαο. ηε δεχηεξε πεξίπησζε, ηεο δηφξζσζεο, κπνξνχλ λα αλαθεξζνχλ ηα εηδηθά πξνγξάκκαηα εθπαίδεπζεο θαη θαηάξηηζεο γηα ηνπο πην ειηθησκέλνπο εξγαδνκέλνπο. πγρξφλσο, ε νινθιεξσκέλε ζηξαηεγηθή γηα ηε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο ζα πξέπεη λα εζηηάδεη ζε νιφθιεξν ηνλ επαγγεικαηηθφ βίν ησλ εξγαδνκέλσλ θαη φρη κφλν ζηα ηειεπηαία ζηάδηα ηεο ζηαδηνδξνκίαο ηνπο. Γηαθνξεηηθά, ην κφλν πνπ ζα πξνζθέξεη ζα είλαη ε εμηζνξξφπεζε ησλ αξλεηηθψλ επηδξάζεσλ ηεο γήξαλζεο ζηελ απαζρφιεζε. Δπνκέλσο, ε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο ζα πξέπεη λα εθαξκφδεηαη θαη ζηνπο πέληε ηνκείο πνιηηηθήο γηα ηνπο αλζξψπηλνπο πφξνπο, δειαδή: ηελ πξφζιεςε ηελ θαηάξηηζε, ηελ επαγγεικαηηθή εμέιημε θαη ηελ πξναγσγή ηελ πξαθηηθή ηεο επέιηθηεο απαζρφιεζεο ηνλ εξγνλνκηθφ θαη εξγαζηαθφ ζρεδηαζκφ θαη, ηέινο, ηελ αιιαγή ζηάζεσλ θαη εξγαζηαθήο θνπιηνχξαο κέζα ζηα πιαίζηα ηνπ νξγαληζκνχ (Walker, 1997). Αλ θαη ε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο είλαη ζέκα, θπξίσο, ησλ νξγαληζκψλ, ν δεκφζηνο θαη ν ηδησηηθφο ηνκέαο δελ είλαη δπλαηφ λα αθεζνχλ απνθιεηζηηθά ζηε δηαρείξηζε ησλ εξγνδνηψλ. Η δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο είλαη κηα πξνιεπηηθή ζηξαηεγηθή ε νπνία απαηηείηαη λα έρεη επξεία βάζε. Δπνκέλσο, ζπλεπάγεηαη ηελ επζχλε θάζε αηφκνπ ην νπνίν πεξηιακβάλεηαη ζηελ αγνξά εξγαζίαο ζε φια ηα επίπεδα, πξνθεηκέλνπ λα δεκηνπξγεζνχλ νη θαηάιιειεο ζπλζήθεο ψζηε λα απνδψζνπλ θαξπνχο νη θαιέο πξαθηηθέο ζηε δηαρείξηζε ηνπ γεξάζθνληνο εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. Απηφ ζεκαίλεη φηη ε ζηξαηεγηθή πεξηιακβάλεη ηνπο ζρεδηαζηέο ησλ πνιηηηθψλ ζε επξσπατθφ θαη εζληθφ επίπεδν, ηνπο εξγνδφηεο, ηα ζπλδηθάηα θαη ηνπο ίδηνπο ηνπο εξγαδφκελνπο κεγαιχηεξεο ειηθίαο. Η δεκφζηα πνιηηηθή, επξσπατθή ή εζληθή, νπζηαζηηθά δεκηνπξγεί ην εμσηεξηθφ πιαίζην εληφο ηνπ νπνίνπ νη νξγαληζκνί κπνξνχλ λα αλαπηχμνπλ ηηο δηθέο ηνπο πνιηηηθέο δηαρείξηζεο ηεο ειηθίαο. Έλα πιαίζην δεκφζηαο πνιηηηθήο, ην νπνίν απνδίδεη ηδηαίηεξε ζεκαζία ζην αλζξψπηλν θεθάιαην θαη ηε δηαηήξεζε ηεο εξγαζηαθήο ηθαλφηεηαο, κπνξεί λα ζπκβάιιεη ζεκαληηθά ζηηο πξνιεπηηθέο πνιηηηθέο 51

53 ζε επίπεδν επηρείξεζεο. Υαξαθηεξηζηηθφ παξάδεηγκα απνηεινχλ νη ρψξεο ηεο Βφξεηαο Δπξψπεο θαη θπξίσο ε Φηιαλδία. Η Έλσζε κε ηε ζεηξά ηεο κπνξεί λα δηαδξακαηίζεη έλαλ απνθαζηζηηθφ ξφιν ζηε δηάδνζε ησλ παξαδεηγκάησλ θαιήο πξαθηηθήο θαη λα ελζαξξχλεη ηε κεηαθνξά ηεο γλψζεο κεηαμχ ησλ θξαηψλ-κειψλ. Τπάξρνπλ ελδείμεηο, άιισζηε, φηη ε αλνηρηή κέζνδνο ζπληνληζκνχ ζέηεη ην ζέκα ηεο ελεξγνχο γήξαλζεο ζηελ αηδέληα δεκφζηαο πνιηηηθήο. Όκσο, ε επζχλε γηα δξάζε δελ αθνξά κφλν ηελ Δ.Δ., ηα θξάηε-κέιε ή ηνπο νξγαληζκνχο. Οη ίδηνη νη εξγαδφκελνη πνπ γεξλνχλ - δειαδή θάζε έλαο πνπ βξίζθεηαη ζηελ αγνξά εξγαζίαο (ε δηαδηθαζία ηεο γήξαλζεο είλαη ζπλερήο) έρνπλ θαζήθνλ λα επσθειεζνχλ απφ ηηο επθαηξίεο πνπ πξνζθέξνληαη εληφο ησλ επηρεηξήζεσλ ή απφ ηηο δεκφζηεο αξρέο πξνθεηκέλνπ λα είλαη ζε ζέζε λα δηαρεηξίδνληαη ηφζν ηελ θαξηέξα ηνπο φζν θαη ηε δηαδηθαζία γήξαλζήο ηνπο. Γηα λα ην ζέζνπκε δηαθνξεηηθά, ε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο είλαη κηα ππφζεζε αηνκηθήο θαη ζπιινγηθήο επζχλεο (Walker, 2001). Κάζε ζηξαηεγηθή γηα ηε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο πξέπεη λα πεξηιακβάλεη κηα ζπλνιηθή δξάζε γηα ηελ θαηαπνιέκεζε ησλ δηαθξίζεσλ ιφγσ ειηθίαο ζην ρψξν ηεο απαζρφιεζεο. Η αχμεζε ησλ νξίσλ ζπληαμηνδφηεζεο κε ζηφρν ηε παξάηαζε ηνπ εξγάζηκνπ βίνπ ησλ εξγαδνκέλσλ, ρσξίο πξνεγνπκέλσο λα έρεη ιεθζεί κέξηκλα γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ δηαθξίζεσλ ιφγσ ειηθίαο, ηζνδπλακεί κε θαηαδίθε ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ ζε θνηλσληθφ απνθιεηζκφ, ρακειφ εηζφδεκα θαη, ηειηθά, ζε ρακειέο ζπληάμεηο. Οη δηαθξίζεηο ιφγσ ειηθίαο είλαη νπζηαζηηθά ην αληίζεην ηεο ελεξγνχο γήξαλζεο. Η εθπαίδεπζε θαη ε παξαθίλεζε δελ επαξθνχλ γηα ηελ απνηξνπή ησλ δηαθξίζεσλ, ζπλεπψο ε λνκνζεζία έρεη έλα ζεκαληηθφ ξφιν λα δηαδξακαηίζεη ζηελ Δ.Δ. φζνλ αθνξά απηφ ην ζέκα. Η αληηθαηάζηαζε ηνπ νξίνπ ειηθίαο ππνρξεσηηθήο ζπληαμηνδφηεζεο απφ ην φξην θαηψηαηεο ειηθίαο γηα ζπληαμηνδφηεζε, αλ ζπλδπαζηεί κε ηα θαηάιιεια θίλεηξα, κπνξεί λα ζπκβάιιεη πεξηζζφηεξν ζηελ παξάηαζε ηνπ εξγαζηαθνχ βίνπ,. ε έξεπλα πνπ δηεμήρζε ζηελ Δ.Δ. ην 1992 θάλεθε φηη ε θνηλή γλψκε ήηαλ ήδε εμνηθεησκέλε κε ηελ ηδέα ηεο παξάηαζεο ηνπ εξγαζηαθνχ βίνπ. Καηά ηνλ ίδην ηξφπν, κηα ζπλνιηθή ζηξαηεγηθή γηα ηε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο δελ κπνξεί λα έρεη ζεηηθά απνηειέζκαηα αλ δελ πεξηιακβάλεη δξάζεηο γηα ηελ επίδξαζε ηεο απαζρφιεζεο ζηελ πγεία. Γηαθνξεηηθά, ην απνηέιεζκά ηεο ζα είλαη ν απνθιεηζκφο θαη ε αχμεζε ηνπ πνζνζηνχ ησλ ζπληάμεσλ αλαπεξίαο. Σα πξνβιήκαηα 52

54 πγείαο είλαη έλαο απφ ηνπο θχξηνπο ιφγνπο γηα ηελ απνρψξεζε απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο, ηδηαηηέξσο γηα ηνπο εξγαδφκελνπο άλσ ησλ 50 εηψλ. Αλ θαη πνιινί απφ ηνπο εξγαδφκελνπο πνπ έρνπλ απνζπξζεί γηα ιφγνπο πγείαο ζα επηζπκνχζαλ λα επηζηξέςνπλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο, ηα επίπεδα απαζρφιεζεο κεηαμχ ησλ δηθαηνχρσλ επηδφκαηνο αλαπεξίαο είλαη ηδηαίηεξα ρακειά. Γηα απηφ ην ιφγν πνιιέο ρψξεο ηνπ ΟΟΑ πξνζπαζνχλ ζήκεξα λα επαλεληάμνπλ πνιινχο απφ απηή ηελ νκάδα ηνπ πιεζπζκνχ ζηελ αγνξά εξγαζίαο (ΟΟΑ 2003, 2005 Mayhew and Rijkers 2004). Παξφια απηά, ε ειηθία ζπληαμηνδφηεζεο ζπλερίδεη λα ζπλδέεηαη κε ηα πξνβιήκαηα πγείαο θαη ν παξάγνληαο πγεία ζπλερίδεη λα απνηειεί έλαλ απφ ηνπο θχξηνπο ιφγνπο γηα ηελ πξφσξε ζπληαμηνδφηεζε. πλεπψο, απαηηείηαη κηα ζηξαηεγηθή ε νπνία ζα εζηηάδεη ζηε βειηίσζε ησλ ζπλζεθψλ απαζρφιεζεο θαη ζα πξνιακβάλεη ηελ θαθή πγεία ζηελ εξγαζία θαη ηελ αλαπεξία, θαζψο θαη ηνλ απνθιεηζκφ ησλ εξγαδνκέλσλ κε πξνβιήκαηα πγείαο απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο. Η θαθή πγεία ζπλδέεηαη πνιχ ζπρλά κε ηελ εξγαζία θαη είλαη έλαο απφ ηνπο θπξηφηεξνπο ιφγνπο γηα ηηο δηαθνξέο ζηελ παξαγσγηθφηεηα ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ. Σν παξάδνμν είλαη φηη ε απαζρφιεζε είλαη πνιχ ζπρλά παξάγνληαο πξνβιεκάησλ πγείαο θαη ηαπηφρξνλα πεγή πγείαο, εληζρχνληαο ηε δξαζηεξηνπνίεζε, ηελ απηνεθηίκεζε θαη ηελ θνηλσληθή επαθή ησλ εξγαδνκέλσλ. Καζίζηαηαη, ζπλεπψο, θαλεξφ φηη ε ζηξαηεγηθή δηαρείξηζεο ηεο ειηθίαο ζα πξέπεη λα πξνιακβάλεη ηνπο εξγαζηαθνχο παξάγνληεο πνπ δεκηνπξγνχλ πξνβιήκαηα πγείαο, δηαθνξεηηθά ε θπζηθή θαη πλεπκαηηθή γήξαλζε ησλ εξγαδνκέλσλ ζα ζπλερίζεη λα ζπκβαδίδεη κε ηε ειηθηαθή ηνπο γήξαλζε. Θέηνληαο ην δηαθνξεηηθά, ε δηαηήξεζε ηεο πγείαο ησλ εξγαδνκέλσλ ζπλεπάγεηαη ζε κεγάιν βαζκφ ηελ πξνζπκία ηνπο θαη ηελ ηθαλφηεηά ηνπο λα παξαηείλνπλ ηνλ εξγαζηαθφ ηνπο βίν (Naegele, 1999). Δίλαη θπζηθφ επφκελν φηη έλα πγηέο εξγαηηθφ δπλακηθφ είλαη ηαπηφρξνλα θαη παξαγσγηθφ. Η ζηξαηεγηθή, βέβαηα, δελ πξέπεη λα εζηηάδεη κφλν ζην ρψξν ηεο εξγαζίαο, αιιά λα πξνζπαζεί λα πξνιακβάλεη ηα πξνβιήκαηα πγείαο ζε θάζε θνηλσληθφ ηνκέα, επηκεθχλνληαο θαηά απηφλ ηνλ ηξφπν ηελ πνηφηεηα δσήο φισλ απηψλ πνπ πιεζηάδνπλ ηελ ειηθία ζπληαμηνδφηεζεο. Απηφ ζα βνεζήζεη ηα άηνκα λα παξακείλνπλ ελεξγά θαη παξαγσγηθά γηα πεξηζζφηεξν ρξνληθφ δηάζηεκα, θαη ζα ηνπο δψζεη ηε δπλαηφηεηα λα πξνζθέξνπλ ζην ρψξν ηεο νηθνγέλεηαο, ζηνλ θνηλσληθφ ηνκέα κέζσ ηεο εζεινληηθήο εξγαζίαο, αιιά θαη σο ελεξγνί πνιίηεο. Ο Οξγαληζκφο Παγθφζκηαο Τγείαο έρεη αλαθέξεη φηη ζήκεξα έρνπλ πξνζηεζεί ρξφληα ζηε δσή καο, ηψξα ζα πξέπεη λα πξνζζέζνπκε δσή ζηα ρξφληα καο (Walker, 1999, 2001). 53

55 Σέινο, ε ζηξαηεγηθή δηαρείξηζεο ηεο ειηθίαο κπνξεί λα ακβιχλεη ηηο πηέζεηο πνπ αζθνχληαη ζηα ζπζηήκαηα θνηλσληθήο πξνζηαζίαο, κεηψλνληαο ην θφζηνο πνπ ζπλδέεηαη κε ηελ πξφσξε απνρψξεζε απφ ηελ απαζρφιεζε, επηκεθχλνληαο ηνλ εξγάζηκν βίν θαη κεηψλνληαο ηηο δαπάλεο γηα ηελ πγεία. Δπίζεο, βξίζθεηαη ζε αληηζηνηρία κε ηελ επηζπκία ησλ εξγαδνκέλσλ γηα επειημία ζηε ζπληαμηνδφηεζε θαη κπνξεί λα βειηηψζεη ην επίπεδν δσήο ησλ ζπληαμηνχρσλ. Γεκηνπξγείηαη νπζηαζηηθά κηα λέα ζρέζε κεηαμχ ειηθίαο θαη απαζρφιεζεο, ε νπνία γηα παξάδεηγκα αληαλαθιάηαη ζηελ αχμεζε ησλ πνζνζηψλ κεξηθήο απαζρφιεζεο κεηαμχ ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ ζηελ Δ.Δ. Η πνιηηηθή δηαρείξηζεο ηεο ειηθίαο, ζπλεπψο, παξέρεη κηα ζαθή απάληεζε ζηo εξψηεκα πψο λα ρεηξηζηνχκε ηνλ παξάγνληα ειηθία ζηνλ ηνκέα ηεο απαζρφιεζεο Θεηηθά κέηξα γηα ηελ άξζε ησλ θσιπκάησλ ειηθίαο ζηελ εξγαζία Η κειέηε ησλ πην ζεκαληηθψλ παξεκβάζεσλ, πνπ έρνπλ γίλεη ζε επίπεδν επηρεηξήζεσλ, κε ζηφρν ηε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο έρνπλ νδεγήζεη ζην ζπκπέξαζκα φηη απηή ε δηαρείξηζε πεξηιακβάλεη ηηο αθφινπζεο νθηψ δηαζηάζεηο: Πξφζιεςε ζηελ εξγαζία Δθπαίδεπζε, θαηάξηηζε θαη δηα βίνπ κάζεζε Δπαγγεικαηηθή εμέιημε Δπέιηθηε εξγαζηαθή πξαθηηθή Πξνζηαζία θαη πξναγσγή ηεο πγείαο θαη εξγνλνκηθφο ζρεδηαζκφο Δξγαζηαθή αλαδηάξζξσζε Έμνδνο απφ ηελ απαζρφιεζε θαη κεηάβαζε ζηε ζπληαμηνδφηεζε Οινθιεξσκέλεο παξεκβάζεηο Σα κέηξα πνπ ιακβάλνληαη κπνξεί λα είλαη πξνιεπηηθά ή/θαη δηνξζσηηθά θαη ζηνρεχνπλ ζηελ άξζε ησλ νξίσλ ειηθίαο θαη ζηε δεκηνπξγία ελφο πεξηβάιινληνο κέζα ζην νπνίν θάζε άηνκν ζα έρεη ηελ επρέξεηα λα αμηνπνηεί ηηο δπλαηφηεηέο ηνπ ρσξίο λα κεηνλεθηεί ιφγσ ειηθίαο (Walker and Taylor, 1998). Η βειηίσζε ησλ επθαηξηψλ απαζρφιεζεο ησλ πην ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ θαη ε αχμεζε ηεο ζπκκεηνρήο ηνπο ζηελ αγνξά εξγαζίαο απαηηεί κηα πξνζέγγηζε ε νπνία έρεη δχν ζηφρνπο: ηελ πξναγσγή ηεο απαζρνιεζηκφηεηαο ησλ εξγαδνκέλσλ θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ επαγγεικαηηθνχ ηνπο βίνπ θαη ηε κείσζε θαη απνκάθξπλζε ησλ ζνβαξψλ 54

56 εξγαζηαθψλ πξνβιεκάησλ ζηηο κεηέπεηηα θάζεηο ηεο επαγγεικαηηθήο ηνπο ζηαδηνδξνκίαο (ILO, 2003 Naegele and Walker, 2006). i. Πξόζιεςε ηελ πεξίπησζε ηεο πξφζιεςεο, ηα ζεηηθά κέηξα γηα ηελ άξζε ησλ νξίσλ ειηθίαο ζηνρεχνπλ ζηε δηαζθάιηζε ηεο ίζεο πξφζβαζεο ησλ εξγαδνκέλσλ κεγαιχηεξεο ειηθίαο ζηηο δηαζέζηκεο ζέζεηο εξγαζίαο θαη ηελ απνηξνπή ησλ δηαθξίζεσλ, άκεζσλ ή έκκεζσλ, ελαληίσλ ηνπο (Walker, 1997). Πην ζπγθεθξηκέλα, νη ζπγθεθξηκέλεο πξνζεγγίζεηο πεξηιακβάλνπλ: ηελ άξζε ησλ νξίσλ ειηθίαο ζηηο δηαθεκίζεηο γηα ζέζεηο απαζρφιεζεο, ψζηε λα εληζρχεηαη ε κεγαιχηεξε ειηθηαθή δηαθνξηθφηεηα ζην ρψξν εξγαζίαο ηε ρξήζε εηδηθεπκέλνπ πξνζσπηθνχ γηα ηηο ζπλεληεχμεηο θαη ηελ επηινγή ησλ ππνςεθίσλ, θαζψο θαη κηα δηαδηθαζία επηινγήο πξνζσπηθνχ πνπ ζηεξίδεηαη ζηα πξνζφληα ησλ ππνςεθίσλ θαη φρη ζηελ ειηθία ηνπο ηε ζηελή ζπλεξγαζία κε ηα ηνπηθά γξαθεία πξνψζεζεο ηεο απαζρφιεζεο ηελ θαιή γλψζε ησλ δεκνζίσλ πξνγξακκάησλ ππνζηήξημεο ηεο απαζρφιεζεο θαη ηε ρξεζηκφηεηά ηνπο δηαθεκηζηηθέο εθζηξαηείεο πνπ ζηνρεχνπλ ζηνπο ππνςήθηνπο εξγαδνκέλνπο κεγαιχηεξεο ειηθίαο ηε ζαθή ζηφρεπζε ζε ειηθησκέλνπο ππνςήθηνπο πνπ είλαη άλεξγνη, απεηινχληαη κε απφιπζε ή ήδε βξίζθνληαη ζε αθνχζηα πξφσξε ζπληαμηνδφηεζε. Σα νθέιε πνπ απνθνκίδεη κηα επηρείξεζε, κέζσ ηεο πξνζέιθπζεο εξγαδνκέλσλ κεγαιχηεξεο ειηθίαο, είλαη πνιιά. πγθεθξηκέλα, απμάλεη ηελ νξγαλσζηαθή ηεο κάζεζε, ηελ θαηλνηνκία θαη ηελ παξαγσγηθφηεηα ηεο, ηξνπνπνηεί ηελ ειηθηαθή δνκή ηεο θαη βειηηψλεη ηελ εηθφλα ηεο πξνο ηα έμσ, εληζρχεη ηελ ηαπηφηεηά ηεο, απμάλεη ηε δπλαηφηεηά ηεο λα απεπζχλεηαη ζε θαηαλαισηηθφ θνηλφ δηαθφξσλ ειηθηψλ θαη, ηέινο, επηιχεη ηα πξνβιήκαηα ηεο πεξηνξηζκέλεο πξνζθνξάο εξγαζίαο. ii. Καηάξηηζε θαη δηα βίνπ κάζεζε ην ζέκα ηεο εθπαίδεπζεο, ηα κέηξα πνπ πηνζεηνχληαη επηδηψθνπλ λα δηαζθαιίζνπλ φηη νη εξγαδφκελνη κεγαιχηεξεο ειηθίαο δελ απνθιείνληαη απφ ηελ θαηάξηηζε θαη φηη ηνπο παξέρνληαη επθαηξίεο εθπαίδεπζεο ζε φιε ηελ επαγγεικαηηθή ηνπο ζηαδηνδξνκία, φηη νη κέζνδνη εθπαίδεπζεο πνπ ρξεζηκνπνηνχληαη είλαη θαηάιιειεο γηα απηνχο θαη φηη ιακβάλνληαη δξάζεηο γηα ηε ζεξαπεία πεξηπηψζεσλ δηαθξίζεσλ θαηά ην παξειζφλ (Walker, 1997 Walker and Taylor, 1998). Σα επηκέξνπο κέηξα ηεο ζπγθεθξηκέλεο πξνζέγγηζεο επηθεληξψλνληαη: ζηελ απνπζία νξίσλ ειηθίαο φζνλ αθνξά ηελ εθπαίδεπζε θαη ηελ θαηάξηηζε ζηελ ελζάξξπλζε θαη 55

57 ηε ζηήξημε ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ γηα λα ζπκκεηάζρνπλ ζηα εθπαηδεπηηθά πξνγξάκκαηα, ρνξεγψληαο ζπγρξφλσο ηηο απαξαίηεηεο άδεηεο ζηε ζπζηεκαηηθή αμηνιφγεζε ησλ πξνγξακκάησλ αιιά θαη ησλ εθπαηδεπηηθψλ πξνζφλησλ ησλ εξγαδνκέλσλ ζην ζπλδπαζκφ ησλ αλαγθψλ ηεο επηρείξεζεο κε ηελ θαηάξηηζε πνπ παξέρεηαη ζηελ αλαγσγή ησλ εθπαηδεπηηθψλ επθαηξηψλ σο ζπζηαηηθφ ζηνηρείν ηεο επαγγεικαηηθήο ζηαδηνδξνκίαο ζηελ νξγάλσζε ηεο εξγαζίαο κε ηέηνην ηξφπν ψζηε λα δηαρέεηαη ε γλψζε πξνο φιεο ηηο θαηεπζχλζεηο (π.ρ. νξγάλσζε κηθηψλ ειηθηαθά νκάδσλ εξγαζίαο) θαη, ηέινο, ζηε αμηνπνίεζε ηεο γλψζεο ησλ πην ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ γηα ηελ πεξαηηέξσ εθπαίδεπζε ησλ εξγαδνκέλσλ κεγαιχηεξεο θαη λεφηεξεο ειηθίαο. Σα νθέιε πνπ πξνθχπηνπλ αλαθέξνληαη θπξίσο ζηελ αλαβάζκηζε ησλ πξνζφλησλ ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ θαη ζηε δηαηήξεζή ηνπο ζε πςειφ επίπεδν, ζηε βειηίσζε ησλ πξντφλησλ θαη ησλ ππεξεζηψλ πνπ παξέρνληαη, ζηε δεκηνπξγία ελφο πεξηβάιινληνο ζεβαζκνχ πξνο ηνπο πην ειηθησκέλνπο εξγαδνκέλνπο (θπξίσο ζηηο κηθηέο νκάδεο εξγαζίαο), ζηελ αχμεζε ηεο δπλαηφηεηαο γηα επαγγεικαηηθή εμέιημε θαη αλάπηπμε, θαη ζηε δεκηνπξγία ησλ πξνυπνζέζεσλ γηα αχμεζε ηεο νξγαλσζηαθήο γλψζεο. iii. Δπαγγεικαηηθή εμέιημε Σα κέηξα γηα ηελ επαγγεικαηηθή εμέιημε απνζθνπνχλ ζηε δηαηήξεζε ησλ γλψζεσλ, ησλ ηθαλνηήησλ θαη ησλ πξνζφλησλ ησλ εξγαδνκέλσλ κεγαιχηεξεο ειηθίαο, ελψ παξάιιεια ζηνρεχνπλ ζηε ζεξαπεία δηαθξίζεσλ πνπ έιαβαλ ρψξα ζην παξειζφλ. Απνηεινχλ έλα βαζηθφ φξγαλν δηαζθάιηζεο ησλ πξννπηηθψλ πξναγσγήο θαη επαγγεικαηηθήο αζθάιεηαο ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ. Δπηδηψθνπλ ηελ παξαθίλεζε ησλ εξγαδνκέλσλ γηα αχμεζε ησλ ηθαλνηήησλ ηνπο, ζπληεινχλ ζηελ πξφιεςε ησλ θηλδχλσλ γηα ηελ πγεία ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ θαη επηθεληξψλνληαη ζην ζπλδπαζκφ ηεο εξγαζίαο κε ηηο κεηαβνιέο ζηελ εξγαζηαθή απφδνζε, επηδηψθνληαο λα κελ ππνβαζκηζηεί ε ζέζε ησλ εξγαδνκέλσλ ζηελ επηρείξεζε. Απηέο νη πξνζεγγίζεηο έρνπλ σο απνηέιεζκα λα κεηψλεηαη ε ζσκαηηθή θαη πλεπκαηηθή θφπσζε ησλ εξγαδνκέλσλ θαη λα επηκεθχλεηαη ε ηθαλφηεηά ηνπο γηα εξγαζία. Οη εξγνδφηεο απφ ηελ πιεπξά ηνπο έρνπλ ηε δπλαηφηεηα λα δηαηεξήζνπλ ηελ επειημία θαη ηελ παξαγσγηθφηεηα ησλ εξγαδνκέλσλ ηνπο, αιιά θαη ηε δέζκεπζή ηνπο πξνο ηελ επηρείξεζε. Δπηπιένλ, νη εξγαζηαθέο αλαδηαξζξψζεηο θαζίζηαληαη πην 56

58 εχθνιεο, πεξηνξίδνληαη νη πξφσξεο απνρσξήζεηο απφ ηνλ εξγαζηαθφ βίν θαη αμηνπνηείηαη ε γλψζε θαη ε εκπεηξία πνπ δηαζέηνπλ νη πην ειηθησκέλνη εξγαδφκελνη. iv. Δπέιηθηε εξγαζηαθή πξαθηηθή Οη ζπγθεθξηκέλεο πξαθηηθέο ζηνρεχνπλ ζηελ παξνρή κεγαιχηεξεο επειημίαο ζρεηηθά κε ηηο ψξεο εξγαζίαο αιιά θαη ηε ρξνληθή ζηηγκή θαη ηε θχζε ηεο ζπληαμηνδφηεζεο ησλ κεγαιχηεξσλ ζε ειηθία εξγαδνκέλσλ. Ο ρξφλνο εξγαζίαο πξνζαξκφδεηαη ζηηο αιιαγέο ηνπ ηξφπνπ εξγαζίαο ησλ εξγαδνκέλσλ, θαζψο θαη ζηηο νηθνγελεηαθέο ηνπο ππνρξεψζεηο, ζε κηα πξνζπάζεηα λα ζπλδπαζηεί ε επαγγεικαηηθή κε ηελ νηθνγελεηαθή ηνπο δσή θαη λα απμεζεί ε παξαγσγηθφηεηά ηνπο θαηά ηνλ ρξφλν εξγαζίαο ηνπο (Naegele and Walker, 2000). Σα κέηξα πεξηιακβάλνπλ εκεξήζηα ή εβδνκαδηαία κείσζε ηνπ ρξφλνπ εξγαζίαο, επειημία ζην ρξφλν εξγαζίαο ησλ πην ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ, ζηαδηαθή ζπληαμηνδφηεζε, άδεηεο κεη απνδνρψλ ζε φζεο πεξηπηψζεηο θξίλεηαη απαξαίηεην, ελαιιαγή εξγαζηαθψλ ζέζεσλ (job rotation) ή απαιιαγή ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ απφ ππεξσξίεο, ππεξβνιηθφ θφξην εξγαζίαο ή δχζθνιεο βάξδηεο. Απνηέιεζκα φισλ απηψλ ησλ κέηξσλ είλαη ε θαιχηεξε πγεία θαη θηλεηνπνίεζε ησλ εξγαδνκέλσλ, ε βειηίσζε ηεο πνηφηεηαο δσήο ηνπο εθηφο ηνπ ρψξνπ ηεο εξγαζίαο, ε δπλαηφηεηα αχμεζεο ηεο εθπαίδεπζεο θαη θαηάξηηζήο ηνπο, ν ζπλδπαζκφο ηεο νηθνγελεηαθήο κε ηελ επαγγεικαηηθή δσή θαη ε δηεπθφιπλζε ηεο πξνζαξκνγήο ζηε ζπληαμηνδφηεζε. Απφ ηελ πιεπξά ηεο επηρείξεζεο επηηπγράλεηαη νξζνινγηθφηεξε αμηνπνίεζε ηνπ αλζξψπηλνπ δπλακηθνχ, κείσζε ησλ απνπζηψλ απφ ην ρψξν εξγαζίαο, κείσζε ησλ πεξηπηψζεσλ πξφσξεο ζπληαμηνδφηεζεο θαη επηδνκάησλ αλαπεξίαο, θαζπζηέξεζε ηεο ζπληαμηνδφηεζεο θαη αχμεζε ηνπ γνήηξνπ ηεο επηρείξεζεο. v. Πξνζηαζία θαη πξναγσγή ηεο πγείαο θαη εξγνλνκηθόο ζρεδηαζκόο ηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε επηδηψθεηαη ε βειηηζηνπνίεζε ηεο εξγαζηαθήο δηαδηθαζίαο θαη ε νξγάλσζε ηεο εξγαζίαο θαηά ηέηνην ηξφπν ψζηε λα απμάλεηαη ε απφδνζε ησλ εξγαδνκέλσλ θαη λα δηαζθαιίδεηαη ε πγεία θαη ε ηθαλφηεηά ηνπο γηα εξγαζία (Naegele and Walker, 2000). Πην αλαιπηηθά, δηεμάγνληαη κειέηεο γηα ηνπο θηλδχλνπο πγείαο πνπ ελππάξρνπλ ζηνλ ρψξν εξγαζίαο, νξγαλψλνληαη νκάδεο εξγαζίαο κε ζέκα ηελ πγεία θαη ζπληάζζνληαη ζρεηηθέο αλαθνξέο, δεηνχληαη νη ππεξεζίεο εηδηθψλ ηεο πγείαο, επηκνξθψλεηαη ην πξνζσπηθφ γηα ζέκαηα αζθάιεηαο θαη πγείαο θαη παξαθνινπζείηαη ε πνξεία ηεο πγείαο ηνπ, εθαξκφδνληαη ηερληθέο δηαρείξηζεο ηεο πγείαο, νξγαλψλεηαη εξγνλνκηθά ν ρψξνο εξγαζίαο, εθαξκφδνληαη 57

59 πξνιεπηηθά εξγαζηαθέο αλαδηαξζξψζεηο γηα λα απνθεχγνληαη ε επηβάξπλζε ηεο πγείαο ησλ εξγαδνκέλσλ θαη ε έθζεζή ηνπο ζε θίλδπλν θαη, ηέινο, νξγαλψλεηαη ν ρξφλνο εξγαζίαο κε ζηφρν ηελ πξναγσγή ηεο πγείαο ησλ εξγαδνκέλσλ. Οη κηθηέο ειηθηαθά νκάδεο εξγαζίαο κε ζηφρν ηε δηεπθφιπλζε ηεο εξγαζίαο ησλ πην ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ απνηεινχλ ζπρλή πξαθηηθή. Σα απνηειέζκαηα πνπ πξνθχπηνπλ είλαη ε βειηίσζε ηεο πγείαο θαη ε αχμεζε ηεο αζθάιεηαο ησλ εξγαδνκέλσλ, ε αχμεζε ηεο εξγαζηαθήο ηνπο ηθαλνπνίεζεο θαη ηνπ βαζκνχ παξαθίλεζήο ηνπο, ε βειηίσζε ηεο πνηφηεηαο ηεο εξγαζίαο, ε κείσζε ησλ απνπζηψλ απφ ην ρψξν ηεο εξγαζίαο θαη ε παξάηαζε ηνπ εξγάζηκνπ βίνπ ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. vi. Δξγαζηαθή αλαδηάξζξσζε Η αλαδηάξζξσζε ηεο εξγαζίαο ζηνρεχεη ζηελ ελαξκφληζε ησλ εξγαζηαθψλ απαηηήζεσλ κε ηελ ηθαλφηεηα ησλ εξγαδνκέλσλ. Σαπηφρξνλα, επηδηψθεη ηε δηαηήξεζε ηεο πνηφηεηαο εξγαζίαο ησλ εξγαδνκέλσλ θαη ζηνρεχεη ζηελ απνθπγή ηεο απαμίσζεο ησλ πξνζφλησλ ηνπο θαη ηνπ εξγαζηαθνχ ηνπο γνήηξνπ. Μπνξεί λα ιεηηνπξγήζεη σο κέζν ζεξαπείαο γηα δπζθνιίεο πνπ ζπλεπάγεηαη ε πξνεγνχκελε ζέζε απαζρφιεζεο ησλ εξγαδνκέλσλ ή σο πξνιεπηηθφ κέηξν γηα ηελ πξνζηαζία ηεο πγείαο ηνπο θαη ηελ επαγγεικαηηθή ηνπο εμέιημε. Σέινο, ζηνρεχεη ζηε δηαηήξεζε ηεο ηθαλφηεηαο γηα εξγαζία, ζηε ελίζρπζε ηεο επειημίαο, ησλ πξνζφλησλ θαη ησλ ηθαλνηήησλ θαη ζηελ πξνζηαζία ηεο πγείαο ησλ εξγαδνκέλσλ (Naegele and Walker, 2006). Σα νθέιε γηα ηνπο εξγαδφκελνπο αθνξνχλ ηε κείσζε ηνπ θφξηνπ εξγαζίαο θαη ηεο εξγαζηαθήο κνλνηνλίαο, ηελ αχμεζε ηεο ππεπζπλφηεηαο ησλ εξγαδνκέλσλ, ηελ επθαηξία λα ρξεζηκνπνηήζνπλ ηα πξνζφληα θαη ηηο ηθαλφηεηέο ηνπο, ηελ αχμεζε ηεο αζθάιεηαο θαη ησλ λέσλ εξγαζηαθψλ επθαηξηψλ. Οη αλαδηαξζξψζεηο, φκσο, ζπλεπάγνληαη νθέιε θαη γηα ηελ επηρείξεζε. πγθεθξηκέλα, δηαηεξείηαη ή απμάλεηαη ε παξαγσγηθφηεηα ησλ εξγαδνκέλσλ, κεηψλνληαη νη απνπζίεο απφ ηνλ εξγαζηαθφ ρψξν θαη κεηψλεηαη ν αξηζκφο ησλ πξφσξσλ ζπληαμηνδνηήζεσλ. vii. Έμνδνο από ηελ απαζρόιεζε θαη κεηάβαζε ζηε ζπληαμηνδόηεζε Σα κέηξα ζηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε επηδηψθνπλ: πξψηνλ, θάζε απφθαζε γηα απφιπζε λα βαζίδεηαη ζε αληηθεηκεληθά εξγαζηαθά θξηηήξηα θαη, δεχηεξνλ, ηα ζπληαμηνδνηηθά ζρήκαηα πνπ πξνζθέξνληαη λα παξέρνπλ ηε δπλαηφηεηα πνιιαπιψλ επηινγψλ θαη λα εθαξκφδνληαη δίθαηα (Naegele and Walker, 2000). πρλά νη απνιχζεηο ή νη πξφσξεο ζπληαμηνδνηήζεηο είλαη αλαπφθεπθηεο. ε απηή ηελ 58

60 πεξίπησζε, εθαξκφδνληαη πξνπαξαζθεπαζηηθά κέηξα γηα ηε ζπληαμηνδφηεζε, παξέρεηαη ε δπλαηφηεηα ζπκβνπιεπηηθήο ζε πξψελ ππαιιήινπο ηεο επηρείξεζεο θαη βνήζεηα γηα ηελ αλαδήηεζε λέαο ζέζεο εξγαζίαο, δίλεηαη ε δπλαηφηεηα επέιηθηεο ζπληαμηνδφηεζεο (απαζρφιεζε ησλ ζπληαμηνδνηνχκελσλ ζε πξνζσξηλή βάζε ή ζπλέρηζε ηεο εξγαζίαο εθηφο ηνπ εξγαζηαθνχ ρψξνπ). Δπίζεο, παξέρνληαη επθαηξίεο γηα ζηαδηαθή ζπληαμηνδφηεζε κε κεησκέλν σξάξην θαη άδεηεο κε ζηφρν ηελ πξνεηνηκαζία γηα ηε ζπληαμηνδφηεζε. Όια ηα πξναλαθεξφκελα κέηξα δίλνπλ ζηελ επηρείξεζε ηε δπλαηφηεηα λα πξνζιάβεη λένπο εξγαδφκελνπο θαη λα ηνπο εμνηθεηψζεη κε ην εξγαζηαθφ ηνπο αληηθείκελν ελψ παξάιιεια κπνξεί λα επσθειείηαη, σο έλα βαζκφ, απφ ηηο γλψζεηο θαη ηελ εκπεηξία ησλ εξγαδνκέλσλ πνπ ζπληαμηνδνηνχληαη. πγρξφλσο, ην γφεηξν ηεο εηαηξείαο απμάλεη. Οη εξγαδφκελνη κε ηε ζεηξά ηνπο δε ράλνπλ ηελ επαθή ηνπο κε ην πξνεγνχκελν εξγαζηαθφ ηνπο πεξηβάιινλ, πξνζαξκφδνληαη επθνιφηεξα ζηε ζπληαμηνδφηεζή ηνπο θαη ζε πεξίπησζε απφιπζεο ιακβάλνπλ ζηήξημε θαη βνήζεηα γηα λα επαλεληαρζνχλ ζηνλ εξγαζηαθφ ρψξν. viii. Οινθιεξσκέλεο παξεκβάζεηο Η ζπλχπαξμε ζεηηθψλ θαη αξλεηηθψλ πξαθηηθψλ γηα ηε δηαρείξηζε ησλ αλζξσπίλσλ πφξσλ, ζπρλά, κπνξεί λα δεκηνπξγήζεη πξνβιήκαηα. πλεπψο, φζν εππξφζδεθηα θαη αλ είλαη ηα κέηξα πνπ ιακβάλνληαη γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ δηαθξίζεσλ ιφγσ ειηθίαο, αλ δελ απνηεινχλ ην έλαπζκα γηα κηα ζπλνιηθή ζηξαηεγηθή δηαρείξηζεο ησλ αλζξσπίλσλ πφξσλ ζρεηηθά κε ηελ ειηθία θαη ηελ απαζρφιεζε, δε ζα έρνπλ παξά κφλν πεξηνξηζκέλα θαη απνζπαζκαηηθά απνηειέζκαηα. Δίλαη, επνκέλσο, αλαγθαία κηα ζπλνιηθή πξνζέγγηζε απφ ηελ πιεπξά ησλ επηρεηξήζεσλ, δεκφζησλ θαη ηδησηηθψλ, πξνθεηκέλνπ λα επηηεπρζεί κηα ζσζηή δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο θαη λα δηαζθαιηζηεί ε απαζρφιεζε θαη ε παξαγσγηθφηεηα ησλ εξγαδνκέλσλ. Σν ζέκα ηεο ζπλνιηθήο πξνζέγγηζεο ζα αλαιπζεί δηεμνδηθά ζηε ζπλέρεηα Πξνϋπνζέζεηο γηα ηελ επηηπρή εθαξκνγή ησλ κέηξσλ Η επηηπρήο εθαξκνγή ησλ κέηξσλ πνπ πξναλαθέξζεθαλ πξνυπνζέηεη ηελ χπαξμε θάπνησλ βαζηθψλ παξακέηξσλ (Walker, 1997, 1999, 2001 Naegele and Walker, 2006 Naegele, 1999). Δηδηθφηεξα, ζηελ πεξίπησζε ησλ πξνζιήςεσλ απαηηείηαη κηα αλνηθηή, φζνλ αθνξά ηελ ειηθία, πξνζέγγηζε ε νπνία ζα νδεγεί ζε κηα 59

61 δηαδηθαζία πξνζιήςεσλ πνπ ζα ζηεξίδεηαη ζηελ αληηθεηκεληθή αμηνιφγεζε ησλ πξνζφλησλ θαη ησλ ηθαλνηήησλ ησλ ππνςεθίσλ θαη φρη ζηελ ειηθία ηνπο. Η αλάζεζε ηεο δηαδηθαζίαο πξνζιήςεσλ ζε εηδηθνχο ζπκβνχινπο κπνξεί λα ζπκβάιιεη ζηελ επηηπρία ηνπ εγρεηξήκαηνο. εκαληηθή, επίζεο, ζεσξείηαη ηφζν ε βνήζεηα ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ λα ελζσκαησζνχλ ζην πεξηβάιινλ εξγαζίαο, φζν θαη ε θαιιηέξγεηα ελφο θηιηθνχ θιίκαηνο πξνο ηα άηνκα κεγαιχηεξεο ειηθίαο ζην εζσηεξηθφ ηνπ νξγαληζκνχ. Όζνλ αθνξά ηελ θαηάξηηζε θαη ηελ δηα βίνπ κάζεζε είλαη απαξαίηεην ηα άηνκα πνπ έρνπλ ηελ επζχλε ησλ πξνγξακκάησλ λα είλαη επαηζζεηνπνηεκέλα ζηα ζέκαηα ηεο γήξαλζεο ζην ρψξν ηεο εξγαζίαο. Η επαγγεικαηηθή θαηάξηηζε ζα πξέπεη λα ζηεξίδεηαη ζηελ αθξηβή γλψζε, ηφζν ησλ ζεκεξηλψλ φζν θαη ησλ κειινληηθψλ απαηηήζεσλ ηεο επηρείξεζεο θαη, παξάιιεια, ζηελ αθξηβή εθηίκεζε ηνπ εθπαηδεπηηθνχ επηπέδνπ θαη ησλ δπλαηνηήησλ φισλ ησλ εξγαδνκέλσλ. Η επηινγή ηεο κεζφδνπ θαη ε νξγάλσζε ησλ εθπαηδεπηηθψλ πξνγξακκάησλ (θαη νίθνλ εθπαίδεπζε, εηδηθά πξνγξάκκαηα γηα ειηθησκέλνπο εξγαδνκέλνπο, θαηάξηηζε ελ ψξα εξγαζίαο, εηδηθά ηλζηηηνχηα θαηάξηηζεο) ζα πξέπεη λα θαζνξίδνληαη ζχκθσλα κε ηηο αλάγθεο ηνπ νξγαληζκνχ, ελψ είλαη αλαγθαίν λα ρνξεγνχληαη νη απαξαίηεηεο εθπαηδεπηηθέο άδεηεο. Η επαγγεικαηηθή εμέιημε ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ πξνυπνζέηεη αθξηβή γλψζε ησλ πξνζφλησλ πνπ απαηηνχλ νη ζέζεηο εξγαζίαο, θαζψο θαη ηνλ θφξην εξγαζίαο πνπ ηηο ραξαθηεξίδεη. Δίλαη, επίζεο, ζεκαληηθφ λα εμεηάδεηαη ην εθπαηδεπηηθφ πξνθίι ησλ εξγαδνκέλσλ θαη λα παξέρνληαη επθαηξίεο ελδνεπηρεηξεζηαθήο θηλεηηθφηεηαο. Αλαγθαία θξίλεηαη ε πξνεηνηκαζία ησλ εξγαδνκέλσλ γηα ηηο ζέζεηο εξγαζίαο πνπ πξφθεηηαη λα θαηαιάβνπλ θαη ε παξνρή ησλ θαηάιιεισλ θηλήηξσλ. Η βνήζεηα εηδηθψλ ζε ζέκαηα ηεο γήξαλζεο κπνξεί λα απνδεηρζεί θαη εδψ ζεκαληηθή. Σα κέηξα επέιηθησλ εξγαζηαθψλ πξαθηηθψλ πξνυπνζέηνπλ κηα πξνζεθηηθή θαη εμεηδηθεπκέλε πξνζέγγηζε θαηά ηελ εθαξκνγή ηνπο. Δίλαη αλαγθαία ε ζπκκεηνρή θαη ε αμηνιφγεζε ηνπο απφ ηνπο εξγαδνκέλνπο, ψζηε νη αιιαγέο πνπ επηθέξνπλ λα κελ νδεγνχλ ζε δηαθξίζεηο ιφγσ ειηθίαο θαη ζηελ απψιεηα ηνπ εξγαζηαθνχ γνήηξνπ. πλεπψο, είλαη ζεκαληηθή ε ζπκκεηνρή φζν δπλαηφλ πεξηζζφηεξσλ νκάδσλ εξγαδνκέλσλ ζην ζρεδηαζκφ θαη ηελ εθαξκνγή ησλ κέηξσλ. Η επηηπρήο πξνψζεζε ηεο πγείαο ζηνλ ρψξν ηεο εξγαζίαο, αιιά θαη γεληθφηεξα ζηελ δσή ησλ εξγαδνκέλσλ, ζρεηίδεηαη κε ηελ θαηαγξαθή ησλ θηλδχλσλ 60

62 γηα ηελ πγεία ησλ εξγαδνκέλσλ, ηελ δηαξθή παξαθνινχζεζε ηεο θαηάζηαζεο ηεο πγείαο ηνπο θαη ηελ παξνρή ππεξεζηψλ πγείαο απφ εηδηθεπκέλν επηζηεκνληθφ πξνζσπηθφ. Πάλησο, θαηά ηελ εθαξκνγή ησλ κέηξσλ πξέπεη λα απνθεχγεηαη ν ζηηγκαηηζκφο ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ θαη λα δηαζθαιίδεηαη ε ελεξγφο ζπκκεηνρή ηνπο. Οη αλαδηαξζξψζεηο ζηνλ ρψξν ηεο εξγαζίαο πξνυπνζέηνπλ ηελ ζπκκεηνρή ησλ εξγαδνκέλσλ, ηνλ ζπλδπαζκφ ησλ ηθαλνηήησλ ηνπο κε ηηο απαηηήζεηο ησλ ζέζεσλ εξγαζίαο, ηελ ελεξγφ ζπκκεηνρή ησλ εξγαηηθψλ ζπλδηθάησλ θαη, αλ απηφ είλαη εθηθηφ, ηελ ζχλαςε ζπκθσληψλ πνπ δηαζθαιίδνπλ φηη νη ειηθησκέλνη εξγαδφκελνη δελ ζα γίλνπλ αληηθείκελν ζε βάξνο ηνπο δηαθξίζεσλ θαη ζα ιεθζεί κέξηκλα γηα ηελ πξναγσγή ηεο πγείαο ηνπο. Καη ζηελ πεξίπησζε ησλ αλαδηαξζξψζεσλ απαηηείηαη κηα ζπζηεκαηηθή πξνζέγγηζε ε νπνία ζα πεξηιακβάλεη φινπο ηηο εκπιεθφκελεο πιεπξέο. Δπίζεο, νη πνιηηηθέο ζπληαμηνδφηεζεο δελ ζα πξέπεη λα ζεσξνχληαη απιά σο έλαο ηξφπνο πξνζαξκνγήο ηνπ νξγαληζκνχ ζηηο αιιαγέο ησλ νηθνλνκηθψλ ζπλζεθψλ. Αληίζεηα, φηαλ εθαξκφδνληαη είλαη αλαγθαίν λα εθιακβάλνληαη σο έλαο ηξφπνο βειηίσζεο ηνπ επηπέδνπ δηαβίσζεο ηφζν ησλ αηφκσλ φζν θαη ηεο θνηλσλίαο, κεηξηάδνληαο ηηο θνηλσληθέο επηπηψζεηο ηεο πξφσξεο ζπληαμηνδφηεζεο θαη παξέρνληαο παξάιιεια θάπνηα νθέιε γηα ηνπο ίδηνπο ηνπο νξγαληζκνχο. Δίλαη ζεκαληηθφ βέβαηα λα πθίζηαληαη νη θαηάιιειεο εμσηεξηθέο πξνυπνζέζεηο, π.ρ ε ζρεηηθή λνκνζεζία θαη νη ζπιινγηθέο ζπκβάζεηο πνπ ζα παξέρνπλ ηηο θαηάιιειεο εγγπήζεηο ζηνπο εξγαδφκελνπο πνπ απνρσξνχλ απφ ηνλ εξγαζηαθφ ρψξν. Αλαθεθαιαηψλνληαο, ε επηηπρήο δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο θαη ε άξζε ησλ θσιπκάησλ γηα ηελ απαζρφιεζε ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ πξνυπνζέηνπλ θαιή γλψζε ηνπ παξάγνληα ειηθία απφ φινπο φζνπο εκπιέθνληαη ζηνλ ζρεδηαζκφ θαη ηελ εθαξκνγή ησλ δηαθφξσλ πνιηηηθψλ, πξνζεθηηθφ ζρεδηαζκφ θαη εθαξκνγή πνπ ζα απνζθνπεί ζηελ θάιπςε ησλ πξαγκαηηθψλ αλαγθψλ ησλ εξγαδνκέλσλ, βειηίσζε ησλ εξγαζηαθψλ ζπλζεθψλ, ζπλεξγαζία κεηαμχ φισλ ησλ εκπιεθνκέλσλ κεξψλ, δηαξθή επηθνηλσλία θαη εζσηεξηθή θαη εμσηεξηθή παξαθνινχζεζε ηεο πνξείαο ησλ δξάζεσλ πνπ επηρεηξνχληαη θαη, ηέινο, αμηνιφγεζε θαη έιεγρν ησλ απνηειεζκάησλ, ψζηε λα δηαζθαιηζζεί φηη επηηπγράλνληαη νη ζηφρνη πνπ έρνπλ ηεζεί. 61

63 4.3. Αλάγθε γηα κηα νινθιεξσκέλε ζηξαηεγηθή δηαρείξηζεο ησλ αλζξσπίλσλ πόξσλ όζνλ αθνξά ηελ ειηθία θαη ηελ απαζρόιεζε Όζν εππξφζδεθηα θαη αλ είλαη ηα κέηξα πνπ ιακβάλνληαη γηα ηελ αληηκεηψπηζε ησλ δηαθξίζεσλ ιφγσ ειηθίαο ζηνλ ηνκέα ηεο απαζρφιεζεο, αλ δελ απνηεινχλ ην έλαπζκα γηα κηα ζπλνιηθή ζηξαηεγηθή δηαρείξηζεο ησλ αλζξσπίλσλ πφξσλ ζρεηηθά κε ηελ ειηθία θαη ηελ απαζρφιεζε, δε ζα έρνπλ παξά κφλν πεξηνξηζκέλα θαη απνζπαζκαηηθά απνηειέζκαηα. Η νινθιεξσκέλε πξνζέγγηζε γηα ηε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο κεηαηξέπεη ην ζέκα ηεο ειηθίαο ζε κηα δνθηκαζία γηα ηελ πνηφηεηα ηεο ζπλνιηθήο πνιηηηθήο γηα ηνπο αλζξψπηλνπο πφξνπο, απφ ηε ζηηγκή ηεο εηζφδνπ έσο ηε ζηηγκή ηεο εμφδνπ απφ ηνλ εξγαζηαθφ βίν. Η ζπγθεθξηκέλε πξνζέγγηζε δίλεη έκθαζε ζηελ απνηξνπή ησλ πξνβιεκάησλ φζνλ αθνξά ηελ δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο, ελψ παξάιιεια εζηηάδεη ζε νιφθιεξν ηνλ εξγαζηαθφ βίν φισλ ησλ ειηθηαθψλ νκάδσλ. Δκπεξηέρεη φιεο ηηο δηαζηάζεηο ηεο δηαρείξηζεο ηεο ειηθίαο, ελψ βξαρππξφζεζκα πξνβιέπεη δηνξζσηηθά κέηξα γηα ηνπο ειηθησκέλνπο εξγαδφκελνπο πνπ ήδε αληηκεησπίδνπλ πξνβιήκαηα ιφγσ ηεο ειηθίαο ηνπο. πλεπψο, πεξηιακβάλεη έλα κεγάιν εχξνο κέηξσλ ζρεηηθά κε ηελ πξφζιεςε ζηελ εξγαζία, ηελ εθπαίδεπζε, θαηάξηηζε θαη δηα βίνπ κάζεζε, ηελ επαγγεικαηηθή εμέιημε, ηελ επέιηθηε εξγαζηαθή πξαθηηθή, ηελ πξνζηαζία θαη πξναγσγή ηεο πγείαο θαη ηνλ εξγνλνκηθφ ζρεδηαζκφ, ηελ εξγαζηαθή αλαδηάξζξσζε, ηελ έμνδν απφ ηελ απαζρφιεζε θαη ηέινο ηελ κεηάβαζε ζηε ζπληαμηνδφηεζε. Δπηπιένλ, επηδηψθεη ηελ αιιαγή ησλ ζηάζεσλ εληφο ηνπ εξγαζηαθνχ ρψξνπ, εζηηάδνληαο ζηελ ελεκέξσζε φινπ ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ γηα ηνλ ηξφπν πνπ δεκηνπξγνχληαη ηα ζηεξεφηππα γηα ηελ ειηθία, ηα πξνβιήκαηα πνπ κπνξνχλ λα πξνθαιέζνπλ θαη ηελ αλάγθε γηα ηελ αληηκεηψπηζή ηνπο. Σα νθέιε πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηελ νινθιεξσκέλε ζηξαηεγηθή δηαρείξηζεο ησλ αλζξσπίλσλ πφξσλ είλαη ζαθψο πεξηζζφηεξα απφ ηα απνηειέζκαηα ησλ απνζπαζκαηηθψλ κέηξσλ. Απμάλεηαη ε επειημία ζηνλ ρψξν ηεο δηαρείξηζεο ηεο ειηθίαο αιιά θαη ηεο δηαρείξηζεο ησλ αλζξσπίλσλ πφξσλ γεληθφηεξα, ελψ παξάιιεια, βειηηψλεηαη ε απνηειεζκαηηθφηεηα ησλ επηκέξνπο κέηξσλ. Οη πξαθηηθέο πνπ επηρεηξνχλ κηα πην νινθιεξσκέλε παξέκβαζε ζην ζέκα ηεο ειηθίαο, κπνξνχλ πην εχθνια λα ελζσκαησζνχλ ζε κηα γεληθή ζηξαηεγηθή δηαρείξηζεο ησλ αλζξσπίλσλ πφξσλ θαη, ζπγρξφλσο, γίλνληαη πην εχθνια απνδεθηέο απφ ηνπο εξγαδφκελνπο θαη 62

64 ηνπο εξγνδφηεο. Οη ζπλνιηθέο πξνζεγγίζεηο έρνπλ καθξνρξφληα απνηειέζκαηα θαη πξνσζνχλ απνηειεζκαηηθφηεξα ηελ νξγαλσζηαθή θνπιηνχξα θαη πνιηηηθή πνπ ζρεηίδεηαη κε ηηο δεκνγξαθηθέο αιιαγέο θαη ηηο επηπηψζεηο ηνπο. Βαζηθή πξνυπφζεζε γηα ηελ εθαξκνγή κηαο ζπλνιηθήο ζηξαηεγηθήο είλαη ν πξνζαλαηνιηζκφο ηνπ νξγαληζκνχ πξνο ηελ επηρεηξεζηαθή ζπλνρή. πλεπψο, είλαη αλαγθαίν λα ππάξρεη ζηήξημε ηφζν απφ ηελ δηνίθεζε ηεο επηρείξεζεο φζν θαη απφ ηα εξγαηηθά ζπλδηθάηα. Παξάιιεια, απαηηείηαη ε ελεξγφο ζπκκεηνρή ησλ ίδησλ ησλ εξγαδνκέλσλ, αλεμαξηήηνπ ειηθίαο, ηφζν ζηνλ ζρεδηαζκφ φζν θαη ζηελ εθαξκνγή ησλ πξνγξακκάησλ. εκαληηθφο είλαη θαη ν ξφινο ηεο πνιηηείαο ηφζν ζε εζληθφ, φζν θαη ζε ηνπηθφ επίπεδν, κέζσ ηεο δεκηνπξγίαο ησλ δηαθφξσλ δνκψλ ζηήξημεο ησλ δξάζεσλ πνπ πξνσζνχληαη, ηεο ρνξήγεζεο ησλ θαηάιιεισλ θηλήηξσλ, αιιά θαη ηεο ζεζκνζέηεζεο ηεο θαηάιιειεο λνκνζεζίαο πνπ ζα ζηεξίμεη θαη ζα παξάζρεη επαξθείο εγγπήζεηο γηα ηελ εθαξκνγή ησλ πξνσζνχκελσλ πνιηηηθψλ. Σέινο ε ζπλεξγαζία κε ΜΚΟ κπνξεί λα ζπκβάιιεη ζεκαληηθά ζε δηάθνξεο πηπρέο ησλ εθαξκνδφκελσλ πνιηηηθψλ, π.ρ. ηελ εθπαίδεπζε θαη ηελ θαηάξηηζε πκπέξαζκα Δδψ θαη αξθεηά ρξφληα πξνσζνχληαη, ζε επξσπατθφ θαη εζληθφ επίπεδν, κηα ζεηξά απφ πνιηηηθέο κε ζηφρν ηελ αληηκεηψπηζε ηεο δεκνγξαθηθήο γήξαλζεο θαη ηελ αχμεζε ηεο ζπκκεηνρήο ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ. Η ηαρείεο δεκνγξαθηθέο αιιαγέο, φκσο, δεκηνπξγνχλ ηελ αλάγθε γηα κηα λέα πξνζέγγηζε, ηφζν ζην επίπεδν ηνπ ρψξνπ εξγαζίαο, φζν θαη ζην νηθνλνκηθφ θαη θνηλσληθφ επίπεδν, ηελ ελεξγφ γήξαλζε. Σν πξσηαξρηθφ ζηνηρείν κηαο νινθιεξσκέλεο ζηξαηεγηθήο γηα ηελ ελεξγφ γήξαλζε είλαη ε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο. ηελ πεξίπησζε ησλ νξγαληζκψλ, ε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο αλαθέξεηαη θπξίσο ζε κηα ζεηξά θαιψλ πξαθηηθψλ, πνπ θπκαίλνληαη κεηαμχ εθείλσλ πνπ είλαη πην πεξηνξηζκέλεο θαη επηθαλεηαθέο θαη εθείλσλ πνπ είλαη πην ζχλζεηεο θαη νινθιεξσκέλεο. Οη απνζπαζκαηηθέο πξαθηηθέο έρνπλ ζεηηθά, φκσο πεξηνξηζκέλα, απνηειέζκαηα. Γηα απηφ ην ιφγν, είλαη αλαγθαία κηα ζπλνιηθή πξνζέγγηζε απφ ηελ πιεπξά ησλ επηρεηξήζεσλ πξνθεηκέλνπ λα επηηεπρζεί κηα ζσζηή δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο θαη λα δηαζθαιηζηεί ε απαζρφιεζε θαη ε παξαγσγηθφηεηα ησλ εξγαδνκέλσλ. 63

65 5. Πνξεία πξνο ηελ Δλεξγό Γήξαλζε Η «δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο» θαη ε παξάηαζε ηνπ εξγαζηαθνχ βίνπ ησλ αηφκσλ κπνξνχλ λα ζπκβάιινπλ θαζνξηζηηθά ζηελ αληηκεηψπηζε ησλ πξνβιεκάησλ δηαζθάιηζεο επαξθνχο θαη εηδηθεπκέλνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, ηφζν ζε πεξηθεξεηαθφ φζν θαη ζε ηνπηθφ επίπεδν. Οη ζπγθεθξηκέλεο πνιηηηθέο πξνβάιινπλ επηηαθηηθέο, αλ ιεθζνχλ ππφςε νη εθηηκήζεηο γηα ηελ κειινληηθή ειηθηαθή δνκή θαη ην κέγεζνο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ζε επξσπατθφ θαη εζληθφ επίπεδν. ηελ Δ.Δ. έρεη ήδε γίλεη αηζζεηή ε αλάγθε κηαο νινθιεξσκέλεο πνιηηηθήο πνπ λα ζηνρεχεη ζηελ ελεξγφ γήξαλζε, πξνθεηκέλνπ λα αληηκεησπηζζνχλ νη κειινληηθέο ειιείςεηο ζε ηθαλφ αλζξψπηλν δπλακηθφ θαη λα δηαηεξεζνχλ ηα ζεκεξηλά επίπεδα απαζρφιεζεο θαη παξαγσγηθφηεηαο Δλλνηνινγηθή νξηνζέηεζε ηεο έλλνηαο «ελεξγόο γήξαλζε» Η γήξαλζε ηνπ πιεζπζκνχ δεκηνπξγεί κηα λέα πξαγκαηηθφηεηα: ε κειινληηθή αληαγσληζηηθφηεηα ηνπ ηδησηηθνχ ηνκέα θαη ε επάξθεηα ηνπ δεκνζίνπ ζα ελαπφθεηληαη φιν θαη πεξηζζφηεξν ζηελ απφδνζε θαη ζηελ παξαγσγηθφηεηα ηνπ γεξάζθνληνο εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. πλεπψο, πνιιά εμαξηψληαη απφ ηε δηαηήξεζε ηεο δπλαηφηεηαο απαζρφιεζεο ησλ κεγαιχηεξσλ ζε ειηθία εξγαδνκέλσλ θαη ηελ απνηειεζκαηηθή αμηνπνίεζή ηνπο απφ ηελ πιεπξά ησλ εξγνδνηψλ, ηνπ ηδησηηθνχ αιιά θαη ηνπ δεκνζίνπ ηνκέα. Κξίλεηαη, επνκέλσο, απαξαίηεην λα δηαζθαιηζηεί φηη ε γήξαλζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ δε ζα πεξηνξίζεη, νχηε ηελ επαγγεικαηηθή δπλαηφηεηα ησλ αηφκσλ ζηα νπνία αλαθέξεηαη, νχηε ηελ αληαγσληζηηθφηεηα ησλ επηρεηξήζεσλ. Απηφ είλαη δπλαηφ λα επηηεπρζεί κέζσ κηαο ζηξαηεγηθήο γηα ηελ ελεξγφ γήξαλζε, ε νπνία κέζα απφ κηα ζεηξά θαιέο πξαθηηθέο, ζα είλαη ζε ζέζε λα ζπληειέζεη ζηελ πξφιεςε ησλ αξλεηηθψλ επηπηψζεσλ ηεο γήξαλζεο ζηελ εξγαζία, αιιά θαη ηεο εξγαζίαο ζηε γήξαλζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. πλεπψο, θάλνληαο ιφγν γηα ελεξγφ γήξαλζε, αλαθεξφκαζηε ζηε δηαηήξεζε ησλ επαγγεικαηηθψλ δπλαηνηήησλ ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ, ζηελ απαζρφιεζή ηνπο θαη ζηε δηαηήξεζε ηεο πγείαο θαη ηεο δξαζηεξηφηεηάο ηνπο θαηά ηα ηειεπηαία ρξφληα ηεο δσήο ηνπο (Walker, 2001). 64

66 χκθσλα κε ηα πξναλαθεξζέληα, κηα πνιηηηθή γηα ηελ ελεξγφ γήξαλζε νπζηαζηηθά ζηνρεχεη: ζηε βειηίσζε ηεο παξαγσγηθφηεηαο ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ, ψζηε λα δηαηεξήζνπλ ηελ αληαγσληζηηθφηεηά ηνπο θαη λα κε κείλνπλ άλεξγνη ηα ηειεπηαία ρξφληα ηνπ επαγγεικαηηθνχ ηνπο βίνπ, ζηελ παξνρή ησλ απαξαίηεησλ γλψζεσλ πνπ απαηηνχληαη γηα λα κελ θαηαζηνχλ νη ειηθησκέλνη εξγαδφκελνη θνηλσληθά απνθιεηζκέλνη ζηελ θνηλσλία ηεο γλψζεο θαη, ηαπηφρξνλα, λα έρνπλ ηε δπλαηφηεηα λα επαλεληαρζνχλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο ζε πεξίπησζε πνπ έρνπλ θαηαζηεί άλεξγνη θαη ηέινο, ζηελ νηθνλνκηθή ελίζρπζε ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ, ψζηε λα κπνξνχλ λα παξακείλνπλ εληφο ηεο θνηλσλίαο, εμαζθαιίδνληαο κηα αμηνπξεπή δηαβίσζε θαη δηεθδηθψληαο ζπγρξφλσο κηα θαιχηεξε ζέζε (Υιέηζνο, 2001) Ζ ζεκαζία ηεο ελεξγνύο γήξαλζεο γηα ην κέιινλ ηεο απαζρόιεζεο θαη ηεο αγνξάο εξγαζίαο Παξά ηα λέα δεδνκέλα πνπ δεκηνπξγεί ε γήξαλζε ηνπ πιεζπζκνχ ζηνλ νηθνλνκηθφ, θνηλσληθφ θαη εξγαζηαθφ ηνκέα, ε ελεξγφο γήξαλζε δελ απνηειεί έλα ζέκα πςειήο πνιηηηθήο πξνηεξαηφηεηαο γηα φιεο ηηο επξσπατθέο ρψξεο. Γηα παξάδεηγκα, ζε ρψξεο, φπσο ην Βέιγην, ε Γαιιία, ε Φηιαλδία, ε Γεξκαλία, ε Οιιαλδία θαη ε Μ. Βξεηαλία ην ζέκα ηεο ελεξγνχο γήξαλζεο θαηέρεη πςειφ πνιηηηθφ ελδηαθέξνλ. Αληίζεηα, ζε ρψξεο φπσο ε Διιάδα, ε Ιηαιία θαη ε νπεδία εκθαλίδεηαη λα έρεη πην πεξηνξηζκέλε πνιηηηθή ζεκαζία (Walker,1997). Έλα καθξνπξφζεζκν ζηνηρείν ησλ αγνξψλ εξγαζίαο ηεο Δ.Δ. ππήξμαλ νη παζεηηθέο θαη βξαρππξφζεζκεο πνιηηηθέο γηα ηε γήξαλζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. Απηέο νη πνιηηηθέο έρνπλ ηξεηο φςεηο: πξψηνλ, νη παζεηηθέο πνιηηηθέο πνπ επηθεληξψλνπλ ζηελ θνηλσληθή πξνζηαζία είλαη πνιχ πηζαλφ λα επηθπξψζνπλ ηηο δηαθξίζεηο ιφγσ ειηθίαο ή αθφκε θαη λα ηηο ελζαξξχλνπλ, φπσο άιισζηε ζπλέβε ζε νιφθιεξε ηελ Δπξψπε ζηηο δεθαεηίεο ηνπ 1970 θαη 1980 (Walker, 2001) δεχηεξνλ, ε θξαηηθή πνιηηηθή πνπ πεξηνξίδεηαη ζηνλ απνθιεηζκφ ηεο δπλαηφηεηαο πξφσξεο ζπληαμηνδφηεζεο θαη ζηελ αχμεζε ησλ νξίσλ ειηθίαο γηα ζπληαμηνδφηεζε θαηαιήγεη ζπλήζσο ζηελ έληαζε ηνπ θνηλσληθνχ απνθιεηζκνχ πνπ βηψλνπλ νη κεγαιχηεξνη 65

67 εξγαδφκελνη. Απηνχ ηνπ είδνπο νη πνιηηηθέο είλαη κνλνδηάζηαηεο θαη θπξίσο επηηπγράλνπλ ηελ επηκήθπλζε ηεο πεξηφδνπ πνπ κεζνιαβεί κεηαμχ ηεο απνρψξεζεο ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ απφ ηελ ακνηβφκελε απαζρφιεζε θαη ηεο ειηθίαο πνπ ζπληαμηνδνηνχληαη. Απηή ε ελδηάκεζε πεξίνδνο απνηειεί γηα κηα κεγάιε κεξίδα ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ πεξίνδν ςπρνινγηθήο πίεζεο, θηψρεηαο θαη απειπηζίαο, ελψ ζπγρξφλσο απμάλεη ηηο θνηλσληθέο δαπάλεο ηνπ θξάηνπο ηξίηνλ, νη παζεηηθέο πνιηηηθέο γηα ηε γήξαλζε απιψο δηνξζψλνπλ, θαη δελ επηιχνπλ νχηε πξνιακβάλνπλ, ηα πξνβιήκαηα ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ. Μέρξη ζήκεξα νη βαζηθέο πνιηηηθέο ησλ θξαηψλ κειψλ ηεο Δ.Δ. γηα ην ζέκα ηεο γήξαλζεο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ εζηηάδνπλ ηελ πξνζνρή ηνπο ζηνλ ηεξκαηηζκφ ησλ επηδνηήζεσλ ηεο πξφσξεο απνρψξεζεο απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο θαη, ζε νξηζκέλεο πεξηπηψζεηο, ζηελ ελζάξξπλζε ηεο κεξηθήο απαζρφιεζεο ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ. Οη πνιηηηθέο πνπ εληζρχνπλ ηελ ελεξγφ γήξαλζε εθαξκφδνληαη κφλν ζε κηα κεηνςεθία θξαηψλ-κειψλ. χκθσλα φκσο κε φζα έρνπλ ήδε αλαθεξζεί απαηηνχληαη πην ελεξγέο θαη νινθιεξσκέλεο πνιηηηθέο πξνθεηκέλνπ λα δηαηεξεζεί ε παξαγσγηθφηεηα θαη ε αληαγσληζηηθφηεηα ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ πνπ ζπξξηθλψλεηαη θαη γεξλά. ην κέιινλ έλα κεγάιν κέξνο ηνπ πιεζπζκνχ ζε ειηθία εξγαζίαο ζα είλαη άλσ ησλ 55 εηψλ. Δίλαη ζπλεπψο ζεκαληηθφ λα εμαζθαιηζηεί φηη απηφ ην κεγαιχηεξεο ειηθίαο ελ δπλάκεη εξγαηηθφ δπλακηθφ ζα έρεη ηελ ηθαλφηεηα, ηε δπλαηφηεηα αιιά θαη ηε ςπρηθή δηάζεζε λα ζπλερίζεη λα εξγάδεηαη. Απηέο ηηο πξνθιήζεηο έξρεηαη λα αληηκεησπίζεη ε ζηξαηεγηθή ηεο ελεξγνχο γήξαλζεο Αλαζηαιηηθνί παξάγνληεο γηα ηελ ελεξγό γήξαλζε Αλ θαη ηα ηειεπηαία ρξφληα, έρεη αξρίζεη λα γίλεηαη αληηιεπηή ζηελ Δ.Δ. ε αλάγθε γηα ελεξγφ γήξαλζε ηνπ πιεζπζκνχ, πξνθεηκέλνπ λα αληηκεησπηζηνχλ ηα πξνβιήκαηα πνπ δεκηνπξγνχλ νη δεκνγξαθηθέο εμειίμεηο ζην ρψξν ηεο εξγαζίαο θαη γεληθφηεξα ζε φινπο ηνπο θνηλσληθνχο θαη νηθνλνκηθνχο ηνκείο, παξαηεξείηαη σζηφζν κηα ζεηξά παξαγφλησλ πνπ επηδξνχλ αλαζηαιηηθά ζηελ πνξεία πξνο ηελ ελεξγφ γήξαλζε. 66

68 Α) Ζ αληηθαηηθή ζρέζε ειηθίαο απαζρόιεζεο Η γήξαλζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ θαη ε αλάπηπμε ηεο επξσπατθήο λννηξνπίαο ζρεηηθά κε ηελ πξφσξε ζπληαμηνδφηεζε δεκηνπξγνχλ νπζηαζηηθά έλαλ αληηθαηηθφ ζπλδπαζκφ (Anderson, 2001). Όπσο έρεη ήδε αλαθεξζεί ν κέζνο φξνο δσήο έρεη απμεζεί ζεκαληηθά ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο θαη αλακέλεηαη λα παξνπζηάζεη απμεηηθή ηάζε θαη ζην κέιινλ. Όκσο, παξάιιεια, ν αξηζκφο ησλ απαζρνινχκελσλ αλδξψλ κεγαιχηεξεο ειηθίαο (60-64 εηψλ) σο πνζνζηφ ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ έρεη κεησζεί αηζζεηά κεηά ηε δεθαεηία ηνπ ήκεξα κφλν ην έλα ηξίην πεξίπνπ απηψλ πνπ βξίζθνληαη κεηαμχ 55 θαη 64 εηψλ είλαη νηθνλνκηθά ελεξγνί. πλεπψο, ην ζηνηρείν πνπ θπξηαξρεί ζηελ αγνξά εξγαζίαο ηεο Δ.Δ. φζνλ αθνξά ηνπο κεγαιχηεξνπο ζε ειηθία εξγαδνκέλνπο είλαη κηα ζηαζεξή πηψζε ησλ δεηθηψλ απαζρφιεζεο ηα ηειεπηαία 25 ρξφληα. Ο ξπζκφο απηήο ηεο πηψζεο δηαθέξεη ζεκαληηθά κεηαμχ ησλ επξσπατθψλ ρσξψλ, ηδηαηηέξσο κεηαμχ βφξεησλ θαη λφηησλ ρσξψλ, φκσο ε ηάζε πνπ δηαγξάθεηαη είλαη φρη κφλν πξφδειε αιιά θαη ζηαζεξή (Παξάξηεκα, Γηάγξ. 9.6). Οη βαζηθνί παξάγνληεο αχμεζεο ηεο πξφσξεο απνρψξεζεο απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο δηακνξθψλνληαη απφ ηελ πξνζθνξά θαη ηε δήηεζε εξγαζίαο θαη εηδηθφηεξα απφ ηελ χθεζε, ηελ αλεξγία θαη ηηο απνιχζεηο (Walker 2001, 2005). Έρεη ππνζηεξηρζεί φηη ε «πξφσξε ζπληαμηνδφηεζε», ή ε απνρψξεζε απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο πνπ εκθαλίδεηαη σο επαθφινπζν κηαο αχμεζεο ηεο αλεξγίαο είλαη νξζφηεξν λα εξκελεπζεί σο κηα άιιε κνξθή αλεξγίαο παξά σο ζπληαμηνδφηεζε (Casey and Laczko, 1989). Οη παξάγνληεο πνπ ζπλδένληαη κε ηελ πξνζθνξά θαη ηε δήηεζε εξγαζίαο βξίζθνληαη πίζσ απφ ηνπο παξάγνληεο «απψζεζεο» πνπ νδεγνχλ ζηελ πξφσξε απνρψξεζε. Τπάξρνπλ φκσο θαη παξάγνληεο «έιμεο» πνπ έρνπλ αζθήζεη ζεκαληηθή επηξξνή θαη έρνπλ ζηαζεξνπνηήζεη απηή ηελ ηάζε απνρψξεζεο. ηελ πξάμε ε δηάθξηζε κεηαμχ απηψλ ησλ δχν νκάδσλ παξαγφλησλ θαζίζηαηαη ηδηαηηέξσο δπζρεξήο, θαζψο ζπρλά πθίζηαληαη θαη νη δχν ηαπηφρξνλα. Μεηαμχ ησλ παξαγφλησλ απψζεζεο ζπγθαηαιέγνληαη ε θαθή θαηάζηαζε ηεο πγείαο ησλ εξγαδνκέλσλ πνπ πξνθαιείηαη απφ δπζκελείο ζπλζήθεο εξγαζίαο, θαζψο θαη ε θνηλή αληίιεςε ηεο πιεηνςεθίαο ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ φηη έρνπλ ήδε πξνζθέξεη πνιιά θαη ήξζε ε ψξα λα ζπληαμηνδνηεζνχλ. Ο δεχηεξνο παξάγνληαο ιεηηνπξγεί ηαπηφρξνλα θαη σο παξάγνληαο έιμεο θαη επεξεάδεηαη έληνλα απφ ην ζεζκνζεηεκέλν φξην ειηθίαο ζπληαμηνδφηεζεο, πνπ νπζηαζηηθά απνηειεί κηα θαζαξά θνηλσληθή θαηαζθεπή. εκαληηθή επίδξαζε ζηελ πξφσξε απνρψξεζε αζθνχλ, επίζεο, νη πνιηηηθέο 67

69 απαζρφιεζεο θαη ζπληαμηνδφηεζεο ησλ επηρεηξήζεσλ, αιιά θαη νη δεκφζηεο πνιηηηθέο. Οη ίδηνη νη εξγαδφκελνη ειηθίαο εηψλ απνδίδνπλ ζπλήζσο ηελ απνρψξεζε απφ ηελ ηειεπηαία εξγαζία ηνπο ζε δηαθνξεηηθνχο ιφγνπο, αλάινγα κε ηελ επξσπατθή ρψξα ζηελ νπνία αλήθνπλ: ζε ηέζζεξηο ρψξεο 15 σο βαζηθφο παξάγνληαο απνρψξεζεο παξνπζηάδεηαη ε απφιπζε απφ ηελ εξγαζία, ζε έμη ρψξεο βαζηθνί παξάγνληεο είλαη ε αζζέλεηα θαη ε ζσκαηηθή αληθαλφηεηα 16 θαη ηέινο, ζε εθηά ρψξεο ε θχξηα αηηία απνρψξεζεο απφ ηελ εξγαζία είλαη ε πξφσξε ζπληαμηνδφηεζε 17. Αληίζεηα, ε ζπληαμηνδφηεζε ζην ζεζκνζεηεκέλν φξην ειηθίαο αλαθέξεηαη σο παξάγνληαο απνρψξεζεο απφ ηελ απαζρφιεζε γηα ην έλα ηξίην πεξίπνπ ησλ αλδξψλ ειηθίαο εηψλ ζηελ Γαιιία θαη γηα πεξηζζφηεξν απφ ην 50% ηεο ίδηαο πιεζπζκηαθήο νκάδαο ζηελ Διιάδα θαη ηελ Ιηαιία (Walker 2000, 2001 Auer and Fortuny 2000). Όιεο απηέο νη εμειίμεηο ιακβάλνπλ ρψξα ηε ζηηγκή πνπ, φπσο πξναλαθέξζεθε, ην εξγαηηθφ δπλακηθφ ζηαδηαθά ζπξξηθλψλεηαη θαη γεξλά. Η θξαηηθή πνιηηηθή έρεη δηαδξακαηίζεη απνθαζηζηηθφ ξφιν ζηελ δηακνξθσζείζα θαηάζηαζε. Β) Ζ πξόσξε απνρώξεζε απν ηελ απαζρόιεζε σο ζηόρνο ηεο θξαηηθήο πνιηηηθήο Η πξφσξε απνρψξεζε ησλ εξγαδνκέλσλ απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο (πξφσξε ζπληαμηνδφηεζε), πνπ παξαηεξήζεθε κεηά ην 1980 ζηελ Δ.Δ., νθείιεηαη θπξίσο ζηελ εθαξκνγή αληίζηνηρσλ θξαηηθψλ πνιηηηθψλ. Σα θχξηα αίηηα γηα ηηο πνιηηηθέο πξφσξεο ζπληαμηνδφηεζεο απνδίδνληαη ζηελ χθεζε, ηηο απνδεκηψζεηο ιφγσ απνιχζεσλ θαη ηελ αλεξγία. Με άιια ιφγηα, απηνχ ηνπ είδνπο νη πνιηηηθέο εθαξκφζηεθαλ σο ιχζε ζηα πξνβιήκαηα απαζρφιεζεο πνπ πξνέθππηαλ ζε πεξηφδνπο νηθνλνκηθήο χθεζεο θαη αλαδηάξζξσζεο ησλ επηρεηξήζεσλ 18. Γελ είλαη ιίγεο βέβαηα νη πεξηπηψζεηο πνπ ε πξφσξε απνρψξεζε ζπλδέζεθε κε ηελ αδπλακία ησλ αλέξγσλ κεγάιεο ειηθίαο λα βξνπλ κηα εξγαζία πνπ λα ηνπο ηθαλνπνηεί, κε ηα πξνβιήκαηα πγείαο ησλ εξγαδνκέλσλ αιιά θαη κε ηηο επλντθέο ξπζκίζεηο ησλ ζπζηεκάησλ θνηλσληθήο αζθάιηζεο (ΟΟΑ, 2005). 15 Οιιαλδία, Φηλιαλδία, νπεδία θαη Ηλσκέλν Βαζίιεην. 16 Φηλιαλδία, Γεξκαλία, Ιξιαλδία, Λνπμεκβνχξγν, Ιζπαλία θαη Ηλσκέλν Βαζίιεην. 17 Απζηξία, Βέιγην, Γαλία, Γεξκαλία, Λνπμεκβνχξγν, Οιιαλδία θαη νπεδία. 18 COM(2004) 146 final 68

70 Η πνιηηηθή ηεο πξφσξεο ζπληαμηνδφηεζεο είρε σο θχξην ζηφρν λα αληηκεησπίζεη ην πξφβιεκα ηεο αλεξγίαο ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ, αιιά θαη ην πξφβιεκα ηεο αλεξγίαο γεληθφηεξα. ηελ πεξίπησζε ησλ αλέξγσλ κεγαιχηεξεο ειηθίαο, ε πνιηηηθή απηή εθαξκφζηεθε γηα λα αληηκεησπίζεη ηα ηδηαίηεξα πξνβιήκαηα επαλέληαμεο ηεο ζπγθεθξηκέλεο νκάδαο ζηελ αγνξά εξγαζίαο. Απηά ηα πξνβιήκαηα νθείινληαλ θπξίσο ζηελ ππνβάζκηζε ησλ πξνζφλησλ ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ θαη ζηελ απξνζπκία ησλ εξγνδνηψλ λα ηνπο πξνζιάβνπλ ζηηο επηρεηξήζεηο ηνπο. Η άξλεζε ησλ εξγνδνηψλ ζηεξηδφηαλ ζην επηρείξεκα φηη ην επίπεδν παξαγσγηθφηεηαο ησλ εξγαδνκέλσλ κεγαιχηεξεο ειηθίαο είλαη ρακειφ, ελψ ν κηζζφο πνπ δεηνχλ είλαη πςειφο εμαηηίαο ησλ ρξφλσλ πξνυπεξεζίαο. ηελ νπζία, φκσο, νη πξφσξεο απνρσξήζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ έδηλαλ ζηηο επηρεηξήζεηο ηε δπλαηφηεηα λα κεηψλνπλ ηνλ αξηζκφ ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ηνπο ή λα ην αλαλεψλνπλ κε ηε βνήζεηα θξαηηθψλ επηδνηήζεσλ. εκαληηθφο ήηαλ ν ξφινο ησλ ζσκαηείσλ ησλ εξγαδνκέλσλ, ηα νπνία κπνξνχζαλ λα δηαπξαγκαηεχνληαη παθέηα πξφσξεο ζπληαμηνδφηεζεο γηα ηα κέιε ηνπο, πνιιά απφ ηα νπνία επηζπκνχζαλ λα εγθαηαιείςνπλ ηελ αγνξά εξγαζίαο (Walker, 2001). Όζνλ αθνξά ηε ζρέζε ηεο πξφσξεο ζπληαμηνδφηεζεο κε ηε γεληθφηεξε αλεξγία, νη θνξείο δηακφξθσζεο πνιηηηθήο ρεηξίζηεθαλ ην ζέκα ησλ κεγαιχηεξσλ ζε ειηθία εξγαδνκέλσλ σο κεξηθή ιχζε ζην πξφβιεκα ηεο αλεξγίαο, εηδηθφηεξα ηεο απμαλφκελεο αλεξγίαο ησλ λέσλ. Πην ζπγθεθξηκέλα, ελζάξξπλαλ ελεξγά ηελ ηάζε πξφσξεο απνρψξεζεο ησλ εξγαδνκέλσλ κεγαιχηεξεο ειηθίαο απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο κε ζηφρν ηελ απειεπζέξσζε ζέζεσλ εξγαζίαο, νη νπνίεο ζα κπνξνχζαλ λα θαιπθζνχλ απφ αλέξγνπο κηθξφηεξσλ ειηθηψλ (Υιέηζνο, 2000). Σα θξαηηθά πξνγξάκκαηα πξφσξεο ζπληαμηνδφηεζεο δελ εθαξκφζηεθαλ ζε φιεο ηηο επξσπατθέο ρψξεο ζηνλ ίδην βαζκφ, φπνπ φκσο εθαξκφζηεθαλ έηπραλ ηδηαηηέξσο ζεξκήο ππνδνρήο. Πάλησο, ηα απνηειέζκαηα απηήο ηεο πνιηηηθήο δελ ήηαλ ηα αλακελφκελα. Σα πνζνζηά ζπκκεηνρήο ζηελ απαζρφιεζε ησλ αηφκσλ κεγαιχηεξεο ειηθίαο άξρηζαλ λα κεηψλνληαη αηζζεηά θαη ε αλεμέιεγθηε αχμεζε ηεο πξφσξεο ζπληαμηνδφηεζεο ελζάξξπλε ηελ ππνηίκεζε ησλ εξγαζηαθψλ δπλαηνηήησλ ηνπο κε άκεζε ζπλέπεηα λα απμεζνχλ νη πηζαλφηεηεο λα θαηαζηνχλ θνηλσληθά απνθιεηζκέλνη θαη θησρνί (Μπαινχξδνο θαη Σδσξηδνπνχινπ, 1996). Πνιινί εξγαδφκελνη κεγαιχηεξεο ειηθίαο βξέζεθαλ εθηφο αγνξάο εξγαζίαο, θαζψο ε πνιηηηθή ησλ πξφσξσλ απνρσξήζεσλ θαίλεηαη φηη επεξέαζε ηελ αληίιεςε ησλ εξγνδνηψλ ζρεηηθά κε ηελ ειηθία ζηελ νπνία νη εξγαδφκελνη παχνπλ λα είλαη 69

71 παξαγσγηθνί (Walker, 2000). Σελ ίδηα πεξίνδν, ην ζχζηεκα θνηλσληθήο πξνζηαζίαο ιεηηνπξγνχζε σο ξπζκηζηήο ηεο αγνξάο εξγαζίαο θαη θπξίσο σο ξπζκηζηήο ηεο πξνζθνξάο εξγαζίαο. Δθηφο φκσο απφ ηε κείσζε ηεο ζπκκεηνρήο ζηελ απαζρφιεζε ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ, παξαηεξήζεθε ζπγρξφλσο θαη κείσζε ηνπ πξαγκαηηθνχ νξίνπ ζπληαμηνδφηεζεο, κε άκεζε ζπλέπεηα ηνλ πεξηνξηζκφ ησλ εζφδσλ ησλ ζπζηεκάησλ θνηλσληθήο αζθάιηζεο θαη ηελ αχμεζε ησλ δαπαλψλ γηα ζπληάμεηο (ΟΟΑ, 2003). Δπηπιένλ, ππνβαζκίζηεθε ν ξφινο ησλ θξαηηθψλ ζπληαμηνδνηηθψλ πξνγξακκάησλ σο βαζηθψλ παξαγφλησλ ξχζκηζεο ηεο ζπληαμηνδφηεζεο θαη επνκέλσο απμήζεθαλ ε αβεβαηφηεηα θαη ν απνθιεηζκφο πνιιψλ ειηθησκέλσλ απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο. Απηφ είρε σο απνηέιεζκα λα δεκηνπξγεζεί κηα ζεηξά ad hoc ζεζκηθψλ κεραληζκψλ θαη παξνρψλ ζηα ζπζηήκαηα θνηλσληθήο πξνζηαζίαο, θπξίσο ησλ θξαηψλ ηεο Βφξεηαο Δπξψπεο, γηα λα δηεπθνιπλζεί ε πνιηηηθή ηεο πξφσξεο απνρψξεζεο θαη λα κεησζεί ε απφζηαζε πνπ δεκηνπξγήζεθε κεηαμχ απαζρφιεζεο θαη αλεξγίαο. Απηέο νη παξνρέο φκσο δελ θαηάθεξαλ λα θαιχςνπλ φινπο ηνπο εξγαδνκέλνπο (Walker, 2001). Σέινο, ε πξφσξε ζπληαμηνδφηεζε απνηέιεζε γηα πνιιέο επηρεηξήζεηο απψιεηα ζε εκπεηξία, πξνζφληα θαη ηερλνγλσζία, ελψ ζε θάπνηεο ρψξεο νδήγεζε ζηελ αχμεζε ησλ εηζθνξψλ θνηλσληθήο αζθάιηζεο ησλ εξγνδνηψλ. Παξάιιεια, απηή ε πνιηηηθή απνηέιεζε εκπφδην γηα ην ζρεδηαζκφ κηαο ζπλνιηθήο ζηξαηεγηθήο κε ζηφρν ην ζχλνιν ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ θαη ηε γήξαλζε ζηελ εξγαζία. Γηα φινπο ηνπο πξναλαθεξζέληεο ιφγνπο, ηα ηειεπηαία ρξφληα, ηα θξάηε-κέιε ηεο Δ.Δ. πξνζπαζνχλ λα απνκαθξπλζνχλ απφ ηελ πνιηηηθή ηεο πξφσξεο ζπληαμηνδφηεζεο, ιφγσ ηνπ φηη ηα απνηειέζκαηά ηεο ζηε ζπλνιηθή κείσζε ηεο αλεξγίαο ήηαλ ειάρηζηα θαη ε κείσζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ εμειίρζεθε ζε ζεκαληηθφ πξφβιεκα ηεο αγνξάο εξγαζίαο (Παξάξηεκα, Πίλ. 9.3 ). ήκεξα βαζηθφο ζηφρνο φισλ ησλ επξσπατθψλ θπβεξλήζεσλ είλαη ε παξάηαζε ηνπ εξγάζηκνπ βίνπ θαη ε αχμεζε ηεο ζπκκεηνρήο ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ κέζα απφ κηα ζεηξά πνιηηηθέο, φπσο ε αχμεζε ηνπ ζεζκνζεηεκέλνπ νξίνπ ζπληαμηνδφηεζεο, ε επέιηθηε ζπληαμηνδφηεζε, ε θαηάξηηζε ησλ κεγαιχηεξεο ειηθίαο εξγαδνκέλσλ, ε δηα βίνπ κάζεζε, θ.ά (EIRO, 2001). 70

72 Γ) Ζ ζηάζε ησλ επηρεηξήζεσλ απέλαληη ζηνπο εξγαδνκέλνπο κεγαιύηεξεο ειηθίαο Οη πνιηηηθέο απαζρφιεζεο θαη ζπληαμηνδφηεζεο ησλ επηρεηξήζεσλ δελ επλννχλ πάληα ηελ παξακνλή ησλ εξγαδνκέλσλ κεγαιχηεξεο ειηθίαο ζηελ αγνξά εξγαζίαο. Καηά αξρήλ, νη εξγνδφηεο παξνπζηάδνληαη ζπρλά απξφζπκνη λα πξνζιάβνπλ ζηηο επηρεηξήζεηο ηνπο άηνκα κεγαιχηεξεο ειηθίαο. Η άξλεζε ηνπο ζηεξίδεηαη θπξίσο ζην επηρείξεκα φηη ην επίπεδν παξαγσγηθφηεηαο ησλ εξγαδνκέλσλ κεγαιχηεξεο ειηθίαο είλαη ρακειφ, ελψ ην κηζζνινγηθφ θαη ην κε κηζζνινγηθφ ηνπο θφζηνο είλαη ηδηαίηεξα πςειά εμαηηίαο ησλ ρξφλσλ πξνυπεξεζίαο ηνπο. Όζνλ αθνξά ην ζέκα ηεο παξαγσγηθφηεηαο ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ, ε θξαηηθή πνιηηηθή ησλ πξφσξσλ απνρσξήζεσλ θαίλεηαη φηη επεξέαζε ζεκαληηθά ηελ αληίιεςε ησλ εξγνδνηψλ ζρεηηθά κε ηα επίπεδα παξαγσγηθφηεηαο ησλ αηφκσλ κεηά απφ θάπνηα ειηθία (Walker, 2001). Έλα επίζεο ζεκαληηθφ επηρείξεκα ησλ εηαηξεηψλ, κε ζηφρν ηελ απνθπγή ησλ πξνζιήςεσλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ θαη ηελ εθαξκνγή ηεο πνιηηηθήο ησλ πξφσξσλ απνρσξήζεσλ απφ ηελ απαζρφιεζε, απνηειεί ν ηζρπξηζκφο φηη νη ειηθησκέλνη εξγαδφκελνη δελ κπνξνχλ λα παξαθνινπζήζνπλ ηηο ξαγδαίεο ηερλνινγηθέο εμειίμεηο πνπ ιακβάλνπλ ρψξα ηα ηειεπηαία ρξφληα ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη επνκέλσο, δελ κπνξνχλ λα αληαπνθξηζνχλ επαξθψο ζην πεξηβάιινλ πνπ δεκηνπξγεί ε θνηλσλία ηεο γλψζεο. ην ζπγθεθξηκέλν ζέκα, φκσο, ε επζχλε ησλ επηρεηξήζεσλ είλαη ζεκαληηθή δηφηη πνιχ ζπρλά δελ είλαη πξφζπκεο λα ζπκπεξηιάβνπλ ηνπο πην ειηθησκέλνπο εξγαδνκέλνπο ζηα πξνγξάκκαηα θαηάξηηζεο ή δελ θαηαλννχλ ηηο ηδηαίηεξεο αλάγθεο ηνπο θαηά ηε δηαδηθαζία εθπαίδεπζεο, κε απνηέιεζκα λα απαμηψλνληαη νη γλψζεηο θαη ηα πξνζφληα ηνπο (Naegele and Walker, 2006 Walker,1998). Δπνκέλσο, φηαλ απηά ηα άηνκα ράλνπλ ηελ εξγαζία ηνπο, νδεγνχληαη ζηελ απαμίσζε θαη αληηκεησπίδνπλ ηδηαίηεξεο δπζθνιίεο ζηελ επαλέληαμή ηνπο ζηελ αγνξά εξγαζίαο (ILO, 2002 ΟΟΑ, 2005). Όινη νη παξαπάλσ ιφγνη απνηέιεζαλ επηρεηξήκαηα γηα ηελ πνιηηηθή ησλ πξφσξσλ απνρσξήζεσλ απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο πνπ εθάξκνζαλ πνιιέο επηρεηξήζεηο. ηελ νπζία, φκσο, νη πξφσξεο απνρσξήζεηο ησλ εξγαδνκέλσλ δηεπθφιπλαλ ηηο επηρεηξήζεηο ζηελ πξνζπάζεηά ηνπο λα κεηψζνπλ ή λα αλαλεψζνπλ ην πξνζσπηθφ ηνπο. Σα ζσκαηεία ησλ εξγαδνκέλσλ δηαδξακάηηζαλ θαη ζε απηή ηελ πεξίπησζε ζεκαληηθφ ξφιν, φρη κφλν κέζσ ηεο δηαπξαγκάηεπζεο παθέησλ πξφσξεο 71

73 ζπληαμηνδφηεζεο γηα ηα κέιε ηνπο, αιιά θαη πξνηείλνληαο ζπλήζσο άηνκα κεγαιχηεξεο ειηθίαο ζηηο πεξηπηψζεηο νκαδηθψλ απνιχζεσλ, ρξεζηκνπνηψληαο ην επηρείξεκα φηη νη νηθνγελεηαθέο ππνρξεψζεηο ησλ ειηθησκέλσλ αηφκσλ ήηαλ κεησκέλεο. Απνηέιεζκα απηψλ ησλ πξαθηηθψλ ήηαλ λα βξεζεί έλαο κεγάινο αξηζκφο αηφκσλ κεγαιχηεξεο ειηθίαο εθηφο αγνξάο εξγαζίαο. Η επαλέληαμε, φκσο, ζηελ αγνξά εξγαζίαο ησλ αηφκσλ κεγαιχηεξεο ειηθίαο πνπ κέλνπλ άλεξγα είλαη ηδηαίηεξα δχζθνιε, αθνχ νη επηρεηξήζεηο ζπλήζσο απνθεχγνπλ ηελ πξφζιεςε ησλ ειηθησκέλσλ αηφκσλ γηα φινπο ηνπο παξαπάλσ ιφγνπο. Σν απνηέιεζκα είλαη λα δεκηνπξγείηαη έλαο θαχινο θχθινο. Άκεζε ζπλέπεηα απηήο ηεο ζηάζεο ησλ επηρεηξήζεσλ είλαη ε πεξαηηέξσ ζπξξίθλσζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ θαη ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο ε απψιεηα εκπεηξίαο, πξνζφλησλ θαη ηερλνγλσζίαο πνπ θαηέρνπλ νη κεγαιχηεξεο ειηθίαο εξγαδφκελνη. Σα ηειεπηαία ρξφληα, πάλησο, δηάθνξεο επξσπατθέο έξεπλεο απνθάιπςαλ ζεκαληηθέο κεηαβνιέο ζηε ζπκπεξηθνξά ησλ εξγνδνηψλ πξνο ηνπο κεγαιχηεξνπο εξγαδνκέλνπο (Walker, 1997 Walker and Taylor, 1998 Naegele and Walker, 2006). Αξθεηέο ζεκαληηθέο επηρεηξήζεηο επηιέγνπλ ειηθησκέλνπο εξγαδφκελνπο γηα λα εθπαηδεχζνπλ ηνπο λεφηεξνπο ή γηα λα θαιχςνπλ ηπρφλ ειιείςεηο ζε εηδηθεπκέλν πξνζσπηθφ, ελψ δελ είλαη ιίγεο εθείλεο πνπ πξνβαίλνπλ ζε αλαζρεδηαζκφ ηεο εξγαζίαο θαη αλαδηαξζξψζεηο, ζε επέιηθηα εξγαζηαθά σξάξηα, ζε εθπαίδεπζε θαη θαηάξηηζε, θαζψο θαη ζε πνιιέο άιιεο πξαθηηθέο, κε ζηφρν λα δηεπθνιχλνπλ ηνπο ειηθησκέλνπο εξγαδνκέλνπο ζηελ εξγαζία ηνπο θαη λα παξαηείλνπλ ηνλ εξγάζηκν βίν ηνπο (ILO, 2003). Αξθεηέο, επίζεο, επηρεηξήζεηο εγθαηέιεηςαλ ή πεξηφξηζαλ ηηο πνιηηηθέο πξφσξεο απνρψξεζεο απφ ηελ απαζρφιεζε θαη εζηίαζαλ ηελ πξνζνρή ηνπο ζηελ πξναγσγή ηεο πγείαο θαη ηεο αζθάιεηαο ζην ρψξν ηεο εξγαζίαο. Βαζηθφο ζηφρνο απηψλ ησλ επηρεηξήζεσλ είλαη λα παξακείλνπλ νη εξγαδφκελνη ελεξγνί θαη λα αμηνπνηήζνπλ γηα φζν δπλαηφ πεξηζζφηεξα ρξφληα ηελ εκπεηξία, ηα πξνζφληα θαη ηελ ηερλνγλσζία ηνπο. Γπζηπρψο, φκσο, απηνχ ηνπ είδνπο νη θαιέο πξαθηηθέο αθνξνχλ ηε κεηνςεθία ησλ επηρεηξήζεσλ. Η πξφνδνο ζπληειείηαη κε αξγφ ξπζκφ θαη ηπραίν ηξφπν θαη πνιχ ζπρλά ελαπφθεηηαη ζηελ πξνζσπηθή βνχιεζε ελφο νξγαληζκνχ, ν νπνίνο κε επηκνλή πξναζπίδεη ην δήηεκα ηεο απαζρφιεζεο ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ (Walker, 2001). χκθσλα κε φζα αλαθέξζεθαλ, θαζίζηαηαη ζαθέο φηη νη επηρεηξήζεηο έρνπλ ζεκαληηθφ ξφιν λα δηαδξακαηίζνπλ ζηελ αληηκεηψπηζε ηνπ δεηήκαηνο ηεο ειηθίαο θαη ηεο πξνζαξκνγήο ζηε γήξαλζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. Κάπνηεο επξσπατθέο 72

74 επηρεηξήζεηο πξνζαξκφδνληαη κε επηηπρία ζηηο δεκνγξαθηθέο εμειίμεηο, φκσο ε πιεηςεθία δελ έρεη αθφκε αληηκεησπίζεη επζέσο ην δήηεκα, γεγνλφο πνπ ζέηεη εκπφδηα ζηελ πνξεία πξνο ηελ ελεξγφ γήξαλζε. Γ) Οη αιιαγέο ζηελ αγνξά εξγαζίαο Η αγνξά εξγαζίαο, φπσο έρεη δηακνξθσζεί ζηηο κέξεο καο, δεκηνπξγεί αλάγθεο ηηο νπνίεο νη εξγαδφκελνη κεγαιχηεξεο ειηθίαο δπζθνιεχνληαη λα θαιχςνπλ. Πην αλαιπηηθά, δηαλχνπκε κηα πεξίνδν πνπ ραξαθηεξίδεηαη απφ ηελ είζνδν ζηελ θνηλσλία ηεο πιεξνθνξίαο θαη ηεο γλψζεο, κηα επνρή έληνλσλ ηερλνινγηθψλ εμειίμεσλ κε επηπηψζεηο ζηελ νηθνλνκία θαη ηελ θνηλσλία. Σν κνληέιν αλάπηπμεο ηεο πξψηεο κεηαπνιεκηθήο πεξηφδνπ, ην νπνίν ζηεξηδφηαλ ζηελ παξαδνζηαθή βαξηά βηνκεραλία θαη γεληθφηεξα ζηελ βηνκεραλία εληάζεσο εξγαζίαο, απνηειεί ζήκεξα παξειζφλ αθφκε θαη γηα ηηο επξσπατθέο ρψξεο πνπ θαηά ηελ πεξίνδν ζηήξημαλ κε επηηπρία ηελ νηθνλνκηθή ηνπο αλάπηπμε ζε απηφ ην κνληέιν. εκαληηθφ ξφιν ζηηο εμειίμεηο φζνλ αθνξά ηνλ παξαγσγηθφ ηνκέα ηεο νηθνλνκίαο δηαδξακάηηζε ε ηερλνινγηθή αλάπηπμε, ε νπνία ζπλνδεχηεθε απφ ηε ζηαδηαθή απειεπζέξσζε ηεο δηαθίλεζεο ησλ θεθαιαίσλ θαη ησλ πξντφλησλ. Οη νηθνλνκίεο ησλ πην αλεπηπγκέλσλ ρσξψλ δηαλχνπλ ηα ηειεπηαία είθνζη πέληε ρξφληα κηα θάζε νπζηαζηηθνχ ηερλνινγηθνχ κεηαζρεκαηηζκνχ. Απηφο ν κεηαζρεκαηηζκφο επηθέξεη ζεκαληηθέο κεηαβνιέο ζηελ νξγάλσζε ηεο παξαγσγηθήο δηαδηθαζίαο, ζηε ιεηηνπξγία ηεο αγνξάο εξγαζίαο θαη, ζπλεπψο, ζηε δηαρείξηζε ησλ αλζξσπίλσλ πφξσλ. Ο ηερλνινγηθφο ηνκέαο απφ ηνλ νπνίν μεθίλεζαλ απηέο νη δξακαηηθέο κεηαβνιέο ήηαλ ν ηνκέαο ηεο πιεξνθνξηθήο. Παξάιιεια, άιινη ηνκείο, φπσο ν ηνκέαο ηεο βηνηερλνινγίαο, αλαπηχζζνληαη κε αλάινγνπο ξπζκνχο. Όιεο απηέο νη εμειίμεηο δηαθνξνπνηνχλ ηελ νξγάλσζε ηεο παξαγσγήο θαη ηα ραξαθηεξηζηηθά ηεο δήηεζεο εξγαζίαο. ην παξειζφλ, ην θνξληηθφ κνληέιν παξαγσγήο θαη ε αιπζίδα ή ζεηξά παξαγσγήο δεκηνπξγνχζαλ ηελ αλάγθε γηα εξγαηηθφ δπλακηθφ ρακειήο εμεηδίθεπζεο ή ρσξίο εηδίθεπζε, δίλνληαο θαηά απηφλ ηνλ ηξφπν ηε δπλαηφηεηα απαζρφιεζεο ζε κεγάιν αξηζκφ εξγαηψλ κε ρακειφ εθπαηδεπηηθφ επίπεδν θαη ρακειή επαγγεικαηηθή εηδίθεπζε. ήκεξα, ζηα πιαίζηα ηνπ κεηαθνξληηθνχ ηξφπνπ παξαγσγήο, ην πεξηβάιινλ είλαη πνιχ πην επκεηάβιεην θαη νη απαηηήζεηο ζε δεμηφηεηεο πην πςειέο θαη 73

75 κεηαβαιιφκελεο. Δπηπιένλ, ε αμία ησλ αγαζψλ πνπ παξάγνληαη εμαξηάηαη ζε κεγαιχηεξν βαζκφ απφ ηελ ελζσκαησκέλε ηερλνγλσζία θαη ιηγφηεξν απφ ηελ αμία ησλ πξψησλ πιψλ. Ο ηνκέαο ηεο παξνρήο ππεξεζηψλ δηεπξχλεηαη δηαξθψο θαη θηάλεη λα αληηπξνζσπεχεη έλα δηαξθψο απμαλφκελν κέξνο ηεο παξαγσγήο (Φσηάθεο, 2000). Όζνλ αθνξά ην αλζξψπηλν δπλακηθφ, νη εξγαδφκελνη θαιχπηνπλ πνιπδηάζηαηεο αλάγθεο θαη ρξεηάδεηαη λα αληαπνθξίλνληαη ζε επξχηεξν, ζε ζρέζε κε ην παξειζφλ, θάζκα δξάζεσλ θαη ελεξγεηψλ. πλεπψο, ν πξνζδηνξηζκφο ηεο εηδίθεπζεο κεηαβάιιεηαη. Η εηδίθεπζε παχεη λα απνηειεί ην απφιπην πεξηερφκελν ζπγθεθξηκέλεο εξγαζίαο θαη πξνυπνζέηεη επξχηεξεο γλψζεηο θαη δεμηφηεηεο, πνπ αληαπνθξίλνληαη ζε πιήζνο κεηαβαιιφκελσλ αλαγθψλ (Λχηξαο, 2000). Σα πξνζφληα ηνπ εξγαδνκέλνπ, ιφγσ ησλ δηεπξπκέλσλ θαη κεηαβαιιφκελσλ αλαγθψλ, πξέπεη λα δηαθξίλνληαη απφ επξεία γλσζηηθή ππνδνκή θαη επειημία, ψζηε ν εξγαδφκελνο λα είλαη ζε ζέζε λα πξνζαξκφδεηαη ζηελ επηρείξεζε, αιιά θαη γεληθφηεξα ζηελ αγνξά εξγαζίαο. Απηφ είλαη εθηθηφ κφλν κέζα απφ κηα δηαξθή δηαδηθαζία εθπαίδεπζεο θαη θαηάξηηζεο. Η ζεκεξηλή παγθνζκηνπνίεζε ηεο νηθνλνκίαο θαη ηεο αγνξάο εξγαζίαο επηδξά πνιιαπιαζηαζηηθά ζηηο πθηζηάκελεο αλάγθεο γηα γλψζεηο θαη δεμηφηεηεο θαη θαζηζηά ην ράζκα κεηαμχ απηψλ πνπ θαηέρνπλ απηέο ηηο γλψζεηο θαη δεμηφηεηεο θαη απηψλ πνπ δελ ηηο θαηέρνπλ πην έληνλν παξά πνηέ. Ο πςειφο αληαγσληζκφο θαη νη ξαγδαίεο ηερλνινγηθέο εμειίμεηο θαζηζηνχλ επηηαθηηθή ηελ αλάγθε γηα πςειφ βαζκφ πξνζαξκνζηηθφηεηαο ηνπ παξαγσγηθνχ κεραληζκνχ, δειαδή ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, ησλ επηρεηξήζεσλ θαη ησλ ζεζκψλ πνπ δηέπνπλ ηε ιεηηνπξγία ηνπο. Με δεδνκέλεο ηηο δεκνγξαθηθέο εμειίμεηο νη αλζξψπηλνη πφξνη θαζίζηαληαη βαζηθφο παξάγνληαο γηα ηελ νηθνλνκηθή αλάπηπμε θαη ηελ επεκεξία κηαο ρψξαο. Οη ρψξεο πνπ ηηο ηειεπηαίεο δεθαεηίεο επέλδπζαλ ζην αλζξψπηλν δπλακηθφ ηνπο, φπσο γηα παξάδεηγκα νη θαλδηλαβηθέο ρψξεο, είλαη ζε ζέζε ζήκεξα λα παξαθνινπζνχλ θαη λα αμηνπνηνχλ ηηο εμειίμεηο ζηελ αγνξά εξγαζίαο (Φσηάθεο, 2001). Σν λέν ηερλνινγηθφ πεξηβάιινλ δηαρέεηαη ζε φινπο ηνπο νηθνλνκηθνχο θιάδνπο, κε άκεζε ζπλέπεηα ε δήηεζε γηα εξγαδνκέλνπο κε επξείεο δεμηφηεηεο λα απμάλεηαη δηαξθψο. ηελ Δπξψπε, ε κέρξη ζήκεξα πξνζαξκνγή ηεο αγνξάο εξγαζίαο ζηηο λέεο ηερλνινγηθέο εμειίμεηο δηαζθαιηδφηαλ, ζε κεγάιν βαζκφ, κέζσ ησλ λενεηζεξρνκέλσλ εξγαδνκέλσλ ζηελ απαζρφιεζε, νη νπνίνη θαηείραλ ηηο απαξαίηεηεο γλψζεηο θαη δεμηφηεηεο. Η δεκνγξαθηθή γήξαλζε, φκσο, ζέηεη ζεκαληηθέο πξνθιήζεηο γηα ηε κειινληηθή ιεηηνπξγία ηεο αγνξάο εξγαζίαο. Οη εξγαδφκελνη κεγαιχηεξεο ειηθίαο 74

76 δελ θαηέρνπλ ζηελ πιεηνςεθία ηνπο ηηο αλαγθαίεο δεμηφηεηεο θαη γλψζεηο γηα λα αληαπνθξηζνχλ ζηηο πθηζηάκελεο κεηαβνιέο (ηαχξνπ, 2001). πλεπψο, αλ θαη εκθαλίδεηαη επηηαθηηθή ε αλάγθε νη πην ειηθησκέλνη εξγαδφκελνη λα παξακείλνπλ ή λα επαλεληαρζνχλ ζηελ απαζρφιεζε, πξνθεηκέλνπ λα δηαζθαιηζηεί ε κειινληηθή ιεηηνπξγία ηεο αγνξάο εξγαζίαο, νη αιιαγέο πνπ ιακβάλνπλ ρψξα ζε απηή απνηεινχλ ζεκαληηθφ αλαζηαιηηθφ παξάγνληα γηα ηελ ελεξγφ γήξαλζε. Δ) Οη δηαθξίζεηο ιόγσ ειηθίαο Οη δηαθξίζεηο ιφγσ ειηθίαο απνηεινχλ έλα αθφκε ζνβαξφ εκπφδην ζηελ πνξεία πξνο ηελ ελεξγφ γήξαλζε. Δηδηθφηεξα, παξά ην γεγνλφο φηη νη πνιηηηθέο ησλ θξαηψλ-κειψλ ζην δήηεκα ηεο πξφσξεο ζπληαμηνδφηεζεο έρνπλ δηαθνξνπνηεζεί αηζζεηά ζε ζρέζε κε ην παξειζφλ, έλαο κεγάινο αξηζκφο πην ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ βξίζθνληαη εθηφο αγνξάο εξγαζίαο ζηηο πεξηζζφηεξεο ρψξεο ηεο Δ.Δ (Παξάξηεκα, Γηάγξ θαη 9.14.). Ο ιφγνο ζα πξέπεη λα αλαδεηεζεί ζην γεγνλφο φηη ζηηο πην πνιιέο επξσπατθέο ρψξεο νη ειηθησκέλνη εξγαδφκελνη ηείλνπλ λα θαηαιακβάλνπλ κηα ζρεηηθά ρακειή ζέζε ζηελ αγνξά εξγαζίαο, βηψλνπλ δηαθξίζεηο ζε βάξνο ηνπο ζην ζέκα ησλ πξνζιήςεσλ θαη ηεο εθπαίδεπζεο θαη εθπξνζσπνχληαη δπζαλάινγα κεηαμχ ησλ καθξνπξφζεζκα αλέξγσλ (Walker, 1997). Η πην ζπρλά ρξεζηκνπνηνχκελε κέζνδνο κείσζεο ηνπ θφζηνπο ησλ κειινληηθψλ ζπληάμεσλ, δειαδή ε αχμεζε ηνπ ζεζκνζεηεκέλνπ νξίνπ ειηθίαο ζπληαμηνδφηεζεο, νπζηαζηηθά ηνλίδεη πεξηζζφηεξν ηνλ παξάγνληα ειηθία θαη, ζπλεπψο, δηεπξχλεη ηνλ απνθιεηζκφ ησλ κεγαιχηεξσλ ζε ειηθία εξγαδνκέλσλ απφ ηελ απαζρφιεζε. Έλα απφ ηα βαζηθά εκπφδηα γηα ηνλ εληνπηζκφ θαη ηελ αληηκεηψπηζε ησλ δηαθξίζεσλ ιφγσ ειηθίαο είλαη ε δπζθνιία ζηε ζπγθέληξσζε ησλ απνδεηθηηθψλ ζηνηρείσλ, ιφγσ ηνπ φηη απηνχ ηνπ είδνπο νη δηαθξίζεηο είλαη ζπλήζσο έκκεζεο θαη ζπγθαιπκκέλεο (π.ρ. απφ ηα άηνκα πνπ θάλνπλ αίηεζε γηα κηα ζέζε κπνξεί λα επηιεγνχλ γηα ζπλέληεπμε θάπνηνη κε βάζε ηελ ειηθία, ή θάπνηνη κπνξεί λα απνζαξξπλζνχλ λα θάλνπλ αίηεζε γηα κηα ζέζε εξγαζίαο ιφγσ ηεο δηαηχπσζεο ηεο αγγειίαο). Δπηπιένλ, νη εξγαδφκελνη πνπ ππνζηεξίδνπλ φηη έγηλαλ αληηθείκελν δηαθξίζεσλ ιφγσ ηεο ειηθίαο ηνπο, ζπρλά θαηεγνξνχληαη φηη απιά θαηαθεχγνπλ ζε κηα δηθαηνινγία γηα ηελ παξακνλή ηνπο εθηφο ηεο απαζρφιεζεο. Απηή ε έιιεηςε αληαπφθξηζεο απφ ηνπο αξκφδηνπο θνξείο ζηηο αλαθνξέο ησλ ειηθησκέλσλ 75

77 εξγαδνκέλσλ ηνπο νδεγεί ηνπο ηειεπηαίνπο ζε παξαίηεζε θαη κεηψλεη ηηο αληηζηάζεηο ηνπο. Υαξαθηεξηζηηθή είλαη ε έξεπλα ηνπ Δπξσβαξνκέηξνπ ην 1996, ζηελ νπνία πνιχ ιίγνη άλδξεο θαη γπλαίθεο άλσ ησλ 45 εηψλ (3,3 % θαη 3,6% αληίζηνηρα) απάληεζαλ φηη ππέζηεζαλ δηαθξίζεηο ιφγσ ειηθίαο ηνπο ηειεπηαίνπο 12 κήλεο. Όηαλ, φκσο, δεηήζεθε απφ ηελ επξσπατθή θνηλή γλψκε λα εθθξάζεη ηε γλψκε ηεο ζρεηηθά κε ην ζέκα, κηα κεγάιε πιεηνςεθία αλαγλψξηζε ηελ χπαξμε δηαθξίζεσλ ιφγσ ειηθίαο. Παξαηεξψληαο ηελ αγνξά εξγαζίαο δηαπηζηψλεη θαλείο φηη νη κεγαιχηεξνη ζε ειηθία εξγαδφκελνη εθπξνζσπνχλ έλα κηθξφ πνζνζηφ επί ησλ λέσλ πξνζιήςεσλ κέζα ζην ζχλνιν ησλ απαζρνινπκέλσλ. Γελ είλαη ιίγεο νη πεξηπηψζεηο εηαηξεηψλ πνπ, αλ θαη ήδε απαζρνινχλ ζεκαληηθφ αξηζκφ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ, ηείλνπλ λα κελ πξνβαίλνπλ ζε λέεο πξνζιήςεηο αηφκσλ απηήο ηεο ειηθηαθήο νκάδαο. χκθσλα κε πνιιέο αλαιχζεηο πνπ έρνπλ γίλεη θαηά δηαζηήκαηα θαίλεηαη φηη ε πξνηίκεζε ησλ εξγνδνηψλ γηα λεφηεξνπο ππνςεθίνπο είλαη έλαο απφ ηνπο θχξηνπο ιφγνπο γηα ηνπο νπνίνπο νη πην ειηθησκέλνη εξγαδφκελνη πθίζηαληαη κεγαιχηεξα δηαζηήκαηα αλεξγίαο θαη ιακβάλνπλ ρακειφηεξνπο κηζζνχο φηαλ πξνζιακβάλνληαη. Μηα ζεηξά απφ εζληθέο κειέηεο, ζηα πιαίζηα ηεο Δ.Δ., έδεημαλ φηη νη εξγνδφηεο ζπλήζσο δηαηεξνχλ ζηεξεφηππεο απφςεηο ζρεηηθά κε ηνπο κεγαιχηεξνπο ζε ειηθία εξγαδνκέλνπο θαη απηφο ν παξάγνληαο επεξεάδεη ηηο πξαθηηθέο ηνπο φζνλ αθνξά ζηηο πξνζιήςεηο, ηελ εθπαίδεπζε θαη ηηο πξναγσγέο ησλ ζπγθεθξηκέλσλ εξγαδνκέλσλ. Οη ζηεξεφηππεο απφςεηο πνπ ζπλήζσο πεξηγξάθνπλ ηνπο ειηθησκέλνπο εξγαδνκέλνπο θαη ζρεηίδνληαη ζηελά κε ηελ αγνξά εξγαζίαο είλαη φηη νη ειηθησκέλνη εξγαδφκελνη δχζθνια εθπαηδεχνληαη ή δελ επηζπκνχλ λα εθπαηδεπηνχλ, έρνπλ πεξηνξηζκέλε δεκηνπξγηθφηεηα, είλαη πνιχ επηθπιαθηηθνί, δελ είλαη ζε ζέζε λα θέξνπλ εηο πέξαο βαξηέο ζσκαηηθέο εξγαζίεο, έρνπλ πεξηζζφηεξα αηπρήκαηα θαη δελ δέρνληαη εχθνια εληνιέο απφ λεφηεξνπο. Αληίζεηα φκσο κε απηέο ηηο βαζχηαηα ξηδσκέλεο ζηεξεφηππεο αληηιήςεηο, ηα επηζηεκνληθά ζηνηρεία δείρλνπλ φηη νη κεγαιχηεξνη εξγαδφκελνη είλαη ηφζν απνηειεζκαηηθνί ζηελ εξγαζία ηνπο φζν θαη νη λεφηεξνη, αλ θαη ε απφδνζε κπνξεί λα δηαθέξεη αλάινγα κε ην είδνο ηεο απαζρφιεζεο (Taylor, 2005). Δπίζεο, παξνπζηάδνπλ κηθξφηεξν αξηζκφ αηπρεκάησλ ζε ζχγθξηζε κε ηνπο λεφηεξνπο θαη είλαη ιηγφηεξν πηζαλφ λα εγθαηαιείςνπλ κηα επηρείξεζε κε ηελ ζέιεζή ηνπο. Σέινο, ην κέζν θφζηνο ηνπο γηα ηνλ εξγνδφηε είλαη νπζηαζηηθά παξφκνην κε απηφ ησλ λεφηεξσλ εξγαδφκελσλ (ΟΟΑ, 2005). 76

78 Αλαθεθαιαηψλνληαο, ζηηο ρψξεο-κέιε ηεο Δ.Δ. παξαηεξείηαη φηη ηα άηνκα ηεο ηξίηεο ειηθίαο πνιχ ζπρλά πθίζηαληαη δηαθξίζεηο ζηελ αγνξά εξγαζίαο. Η πξαθηηθή ησλ δηαθξίζεσλ ιφγσ ειηθίαο, φκσο, απνηειεί νπζηαζηηθά ηνλ αληίπνδα ηεο ελεξγνχο γήξαλζεο. Η ελεξγφο γήξαλζε δελ είλαη δπλαηφλ λα πινπνηεζεί κέζα ζε έλα πεξηβάιινλ πξνθαηάιεςεο, εξγαζηαθφ ή θνηλσληθφ, πνπ παξεκπνδίδεη θάζε πξνζπάζεηα απαζρφιεζεο θαη ζπκκεηνρήο ησλ αηφκσλ κεγαιχηεξεο ειηθίαο. Η θξαηηθή παξέκβαζε γηα ηελ θαηαπνιέκεζε ησλ δηαθξίζεσλ είλαη απαξαίηεηε, ηφζν γηα νηθνλνκηθνχο, φζν θαη γηα θνηλσληθνχο ιφγνπο. Κνηλσληθνχο, επεηδή νη δηαθξίζεηο νδεγνχλ ζε ζηηγκαηηζκφ θαη θνηλσληθφ απνθιεηζκφ ησλ αηφκσλ πνπ ηηο πθίζηαληαη, θαζψο θαη άξλεζε ηεο άζθεζεο ηνπ πιήξνπο δηθαηψκαηνο ηνπ πνιίηε. Οηθνλνκηθνχο, επεηδή φηαλ νη ειηθησκέλνη εξγαδφκελνη πθίζηαληαη δηαθξίζεηο, ζηεξνχληαη ηε δπλαηφηεηα λα πξνζθέξνπλ νηθνλνκηθά, ηε ζηηγκή πνπ ε γήξαλζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ θαζηζηά αλαγθαία ηελ αλάιεςε δξάζεο εθ κέξνπο θάζε εξγαδνκέλνπ. Απφ ηελ πιεπξά ησλ επξσπατθψλ ζεζκψλ, ε Οδεγία-πιαίζην γηα ηελ απαζρφιεζε (2000) απαγνξεχεη ηηο δηαθξίζεηο ιφγσ θχινπ, ειηθίαο, εζληθφηεηαο, ζξεζθεπηηθήο ή ηδενινγηθήο πεπνηζήζεσο, ζσκαηηθήο αληθαλφηεηαο θαη γελεηήζηνπ πξνζαλαηνιηζκνχ φζνλ αθνξά ηελ πξφζβαζε ζηελ απαζρφιεζε θαη ηελ απηφαπαζρφιεζε, ηελ επαγγεικαηηθή θαηάξηηζε θαη θαζνδήγεζε θαη ηε ζπκκεηνρή ζε νξγαληζκνχο. Η πιεηνςεθία ησλ επξσπατθψλ θξαηψλ-κειψλ ελζσκάησζε ηελ Οδεγία ζην εζληθφ δίθαην κέρξη ην 2003, ελψ ηα ππφινηπα θξάηε-κέιε έρνπλ δεζκεπζεί γηα ηελ ελζσκάησζή ηεο έσο ην Η χπαξμε ελφο λνκνζεηηθνχ πιαηζίνπ κπνξεί λα βνεζήζεη ζεκαληηθά πξνο ηελ θαηεχζπλζε ηεο θαηαπνιέκεζεο ησλ δηαθξίζεσλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο. Σαπηφρξνλα, φκσο, είλαη απαξαίηεηε ε αηνκηθή θαη ζπιινγηθή πξνζπάζεηα εθ κέξνπο ηφζν ησλ αηφκσλ φζν θαη ησλ επηρεηξήζεσλ Ο ξόινο ηεο Δ.Δ. ζηελ πξνώζεζε ηεο πνιηηηθήο ηεο «ελεξγνύο γήξαλζεο» Η Δ.Δ. έρεη δηαδξακαηίζεη ζεκαληηθφ ξφιν φζνλ αθνξά ηελ πξνψζεζε ηεο πνιηηηθήο γηα ηελ ελεξγφ γήξαλζε. Σα ηειεπηαία δεθαπέληε ρξφληα, ην δήηεκα ηεο γήξαλζεο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ θαη ην πξφβιεκα ησλ δηαθξίζεσλ ζε βάξνο ησλ 77

79 εξγαδνκέλσλ κεγαιχηεξεο ειηθίαο απνθηά δηαξθψο απμαλφκελε ζεκαζία ζηελ αηδέληα ηεο επξσπατθήο πνιηηηθήο. Σν 1990, ηδξχζεθε ην Δπξσπατθφ Παξαηεξεηήξην γηα ηε Γήξαλζε θαη ηνπο Ηιηθησκέλνπο ην νπνίν θαζφξηζε ηελ ειηθία θαη ηελ απαζρφιεζε σο έλαλ απφ ηνπο ηέζζεξηο βαζηθνχο ηνκείο πνιηηηθήο πνπ ζα έζεηε ζε παξαηήξεζε. Δλ ζπλερεία, φηαλ ην 1993 νξίζηεθε σο ην Δπξσπατθφ Έηνο γηα ηνπο Ηιηθησκέλνπο θαη ηελ Αιιειεγγχε κεηαμχ ησλ γελεψλ, ε πξνζνρή εζηηάζηεθε ζε κεγάιν βαζκφ ζην δήηεκα ηεο απαζρφιεζεο ησλ ειηθησκέλσλ αηφκσλ, ηδηαίηεξα κεηά ηε δεκνζίεπζε ηεο πξψηεο κεγάιεο έθζεζεο ζην ρψξν ηεο Δ.Δ., κε ζέκα ηηο δηαθξίζεηο ιφγσ ειηθίαο ζε βάξνο ησλ κεγαιχηεξεο ειηθίαο εξγαδνκέλσλ (Drury, 1993). Η έξεπλα ηνπ Δπξσβαξνκέηξνπ, ε νπνία πξαγκαηνπνηήζεθε εηδηθά γηα ην Δπξσπατθφ Έηνο γηα ηνπο Ηιηθησκέλνπο, εμέθξαζε κε ζαθήλεηα ηελ επξεία αληίιεςε ηεο επξσπατθήο θνηλήο γλψκεο γηα ην ζέκα ησλ δηαθξίζεσλ ιφγσ ειηθίαο (Walker, 2000). ην ηέινο ηνπ 1993, ε Δπξσπατθή Δπηηξνπή θαη ην Δπξσπατθφ Κνηλνβνχιην, κέζα απφ κηα ζεηξά αλαθνηλψζεσλ, έζεζαλ ηνπο κεγαιχηεξνπο ζε ειηθία εξγαδφκελνπο σο πξνηεξαηφηεηα γηα ηελ Κνηλφηεηα. Παξάιιεια, ε Γεληθή Γηεχζπλζε ηεο Δπξσπατθήο Δπηηξνπήο κε κηα ζεηξά εξεπλψλ θαη εμαγγειηψλ πνιηηηθήο έζηξεςε επαλεηιεκκέλα ηελ πξνζνρή ηεο Δπξψπεο ζηε ζεκαζία ηεο γήξαλζεο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. Η Λεπθή Βίβινο γηα ηελ «Αλάπηπμε, ηελ Αληαγσληζηηθφηεηα θαη ηελ Απαζρφιεζε» παξείρε ηελ πξψηε δεκφζηα αλαγλψξηζε εθ κέξνπο ηεο Δ.Δ. φζνλ αθνξά ηηο επηπηψζεηο ηεο γήξαλζεο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, αλ θαη δελ δηαηχπσζε ζπγθεθξηκέλεο πξνηάζεηο γηα ηε βειηίσζε ηεο απαζρφιεζεο ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ. Σνλ επφκελν ρξφλν, 1994, ε Λεπθή Βίβινο γηα ηελ «Δπξσπατθή Κνηλσληθή Πνιηηηθή» αλαθέξζεθε ζηελ νηθνλνκηθή αλάγθε γηα ελεξγή ζπλεηζθνξά ζηελ θνηλσλία ησλ πην ειηθησκέλσλ αηφκσλ. Σνλ ίδην ρξφλν, ην Δπξσπατθφ πκβνχιην ηνπ Έζζελ, κεηαμχ άιισλ, επεζήκαλε ηελ «αλάγθε λα δνζεί ηδηαίηεξε πξνζνρή ζηελ δχζθνιε ζέζε ησλ αλέξγσλ γπλαηθψλ θαη ησλ κεγαιχηεξσλ ζε ειηθία εξγαδνκέλσλ». Σν 1995, ε Γαιιηθή Πξνεδξία ηνπ Δπξσπατθνχ πκβνπιίνπ, επηκειήζεθε ηελ πξψηε πνιηηηθή δηαθήξπμε ζε επίπεδν Δ.Δ. ζρεηηθά κε ηελ αλάγθε γηα εηδηθή δξάζε ζε απηφ ην πεδίν πνιηηηθήο. Σν Φήθηζκα γηα ηελ Απαζρφιεζε ησλ Μεγαιχηεξσλ ζε ειηθία Δξγαδνκέλσλ έδσζε έκθαζε ζε δχν βαζηθέο αξρέο: πξψηνλ, ηελ αλάγθε γηα εληαηηθνπνίεζε ησλ πξνζπαζεηψλ πξνθεηκέλνπ λα πξνζαξκνζηνχλ ε επαγγεικαηηθή εθπαίδεπζε θαη νη 78

80 ζπλζήθεο εξγαζίαο ζηηο αλάγθεο ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ θαη, δεχηεξνλ, ηελ αλάγθε ιήςεο κέηξσλ γηα ηελ πξφιεςε ηνπ απνθιεηζκνχ ησλ ειηθησκέλσλ απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο θαη ηε δηαζθάιηζε επαξθψλ νηθνλνκηθψλ πφξσλ. Σν Φήθηζκα πξφηεηλε, επίζεο, ζπγθεθξηκέλε δξάζε εθ κέξνπο ησλ θπβεξλήζεσλ θαη ησλ θνηλσληθψλ εηαίξσλ, ζπκπεξηιακβαλνκέλεο ηεο επαηζζεηνπνίεζεο ησλ εξγνδνηψλ γηα ηηο ζπλέπεηεο ηεο απφιπζεο ησλ πην ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ. Παξάιιεια επηρείξεζε λα πξνσζήζεη ηελ επαλέληαμε απηήο ηεο νκάδαο εξγαδνκέλσλ θαη λα άξεη πηζαλά λνκηθά θσιχκαηα γηα ηελ απαζρφιεζή ηνπο. Σν Φήθηζκα θαινχζε, επίζεο, ηελ Δπηηξνπή λα πξνσζήζεη ηελ αληαιιαγή πιεξνθνξηψλ θαη θαιψλ πξαθηηθψλ ζρεηηθά κε ηελ απαζρφιεζε ησλ κεγαιχηεξεο ειηθίαο εξγαδνκέλσλ, ζηα πιαίζηα ηεο Δ.Δ. Σα Δζληθά ρέδηα Γξάζεο γηα ηελ Απαζρφιεζε (ΔΓΑ) πνπ ζπκθσλήζεθαλ ζηε Γηάζθεςε γηα ηελ Δξγαζία ζην Άκζηεξληακ θαη ζηε ζπλέρεηα ζην Λνπμεκβνχξγν, ην Ννέκβξην ηνπ 1997, πξνζέθεξαλ ην πιαίζην γηα ηελ αλάπηπμε θαη ηελ αμηνιφγεζε ησλ πνιηηηθψλ ελεξγνχο γήξαλζεο. Η πλζήθε ηνπ Άκζηεξληακ ην 1997 (άξζξν 13) παξείρε ηε δπλαηφηεηα ζηελ Δπηηξνπή λα πξνηείλεη ηξφπνπο δξάζεο θαηά ησλ δηαθξίζεσλ. Σν 1998, ζηηο Γηαζθέςεηο ηνπ Κάξληηθ θαη ηεο Βηέλλεο επηζεκάλζεθε γηα άιιε κηα θνξά ην ζέκα ηεο γήξαλζεο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, θαζψο θαη ε αλάγθε αλάπηπμεο ελφο ηθαλνχ θαη πξνζαξκνζηηθνχ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, ρσξίο λα πθίζηαληαη δηαθξίζεηο ζην ρψξν ηεο εξγαζίαο. Σν 1999, νη Καηεπζπληήξηεο Γξακκέο γηα ηελ Απαζρφιεζε ηφληζαλ ηελ αλάγθε ελζάξξπλζεο ηεο ελεξγήο ζπκκεηνρήο ζηελ επαγγεικαηηθή δσή ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ θαη επεζήκαλαλ ηελ ζεκαζία ηεο ζπλερηδφκελεο θαηάξηηζεο θαη εθπαίδεπζεο. Σα ΔΓΑ απφ ην 2000 έσο ην 2004, ζηα πιαίζηα ησλ θαηεπζπληήξησλ γξακκψλ, ζπκπεξηέιαβαλ ηελ αλάγθε πξνψζεζεο ηεο αλάπηπμεο ηνπ αλζξψπηλνπ δπλακηθνχ θαη ηεο δηα βίνπ κάζεζεο, ηελ αλάγθε αχμεζεο ηεο πξνζθνξάο εξγαηηθνχ δπλακηθνχ θαη παξάηαζεο ηνπ επαγγεικαηηθνχ βίνπ θαη, ηέινο, ηελ αλάγθε θαηαπνιέκεζεο ησλ δηαθξίζεσλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο. Η Δπηηξνπή είρε ηε δπλαηφηεηα λα ππνβάιιεη ζπζηάζεηο πξνο ζπκκφξθσζε ζηα θξάηε κέιε πνπ δελ αλαιάκβαλαλ ζρεηηθέο δξάζεηο γηα ηελ πινπνίεζε απηψλ ησλ ζηφρσλ. Οη ίδηνη ζηφρνη επαλαιακβάλνληαη ζηα Δζληθά Πξνγξάκκαηα Μεηαξξχζκηζεο γηα ηελ πεξίνδν Η Δπηηξνπή κε αλαθνηλψζεηο ηεο απφ ην 2000 κέρξη ην 2005 επεζήκαλε ηελ αλάγθε ελεξγνχο γήξαλζεο θαη παξακνλήο ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ ζηελ 79

81 αγνξά εξγαζίαο κε ζηφρν λα εληζρπζεί ε αιιειεγγχε κεηαμχ ησλ γελεψλ. Δπηπιένλ, ην 2000 εθδφζεθε Οδεγία-πιαίζην γηα ηελ απαζρφιεζε ε νπνία απαγνξεχεη ηηο δηαθξίζεηο ιφγσ θχινπ, ειηθίαο, εζληθφηεηαο, ζξεζθεπηηθήο ή ηδενινγηθήο πεπνηζήζεσο, ζσκαηηθήο αληθαλφηεηαο θαη γελεηήζηνπ πξνζαλαηνιηζκνχ φζνλ αθνξά ηελ πξφζβαζε ζηελ απαζρφιεζε θαη ηελ απηφ-απαζρφιεζε, ηελ επαγγεικαηηθή θαηάξηηζε θαη θαζνδήγεζε θαη ηε ζπκκεηνρή ζε νξγαληζκνχο. Η πιεηνςεθία ησλ επξσπατθψλ-κειψλ ελζσκάησζε ηελ Οδεγία ζην εζληθφ ηνπο δίθαην κέρξη ην 2003, ελψ ηα ππφινηπα θξάηε-κέιε έρνπλ δεζκεπζεί γηα ηελ ελζσκάησζή ηεο έσο ην Σν 2003, ε αλαθνξά γηα ηελ ελδηάκεζε αμηνιφγεζε ηεο επξσπατθήο ζηξαηεγηθήο γηα ηελ απαζρφιεζε απφ νκάδα εξγαζίαο ππφ ηελ πξνεδξία ηνπ Wim Kok ζχζηεζε ζηα θξάηε-κέιε λα ζέζνπλ εζληθνχο ζηφρνπο γηα ηελ απαζρφιεζε πνπ λα αληαλαθινχλ ηνπο ζηφρνπο πνπ έρνπλ ζπκθσλεζεί ζε επξσπατθφ επίπεδν, θπξίσο φζνλ αθνξά ηα επίπεδα απαζρφιεζεο ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ θαη ηελ θαηάιιειε ειηθία γηα ηελ έμνδν απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο. Σελ αλάγθε επίηεπμεο ησλ αλσηέξσ ζηφρσλ αλαγλσξίδεη ε αλνηρηή κέζνδνο ζπληνληζκνχ γηα ηα ζπληαμηνδνηηθά ζέκαηα, ελψ παξάιιεια ε θνηλνηηθή πξσηνβνπιία EQUAL πξνσζεί ηελ ελεξγφ γήξαλζε κέζσ ηεο δηάδνζεο βέιηηζησλ πξαθηηθψλ φζνλ αθνξά ηε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο. Δπηπιένλ, πνιιά επξσπατθά πξνγξάκκαηα δξάζεο κε ζηφρν ηελ εθπαίδεπζε, φπσο ην πξφγξακκα SOCRATES, παξέρνπλ εθπαηδεπηηθέο πξνθιήζεηο θαη επθαηξίεο γηα ειηθησκέλνπο, ζηα πιαίζηα ηεο εθπαίδεπζεο γηα ηνπο ελειίθνπο. Δπίζεο, πνιιέο πξαθηηθέο πνπ πξνσζνχληαη ζε επξσπατθφ επίπεδν θαη αθνξνχλ ηελ επειημία ζην ρξφλν εξγαζίαο, ηε κεξηθή απαζρφιεζε, ηελ πγηεηλή θαη αζθάιεηα ζην ρψξν ηεο εξγαζίαο, ηνλ πεξηνξηζκφ ησλ πνιηηηθψλ πξφσξεο ζπληαμηνδφηεζεο, ηελ ηειεξγαζία, θ.ά. εληζρχνπλ ηε δπλαηφηεηα πξνψζεζεο ηεο ελεξγνχο γήξαλζεο θαη δηεπθνιχλνπλ ηελ παξακνλή ησλ εξγαδνκέλσλ κεγαιχηεξεο ειηθίαο ζηελ αγνξά εξγαζίαο. Σέινο, ην Δπξσπατθφ Κνηλσληθφ Σακείν ππνζηεξίδεη ηηο πνιηηηθέο ησλ θξαηψλ-κειψλ πνπ ζηνρεχνπλ ζηελ ελεξγφ γήξαλζε κέζσ ηεο αλάπηπμεο θαη πξνψζεζεο ελεξγψλ πνιηηηθψλ απαζρφιεζεο θαη κέζσ ηεο πξνψζεζεο θαη βειηίσζεο ησλ πνιηηηθψλ πνπ ζηεξίδνπλ ηελ δηα βίνπ κάζεζε COM(2004) 146 final 80

82 5.5. πκπέξαζκα Κάλνληαο ιφγν γηα ελεξγφ γήξαλζε, αλαθεξφκαζηε ζηε δηαηήξεζε ησλ επαγγεικαηηθψλ δπλαηνηήησλ ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ, ζηελ απαζρφιεζή ηνπο, θαη ζηε δηαηήξεζε ηεο πγείαο θαη ηεο δξαζηεξηφηεηάο ηνπο θαηά ηα ηειεπηαία ρξφληα ηεο δσήο ηνπο. Η ελεξγφο γήξαλζε έξρεηαη σο απάληεζε ζηηο κέρξη ζήκεξα παζεηηθέο κνξθέο αληηκεηψπηζεο ηεο γήξαλζεο ηνπ πιεζπζκνχ, θαη εηδηθφηεξα ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, ησλ νπνίσλ ε απνηειεζκαηηθφηεηα είλαη ακθηζβεηνχκελε. Όκσο, παξά ηελ αλάγθε ελεξγνχο πνιηηηθήο ζρεηηθά κε ηε γήξαλζε, νη κέρξη ζήκεξα πξνζπάζεηεο δελ έρνπλ απνδψζεη ηα δένληα. Μηα ζεηξά παξαγφλησλ, θαη εηδηθφηεξα νη πνιηηηθέο γηα ηελ πξφσξε απνρψξεζε απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο, νη αληηιήςεηο ησλ εξγνδνηψλ γηα ηνπο εξγαδφκελνπο κεγαιχηεξεο ειηθίαο, νη αιιαγέο ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη νη δηαθξίζεηο ιφγσ ειηθίαο ζε βάξνο ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ, αλαζηέιινπλ ηελ πνξεία πξνο ηελ ελεξγφ γήξαλζε. Παξφια απηά ε Δ.Δ. έρεη δηαδξακαηίζεη ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ πξνψζεζε ηεο ελεξγνχο γήξαλζεο θαη ζπλερίδεη λα πξνσζεί πνιηηηθέο πνπ ζηνρεχνπλ πξνο απηήλ ηελ θαηεχζπλζε. 81

83 6. Ζ Πεξίπησζε ηεο Διιάδαο ε επξσπατθφ επίπεδν, κηα ζεηξά κεγάισλ θαη αμηφινγσλ επηρεηξήζεσλ εθαξκφδνπλ, εδψ θαη αξθεηά ρξφληα, θαιέο πξαθηηθέο ζρεηηθά κε ηε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο ησλ εξγαδνκέλσλ, κε ζηφρν ηελ άξζε ησλ ειηθηαθψλ εκπνδίσλ ζηελ απαζρφιεζε θαη ηελ πξνψζεζε ηεο ειηαθήο δηαθνξνπνίεζεο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ (Spidla, 2005 EMCC, 2005). Απηέο νη πξαθηηθέο, είηε απεπζχλνληαη ζε ζπγθεθξηκέλεο πηπρέο ηεο δηαρείξηζεο ηεο ειηθίαο, είηε πεξηιακβάλνπλ γεληθφηεξεο πνιηηηθέο απαζρφιεζεο θαη δηαρείξηζεο ησλ αλζξσπίλσλ πφξσλ, ζηνρεχνπλ ζηε δεκηνπξγία ελφο πεξηβάιινληνο φπνπ νη εξγαδφκελνη ζα είλαη ζε ζέζε λα αμηνπνηήζνπλ ηηο δπλαηφηεηέο ηνπο ρσξίο λα ηίζεληαη ζε κεηνλεθηηθή ζέζε ιφγσ ηεο ειηθίαο ηνπο. Οη θαιέο πξαθηηθέο ζρεηηθά κε κηα δηάζηαζε ηεο επηρεηξεζηαθήο νξγάλσζεο δελ απνθιείνπλ ηελ χπαξμε «θαθψλ» πξαθηηθψλ ζε θάπνηνλ άιιν ηνκέα δξάζεο ηνπ νξγαληζκνχ. Οη πεξηπηψζεηο ζηηο νπνίεο ε πνιηηηθή δηαρείξηζεο ησλ αλζξσπίλσλ πφξσλ πεξηιακβάλεη κηα νινθιεξσκέλε ζηξαηεγηθή δηαρείξηζεο ηεο ειηθίαο είλαη ζπάληεο. Απηφ ζπκβαίλεη επεηδή, ζπλήζσο, νη νξγαληζκνί επηζπκνχλ λα αλαιάβνπλ ζρεηηθά κηθξήο θιίκαθαο πξσηνβνπιίεο, νη νπνίεο απνηεινχλ απάληεζε ζε ζπγθεθξηκέλα πξνβιήκαηα πνπ αληηκεησπίδνπλ, φπσο γηα παξάδεηγκα ε έιιεηςε εηδηθεπκέλνπ θαη έκπεηξνπ πξνζσπηθνχ. Γηα θάπνηεο επηρεηξήζεηο σζηφζν, ηφζν ν παξάγνληαο ηθαλφηεηα, φζν θαη ν παξάγνληαο εκπεηξία ηνπ εξγαδνκέλνπ, απνηεινχλ βαζηθέο πξνυπνζέζεηο γηα ηε ζσζηή ιεηηνπξγία ηεο εηαηξείαο θαη ηελ πνηφηεηα ησλ πξντφλησλ ηεο. Αξθεηέο, άιισζηε, είλαη απηέο πνπ αλαιακβάλνπλ πξσηνβνπιίεο πξνθεηκέλνπ λα δηαζθαιηζηεί ε ππάξρνπζα γλψζε, εκπεηξία θαη ηερλνγλσζία εληφο ηνπ νξγαληζκνχ κε ζηφρν ηε δηαηήξεζε ηεο νξγαλσζηαθήο κάζεζεο, αιιά θαη ηεο θαιχηεξεο ελζσκάησζεο ησλ λέσλ εξγαδνκέλσλ, νη νπνίνη ζα κπνξέζνπλ λα κάζνπλ ην εξγαζηαθφ ηνπο αληηθείκελν ζηεξηδφκελνη ζηελ ήδε ππάξρνπζα γλψζε. Μία αθφκε αηηία γηα αλαιακβαλφκελεο δξάζεηο κε ζηφρν ηε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο είλαη ε πξνζπάζεηα ησλ επηρεηξήζεσλ λα πξνζαξκνζηνχλ ζηηο αιιαγέο ησλ δεκνζίσλ πνιηηηθψλ θαη ηεο λνκνζεζίαο, εζληθήο ή επξσπατθήο, φπσο γηα παξάδεηγκα ε αιιαγή ηεο θξαηηθήο πνιηηηθήο ζρεηηθά κε ηελ πξφσξε ζπληαμηνδφηεζε, ε πξνψζεζε ηεο πγηεηλήο θαη ηεο αζθάιεηαο ζηελ εξγαζία, ε πξνζπάζεηα γηα απνθπγή αηπρεκάησλ ή νη ίζεο επθαηξίεο φζνλ αθνξά ηελ απαζρφιεζε. Η θξαηηθή ζηήξημε, 82

84 άιισζηε, θαη ε παξνρή νηθνλνκηθψλ θηλήηξσλ, ζπληεινχλ ζεκαληηθά ζηελ πξνψζεζε ησλ επηρεηξεζηαθψλ πξσηνβνπιηψλ. Δπίζεο, αξθεηέο εηαηξίεο επηζπκνχλ λα δηαηεξήζνπλ ηελ ηζνξξνπία ηεο ειηθηαθήο ηνπο ππξακίδαο κε ζηφρν ηε θαιχηεξε ιεηηνπξγία ηνπο, ελψ γηα πνιιέο επηρεηξήζεηο ε θξνληίδα θαη ε βειηίσζε ησλ αλζξσπίλσλ πφξσλ θαη ν πξνζαλαηνιηζκφο ζηηο αλάγθεο ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ απνηεινχλ κέξνο ηεο νξγαλσζηαθήο θνπιηνχξαο ηνπο. Απηή ε θνπιηνχξα κπνξεί λα είλαη απνηέιεζκα ηεο παξάδνζεο ηεο εηαηξείαο ή λα απνηειεί ζπλέπεηα ηεο αιιαγήο ζηελ δηνίθεζε ηνπ νξγαληζκνχ, ε νπνία επηζπκεί λα εηζάγεη λέεο ηερληθέο ζηε δηαρείξηζε ησλ αλζξσπίλσλ πφξσλ. Γεληθφηεξα, παξαηεξνχκε φηη νη παξάγνληεο πνπ νδεγνχλ ηηο επηρεηξήζεηο ζηελ εθαξκνγή θαιψλ πξαθηηθψλ, φζνλ αθνξά ηελ ειηθία ησλ εξγαδνκέλσλ, είλαη ην επξχηεξν πιαίζην πνπ δεκηνπξγεί ε θξαηηθή πνιηηηθή θαη ε νηθνλνκηθή ζηήξημε πνπ παξέρεηαη γηα ηέηνηνπ είδνπο πξσηνβνπιίεο, νη πθηζηάκελεο ζπλζήθεο ζηελ νηθνλνκία θαη ηελ αγνξά εξγαζίαο εληφο ησλ νπνίσλ δξαζηεξηνπνηείηαη ν νξγαληζκφο θαη ηέινο, ε ελδνεπηρεηξεζηαθή θνπιηνχξα θαη παξάδνζε. Όζνλ αθνξά ηηο πεξηπηψζεηο ζηηο νπνίεο πξνσζνχληαη νινθιεξσκέλεο πνιηηηθέο δηαρείξηζεο ηεο ειηθίαο, απηφ νθείιεηαη θπξίσο ζην γεγνλφο φηη νη ζπγθεθξηκέλνη νξγαληζκνί έρνπλ ζπλεηδεηνπνηήζεη ηηο πθηζηάκελεο δεκνγξαθηθέο αιιαγέο θαη ην ξφιν πνπ κπνξνχλ δηαδξακαηίζνπλ νη ειηθησκέλνη εξγαδφκελνη ζηελ αγνξά εξγαζίαο (Walker, 1998). Παξφκνηεο θαιέο πξαθηηθέο παξαηεξνχληαη θαη ζηηο ειιεληθέο επηρεηξήζεηο, νη νπνίεο εθαξκφδνπλ επηκέξνπο ζεηηθέο παξεκβάζεηο ζρεηηθά κε δηάθνξεο πηπρέο ηεο δηαρείξηζεο ηεο ειηθίαο, φκσο ζηελ πιεηςεθία ηνπο δελ έρνπλ αλαπηχμεη νπζηαζηηθά κηα νινθιεξσκέλε ζηξαηεγηθή ζρεηηθά κε ην ζέκα. Οη δξάζεηο ησλ ειιεληθψλ επηρεηξήζεσλ είλαη απνηέιεζκα θπξίσο ηεο θξαηηθήο πνιηηηθήο θαη λνκνζεζίαο, ησλ αιιαγψλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη ηεο ελδνεπηρεηξεζηαθήο θνπιηνχξαο ησλ νξγαληζκψλ. Οη θξαηηθέο πνιηηηθέο κπνξεί λα έρνπλ ζεηηθά απνηειέζκαηα φζνλ αθνξά ηηο δξάζεηο γηα ηε δηαρείξηζε ηνπ παξάγνληα ειηθία, φπσο γηα παξάδεηγκα ε πνιηηηθή πξνψζεζεο ηεο πγηεηλήο θαη αζθάιεηαο ζηελ εξγαζία, ηεο δηα βίνπ θαηάξηηζεο, ησλ ίζσλ επθαηξηψλ ζηελ απαζρφιεζε. Δπίζεο, ε χπαξμε νηθνλνκηθψλ θηλήηξσλ είλαη έλαο ηζρπξφο παξάγνληαο θηλεηνπνίεζεο ησλ ειιεληθψλ επηρεηξήζεσλ. εκαληηθφο παξάγνληαο είλαη, αθφκε, ε πξνζπάζεηα ησλ ειιεληθψλ επηρεηξήζεσλ λα πξνζαξκνζηνχλ ζηελ παγθνζκηνπνηεκέλε νηθνλνκία θαη ζηηο ηερλνινγηθέο εμειίμεηο, πνπ ραξαθηεξίδνπλ ηελ ειιεληθή αγνξά εξγαζίαο (Φσηάθεο, 2004). Σέινο, δελ απνπζηάδνπλ νη ειιεληθέο επηρεηξήζεηο πνπ εθαξκφδνπλ 83

85 παηεξλαιηζηηθφ κνληέιν δηνίθεζεο θαη νη νπνίεο ιφγσ ηεο παξάδνζεο ηνπ νξγαληζκνχ απνδίδνπλ ηδηαίηεξε ζεκαζία ζηε θξνληίδα θαη βειηίσζε ησλ αλζξσπίλσλ πφξσλ. Απηφ πνπ απνπζηάδεη, φκσο, είλαη κηα νινθιεξσκέλε πνιηηηθή δηαρείξηζεο ηεο εξγαζίαο ιφγσ θπξίσο ηνπ γεγνλφηνο φηη νη ειιεληθέο επηρεηξήζεηο δελ έρνπλ ζπλεηδεηνπνηήζεη αθφκε ηηο δηαζηάζεηο ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο γήξαλζεο θαη ην ξφιν ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ ζηελ κειινληηθή αγνξά εξγαζίαο. ηε ζπλέρεηα, εμεηάδνληαη δχν πεξηπηψζεηο κεγάισλ ειιεληθψλ επηρεηξήζεσλ κε ζεκαληηθή ζέζε ζηελ ειιεληθή θαη δηεζλή αγνξά εξγαζίαο θαη κε αλεπηπγκέλν ζχζηεκα δηαρείξηζεο ησλ αλζξψπηλσλ πφξσλ, πξνθεηκέλνπ λα δηεξεπλεζεί ην θαηά πφζν πθίζηαληαη θαιέο πξαθηηθέο ζρεηηθά κε ηελ ειηθία ησλ εξγαδνκέλσλ θαη ηελ αληηκεηψπηζε ησλ ειηθηαθψλ εκπνδίσλ ζηελ απαζρφιεζε θαη θαηά πφζν εθαξκφδεηαη κηα νινθιεξσκέλε ζηξαηεγηθή ζρεηηθά κε ηελ παξάηαζε ηνπ εξγαζηαθνχ βίνπ θαη ηελ ελεξγφ γήξαλζε Μειέηε πεξηπηώζεσλ ειιεληθώλ επηρεηξήζεσλ όζνλ αθνξά ην ζέκα ηεο «δηαρείξηζεο ηεο ειηθίαο» Όκηινο ΣΙΣΑΝ Η Α.Δ. Σζηκέλησλ ΣΙΣΑΝ, ε νπνία απνηειεί κεηξηθή εηαηξεία ηνπ Οκίινπ ΣΙΣΑΝ, μεθίλεζε ηε ιεηηνπξγία ηεο ην Οη δξαζηεξηφηεηέο ηεο αθνξνχλ ηελ παξαγσγή ηζηκέληνπ θαη θαηαζθεπαζηηθψλ πιηθψλ, φπσο έηνηκν ζθπξφδεκα, αδξαλή πιηθά, μεξά θνληάκαηα θαη πνξζειάλε. Οη εηαηξίεο ηνπ Οκίινπ βξίζθνληαη ζε ηέζζεξηο θχξηεο γεσγξαθηθέο πεξηνρέο: Διιάδα θαη Δπξσπατθή Έλσζε, Ηλσκέλεο Πνιηηείεο ηεο Ακεξηθήο, Ννηηναλαηνιηθή Δπξψπε θαη Αλαηνιηθή Μεζφγεην. Ο Όκηινο απαζρνιεί ζήκεξα άηνκα δηεζλψο θαη ζηελ Διιάδα. Μεηαμχ ησλ εξγαδνκέλσλ ζηελ Διιάδα έλα κεγάιν πνζνζηφ είλαη άηνκα άλσ ησλ 50 εηψλ (πεξίπνπ 30%), ελψ ν κέζνο φξνο ηεο ειηθίαο ησλ εξγαδνκέλσλ ζηνλ ηνκέα ηεο θαηαζθεπήο ηζηκέληνπ είλαη πεξίπνπ 46 εηψλ. Μία απφ ηηο βαζηθέο αξρέο ηνπ Οκίινπ είλαη ε αλάπηπμε ηνπ αλζξψπηλνπ δπλακηθνχ θαη ε θαιιηέξγεηα ηεο εηαηξηθήο θνηλσληθήο επζχλεο. Ο Όκηινο ζεσξεί φηη ην αλζξψπηλν δπλακηθφ ηνπ απνηειεί ην ζεκαληηθφηεξφ ηνπ θεθάιαην. Σν ηκήκα αλζξσπίλσλ πφξσλ ηεο εηαηξείαο πξνσζεί πξαθηηθέο πνπ ζηνρεχνπλ ζηελ άξζε ησλ 84

86 δηαθξίζεσλ κέζσ ηεο παξνρήο ίζσλ επθαηξηψλ πξνο φινπο ηνπο εξγαδνκέλνπο αλεμαηξέησο. Ο δηάινγνο κε ηα ζπλδηθάηα ησλ εξγαδνκέλσλ απνηειεί κηα πάγηα ηαθηηθή γηα ηελ εηαηξεία, θαη νη κηζζνινγηθέο απμήζεηο είλαη απνηέιεζκα ζπιινγηθψλ δηαπξαγκαηεχζεσλ. Ήδε ην 1964 ν ΣΙΣΑΝ αξρίδεη ηελ εθαξκνγή θαιψλ πξαθηηθψλ ζρεηηθά κε ηε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο, εηζάγνληαο ην ζχζηεκα ζπλερηδφκελεο επαγγεικαηηθήο θαηάξηηζεο ζηνλ νξγαληζκφ, ελψ απφ ην 1980 εθαξκφδεη πνιηηηθή δηα βίνπ εθπαίδεπζεο γηα φινπο ηνπο εξγαδφκελνπο αλεμαηξέησο. Βαζηθφο ζηφρνο ηνπ νξγαληζκνχ είλαη ε βειηίσζε ησλ αλζξσπίλσλ πφξσλ νη νπνίνη ζεσξνχληαη βαζηθφο παξάγνληαο γηα ηελ επηηπρία ηεο επηρείξεζεο ζηελ αγνξά εξγαζίαο. ην παξειζφλ, ν Όκηινο ζε κηα πξνζπάζεηά ηνπ λα αληαπνθξηζεί ζηα πξνβιήκαηα πνπ ζρεηίδνληαη κε ηελ αλαδηάξζξσζε ηεο βηνκεραλίαο ηζηκέληνπ θαη ηελ είζνδν ησλ λέσλ ηερλνινγηψλ πηνζέηεζε δχν βαζηθέο ζηξαηεγηθέο: ηελ πξνψζεζε ηεο απηφ-απαζρφιεζεο θαη ηελ εληαηηθή θαηάξηηζε. Η πξψηε ζηξαηεγηθή ζηφρεπε ζηε κείσζε ηνπ πξνζσπηθνχ ηεο εηαηξείαο, ην νπνίν νη λέεο ηερλνινγηθέο εμειίμεηο θαζηζηνχζαλ ππεξάξηζκν, θαη εθδεισλφηαλ θπξίσο κέζσ ηεο παξνρήο νηθνλνκηθψλ θηλήηξσλ ζε φζνπο εξγαδφκελνπο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ θαη ειηθησκέλνη, επηζπκνχζαλ λα αθήζνπλ ηελ εηαηξεία θαη λα θαηαθχγνπλ ζηελ απην-απαζρφιεζε. Δηδηθφηεξα, ε εηαηξεία παξείρε ζε εξγαδνκέλνπο ηε δπλαηφηεηα ιήςεο δαλείσλ, ηα νπνία απνπιεξψλνληαλ ελ ζπλερεία ζηελ εηαηξεία κε πνιχ επλντθνχο φξνπο, πξνθεηκέλνπ γηα ηελ εμαζθάιηζε ζπλέρηζεο ηνπ επαγγέικαηφο ηνπο κεηά ηελ απνρψξεζε απφ ηελ εηαηξεία. Γηα παξάδεηγκα ρνξεγνχζε ζε νδεγνχο ηεο εηαηξείαο δάλεηα, πξνθεηκέλνπ λα αγνξάζνπλ θνξηεγά ή αλπςσηηθά κεραλήκαηα πνπ ρξεζηκνπνηνχληαλ ήδε απφ ηελ εηαηξεία, πξνθεηκέλνπ κεηά ηελ απνρψξεζή ηνπο λα ζπλερίζνπλ λα εμαζθνχλ ην επάγγεικά ηνπο σο ειεχζεξνη επαγγεικαηίεο, παξέρνληαο κάιηζηα ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο ηε δπλαηφηεηα ζπλεξγαζίαο κε ηελ εηαηξεία. Η δεχηεξε ζηξαηεγηθή ζηφρεπε ζηελ θαηάξηηζε ησλ εξγαδνκέλσλ αλεμαξηήησο ηεο ειηθίαο ηνπο. Η θαηάξηηζε απηή παξερφηαλ κε ηε κνξθή ζεκηλαξίσλ, εληφο ηεο εηαηξείαο γηα ην πξνζσπηθφ ηεο κεζαίαο θαη θαηψηεξεο βαζκίδαο, θαη εθηφο ηνπ νξγαληζκνχ γηα ην πξνζσπηθφ ηεο αλψηεξεο βαζκίδαο. Όζνλ αθνξά ηε ζπκκεηνρή ζηα πξνγξάκκαηα θαηάξηηζεο απνπζίαδε θάζε ειηθηαθφ εκπφδην, κε ηε ινγηθή φηη ζε δηαθνξεηηθή πεξίπησζε ζα δεκηνπξγνχληαλ πξφβιεκα επηθνηλσλίαο κεηαμχ ησλ εξγαδνκέλσλ πνπ είραλ θαηαξηηζηεί θαη απηψλ πνπ δελ είραλ ιάβεη θάπνηα εθπαίδεπζε. Σν 1980, πνιινί εξγαδφκελνη, θπξίσο ειηθησκέλνη, 85

87 θαηφπηλ δηθήο ηνπο επηζπκίαο, εθπαηδεχηεθαλ απφ εηδηθνχο ζε ζέκαηα εθπαίδεπζεο, πξνθεηκέλνπ λα εξγαζηνχλ νη ίδηνη σο κφληκνη εθπαηδεπηέο εληφο ηνπ νξγαληζκνχ. ηφρνο ηεο εηαηξείαο ήηαλ ε αμηνπνίεζε ηεο γλψζεο θαη ηεο εκπεηξίαο ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ γηα ηελ εμνηθείσζε ησλ λέσλ κε ην εξγαζηαθφ ηνπο αληηθείκελν. Μέζα απφ απηέο ηηο δχν πνιηηηθέο, απηφ-απαζρφιεζε θαη θαηάξηηζε, ν Όκηινο επεδίσθε λα κεηψζεη ην ππεξάξηζκν πξνζσπηθφ ηνπ ρσξίο λα θαηαθχγεη ζηε ιχζε ησλ απνιχζεσλ, ελψ παξάιιεια ζηφρεπε ζηε δηαξθή αλαβάζκηζε ησλ ηθαλνηήησλ ησλ εξγαδνκέλσλ ηνπ, ψζηε λα ζπλερίζνπλ λα είλαη παξαγσγηθνί θαη λα κπνξνχλ λα παξαθνινπζήζνπλ ηηο λέεο ηερλνινγηθέο εμειίμεηο. ήκεξα, ν Όκηινο ζπλερίδεη λα εθαξκφδεη ζπζηήκαηα δηνίθεζεο αλζξσπίλσλ πφξσλ πνπ ζηνρεχνπλ ζηελ επαγγεικαηηθή εμέιημε ησλ εξγαδνκέλσλ, ζηνλ πξνγξακκαηηζκφ ηεο ζηαδηνδξνκίαο ησλ ζηειερψλ θαη γεληθφηεξα ζηελ αλάπηπμε θαη δηαηήξεζε πςεινχ επηπέδνπ αλζξψπηλνπ δπλακηθνχ. Δθαξκφδεηαη κηα δέζκε κέηξσλ πνπ δίλνπλ έκθαζε ζηε βειηίσζε ησλ γλψζεσλ θαη ησλ ηθαλνηήησλ ησλ εξγαδνκέλσλ κέζσ ηεο εθπαίδεπζεο θαη ηεο θαηάξηηζεο ζε ηερληθά θαη δηνηθεηηθά ζέκαηα, ζηελ ζπλερή βειηίσζε ησλ ζπλζεθψλ εξγαζίαο, ζηε δηαξθή εθπαίδεπζε ζε ζέκαηα πγηεηλήο θαη αζθάιεηαο, θαζψο θαη ζηελ παξνπζία θνηλσληθψλ ιεηηνπξγψλ θαη ηαηξψλ εξγαζίαο ζηνλ εξγαζηαθφ ρψξν. Γεληθφηεξα, ν Όκηινο επελδχεη ζην αλζξψπηλν δπλακηθφ, βάδνληαο ζπρλά ζε δεχηεξε κνίξα ηνλ παξάγνληα θφζηνο, ζέινληαο λα πξνσζήζεη θαη λα δηαζθαιίζεη ηελ παξακνλή ησλ εξγαδνκέλσλ ζην ρψξν ηεο απαζρφιεζεο, ελψ παξάιιεια επηδηψθεη λα δεκηνπξγήζεη έλα αλζξψπηλν θεθάιαην ην νπνίν ζα κπνξεί λα αμηνπνηήζεη θαη κεηά ηελ έμνδν απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο θαη ηε ζπληαμηνδφηεζε. Η γλψζε θαη ε εκπεηξία ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ απνηεινχλ θεθάιαην γηα ηελ εηαηξεία, ην νπνίν κπνξεί λα αμηνπνηεζεί θαη κεηά ηελ ζπληαμηνδφηεζή ηνπο (π.ρ εθπαηδεπηέο γηα ηνπο λένπο εξγαδνκέλνπο ζηελ εηαηξεία). εκαληηθφ ξφιν ζηε δηαρείξηζε ησλ αλζξσπίλσλ πφξσλ δηαδξακαηίδνπλ νη θαιέο πξαθηηθέο πνπ αθνξνχλ ηε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο ησλ εξγαδνκέλσλ, νη νπνίεο μεθηλνχλ απφ ηε ζηηγκή ηεο πξφζιεςεο ζηνλ Όκηιν θαη δηαξθνχλ έσο ηε ζηηγκή ηεο εμφδνπ απφ ηελ απαζρφιεζε αιιά θαη κεηά απφ απηή. Πην αλαιπηηθά, ε δηαδηθαζία πξνζιήςεσλ ζην Όκηιν είλαη αλνηρηή πξνο φινπο ηνπο ππνςεθίνπο, ρσξίο λα ηίζεληαη εκπφδηα ιφγσ ειηθίαο. Η ειηθία ιακβάλεηαη ππφςε κφλν γηα νξηζκέλεο εξγαζίεο νη νπνίεο είλαη ηδηαίηεξα δχζθνιεο ή επηθίλδπλεο γηα εξγαδφκελνπο κεγαιχηεξεο ειηθίαο. 86

88 Η ζπκκεηνρή ζηα πξνγξάκκαηα εθπαίδεπζεο θαη θαηάξηηζεο είλαη αλνηρηή γηα φινπο ηνπο εξγαδνκέλνπο, αθφκε θαη γηα απηνχο πνπ βξίζθνληαη ζην ζηάδην ηεο πξνζπληαμηνδφηεζεο, αθνχ ε εηαηξεία κπνξεί λα ρξεζηκνπνηήζεη ηηο γλψζεηο ηνπο αθφκε θαη κεηά ηελ απνρψξεζή ηνπο απφ απηή (π.ρ εθπαηδεπηέο). Σα πξνγξάκκαηα απηά αθνξνχλ ηφζν ην αληηθείκελν ηεο εξγαζίαο φζν θαη γεληθφηεξα ζέκαηα θαη παξέρνληαη εληφο, αιιά θαη εθηφο ηνπ νξγαληζκνχ. Έλα κεγάιν κέξνο ηεο εθπαίδεπζεο θαη θαηάξηηζεο εζηηάδεη ζηελ πγηεηλή θαη αζθάιεηα ησλ εξγαδνκέλσλ, θαζψο θαη ζε ηερληθά θαη δηνηθεηηθά ζέκαηα, ελψ παξέρεηαη επίζεο εθπαίδεπζε γηα ζέκαηα πνπ αθνξνχλ ηελ πξνζηαζία ηνπ πεξηβάιινληνο, ζέκαηα δηνίθεζεο, μέλεο γιψζζεο, θ.ά. Σα εθπαηδεπηηθά πξνγξάκκαηα ζηεξίδνληαη ζηηο δηαγλσζκέλεο αλάγθεο ησλ εξγαδνκέλσλ. Οη ίδηνη νη εξγαδφκελνη ζπκκεηέρνπλ ζην ζρεδηαζκφ ησλ εθπαηδεπηηθψλ πξνγξακκάησλ, θπξίσο απηψλ πνπ αθνξνχλ ηελ πγεία θαη ηελ αζθάιεηα ζηελ εξγαζία. Δηδηθά εθπαηδεπηηθά πξνγξάκκαηα γηα ηα άηνκα κεγαιχηεξεο ειηθίαο δελ ππάξρνπλ. Σελ πεξίνδν έιαβε ρψξα έλα πηινηηθφ πξφγξακκα βησκαηηθψλ ζεκηλαξίσλ, ην νπνίν ζρεδηάδεηαη λα ζπλερηζηεί κειινληηθά. Σα βησκαηηθά απηά ζεκηλάξηα ζηνρεχνπλ ζηελ πξνψζεζε ηεο ελεξγνχο απαζρφιεζεο ηφζν ζην ρψξν ηεο εξγαζίαο φζν θαη εθηφο απηήο. Παξαθνινπζνχληαη θπξίσο απφ ζπληαμηνχρνπο θαη κειινληηθνχο ζπληαμηνχρνπο θαη επηδηψθνπλ, κεηαμχ άιισλ, ηελ πξνψζεζε ηεο ελεξγνχο ζπκκεηνρήο ζε εζεινληηθέο θνηλσληθήο θχζεο ππεξεζίεο, πξηλ αιιά θαη κεηά ηε ζπληαμηνδφηεζε. Η ινγηθή πίζσ απφ απηή ηε δξαζηεξηφηεηα είλαη φηη ε απαζρφιεζε ζπκβάιιεη ζεκαληηθά φρη κφλν ζηελ πξνζθνξά πξνο ην θνηλσληθφ ζχλνιν, αιιά παξάιιεια απνηειεί θαη παξάγνληα ζσκαηηθήο θαη ςπρνινγηθήο πγείαο. ηα πιαίζηα ηεο πξνζπάζεηαο γηα ηε δηαηήξεζε ηεο ελεξγνχο ζπκκεηνρήο ησλ ειηθησκέλσλ ζηελ απαζρφιεζε, ζεκεξηλνί ζπληαμηνχρνη ρξεζηκνπνηνχληαη σο εθπαηδεπηέο/κέληνξεο ζηελ εθπαίδεπζε ησλ λέσλ ζηειερψλ ηεο εηαηξείαο κέζα απφ ην πξφγξακκα «Πξνζεξκαληήο θαξηέξαο». Σα παιαηφηεξα ζηειέρε ηεο εηαηξείαο ζπκκεηέρνπλ ελεξγά ηφζν ζην ζρεδηαζκφ φζν θαη ζηελ πινπνίεζε ηνπ πξνγξάκκαηνο, ην νπνίν αλαθέξεηαη ζε ηερληθά ζέκαηα, ζέκαηα εγεζίαο θαη ζπκπεξηθνξάο. ηφρνο ηεο επηρείξεζεο είλαη ε κεηαβίβαζε ηεο γλψζεο θαη ηεο εκπεηξίαο ησλ παιαηνηέξσλ εξγαδνκέλσλ ζηνπο λεφηεξνπο θαη ε αχμεζε ηεο νξγαλσζηαθήο κάζεζεο. Παξάιιεια επηηπγράλεηαη ε θαιχηεξε ελζσκάησζε ησλ λέσλ εξγαδνκέλσλ ζην θαηλνχξην εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ. 87

89 Δπίζεο, ζηα πιαίζηα ηεο επηρείξεζεο παξέρνληαη επθαηξίεο γηα επαγγεικαηηθή εμέιημε, νη νπνίεο ζπλδένληαη κε ηελ απφδνζε θαη ηηο ηθαλφηεηεο ησλ εξγαδνκέλσλ πνπ απνηεινχλ ζε ηαθηά ρξνληθά δηαζηήκαηα αληηθείκελν αμηνιφγεζεο. πγρξφλσο, νη ζπλερείο αμηνινγήζεηο φζνλ αθνξά ζηελ επίδνζε ησλ εξγαδνκέλσλ απνηεινχλ ηε βάζε γηα ηνλ ζπλερή επαλαζρεδηαζκφ ηεο εξγαζίαο ηνπο, ε νπνία πξνζαξκφδεηαη ζηηο αλάγθεο θαη ηηο δπλαηφηεηέο ηνπο, γεγνλφο πνπ δηεπθνιχλεη ηδηαίηεξα ηνπο εξγαδφκελνπο κεγαιχηεξεο ειηθίαο. πλήζεο πξαθηηθή, επίζεο, απνηειεί ε ζπλεξγαζία λέσλ θαη ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ κε ζηφρν ηε ζπλερή κάζεζε θαη ηε δηεπθφιπλζε ηεο εξγαζίαο. ηα πιαίζηα ηεο επειημίαο φζνλ αθνξά ηελ εξγαζία εθαξκφδνληαη κηα ζεηξά πξαθηηθψλ, φπσο ελαιιαγή ζέζεσλ εξγαζίαο, επέιηθην εξγαζηαθφ σξάξην γηα κεηέξεο εξγαδφκελεο θαη ειηθησκέλνπο εξγαδνκέλνπο, άδεηεο γηα εθπαηδεπηηθνχο ζθνπνχο θαη γηα ην ζπλδπαζκφ νηθνγελεηαθήο θαη επαγγεικαηηθήο δσήο, θ.ά. Γηα παξάδεηγκα, νη ειηθησκέλνη εθπαηδεπηέο ηνπ πξνγξάκκαηνο «Πξνζεξκαληήο θαξηέξαο» παξέρνπλ ηηο ππεξεζίεο ηνπο βάζε ελφο επέιηθηνπ εξγαζηαθνχ σξαξίνπ. Η πγηεηλή θαη ε αζθάιεηα ησλ εξγαδνκέλσλ ζην ρψξν ηεο εξγαζίαο απνηειεί κηα βαζηθή πξνηεξαηφηεηα γηα ηνλ Όκηιν. ε φιε ηε δηάξθεηα ηνπ εξγαζηαθνχ βίνπ ησλ εξγαδνκέλσλ παξέρνληαη ζεκηλάξηα ζρεηηθά κε ην ζέκα πξνθεηκέλνπ λα απνθεχγνληαη ηα αηπρήκαηα θαη λα πξνσζείηαη ε πγεία ζην ρψξν ηεο εξγαζίαο. Σν ζέκα ηεο αζθάιεηαο είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθφ γηα ηνπο κεγαιχηεξνπο ζε ειηθία εξγαδφκελνπο νη νπνίνη ιφγσ ηεο καθξφρξνλεο εξγαζηαθήο ηνπο πνξείαο είλαη εθηεζεηκέλνη ζε πςειφηεξν θίλδπλν. ην ρψξν ηεο εξγαζίαο ππάξρνπλ θνηλσληθνί ιεηηνπξγνί θαη ηαηξνί εξγαζίαο κε ζηφρν ηε θξνληίδα ηεο πγείαο ησλ εξγαδνκέλσλ, ελψ ιακβάλνπλ ρψξα πξνιεπηηθνί ηαηξηθνί έιεγρνη ησλ εξγαδνκέλσλ, θπξίσο ησλ ειηθησκέλσλ. Ο Όκηινο ζπκκεηέρεη ζην επξσπατθφ δίθηπν Enterprise for Health ην νπνίν ελζαξξχλεη θαηλνηφκεο πξνζεγγίζεηο θαη πξνσζεί θαιέο πξαθηηθέο ζην ρψξν ηεο πγείαο θαη ηεο αζθάιεηαο ζηελ εξγαζία. Δπίζεο, ν ΣΙΣΑΝ εθαξκφδεη δηεζλή πξφηππα γηα ην ζέκα ηεο πγείαο θαη ηεο αζθάιεηαο θαη θαιέο πξαθηηθέο ζην ζέκα ηνπ εξγνλνκηθνχ ζρεδηαζκνχ ηεο εξγαζίαο. Δπηπιένλ, απνλέκνληαη βξαβεία ζηνπο εξγαδφκελνπο θαη ζηηο νκάδεο πνπ επηηπγράλνπλ ηελ απνπζία αηπρεκάησλ θαηά ηελ εθηέιεζε ησλ εξγαζηψλ ηνπο. Σα κέηξα γηα ηελ απνηξνπή ησλ αηπρεκάησλ έρνπλ σο απνηέιεζκα ην ρακειφ επίπεδν ηνπο ζηα ειιεληθά εξγνζηάζηα ηνπ Οκίινπ, ελψ πξνσζνχληαη αλάινγεο πξαθηηθέο θαη ζηηο λέεο εξγνζηαζηαθέο κνλάδεο εθηφο ησλ ειιεληθψλ ζπλφξσλ. 88

90 Όζνλ αθνξά ζηελ έμνδν ησλ εξγαδνκέλσλ απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο, ζηφρνο ηνπ ΣΙΣΑΝ είλαη ε απαζρφιεζε ησλ εξγαδνκέλσλ, ηνπιάρηζηνλ, κέρξη ην ζεζκνζεηεκέλν φξην ζπληαμηνδφηεζεο, ελψ δελ εθαξκφδνληαη πξαθηηθέο επέιηθηεο ή ζηαδηαθήο ζπληαμηνδφηεζεο. Η εηαηξεία ελδηαθέξεηαη γηα ηελ παξακνλή ησλ εξγαδνκέλσλ ζηελ εξγαζία θαη θξνληίδεη γηα ηελ αχμεζε ησλ γλψζεψλ ηνπο αθφκε θαη κεηά ηε ζπληαμηνδφηεζε. Θεσξεί φηη ε γλψζε θαηά απηφλ ηνλ ηξφπν θεθαιαηνπνηείηαη θαη γηα ηηο δχν πιεπξέο, δειαδή ηελ πιεπξά ησλ εξγαδνκέλσλ/ζπληαμηνχρσλ θαη ηελ πιεπξά ηεο εηαηξείαο. Η παξακνλή ησλ εξγαδνκέλσλ ζηελ εηαηξεία απνηειεί αληηθείκελν βξάβεπζεο. Έηζη ζε εηήζηα βάζε απνλέκνληαη βξαβεία, δηαθνξεηηθήο κνξθήο θάζε θνξά, ζηνπο εξγαδνκέλνπο γηα ηελ 10εηή, 20εηή, θιπ παξακνλή ηνπο ζηνλ νξγαληζκφ. ε φζεο πεξηπηψζεηο είλαη αλαγθαίνο ν πεξηνξηζκφο ηνπ πξνζσπηθνχ, νη ζρεηηθέο απνθάζεηο πινπνηνχληαη κέζσ πξνγξακκάησλ νηθηνζεινχο απνρψξεζεο θαη πεξηιακβάλνληαη κέηξα ππνζηήξημεο ησλ δπλαηνηήησλ θαη πξννπηηθψλ κειινληηθήο επαγγεικαηηθήο απαζρφιεζεο. Σν παηεξλαιηζηηθφ κνληέιν δηνίθεζεο πνπ παξαδνζηαθά εθαξκφδεη ν ΣΙΣΑΝ δίλεη πεξηζζφηεξε βαξχηεηα ζηελ θξνληίδα ησλ εξγαδνκέλσλ θαη ιηγφηεξε ζεκαζία ζε άιινπο παξάγνληεο, φπσο π.ρ ην θφζηνο, ελψ κέζσ ησλ θαιψλ πξαθηηθψλ γηα ηελ δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο, πνπ πινπνηεί εδψ θαη ρξφληα ν νξγαληζκφο, δηαζθαιίδεηαη ε παξαγσγηθφηεηα ησλ εξγαδνκέλσλ. εκαληηθφο παξάγνληαο γηα ηε ζηάζε ηνπ νξγαληζκνχ είλαη ε ζπκκεηνρή ηνπ ζε εζληθά θαη επξσπατθά δίθηπα εηαηξηθήο θνηλσληθήο επζχλεο θαη βειηίσζεο ηεο πνηφηεηαο ηεο εξγαζίαο, γεγνλφο πνπ απμάλεη ηελ επαηζζεζία ηνπ ζε ζέκαηα πνπ αθνξνχλ ηνπο αλζξψπηλνπο πφξνπο. Άιισζηε απηνχ ηνπ είδνπο νη πνιηηηθέο ζρεηηθά κε ηελ απνρψξεζε απφ ηελ εξγαζία απμάλνπλ ην γφεηξν ηεο επηρείξεζεο θαη ζηαζεξνπνηνχλ ηελ ζέζε ηεο ζηελ αγνξά εξγαζίαο. Γεληθά, ν ΣΙΣΑΝ δίλεη έκθαζε ζηελ επηθνηλσλία κε ηνπο εξγαδνκέλνπο ηνπ θαη ζηελ ελεξγφ ζπκκεηνρή ηνπο ζηα ζέκαηα ηεο εηαηξείαο. Οη εξγαδφκελνη, είηε κεκνλσκέλα, είηε κέζσ ησλ εξγαζηαθψλ ζπκβνπιίσλ ηνπο, ζπκκεηέρνπλ ελεξγά ζηηο απνθάζεηο πνπ αθνξνχλ ηελ πγεία θαη ηελ αζθάιεηα αιιά θαη ζην ζρεδηαζκφ ησλ ζρεηηθψλ ζεκηλαξηαθψλ πξνγξακκάησλ. Όζνλ αθνξά ηε γεληθφηεξε ζηάζε πξνο ηνπο εξγαδφκελνπο κεγαιχηεξεο ειηθίαο, ην επηρεηξεζηαθφ πεξηβάιινλ είλαη «θηιηθφ» απέλαληη ηνπο αθφκε θαη κεηά ηε ζπληαμηνδφηεζή ηνπο. Οη ειηθησκέλνη εξγαδφκελνη ζεσξνχληαη σο επέλδπζε γηα 89

91 ην παξφλ θαη ην κέιινλ ηεο εηαηξείαο, ράξε ζηελ πνιχηηκε γλψζε θαη πείξα ηνπο, ε νπνία δεηείηαη απφ ηελ εηαηξεία θαη έπεηηα απφ ηελ έμνδφ ηνπο απφ ηελ απαζρφιεζε. Γεληθφηεξα, κέζα ζηα πιαίζηα ηνπ Οκίινπ πξνσζείηαη κηα αξθεηά νινθιεξσκέλε πνιηηηθή φζνλ αθνξά ηε δηαρείξηζε ησλ αλζξσπίλσλ πφξσλ θαη ηε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο. Σν 2005, ν Όκηινο ζην πιαίζην ηνπ επξσπατθνχ δηαγσληζκνχ Best Places to Work θαηέιαβε ηελ έθηε ζέζε ζε εζληθφ επίπεδν θαη ήηαλ κεηαμχ ησλ εθαηφ θαιχηεξσλ επξσπατθψλ εηαηξεηψλ φζνλ αθνξά ηηο ζπλζήθεο εξγαζίαο. ρεηηθά κε ηνλ θιάδν ζηνλ νπνίν δξαζηεξηνπνηείηαη ν ΣΙΣΑΝ, παξαηεξνχληαη αληίζηνηρεο δξάζεηο θαη ζε άιιεο επηρεηξήζεηο, φκσο ην ζέκα ηεο γήξαλζεο δελ απνηειεί απηή ηε ζηηγκή πξνηεξαηφηεηα ζε θιαδηθφ επίπεδν. Γίλεηαη κηα πξνζπάζεηα λα απνηειέζεη ην ζέκα πξνηεξαηφηεηα κέζα ζηα εξρφκελα πέληε ρξφληα, αλ θαη είλαη απαξαίηεηε ε ζπλαίλεζε φισλ, πξνθεηκέλνπ λα πηνζεηεζεί κηα ηέηνηα ζηάζε απέλαληη ζην ζέκα ηεο γήξαλζεο. Ο ΣΙΣΑΝ ζηεξίδεη απηή ηελ πξνζπάζεηα, ελψ παξάιιεια ζε επίπεδν επηρείξεζεο εμεηάδεη ηε δπλαηφηεηα εθαξκνγήο κέηξσλ πξνθεηκέλνπ λα απμεζνχλ ηα επίπεδα γελλεηηθφηεηαο ησλ εξγαδνκέλσλ ζηελ εηαηξεία, π.ρ. επηβξάβεπζε πνιπηέθλσλ εξγαδνκέλσλ. Όκηινο INTRAKOM HOLDINGS Η INTRAKOM ηδξχζεθε ην 1977 θαη είλαη ε κεγαιχηεξε ειιεληθή Βηνκεραλία Σειεπηθνηλσληψλ θαη πζηεκάησλ Πιεξνθνξηθήο. Ο Όκηινο INTRAKOM HOLDINGS είλαη ζήκεξα έλαο απφ ηνπο κεγαιχηεξνπο πνιπεζληθνχο Οκίινπο ζηελ Διιάδα πνπ δξαζηεξηνπνηείηαη ζηηο ηειεπηθνηλσλίεο, ζηελ ειεθηξνληθή δηαθπβέξλεζε, ζηνλ ηξαπεδηθφ θαη επηρεηξεκαηηθφ ηνκέα, ζηα ειεθηξνληθά ακπληηθά ζπζηήκαηα θαη ζηηο θαηαζθεπέο. Οη ππεξεζίεο ηνπ Οκίινπ πξνζθέξνληαη ηφζν ζηνλ δεκφζην φζν θαη ζηνλ ηδησηηθφ ηνκέα ηεο Διιάδαο, ελψ παξάιιεια δηεπξχλεηαη ε παξνρή ππεξεζηψλ ηνπ θαη ζην δηεζλή ρψξν. Ο Όκηινο πεξηιακβάλεη εηαηξείεο ζηελ Διιάδα, ηελ Κχπξν, ηηο Βαιθαληθέο ρψξεο, ηελ Κεληξνδπηηθή Δπξψπε, ηε Μ. Αλαηνιή, ηε Ληβχε, ηελ Αξκελία, ηηο ΗΠΑ θαη ηε Ρσζία θαη απαζρνιεί ζπλνιηθά εξγαδφκελνπο ζε φιν ηνλ θφζκν. ηελ Διιάδα απαζρνιεί ζήκεξα πεξίπνπ 3000 άηνκα απφ ηνπο νπνίνπο ηα άηνκα άλσ ησλ 50 εηψλ είλαη κφλν δέθα, δειαδή έλα πνζνζηφ ηεο ηάμεο ηνπ 0,3%. Σν 2004, ε εηαηξεία πξνψζεζε κηα πνιηηηθή εζεινχζηαο εμφδνπ κέζσ ηεο παξνρήο νηθνλνκηθψλ θηλήηξσλ. Η ίδηα ε εηαηξεία απνδίδεη απηή ηελ ελέξγεηα ζηηο 90

92 γεληθφηεξεο νηθνλνκηθέο ζπλζήθεο ηεο ζπγθεθξηκέλεο πεξηφδνπ, πνπ ηελ αλάγθαζαλ λα πξνβεί ζηελ ζπγθεθξηκέλε απφθαζε. Απνηέιεζκα απηήο ηεο πνιηηηθήο ήηαλ ε απνρψξεζε απφ ηελ εηαηξεία πεξίπνπ 400 αηφκσλ. Σν ζχλνιν ησλ αηφκσλ απηψλ ήηαλ ειηθησκέλνη θαη εξγαδφκελνη ρακειήο ηεξαξρηθήο βαζκίδαο. Οη εξγαδφκελνη κεγαιχηεξεο ειηθίαο πνπ παξέκεηλαλ ζηελ εηαηξεία ήηαλ θπξίσο ειεθηξνληθνί θαη απνξξνθήζεθαλ ζηνλ ηνκέα ηεο παξαγσγήο. πλεπψο, ε ειηθηαθή δνκή ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ηεο εηαηξείαο δελ παξνπζηάδεη έληνλεο δηαθνξνπνηήζεηο, ελψ ν κέζνο φξνο ειηθίαο ησλ εξγαδνκέλσλ είλαη ρακειφο. Η ειηθηαθή ζχλζεζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ηεο εηαηξείαο δελ νθείιεηαη ζε θάπνην φξην ειηθίαο φζνλ αθνξά ηελ πξφζιεςε ησλ ππνςεθίσλ. Ο ίδηνο ν νξγαληζκφο απνδίδεη ηε ζεκεξηλή ειηθηαθή ηνπ ζχλζεζε ζηελ απμεκέλε αλάγθε ηνπ γηα δεμηφηεηεο θαη πξνζφληα απφ ηελ πιεπξά ησλ εξγαδνκέλσλ, πνπ λα ζπκβαδίδνπλ κε ηηο ηειεπηαίεο εμειίμεηο ζηνλ ηνκέα ησλ λέσλ ηερλνινγηψλ θαη ηεο πιεξνθνξηθήο, θαη ζεσξεί φηη ηα άηνκα κε απηέο ηηο δεμηφηεηεο είλαη θπξίσο ηα λεαξά άηνκα πνπ έρνπλ πξνζθάησο απνθνηηήζεη απφ ηηο αληίζηνηρεο παλεπηζηεκηαθέο ζρνιέο. Οη ζέζεηο εξγαζίαο πνπ απαηηνχλ κεγαιχηεξε εκπεηξία θαιχπηνληαη θπξίσο απφ άηνκα κεγαιχηεξεο ειηθίαο, φρη φκσο ηδηαίηεξα ειηθησκέλα, πξνθεηκέλνπ νη γλψζεηο ηνπο λα ζπκβαδίδνπλ κε ηηο ζεκεξηλέο ηερλνινγηθέο εμειίμεηο. Όζνλ αθνξά ηελ πνιηηηθή ηεο εηαηξείαο γηα ην αλζξψπηλν δπλακηθφ, δίλεηαη ηδηαίηεξε έκθαζε ζην ζέκα ηεο θαηάξηηζεο θαη ηεο εθπαίδεπζεο ησλ εξγαδνκέλσλ, αθνχ ε INTRAKOM ζεσξεί φηη ε εθπαίδεπζε θαη ε ζπλερήο πξνζσπηθή εμέιημε ησλ εξγαδνκέλσλ είλαη ζεκαληηθέο πξνηεξαηφηεηεο, πξνθεηκέλνπ ν Όκηινο λα απνηειεί ηνλ ππξήλα ησλ ηερλνινγηθψλ εμειίμεσλ ζηνπο ηνκείο φπνπ δξαζηεξηνπνηείηαη, θαη λα δηαηεξεί ηνπο αλνδηθνχο ξπζκνχο αλάπηπμεο θαη ηε ζέζε πνπ θαηέρεη ζηε ζεκεξηλή αγνξά εξγαζίαο. Με απηφλ ηνλ ζηφρν παξέρεη ζηνπο εξγαδνκέλνπο ζπζηεκαηηθή εθπαίδεπζε αλάινγα κε ηε ζέζε απαζρφιεζεο πνπ θαηέρνπλ. Η εθπαίδεπζε θαη ε θαηάξηηζε παξέρνληαη εληφο θαη εθηφο ηνπ νξγαληζκνχ. Οξγαλψλνληαη εηήζηα πξνγξάκκαηα ηα νπνία είλαη αλνηθηά γηα φινπο ηνπο εξγαδνκέλνπο θαη ζρεηίδνληαη κε ην εξγαζηαθφ ηνπο αληηθείκελν, ελψ παξέρνληαη θάπνηεο εηδηθέο γλψζεηο γηα ηνπο ειηθησκέλνπο εξγαδνκέλνπο πνπ απαζρνινχληαη ζηελ εηαηξεία κε ζηφρν λα κπνξνχλ λα αληαπνθξηζνχλ ζηηο αλάγθεο ηεο εξγαζίαο ηνπο. Πξνσζείηαη, επίζεο, ε αληαιιαγή γλψζεσλ κεηαμχ ησλ λέσλ θαη ησλ παιαηφηεξσλ εξγαδνκέλσλ, ψζηε ε γλψζε λα δηαρέεηαη ζην εζσηεξηθφ ηνπ νξγαληζκνχ. Δπηπιένλ, ν Όκηινο έρεη δεκηνπξγήζεη ην Athens Information 91

93 Technology (AIT) ην νπνίν πξνζθέξεη απνθιεηζηηθά κεηαπηπρηαθά πξνγξάκκαηα θαη ζεκηλάξηα ζε θνηηεηέο ηφζν ηνπ εζσηεξηθνχ φζν θαη ηνπ εμσηεξηθνχ, θαζψο θαη ζηα ζηειέρε ηνπ Οκίινπ. ρεηηθά κε ην πεξηβάιινλ εξγαζίαο, πξνσζείηαη πλεχκα νκαδηθήο ζπλεξγαζίαο θαη δηαξθνχο αλαδήηεζεο γλψζεο, ελψ νη πξννπηηθέο εμέιημεο ησλ εξγαδνκέλσλ βξίζθνληαη ζε άκεζε ζπλάξηεζε κε ηελ απφδνζή ηνπο. Λακβάλεη ρψξα δηαξθήο αμηνιφγεζε ηνπ πξνζσπηθνχ θαη απφ απηή ζπλαξηάηαη ε θαηάξηηζε θαη επαγγεικαηηθή εμέιημε ησλ εξγαδνκέλσλ. Ο Όκηινο γεληθά πξνσζεί ηελ πνιηηηθή ησλ ίζσλ επθαηξηψλ φζνλ αθνξά ην πξνζσπηθφ ηνπ, αλ θαη δελ πξέπεη λα παξαβιέπνπκε ην γεγνλφο φηη απηή ε πνιηηηθή δηεπθνιχλεηαη απφ ηελ λεαληθή ειηθηαθή νκνηνκνξθία ησλ εξγαδνκέλσλ ηνπ. Παξάιιεια πξναζπίδεη ηα ζπλδηθαιηζηηθά δηθαηψκαηα ησλ εξγαδνκέλσλ. Δπηπιένλ, είλαη ε πξψηε ειιεληθή εηαηξεία πνπ θαζηέξσζε ηηο ηξηάληα πέληε ψξεο εξγαζίαο εβδνκαδηαίσο ρσξίο κείσζε ησλ απνδνρψλ, ζηνρεχνληαο ζηε βειηίσζε ηεο πνηφηεηαο δσήο ησλ εξγαδνκέλσλ θαη ην ζπλδπαζκφ επαγγεικαηηθήο θαη πξνζσπηθήο/νηθνγελεηαθήο δσήο. Η εηαηξεία έρεη ιάβεη επίζεο πηζηνπνίεζε φηη νη πξαθηηθέο ηεο ζπκβαδίδνπλ κε ην πλεχκα ηεο θνηλσληθήο επζχλεο (SA 8000). Ιδηαίηεξε πξνζνρή δίλεηαη ζηελ πγηεηλή θαη αζθάιεηα ησλ εξγαδνκέλσλ, κε ζηφρν ηελ πξνζηαζία ηνπο θαη ηε βειηίσζε ηνπ εξγαζηαθνχ ηνπο πεξηβάιινληνο. Σν 2004 ζην δηεζλή δηαγσληζκφ Best Workplaces, ε INTRAKOM HOLDINGS δηαθξίζεθε σο κηα απφ ηηο δέθα πξψηεο (4 ε ζε ζεηξά) ειιεληθέο εηαηξείεο κε ην θαιχηεξν εξγαζηαθφ πεξηβάιινλ, ελψ ζε επξσπατθφ επίπεδν σο κηα απφ ηηο εθαηφ πξψηεο επξσπατθέο εηαηξείεο φζνλ αθνξά ην ρψξν εξγαζίαο. ρεηηθά κε ην ζέκα ηεο ζπληαμηνδφηεζεο ησλ εξγαδνκέλσλ, δελ έρεη δηακνξθσζεί ζηελ εηαηξεία έλα πιάλν πνπ λα αθνξά ην ζέκα ηεο εμφδνπ απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο ή ηελ πξνζπάζεηα παξάηαζεο ηνπ εξγαζηαθνχ βίνπ ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ. Ο νξγαληζκφο απνδίδεη απηή ηνπ ηε ζηάζε ζηελ λεαληθή ειηθηαθή δνκή ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ηνπ θαη ζηα πνιχ κηθξά εηήζηα πνζνζηά ζπληαμηνδφηεζεο (έλα έσο δχν άηνκα εηεζίσο). Οη ζρεηηθέο ζθέςεηο γηα κειινληηθέο δξάζεηο πεξηνξίδνληαη κφλν ζην ζέκα ηεο ζπκπιεξσκαηηθήο ηαηξνθαξκαθεπηηθήο θάιπςεο ησλ ζπληαμηνδνηνχκελσλ εξγαδνκέλσλ κέζα απφ ηνλ ηξίην ππιψλα θνηλσληθήο αζθάιηζεο, φηαλ βέβαηα δεκηνπξγεζεί ην θαηάιιειν λνκνζεηηθφ πιαίζην. πλνιηθά, αλ θαη ε εηαηξεία έρεη αλαιάβεη ζεηξά δξάζεσλ πνπ αθνξνχλ γεληθφηεξα ην ζέκα ηεο δηαρείξηζεο ηεο ειηθίαο, δελ πθίζηαληαη δξάζεηο πνπ λα ζηνρεχνπλ ζηνπο ειηθησκέλνπο εξγαδνκέλνπο, νη νπνίνη άιισζηε απνηεινχλ έλα 92

94 ηδηαίηεξα ρακειφ πνζνζηφ ζην ζχλνιν ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ηεο. Απηφ ην γεγνλφο γελλά ηδηαίηεξνπο πξνβιεκαηηζκνχο γηα ηε γεληθφηεξε δπλαηφηεηα απαζρφιεζεο ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ, θπξίσο ζε ηνκείο πνπ είλαη έληνλε ε παξνπζία ησλ λέσλ ηερλνινγηψλ. ε επίπεδν θιάδνπ, πξνσζείηαη ηδηαίηεξα ην ζέκα ηεο επαγγεικαηηθήο εθπαίδεπζεο θαη θαηάξηηζεο κε ζηφρν ηελ πξνζαξκνγή ζηηο δηαξθψο κεηαβαιιφκελεο εξγαζηαθέο ζπλζήθεο θαη ηηο ξαγδαίεο ηερλνινγηθέο εμειίμεηο. Σν ζέκα ηεο γήξαλζεο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ θαη ε αλάγθε γηα κηα νινθιεξσκέλε πνιηηηθή δηαρείξηζεο ηεο ειηθίαο δελ απνηειεί πξνηεξαηφηεηα ζηηο πνιηηηθέο πνπ πξνσζνχληαη, γεγνλφο πνπ θαίλεηαη φηη ραξαθηεξίδεη ην ζχλνιν ζρεδφλ ησλ εξγαζηαθψλ πνιηηηθψλ πνπ πηνζεηνχληαη απφ ηελ πιεηνςεθία ησλ ειιεληθψλ επηρεηξήζεσλ Πεξηζώξηα βειηίσζεο θαη γελίθεπζεο ησλ δξάζεσλ γηα ηε «δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο» κεηαμύ ησλ ειιεληθώλ επηρεηξήζεσλ Οη πξσηνβνπιίεο ησλ επηρεηξήζεσλ γηα ηελ άξζε ησλ θσιπκάησλ ιφγσ ειηθίαο ζηελ απαζρφιεζε θαη ηε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο ησλ εξγαδνκέλσλ ζα πξέπεη λα απνηεινχλ ηνλ ππξήλα θάζε ζηξαηεγηθήο πνπ ζηνρεχεη ζηελ αληηκεηψπηζε ηεο γήξαλζεο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. ηελ πεξίπησζε ησλ ειιεληθψλ επηρεηξήζεσλ, ππάξρνπλ αξθεηέο εηαηξείεο, θπξίσο νη πην κεγάιεο, νη νπνίεο αλαιακβάλνπλ ζρεηηθέο πξσηνβνπιίεο κε ζηφρν ηελ θαιχηεξε αμηνπνίεζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ηνπο, γηα ηνπο ιφγνπο πνπ αλαιπηηθά παξαηέζεθαλ αλσηέξσ. Παξφια απηά, νη δξάζεηο είλαη ζπλήζσο απνζπαζκαηηθέο θαη ρσξίο λα ζηνρεχνπλ άκεζα ζηελ αληηκεηψπηζε ηεο γήξαλζεο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. Σα ζεηηθά απνηειέζκαηα πνπ πξνθχπηνπλ γηα ηνπο εξγαδφκελνπο κεγαιχηεξεο ειηθίαο είλαη ζπλήζσο παξάπιεπξα νθέιε ησλ γεληθψλ πνιηηηθψλ γηα ηε δηαρείξηζε ηνπ αλζξψπηλνπ δπλακηθνχ, πνπ πηνζεηνχλ νη ειιεληθέο επηρεηξήζεηο. Γελ απνπζηάδνπλ, βέβαηα, νη εηαηξείεο πνπ έρνπλ ζπλείδεζε ηνπ πξνβιήκαηνο ηεο γήξαλζεο θαη νη δξάζεηο ηνπο είλαη πην ζηνρεπκέλεο θαη νινθιεξσκέλεο. Η πιεηνςεθία φκσο ησλ ειιεληθψλ επηρεηξήζεσλ, θαη θπξίσο νη κηθξν-κεζαίεο επηρεηξήζεηο, δελ έρνπλ ζπλεηδεηνπνηήζεη ηελ αλάγθε γηα κηα νινθιεξσκέλε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο θαη κηα ζηξαηεγηθή κε ζηφρν ηελ ελεξγφ γήξαλζε. 93

95 Καηά ζπλέπεηα, είλαη αξθεηέο νη επηρεηξήζεηο νη νπνίεο θαηαθεχγνπλ αθφκε ζε πξνγξάκκαηα πξφσξεο ζπληαμηνδφηεζεο, πξνθεηκέλνπ λα εμνκαιχλνπλ ηηο εμαηξεηηθά δηαθνξνπνηεκέλεο ειηθηαθέο θαηαλνκέο ζην εζσηεξηθφ ηνπο ή αλαπηχζζνπλ έλα ηχπν πξνγξάκκαηνο πξφσξεο ζπληαμηνδφηεζεο, απνιχνληαο κε πνιχ θαινχο φξνπο ηνπο κεγαιχηεξνπο εξγαδνκέλνπο ή παξέρνληάο ηνπο εηδηθή άδεηα πξηλ ηελ απνρψξεζε. Απηνχ ηνπ είδνπο νη πνιηηηθέο, φκσο, νπζηαζηηθά επηηείλνπλ ηα πξνβιήκαηα πνπ αλακέλεηαη λα δεκηνπξγήζεη ε γήξαλζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ θαη απνηεινχλ εκπφδην γηα ηελ αλάπηπμε κηαο πνιηηηθήο πνπ ζα ζηνρεχεη πξαγκαηηθά ζηε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο ζην ρψξν ηεο εξγαζίαο. Δκθαλίδεηαη, ζπλεπψο, επηηαθηηθή ε αλάγθε γηα δηάδνζε ησλ θαιψλ πξαθηηθψλ πνπ εθαξκφδνληαη ζε κηα ζεηξά ειιεληθψλ θαη επξσπατθψλ επηρεηξήζεσλ θαη ηαπηφρξνλα θαζίζηαηαη απαξαίηεηε ε πξνψζεζε κηαο νινθιεξσκέλεο ζηξαηεγηθήο πνπ ζα είλαη ζε ζέζε λα αληηκεησπίζεη ηα πξνβιήκαηα πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηε γήξαλζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. Ο ξφινο ηεο δηνίθεζεο ζην ζρεδηαζκφ θαη ηελ πξνψζεζε ησλ ζρεηηθψλ πνιηηηθψλ είλαη θαζνξηζηηθφο, θαζψο ρσξίο ηελ ππνζηήξημή ηεο κηα πξσηνβνπιία ή πνιηηηθή είλαη κάιινλ απίζαλν λα πξνρσξήζεη, αθφκε θαη γηα ζέκαηα φπσο είλαη ε αμία ηεο εθπαίδεπζεο ησλ κεγαιχηεξσλ εξγαδνκέλσλ. πλήζσο εθείλνο πνπ αλαιακβάλεη ζεκειηψδε ξφιν ζηελ πξνάζπηζε ηεο θαιήο πξαθηηθήο είλαη ν αξκφδηνο γηα ηνλ εζσηεξηθφ θαλνληζκφ. Βέβαηα, δελ είλαη αλαγθαία ε χπαξμε κηαο εηδηθήο πνιηηηθήο θηιηθήο πξνο ηνπο κεγαιχηεξνπο εξγαδνκέλνπο πνπ λα πξνβιέπεηαη απφ ηνλ εζσηεξηθφ θαλνληζκφ πξνθεηκέλνπ λα εθαξκνζηεί κηα θαιή πξαθηηθή. Όκσο, νη θαιέο πξαθηηθέο έρνπλ πεξηζζφηεξεο πηζαλφηεηεο λα επηηχρνπλ ζηα πιαίζηα ελφο πεξηβάιινληνο πνπ εθηηκά ην αλζξψπηλν δπλακηθφ θαη αλαγλσξίδεη, γηα παξάδεηγκα, ηελ αμία ηεο εθπαίδεπζεο ηνπ ζπλφινπ ηνπ πξνζσπηθνχ ηεο επηρείξεζεο, ελψ παξάιιεια δηαθξίλεηαη απφ κηα νξγαλσζηαθή θηινζνθία πνπ δίλεη έκθαζε ζηελ πνηφηεηα (Anderson, 2001). Η πην θνηλή κέζνδνο γηα ηελ εηζαγσγή κηαο θαιήο πξαθηηθήο γηα ηε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο είλαη ε απφθαζε ηεο δηνίθεζεο πνπ θαηεπζχλεηαη απφ ηελ θνξπθή ηεο ηεξαξρίαο πξνο ηε βάζε. Πάλησο, βαζηθή πξνυπφζεζε γηα ηελ επηηπρία ηεο είλαη ε ππνζηήξημή ηεο απφ φινπο φζνπο εκπιέθνληαη ζε απηήλ, ηδηαηηέξσο ησλ ίδησλ ησλ κεγαιχηεξσλ ζε ειηθία εξγαδνκέλσλ (Walker, 1998 Naegele and Walker, 2000). Βέβαηα, ε δέζκεπζε ησλ εξγαδνκέλσλ πξνο απηήλ ηελ θαηεχζπλζε δελ είλαη δεδνκέλε εμ αξρήο, ηδίσο ζε κηα επηρείξεζε πνπ ε πξφσξε απνρψξεζε ππήξμε κέρξη 94

96 πξνζθάησο αλακελφκελε πξννπηηθή. Απαηηείηαη, επνκέλσο, αξθεηφο ρξφλνο γηα λα πεηζηνχλ νη εξγαδφκελνη λα απνδερζνχλ θαη λα ηαπηηζηνχλ κε κηα ηέηνηα πξσηνβνπιία. Πξνο απηήλ ηελ θαηεχζπλζε ζα κπνξνχζαλ βνεζήζνπλ ζεκαληηθά εηδηθά ζεκηλάξηα κε ζηφρν ηε ζπγθέληξσζε πιεξνθνξηψλ απφ ηνπο φινπο ηνπο εκπιεθφκελνπο ζηελ πξσηνβνπιία, ελψ ζε πνιιέο πεξηπηψζεηο νη εθπξφζσπνη ησλ εξγαηηθψλ ζσκαηείσλ κπνξνχλ λα απνηειέζνπλ βαζηθή πεγή ππνζηήξημεο. ηελ πεξίπησζε ησλ πξνγξακκάησλ θαηάξηηζεο, ν βαζηθφηεξνο παξάγνληαο γηα ηε δέζκεπζε ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ είλαη ν ζρεδηαζκφο ησλ πξνγξακκάησλ κε ηέηνην ηξφπν, ψζηε λα αληαπνθξίλνληαη ζηηο ηδηαίηεξεο αλάγθεο ησλ ειηθησκέλσλ, ρξεζηκνπνηψληαο κεζφδνπο πνπ δηεπθνιχλνπλ ηε κάζεζε. Με άιια ιφγηα ηα πξνγξάκκαηα θαηάξηηζεο ζα πξέπεη λα ζρεδηάδνληαη ζε ζπλεξγαζία κε ηνπο ειηθησκέλνπο εξγαδνκέλνπο. Σέινο, γηα λα επηηχρεη κηα πξσηνβνπιία θαιήο πξαθηηθήο ζα πξέπεη λα εθαξκνζηεί πξνζεθηηθά θαη κε ειαζηηθφηεηα. Η θαιή επηθνηλσλία κεηαμχ δηνίθεζεο θαη πξνζσπηθνχ απνηειεί πξσηαξρηθφ παξάγνληα απηήο ηεο δηαδηθαζίαο. Δπηπιένλ, κηα ζεηξά παξαγφλησλ κπνξνχλ λα ζπκβάιινπλ ζηελ επηηπρεκέλε εθαξκνγή ηεο πξσηνβνπιίαο, φπσο γηα παξάδεηγκα ν πξνζεθηηθφο ζρεδηαζκφο, ε αλάκεημε ησλ εξγαηηθψλ ζπλδηθάησλ απφ ηα πξψηα ζηάδηα ηεο πξσηνβνπιίαο, ε ελεκέξσζε ησλ δηεπζπληψλ θαη ησλ ππεπζχλσλ ηεο επηρείξεζεο, ε πηινηηθή αξρηθά θαη ζηαδηαθή ελ ζπλερεία εθαξκνγή ηεο θαιήο πξαθηηθήο, ε δηαξθήο αμηνιφγεζε ησλ απνηειεζκάησλ πνπ πξνθχπηνπλ, ε παξαθνινχζεζε άιισλ παξαγφλησλ ηνπ εξγαζηαθνχ ρψξνπ πνπ κπνξνχλ λα δξνπλ αλαζηαιηηθά ζηελ επηηπρία ηεο πξσηνβνπιίαο θαη ηέινο, ε καθξνπξφζεζκε παξαθνινχζεζε ησλ ζπλνιηθψλ απνηειεζκάησλ ηεο θαη ε θνηλνπνίεζή ηνπο ζηνπο εξγαδνκέλνπο, ψζηε λα δηαζθαιηζηεί φηη έρεη γίλεη ζπλείδεζε φισλ ε αλάγθε γηα ηε ζπγθεθξηκέλε θαιή πξαθηηθή. Δηδηθά κέηξα γηα ηελ θαηαπνιέκεζε ησλ πεξηνξηζκψλ ηεο ειηθίαο, ηα νπνία αθνξνχλ κία κφλν πιεπξά ηεο δηαρείξηζεο ηεο ειηθίαο ή ην ηειεπηαίν ζηάδην ηνπ εξγαζηαθνχ βίνπ ησλ αηφκσλ κπνξνχλ λα απνηειέζνπλ ην ζεκείν έλαξμεο κηαο νινθιεξσκέλεο ζηξαηεγηθήο γηα ηελ ειηθία θαη ηελ εξγαζία. Η πξνψζεζε ηεο απαζρφιεζεο θαη ηεο ηθαλφηεηαο γηα απαζρφιεζε ελφο δπλακηθνχ πνπ ζηαδηαθά γεξλά, απαηηεί δξάζε πνπ ζηνρεχεη ζην ζχλνιν ηεο επαγγεικαηηθήο δσήο. Οη πνιηηηθέο πξνζεγγίζεηο ζα πξέπεη λα είλαη ελεξγέο θαη λα δξνπλ είηε πξνιεπηηθά είηε ζεξαπεπηηθά φζνλ αθνξά ηα πξνβιήκαηα πνπ αθνξνχλ ηελ ειηθία θαη ηελ απαζρφιεζε. 95

97 Οη νινθιεξσκέλεο πξνζεγγίζεηο κε έκθαζε ζην σξάξην, ζηηο ζέζεηο κεξηθήο απαζρφιεζεο, ζηε δπλαηφηεηα γηα κεξηθή ή ζηαδηαθή ζπληαμηνδφηεζε, ζηελ ειαζηηθφηεηα θαη ηελ εμέιημε ηεο ζηαδηνδξνκίαο, ζηελ εθπαίδεπζε, ζην ζρεδηαζκφ ηνπ εξγαζηαθνχ ρψξνπ θαη ηέινο, ζηελ πξνψζεζε ηεο πγείαο ησλ κεγαιχηεξεο ειηθίαο εξγαδνκέλσλ είλαη φρη κφλν εθηθηέο αιιά θαη απαξαίηεηεο. Μηα πνιηηηθή πνπ απιψο θαηαξγεί ή κεηψλεη ηηο ελαιιαθηηθέο ιχζεηο γηα ηελ πξφσξε ζπληαμηνδφηεζε δελ επαξθεί. Οχηε είλαη θαηάιιειε ε ίδηα πνιηηηθή γηα φινπο ηνπο εξγαδνκέλνπο. Δίλαη αλαγθαίν λα ιεθζνχλ ππφςε νη ηδηαηηεξφηεηεο θαη νη πξνηηκήζεηο ησλ δηαθνξεηηθψλ νκάδσλ ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, θαη θπξίσο απηψλ ησλ εξγαδνκέλσλ πνπ βξίζθνληαη ζε κεγάιε ειηθία. Όιεο απηέο νη δξάζεηο απαηηνχλ κηα αιιαγή ζηάζεσλ, ηφζν απφ ηελ πιεπξά ησλ εξγνδνηψλ, φζν θαη απφ ηελ πιεπξά ησλ εξγαδνκέλσλ, θαη παξάιιεια πξνυπνζέηνπλ αιιαγέο ζηηο θξαηηθέο πνιηηηθέο θαη ηελ νξγάλσζε ηεο εξγαζίαο Ο ξόινο ηνπ θξάηνπο ζηελ πξνώζεζε ηεο πνιηηηθήο ηεο ελεξγνύο γήξαλζεο Μέρξη πξνζθάησο, ε βαζηθή αληαπφθξηζε ησλ θξαηψλ-κειψλ ηεο Δ.Δ. φζνλ αθνξά ηε γήξαλζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ήηαλ παζεηηθήο θχζεο θαη επηθεληξσλφηαλ θπξίσο ζηνλ ηεξκαηηζκφ ησλ επηδνηήζεσλ ηεο πξφσξεο απνρψξεζεο απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο θαη ζηελ ελζάξξπλζε ηεο κεξηθήο απαζρφιεζεο. Αλ θαη ε θξαηηθή πνιηηηθή κπνξεί λα επεξεάζεη ζε ζεκαληηθφ βαζκφ ηε ζπκπεξηθνξά ηεο αγνξάο εξγαζίαο, νη πνιηηηθέο πνπ εληζρχνπλ ηελ ελεξγφ γήξαλζε είλαη αξθεηά πεξηνξηζκέλεο ζηα πεξηζζφηεξα θξάηε-κέιε ηεο Έλσζεο, ηα νπνία πξνηηκνχλ λα δηαηεξνχλ κηα ζηάζε ρακειψλ ηφλσλ απέλαληη ζε πνιηηηθέο ελεξγνχο γήξαλζεο θαη γήξαλζεο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. Απηφ άιισζηε απνδεηθλχεηαη απφ ηα ζρεηηθά ρακειά πνζνζηά ζπκκεηνρήο ησλ αηφκσλ ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ ηεο Έλσζεο θαη ησλ επηκέξνπο θξαηψλκειψλ. Τπελζπκίδνπκε φηη, αλ θαη ηα πνζνζηά απαζρφιεζεο ησλ αηφκσλ εηψλ ζεκείσζαλ γεληθή άλνδν 4,4 πνζνζηηαίσλ κνλάδσλ θαηά ηελ πεξίνδν , ζήκεξα πεξηζζφηεξν απφ ην 50% ησλ εξγαδνκέλσλ ειηθίαο εηψλ βξίζθεηαη εθνχζηα ή αθνχζηα εθηφο αγνξάο εξγαζίαο, ηφζν ζηελ Δ.Δ.-15 φζν θαη ζηελ Δ.Δ.-25. Αληίζηνηρα, ζηελ Διιάδα ζρεδφλ ην 60% ησλ αηφκσλ εηψλ βξίζθνληαλ εθηφο 96

98 αγνξάο εξγαζίαο ην πλεπψο, είλαη αλαγθαίν φπσο ζην παξειζφλ νη θξαηηθέο πνιηηηθέο ρξεηάζηεθε λα ελζαξξχλνπλ ηελ πξφσξε απνρψξεζε, έηζη θαη ηψξα ζα πξέπεη λα επηηχρνπλ ηελ απαξαίηεηε αιιαγή λννηξνπίαο γηα λα ελζαξξχλνπλ θαη λα δψζνπλ ηε δπλαηφηεηα ζηα άηνκα λα παξακείλνπλ ζηελ απαζρφιεζε γηα πεξηζζφηεξα ρξφληα. ηελ πεξίπησζε ηεο Διιάδαο, ε πνιηηεία δελ είρε δψζεη έσο ζήκεξα ηδηαίηεξε βαξχηεηα ζην ζέκα ηεο ελεξγνχο γήξαλζεο. Οη ελεξγεηηθέο πνιηηηθέο απαζρφιεζεο ελίζρπζε ηεο επαγγεικαηηθήο θηλεηηθφηεηαο, θαηάξηηζε θαη επαλαθαηάξηηζε εληφο θαη εθηφο ηνπ επηρεηξεζηαθνχ πεξηβάιινληνο, δηα βίνπ εθπαίδεπζε πνπ πξνσζνχληαη ηα ηειεπηαία ρξφληα, αλ θαη απεπζχλνληαη θαη ζηα άηνκα κεγαιχηεξεο ειηθίαο δελ είραλ ηδηαίηεξε εθαξκνγή ζε αλέξγνπο κεγάιεο ειηθίαο ή ζε φζνπο θαηεπζχλνληαλ πξνο κηα πξφσξε απνρψξεζε απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο. Σν πξφβιεκα ησλ αηφκσλ πνπ απνρσξνχλ πξφσξα απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο έγηλε ηδηαίηεξα έληνλν ηα ηειεπηαία δέθα ρξφληα εμαηηίαο ησλ δηαξζξσηηθψλ αιιαγψλ πνπ επέθεξε ην παγθφζκην εκπφξην ζηελ ειιεληθή νηθνλνκία. Πνιινί θιάδνη ηεο βηνκεραλίαο, φπσο ε θισζηνυθαληνπξγία, ζπξξηθλψζεθαλ κε απνηέιεζκα λα κεησζνχλ ζεκαληηθά νη ζέζεηο εξγαζίαο. Σν θαηλφκελν απηφ απνηέιεζε ηελ θχξηα αηηία ηεο επξείαο εθαξκνγήο ησλ πξφσξσλ ζπληαμηνδνηήζεσλ, πνπ ζεσξήζεθε απφ ηελ ειιεληθή πνιηηεία σο ην πιένλ πξφζθνξν κέηξν γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο θξίζεο. Απηφ ην κέηξν κέρξη θαη ζήκεξα ζπλερίδεη λα ηπγράλεη επξείαο εθαξκνγήο. Η ειιεληθή λνκνζεζία απφ ηελ πιεπξά ηεο παξέκεηλε γηα αξθεηέο δεθαεηίεο θαηαθεξκαηηζκέλε θαη αλαρξνληζηηθή. Κάζε δεκφζηνο θνξέαο αθνινχζεζε κνλνκεξψο ηε δηθή ηνπ πνιηηηθή πξνθεηκέλνπ λα αληηκεησπίζεη ηα ζέκαηα πνπ πξνέθππηαλ ζρεηηθά κε ηνπο εξγαδφκελνπο κεγαιχηεξεο ειηθίαο, ρσξίο λα γίλεηαη πξνζπάζεηα γηα κηα ζπληνληζκέλε θαη εληαία πνιηηηθή φζνλ αθνξά απηή ηελ νκάδα εξγαδνκέλσλ. Η ζεκεξηλή λνκνζεζία (Ν. 3304/2005), απαγνξεχεη θάζε είδνπο δηαθξίζεηο ζηελ απαζρφιεζε ιφγσ θχινπ, ειηθίαο, θπιεηηθήο ή εζληθήο πξνέιεπζεο, ζξεζθεπηηθήο ή ηδενινγηθήο πεπνίζεζεο, αλαπεξίαο ή γελεηήζηνπ πξνζαλαηνιηζκνχ. Τπφ ην θαζεζηψο ηνπ λένπ λφκνπ γίλεηαη πξνζπάζεηα λα αξζνχλ, κεηαμχ άιισλ, ηα ειηθηαθά εκπφδηα ζηελ απαζρφιεζε. Σν θξάηνο απφ ηελ δηθή ηνπ πιεπξά κε ηνλ Ν. 3051/2002, φπσο ηξνπνπνηήζεθε κε ηνλ Ν.3174/2003, ζε ζπκκφξθσζε κε ηηο επηηαγέο ηεο Κνηλνηηθήο Οδεγίαο 2000/78/ΔΚ, πξνρψξεζε ζηελ θαηάξγεζε ηνπ αλψηαηνπ νξίνπ ειηθίαο πξφζιεςεο ή δηνξηζκνχ ηαθηηθνχ πξνζσπηθνχ ζην Γεκφζην, ηα ΝΠΓΓ, ηνπο ΟΣΑ α θαη β βαζκνχ θαη ηα ΝΠΙΓ ηνπ δεκνζίνπ ηνκέα. Δηδηθά φξηα 97

99 ειηθίαο, αλάινγα κε ηελ θχζε θαη ηηο ηδηαηηεξφηεηεο ησλ θαζεθφλησλ κπνξνχλ θαηά πεξίπησζε λα ηίζεληαη απφ ηηο ζρεηηθέο πξνθεξχμεηο. εκαληηθή, επίζεο, είλαη ε ζπλεηζθνξά ηνπ Ν. 3369/2005 γηα ηε δηα βίνπ εθπαίδεπζε, πνπ πξνσζεί νπζηαζηηθά ηελ δηαηήξεζε ηεο δπλαηφηεηαο γηα απαζρφιεζε ζε φιε ηελ πνξεία ηνπ επαγγεικαηηθνχ βίνπ ησλ αηφκσλ, επηδηψθνληαο λα απνηξέςεη ηελ απαμίσζε ησλ πξνζφλησλ ηνπο θαη ηελ απνρψξεζή ηνπο απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο. ηελ παξάηαζε ηεο παξακνλήο ησλ εξγαδνκέλσλ ζην ρψξν ηεο εξγαζίαο ζπλέβαιαλ σο έλα βαζκφ θαη ηα Δζληθά ρέδηα Γξάζεο γηα ηελ Απαζρφιεζε (ΔΓΑ) έσο ην 2004, θαζψο θαη ηα Δζληθά ρέδηα Γξάζεο γηα ηελ Κνηλσληθή Δλζσκάησζε (ΔΓΔλ). Πην αλαιπηηθά, ε θαηεπζπληήξηα γξακκή 4 ηνπ ΔΓΑ ην 2004 πξνέβιεπε ηελ πξνψζεζε ηεο αλάπηπμεο ηνπ αλζξψπηλνπ δπλακηθνχ θαη ηε δηα βίνπ κάζεζε. Σν Τπνπξγείν Απαζρφιεζεο θαη Κνηλσληθήο Πξνζηαζίαο επηδίσμε ηελ απεπζείαο ζχλδεζε ηεο επαγγεικαηηθήο θαηάξηηζεο κε ηελ αγνξά εξγαζίαο κε ζηφρν ηελ αχμεζε ηεο ζπκκεηνρήο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ζηελ εθπαίδεπζε θαη ηελ επαγγεικαηηθή θαηάξηηζε. ρεδηάζηεθαλ επίζεο νινθιεξσκέλεο παξεκβάζεηο γηα ηα άηνκα πνπ αλήθνπλ ζε εππαζείο θνηλσληθά νκάδεο, κεηαμχ ησλ νπνίσλ ζπγθαηαιέγνληαη θαη νη καθξνρξφληα άλεξγνη άλσ ησλ 45 εηψλ. Η θαηεπζπληήξηα γξακκή 5 ζηφρεπε ζηελ αχμεζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ θαη ηελ πξνψζεζε ηεο ελεξγνχο γήξαλζεο. ηε ζπγθεθξηκέλε πεξίπησζε, πέξα απφ ηηο πξνζπάζεηεο γηα ηελ αχμεζε ηεο γπλαηθείαο ζπκκεηνρήο ζηελ αγνξά εξγαζίαο, επηδηψρζεθε ε αχμεζε ηεο ζπκκεηνρήο ζηελ απαζρφιεζε ησλ κεγαιχηεξεο ειηθίαο εξγαδνκέλσλ, θπξίσο κέζσ ηεο δπλαηφηεηαο πξφζβαζεο ζε πξνγξάκκαηα επαγγεικαηηθήο θαηάξηηζεο. Χζηφζν, ζηηο δξάζεηο πνπ πηνζεηήζεθαλ κέζα ζηα πιαίζηα ησλ θαηεπζπληήξησλ γξακκψλ απνπζίαδε ε ζηνρεπκέλε πξνζέγγηζε. Οη ζεηηθέο επηδξάζεηο πνπ κπνξεί λα πξνέθπςαλ γηα ηα άηνκα κεγαιχηεξεο ειηθίαο ήηαλ νπζηαζηηθά παξάπιεπξα νθέιε ησλ επξχηεξσλ δξάζεσλ πνπ πινπνηήζεθαλ. Σν ίδην ηζρχεη θαη ζηελ πεξίπησζε ησλ ΔΓΔλ. ην Δζληθφ Πξφγξακκα Μεηαξξχζκηζεο γηα ηελ Αλάπηπμε θαη ηελ Απαζρφιεζε , πνπ αληηθαηέζηεζε ηα ΔΓΑ, πξνβιέπνληαη δξάζεηο πνπ αθνξνχλ ηελ αχμεζε ηεο απαζρφιεζεο, φπσο δηα βίνπ κάζεζε, εθπαίδεπζε θαη θαηάξηηζε, κέηξα γηα ηηο εππαζείο θνηλσληθά νκάδεο, πξνψζεζε ησλ ίζσλ επθαηξηψλ ζηελ απαζρφιεζε, θ.ά. Οη ζπγθεθξηκέλεο δξάζεηο φκσο γηα ηα άηνκα κεγαιχηεξεο ειηθίαο απνπζηάδνπλ. 98

100 Η πξφζθαηε αζθαιηζηηθή κεηαξξχζκηζε, θπξίσο φζνλ αθνξά ην ζέκα ηεο δηαδνρηθήο αζθάιηζεο γηα ηνπο εξγαδφκελνπο πνπ αιιάδνπλ θιάδν ή θαζεζηψο απαζρφιεζεο, δεκηνχξγεζε λέεο πξνυπνζέζεηο κε ηηο νπνίεο αίξνληαη ηα αληηθίλεηξα πνπ εκπφδηδαλ ηα άηνκα κεγαιχηεξεο ειηθίαο λα παξακείλνπλ ελεξγά ζηελ αγνξά εξγαζίαο. Καη ζε απηήλ ηελ πεξίπησζε φκσο ε κεηαξξχζκηζε δελ είρε σο ζπγθεθξηκέλν ζηφρν ηα άηνκα κεγαιχηεξεο ειηθίαο. Σέινο, ζηα πιαίζηα ηνπ Γ Κνηλνηηθνχ Πιαηζίνπ ηήξημεο ζηεξίδνληαη, κέζσ ζεηξάο δξάζεσλ, ηα άηνκα κεγαιχηεξσλ γελεψλ. Σν Δπηρεηξεζηαθφ πξφγξακκα γηα ηελ Απαζρφιεζε θαη ηελ Δπαγγεικαηηθή Καηάξηηζε πεξηιακβάλεη αλέξγνπο απφ 18 σο 60 εηψλ θαη επηρνξεγεί ηηο επηρεηξήζεηο γηα ηελ πξφζιεςή ηνπο. Η πξσηνβνπιία EQUAL πξνσζεί κηα ζεηξά ππνπξνγξακκάησλ κε ζηφρν ηελ επαλέληαμε ζηελ απαζρφιεζε επαίζζεησλ θνηλσληθψλ νκάδσλ, φπσο νη κεγάινη ζε ειηθία εξγαδφκελνη πνπ πθίζηαληαη δηαθξίζεηο θαη απεηινχληαη κε θνηλσληθφ απνθιεηζκφ. Σν Δπηρεηξεζηαθφ πξφγξακκα γηα ηελ εθπαίδεπζε θαη ηελ αξρηθή επαγγεικαηηθή θαηάξηηζε πξνσζεί ηελ εηζαγσγή ζην εθπαηδεπηηθφ ζχζηεκα ησλ αηφκσλ εηδηθψλ θαηεγνξηψλ, φπσο νη ειηθησκέλνη κεγαιχηεξεο ειηθίαο. Δπίζεο, κέζσ ηνπ Λνγαξηαζκνχ γηα ηελ Απαζρφιεζε θαη ηελ Δπαγγεικαηηθή Καηάξηηζε (ΛΑΔΚ) επηδνηείηαη ε απαζρφιεζε αλέξγσλ πνπ βξίζθνληαη θνληά ζην φξην ηεο ζπληαμηνδφηεζεο. Η ζπγθεθξηκέλε δξάζε απεπζχλεηαη ζε άλδξεο ηνπιάρηζηνλ 60 εηψλ θαη γπλαίθεο 55 εηψλ πνπ ρξεηάδνληαη κέρξη 1500 έλζεκα θαη έσο 5 ρξφληα γηα λα θζάζνπλ ην φξην ζπληαμηνδφηεζεο. Αθνξά επηδφηεζε απαζρφιεζεο απφ 1 έσο 60 κήλεο θαη εθηείλεηαη ζε φιν ην θάζκα ηνπ ηδησηηθνχ θαη δεκφζηνπ θνξέα. ε φιεο ηηο ζπγρξεκαηνδνηνχκελεο δξάζεηο πνπ πξναλαθέξζεθαλ ην ζηνηρείν πνπ απνπζηάδεη είλαη ε ζηνρεπκέλε πξνζέγγηζε. Απηφ έρεη σο απνηέιεζκα ηα απνηειέζκαηα λα κελ είλαη ηα αλακελφκελα. Οη δξάζεηο πνπ αλαιακβάλνληαη είλαη νπζηαζηηθά επξχηεξεο θαη ζηνρεχνπλ ζε πνιιέο θνηλσληθέο νκάδεο. Απαηηείηαη ζπλεπψο εμεηδίθεπζε ησλ ζηφρσλ θαη ησλ δξάζεσλ ζηελ ειηθηαθή θαηεγνξία εηψλ. Σν θχξην πξφβιεκα ζηελ πεξίπησζε ηεο Διιάδαο είλαη ην γεγνλφο φηη ε γήξαλζε ηνπ πιεζπζκνχ έρεη ζπλδεζεί κε ηε βησζηκφηεηα ησλ ζπληαμηνδνηηθψλ ζπζηεκάησλ θαη ησλ ζπζηεκάησλ θνηλσληθήο αζθάιηζεο. Απηφ έρεη σο ζπλέπεηα λα παξαβιέπνληαη κηα ζεηξά νηθνλνκηθψλ θαη θνηλσληθψλ επηπηψζεσλ ηεο γήξαλζεο, φπσο ε αξλεηηθή επίδξαζή ηεο ζην κέγεζνο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ θαη ην επίπεδν απαζρφιεζεο, ζηελ θαηλνηνκία θαη ηελ παξαγσγηθφηεηα, ζηα καθξν-νηθνλνκηθά 99

101 κεγέζε, ζηνλ απνθιεηζκφ ησλ ειηθησκέλσλ αηφκσλ απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο θαη ζηελ θνηλσληθή δσή γεληθφηεξα, θ.ά (Auer and Fortuny, 2000). ηε ζεσξία ε λνκνζεζία απαγνξεχεη ηηο δηαθξίζεηο ζηελ απαζρφιεζε, φκσο δελ αλαθέξεηαη ζηνπο φξνπο θαη ηηο ζπλζήθεο απαζρφιεζεο ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ, ελψ δε γίλεηαη θακία αλαθνξά ζε «ζεηηθέο δηαθξίζεηο» ππέξ ηεο ζπγθεθξηκέλεο νκάδαο εξγαδνκέλσλ. Δπίζεο, ελψ ζεσξεηηθά ε εξγαζία ησλ ζπληαμηνχρσλ ζην λφκηκν ηνκέα ηεο νηθνλνκίαο δελ απαγνξεχεηαη απφ ηε λνκνζεζία, ζηελ πξάμε ηα δηάθνξα αζθαιηζηηθά ηακεία ζέηνπλ πεξηνξηζκνχο, πεξηνξίδνληαο θαηά απηφλ ηνλ ηξφπν ηα θίλεηξα γηα ηελ απαζρφιεζε. Γεληθά, είλαη θαλεξή ε απνπζία κηαο ζπγθεθξηκέλεο ζπλεθηηθήο ζηξαηεγηθήο πνπ ζα πξνσζεί ηελ αχμεζε ηεο παξακνλήο ζηελ εξγαζία θαη ηελ ελεξγφ γήξαλζε. Γεκηνπξγείηαη ζπλεπψο ε αλάγθε γηα κηα πνιπδηάζηαηε πνιηηηθή κε ζηφρν ηελ ελεξγφ γήξαλζε θαη ηε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο. Απηή ε πνιηηηθή νθείιεη λα είλαη εληαία θαη λα πεξηιακβάλεη πξνιεπηηθά (π.ρ. ζπλερηδφκελε εθπαίδεπζε θαη επαλαζρεδηαζκφο ησλ ζέζεσλ εξγαζίαο) θαη ζεξαπεπηηθά κέηξα (π.ρ. εηδηθή εθπαίδεπζε γηα κεγαιχηεξνπο ζε ειηθία εξγαδνκέλνπο). Η ζηξαηεγηθή απηή, πξνθεηκέλνπ λα είλαη απνηειεζκαηηθή, πξέπεη λα επηθεληξψλεηαη ζην ζχλνιν ηεο επαγγεικαηηθήο δσήο θαη φρη κφλν ζην ηειεπηαίν ηκήκα ηεο κε ζηφρν ηελ εμνπδεηέξσζε ησλ αξλεηηθψλ ζπλεπεηψλ ηεο γήξαλζεο ζηελ απαζρφιεζε (Walker, 2001). Η δεκηνπξγία ησλ θαηάιιεισλ ζπλζεθψλ κέζα ζηηο νπνίεο ζα κπνξέζεη λα πινπνηεζεί κε επηηπρία κηα ηέηνηα πνιηηηθή είλαη επζχλε φισλ φζσλ ζπκκεηέρνπλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο ζε φια ηα επίπεδα. Οη εζληθέο θπβεξλήζεηο θαηέρνπλ ζεκαληηθφ ξφιν ζηε δεκηνπξγία ελφο επηβνεζεηηθνχ πεξηβάιινληνο γηα ηελ εθαξκνγή θαιψλ πξαθηηθψλ ζρεηηθά κε ηε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο. Πην αλαιπηηθά, κπνξνχλ λα ρξεκαηνδνηνχλ ή λα επηδνηνχλ ζρεηηθέο πξσηνβνπιίεο κπνξνχλ λα ξπζκίδνπλ ηελ αγνξά εξγαζίαο ή ηελ θνηλσλία γεληθφηεξα, ψζηε λα απνκαθξχλνπλ ηα εκπφδηα ιφγσ ειηθίαο ηέινο, κπνξνχλ λα ελζαξξχλνπλ ηνπο εξγνδφηεο λα πξνσζνχλ πνιηηηθέο ζρεηηθά κε ηε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο. Οη ίδηεο νη θπβεξλήζεηο ζα πξέπεη λα δίλνπλ ην θαιφ παξάδεηγκα σο εξγνδφηεο, σο ζπκβαιιφκελνη, σο λνκνζέηεο θαη σο εθαξκνζηέο ηεο θείκελεο λνκνζεζίαο. Πξνο απηήλ ηελ θαηεχζπλζε κπνξνχλ λα βνεζήζνπλ κηα ζεηξά θξαηηθψλ δξάζεσλ φπσο: ε απνκάθξπλζε απφ πνιηηηθέο πνπ ελζαξξχλνπλ ηελ πξφσξε ζπληαμηνδφηεζε ε πξνψζεζε κηαο ζπλεθηηθήο πνιηηηθήο γηα ηελ ελεξγφ γήξαλζε πνπ 100

102 ζα πεξηιακβάλεη φια ηα ζρεηηθά ππνπξγεία θαη φινπο ηνπο εκπιεθφκελνπο θνξείο (Walker, 2002) θαη ε νπνία ζα εκπεξηέρεη επηκέξνπο πνιηηηθέο γηα ηελ αγνξά εξγαζίαο, ηε βειηίσζε ηεο πνηφηεηαο ηεο εξγαζίαο θαη ηελ πξναγσγή ηεο πγείαο ε εθαξκνγή ηεο Οδεγίαο - Πιαίζην γηα ηελ Απαζρφιεζε ηνπ 2000 πνπ πξνβιέπεη ηελ απαγφξεπζε ησλ δηαθξίζεσλ ζηελ απαζρφιεζε ε νξγάλσζε ηεο δεκφζηαο εθπαίδεπζεο κε ηέηνην ηξφπν, ψζηε λα πξνσζείηαη ε αιιαγή ησλ αξλεηηθψλ ζηάζεσλ απέλαληη ζηνπο ειηθησκέλνπο εξγαδνκέλνπο θαη ε δηα βίνπ κάζεζε ν ζρεδηαζκφο θαη ε εθαξκνγή κέηξσλ ζρεηηθά κε ηελ επαγγεικαηηθή πγεία θαη αζθάιεηα ζχκθσλα κε ηηο επξσπατθέο πνιηηηθέο γηα ηελ πνηφηεηα ζηελ εξγαζία ε ελζάξξπλζε ησλ εξγνδνηψλ λα νξγαλψζνπλ νινθιεξσκέλα πξνγξάκκαηα δξάζεο γηα ηελ ειηθία θαη ηελ απαζρφιεζε ε παξνρή νηθνλνκηθψλ θηλήηξσλ γηα ηελ πξφζιεςε θαη ηελ δηαηήξεζε ζηελ απαζρφιεζε ησλ αηφκσλ κεγαιχηεξεο ειηθίαο ηέινο, ε πξνψζεζε ηεο αιιειεγγχεο κεηαμχ ησλ δηαθνξεηηθψλ γελεψλ εξγαδνκέλσλ. Η ηνπηθή απηνδηνίθεζε α θαη β βαζκνχ έρεη ζεκαληηθφ ξφιν λα δηαδξακαηίζεη κέζσ ηεο ππνζηήξημεο ησλ πξσηνβνπιηψλ πνπ αθνξνχλ ηε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο, ηεο παξαθνινχζεζεο εθαξκνγήο ησλ πνιηηηθψλ πνπ πξνσζνχληαη ζε θεληξηθφ επίπεδν θαη ηεο ελεκέξσζεο γηα ηα ζέκαηα πνπ αθνξνχλ ηελ ειηθία. Δηδηθφηεξα, ε ηνπηθή απηνδηνίθεζε νθείιεη λα εθαξκφδεη πνιηηηθέο γηα ηελ ελεξγφ γήξαλζε ζε φινπο ηνπο επηβιεπφκελνπο θνξείο, δχλαηαη λα ζπζηήλεη ηνπηθά πξνγξάκκαηα δξάζεο γηα ηε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο θέξλνληαο ζε επαθή φινπο ηνπο εκπιεθφκελνπο θνξείο (π.ρ. ηλζηηηνχηα θαηάξηηζεο, ΜΚΟ, ζσκαηεία, εξγνδφηεο, θιπ) θαη ηέινο νθείιεη λα πξνσζεί ελεκεξσηηθέο εθζηξαηείεο κε ζηφρν ηελ αιιαγή ησλ αξλεηηθψλ ζηάζεσλ απέλαληη ζηνπο ειηθησκέλνπο εξγαδνκέλνπο (Naegele and Walker, 2006). Με άιια ιφγηα, ε ελεξγφο γήξαλζε θαη ε ζσζηή δηαρείξηζε ηνπ παξάγνληα ειηθίαο δελ είλαη επζχλε απνθιεηζηηθά ηνπ ηδησηηθνχ ηνκέα θαη ησλ επηρεηξήζεσλ. Σν θξάηνο έρεη ζεκαληηθφ ξφιν λα δηαδξακαηίζεη πξνο απηήλ ηελ θαηεχζπλζε θαη ηεξάζηηα επζχλε γηα ην ηειηθφ απνηέιεζκα ηεο ζπλνιηθήο πξνζπάζεηαο πκπέξαζκα ε επίπεδν Δ.Δ. κηα ζεηξά κεγάισλ θαη αμηφινγσλ επηρεηξήζεσλ πξνσζνχλ εδψ θαη αξθεηά ρξφληα θαιέο πξαθηηθέο, φζνλ αθνξά ηε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο ησλ εξγαδνκέλσλ ηνπο, κε ζηφρν ηελ απνθπγή ησλ ειηθηαθψλ εκπνδίσλ ζηελ 101

103 απαζρφιεζε θαη ηελ πξνψζεζε ηεο ειηαθήο δηαθνξνπνίεζεο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. ηελ πεξίπησζε ησλ ειιεληθψλ επηρεηξήζεσλ, ππάξρνπλ αξθεηέο επηρεηξήζεηο νη νπνίεο πξνσζνχλ αλάινγεο θαιέο πξαθηηθέο, φκσο, νη δξάζεηο ηνπο είλαη ζπλήζσο απνζπαζκαηηθέο θαη ρσξίο λα ζηνρεχνπλ άκεζα ζηελ αληηκεηψπηζε ηεο γήξαλζεο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. Τπάξρνπλ, βέβαηα, επηρεηξήζεηο πνπ έρνπλ ζπλείδεζε ηνπ πξνβιήκαηνο ηεο γήξαλζεο θαη νη δξάζεηο ηνπο είλαη πην ζηνρεπκέλεο θαη πην νινθιεξσκέλεο. Οη πιεηνςεθία φκσο ησλ ειιεληθψλ επηρεηξήζεσλ, θαη θπξίσο νη κηθξν-κεζαίεο επηρεηξήζεηο, δελ έρνπλ αθφκε ζπλεηδεηνπνηήζεη ηελ αλάγθε γηα κηα νινθιεξσκέλε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο θαη κηα ζηξαηεγηθή κε ζηφρν ηελ ελεξγφ γήξαλζε. Δίλαη, ζπλεπψο, αλαγθαία ε δηάδνζε ησλ θαιψλ πξαθηηθψλ πνπ εθαξκφδνληαη θαη ε πξνψζεζε κηαο νινθιεξσκέλεο ζηξαηεγηθήο ζρεηηθά κε ηα πξνβιήκαηα πνπ πξνθχπηνπλ απφ ηε γήξαλζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. Παξάιιεια, απαηηείηαη κηα αιιαγή ζηάζεσλ, ηφζν απφ ηελ πιεπξά ησλ εξγνδνηψλ φζν θαη απφ ηελ πιεπξά ησλ εξγαδνκέλσλ, σο πξνο ην ζέκα ηεο ειηθίαο, ελψ ζπγρξφλσο είλαη αλαγθαίεο νη αιιαγέο ζηηο θξαηηθέο πνιηηηθέο θαη ζηελ νξγάλσζε ηεο εξγαζίαο. Μέρξη ζήκεξα, νη πνιηηηθέο πνπ εληζρχνπλ ηελ ελεξγφ γήξαλζε είλαη αξθεηά πεξηνξηζκέλεο ζηα πεξηζζφηεξα θξάηε-κέιε ηεο Έλσζεο, παξά ην γεγνλφο φηη ε θξαηηθή πνιηηηθή κπνξεί λα επεξεάζεη ζε ζεκαληηθφ βαζκφ ηε ζπκπεξηθνξά ηεο αγνξάο εξγαζίαο ηελ πεξίπησζε ηεο Διιάδαο, ε πνιηηεία δελ είρε δψζεη έσο ζήκεξα ηδηαίηεξε βαξχηεηα ζην ζέκα ηεο ελεξγνχο γήξαλζεο. Οη ελεξγεηηθέο πνιηηηθέο απαζρφιεζεο πνπ πξνσζνχληαη ηα ηειεπηαία ρξφληα, αλ θαη απεπζχλνληαη θαη ζηα άηνκα κεγαιχηεξεο ειηθίαο δελ είραλ ηδηαίηεξε εθαξκνγή ζε αλέξγνπο κεγάιεο ειηθίαο ή ζε φζνπο θαηεπζχλνληαλ πξνο κηα πξφσξε απνρψξεζε απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο. Δίλαη φκσο αλαγθαίν ε Διιεληθή Πνιηηεία λα δξαζηεξηνπνηεζεί ζρεηηθά κε ην ζέκα ηεο ελεξγνχο γήξαλζεο θαη ηεο δηαρείξηζεο ηεο ειηθίαο, αλ ζέιεη ηα επφκελα ρξφληα λα είλαη ζε ζέζε λα αληηκεησπίζεη ηηο αιιαγέο πνπ ζα δεκηνπξγεζνχλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη ηελ απαζρφιεζε ιφγσ ηεο γήξαλζεο ηνπ ειιεληθνχ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. 102

104 7. πκπεξάζκαηα θαη Πξνηάζεηο Πνιηηηθήο Η ζηαδηαθή ζπξξίθλσζε θαη νη αιιαγέο ζηελ θαηά ειηθία δηάξζξσζε ηνπ ζπλφινπ ηνπ πιεζπζκνχ θαη ηνπ πιεζπζκνχ ζε ειηθία εξγαζίαο είλαη αλακθηζβήηεηα δχν απφ ηα ζεκαληηθφηεξα ζηνηρεία ηα νπνία ζπλζέηνπλ ην λέν δεκνγξαθηθφ ηνπίν δηεζλψο. Σα ηειεπηαία ρξφληα ν κέζνο φξνο ειηθίαο αλά ηελ πθήιην εκθαλίδεη αλνδηθέο ηάζεηο. Οη δεκνγξαθηθέο εμειίμεηο ζηελ Δ.Δ., φπσο πθίζηαληαη ζήκεξα θαη αλακέλεηαη λα δηακνξθσζνχλ θαηά ηηο επφκελεο δεθαεηίεο, θαζηζηνχλ ζαθέο ην γεγνλφο φηη ε Έλσζε αθνινπζεί ηελ πνξεία ησλ παγθφζκησλ εμειίμεσλ. Οη θχξηνη παξάγνληεο πνπ επζχλνληαη γηα ην ζεκεξηλφ δεκνγξαθηθφ ηνπίν ζηελ Δ.Δ. είλαη ηα ζπλερψο κεηνχκελα επίπεδα γελλεηηθφηεηαο, ε δηαξθήο αχμεζε ηνπ αξηζκνχ ησλ αηφκσλ άλσ ησλ 60 εηψλ θαη ε ζηαζεξή επηκήθπλζε ηνπ πξνζδφθηκνπ δσήο. Οη κεηαβνιέο ζην κέγεζνο θαη ζηελ ειηθηαθή δνκή ηνπ ζπλφινπ ηνπ πιεζπζκνχ έρνπλ άκεζεο ζπλέπεηεο ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ, ην νπνίν αλακέλεηαη λα ζπξξηθλσζεί ζηαδηαθά, ελψ ζα απμεζεί ζεκαληηθά ν κέζνο φξνο ειηθίαο ηνπ. Η Διιάδα αλήθεη ζηελ νκάδα ησλ ρσξψλ γηα ηηο νπνίεο νη δεκνγξαθηθέο πξνβιέςεηο είλαη ηδηαίηεξα δπζνίσλεο. Πην ζπγθεθξηκέλα, φιεο νη νκάδεο αηφκσλ ειηθίαο κηθξφηεξεο ησλ 39 εηψλ αλακέλεηαη λα ζεκεηψζνπλ κείσζε κέρξη ην Δμαίξεζε απνηειεί ε νκάδα ησλ αηφκσλ 0-14 εηψλ, ε νπνία ζα παξακείλεη νπζηαζηηθά ζηάζηκε. Απηέο νη εμειίμεηο, ηφζν ζε επξσπατθφ φζν θαη ζε εζληθφ επίπεδν, αλακέλεηαη λα επεξεάζνπλ ζεκαληηθά ηε δνκή ηεο αγνξάο εξγαζίαο θαη λα δεκηνπξγήζνπλ λέεο αλάγθεο θαη λέα δεδνκέλα. ε απηέο ηηο λέεο πξνθιήζεηο ζα πξέπεη λα αληαπνθξηζνχλ, ηφζν ε πξνζθνξά, φζν θαη ε δήηεζε εξγαζίαο, πξνθεηκέλνπ ε Έλσζε λα κπνξέζεη λα αληαπνθξηζεί ζηνπο ζηφρνπο πνπ έρεη ζέζεη γηα ηε κειινληηθή νηθνλνκηθή ηεο αλάπηπμε, ηελ παξαγσγηθφηεηα, ηελ απαζρφιεζε θαη ηελ θνηλσληθή πξνζηαζία. Σαπηφρξνλα, εκθαλίδεηαη επηηαθηηθή ε αλάγθε γηα κειινληηθή δηαζθάιηζε ηθαλνπνηεηηθψλ αλζξψπηλσλ πφξσλ, ψζηε λα απνθεπρζεί ε κείσζε ηνπ ξπζκνχ νηθνλνκηθήο αλάπηπμεο θαη παξαγσγηθφηεηαο. ήκεξα, ε Δπξψπε πεξλά απφ κηα επνρή ππεξ-πξνζθνξάο εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ζε κηα επνρή πνπ νη αλζξψπηλνη πφξνη ηεο κεηψλνληαη θαη γεξλνχλ. Η πξνζθνξά θαη ε δήηεζε εξγαζίαο δηαθνξνπνηνχληαη, ζε ζρέζε κε ην παξειζφλ, θαη δεκηνπξγείηαη ε αλάγθε γηα πξνζαξκνγή ηφζν ησλ ζέζεσλ εξγαζίαο ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ φζν θαη ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ ζηηο ζέζεηο εξγαζίαο. Η Δπξσπατθή 103

105 Έλσζε πξνθεηκέλνπ λα δηαηεξήζεη ηελ παξαγσγηθφηεηά ηεο ζε πςειά επίπεδα, λα αληηκεησπίζεη ηελ αλεξγία θαη ηε δηαξζξσηηθή αλεξγία θαη λα δηαζθαιίζεη ηηο κειινληηθέο αλάγθεο ηεο γηα εξγαζία, κέζσ ηεο δηαηήξεζεο θαη ηεο αχμεζεο ηεο απαζρφιεζεο, πξέπεη λα ζηξαθεί ζε πνιηηηθέο πνπ ζα ζηνρεχνπλ ζηελ επέλδπζε ζηνπο αλζξψπηλνπο πφξνπο. Η δηαξθήο αλαβάζκηζε, ελεξγνπνίεζε θαη αμηνπνίεζε ησλ αλζξσπίλσλ πφξσλ κπνξεί λα ζπκβάιιεη κειινληηθά ζηε δηαζθάιηζε, ηφζν ηεο παξαγσγηθφηεηαο, φζν θαη ηεο απαζρφιεζεο, απνηειψληαο κία απφ ηηο βαζηθέο πξνυπνζέζεηο γηα ηελ νηθνλνκηθή κεγέζπλζε. Δδψ θαη αξθεηά ρξφληα πξνσζνχληαη, ζε επξσπατθφ θαη εζληθφ επίπεδν, κηα ζεηξά πνιηηηθέο κε ζηφρν ηελ αληηκεηψπηζε ηεο δεκνγξαθηθήο γήξαλζεο θαη ηελ αχμεζε ηεο ζπκκεηνρήο ζην εξγαηηθφ δπλακηθφ. Η ηαρείεο δεκνγξαθηθέο αιιαγέο, φκσο, δεκηνπξγνχλ ηελ αλάγθε κηαο λέαο πξνζέγγηζεο - ηφζν ζην επίπεδν ηνπ ρψξνπ εξγαζίαο, φζν θαη ζην νηθνλνκηθφ θαη θνηλσληθφ επίπεδν - ηελ πνιηηηθή ελεξγνχο γήξαλζεο. Σν πξσηαξρηθφ ζηνηρείν κηαο νινθιεξσκέλεο ζηξαηεγηθήο γηα ηελ ελεξγφ γήξαλζε είλαη ε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο. ηελ πεξίπησζε ησλ νξγαληζκψλ, ε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο αλαθέξεηαη θπξίσο ζε κηα ζεηξά θαιψλ πξαθηηθψλ, πνπ θπκαίλνληαη κεηαμχ εθείλσλ πνπ είλαη πην πεξηνξηζκέλεο θαη επηθαλεηαθέο θαη εθείλσλ πνπ είλαη πην ζχλζεηεο θαη νινθιεξσκέλεο. Οη απνζπαζκαηηθέο πξαθηηθέο έρνπλ ζεηηθά αιιά πεξηνξηζκέλα απνηειέζκαηα. Γηα απηφ ην ιφγν, είλαη αλαγθαία κηα ζπλνιηθή πξνζέγγηζε απφ ηελ πιεπξά ησλ επηρεηξήζεσλ πξνθεηκέλνπ λα επηηεπρζεί κηα ζσζηή δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο θαη λα δηαζθαιηζηεί ε απαζρφιεζε θαη ε παξαγσγηθφηεηα ησλ εξγαδνκέλσλ. Κάλνληαο ιφγν γηα ελεξγφ γήξαλζε, αλαθεξφκαζηε ζηε δηαηήξεζε ησλ επαγγεικαηηθψλ δπλαηνηήησλ ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ, ζηελ απαζρφιεζή ηνπο, θαη ζηε δηαηήξεζε ηεο πγείαο θαη ηεο δξαζηεξηφηεηάο ηνπο θαηά ηα ηειεπηαία ρξφληα ηεο δσήο ηνπο. Η ελεξγφο γήξαλζε έξρεηαη σο απάληεζε ζηηο κέρξη ζήκεξα παζεηηθέο κνξθέο αληηκεηψπηζεο ηεο γήξαλζεο ηνπ πιεζπζκνχ θαη εηδηθφηεξα ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, ησλ νπνίσλ ε απνηειεζκαηηθφηεηα είλαη ακθηζβεηνχκελε. Όκσο, παξά ηελ αλάγθε ελεξγνχο πνιηηηθήο φζνλ αθνξά ηε γήξαλζε, νη κέρξη ζήκεξα πξνζπάζεηεο δελ έρνπλ απνδψζεη ηα δένληα. Μηα ζεηξά παξαγφλησλ, θαη εηδηθφηεξα νη πνιηηηθέο γηα ηελ πξφσξε απνρψξεζε απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο, νη αληηιήςεηο ησλ εξγνδνηψλ γηα ηνπο εξγαδφκελνπο κεγαιχηεξεο ειηθίαο, νη αιιαγέο ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη νη δηαθξίζεηο ιφγσ ειηθίαο ζε βάξνο ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ, αλαζηέιινπλ ηελ πνξεία πξνο ηελ ελεξγφ γήξαλζε. Η Δ.Δ. απφ ηελ 104

106 πιεπξά ηεο έρεη δηαδξακαηίζεη ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ πξνψζεζε ηεο ελεξγνχο γήξαλζεο θαη ζπλερίδεη λα πξνσζεί πνιηηηθέο πνπ ζηνρεχνπλ πξνο απηήλ ηελ θαηεχζπλζε. ε επηρεηξεζηαθφ επίπεδν, είλαη αξθεηέο νη επξσπατθέο επηρεηξήζεηο πνπ εδψ θαη αξθεηά ρξφληα πξνσζνχλ θαιέο πξαθηηθέο, φζνλ αθνξά ηε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο ησλ εξγαδνκέλσλ, κε ζηφρν ηελ απνθπγή ησλ ειηθηαθψλ εκπνδίσλ ζηελ απαζρφιεζε θαη ηελ πξνψζεζε ηεο ειηαθήο δηαθνξνπνίεζεο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. ηελ πεξίπησζε ησλ ειιεληθψλ επηρεηξήζεσλ, ππάξρνπλ αξθεηέο εηαηξείεο νη νπνίεο πξνσζνχλ αλάινγεο θαιέο πξαθηηθέο, φκσο νη δξάζεηο ηνπο είλαη ζπλήζσο απνζπαζκαηηθέο θαη ρσξίο λα ζηνρεχνπλ άκεζα ζηελ αληηκεηψπηζε ηεο γήξαλζεο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ. Τπάξρνπλ, βέβαηα, επηρεηξήζεηο πνπ έρνπλ ζπλείδεζε ηνπ πξνβιήκαηνο ηεο γήξαλζεο θαη νη δξάζεηο ηνπο είλαη πην ζηνρεπκέλεο θαη πην νινθιεξσκέλεο. Οη πιεηνςεθία, φκσο, θαη θπξίσο νη κηθξν-κεζαίεο επηρεηξήζεηο, δελ έρνπλ αθφκε ζπλεηδεηνπνηήζεη ηελ αλάγθε γηα κηα νινθιεξσκέλε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο θαη κηα ζηξαηεγηθή κε ζηφρν ηελ ελεξγφ γήξαλζε, κε απνηέιεζκα νη θαιέο πξαθηηθέο λα είλαη πεξηνξηζκέλεο ή λα απνπζηάδνπλ εληειψο. Όζνλ αθνξά ην ξφιν ηνπ θξάηνπο, ζηα πεξηζζφηεξα θξάηε-κέιε ηεο Δ.Δ., νη πνιηηηθέο πνπ εληζρχνπλ ηελ ελεξγφ γήξαλζε είλαη αξθεηά πεξηνξηζκέλεο παξά ην γεγνλφο φηη ε θξαηηθή πνιηηηθή κπνξεί λα επεξεάζεη ζε ζεκαληηθφ βαζκφ ηε ζπκπεξηθνξά ηεο αγνξάο εξγαζίαο. Μέρξη πξνζθάησο, ε βαζηθή αληαπφθξηζε ησλ θξαηψλ-κειψλ ηεο Δ.Δ., φζνλ αθνξά ηε γήξαλζε ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ, ήηαλ παζεηηθήο θχζεο θαη επηθεληξσλφηαλ θπξίσο ζηνλ ηεξκαηηζκφ ησλ επηδνηήζεσλ ηεο πξφσξεο απνρψξεζεο απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο θαη ζηελ ελζάξξπλζε ηεο κεξηθήο απαζρφιεζεο. ηελ πεξίπησζε ηεο Διιάδαο, ε πνιηηεία δελ είρε δψζεη έσο ζήκεξα ηδηαίηεξε βαξχηεηα ζην ζέκα ηεο ελεξγνχο γήξαλζεο. Οη δηαξζξσηηθέο αιιαγέο πνπ επέθεξε ην παγθφζκην εκπφξην ζηελ ειιεληθή νηθνλνκία θαη ε ζπξξίθλσζε πνιιψλ θιάδσλ ηεο βηνκεραλίαο ζε ζπλδπαζκφ κε ηελ επξεία εθαξκνγή ηεο πνιηηηθήο ησλ πξφσξσλ ζπληαμηνδνηήζεσλ, πνπ ζεσξήζεθε απφ ηελ ειιεληθή πνιηηεία σο ην πιένλ πξφζθνξν κέηξν γηα ηελ αληηκεηψπηζε ηεο θξίζεο, είραλ σο απνηέιεζκα πνιιά άηνκα κεγαιχηεξεο ειηθίαο λα κείλνπλ εθηφο αγνξάο εξγαζίαο κε ζνβαξά πξνβιήκαηα επαλέληαμεο. Η ειιεληθή λνκνζεζία απφ ηελ πιεπξά ηεο παξέκεηλε γηα αξθεηέο δεθαεηίεο θαηαθεξκαηηζκέλε θαη αλαρξνληζηηθή. Κάζε δεκφζηνο θνξέαο αθνινχζεζε κνλνκεξψο ηε δηθή ηνπ πνιηηηθή πξνθεηκέλνπ λα αληηκεησπίζεη ηα 105

107 ζέκαηα πνπ πξνέθππηαλ ζρεηηθά κε ηνπο εξγαδφκελνπο κεγαιχηεξεο ειηθίαο, ρσξίο λα γίλεηαη πξνζπάζεηα γηα κηα ζπληνληζκέλε θαη εληαία πνιηηηθή φζνλ αθνξά απηή ηελ νκάδα εξγαδνκέλσλ. Οη ελεξγεηηθέο πνιηηηθέο απαζρφιεζεο πνπ πξνσζνχληαη ηα ηειεπηαία ρξφληα, αλ θαη απεπζχλνληαη θαη ζηα άηνκα κεγαιχηεξεο ειηθίαο, δελ είραλ ηδηαίηεξε εθαξκνγή ζε αλέξγνπο κεγάιεο ειηθίαο ή ζε φζνπο θαηεπζχλνληαλ πξνο κηα πξφσξε απνρψξεζε απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο. Σν θχξην πξφβιεκα ζηελ πεξίπησζε ηεο Διιάδαο είλαη ην γεγνλφο φηη ε γήξαλζε ηνπ πιεζπζκνχ έρεη ζπλδεζεί κε ηε βησζηκφηεηα ησλ ζπληαμηνδνηηθψλ ζπζηεκάησλ θαη ησλ ζπζηεκάησλ θνηλσληθήο αζθάιηζεο. Απηφ έρεη σο ζπλέπεηα λα παξαβιέπνληαη κηα ζεηξά νηθνλνκηθψλ θαη θνηλσληθψλ επηπηψζεσλ ηεο γήξαλζεο, φπσο ε αξλεηηθή επίδξαζή ηεο ζην κέγεζνο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ θαη ζην επίπεδν απαζρφιεζεο, ζηελ θαηλνηνκία θαη ζηελ παξαγσγηθφηεηα, ζηα καθξν-νηθνλνκηθά κεγέζε, ζηνλ απνθιεηζκφ ησλ ειηθησκέλσλ αηφκσλ απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο θαη ζηελ θνηλσληθή δσή γεληθφηεξα. Πξνθεηκέλνπ λα αληηκεησπηζζεί ζθαηξηθά ην ζέκα ηεο γήξαλζεο θαη νη επηπηψζεηο ηεο είλαη αλαγθαία κηα πνιπδηάζηαηε πνιηηηθή κε ζηφρν ηελ ελεξγφ γήξαλζε θαη ηε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο. Απηή ε πνιηηηθή νθείιεη λα είλαη εληαία, λα πεξηιακβάλεη πξνιεπηηθά θαη ζεξαπεπηηθά κέηξα θαη λα επηθεληξψλεηαη ζην ζχλνιν ηεο επαγγεικαηηθήο δσήο θαη φρη κφλν ζην ηειεπηαίν ζηάδην ηεο, αλ ζέινπκε λα είλαη απνηειεζκαηηθή (Walker, 2000). Η δεκηνπξγία ησλ θαηάιιεισλ ζπλζεθψλ κέζα ζηηο νπνίεο ζα κπνξέζεη λα πινπνηεζεί κε επηηπρία κηα ηέηνηα πνιηηηθή είλαη επζχλε φισλ φζσλ ζπκκεηέρνπλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο ζε φια ηα επίπεδα. Πην αλαιπηηθά, νη εζληθέο θπβεξλήζεηο νθείινπλ λα ζπκβάιινπλ ζηε δεκηνπξγία ελφο επηβνεζεηηθνχ πεξηβάιινληνο γηα ηελ εθαξκνγή θαιψλ πξαθηηθψλ ζρεηηθά κε ηε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο, κέζσ ηεο επηδφηεζεο ή ρξεκαηνδφηεζεο ζρεηηθψλ πξσηνβνπιηψλ, ηεο ξχζκηζεο ηεο αγνξάο εξγαζίαο, ηεο απνκάθξπλζεο ησλ εκπνδίσλ ιφγσ ειηθίαο ζηελ απαζρφιεζε θαη ηεο ελζάξξπλζεο ησλ εξγνδνηψλ ζηελ πξνψζεζε πνιηηηθψλ ζρεηηθά κε ην ζέκα. Μηα ζεηξά θξαηηθψλ δξάζεσλ πνπ κπνξνχλ λα βνεζήζνπλ πξνο απηήλ ηελ θαηεχζπλζε είλαη: ε απνκάθξπλζε απφ πνιηηηθέο πνπ ελζαξξχλνπλ ηελ πξφσξε ζπληαμηνδφηεζε ε πξνψζεζε κηαο ζπλεθηηθήο πνιηηηθήο γηα ηελ ελεξγφ γήξαλζε πνπ ζα πεξηιακβάλεη φια ηα ζρεηηθά ππνπξγεία θαη φινπο ηνπο εκπιεθφκελνπο θνξείο (Walker, 2002) θαη ε νπνία ζα εκπεξηέρεη επηκέξνπο πνιηηηθέο γηα ηελ αγνξά εξγαζίαο, ηε βειηίσζε ηεο πνηφηεηαο ηεο εξγαζίαο θαη ηελ πξναγσγή ηεο πγείαο ε εθαξκνγή ηεο Οδεγίαο - Πιαίζην γηα ηελ Απαζρφιεζε 106

108 (2000) πνπ πξνβιέπεη ηελ απαγφξεπζε ησλ δηαθξίζεσλ ζηελ απαζρφιεζε ε νξγάλσζε ηεο δεκφζηαο εθπαίδεπζεο κε ηέηνην ηξφπν, ψζηε λα πξνσζείηαη ε αιιαγή ησλ αξλεηηθψλ ζηάζεσλ απέλαληη ζηνπο ειηθησκέλνπο εξγαδνκέλνπο θαη ε δηα βίνπ κάζεζε ν ζρεδηαζκφο θαη ε εθαξκνγή κέηξσλ ζρεηηθά κε ηελ επαγγεικαηηθή πγεία θαη αζθάιεηα ζχκθσλα κε ηηο επξσπατθέο πνιηηηθέο γηα ηελ πνηφηεηα ζηελ εξγαζία ε ελζάξξπλζε ησλ εξγνδνηψλ λα νξγαλψζνπλ νινθιεξσκέλα πξνγξάκκαηα δξάζεο γηα ηελ ειηθία θαη ηελ απαζρφιεζε ε παξνρή νηθνλνκηθψλ θηλήηξσλ γηα ηελ πξφζιεςε θαη ηελ δηαηήξεζε ζηελ απαζρφιεζε ησλ αηφκσλ κεγαιχηεξεο ειηθίαο θαη ηέινο, ε πξνψζεζε ηεο αιιειεγγχεο κεηαμχ ησλ δηαθνξεηηθψλ γελεψλ εξγαδνκέλσλ. Οη ίδηεο νη θπβεξλήζεηο ζα πξέπεη λα δίλνπλ ην θαιφ παξάδεηγκα σο εξγνδφηεο, ζπκβαιιφκελνη, λνκνζέηεο θαη εθαξκνζηέο ηεο θείκελεο λνκνζεζίαο. Η ηνπηθή απηνδηνίθεζε απφ ηελ πιεπξά ηεο κπνξεί λα δηαδξακαηίζεη ζεκαληηθφ ξφιν ζηελ πξνψζεζε ηεο ελεξγνχο γήξαλζεο κέζσ ηεο ππνζηήξημεο ησλ πξσηνβνπιηψλ πνπ αθνξνχλ ηε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο, ηεο παξαθνινχζεζεο εθαξκνγήο ησλ πνιηηηθψλ πνπ πξνσζνχληαη ζε θεληξηθφ επίπεδν, ηεο εθαξκνγήο πνιηηηθψλ ελεξγνχο γήξαλζεο ζε φινπο ηνπο επηβιεπφκελνπο θνξείο, ηεο ελεκέξσζεο γηα ζέκαηα πνπ αθνξνχλ ηελ ειηθία, ηεο ζχζηαζεο ηνπηθψλ πξνγξακκάησλ δξάζεο γηα ηε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο θέξλνληαο ζε επαθή φινπο ηνπο εκπιεθφκελνπο θνξείο (π.ρ. ηλζηηηνχηα θαηάξηηζεο, ΜΚΟ, ζσκαηεία, εξγνδφηεο, θιπ) θαη ηέινο, κέζσ ηεο πξνψζεζεο ελεκεξσηηθψλ εθζηξαηεηψλ κε ζηφρν ηελ αιιαγή ησλ αξλεηηθψλ ζηάζεσλ απέλαληη ζηνπο ειηθησκέλνπο εξγαδνκέλνπο (Naegele and Walker, 2006). Οη θνηλσληθνί εηαίξνη ζα πξέπεη λα ζπκκεηάζρνπλ ελεξγά ζηελ πξνψζεζε ηεο ελεξγνχο γήξαλζεο θαη ηεο δηαρείξηζεο ηεο ειηθίαο κέζσ ηεο δηάδνζεο παξαδεηγκάησλ θαιήο πξαθηηθήο ζηα κέιε ηνπο, ηεο ππνζηήξημεο ηεο ειηθηαθήο δηαθνξνπνίεζεο ζηελ εξγαζία, ηεο επηκφξθσζεο θαη ελεκέξσζεο ησλ κειψλ ηνπο θαη ηεο ζχλαςεο ζπιινγηθψλ ζπκβάζεσλ πνπ ζπκβάιινπλ ζηελ άξζε ησλ θσιπκάησλ ιφγσ ειηθίαο ζηελ απαζρφιεζε. Οη εξγνδφηεο, ηφζν ηνπ δεκφζηνπ φζν θαη ηνπ ηδησηηθνχ ηνκέα, νθείινπλ λα δεκηνπξγήζνπλ ηηο θαηάιιειεο πξνυπνζέζεηο, ψζηε νη εξγαδφκελνη λα έρνπλ ηε δπλαηφηεηα λα ξπζκίδνπλ νη ίδηνη ηε ζηαδηνδξνκία ηνπο. Δηδηθφηεξα, νη εξγνδφηεο ζα πξέπεη λα θξνληίδνπλ γηα ηελ επαηζζεηνπνίεζε ζρεηηθά κε ην ζέκα ηεο ειηθίαο ζε φια ηα επίπεδα ηνπ νξγαληζκνχ, ηε ζρεηηθή κε ην ζέκα ελεκέξσζε θαη θαηάξηηζε ησλ ππεχζπλσλ γηα ηε δηαρείξηζε ησλ αλζξσπίλσλ πφξσλ θαη ησλ δηεπζπληψλ ηνπ νξγαληζκνχ, ηε δηαζθάιηζε ίζσλ επθαηξηψλ ζηηο πξνζιήςεηο θαη ζηελ 107

109 εθπαίδεπζε/θαηάξηηζε, ηελ παξνρή επθαηξηψλ δηα βίνπ κάζεζεο, ηελ εηζαγσγή θαιψλ πξαθηηθψλ γηα ηε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο θαη ηε ζηήξημε αλάινγσλ πξσηνβνπιηψλ πνπ αλαπηχζζνληαη κέζα ζηα πιαίζηα ηνπ νξγαληζκνχ, ηελ πξναγσγή ηεο πγείαο θαη ηεο αζθάιεηαο ζην ρψξν ηεο εξγαζίαο, ηελ θαηάιιειε νξγάλσζε θαη θαηαλνκή ηεο εξγαζίαο θαη ηέινο, ηελ εθαξκνγή αληηθεηκεληθψλ θξηηεξίσλ θαη νξζψλ πνιηηηθψλ γηα ηελ έμνδν ησλ εξγαδνκέλσλ απφ ηελ αγνξά εξγαζίαο θαη ηε ζπληαμηνδφηεζε. Οη εξγαδφκελνη, θαη θπξίσο νη ειηθησκέλνη, ζα πξέπεη λα αμηνινγνχλ ηηο αλάγθεο ηνπο γηα εθπαίδεπζε θαη θαηάξηηζε θαη λα ηηο γλσζηνπνηνχλ ζηε δηνίθεζε. Οθείινπλ, επίζεο, λα επσθεινχληαη απφ ηηο επθαηξίεο γηα θαηάξηηζε θαη δηα βίνπ κάζεζε πνπ ηνπο παξέρνληαη, λα θξνληίδνπλ γηα ηε δηαηήξεζε ηεο παξαγσγηθφηεηάο ηνπο θαη λα ζπκκεηέρνπλ ελεξγά ζην ζρεδηαζκφ θαη ηελ πινπνίεζε πξνγξακκάησλ πνπ ηνπο αθνξνχλ. Θα πξέπεη, ηέινο, λα εμνηθεηψλνληαη κε ηελ ηδέα ηεο παξάηαζεο ηνπ εξγαζηαθνχ ηνπο βίνπ θαη λα θξνληίδνπλ ψζηε ε ειηθία ηνπο λα κελ απνηειεί εκπφδην ζε απηφ. Οη κε θπβεξλεηηθέο νξγαλψζεηο (ΜΚΟ) κπνξνχλ λα ζπλεηζθέξνπλ ζεκαληηθά κέζα απφ πξνγξάκκαηα θαηάξηηζεο γηα ειηθησκέλνπο εξγαδνκέλνπο, εθζηξαηείεο ελεκέξσζεο, πξσηνβνπιίεο γηα ηελ πξνζηαζία ηεο πγείαο ησλ εξγαδνκέλσλ θαη κέζα απφ ηε δεκηνπξγία ζέζεσλ εξγαζίαο γηα κεγαιχηεξνπο ζε ειηθία αλέξγνπο, άλδξεο θαη γπλαίθεο. εκαληηθή ελίζρπζε ζην έξγν ησλ ΜΚΟ κπνξεί λα απνηειέζεη ε ρξεκαηνδφηεζε ησλ δνθηκαζηηθψλ πξνγξακκάησλ ηνπο θαη ησλ πξσηνβνπιηψλ ηνπο απφ ηηο εζληθέο θπβεξλήζεηο. Σέινο, ε Δ.Δ. νθείιεη λα ζπλερίζεη λα πξνσζεί θαη λα ζηεξίδεη πξσηνβνπιίεο θαη πνιηηηθέο πνπ ζηνρεχνπλ ζηελ ελεξγφ γήξαλζε, λα ελζαξξχλεη ηε κεηαθνξά γλψζεσλ θαη ηελ αληαιιαγή εκπεηξηψλ γηα ηε ζρέζε κεηαμχ ειηθίαο θαη απαζρφιεζεο θαη ηελ εθαξκνγή θαιψλ πξαθηηθψλ, λα ζρεδηάζεη θαη λα πξνσζήζεη ηελ πινπνίεζε νινθιεξσκέλεο πνιηηηθήο γηα ηελ ελεξγφ γήξαλζε, λα ζέζεη ην ζέκα ηεο γήξαλζεο ζαλ πξνηεξαηφηεηα ζηελ επξσπατθή αηδέληα θαη λα ζρεδηάζεη εηδηθέο δξάζεηο πνπ λα ζηνρεχνπλ ζηνπο ειηθησκέλνπο, λα εθαξκφζεη ε ίδηα ζηηο δνκέο ηεο θαη ηα ζεζκηθά ηεο φξγαλα πνιηηηθέο ελεξγνχο γήξαλζεο θαη ηέινο, λα θέξεη ζε δηάινγν ηνπο επξσπαίνπο θνηλσληθνχο εηαίξνπο κε ζηφρν ηε δηακφξθσζε θαη εθαξκνγή ζπλεθηηθήο θαη νινθιεξσκέλεο πνιηηηθήο γηα ηε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο θαη ηελ αληηκεηψπηζε ηνπ θαηλνκέλνπ ηεο γήξαλζεο. 108

110 Αλαθεθαιαηψλνληαο, ε ελεξγφο γήξαλζε θαη ε δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο είλαη ζπγρξφλσο ζπιινγηθή θαη αηνκηθή επζχλε θαη αθνξά φινπο φζνπο εκπιέθνληαη ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη ζε φια ηα επίπεδα. Η επηηπρήο δηαρείξηζε ηεο ειηθίαο θαη ε άξζε ησλ θσιπκάησλ γηα ηελ απαζρφιεζε ησλ ειηθησκέλσλ εξγαδνκέλσλ πξνυπνζέηνπλ θαιή γλψζε ηνπ παξάγνληα ειηθία απφ φινπο φζνπο εκπιέθνληαη ζηνλ ζρεδηαζκφ θαη ηελ εθαξκνγή ησλ δηαθφξσλ πνιηηηθψλ, πξνζεθηηθφ ζρεδηαζκφ θαη εθαξκνγή πνπ ζα απνζθνπεί ζηελ θάιπςε ησλ πξαγκαηηθψλ αλαγθψλ ησλ εξγαδνκέλσλ, βειηίσζε ησλ εξγαζηαθψλ ζπλζεθψλ, ζπλεξγαζία κεηαμχ φισλ ησλ εκπιεθνκέλσλ κεξψλ, δηαξθή επηθνηλσλία θαη παξαθνινχζεζε ηεο πνξείαο ησλ δξάζεσλ πνπ επηρεηξνχληαη θαη, ηέινο, αμηνιφγεζε θαη έιεγρν ησλ απνηειεζκάησλ, ψζηε λα δηαζθαιηζζεί φηη επηηπγράλνληαη νη ζηφρνη πνπ έρνπλ ηεζεί. Δάλ ε Δ.Δ. θαη ηα θξάηε-κέιε ηεο επηζπκνχλ, ηα επφκελα ρξφληα, λα είλαη ζε ζέζε λα αληηκεησπίζνπλ ηηο αιιαγέο θαη ηηο πξνθιήζεηο πνπ ζα δεκηνπξγεζνχλ - ιφγσ ηεο γήξαλζεο - ζηελ αγνξά εξγαζίαο, ζηελ απαζρφιεζε, ζηελ παξαγσγηθφηεηα, ζηελ νηθνλνκία θαη ηα ζπζηήκαηα θνηλσληθήο πξνζηαζίαο, ζα πξέπεη λα ζπλεηδεηνπνηήζνπλ ηελ αλάγθε γηα ελεξγφ αληηκεηψπηζε ησλ πξνθιήζεσλ πνπ ζέηεη ε γήξαλζε, λα εθαξκφζνπλ κηα ζπλεθηηθή, ζηνρεπκέλε, κεζνδηθή θαη νινθιεξσκέλε πνιηηηθή θαη λα δεκηνπξγήζνπλ κηα θνηλσλία γηα φιεο ηηο ειηθίεο, ρσξίο ειηθηαθέο δηαθξίζεηο θαη θνηλσληθφ απνθιεηζκφ. 109

111 9. ΒΗΒΛΗΟΓΡΑΦΗΑ ΔΛΛΗΝΙΚΗ: Anderson R. (2001), «Δξγαζηαθά κέηξα γηα ηελ βειηίσζε ησλ επθαηξηψλ απαζρφιεζεο ηνπ εξγαηηθνχ δπλακηθνχ πνπ βξίζθεηαη ζε γήξαλζε» ζην «Γεκνγξαθηθή γήξαλζε, Αγνξά εξγαζίαο θαη Κνηλσληθή πξνζηαζία: Σάζεηο, Πξνθιήζεηο θαη Πνιηηηθέο» επηκ. Κηθίιηαο Η., Μπάγθαβνο Υ., Σήληνο Π. θαη Υιέηζνο Μ., Δ.Ι.Δ., Αζήλα, Δθδ. άθθνπια, Διιεληθφ Πξφγξακκα Μεηαξξχζκηζεο γηα ηελ Αλάπηπμε θαη ηελ Απαζρφιεζε Διιεληθφ ρέδην Γξάζεο γηα ηελ Απαζρφιεζε Διιεληθφ ρέδην Γξάζεο γηα ηελ Απαζρφιεζε Διιεληθφ ρέδην Γξάζεο γηα ηελ Απαζρφιεζε Διιεληθφ ρέδην Γξάζεο γηα ηελ Απαζρφιεζε Διιεληθφ ρέδην Γξάζεο γηα ηελ Απαζρφιεζε Διιεληθφ ρέδην Γξάζεο γηα ηελ Κνηλσληθή Δλζσκάησζε (2005) ΙΝΔ-ΓΔΔ/ΑΓΔΓΤ (2006), «Η ειιεληθή νηθνλνκία θαη ε απαζρφιεζε», Δηήζηα Έθζεζε. Κηθίιηαο Η., Μπάγθαβνο Υ., Σήληνο Π. θαη Υιέηζνο Μ. (2001), «Γήξαλζε ηνπ πιεζπζκνχ θαη θνηλσληθή πξνζηαζία» ζην «Γεκνγξαθηθή γήξαλζε, Αγνξά εξγαζίαο θαη Κνηλσληθή πξνζηαζία: Σάζεηο, Πξνθιήζεηο θαη Πνιηηηθέο» επηκ. Κηθίιηαο Η., Μπάγθαβνο Υ., Σήληνο Π. θαη Υιέηζνο Μ., Δ.Ι.Δ., Αζήλα, Δθδ. άθθνπια, Coomans G. (2001), «Ο ξφινο ησλ γπλαηθψλ ζηελ αγνξά εξγαζίαο ζηηο θνηλσλίεο πνπ βξίζθνληαη ζε γήξαλζε» ζην «Γεκνγξαθηθή γήξαλζε, Αγνξά εξγαζίαο θαη Κνηλσληθή πξνζηαζία: Σάζεηο, Πξνθιήζεηο θαη Πνιηηηθέο» επηκ. Κηθίιηαο Η., Μπάγθαβνο Υ., Σήληνο Π. θαη Υιέηζνο Μ., Δ.Ι.Δ., Αζήλα, Δθδ. άθθνπια, Coomans G. (2003), «Πξννπηηθέο παξνρήο πνζνηηθήο θαη πνηνηηθήο εξγαζίαο ζηε δηεπξπκέλε Δπξψπε», Δπξσπατθφ πλέδξην 2003: «Σν κέιινλ ηεο εξγαζίαο», Πξαθηηθά. Κνηδακάλεο Β. (1996), «Γεκνγξαθηθή θαη θνηλσληθή γήξαλζε: Μχζνη θαη πξαγκαηηθφηεηα», ζην «Γήξαλζε θαη θνηλσλία: Πξαθηηθά Παλειιήληνπ 110

112 πλεδξίνπ ΔΚΚΔ, 1996, επηκ. Κνηδακάλεο Β., Μαξάηνπ-Αιηπξαληή Λ., Σεπέξνγινπ Α. θαη Σδψξηδνπνχινπ Μ. Κνηδακάλεο Β. (2000), «Οη δεκνγξαθηθέο εμειίμεηο θαηά ηε κεηαπνιεκηθή πεξίνδν ζηηο ρψξεο ηεο Αλαηνιηθήο Δπξψπεο θαη ζηελ Διιάδα: κηα πξψηε πξνζέγγηζε», ΔΚΚΔ, Αζήλα Κνηδακάλεο Β. (2002), «Γεκνγξαθηθέο εμειίμεηο θαη πξννπηηθέο ζηελ Ν.Α. Δπξψπε», Δπηζεψξεζε Κνηλσληθψλ Δξεπλψλ, , 2002, ζει Κνηδακάλεο Β. (2004), «Γεκνγξαθηθέο εμειίμεηο θαη πξννπηηθέο ζηελ ΝΑ Δπξψπε», ζην «Νέν δεκνγξαθηθφ ηνπίν ηνπ 21 νπ αηψλα: Δμειίμεηο, Δπηπηψζεηο, Πνιηηηθέο», επηκ. Μπάγθαβνο Υ. θαη Μσπζίδεο Α., εθδ. Gutenberg: Αζήλα, Λχηξαο, Α. (2000), «Κνηλσλία θαη εξγαζία. Ο ξφινο ησλ θνηλσληθψλ ηάμεσλ», Αζήλα, Δθδ. Παπαδήζε. Μπάγθαβνο Υ. (2001), «Η ζεκαζία ηεο αβεβαηφηεηαο/βεβαηφηεηαο ησλ πξννπηηθψλ ηνπ πιεζπζκνχ γηα ηελ αγνξά εξγαζίαο θαη ηελ θνηλσληθή αζθάιηζε» ζην «Γεκνγξαθηθή γήξαλζε, Αγνξά εξγαζίαο θαη Κνηλσληθή πξνζηαζία: Σάζεηο, Πξνθιήζεηο θαη Πνιηηηθέο» επηκ. Κηθίιηαο Η., Μπάγθαβνο Υ., Σήληνο Π. θαη Υιέηζνο Μ., Δ.Ι.Δ., Αζήλα, Δθδ. άθθνπια, Μπάγθαβνο Υ. (2001), «Πιεζπζκηαθέο κεηαβνιέο, αγνξά εξγαζίαο θαη θνηλσληθή αζθάιηζε, Φάθεινο ζεκεηψζεσλ, Κνηλσληθή Πνιηηηθή θαη Κνηλσληθή Αλζξσπνινγία, Πάληεηνο, Αζήλα, Μπάγθαβνο Υ. (2001), «Γεκνγξαθία ηεο ζχγρξνλεο Διιάδαο», Φάθεινο ζεκεηψζεσλ, Κνηλσληθή Πνιηηηθή θαη Κνηλσληθή Αλζξσπνινγία, Πάληεηνο, Αζήλα, Μπάγθαβνο Υ. θαη Παπαδνπνχινπ Γ. (2003), «Μεηαλαζηεπηηθέο ηάζεηο θαη επξσπατθή κεηαλαζηεπηηθή πνιηηηθή», Αζήλα, Μειέηεο (15), ΙΝΔ/ΓΔΔ-ΑΓΔΓΤ. Μπάγθαβνο Υ. (2003), «Γεκνγξαθηθέο κεηαβνιέο, αγνξά εξγαζίαο θαη ζπληάμεηο ζηελ Διιάδα θαη ηελ Δπξσπατθή Έλσζε», Αζήλα: Gutenberg. Μπαινχξδνο Γ. θαη Σδσξηδνπνχινπ Μ. (1996), «Ηιηθησκέλνη, θηψρεηα θαη θνηλσληθφο απνθιεηζκφο», ζην «Γήξαλζε θαη θνηλσλία: Πξαθηηθά Παλειιήληνπ πλεδξίνπ ΔΚΚΔ, 1996, επηκ. Κνηδακάλεο Β., Μαξάηνπ-Αιηπξαληή Λ., Σεπέξνγινπ Α. θαη Σδψξηδνπνχινπ Μ. Μπαινχξδνο Γ. (1997), «Γεκνγξαθηθή κεηάβαζε θαη δεκνγξαθηθφ πξφβιεκα ηεο Διιάδαο: Θεσξεηηθή θαη κεζνδνινγηθνί πξνβιεκαηηζκνί», Δπηζεψξεζε Κνηλσληθψλ Δξεπλψλ, 94, 1997, ζει

113 ΠΑΔΠ Α.Δ. (2005), «Δπεηεξίδα Αγνξάο Δξγαζίαο: Πεξηθέξεηεο θαη Ννκνί», Αζήλα. Ρνκπφιεο. (2003), «Γεκνγξαθηθή γήξαλζε, Απαζρφιεζε, Μεηαλάζηεπζε θαη Κνηλσληθή Πξνζηαζία», Δπξσπατθφ πλέδξην 2003: «Σν κέιινλ ηεο εξγαζίαο», Πξαθηηθά. ηαχξνπ. (2001), «Γεκνγξαθηθέο εμειίμεηο ζηελ Δπξσπατθή Έλσζε θαη ν ξφινο ηεο δηα βίνπ κάζεζεο ζηελ εθπαίδεπζε θαη θαηάξηηζε ηνπ αλζξψπηλνπ δπλακηθνχ» ζην «Γεκνγξαθηθή γήξαλζε, Αγνξά εξγαζίαο θαη Κνηλσληθή πξνζηαζία: Σάζεηο, Πξνθιήζεηο θαη Πνιηηηθέο» επηκ. Κηθίιηαο Η., Μπάγθαβνο Υ., Σήληνο Π. θαη Υιέηζνο Μ., Δ.Ι.Δ., Αζήλα, Δθδ. άθθνπια, Σαπεηλφο Γ. (2001), «Η αληαπφθξηζε ηεο πνιηηηθήο ζηε γήξαλζε θαη ηε κείσζε ηνπ πιεζπζκνχ» ζην «Γεκνγξαθηθή γήξαλζε, Αγνξά εξγαζίαο θαη Κνηλσληθή πξνζηαζία: Σάζεηο, Πξνθιήζεηο θαη Πνιηηηθέο» επηκ. Κηθίιηαο Η., Μπάγθαβνο Υ., Σήληνο Π. θαη Υιέηζνο Μ., Δ.Ι.Δ., Αζήλα, Δθδ. άθθνπια, Σζίκπνο Κ. (2004), «Η κεηαλαζηεπηηθή εηζξνή σο παξάγνληαο επηβξάδπλζεο ηεο δεκνγξαθηθήο γήξαλζεο» ζην «Σν λέν δεκνγξαθηθφ ηνπίν ηνπ 21 νπ αηψλα: εμειίμεηο, επηπηψζεηο, πνιηηηθέο», επηκ. Μπάγθαβνο Υ. θαη Μσπζίδεο Α., Αζήλα, 2004, εθδ.: Gutenberg. ηνθφξνο Υ., Πνξηνθαιάθεο Α. θαη Πνιπθξέηε Μ-Υ. (2006), «Σεχρνο βηβιηνγξαθηθήο κειέηεο αλαθνξηθά κε ηε δηαρείξηζε ηεο ελεξγνχ γεξάλζεσο», ζηα πιαίζηα ηεο δξάζεο «Οξγάλσζε ηεο εξγαζίαο θαη δηαρείξηζε ηεο ελεξγνχο γήξαλζεο απφ ηηο επηρεηξήζεηο ζηνλ πξσηνγελή, δεπηεξνγελή θαη ηξηηνγελή ηνκέα. Δπάζη 1: Μελέηη ανάλςζηρ ηηρ ςθιζηάμενηρ καηάζηαζηρ ζηον ηομέα ηηρ διασείπιζηρ ηηρ ηλικιακήρ διάπθπωζηρ ηος ανθπώπινος δςναμικού ζηον ππωηογενή, δεςηεπογενή και ηπιηογενή ηομέα», ΙΟΒΔ, Μάξηηνο Φσηάθεο Κ. (2001), «Η δεκνγξαθηθή γήξαλζε θαη θνηλσλία ηεο γλψζεο: Δπηπηψζεηο ζηελ αγνξά εξγαζίαο θαη ηηο ζπληάμεηο» ζην «Γεκνγξαθηθή γήξαλζε, Αγνξά εξγαζίαο θαη Κνηλσληθή πξνζηαζία: Σάζεηο, Πξνθιήζεηο θαη Πνιηηηθέο» επηκ. Κηθίιηαο Η., Μπάγθαβνο Υ., Σήληνο Π. θαη Υιέηζνο Μ., Δ.Ι.Δ., Αζήλα, Δθδ. άθθνπια, Υιέηζνο Μ. (2001), «Πνιηηηθέο απαζρφιεζεο ζε ζπλζήθεο δεκνγξαθηθήο γήξαλζεο: Η πεξίπησζε ηεο Διιάδαο» ζην «Γεκνγξαθηθή γήξαλζε, Αγνξά εξγαζίαο θαη Κνηλσληθή πξνζηαζία: Σάζεηο, Πξνθιήζεηο θαη Πνιηηηθέο» επηκ. 112

114 Κηθίιηαο Η., Μπάγθαβνο Υ., Σήληνο Π. θαη Υιέηζνο Μ., Δ.Ι.Δ., Αζήλα, Δθδ. άθθνπια, Φαθηφιαο Ρνο. (1996), «Απνδνηηθφηεηα ζηελ εξγαζία θαη αχμεζε ηεο ειηθίαο», ζην «Γήξαλζε θαη θνηλσλία: Πξαθηηθά Παλειιήληνπ πλεδξίνπ ΔΚΚΔ, 1996, επηκ. Κνηδακάλεο Β., Μαξάηνπ-Αιηπξαληή Λ., Σεπέξνγινπ Α. θαη Σδψξηδνπνχινπ Μ. ΞΔΝΟΓΛΩΗ: Auer P. and Fortuny M. (2000), Ageing of the labour force in OECD countries: Economic and social consequences, ILO, Employment Working Paper No. 2000/2. Beaudry, P. and F. Collard. (2003), Recent technological and economic change among industrialized countries: insights from population growth. Scandinavian Journal of Economics, 105 (3), pp Carone G., Costello D., Guardia N.D., Mourre G., Przywara B. and Salomaki A. (2005), The economic impact of ageing populations in the EU 25 Member States, European Commission, Directorate-General for Economic and Financial Affairs, Economic Papers No 236, Brussels. Carone G. (2005), Long term labour force projections for the 25 EU Member States: A set of data for assessing the economic impact of ageing, European Commission, DG for Economic and Social Affairs, EP No 235. Casey, B and Laczko, F. (1989), Early retired or long-term unemployed, Work, Employment and Society, 3(4), CEDEFOP (2005), Vocational education and training: A key to a better future, CEDEFOP s medium-term priorities for , Greece, Coomans G. (1999), Demographic and Social Trends Issue Paper: Europe s Changing Demography, Constraints and Bottlenecks, Seville, IPTS, TECS- Futures Programme, No Series 8. Coomans G. (2000), People in Europe. Demographic change: The regional dimension. Trends and policy issues, European Commission Ageing Policy, DGV, Eurostat. 113

115 Coomans G. (2001), Senior citizens on the job, European Commission, Research Infocenter, Coomans G. (2002), Labour Supply in European Context: demographic determinants and competence issues, European Conference on employment issues in the care of children and older people living at home, Sheffield Hallam University, June Coppel J., Dumont J-C. and Visco I. (2001), Trends in immigration and economic consequences, OECD, Economic Department Working Papers No Council of the European Union (2002), Joint Report from the Commission and the Council: Report requested by the Stockholm European Council Increasing labour-force participation and promoting active-ageing, 6707/02. Cutler, D.M., J.M. Poterba, L.M. Sheiner and L.H. Summers (1990), An ageing society: opportunity or challenge? Brookings Papers on Economic Activity 1, pp Dalgaard, D.-J. and Kreiner C.T. (2001), Is declining productivity inevitable?, Journal of Economic Growth, 6, pp Drury, E. (1993), Age discrimination against older workers in the European Community, London, Eurolink Age. Duval R. (2003), Retirement behaviour in OECD countries: impact of old-age pension schemes and other social transfer programmes, OECD Economic Studies, No 37, 2003/2. Economic Policy Committee and European Commission: Economic and Financial Affairs Directorate General, Impact of ageing populations on public spending: on pensions, health and long-term care, education and unemployment benefits for the elderly, ECFIN/EPC(2006)REP/238 final, Brussels, 6 February European Commission (1999), Towards a Europe for All Ages: Promoting Prosperity and Intergenerational Solidarity, Communication from the Commission COM (1999) 221 final, Brussels. European Commission (2002), Europe s response to world ageing promoting economic and social progress in an ageing world. A contribution of the European Commission to the 2 nd World Assembly on Ageing, Communication from the Commission to the Council and the European Parliament, COM (2002) 143 final, Brussels. 114

116 European Commission (2003), Mid-term Review of the Social Policy Agenda. European Commission (2003), Employment in Europe 2003: Recent trends and prospects, Employment and Social Affairs, D.G. European Commission, Employment in Europe, European Commission (2004), Increasing Employment of older workers and delaying the exit from the labor market, COM (2004) 146 final, Brussels. European Commission, Employment in Europe, European Commission (2004): Report on the implementation of the Commission s action-plan on skills and mobility. European Commission (2004), Green Paper An EU approach to managing economic migration, COM (2004) 811 final. European Commission (2005), The Hague Programme: Ten priorities for the next five years. The Partnership for European renewal in the field of Freedom, Security and Justice, Communication from the Commission to the Council and the European Parliament, COM (2005)184 final. European Commission, Employment in Europe, European Commission (2005), Green Paper Confronting demographic change: a new solidarity between the generations, COM (2005) 94 final, Brussels. European Commission (2006), Annual Report 2005, EFILWC, Dublin. European Commission and Eurostat (2006), European Social Statistics: Labour market policy, expenditure and participants, Data 2004, 2006 edition. European Foundation (2004), Population data for 24 E.U. countries, PAU-DB and UNESE. European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions (2005), Ageing and Work in Europe, Report, Dublin. European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions (2006), Changing Europe: Better work, better life, Annual report 2005 of the four-year work programme. European Foundation (2006), Report from the Commission to the Council, the European Parliament, the European Economic and Social Committee and the Regional Committee on equal opportunities between women and men, COM(2006)71, final. European Industrial Relations Observatory (1999), Commission publishes its strategy for a Europe for all ages. 115

117 European Industrial Relations Observatory (EIRO) 2001, Progressive retirement in Europe. European Monitoring Centre on Change (EMCC) 2004, Inclusion of ageing workers: Four company case examples, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions (EFILWC), Dublin. Eurostat (2006), Key figures on Europe: Statistical Pocket Book 2006, Luxemburg, Office for Official Publications of the European Communities, Eurostat (2006), European Social Statistics: Labor market policy, Expenditure and participants, Luxemburg, Office for Official Publications of the European Communities, Feyrer, J.D. (2004), Demographics and productivity, Mimeo, Dartmouth College. Fortuny M., Nesporova A. and Popova N. (2003), Employment promotion policies for older workers in the EU accession countries, the Russian Federation and Ukraine, ILO, Employment Working Paper No 2003/50. Fotakis, C. (2003), Demographic Ageing, Migration and the Challenge for Labor Market and Pensions, OECD: The Economic and Social Aspects of Migration, Brussels, 22 January ILO (2002), An inclusive society for an ageing population: The employment and social protection challenge, paper contributed by the ILO to the Second World Assembly on Ageing, Madrid, 8-12 April ILO (2003), Promoting decent work for an ageing population: Actors, partners and corporate social responsibility, Background paper contributed by the ILO to the G8 High Level Meeting on employment, Paris, May Lindh, T. and B. Malmberg Age structure effects and growth in the OECD, , Journal of Population Economics, 12 (3), pp Malmberg, B. (1994), Age structure effects on economic growth - Swedish evidence. Scandinavian Economic History Review 42, pp Martins J-O., Gonand F., Antolin P., Maisonneuve C. and Yeol Yoa (2005), The impact of ageing on demand, factor markets and growth, OECD, ECO/WKP(2005)7. Mayhew K. and Rijkers B. (2004), How to improve the human capital of older workers or the sad tale of the magic bullet?, Joint OC-OECD Seminar on Human Capital and Labour Performance, Brussels, 8 December

118 Naegele (1999), Active strategies for an ageing workforce, Conference Report, Turku, August 1999, Luxembourg: Office for Official Publications of the European Communities, Naegele and Walker (2000), Ageing in employment: A proposal for a European Code of Good Practice, London, Eurolink Age. Naegele G. (2003), A new organization of time over working life, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, Dublin. Naegele G. and Walker A. (2006), A guide to good practice in age management, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, Dublin. Nishimura, K.G., K. Minetaki, M. Shirai and F. Kurokawa. (2002), Effects of information technology and aging work force on labour demand and technological progress in Japanese industries: Discussion Paper CIRJE-F-145, Faculty of Economics: University of Tokyo. OECD (2003), Employment Outlook 2003: Towards more and better jobs. OECD (2003), Countries face slow growth and escalating welfare bills, unless older workers remain active. OECD (2005), Labour force statistics: OECD (2005), Ageing populations: High time for action, Background paper prepared by the OECD Secreteriat for the meeting of G8 Employment and Labour Ministers, London, March OECD (2006), Ageing and Employment policies: Live longer, Work longer, Report. Soumeli E. and Kollias G. (2003), Institutional relations and the aging workforce: measures to combat age discrimination in employment: the case of Greece, INE/GSEE-ADEDY. Spidla V. (2005), Age management in companies in Europe, EFILWC, Dublin. Taylor P. (2005), Health and employability of older workers, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, Dublin. Taylor, P. (2006), Developments in employment initiatives for an ageing workforce, Dublin, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions. 117

119 Testa R-M. (2000), United Nations Expert Group Meeting on policy responses to population ageing and population decline, UN Population Division, UN/POP/PRA/2000/8, New York. Transnational Exchange for Active Ageing, Draft National Report-Greece-March 2006, Institute of Labour/GSEE, ANCE. United Nations (2000), Population Division, Department of Economic and Social Affairs, United Nations Secretariat, Replacement Migration: Is it A Solution to Declining and Ageing Populations?, New York. United Nations (2003), World population in 2300 : highlights, Department of Economic and Social Affairs, Population Division, ESA/P/WP/87, 9 December 2003, New York. United Nations, World Population Prospects: The 2004 Revision. Vienna Institute of Demography (Austrian Academy of Sciences) and Institute for future studies (Stockholm, Sweden) 2004, The impact of population ageing on innovation and productivity growth in Europe. Visco I. (2000), Welfare systems, ageing and work: an OECD perspective. Visco I. (2001), The fiscal implications of ageing population in OECD countries, Oxford Centre on Population Ageing, Pensions Symposium, 7 June Visco I. (2001), Ageing Population: Economic Issues and Policy Challenges, Economic Policy for Ageing Societies, Kiel Week Conference. Walker A. (1997), Combating age barriers in employment, European Research Report, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, Dublin Walker A. (1998), Managing an ageing workforce: a guide to good practice, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, Dublin. Walker A. and Taylor P. (1998), Combating age barriers in employment: a European portfolio of good practice, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, Dublin. Walker A. (1999), The policy implications of population ageing, Singapore Conference on ageing, Singapore

120 Walker A. (2000), Combating age barriers in employment, Brief review of the European Research, European Foundation for the Improvement of Living and Working Conditions, Dublin. Walker A. (2001), Towards active ageing in the European Union, Millennium Project Workshop Towards Active Ageing in the 21 st Century, The Japan Institute of Labour, Tokyo th November, Walker A. (2005), The emergence of age management in Europe, International Journal of Organisational Behaviour, Vol. 10 (1), Wim Kok (2003), Jobs, jobs, jobs Creating more Employment in Europe, Report of the Employment Taskforce chaired by Wim Kok. ΗΛΔΚΣΡΟΝΙΚΔ ΓΙΔΤΘΤΝΔΙ: OECD: European Union: Eurostat: International Labour Organization : European Foundation: United Nations: United Nations: Economic Commission for Europe: International Institute on Ageing: Council of Europe: Social Science Research Network: Institute for the Study of Labour: 119

121 9. ΠΑΡΑΡΣΖΜΑ 120

122 Γηάγξακκα 9.1. Οη ππξακίδεο ησλ ειηθηώλ γηα έηε 2004, 2025 θαη 2050 ζηελ Δ.Δ.-25 (ν πιεζπζκόο ζε ρηιηάδεο) 121

123 Πίλαθαο 9.1. Βαζκόο εμάξηεζεο ησλ ειηθησκέλσλ αηόκσλ ζηελ Δ.Δ. (πληθςζμόρ ηλικίαρ 65+ εηών ωρ ποζοζηό ηος πληθςζμού εηών) Γηάγξακκα 9.2. Βαζκόο εμάξηεζεο ησλ ειηθησκέλσλ αηόκσλ-ζπγθξηηηθή παξνπζίαζε 122

124 Γηάγξακκα 9.3. Μέζνο όξνο ειηθίαο ηνπ εξγαηηθνύ δπλακηθνύ, (ζε έηε) Γηάγξακκα 9.4. Αλακελόκελα εηήζηα επίπεδα αλάπηπμεο ζηελ Δ.Δ.-15 θαη ζηελ Δ.Δ.-10 θαη νη αηηηνινγηθνί ηνπο παξάγνληεο (απαζρόιεζε/παξαγσγηθόηεηα) 123

125 Γηάγξακκα 9.5. Δπίπεδα απαζρόιεζεο θαη ζύλνιν εβδνκαδηαίνπ εξγάζηκνπ ρξόλνπ γηα άλδξεο θαη γπλαίθεο ειηθίαο εηώλ, ζε ζπλάξηεζε κε ην αλ έρνπλ ή όρη παηδηά θάησ ησλ 12 εηώλ

126 Γηάγξακκα 9.6. Αιιαγή ζηα επίπεδα απαζρόιεζεο ησλ αηόκσλ ειηθίαο εηώλ ηελ πεξίνδν Γηάγξακκα 9.7. Δπίπεδα απαζρόιεζεο ησλ αηόκσλ ειηθίαο εηώλ αλάινγα κε ην θύιν,

127 Πίλαθαο 9.2. Δπίπεδα απαζρόιεζεο αλά ειηθηαθή νκάδα ζηελ Δ.Δ.-25,

128 Γηάγξακκα 9.8. πλνιηθό επίπεδν απαζρόιεζεο ζηα θξάηε-κέιε ηεο Δ.Δ. ην 2000 θαη ην 2004 Γηάγξακκα 9.9. Δπίπεδα απαζρόιεζεο ησλ γπλαηθώλ ζηα θξάηε-κέιε ηεο Δ.Δ. ην 2000 θαη ην

129 Γηάγξακκα Δπίπεδα απαζρόιεζεο ησλ εξγαδνκέλσλ κεγαιύηεξεο ειηθίαο ζηα θξάηε-κέιε ηεο Δ.Δ. ην 2000 θαη ην 2004 Γηάγξακκα 9.11 Η κεξηθή απαζρόιεζε ζε ζπλάξηεζε κε ην θύιν ζηελ Δ.Δ.,

130 Γηάγξακκα Αιιαγή ζην επίπεδν απαζρόιεζεο ησλ αηόκσλ κεγαιύηεξεο ειηθίαο (55-64 εηώλ)θαη ζηνλ πιεζπζκό εξγάζηκεο ειηθίαο (15-64 εηώλ) Γηάγξακκα Αιιαγή ζην επίπεδν απαζρόιεζεο ησλ λεαξώλ αηόκσλ(15-24 εηώλ) θαη ζηνλ πιεζπζκό εξγάζηκεο ειηθίαο (15-64 εηώλ) 129

131 Πίλαθαο 9.3. Μέζε ειηθία εμόδνπ από ηελ αγνξά εξγαζίαο