Ο Ιερός Χρυσόστοµος και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της γλώσσης του

Transcript

1 Δήμητρα Κούκουρα Αν. Καθηγήτρια Α.Π.Θ. Ο Ιερός Χρυσόστοµος και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της γλώσσης του Ο Ιερός Χρυσόστοµος και οι Καππαδόκες µεγάλοι διδάσκαλοι της Εκκλησίας καθόρισαν µε τρόπο µεγαλοφυή τη γλωσσική τοποθέτηση της ελληνόφωνης Εκκλησίας κατά τον 4 ο αιώνα. Μέσα σε µία περιρρέουσα πολιτιστική ατµόσφαιρα, όπου η «µίµηση 1» (imitatio) των κλασικών προτύπων υπήρξε το ζητούµενο για κάθε πνευµατική δηµιουργία, οι µεγάλοι διδάσκαλοι της Εκκλησίας παρέκαµψαν την Ελληνιστική προφορική Κοινή των Γραφών και απρόσκοπτα υιοθέτησαν στο γραπτό λόγο τον αττικισµό. Ακολούθησαν τα παραγγέλµατα της Β Σοφιστικής στο γλωσσικό τους ύφος και καθιέρωσαν έναν κώδικα αποδεκτό από τους διανοούµενους της εποχής τους, ώστε εκ των προτέρων να µην απορρίπτεται το µήνυµα του Ευαγγελίου. Με αυτόν τον τρόπο επέτυχαν τη µαθητεία των λογίων εθνικών και προ πάντων τον εκχριστιανισµό της θύραθεν φιλοσοφικής σκέψης. Όπως είναι αυτονόητο ένας επιτυχής διάλογος προϋποθέτει πάντοτε κοινό κώδικα επικοινωνίας ανάµεσα στους δύο συνοµιλητές, ώστε η αποκωδικοποίηση του µηνύµατος και η γλωσσική τουλάχιστον πρόσληψή του να είναι ασφαλής 2. Η ελληνιστική προφορική Κοινή, στην οποία καταγράφηκαν τα κείµενα της Καινής ιαθήκης και νωρίτερα είχε µεταφραστεί η Παλαιά, υπήρξε ο αποδιοποµπαίος τράγος των αλεξανδρινών φιλολόγων. Η καινούρια µορφή της ελληνικής, οφειλόµενη στη δυναµική µιας συνεχώς οµιλούµενης ζωντανής γλώσσας, θεωρήθηκε ως ένοχη για την πνευµατική παρακµή της εποχής τους, σε σχέση µε το περίλαµπρο κλασικό παρελθόν. Το δέος µπροστά στα υψηλά λογοτεχνικά δηµιουργήµατα του 5 ου αιώνα οδήγησε στον παραλογισµό ότι η απουσία παρόµοιων έργων οφείλεται στην εγκατάλειψη της αττικής διαλέκτου, ενώ η επιστροφή στους γλωσσικούς της τύπους θα απέδιδε ισάξια λογοτεχνικά αριστουργήµατα. Σε αυτήν την περίπτωση παραγνωρίστηκε το αξίωµα ότι η ζωντανή οµιλούµενη γλώσσα είναι εκείνη που θα εκφράσει την πνευµατική αναζήτηση των ανθρώπων σε κάθε εποχή, όπως επίσης και τη λογοτεχνική τους δηµιουργία. Αυτό σηµαίνει ότι η λογοτεχνική γλώσσα ανήκει στο ίδιο γλωσσικό σύστηµα µε την προφορική, ενώ εκείνο που τη διαφοροποιεί είναι η χρήση των δυνατοτήτων που προσφέρει η ίδια η γλώσσα, δηλαδή το καλλιεργηµένο ύφος. 1 Ερµογένους, περί Ύψους 13,2 «και άλλη τις οδός επί τα υψηλά τείνει, ποία δε και τις αύτη; Η τω έµπροσθεν µεγάλων συγγραφέων και ποιητών µίµησίς τε και ζήλωσις». Επίσης Herbert Hunger, On the Imitation (Μίµησις) of the Antiquity in the Byzantine Literature, DOP, ( ) p Η αποδοχή του περιεχοµένου της πίστεως παραµένει πάντοτε θέµα της ανθρώπινης συνεργίας µε την εξαγιαστική χάρη του Παναγίου Πνεύµατος Ο Ιερός Χρυσόστομος και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της γλώσσης του Σελίδα 1

2 Ωστόσο από τους αλεξανδρινούς χρόνους και εξής, η µίµηση της αττικής γλώσσας στο γραπτό λόγο ήταν µία αδιαπραγµάτευτη προϋπόθεση για κάθε έργο περιωπής και ο αναγκαίος όρος για την ενασχόληση των διανοούµένων µε το περιεχόµενό του. Ως εκ τούτου οι Πατέρες αφ ενός κλήθηκαν να υπερασπιστούν τη γλώσσα και το ύφος των βιβλικών κειµένων και αφ ετέρου να ερµηνεύσουν το Ευαγγέλιο της χάριτος και της αληθείας σε αποδεκτό γλωσσικό κώδικα. Η εκτίµηση των ρητόρων απέναντι στη βιβλική διδασκαλία ήταν υποτιµητική. Εφόσον οι Γραφές είχαν καταγραφεί σε απαράδεκτη γλώσσα (Kleinsprache), το περιεχόµενό τους εξ ορισµού είχε χαµηλή αξία (Kleinliteratur). Αντιθέτως, οι υψηλές έννοιες, όπως είναι ο Θεός και η αλήθεια ανήκουν, κατά τη δεσπόζουσα Ρητορική, στην υψηλή λογοτεχνία (Hochliteratur) και ως εκ τούτου διατυπώνονται µόνον στην υψηλή γλώσσα (Hochsprache). Η στάση αυτή ήταν άκρως επικίνδυνη για το ιεραποστολικό έργο της Εκκλησίας 3, διότι οι ολίγιστοι φιλόλογοι, οι ρήτορες και οι σοφιστές, µε τις δηµόσιες αγορεύσεις τους διαµόρφωναν το γενικότερο πνευµατικό κλίµα της εποχής τους. Εξάλλου µε τη διδασκαλία τους καθόριζαν εν πολλοίς και τη σκέψη των µαθητών τους, οι οποίοι στη συνέχεια αναδεικνύονταν υψηλόβαθµοι αξιωµατούχοι στον διοικητικό µηχανισµό του Ανατολικού Ρωµαϊκού Κράτους. Μέσα σε µία πολυφωνική αυτοκρατορία µε ποικίλες τοπικές παραδόσεις και εθνικές γλώσσες, η προβολή του κλασικού ιδεώδους µε τη χρήση της κλασικής αττικής και η γλωσσική ευγλωττία υπήρξαν µαζί µε την ορθόδοξη πίστη οι σταθερότεροι παράγοντες συνοχής. Η αρχαία πολιτιστική κληρονοµιά διαφυλάχθηκε µε την εγκύκλιο παιδεία 4 (γραµµατική, ρητορική, διαλεκτική/ γεωµετρία, αριθµητική, αστρονοµία, µουσική). Με το γνωστό trivium και quadrivium ο αττικισµός και η ρητορική τέχνη εµπεδώθηκαν και απετέλεσαν τον ισχυρότερο παράγοντα ανάδειξης των πεπαιδευµένων, ανεξαρτήτως της εθνικής τους καταγωγής ή της τοπικής πολιτιστικής τους καταβολής. Οι Καππαδόκες Πατέρες, βαθύτατοι οι ίδιοι γνώστες της θύραθεν σοφίας, χρησιµοποίησαν την υφολογική θεωρία του Ερµογένη «περί Ιδεών 5» και έδωσαν απάντηση στο πρέπον 6 των Γραφών. ηλαδή, στο θεωρητικό πρόβληµα πώς είναι δυνατόν υψηλά νοήµατα ο αποκαλυπτικός Λόγος στο προκείµενο- να διατυπωθούν σε µη υψηλή γλώσσα, δηλαδή στην ελληνιστική Κοινή και όχι στην Αττική. Το απέριττο γλωσσικό ύφος της Γραφής καλύφθηκε από την Ιδέα της σαφήνειας και της καθαρότητας 7 και το µεγαλειώδες περιεχόµενό της από τη σεµνότητα 8. 3 Περισσότερα για τη γλωσσική πολιτική των πατέρων του µ. Χ. αιώνα βλέπε ήµητρας Κούκουρα, Η Ρητορική και η Εκκλησιαστική Ρητορική, ιαχρονική Μελέτη, Θεσσαλονίκη 2002, σελ. 139 και εξής. 4 Για το εκπαιδευτικό σύστηµα των κλασικών και ελληνιστικών χρόνων βλέπε σχετικά, Henri Irénée Marrou, Ιστορία της Εκπαιδεύσεως στην Αρχαιότητα, µτφρ. Θ. Φωτεινοπούλου, Αθήνα 1981, Quintiliani, Institutio oratoriae1,10, 1 orbis ille doctrinae, quam Graeci έγκυκλον παιδείαν vocant.( Ο Κοϊντιλιανός εκ παραδροµής απέδωσε την εγκύκλιον παιδείαν ως έγκυκλον, λάθος το οποίο συνεχίστηκε και στην παραγωγή της λέξης εγκυκλοπαιδεία.. 5 Οι Ιδέες (µορφές) είναι επτά και µε τις υποδιαιρέσεις τους φτάνουν τις είκοσι: 1. σαφήνεια, 1 α καθαρότης, 1β ευκρίνεια,1 αξίωµα λόγου και µέγεθος, 2 α σεµνότης, τραχύτης, 2γ σφοδρότης 2δ λαµπρότης 2 ε ακµή 2στ περιβολή και µεστότης, 3 επιµέλεια και κάλλος, 4 γοργότης, 5 ήθος, 5 α αφέλεια, 5β γλυκύτης, 5γ δριµύτης και οξύτης 5δ επιέικεια 6 αλήθεια 6 α βαρύτης 7 δεινότης (= η σωστή χρήση όλων των δυνατοτήτων) 6 Το πρέπον(decorum) κατά τον Αριστοτέλη (1408a το δε πρέπον έξει η λέξις, εάν η παθητική τε και ηθική και τοις υποκειµένοις πράγµασιν ανάλογον) είναι η ισορροπία ανάµεσα στο ύφος και το θέµα µε την κατάλληλη επιλογή και σύνθεση των ρητορικών σχηµάτων- για τα ασήµαντα πράγµατα το ύφος οφείλει να είναι απλό, ενώ για τα σπουδαία µεγαλόπρεπο, σε αντίθεση µε τους σοφιστές που στα τετριµµένα θέµατα προσέδιδαν επιτηδευµένο βαρύγδουπο ύφος. 7 Η σαφήνεια αποτελεί την πρωταρχική Ιδέα (ζητούµενο του γλωσσικού ύφους) στον κατάλογο του Ερµογένη και συγχρόνως αρετή. Επιτυγχάνεται µε την καθαρότητα που σχετίζεται µε τη γλωσσική έκφραση (λέξις = το λεξιλόγιο θα πρέπει να είναι απλό και οικείο) 8 Η σεµνότητα και η περιβολή αναφέρονται στο υψηλό θέµα (έννοια) µε την οποία ασχολείται ο λόγος. Ο Ιερός Χρυσόστομος και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της γλώσσης του Σελίδα 2

3 Με αυτόν τον τρόπο το γλωσσικό ένδυµα των Γραφών διεσώθη από την απαξίωση των περίτεχνων ρητορικών απαιτήσεων και το περιεχόµενό του απετέλεσε το αντικείµενο µαθητείας και των ισχυρών λογίων εθνικών. Η ελληνιστική προφορική Κοινή υπήρξε η συνεχής εξέλιξη της Αρχαίας Ελληνικής, η οποία στους κλασικούς χρόνους απαντούσε µε τη µορφή των τεσσάρων διαλέκτων, της αττικής, ιωνικής, δωρικής και αιολικής. Από τον 4 ο µ.χ. αιώνα και εξής, γνωστή ως προφορική δηµώδης του Βυζαντίου, εξακολουθεί να είναι η µητρική γλώσσα των ελληνοφώνων και η γλώσσα της επικοινωνίας για τις καθηµερινές συναλλαγές στα αστικά κέντρα της ελληνόφωνης Ανατολής. Από τον 11 ο αιώνα παρουσιάζει έντονα τα γνωρίσµατα της σύγχρονης Νεοελληνικής Κοινής και αρχίζει να χρησιµοποιείται στη Λογοτεχνία. Η γλωσσική λοιπόν πολιτική των διδασκάλων του 4 ου αιώνα ήταν η καταξίωση της γλώσσας των Γραφών και συγχρόνως η υιοθέτηση του αττικισµού και των ρητορικών παραγγελµάτων στον γραπτό λόγο. Το θέµα ευθύς εξ αρχής που τίθεται είναι η δυνατότητα της γλωσσικής κατανόησης του µηνύµατος του Ευαγγελίου από τους πολυπληθέστατους άµοιρους της εγκυκλίου παιδείας, εφόσον τούτο το αγαθό ήταν προνόµιο µόνον των ολίγων και µάλιστα µόνον των ανδρών, εκτός ελαχίστων γυναικείων περιπτώσεων. Μία αβασάνιστη σκέψη θα οδηγούσε στο συµπέρασµα ότι οι διδάσκαλοι της Εκκλησίας «λαλούσαν εις αέρα 9». Και τούτο διότι η µορφή των γραπτών κειµένων τους που εµείς διαθέτουµε εκ προοιµίου είναι απρόσιτη στους πιστούς που δεν είχαν κλασική παιδεία. Ωστόσο το θέµα της µετάδοσης και της αποδοχής του µηνύµατος του Ευαγγελίου και η εδραίωση της χριστιανικής πίστης στην ελληνόφωνη Ανατολή είναι θέµα περισσότερο πολύπλοκο και χρειάζεται τη συνδροµή πολλών συνθέτων ερευνητικών εργασιών για να απαντηθεί 10. Ο Ιωάννης Χρυσόστοµος υπήρξε πολυγραφώτατος 11 κήρυκας του Ευαγγελίου και ακαταµάχητος συγγραφέας ερµηνευτικών κυρίως συγγραµµάτων, µε στόχο την κατήχηση και την πνευµατική οικοδοµή των Χριστιανών αλλά και την προστασία του εκκλησιαστικού πληρώµατος από την απειλή των αιρέσεων. Ειδική εµπεριστατωµένη µελέτη για τη γλώσσα των έργων του δεν έχει γίνει. Ίσως ένα παρόµοιο εγχείρηµα, το οποίο παλαιότερα θα απαιτούσε συλλογική µακροχρόνια και πολύµοχθη προσπάθεια, να είναι κάπως ευκολότερο µε τα σύγχρονα προγράµµατα των ηλεκτρονικών υπολογιστών. Η «γλώσσα» είναι όρος πολυσήµαντος και η σηµασία του φορτίζεται ανάλογα µε το περιβάλλον που απαντά. Στην περίπτωσή µας γλώσσα σηµαίνει ένα σύστηµα σηµείων και κανόνων, το οποίο γνωρίζει ο οµιλητής µιας γλωσσικής κοινότητας. Το διδάσκεται από τη µητέρα του, από το περιβάλλον που ανατρέφεται και από το σχολείο του και το διαφυλάσσει στον εγκέφαλό του. Αυτός ο θησαυρός του επιτρέπει να παράγει και να κατανοεί προτάσεις, ώστε να επικοινωνεί µε τους συνοµιλητές τους της ίδιας κοινότητας, που γνωρίζουν το ίδιο σύστηµα γραµµατικών και συντακτικών κανόνων και αντιλαµβάνονται το ίδιο λεξιλόγιο. Στην ελληνόφωνη Αντιόχεια η µητρική γλώσσα του Ιωάννου Χρυσοστόµου θα πρέπει να ήταν η όψιµη µορφή της ελληνιστικής Κοινής, εφόσον το όνοµα της µητέρας του, Ανθούσα, είναι ελληνικό. Ο Ιωάννης πρέπει να γνώριζε τα συριακά που ήταν η τοπική γλώσσα της γενέτειράς του και τα λατινικά που τότε αποτελούσαν τη γλώσσα της ιοίκησης. Σε αυτόν το γλωσσικό θησαυρό προστέθηκε η άψογη γνώση της αρχαίας αττικής διαλέκτου. 9 Α Κορ. 14,9 10 Βλέπε σχετική µελέτη µας Εκκλησία και γλώσσα, Θεσσαλονίκη 2006, και ειδικότερα σελ Για τα έργα του Χρυσοστόµου βλέπε Στυλιανού Παπαδοπούλου, Άγιος Ιωάννης Χρυσόστοµος, Τόµος Α Η ζωή του, η δράση του, οι συγγραφές του, Αποστολική ιακονία, Έκδοση Α 1999, όπου συµβατική κατάταξη των έργων του µε σχόλια, επίσης κατάλογος νόθων και αµφιβόλων έργων του. Σελ Ο Ιερός Χρυσόστομος και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της γλώσσης του Σελίδα 3

4 Ωστόσο στους ελληνορωµαϊκούς χρόνους το ρεύµα του αττικισµού ταυτίστηκε µε την παντοδυναµία της ρητορικής τέχνης που επεβλήθη από την Β Σοφιστική 12 και το «ελληνίζειν» µε το «ρητορεύειν». Η τακτική των διδασκάλων της Εκκλησίας απέναντι στην παντοδύναµη ρητορική τέχνη απέρριπτε ασυζητητί τα ανθρώπινα µέσα πειθούς 13 και τη λογική επιχειρηµατολογία (λόγος, ratio), ως προς την εξ αποκαλύψεως αλήθεια (fides). Απέρριπτε ως ανήθικη την αντιλογία των σοφιστών, οι οποίοι καυχώµενοι παρουσίαζαν το ίδιο θέµα ως θετικό ή ως αρνητικό µε τον ίδιο πειστικό τρόπο (δισσοί λόγοι). Απέρριπτε τέλος το λεκτικό στόµφο, τον θεαµατικό τρόπο της απαγγελίας και την εκζήτηση των χειροκροτηµάτων. Ο Ιερός Χρυσόστοµος υπεραµύνεται της θύραθεν παιδείας για λόγους ποιµαντικούς και αντιρρητικούς, (δει είναι τον επίσκοπον αντεχόµενον του κατά διδαχήν πιστού λόγου, ίνα δυνατός ή και τους αντιλέγοντας ελέγχειν, PG 48,672), όµως καυτηριάζει την κενότητα, τη ρηχότητα και την τεχνητή επιτήδευση των ρητόρων και σοφιστών 14. Ωστόσο, όπως οι Καππαδόκες πατέρες, από τη ρητορική παράδοση υιοθέτησε και ο ίδιος το επιδεικτικό πανηγυρικό είδος και τα ρητορικά σχήµατα 15. Κοινός στόχος παρέµενε πάντοτε η ανταπόκριση στις υφολογικές απαιτήσεις της εποχής και ο προσεταιρισµός του εκκλησιάσµατος κατ αρχάς στην Αντιόχεια και στη συνέχεια στην Κωνσταντινούπολη, το οποίο ήταν εθισµένο στις περίτεχνες δηµόσιες αγορεύσεις των ρητόρων 16. Στα γλωσσικά λοιπόν χαρακτηριστικά της γλώσσας του Ιωάννου του Χρυσοστόµου αναγνωρίζουµε τους γλωσσικούς κανόνες της κλασικής αττικής, ωστόσο η γλώσσα των κειµένων του, παρ όλη την τήρηση των γραµµατικών και των ρητορικών κανόνων ουδαµώς θυµίζει ένα αντίστοιχο έργο του 5 ου π. Χ αιώνα. Η απάντηση είναι αυτονόητη. Ο Ιωάννης είναι γέννηµα του 4 ου µ. Χ αιώνα, το φυσικό γλωσσικό του αισθητήριο είναι η προφορική όψιµη ελληνιστική Κοινή και το ύφος των γραπτών του κειµένων επηρεάζεται άµεσα από το προσωπικό του κριτήριο στην επιλογή των ρητορικών σχηµάτων, τα οποία επιµελώς είχε διδαχτεί. Γίνεται λοιπόν φανερό ότι η ενασχόληση µε τα χαρακτηριστικά της γλώσσας του παραπέµπει περισσότερο στα χαρακτηριστικά του γλωσσικού του ύφους, για το οποίο µέχρι την εποχή µας έχουν γίνει αρκετές γενικές παρατηρήσεις, αλλά ελάχιστες εξειδικευµένες µελέτες 17. Κατά τον Ερµογένη το ύφος ενός συγγραφέα οφείλεται στη µίξι των Ιδεών, δηλαδή στις προσωπικές επιλογές του κάθε δηµιουργού από τις δυνατότητες που του προσφέρει η γλώσσα, ώστε να επιτύχει ένα επιθυµητό αισθητικό αποτέλεσµα. Οι νεώτεροι θεωρητικοί της Λογοτεχνίας ταυτίζουν το 12 Για την Α και Β Σοφιστική, το ρεύµα του ασιανισµού και του αττικισµού στους ελληνορωµαϊκούς χρόνους και τη στάση των Πατέρων βλέπε τα εισαγωγικά κεφάλαια Α και Β σελ στην ενδιαφέρουσα για το θέµα µας διδακτορική διατριβή του James Marshall Campbell A.M. The Influence of the Second Sophistic on the Style of the Sermons of St Basil the Great, Reprinted 1983, John T. Zubal. Inc. Cleveland, Ohio. 13 «Εστω δη η ρητορική δύναµις περί έκαστον του θεωρήσαι το ενδεχόµενον πιθανόν» Αριστοτέλους Ρητροική 1355 b (η ικανότητα να διακρίνει κανείς τα υπάρχοντα πειστικά επιχειρήµατα. 14 Εις τας Πράξεις των Αποστόλων, PG 60, 226, Για τη σχέση του Ιερού Χρυσοστόµου µε τη Β Σοφιστική, την προτίµηση του εγκωµιαστικού ή πανηγυρικού ρητορικού είδους, τις επιδράσεις από τη διατριβή των Στωϊκών και τις αντιδράσεις των ακροατών απέναντι στους δηµόσιους αγορητές βλέπε τεκµηριωµένο άρθρο Harry M. Hubbell, Chrysostom and Rhetoric, Classical Philology, XIX, July Γρηγορίου Ναζιανζηνου, Οµιλία 32 PG,24, 488 Β «ου γαρ ζητούσιν ιερείς, αλλά ρήτορας» 17 Πολύτιµη πάντοτε παραµένει η διδακτορική εργασία του Thomas Ameringer, A Study in Greek Rhetoric: The Stylistic Influence of the Second Sophistic on the Panegyrical Sermons of St. John Chrysostom, Catholic University of America, Washington D.C Ο Ιερός Χρυσόστομος και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της γλώσσης του Σελίδα 4

5 ύφος µε τον ίδιο τον άνθρωπο, «Le style est l homme même 18». Ως εκ τούτου όσο είναι ανερµήνευτη είναι η ανθρώπινη ύπαρξη άλλο τόσο δυσερµήνευτο παραµένει και το γλωσσικό ύφος του κάθε δηµιουργού: «δυσχερές την µίξιν των ιδεών ευρείν και ευρόντα φράσαι 19» Ο Ιωάννης Χρυσόστοµος είχε εξαιρετική ευφυΐα, έµφυτες ικανότητες και προσεγµένη ρητορική παιδεία που την έλαβε από τον περιώνυµο διδάσκαλο της εποχής του Λιβάνιο 20. Γεννήθηκε και έζησε τον περισσότερο χρόνο του σύντοµου επίγειου βίου του στην Αντιόχεια, µία πολυσύχναστη µεγαλούπολη της Ανατολικής Μεσογείου, πολιτικό στρατιωτικό και πολιτιστικό κέντρο των ελληνορωµαϊκών χρόνων. Οι κάτοικοί της είχαν έντονα ρητορικά ακούσµατα από δηµόσιους αγορητές και ανάλογες απαιτήσεις από τους κήρυκες του Ευαγγελίου εντός και εκτός των ιερών ναών 21. Ο ίδιος τέλος διακατεχόταν από τον ένθεο ζήλο της διδασκαλίας του Ευαγγελίου. Ήδη έχουν απαριθµηθεί ορισµένοι βασικοί παράγοντες που επέδρασαν στο γλωσσικό του ύφος. Στην πραγµατικότητα όµως αυτό το θαυµαστό αισθητικό αποτέλεσµα που αναδύεται από τα έργα του Ιωάννου διαφεύγει από τις ανθρώπινες µετρήσεις και τους επιστηµονικούς προσδιορισµούς. Η κοινή περί του ωραίου αίσθηση του εκκλησιαστικού πληρώµατος του απέδωσε το προσωνύµιο Χρυσόστοµος, Χρυσολόγος, Χρυσορρήµων, Χρυσορρόας, ενώ στην υµνολογία της εορτής του 22 αυτά τα προσωνύµια αναλύονται και στις ισοδύναµες περιφράσεις, όπως χρυσήλατος ή χρυσοειδής σάλπιγξ, στόµα χρυσεµφανές ή χρυσίπνοον, χρυσαυγές όργανον κ.ο.κ. Είναι γνωστό ότι ο χρυσός είναι πολύτιµο µέταλλο, µε απαράµιλλη λαµπρότητα και καθαρότητα. Η συνείδηση της Εκκλησίας του ανεγνώρισε και τα δύο. Τη λαµπρότητα του γλωσσικού ύφους και την καθαρότητα της χριστιανικής διδασκαλίας. Αµφότερα αγαθά αµύθητης αξίας που τον κατέστησαν τον κατ εξοχήν πρώτο µετά τον Απ. Παύλο 23 και το πρότυπο των ιεροκηρύκων όλων των εποχών. Τα ρητορικά σχήµατα που χρησιµοποίησαν οι αρχαίοι κλασικοί ρήτορες στα έργα τους και ανακεφαλαίωσαν οι ρητοροδιδάσκαλοι της Β Σοφιστικής διακρίνονται στις υφολογικές επιλογές που επιδρούν στην ακουστική εικόνα των λέξεων ή των προτάσεων και σ εκείνες που σχετίζονται µε το περιεχόµενο τους. Μία διδακτορική εργασία 24 των αρχών του 20 ου αιώνα, η οποία εξετάζει µε επιµέλεια τις επιδράσεις της Β Σοφιστικής στους πανηγυρικούς Λόγους του 18 Ορισµός του Buffon, 18oς αιώνας. Περισσότερα βλέπε Pierre Guiraud, Lq Stylistiaue, P.U.F, Paris H. Rabe, Hermogenis,Opera. Rhetores graeci, Leipzig, Teubner, 1913, p Πρόκειται για παράφραση από τον Τίµαιο του Πλάτωνα, 28c για την παντελή δυσχέρεια καθορισµού του θεού: «ευρείν τε έργον και ευρόντα εις πάντας αδύνατον λέγειν» 20 A. J. Festugière, Antioche pa ienne et chretienne.libanius, Chrysostomos et les moines de Syrie, Paris 1959, σελ και Alain Natali, Christianisme et cité a Antioche, à la fin du iv ème siècle d après Jean Chrysostome, Jean Chrysostome et Augustin, Actes du Colloque de Chantilly, Septembre 1974, edités par Charles Kannengiesser, Beauchesne, Paris 19773, p Για τον τόπο και το χρόνο της εκφωνήσεως και τους ακροατές των οµιλιών του Ιωάννου Χρυσοστόµου στην Αντιόχεια βλέπε τεκµηριωµένα σχόλια στο έργο του Frans Van de Paverd, St John Chrysostom, The Homilies on the Statues, An Introduction, Pont. Institutum Studiorum Orientalium, Roma 199, όπως επίσης Wendy Mayer, John Chrysostom: An Extraordinary Preacher, Ordinary Audience, in Preacher and Audience, Studies in Christian and Byzantine Homiletics, edited by Mary B. Cunningham and Pauline Allen, Brill, 1998, p Μηναίον µηνός Νοεµβρίου 23 Ο Χρυσόστοµος κατανοούσε το κήρυγµα του Απ. Παύλου, επειδή τον αγαπούσε ιδιαίτερα: «άπαντας µεν φιλώ τους αγίους, µάλιστα δε τον µακάριον Παύλον» ((Hom. in 2 Cor. 11:1, PG51.301), «καθάπερ ει τις πυρός λάβοι στόµα, ούτως ο Παύλον ειδώς στοµούται» (Hom. in Gen PG Περισσότερα για τη σχέση του Ιερού Χρυσοστόµου µε τον Απ. Παύλο βλέπε, Margaret Mitchell, The Archetypal Image: John Chrysostom s Portraits of Paul. McCormick Theological Seminary, 1955, by the University of Chicago. 24 Βλέπε ανωτέρω υποσηµ. 17. Ο Ιερός Χρυσόστομος και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της γλώσσης του Σελίδα 5

6 Ιωάννου, καταλήγει στο συµπέρασµα ότι ουδέποτε οι ρητορικές εξάρσεις λειτούργησαν εις βάρος της χριστιανικής διδασκαλίας, η οποία αποτελούσε την πρωταρχική του προτεραιότητα. Παρ όλα αυτά και µόνον τα παραδείγµατα που απαριθµούνται αφήνουν στον αναγνώστη µία εξαίρετη αίσθηση από τη λάµψη ενός κοµψού χρυσού κοσµήµατος. Για παράδειγµα Σχήµα πλεονασµού : «τα παρ εαυτής πάντα επεδείκνυτο, την προθυµίαν, το φρόνηµα, το γενναίον, το βουληθήναι, το προελέσθαι, το σπεύσαι, το επαχθήναι ( 50, 580, 22) Κατ άρσιν και θέσιν: 52,396, 10 Αλλ ου δικαστηρίου καιρός νυν, αλλ ελέους Ουκ ευθύνης, αλλά φιλανθρωπίας ουκ εξετάσεως, αλλά συγχωρήσεως ου ψήφου και δίκης, αλλά οίκτου και χάριτος επαναφορά: που ο πλούτος, που τα αργυρώµατα, που 8 φορές 52,399,12 κύκλος : απήλθεν η νηστεία αλλά µενέτω η ευλάβεια. Μάλλον δε ουδέ η νηστεία απήλθε (50, 433, 15) υπερβατό: τας εν τοσούτοις έτεσι του Παύλου µάστιγας (50,476,53) ίνα της αναστάσεως του σταυρωθέντος Χριστού δια των έργων παράσχωνται απόδειξιν (50,593.30) δαψιλής η του Πνεύµατος εξεχύθη εις αυτόν δωρεά (50,474, 19) παρήχηση αύτη ανάστασις απαλλαγή αµαρτηµάτων (50,439,9) των ηµετέρων οφθαλµών τω τεθολώσαι της αθυµίας (49,36,22) σφαττοµένων, καιοµένων, κρηµνιζοµένων, καταποντιζοµένων (50,573,18) παρονοµασία α) παραλλαγή ίδιας ρίζας άγιος γαρ εστί και πανάγιος και αγίων αγιώτερος (51,45,27) β) πολύπτωτο τω φονεύοντι παραδούς τον φονεύεσθαι µέλλοντα αυτός τον φόνον ειργάσατο (50,637,30) γ) παρήχηση δια µικράν ηδονήν διηνεκή την οδύνης υποµένετε (56,267,43) οπλίζου µη καλλωπίζου/ ανδρίζου µη ωραϊζου (50, 682,43) οξύµωρον εν εορταίς ανέορτοι εισίν (50,663,4) και το πυρ ενυγραίνοντες και το πυρ εµπιπλώντες πυρός (50,700,43) και τον άδην εποίησεν ουρανόν (50,648,23) Παραδείγµατα από τα ρητορικά σχήµατα που ακροθιγώς αναφέρθηκαν απαντούν οπωσδήποτε πάµπολλα όχι µόνο στους πανηγυρικούς λόγους του Ο Ιερός Χρυσόστομος και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της γλώσσης του Σελίδα 6

7 Χρυσοστόµου, αλλά σε όλο το έργο του, εφόσον η επαρκής ρητορική του παιδεία αυτοµάτως υπαγόρευε τη χρήση τους. Το αισθητικό αποτέλεσµά τους εξετάζεται πάντοτε και σε σχέση µε τη γλωσσική ενότητα που ανευρίσκονται και όχι µόνον ως µεµονωµένες αποσπασµατικές περιπτώσεις. Βεβαίως και πάλι επισηµαίνεται ότι η ποικιλία όλων των ρητορικών σχηµάτων σε κάθε έργο του, το µέγεθος και η συχνότητα της εµφάνισής τους δεν έχουν µελετηθεί. Παρ όλα αυτά η µεγαλοφυΐα του Ιωάννου κρίθηκε στη χρήση των καλουµένων Γοργιείων σχηµάτων, τα οποία πρώτος χρησιµοποίησε ο Γοργίας από τον Ακράγαντα της Σικελίας στην εκκλησία του δήµου των Αθηνών τον 5 ο π.χ και καταγοήτευσε τους ακροατές του.. Στη συνέχεια τα επεξεργάστηκε ο µαθητής του Ισοκράτης στους πανηγυρικούς του λόγους, αργότερα τα χρησιµοποίησαν καθ υπερβολήν οι ασιάτες ρήτορες, ενώ η Β Σοφιστική τα προέβαλε µε πλήρη µεγαλοπρέπεια. Τα Γοργίεια σχήµατα αναφέρονται στη συµµετρία της περιόδου και επιτυγχάνονται ειδικότερα µε το πάρισον, την αντίθεση και το οµοιοτέλευτο. Παραδείγµατα: Πάρισο: δύο ή περισσότερα διαδοχικά κώλα περιόδου έχουν την ίδια δοµή, καταλήγουν σε οµοιοτέλευτο, ενώ συγχρόνως χρησιµοποιούνται και άλλα επικουρικά σχήµατα Πχ ο βουλόµενος αποτεµνέτω ο βουλόµενος λιθαζέτω ο βουλόµενος µισείτω ( 52,339, 49 επαναφορά + οµοιοτέλευτο) εάν µη πειρασµός, ουδέ στέφανος εάν µη παλαίσµατα, ουδέ βραβεία εάν µη σκάµµατα, ουδέ τιµαί εάν µή θλίψις, ουδέ άνεσις εάν µη χειµών, ουδέ θέρος (49,59,54 παραλληλισµός µε συνωνυµία) ου δύνασαι δια παρθενίας εισελθείν; Είσελθε δια µονογαµίας ου δύνασαι δια µονογαµίας; Καν δια δευτερογαµίας ου δύνασαι δια σωφροσύνης εισελθείν; Είσελθε δια ελεηµοσύνης ου δύνασαι δια ελεηµοσύνης; Είσελθε δια νηστείας ου δύνασαι ταύτην; εύρο εκεί. Ου δύνασαι εκείνη; εύρο ταύτην. ( 49,59,54 διπλή επαναφορά και κλίµαξ) όπως ήσωµεν, ουχ όπως ωφελήσωµεν όπως θαυµασθώµεν, ουχ όπως διδάξωµεν όπως τέρψωµεν, ουχ όπως κατανύξωµεν όπως κροτηθώµεν και επαίνου τυχόντες απέλθωµεν, ουχ όπως τα ήθη ρυθµίσωµεν. ( 60, 226, 12 οµοιοτέλευτα, ρυθµός και ποιητικότητα) Η συµµετρία στις περιόδους, τα γοργίεια σχήµατα, σε συνδυασµό και µε άλλα σχήµατα που επιδρούν στο επίπεδο της φωνητικής, της µορφολογίας, της σύνταξης αλλά και στη σηµασία των λέξεων και των προτάσεων. Προσδίδουν στον πεζό λόγο ρυθµό και κάλλος εξαιρετικό, ώστε να εγγίζει τα κράσπεδα της ποίησης, ενώ η γλώσσα, εκτός από τη µετάδοση των σκέψεων και τα συναισθηµάτων, εξυπηρετεί την αίσθηση του κάλλους προκαλώντας συναισθήµατα θαυµασµού. Ο Ιερός Χρυσόστομος και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της γλώσσης του Σελίδα 7

8 Αυτή η αίσθηση του ωραίου ποικίλλει ανάλογα µε τις τάσεις κάθε εποχής. Ο Ιωάννης εξετάζεται σε σχέση µε την εποχή και ως προς τις δικές της απαιτήσεις ανεδείχθη όντως Χρυσόστοµος. Βεβαίως όχι µόνον για το εξαίρετο ύφος των λόγων του αλλά εξίσου για την απαστράπτουσα αλήθεια του περιεχοµένου τους. Ο Ιωάννης είναι ο άγιος του Θεού που αποδείχτηκε αγαθός δέκτης των πλουσίων δωρεών του, τις οποίες πρόσφερε αντίδωρο, αψηφώντας τη ζωή του, δια την του κόσµου σωτηρίαν. Στην εποχή του ο διδάσκαλος του Λιβάνιος όπως και άλλοι ελαφρώς προγενέστεροι ρήτορες, ήταν όντως απαράµιλλοι τεχνίτες του γλωσσικού ύφους. Ο Ιωάννης όµως έδωσε στην αποκαλυπτική αλήθεια λαµπρή ρητορική εσθήτα ή ακόµη φόρτισε τα απαστράπτοντα ρητορικά σχήµατα µε τον καθαρό χρυσό της πίστεως. Με αυτόν τον τρόπο ανεδείχθη ο πρώτος χριστιανός ρήτορας. Η ευχή της αναφοράς της θείας λειτουργίας που φέρει το όνοµά του και βάσει των τελευταίων ερευνών οπωσδήποτε έχει γραφεί από τον ίδιο 25 πιστοποιεί µε τον καλύτερο τρόπο τη διαπίστωση αυτήν: «Άξιον και δίκαιον σε υµνείν, σε ευλογείν, σε αινείν, σοι ευχαριστείν, (ασύνδετο, οµοιοτέλευτο, επαναφορά, πολύπτωτο) εν παντί τόπω της δεσποτείας σου (παρήχηση). Συ γαρ ει Θεός ανέκφραστος, απερινόητος, αόρατος, ακατάληπτος, (οµοιοκάταρκτο, οµοιοτέλευτο, ασύνδετο) αεί ων, ωσαύτως ων, συ και ο µονογενής σου Υιός και το Πνεύµα σου το Άγιο. Συ (επαναφορά) εκ του µη όντος εις το είναι ηµάς παρήγαγες (αντίθεση) και παραπεσόντας ουκ απέστης πάντα ποιών (παρήχηση), έως ηµάς εις τον ουρανόν ανήγαγες και την βασιλείαν σου εχαρίσω (παρήχηση) την µέλλουσαν (κλίµαξ). Υπέρ τούτων απάντων ευχαριστούµεν σοι και τω µονογενεί σου Υιώ και τω Πνεύµατί σου τω Αγίω, υπέρ πάντων ων ισµεν και ων ουκ ισµεν των φανερών και αφανών ευεργεσιών των εις ηµάς γεγεγενηµέων (παρήχηση, επαναφορά, άρση και θέση). Ευχαριστούµεν και υπέρ της λειτουργίας ταύτης ην εκ των χειρών ηµών δέξασθαι κατηξίωσας καίτοι σοι παρεστήκασι χιλιάδες αγγέλων, (διαίρεση) τα χερουβείµ, και τα Σεραφείµ, εξαπτέρυγα, πολυόµµατα, µετάρσια, πτερωτά (οµοιοτέλευτο, ασύνδετο)» Τα ρητορικά σχήµατα που απαντούν ( ασύνδετο, οµοιοτέλευτο, οµοιoκάταρκτο, κλίµακα, αντιθέσεις, οξύµωρο, επαναφορά, διαίρεση) µ έναν εξαιρετικό συνδυασµό προσδίδουν στο κείµενο ρυθµό και µεταβάλλουν τον πεζό αφηγηµατικό λόγο σε ποιητικό. Ωστόσο η αξία του κειµένου απορρέει περισσότερο από το περιεχόµενό του. Τέσσερις λέξεις µε τρόπο αποφατικό και δύο εκφράσεις µε καταφατικό αποκρυσταλλώνουν την Τριαδολογία (ανέκφραστος Άγιο), ενώ τρεις σειρές µε παρηχήσεις, σύνδεση παρατακτική, αντιθέσεις και κλίµακα εννοιών περιγράφουν το µυστήριο της θείας οικονοµίας (σύ εκ του µη όντος..µέλλουσαν). Η µοναδική θεµιτή απάντηση των πιστών στη θεία οικονοµία είναι η ευχαριστία που επαναλαµβάνεται δύο φορές για τους εξής λόγους: α) για τις ευεργεσίες που παρουσιάζονται µε δύο ζεύγη κατ άρσιν και θέσιν: υπέρ πάντων ων ίσµεν και ουκ ίσµεν /των φανερών και των αφανών ευεργεσιών και β) για τη θεία λειτουργία που τελείται από τη λατρεύουσα κοινότητα, σε αντίθεση προς τις µυριάδες των συλλειτουργούν και συνδοξολογούντων αγγέλων και αρχαγγέλων. Η ευχή της αναφοράς επαναλαµβάνεται από τα χείλη των ορθοδόξων λειτουργών εκ µέρους της ευχαριστιακής κοινότητας εδώ και δεκαέξι περίπου αιώνες σε πάµπολλες γλώσσες έως εσχάτου της γης. Τα έργα του Ιερού Χρυσοστόµου, αξιοθαύµαστα ως προς τη µορφή και το περιεχόµενο, πιθανόν 25 R. F. Taft, The Authenticity of Chrysostom Anaphora Revised. Determining the Authorship of Liturgical Texts by Computer, OCP. 56 (1990) 5-51, reprinted with corrections and further notes in R.F. Taft, Liturgy in Byzantium and Beyond (Variorum Collected Studies Series, London 1995) ch. III. Ο Ιερός Χρυσόστομος και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της γλώσσης του Σελίδα 8

9 πολλοί πιστοί να τα αγνοούν. Η ευχή όµως της αναφοράς από µόνη της αρκεί να αποδείξει αληθινό το εγκώµιό του και τον υµνογράφο της εορτής του απαλλαγµένο από οποιαδήποτε τάση υπερβολής: «Σάλπιγξ χρυσοειδής, λαµπρώς αναβοώσα τα θεία µεγαλεία ανεδείχθης, Ιωάννη, εις τα του κόσµου πέρατα 26!» Κωνσταντινούπολις -Σεπτέµβριος Μηναίον Νοεµβρίου, εσπερινός της εορτής του αγίου. Ο Ιερός Χρυσόστομος και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της γλώσσης του Σελίδα 9

10 Ο Ιερός Χρυσόστομος και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της γλώσσης του Σελίδα 10

11 Ο Ιερός Χρυσόστομος και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της γλώσσης του Σελίδα 11