ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΤΙΜΗΣ

Transcript

1 ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟ ΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΣΧΟΛΗ ΝΟΜΙΚΩΝ, ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΜΗΜΑ ΝΟΜΙΚΗΣ ΜΑΘΗΜΑ: ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΗΜΟΣΙΟΥ ΙΚΑΙΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΑΝ ΡΕΑΣ Γ. ΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΣ ΘΕΜΑ: ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΤΙΜΗΣ ΓΕΩΡΓΗΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ Α.Μ.: ΤΗΛ.: ΑΘΗΝΑ 2007

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Α) Εισαγωγή, ιάγραµµα Εργασίας... 1 Β) Η τιµή ως συνταγµατικό δικαίωµα (Η έννοια της τιµής)... 2 Γ) Τριτενέργεια, φορείς, Σύγκρουση των Συνταγµατικών ικαιωµάτων... 4 ) Το δικαίωµα στην προσωπικότητα Συνταγµατική Κατοχύρωση... 7 Ε) Η Ελευθερία έκφρασης συνταγµατική κατοχύρωση σύγκρουση µε την προστασία της τιµής... 9 ΣΤ) Η Ελευθερία του Τύπου (Συνταγµατική κατοχύρωση), Περιορισµοί Ζ) Προσβολή της τιµής Η) Άσκηση κριτικής άρθρο 367 ΠΚ ικαιολογηµένο ενδιαφέρον Θ) Μέσα Προστασίας, ικαίωµα Απαντήσεως Ι) ΒΑΣΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Κ) ΠΕΡΙΛΗΨΗ SUMMARY ΚΑ) ΛΗΜΜΑΤΑ ENTRIES ΚΒ) ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΚΓ) ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ... 26

3 3 Α) ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η συγκεκριµένη εργασία έχει σαν θέµα την προστασία της τιµής στο πλαίσιο του Συντάγµατος. Πιο συγκεκριµένα θα συµπεριληφθούν η έννοια της τιµής η αλληλεπίδρασή της µε άλλα θεµελιώδη δικαιώµατα, πιθανές περιπτώσεις προσβολής της και γενικότερα η προστασία της τιµής µε βάση το συνταγµατικό και το ιδιωτικό δίκαιο. ιάγραµµα Εργασίας - Το συνταγµατικό δικαίωµα της τιµής και η έννοιά της. - Αλληλεπίδραση της τιµής µε άλλα συνταγµατικά δικαιώµατα, τριτενέργεια και σύγκρουση δικαιωµάτων. - Ελευθερία έκφρασης, τύπου και περιορισµοί. - Περιπτώσεις προσβολής της τιµής. - Έννοµες συνέπειες προσβολής της τιµής και µέσα προστασίας σύµφωνα µε Σ, ΠΚ, ΑΚ, ΚΠολ. - Νοµοθεσία. - Νοµολογία.

4 4 Β) Η τιµή ως Συνταγµατικό ικαίωµα (Η έννοια της τιµής) Το Ελληνικό Σύνταγµα στο άρθρο 5 2 ορίζει ότι όλοι όσοι βρίσκονται στην Ελληνική Επικράτεια, απολαµβάνουν την απόλυτη προστασία της ζωής, της τιµής και της ελευθερίας τους χωρίς διάκριση εθνικότητας, φυλής, γλώσσας, θρησκευτικών ή πολιτικών πεποιθήσεων. Εξαιρέσεις επιτρέπονται στις περιπτώσεις που προβλέπει το διεθνές δίκαιο. Η τιµή αποτελεί ατοµικό συνταγµατικό δικαίωµα. Συνταγµατικά δικαιώµατα είναι τα παρεχόµενα στα άτοµα και ως µέλη του κοινωνικού συνόλου θεµελιώδη πολιτικά, κοινωνικά και οικονοµικά δικαιώµατα, τα οποία αποτελούν τις κατά την αντίληψη του συντακτικού νοµοθέτη βασικές εξειδικεύσεις της ανθρώπινης αξίας και των οποίων το αµυντικό περιεχόµενο στρέφεται κατά της κρατικής και κάθε άλλης εξουσίας, το προστατευτικό περιεχόµενο στρέφεται µόνο προς το κράτος αξιώνοντας την παροχή βοηθείας για την απόκρουση κάθε απειλής, το δε εξασφαλιστικό, εφόσον αναγνωρίζεται, στρέφεται επίσης προς το κράτος, αξιώνοντας την παροχή των απαραίτητων µέσων για την άσκηση του δικαιώµατος 1. Η έννοια της τιµής που αποτελεί στοιχείο της προσωπικότητας δεν είναι µονοµερής αλλά µπορεί να έχει διάφορες έννοιες. Μπορεί να είναι αφενός η «εξωτερική» τιµή, η οποία ορίζεται ως η παράσταση ή η εικόνα που έχουν οι άνθρωποι γενικά στην κοινωνία για την αξία ενός ορισµένου προσώπου, µε άλλα λόγια η εκτίµηση που απολαµβάνει πραγµατικά στην κοινωνία αυτό το πρόσωπο, το κύρος ή η φήµη του. 1 ηµητρόπουλος Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα, ΓΕΝΙΚΟ ΜΕΡΟΣ, 2005, Αθήνα-Θεσσαλονίκη, σελ. 101.

5 5 Αφετέρου η τιµή µπορεί να έχει την έννοια της αξίας που πραγµατικά έχει ένα άτοµο, η οποία αποκαλείται «εσωτερική» τιµή. Η αξία αυτή είναι δυνατόν να υπάρχει και όταν ο άνθρωπος έχει κακή φήµη ή να είναι µειωµένη και στην περίπτωση που ο άνθρωπος έχει άψογη φήµη 2. Τα δικαστήρια συνήθως απασχολεί η πρώτη έννοια της τιµής (η εξωτερική τιµή, φήµη, υπόλειψη). 2 Σπινέλλης ιονύσιος, Ποινικό ίκαιο, Ειδικό µέρος, Πανεπιστηµιακές Παραδόσεις, Εγκλήµατα κατά της Τιµής, 1982 σελ. 11 επ.

6 6 Γ) Τριτενέργεια, Φορείς, Σύγκρουση των Συνταγµατικών ικαιωµάτων Τίθεται το ζήτηµα εάν αποδέκτες των θεµελιωδών δικαιωµάτων είναι εκτός από τους φορείς της δηµόσιας εξουσίας και οι ιδιώτες ή τρίτοι, δηλαδή τα άτοµα, τα νοµικά πρόσωπα ιδ. ικαίου και άλλες κοινωνικές οµάδες. Με άλλα λόγια ερευνάται εάν τα θεµελιώδη δικαιώµατα έχουν τριτενέργεια (Drittwirkung) ή απόλυτη ενέργεια (absolute Wirkung). Σε περίπτωση καταφατικής λύσεως του ζητήµατος τίθεται το παραπέρα ζήτηµα του τρόπου αναπτύξεως της τριτενέργειας και συγκεκριµένα εάν αυτή είναι άµεση ή έµµεση 3. Εάν γίνει δεκτή η άµεση τριτενέργεια, ορισµένα τουλάχιστον συνταγµατικά δικαιώµατα ισχύουν άµεσα στις ιδιωτικές έννοµες σχέσεις. Σύµφωνα µε την έµµεση τριτενέργεια, τα συνταγµατικά δικαιώµατα διεισδύουν έµµεσα στις ιδιωτικές έννοµες σχέσεις µέσω διόδων όπως είναι οι γενικές ρήτρες και οι αόριστες νοµικές έννοιες 4. Το Ελληνικό Σύνταγµα, µετά την αναθεώρηση του 2001 καθιέρωσε ρητά στο άρθρο 25 1 εδ. γ την τριτενέργεια όλων των θεµελιωδών δικαιωµάτων. Ο αναθεωρητικός νοµοθέτης κατέστησε υποχρεωτική την αρχή της τριτενέργειας. Το Σύνταγµα πλέον δεν είναι ουδέτερο σε οτιδήποτε αφορά τα θεµελιώδη δικαιώµατα (άρα και την τιµή). Η εφαρµογή της πλέον δεν εξαρτάται από τη διακριτική ευχέρεια του δικαστή. Επιπλέον, η τριτενέργεια των θεµελιωδών δικαιωµάτων δεν προϋποθέτει κατ ανάγκη την 3 Ράικος, Συνταγµατικό ίκαιο, Θεµελιώδη δικαιώµατα, 2 ος Τόµος, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2002, σελ Τζ. Ηλιοπούλου-Στράγγα, Η τριτενέργεια των ατοµικών και κοινωνικών δικαιωµάτων, 1990, σελ. 49 επ.

7 7 ύπαρξη σχέσεων εξουσίας µεταξύ των εµπλεκοµένων ιδιωτών και αποτελεί χαρακτηριστικό τόσο των ατοµικών όσο και των κοινωνικών δικαιωµάτων. Από τα παραπάνω συµπεραίνεται αναγκαία ότι και η προστασία της τιµής ως συνταγµατικό θεµελιώδες δικαίωµα εφαρµόζεται και στις σχέσεις µεταξύ ιδιωτών. Φορείς του δικαιώµατος της τιµής είναι όλα τα φυσικά πρόσωπα, δηλαδή όχι µόνο οι υπήκοοι του ελληνικού κράτους αλλά και οι αλλοδαποί που διαµένουν στην ελληνική επικράτεια. Η διάταξη του άρθρου 5 2 Συντάγµατος προστατεύει την τιµή «χωρίς διάκριση εθνικότητας, φυλής, γλώσσας και θρησκευτικών πεποιθήσεων». Άλλωστε, σύµφωνα µε το πρώτο τµήµα της διάταξης, φορείς των οικείων δικαιωµάτων είναι όλοι οι άνθρωποι. Με άλλα λόγια η διάταξη καθιερώνει την αρχή της ίσης µεταχείρισης ηµεδαπών και αλλοδαπών ως προς την προστασία της τιµής. Η καθιέρωση της αρχής αυτής απαγορεύει την παροχή µικρότερης προστασίας για τους αλλοδαπούς σε σύγκριση µε τους ηµεδαπούς. Το δικαίωµα της τιµής κατοχυρώνεται όχι µόνον υπέρ των ανθρώπων που βρίσκονται εντός της Ελληνικής Επικράτειας αλλά και σε χώρους όπως πλοία, αεροπλάνα και πρεσβείες της Ελλάδας στους οποίους αναγνωρίζεται ελληνική κυριαρχία κατά το διεθνές δίκαιο. Όσον αφορά στη σύγκρουση των συνταγµατικών δικαιωµάτων, µε µία πολύ γενική ρήση µπορεί να υποστηριχθεί ότι ανακύπτει κάποια σύγκρουση ανάµεσα στις συνταγµατικά κατοχυρωµένες ατοµικές ελευθερίες. Σύγκρουση θεµελιωδών δικαιωµάτων συντρέχει όταν η άσκηση ενός θεµελιώδους δικαιώµατος ενός προσώπου αποκλείει αναγκαίως εν όλω ή εν

8 8 µέρει τη σύγχρονη άσκηση του ίδιου ή άλλου θεµελιώδους δικαιώµατος άλλου ή άλλων προσώπων. Στις περιπτώσεις που υπάρχει σύγκρουση δικαιωµάτων η αρµόδια αρχή οφείλει να τις αίρει. Η άρση των συγκρούσεων των θεµελιωδών δικαιωµάτων µπορεί να γίνεται µόνο µε τη στάθµιση συµφερόντων. Κατά τη στάθµιση των συµφερόντων προβάλλει βέβαιος έντονα ο κίνδυνος των υποκειµενικών κρίσεων. Ο Α. Μάνεσης θέλοντας να επισηµάνει αυτόν τον κίνδυνο παρατηρεί τα εξής: «Η διακριτική ευχέρεια που έχει σε αυτές τις περιπτώσεις το αρµόδιο κρατικό όργανο πρέπει να ασκείται µε κριτήρια αντικειµενικά και όχι µε βάση αυθαίρετες κατατάξεις και υποκειµενικές εκτιµήσεις ιδεολογικής ή πολιτικής υφής». Αντικειµενικά κριτήρια θεωρούνται µόνον οι διατάξεις του Συντάγµατος. Πρόσφατη απόφαση του Αρείου Πάγου τείνει προς την ιεράρχηση των συνταγµατικών δικαιωµάτων µε πρώτη την ανθρώπινη αξία (α. 2 1 Συντ.), στη συνέχεια την ελευθερία της έκφρασης και επιστήµης (άρθρο 14 Συντ.) και τέλος το δικαίωµα της προσωπικότητας (άρθρο 5 παρ. 1 Συντ.) 5. Όµως ορθότερο είναι όλες οι ατοµικές ελευθερίες να θεωρούνται ισότιµες και να αποκλείεται οποιαδήποτε ιεράρχησή τους από το δικαστή. 5 Α.Π. 13/1999 Ολ., ΤοΣ 1999, 253.

9 9 ) Το δικαίωµα στην προσωπικότητα Συνταγµατική κατοχύρωση Σύµφωνα µε το άρθρο 2 1 Σ, «ο σεβασµός και η προστασία της αξίας του ανθρώπου αποτελούν την πρωταρχική υποχρέωση της πολιτείας». Σύµφωνα µε το άρθρο 5 1 Σ: «Καθένας έχει δικαίωµα να αναπτύσσει ελεύθερα την προσωπικότητά του και να συµµετέχει στην κοινωνική, οικονοµική και πολιτική ζωή της Χώρας, εφόσον δεν προσβάλλει τα δικαιώµατα των άλλων και δεν παραβιάζει το Σύνταγµα ή τα χρηστά ήθη». Ως προσωπικότητα νοείται το «σύνολο των ιδιοτήτων, ικανοτήτων, καταστάσεων που αφενός µεν προκύπτουν από την υπόσταση του ανθρώπου ως ελλόγου και συνειδητού όντος, αφετέρου δε εξατοµικεύουν ένα συγκεκριµένο πρόσωπο» 6. Η προστασία της προσωπικότητας καταλαµβάνει τα εξής αγαθά: την τιµή, αγαθά της ιδιωτικής ζωής και της σφαίρας του απορρήτου, τη σωµατική και ψυχική ακεραιότητα, την υγεία, όπως και στοιχεία εξατοµίκευσης κάθε ατόµου όπως είναι η εικόνα, το όνοµα κ.α. Συνεπώς, το ίδιο το Σύνταγµα κατοχυρώνει και προστατεύει, ενώ ταυτόχρονα οριοθετεί µέσω της τριάδας των περιορισµών του άρθρου 5 1 το δικαίωµα της προσωπικότητας, το οποίο αναγνωρίζει σε κάθε άτοµο. Επιπρόσθετα, στο άρθρο 57 του Αστικού Κώδικα, αναγνωρίζεται το απόλυτο δικαίωµα του κάθε ανθρώπου στην προσωπικότητά του και κατ αυτόν τον τρόπο εξασφαλίζεται η

10 10 προστασία και η προάσπιση της αξίας του ανθρώπου. Το άρθρο 57 Α.Κ. αποτελεί συγκερασµό των συνταγµατικών διατάξεων των άρθρων 2 παρ. 1 και 5 παρ. 1 κατά τρόπο ώστε στο δικαίωµα της προσωπικότητας να περιλαµβάνεται τόσο ο σεβασµός στην αξία του ανθρώπου, που αποτελεί τον απαραβίαστο πυρήνα του δικαιώµατος, όσο και η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητας. 6 Α. Μάνεσης, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Ατοµικές Ελευθερίες, 1982, σελ. 116.

11 11 Ε) Ελευθερία έκφρασης Συνταγµατική κατοχύρωση σύγκρουση µε την προστασία της τιµής Η ελευθερία της έκφρασης (αλλά και του τύπου) θεµελιώνεται στην παρ. 1 του άρθρου 14 του Σ: «καθένας µπορεί να εκφράζει και να διαδίδει προφορικά, γραπτά και δια του τύπου τους στοχασµούς του τηρώντας τους νόµους του Κράτους». Συστατικό στοιχείο της προσωπικότητας του ανθρώπου αλλά και του δηµοκρατικού πολιτεύµατος είναι η ελευθερία έκφρασης. Η ελευθερία έκφρασης περιλαµβάνει το δικαίωµα διαµορφώσεως, κατοχής, εκφράσεως και διαδόσεως (ή όχι) αλλά και της λήψεως µίας γνώµης. Η απαρίθµηση στο Σύνταγµα της προφορικής, γραπτής, και δια του τύπου ελεύθερης έκφρασης είναι ενδεικτική. Στα µέσα έκφρασης πρέπει να προστεθεί η εικόνα (π.χ.: ο πίνακας, το σκίτσο), ή π.χ.: η σιωπηρή έκφραση µε κινήσεις και την εν γένει συµπεριφορά. Ωστόσο, η ελευθερία της έκφρασης υποβάλλεται στην επιφύλαξη του νόµου (άρθρο 14 παρ. 1 Σ). Ιδιαίτερα ζητήµατα θέτει η σύγκρουση της ελευθερίας της γνώµης µε την προστασία της τιµής. Κατ αρχήν η ελευθερία έκφρασης δεν περιλαµβάνει και την ελευθερία εξυβρίσεως. Κατά µείζονα λόγο δεν περιλαµβάνει την ελευθερία της δυσφηµήσεως ή καν της συκοφαντικής δυσφήµησης. Εποµένως η τιµώρηση των εγκληµάτων «κατά της τιµής» από τον Ποινικό Κώδικα (άρθρα 361 επ.) αποτελεί θεµιτό κατ αρχήν περιορισµό της ελευθερίας έκφρασης. Ιδιαίτερη διάσταση έχει πάντως το ζήτηµα της προστασίας της τιµής των δηµοσίων προσώπων. Αν και ο πολιτικός δε στερείται της προστασίας, γενικά της υπόληψής του, ακόµη και

12 12 έξω από το πλαίσιο της ιδιωτικής του ζωής, πάντως πρέπει να επιδεικνύει µεγαλύτερη ανοχή στην κριτική από ότι ο απλός πολίτης, αφού άλλωστε το στοιχείο της αντιπαράθεσης και αντιδικίας χαρακτηρίζει εξ ορισµού την πολιτική. ηµόσια πρόσωπα είναι, κατά µία έννοια, και οι δικαστικοί λειτουργοί, αφού και αυτοί ασκούν πολιτειακή εξουσία και άρα είναι υποχρεωµένοι, µέσα σε ορισµένα όρια, να δέχονται όχι µόνο την επιστηµονική αλλά και τη δηµοσιογραφική (και γενικότερα) κριτική των πράξεών τους. Αξιοσηµείωτη εδώ είναι απόφαση του Ε...Α. που δέχτηκε ότι αντιβαίνει στο άρθρο 10 Ε.Σ..Α. η καταδίκη δηµοσιογράφων σε αποζηµίωση από τα βελγικά δικαστήρια επειδή αυτοί είχαν κατηγορήσει δικαστικούς λειτουργούς για µεροληψία και παράβαση καθήκοντος, σε µια σειρά άρθρων τους. Στην κρίση του Ε...Α. βάρυνε το γεγονός ότι τα κρίσιµα άρθρα περιείχαν σωρεία λεπτοµερών πληροφοριών για την επίδικη υπόθεση, έτσι ώστε κανείς δεν µπορούσε να µεµφθεί τους δηµοσιογράφους ότι δεν εκτέλεσαν ορθά την επαγγελµατική τους αποστολή, έστω και αν τα σχόλιά τους ήταν καυστικά, ενώ η αλήθεια των ισχυρισµών τους δεν αποδείχθηκε.

13 13 ΣΤ) Η Ελευθερία του Τύπου (Συνταγµατική κατοχύρωση) Περιορισµοί Η ελευθερία του τύπου αποτελεί επιµέρους µορφή εκδήλωσης της ελευθερίας της έκφρασης και κατοχυρώνεται τόσο στην παρ. 1 και 2, όσο και στις διατάξεις των παρ. 3 έως 9 του άρθρου 14 του Συντάγµατος. Η έννοια του τύπου ορίζεται ως εξής (άρθρο 1 του Ν. 1092/38): «παν ό,τι εκ τυπογραφίας ή οιουδήποτε άλλου µηχανικού ή χηµικού µέσου παράγεται εις όµοια αντίτυπα και χρησιµεύει εις πολλαπλασιασµό ή διάδοση χειρογράφων, εικόνων, παραστάσεων µετά και άνευ σηµειώσεων ή µουσικών έργων µετά κειµένου ή επεξηγήσεων ή φωτογραφικών πλακών». Σύµφωνα µε τον Σγουρίτσα, Συνταγµατικόν δίκαιον τ. Β τεύχος β, σελ. 73: «Τύπος µε την ευρεία έννοια του όρου είναι κάθε προϊόν µηχανικού, χηµικού, φυσικοχηµικού ή ηλεκτρονικού µέσου ικανού για την παραγωγή µεγάλου αριθµού οµοίων κειµένων, εικόνων, παραστάσεων ή συµβόλων επί χάρτου ή άλλης ύλης. Το άρθρο 14 παρ. 2 εδ. β απαγορεύει τη λογοκρισία και κάθε άλλο προληπτικό µέτρο, προσφέροντας έτσι ακόµα µεγαλύτερη διασφάλιση στην ελευθεροτυπία. Έτσι, δεν είναι δυνατή η κατάσχεση εντύπου που έχει ήδη εκδοθεί ή η απαγόρευση της κυκλοφορίας του, ακόµη και αν εµπεριέχει ανακρίβειες. Ο τύπος καθιερώνεται ως θεσµός απαραίτητος για τη διασφάλιση της διαµάχης ιδεών και συµφερόντων και της δηµοσιότητας του πολιτικού και εν γένει δηµοσίου βίου και συνεπώς ως συστατικού στοιχείου του δηµοκρατικού πολιτεύµατος.

14 14 Όπως ορθά έκρινε ο Άρειος Πάγος, στην Α.Π. 355/65, αστυνοµική διάταξη «δι ης η κυκλοφορία προκηρύξεων και πάσης φύσεως εντύπων εξηρτήθη εκ προηγουµένης αδείας της αστυνοµικής αρχής, αντικειµένη προς την ειρηµένην διάταξιν του άρθρου 14 του Συντάγµατος είναι ανίσχυρος, µη δυναµένη να θεµελιώση ποινικήν ευθύνην». Επιπλέον, στην ελευθερία του τύπου τίθενται κάποιοι περιορισµοί, αφού προκύπτει η ανάγκη προστασίας άλλων έννοµων αγαθών, που επίσης διασφαλίζονται από το Σύνταγµα. Οι περιορισµοί αυτοί µπορεί να είναι γενικοί και ειδικοί. Η ελευθερία του τύπου µπορεί να περιορίζεται, χωρίς όµως να θίγεται ο πυρήνας της. η πρόβλεψη περιορισµών της ελευθερίας του τύπου πρέπει πάντοτε να περιέχεται και να στηρίζεται στο Σύνταγµα. Οι γενικοί περιορισµοί είναι εκείνοι, στους οποίους υπάγεται κάθε έκφραση και διάδοση γνώµης ή πληροφορίας µε οποιονδήποτε τρόπο. Κατά το άρθρο 14 παρ. 1 «Έκαστος δικαιούται να εκφράζει και να διαδίδει δια του τύπου τους στοχασµούς του, τηρώντας τους νόµους του Κράτους». Η ανωτέρω συνταγµατική διάταξη περιέχει µία γενική επιφύλαξη νόµου, µε την έννοια ότι η ελευθερία του τύπου δε σηµαίνει απαλλαγή από τις δεσµεύσεις των γενικών νόµων. ηλαδή η ελευθερία του τύπου δεν περιλαµβάνει και την ελευθερία της δια του τύπου εξύβρισης ή συκοφαντήσεως. Εδώ σχετική είναι η ΑΠ 794/1976 (Ολοµέλεια), ΤοΣ 1977, 173 σχετικά µε την απαγόρευση δηµοσιευµάτων σχετικών µα ανάκριση που αφορά αρξαµένη ποινική δίωξη. Οι γενικοί αυτοί περιορισµοί που θέτουν οι «νόµοι του κράτους» πρέπει να εφαρµόζονται στην συγκεκριµένη περίπτωση µόνο εφόσον είναι αναγκαίοι και πρόσφοροι (αρχή της αναλογικότητας).

15 15 Επιπροσθέτως, περιορισµός στην ελευθερία του τύπου τίθεται και από το απαραβίαστο της ιδιωτικής ζωής. Το έννοµο αγαθό του ιδιωτικού βίου προσβάλλεται κάθε φορά που στοιχεία της ιδιωτικής ή οικογενειακής ζωής κοινοποιούνται χωρίς τη συναίνεση του θιγόµενου προσώπου. Από την άλλη πλευρά, το κοινό έχει αξίωση ενηµερώσεως, χωρίς την οποία δεν µπορεί να ασκήσει υπεύθυνα το κατοχυρωµένο από το άρθρο 5 παρ. 1 Σ δικαίωµα συµµετοχής στην κοινωνική, οικονοµική, πολιτική ζωή της χώρας ή το επίσης κατοχυρωµένο εκλογικό δικαίωµα. Επίσης, η ελευθερία του τύπου και της έκφρασης, θεµελιώνεται και στο άρθρο 10 της Ε.Σ..Α., το οποίο σύµφωνα µε την κρατούσα άποψη έχει υπερνοµοθετική ισχύ, όπως και οι περιορισµοί που µπορεί να θέσει.

16 16 Ζ) Προσβολή της Τιµής Η τιµή είναι το κατ εξοχήν προσβαλλόµενο αγαθό από τον τύπο που πραγµατώνεται µέσω της δηµοσιεύσεως, δηλαδή της χρησιµοποιήσεως απ τον τύπο προσβλητικών πληροφοριών και κρίσεων 7. Οι κρίσεις αυτές µπορεί να είναι µειωτικές ή να αφορούν πραγµατικά γεγονότα γύρω από την προσωπική, επαγγελµατική ή κοινωνική ζωή ενός ατόµου. Με την ελευθερία του τύπου προσβαλλόµενο αγαθό είναι η εξωτερική τιµή του ανθρώπου δηλαδή η υπόληψη, η κοινωνική καταξίωση του ανθρώπου, η αναγνώρισή του, η φήµη, το όνοµά του. Όταν οι κρίσεις αυτές αφορούν αληθή πραγµατικά περιστατικά δε συνιστούν προσβολή της τιµής. Αντίθετα, αν εκφράζουν περιφρόνηση ή θίγουν την προσωπικότητα αντιβαίνοντας στα χρηστά ήθη ή δηµιουργούν ψευδείς εντυπώσεις τότε γίνεται λόγος για προσβολή της υπόληψης του ανθρώπου. Το δίκαιο προστατεύει ειδικά το έννοµο αγαθό της τιµής και µέσω των ποινικών διατάξεων των άρθρων 361 επ. του Π.Κ. περί εγκληµάτων κατά της τιµής. Επίσης η τιµή, ως στοιχείο της προσωπικότητας προστατεύεται και µε τις διατάξεις του Αστικού Κώδικα για την προσωπικότητα, δηλαδή µε τα άρθρα 57, 59 Α.Κ. Προκειµένου να κριθεί αν µία δραστηριότητα του τύπου συνιστά προσβολή της τιµής θα πρέπει να δοθεί απάντηση σε µία σειρά από ερωτήµατα που αφορούν: 7 Καράκωστας Ι.Κ., Προσωπικότητα και Τύπος, Εκδ. Σάκκουλα, 2000, σελ. 68.

17 17 1) Το είδος και το περιεχόµενο της προσβολής (πραγµατικός ισχυρισµός ή αξιολογική κρίση, άποψη του συντάκτη του δηµοσιεύµατος ή µεταφορά απόψεων τρίτων). 2) Την ποιοτική επίδραση της προσβλητικής ενέργειας (έκταση και ένταση της «επιθέσεως», συνέπειες για τον θιγόµενο κ.ο.κ.). 3) Την ποσοτική επίδραση της προσβλητικής ενέργειας (πόσων ατόµων θίγεται η τιµή). 4) Το µέσον µε το οποίο πραγµατοποιήθηκε η προσβλητική ενέργεια (εφηµερίδα, περιοδικό, έντυπο ευρείας κυκλοφορίας κ.λπ.). 5) Την αφορµή της προσβλητικής ενέργειας. 6) Τα κίνητρα της προσβλητικής ενέργειας (ικανοποίηση δικαιολογηµένου ενδιαφέροντος, ενηµέρωση για συγκεκριµένο τρόπο πολιτικής, οικονοµικής ή κοινωνικής συµπεριφοράς, πρόθεση πρόκλησης ζηµίας, ανταγωνισµός κ.ο.κ.). Η απάντηση στα πιο πάνω ερωτήµατα βοηθά στην καλύτερη στάθµιση συµφερόντων, δηλαδή πρώτον της τιµής και δεύτερον της ελευθεροτυπίας. εν είναι δυνατόν να θιγεί ο εσωτερικός πυρήνας της προσωπικότητας, δηλαδή τα όρια της ελευθερίας του τύπου σταµατούν εκεί όπου π.χ.: η κριτική αποσκοπεί στην καταβαράθρωση της τιµής ή στην προσβολή της υπόληψης του ανθρώπου 8. 8 Καράκωστας Ι., Το ίκαιο των Μ.Μ.Ε., 1998, σελ. 186.

18 18 - Αξιολογικές κρίσεις και πραγµατικά περιστατικά Κατά κανόνα, προσβολή της τιµής επιφέρουν δηµοσιεύµατα ή ανακοινώσεις που περιλαµβάνουν µειωτικές κρίσεις ή αναφέρονται σε πραγµατικά περιστατικά γύρω από την προσωπική, επαγγελµατική ή κοινωνική ζωή ενός ατόµου. Ειδικότερα, όσον αφορά στο Μ.Μ.Ε. για αξιολογική κρίση µπορεί να γίνει λόγος όταν τα πραγµατικά περιστατικά παρουσιάζονται κατά τέτοιο τρόπο, ώστε ο αποδέκτης να είναι σε θέση να σχηµατίζει ιδία γνώµη 9. Η αξιολογική κρίση δεν επιτρέπεται να δηµιουργεί ψευδείς εντυπώσεις όσον αφορά στα πραγµατικά περιστατικά, πάνω στα οποία βασίζονται οι κρίσεις για να µπορεί το κοινό να σχηµατίζει ίδια αντίληψη. Ως εκδήλωση της ελευθερίας έκφρασης, η αξιολογική κρίση πρέπει να συνιστά έκφραση προσωπικής γνώµης του συντάκτη του δηµοσιεύµατος. Σε κάθε περίπτωση η απλή µετάδοση απόψεων τρίτων δε συνιστά προσβολή της τιµής, εάν ο δηµοσιογράφος δεν υιοθετεί τις απόψεις αυτές. Συνοπτικά η αξιολογική κρίση αποτελεί, ως προς τη µορφή και τις περιστάσεις, έκφραση προσβολής προς το πρόσωπο, όταν τα πραγµατικά περιστατικά που βρίσκονται στη βάση της δεν καλύπτουν την αξιολογική κρίση ή όταν η κριτική περιλαµβάνει προσωπική επίθεση, η οποία υπερακοντίζει τον σκοπό της κριτικής ή αποσκοπεί σε προσωπική εκτίµηση η οποία υπερβαίνει τα θεµιτά όρια της κριτικής. 9 Τριµελές ιοικητικό Πρωτ. Αθηνών 16280/1995.

19 19 Η) Άσκηση κριτικής Άρθρο 367 Π.Κ. ικαιολογηµένο ενδιαφέρον Ειδικότερα για τα εγκλήµατα κατά τις τιµής σηµαντικό ζήτηµα εισάγει το άρθρο 367 του Ποινικού Κώδικα, που αφορά το κατά πόσο η έκφραση δυσµενούς κριτικής συµβάλλει στη διαµόρφωση της κοινής γνώµης σε θέµα για το οποίο υπάρχει δικαιολογηµένο συµφέρον. Η παρ. 1 του άρθρου αυτού καταλαµβάνει την εκ µέρους του τύπου επίκριση πράξεων που ενδιαφέρουν το κοινό και τη δράση προσώπων που κατέχουν δηµόσιο αξίωµα. Η εκ µέρους του τύπου άσκηση πολιτικής κριτικής ή αποκάλυψη γεγονότων γίνεται λόγω της ιδιότητας του τύπου ως συστατικό στοιχείο της δηµοκρατίας «εκ δικαιολογηµένου ενδιαφέροντος» και εποµένως δε συνιστά κατά κανόνα εξύβριση ή δυσφήµηση. Αλλά η κριτική του τύπου θίγει το δηµόσιο συµφέρον όταν αφορά το δηµόσιο βίο ή τον ιδιωτικό βίο όταν αυτός σχετίζεται άµεσα µε το δηµόσιο βίο. Επειδή όµως ο ελεύθερος τύπος είναι συστατικό στοιχείο της δηµοκρατίας αντικειµενικά, κι όχι µόνον όταν λειτουργεί µε ανιδιοτελείς προθέσεις, δεν δικαιούται να επικαλείται το άρθρο 367 Π.Κ. κι όταν επιδιώκει ποινικώς κολάσιµους σκοπούς. Έτσι η παρ. 2 του ίδιου άρθρου κατοχυρώνει τη µη εφαρµογή της παρ. 1 εάν οι κρίσεις αυτές περιέχουν τα συστατικά στοιχεία του άρθρου 363 Π.Κ. περί συκοφαντικής δυσφηµήσεως, ή αν από τις περιστάσεις προκύπτει σκοπός εξύβρισης. Έτσι ο κατεξοχήν δικαιολογηµένος χαρακτήρας του «ενδιαφέροντος» του τύπου παύει να υπάρχει, αν αποδειχτεί σκοπός εξυβρίσεως αγτόγλου Π.., Ατοµικά ικαιώµατα Α, 2005, Εκδόσεις Σάκκουλα, σελ. 615.

20 20 Προϋπόθεση εφαρµογής της διάταξης αυτής είναι η τήρηση της αρχής της αναλογικότητας απ το συντάκτη που επιβάλλει οι δυσµενείς κρίσεις να είναι ανάλογες προς τον επιδιωκόµενο σκοπό. Η µη τήρηση της αρχής της αναλογικότητας ισοδυναµεί µε κατάχρηση της ελευθερίας του τύπου, ενώ µπορεί να ενυπάρχει και προσβολή της προσωπικότητας του θιγοµένου. Το 1951, το Ανώτατο ικαστήριο της Οµοσπονδιακής ηµοκρατίας της Γερµανίας, στην απόφαση Konstanze 11, έθεσε την αρχή ότι η κριτική πρέπει να είναι αντικειµενική, περιοριζόµενη στον επιδιωκόµενο σκοπό της, που συνίσταται στη διαµόρφωση της κοινής γνώµης επάνω σε ένα συγκεκριµένο θέµα. Ο ασκών την κριτική θα πρέπει να χρησιµοποιεί το πλέον ανώδυνο µέσο για τα έννοµα αγαθά του θιγοµένου προσώπου. Σηµαντικό είναι, λοιπόν, να διερευνάται το κατά πόσο η έκφραση δυσµενούς κριτικής συµβάλλει στη διαµόρφωση της κοινής γνώµης, σε ένα θέµα για το οποίο υπάρχει δικαιολογηµένο ενδιαφέρον. Η έννοια του δικαιολογηµένου ενδιαφέροντος αναφέρεται στο άρθρο Π.Κ. και υπάρχει όταν η θυσία που επιβάλλεται στο θύµα κρίνεται ως κατώτερη σε σχέση µε το όφελος που µπορεί να αποκοµίσει µία οµάδα προσώπων ή το κοινωνικό σύνολο. Συν τοις άλλοις περιλαµβάνει και την εκ µέρους των Μ.Μ.Ε. επίκριση πράξεων που ενδιαφέρουν το κοινό καθώς και την αρνητική κριτική κατά της δηµόσιας δράσης, δηµοσίων προσώπων. Συνεπώς, είναι θεµιτό να δηµοσιεύονται ειδήσεις και γεγονότα σχετικά µε δηµόσια πρόσωπα ακόµα και αν ασκείται οξεία κριτική, αφού το «δικαιολογηµένο συµφέρον» συνεπάγεται µεταξύ άλλων ότι τα 11 BGHZ ζ, σελ. 270 επ.

21 21 πρόσωπα της πολιτικής ζωής, αλλά και τα άτοµα που διαδραµατίζουν σηµαντικό ρόλο στην κοινωνική, οικονοµική ή καλλιτεχνική ζωή υποχρεούνται να ανέχονται υποτιµητική ή µειωτική κριτική. Στα πλαίσια του άρθρου 367 του Ποινικού Κώδικα, ως δικαιολογηµένο συµφέρον µπορεί να νοηθεί το συµφέρον του κοινού για πληροφόρηση. Χρήσιµο είναι ακόµη να αναφερθεί ότι από τις αρχές της αναλογικότητας και της αντικειµενικότητας αρχίζει να αποστασιοποιείται η ελληνική νοµολογία, προκειµένου για άσκηση κριτικής. Στην υπ αριθµό 9975/1986 (Ελλ νη 1987, σελ. 299) απόφασή του, το Εφετείο Αθηνών έκρινε ορθώς ότι, παρά το γεγονός ότι τα δηµοσιεύµατα ήταν αντικειµενικώς ανακριβή και ότι ο τόνος της κριτικής ήταν οξύς, τα δηµοσιεύµατα αυτά δεν συνεπάγονται προσβολή της τιµής, δεδοµένου ότι η κριτική που ασκήθηκε δεν εµπίπτει στα όρια της συνταγµατικής ελευθερίας του τύπου και του άρθρου 367 Π.Κ. Αντιθέτως ο Άρειος Πάγος στην απόφασή του 392/1990 έκρινε ότι ο τίτλος του δηµοσιεύµατος «Κυβέρνηση απατεώνων» δεν ανταποκρινόταν στην κριτική και ότι δεν παρέπεµπε στις εσωτερικές σελίδες όσα δεν εµπίπτει στα όρια προστασίας του άρθρου 361 παρ. 1 Π.Κ. Συµπερασµατικά: η ελευθερία του τύπου σε συνδυασµό µε την απαγόρευση της λογοκρισίας, οι οποίες κατοχυρώνονται στα άρθρα 14 2 του Συντάγµατος επιτρέπουν στον τύπο την άσκηση δυσµενούς κριτικής. Βέβαια αυτή η κριτική δε θα πρέπει να φθάνει στο σηµείο της εξύβρισης (α. 361 Π.Κ.) ή της δυσφήµησης (α. 362, 363 Π.Κ.). Πρωταρχική υποχρέωση του τύπου πρέπει να αποτελεί ο σεβασµός της προσωπικότητας του ατόµου (άρθρο 2 Σ, 57 Α.Κ.).

22 22 Θ) Μέσα Προστασίας Προσωπικότητας ικαίωµα Απαντήσεως Στα µέσα προστασίας της προσωπικότητας (στοιχείο της οποίας είναι και η τιµή) έναντι επεµβάσεων του τύπου ανήκουν: α) Το δικαίωµα απαντήσεως και η συναφής αγωγή προς εκτέλεση του δικαιώµατος απαντήσεως. β) Η αγωγή για άρση της προσβολής και παράλειψη αυτής στο µέλλον και η προληπτική αγωγή για παράλειψη της προσβολής, οι οποίες συνιστούν αµυντικά µέσα προστασίας του προσώπου. γ) Οι αγωγές αποζηµίωσης, ικανοποιήσεως της µη περιουσιακής ζηµίας και αποδόσεως του κέρδους, που αποτελούν τα αποκαταστατικά ένδικα µέσα. - ικαίωµα Απαντήσεως ικαίωµα απαντήσεως είναι το δικαίωµα κάθε προσώπου που θίγεται από κάποιο δηµοσίευµα να απαντήσει στο ίδιο έντυπο µέσο. Το άρθρο 14 5 Συντάγµατος προβλέπει την πλήρη επανόρθωση ανακριβών δηµοσιευµάτων η οποία γίνεται δια του τύπου. Ο Ν. 1092/938 στα άρθρα 37 και 38 προβλέπει τον τρόπο διενέργειας της επανόρθωσης. Επίσης ο νόµος 2328/95 (άρθρα 3 παρ. 11, 12) αναγνωρίζει δικαίωµα επανορθώσεως στον τηλεθεατή ή ακροατή του οποίου η προσωπικότητα και η τιµή προσβάλλονται από ραδιοτηλεοπτική εκποµπή. Το δικαίωµα απαντήσεως αποτελεί αυτοτελή θεσµό του ιδιωτικού δικαίου. Κάθε ιδιώτης που είτε κατονοµάζεται είτε υποδεικνύεται στο δηµοσίευµα, δικαιούται να ασκήσει το δικαίωµα απαντήσεως, χωρίς να ενδιαφέρει εάν το φυσικό πρόσωπο ασκεί

23 23 δηµόσιο λειτούργηµα (όπως απαιτείται για το δικαίωµα επανορθώσεως του α.ν. 1092/38) ή είναι απλώς ιδιώτης. Ο ελληνικός νόµος δεν κάνει διάκριση µεταξύ πραγµατικών γεγονότων και προσωπικών κρίσεων του συντάκτη του ανασκευαζόµενου δηµοσιεύµατος και έτσι δικαίωµα απαντήσεως αναγνωρίζεται και στις δύο αυτές περιπτώσεις. Απάντηση επιτρέπεται ανεξαρτήτως πταίσµατος του συντάκτη ή εννόµου συµφέροντος του κατονοµαζοµένου. Σύµφωνα µε την ορθότερη άποψη, αντίθετα απ ότι ισχύει για το δικαίωµα επανορθώσεως στη ραδιοτηλεόραση, δικαίωµα απαντήσεως µέσω του τύπου παρέχεται και όταν το δηµοσίευµα δεν περιλαµβάνει προσβλητικά στοιχεία για τον κατονοµαζόµενο ή τον υποδεικνυόµενο 12. Κάθε ανακριβής παρουσίαση στοιχείων της προσωπικότητας ενός ιδιώτη επιτρέπει την άσκηση του δικαιώµατος της απαντήσεως, αρκεί το δηµοσίευµα να αφορά, την προσωπικότητα του φορέα του δικαιώµατος, χωρίς να απαιτείται να τη θίγει. Σε αντίθεση µε το δικαίωµα της επανορθώσεως, για την άσκηση του οποίου απαιτείται ανακριβές δηµοσίευµα, για την άσκηση του δικαιώµατος απαντήσεως δεν απαιτείται τα αναφερόµενα στο ανασκευαζόµενο δηµοσίευµα γεγονότα ή κρίσεις να είναι ψευδή. Αφ ενός διότι η προσβολή της προσωπικότητας µπορεί να επέλθει διότι σκοπός του δικαιώµατος απαντήσεως δεν είναι απλώς η διόρθωση µιας ενδεχοµένως εσφαλµένης εικόνας που προβάλλει ο συντάκτης του δηµοσιεύµατος, αλλά η αντιπαράθεση δύο εκδοχών σε ένα θέµα που σχετίζεται µε την προσωπικότητα Κρίππας, Το νοµικό καθεστώς, σελ Κρίππας, Αρµ. 1969, σελ. 572, Αντωνόπουλος «Η ελευθερία του τύπου», σελ. 215.

24 24 Αµυντικά ένδικα βοηθήµατα Αυτά είναι η αγωγή άρσεως της προσβολής και παράλειψής της στο µέλλον και η αναγνωριστική του παράνοµου χαρακτήρα της προσβολής αγωγή (άρθρο 70 ΚΠολ ), όπως επίσης και η προληπτική αγωγή για παράλειψη.

25 25 Ι) ΒΑΣΙΚΑ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Σύµφωνα µε την εργασία της συνταγµατικής προστασίας της τιµής προκύπτουν διάφορα συµπεράσµατα: Πρώτον, ότι το Σύνταγµά µας εκτός απ τα άλλα θεµελιώδη δικαιώµατα προστατεύει και την τιµή στο άρθρο 5 2. εύτερον, ότι το δικαίωµα της τιµής συγκρούεται και µε άλλα θεµελιώδη δικαιώµατα, όπως είναι η ελευθερία του τύπου και συνεπώς είναι αναγκαία η στάθµιση και η πρακτική εναρµόνισή τους. Τέλος προκύπτει ότι το συνταγµατικά κατοχυρωµένο δικαίωµα της τιµής του ατόµου προστατεύεται και από ιδιωτικού δικαίου διατάξεις.

26 26 Κ) ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΗΣ ΤΙΜΗΣ Η εργασία µε τίτλο «Η Συνταγµατική προστασία της τιµής» επιχειρεί να διασαφηνίσει την έννοια του θεµελιώδους αυτού δικαιώµατος στην ελληνική έννοµη τάξη. Καταρχήν δίδεται ο ορισµός και η έννοια του όρου «τιµή». Στη συνέχεια εξετάζεται η τιµή ως συνταγµατικό δικαίωµα και ως µέρος ενός ευρύτερου δικαιώµατος, αυτού της προσωπικότητας. Έπειτα διασαφηνίζεται η πιθανότητα σύγκρουσης του δικαιώµατος της τιµής µε άλλα συνταγµατικά δικαιώµατα (όπως η ελευθερία έκφρασης και η ελευθερία του Τύπου), οι περιπτώσεις προσβολής της, καθώς και οι τρόποι και τα µέσα προστασίας από τέτοιες περιπτώσεις. SUMMARY THE CONSTITUTIONAL PROTECTION OF HONOUR This essay entitled The Constitutional Protection of Honour endeavours to clarify the notion of this fundamental right in Greek lawful order. At first, the definition and the meaning of the term honour are specified. Subsequently, honour is described as a constitutional right, as well as a part of the right referring to the personality, furthermore, it is considered whether the right of honour may conflict with other constitutional rights (such as the freedom of expression and the freedom of the Press), the occasions it is being offended and finally the ways and the means it can be protected.

27 27 ΚΑ) ΛΗΜΜΑΤΑ: Σύνταγµα, Τιµή, Προσβολή, Τύπος, Προστασία, Ελευθεροτυπία, δυσφήµηση, εξύβριση, στάθµιση συµφερόντων, ατοµικό δικαίωµα. ENTRIES: Constitution, Honour, Offence, Press, Protection, Freedom of the Press, Defamation, Abuse, Harmonization of interests, Personal right. ΚΒ) ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: - Αντωνόπουλος Ν.Α., «Η ελευθερία του Τύπου», αγτόγλου Π.., Ατοµικά ικαιώµατα Α, Εκδόσεις Σάκκουλα, 2005, Αθήνα-Κοµοτηνή. - ηµητρόπουλος Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Γενικό Μέρος 2005, Αθήνα-Θεσσαλονίκη. - ηµητρόπουλος Ανδρέας, Συνταγµατικά ικαιώµατα, Ειδικό Μέρος 2005, Αθήνα. - Ηλιοπούλου-Στράγγα Ιουλία, Η τριτενέργεια των ατοµικών και κοινωνικών δικαιωµάτων, Καράκωστας Ιωάννης, Προσωπικότητα και τύπος, Καράκωστας Ιωάννης, Το δίκαιο των Μ.Μ.Ε., Κρίππας, Το νοµικό καθεστώς. - Μάνεσης Αριστόβουλος, Συνταγµατικά ικαιώµατα, α Ατοµικές ελευθερίες, γ έκδοση, Ράικος Α., Συνταγµατικό ίκαιο, Θεµελιώδη δικαιώµατα 2 ος τόµος, Σπινέλλης., Ποινικό ίκαιο, Ειδικός Μέρος, Εγκλήµατα κατά της τιµής, Φίλιας, Το συνταγµατικό δικαίωµα της ελευθεροτυπίας. - Χρυσόγονος Κώστας, Ατοµικά και Κοινωνικά δικαιώµατα, Σάκκουλας 2002.

28 28 ΚΓ) ΝΟΜΟΘΕΣΙΑ - Ν.. 346/1969, περί τύπου. - Ν. 1178/1981 περί τύπου. - Α.Ν. 1092/38 περί τύπου. - Ν. 2328/95 περί αστικής ευθύνης του τύπου, Μ.Μ.Ε. και των άλλων ΕΣ Α, άρθρο Αστικός Κώδικας, άρθρα 57, 58, 281, 919, Ποινικός Κώδικας, άρθρα 361 επ. ΝΟΜΟΛΟΓΙΑ - Τριµελές ιοικητικό Πρωτοδικείο Αθηνών, 16280/ Α.Π. 13/1999, Ολοµέλεια. - Α.Π. 355/65. - Εφετείο Αθηνών, 9975/ Α.Π. 392/ Α.Π. 794/1976, Ολοµέλεια.