Η ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΠΟΡΕΩΣ Η πρόσληψή της, διαχρονικά, από τους Πατέρες της Εκκλησίας μέχρι και τους συγχρόνους σχολιαστές

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΙΒΛΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΟΛΟΓΙΑΣ ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΑΘ. ΤΕΛΙΟΣ Η ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΠΟΡΕΩΣ Η πρόσληψή της, διαχρονικά, από τους Πατέρες της Εκκλησίας μέχρι και τους συγχρόνους σχολιαστές Διπλωματική Εργασία για την απόκτηση Μεταπτυχιακού Διπλώματος Σύμβουλος Καθηγητής: π. Ιωάννης Σκιαδαρέσης ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

2 στους αγαπητούς μου φίλους Νικόλαο και Βύρωνα 2

3 ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ Κάθε Φθινόπωρο, τη δεύτερη Κυριακή του Οκτωβρίου, κατά το ευαγγελικό ανάγνωσμα, το οποίο αναγιγνώσκεται στους ναούς μας, ακούμε την παραβολή του σπορέως, που αποτελεί το αντικείμενο της παρούσας μελέτης. Αιώνες τώρα το ξεκίνημα των αγροτικών εργασιών συμπίπτει με την έναρξη του πνευματικού και κατηχητικού έργου της Εκκλησίας μας. Το Φθινόπωρο προσφέρεται για περισυλλογή και αυτοσυγκέντρωση, μετά την εξωστρέφεια του καλοκαιριού 1. Έτσι, η απαρχή της σποράς των δημητριακών, που αποτελούν τη βάση της διατροφής μας, συμπορεύεται με την έναρξη της σποράς του λόγου του Θεού, που αποτελεί τη βάση της πνευματικής αύξησης του πιστού. Το αποστολικό ανάγνωσμα της ίδιας Κυριακής έχει κι αυτό σχέση με την πιστότητα του λόγου του Θεού: Τέκνον Τίτε, πιστὸς ὁ λόγος (Tιτ 3,8 15). Την ίδια ημέρα οἱ τά πάντα καλῶς διαταξάμενοι θεῖοι πατέρες όρισαν να εορτάζεται και η μνήμη τῶν Ἁγίων Πατέρων τῆς ἐν Νικαῖᾳ τῆς Βιθυνίας Ζ Οἰκουμενικής Συνόδου, οι οποίοι, με την απόφαση να προσκυνούνται τα πρόσωπα, τα οποία εικονίζονται στις ιερές εικόνες και όχι το υλικό κατασκευής τους, συνεισφέρουν το απόσταγμα της εμπειρικής θεολογίας της Εκκλησίας μας, ώστε να συνδυαστεί με την καρποφορία του λόγου του Θεού στις καρδιές των ανθρώπων 2. Η αλυσίδα της παράδοσης, της οποίας ο πρώτος κρίκος είναι ο ανυπέρβλητος σπορέας του λόγου της Βασιλείας του Θεού, ο Κύριός μας Ιησούς Χριστός, συνεχίζεται διαχρονικά με τους Πατέρες της Εκκλησίας μας και φθάνει στο σήμερα, όπου οι σπορείς του λόγου του Θεού είναι τα μέλη της Εκκλησίας κληρικοί και λαϊκοί, οι οποίοι αγαπούν το λόγο του Θεού και προσπαθούν, μέσα σε έναν δύσκολο κόσμο, να μεταδώσουν το μήνυμά του, παρά τα εμπόδια και τις αντιξοότητες που συναντούν. Ως εκπαιδευτικός θεολόγος σε δημόσιο σχολείο πάντοτε έτρεφα μία ιδιαίτερη αγάπη για την παραβολή του σπορέως. Άλλωστε, όλοι οι θεολόγοι «σπέρνουμε» τον λόγο του Θεού στις ψυχές των παιδιών και των εφήβων μας, έχοντας απέναντί μας διαφορετικών ειδών αποδέκτες, δηλαδή «εδάφη» σαν κι αυτά που περιγράφει η παραβολή. Μερικές φορές απογοητευόμαστε από τη μικρή ανταπόκριση που έχει ο λόγος του Θεού στη ζωή των παιδιών «μας», ωστόσο περισσότερες είναι οι φορές που ενθουσιαζόμαστε και εντυπωσιαζόμαστε από το μέγεθος, την ποιότητα και την ποσότητα της αγαθής γης, την οποία συναντούμε στις τάξεις των σχολείων μας. Μελετώντας βαθύτερα την παραβολή του σπορέως πιστεύω ότι έκανα ουσιαστικά βήματα στο να συνειδητοποιήσω το χρέος, το οποίο οφείλω στις μαθήτριες και τους μαθητές μου, που, μέσα σε έναν διαρκώς μεταβαλλόμενο κόσμο, διψούν για κάτι διαφορετικό, κάτι αιώνιο και διαχρονικό, διψούν για την αλήθεια του λόγου του Θεού. Οπότε η παρούσα εργασία κινείται στο πλαίσιο των εννοιών της σποράς του λόγου του Θεού, της αποδοχής και της μη αποδοχής του, της κατανόησης και της μη κατανόησής του, κάνοντας ένα γόνιμο διάλογο επάνω στους όρους αυτούς. 1 Απόστολος (Παπακωνσταντίνου), Μητροπολίτης Πολυανής Κιλκισίου, Διακονία Λόγου, σελ Σύμφωνα με το τυπικό της Εκκλησίας μας, δίδεται η δυνατότητα να αναγνωσθεί, εναλλακτικά, η ευαγγελική περικοπή της εορτής των Αγίων Πατέρων τῆς ἐν Νικαῖᾳ τῆς Βιθυνίας Ζ Οἰκουμενικής Συνόδου. Όμως αυτό γίνεται σπανιότατα και είναι άγνωστο στους περισσοτέρους ιερείς. Στο τυπικό του Ευαγγελίου υπάρχει η ακόλουθη εἴδησις: Κατά τήν ἐνδεκάτη τοῦ παρόντος Μηνός, εἰ τύχει ἐν Κυριακῇ, ἤ τῇ πρώτῃ μετ αὐτήν ἐρχομένη ψάλλεται ἡ ἀκολουθία τῶν τῆς Οἰκουμενικῆς Ἑβδόμης Συνόδου Τριακοσίων πεντήκοντα Ἁγίων Πατέρων, ἐν ᾗ ἀναγινώσκεται μετά τό ἐν τοῖς Κανoνίοις σημειούμενον τῆς σημερινῆς Κυριακῆς καί τό ἀκόλουθον Εὐαγγέλιον: Μτ. 5, (από το Θεῖον καί Ἱερόν Εὐαγγέλιον, ἐξ ἀρίστων ἐκδόσεων τῆς Νέας Διαθήκης, ἐπιμελῶς διορθωθέν μετά προσθήκης τῶν τῆς Παλαιᾶς μαρτυριῶν καί νῦν λαμπρότερον ἐκδοθέν, τῇ ἐγκρίσει τῆς Ἱεράς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ἐν Ἀθήναις, ἐκ τοῦ τυπογραφείου Ἀνέστη Κωνσταντινίδου, σελ

4 Θερμότατες ευχαριστίες οφείλω στον σύμβουλο καθηγητή μου π. Ιωάννη Σκιαδαρέση, ο οποίος μου πρότεινε και με ενθάρρυνε να ασχοληθώ με το συγκεκριμένο θέμα και ακολούθως μου συμπαραστάθηκε, με συμβούλευσε και με καθοδήγησε κατά τη διάρκεια της συγγραφής της παρούσας εργασίας. Ομοίως θερμότατες ευχαριστίες οφείλω και στους καθηγητές μου του τμήματος Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ., οι οποίοι με δίδαξαν κατά τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου μαθημάτων, την κ. Άννα Κόλτσιου Νικήτα, τον κ. Χαράλαμπο Ατματζίδη και τον κ. Μόσχο Γκουτζιούδη, από τους οποίους άντλησα ενθάρρυνση, γνώσεις και χρήσιμα, διδακτικά εργαλεία, ώστε να γίνω καλύτερος τόσο στην επιστήμη της Θεολογίας όσο και κατά την εργασία μου μέσα στην τάξη. Θα αποτελούσε παράλειψη αν δεν ευχαριστούσα και τους συμφοιτητές μου, με τους οποίους συμπορευθήκαμε στις μεταπτυχιακές σπουδές, καθώς μέσα από τις δικές τους εργασίες, αλλά και τον προβληματισμό και τη βοήθεια, που μου προσέφεραν απλόχερα, συνεισέφεραν χρήσιμα στοιχεία στην παρούσα εργασία. Ομοίως, ευχαριστίες ανήκουν και στο προσωπικό των Βιβλιοθηκών τόσο της Θεολογικής Σχολής όσο και της Κεντρικής του Α.Π.Θ., ιδιαιτέρως στον ακούραστο κ. Απόστολο Τζελιάτη, ο οποίος, αγόγγυστα, περιπλανήθηκε μαζί μου αρκετές φορές ανάμεσα στα σκονισμένα ράφια των διαδρομών των αναζητήσεών μου. Ευχαριστώ θερμά και τους δύο φίλους μου, στους οποίους είναι αφιερωμένη η εργασία αυτή, το Νικόλαο και το Βύρωνα, οι οποίοι, τρέφοντας ιδιαίτερη αγάπη προς το λόγο του Θεού, μέσα από διάλογο και έρευνα, με βοήθησαν και μου συμπαραστάθηκαν ακούραστα κατά τις επίπονες εργασίες συγγραφής. Τελειώνοντας την παρούσα εργασία ένιωσα ότι εκπληρώνω δύο οφειλόμενα χρέη: ένα παλαιό προς τους γονείς μου Αθανάσιο και Μαρία, οι οποίοι με στήριξαν γενναία κατά τα δύσκολα, μα συνάμα όμορφα φοιτητικά μου χρόνια της δεκαετίας του 80 και ένα νέο προς τη σύζυγό μου Σοφία και τα παιδιά μας Κωνσταντίνα και Αθανάσιο, που μου συμπαραστάθηκαν ποικιλοτρόπως στην νέα, απαιτητική, μεταπτυχιακή, φοιτητική μου ζωή των ετών Λάρισα, Ιούνιος 2015 Λεωνίδας Αθ. Τέλιος 4

5 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ σελ. 3 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ σελ. 5 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ σελ. 9 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΕ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΡΥΦΑ ΤΗΣ Π. ΚΑΙ Κ. ΔΙΑΘΗΚΗΣ σελ. 10 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.1. Θέμα, σκοπός και προβληματική της εργασίας σελ Η ιστορία της έρευνας της παραβολής σελ. 12 Α ΜΕΡΟΣ 1. ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΑΡΑΒΟΛΕΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ σελ Έννοια της Παραβολής σελ Προσεγγίσεις των παραβολών της Κ. Διαθήκης και σύντομη ιστορία της έρευνας των παραβολών σελ Η δομή των παραβολών σελ Γιατί ο Χριστός χρησιμοποιούσε τις παραβολές κατά τη διδασκαλία Του σελ Γνησιότητα των παραβολών σελ Επικαιρότητα του μηνύματος των παραβολών σελ ΕΙΔΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΠΟΡΕΩΣ σελ Η ονομασία της Παραβολής σελ Μορφή της παραβολής. Θέση της στα Ευαγγέλια σελ Αυθεντικότητα της παραβολής σελ Χρονικό πλαίσιο και αφορμή της παραβολής σελ Αυτοβιογραφικά στοιχεία του Χριστού στην παραβολή σελ Η ένταξη της παραβολής του σπορέως στα συνοπτικά Ευαγγέλια σελ Η συνάφεια της παραβολής στον Ευαγγελιστή Μάρκο και ιδιαιτερότητες στη δομή σελ Η συνάφεια της παραβολής στον Ευαγγελιστή Ματθαίο και ιδιαιτερότητες στη δομή σελ Η συνάφεια της παραβολής στον Ευαγγελιστή Λουκά και ιδιαιτερότητες στη δομή σελ Το κείμενο των τριών Συνοπτικών Ευαγγελιστών σελ Σκηνή Πρώτη: Η Παραβολή σελ Μεσοσκήνιο: Ο λόγος, για τον οποίον ο Χριστός ομιλεί με παραβολές σελ Σκηνή Δεύτερη: Η ερμηνεία της Παραβολής σελ Η διαίρεση της παραβολής του σπορέως σελ. 37 Β ΜΕΡΟΣ: Η ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΠΟΡΕΩΣ 1. Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΔΙΔΑΣΚΕΙ ΤΗΝ ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΣΤΟΝ ΛΑΟ σελ Χρόνος, Τόπος, Ακροατήριο σελ H «έξοδος» του σπορέως σελ Ιστορικο κοινωνικο πολιτιστικές πληροφορίες σελ Οι τέσσερις περιπτώσεις εδάφους σελ Ο σπορέας ρίχνει το σπόρο του στο δρόμο σελ. 49 5

6 O σπορέας ρίχνει το σπόρο του στο πετρώδες έδαφος σελ Ο σπορέας ρίχνει το σπόρο του ανάμεσα στα αγκάθια σελ Ο σπορέας ρίχνει το σπόρο του στο εύφορο έδαφος σελ Καρποφορία και μέτρηση της απόδοσης την εποχή της παραβολής σελ Αξιολόγηση του σπορέως σελ Τα τριαδικά σχήματα στη δομή της παραβολής σελ Η ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ ΣΕ ΑΚΡΟΑΣΗ σελ Η προτροπή για ακρόαση του λόγου του Θεού σελ. 67 Γ ΜΕΡΟΣ: Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΒΟΛΗΣ ΤΟΥ ΣΠΟΡΕΩΣ 1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΤΗΝ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΒΟΛΗΣ σελ Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των Ευαγγελιστών στην ερμηνεία της παραβολής σελ Αντιστοιχεί το περιεχόμενο της παραβολής στην ερμηνεία της; σελ Η ερμηνεία της παραβολής έργο του Χριστού ή της ευαγγελικής παράδοσης; σ Η άποψη ότι η ερμηνεία είναι έργο της ευαγγελικής παράδοσης σελ Ο Χριστός δε χρησιμοποίησε στο κήρυγμά Του αλληγορία σελ Κάποια στοιχεία της παραβολής δεν αντιστοιχούν σε στοιχεία της ερμηνείας της σελ Η μετατόπιση από το εσχατολογικό μήνυμα της παραβολής στο ενθαδικό της ερμηνείας σελ Η παραβολή και η ερμηνεία της διαφέρουν στη γλώσσα και στους όρους σελ Η απουσία της ερμηνείας από το Ευαγγέλιο του Θωμά σελ Η άποψη ότι η ερμηνεία είναι έργο του Χριστού σελ Ο Χριστός γνώστης και χειριστής και της αλληγορίας σελ Η αντιστοίχιση των βασικών στοιχείων της παραβολής με αυτά της ερμηνείας της σελ Η ανταπόκριση στον λόγο του Θεού στοιχείο ενότητας παραβολής και ερμηνείας σελ Η συγγένεια του λεξιλογίου του Χριστού και της πρώτης Εκκλησίας σελ Η απουσία της ερμηνείας από το Ευαγγέλιο του Θωμά αποτελεί γνώρισμα της γνωστικής διδασκαλίας σελ Ένα πόρισμα σελ Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΒΟΛΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΧΡΙΣΤΟ σελ Εισαγωγή στην ερμηνεία της παραβολής σελ Ο συμβολισμός του σπόρου σελ Το πρόσωπο του σπορέως σελ Ο αγρός όπου σπέρνεται ο σπόρος σελ Η σχέση σπόρου και λόγου σελ Ο συμβολισμός των άγονων εδαφών σελ Ο σπόρος, που έπεσε στην οδό, αρπάζεται από τον διάβολο σελ Η ταύτιση του σπόρου με τον λόγο του Θεού, αλλά και με τους αποδέκτες του σελ Η ιδιαιτερότητα του συμβολισμού των πετεινῶν τοῦ οὐρανοῦ σελ Η καρποφορία σε δοκιμασία: Ο σπόρος δίχως ρίζες σελ Η «ασφυξία»: Ο σπόρος «πνίγεται» από ανησυχίες, πλούτη και ηδονές σελ Η εύφορη γη σελ Ο σπόρος φυτρώνει, αυξάνει και καρποφορεί στην αγαθή καρδιά σελ

7 Η ερμηνεία της τριπλής καρποφορίας. Η απουσία της από τον Λουκά σελ Μηνύματα της παραβολής και της ερμηνείας της σελ Το κύριο θέμα της παραβολής: Η κατανόηση του λόγου του Θεού και η ανταπόκριση των ανθρώπων σε αυτόν σελ Η παραινετική λειτουργία της παραβολής: Η αυτοκριτική του ακροατή σελ Το αισιόδοξο μήνυμα της Παραβολής του σπορέως και η ιεραποστολική της διάσταση σελ. 136 Δ ΜΕΡΟΣ: Η ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΠΟΡΕΩΣ ΣΕ ΕΞΩΒΙΒΛΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ 1. Η ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΠΟΡΕΩΣ ΣΕ ΠΡΩΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΣΤΟ ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ ΤΟΥ ΘΩΜΑ σελ Κλήμεντος, Επισκόπου Ρώμης, Προς Κορινθίους Α Επιστολή 24,5 σελ Ιουστίνου Φιλοσόφου και Μάρτυρος, Προς Τρύφωνα Ιουδαίον Διάλογος σελ Κατά Θωμάν Ευαγγέλιον κεφ. 9 σελ Η ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΠΟΡΕΩΣ ΣΤΗΝ ΥΜΝΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ σελ ΕΝΑ ΚΕΙΜΕΝΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΞΩΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ σελ. 144 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ σελ. 146 Ε ΜΕΡΟΣ: ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι ΜΕΣΟΣΚΗΝΙΟ (ΙΝΤΕΡΛΟΥΔΙΟ) σελ Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΕΞΗΓΕΙ ΣΤΟΥΣ ΜΑΘΗΤΕΣ ΤΟΥ ΤΟΝ ΛΟΓΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΟΠΟΙΟ ΜΙΛΑΕΙ ΜΕ ΠΑΡΑΒΟΛΕΣ σελ Η Ερώτηση των Μαθητών σελ Η απάντηση του Χριστού. Η αντίθεση μεταξύ των μαθητών και του υπολοίπου όχλου σελ Η χρήση της προφητείας του Ησαΐα από τον Χριστό και τους συγγραφείς της Κ. Διαθήκης σελ Η προφητεία στα κατά Μάρκον και κατά Λουκάν Ευαγγέλια σελ Η προφητεία στο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον σελ Το πρόσθετο υλικό του Ματθαίου σελ Η διδασκαλία του Χριστού ἐν παραβολαῖς σελ Η εκδοχή του Μάρκου περί παραβολών σελ Η εκδοχή του Ματθαίου περί παραβολών σελ Η εκδοχή του Λουκά περί παραβολών σελ Η θεωρία της «επισκότισης των παραβολών». Τι αποκαλύπτουν οι παραβολές σελ Η πνευματική τύφλωση των ανθρώπων και το έλεος του Θεού σελ Θεία Χάρις και προσωπική ευθύνη σελ. 171 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ ΜΙΑ ΜΙΚΡΗ ΕΡΕΥΝΑ σελ. 173 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ ΠΙΝΑΚΕΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΒΟΛΗΣ σελ Η παραβολή του Σπορέως σελ Συζήτηση Μαθητών και Ιησού σελ Ερμηνεία της παραβολής του Σπορέως σελ. 179 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙV σελ ΜΙΚΡΟ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ, ΣΧΕΤΙΚΟ ΜΕ ΤΗΝ ΠΑΡΑΒΟΛΗ σελ

8 ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ σελ. 184 ABSTRACT σελ. 186 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ σελ

9 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ βλ.: Βλέπε Δ. Β. Μ.: Δελτίο Βιβλικών Μελετών, από τις εκδόσεις «Άρτος ζωής» Ε.Β.Ε.:Ελληνική Βιβλική Εταιρεία Κ.Δ.: Καινή Διαθήκη Ο : Μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης από τους Εβδομήκοντα Π.Δ.: Παλαιά Διαθήκη πρβλ.: παράβαλε σελ.: σελίδα ή σελίδες τ. ή τομ.: τόμος ASTI : Annual of the Swedish Theological Institute BAGD: W. Bauer, W. F. Arndt, F. W. Gingrich, F. W. Danker, Greek English Lexicon of the NT BDF: F. Blass, A. Debrunner, and R. W. Funk, A Greek Grammar of the NT BJRL: Bulletin of the John Rylands University Library of Manchester BZ: Biblische Zeitschrift CBQ: Catholic Biblical Quarterly CBQMS: Catholic Biblical Quarterly Monograph Series CNTC: Calvinʹs New Testament Commentaries ECNT: Baker Exegetical Commentary in the New Testament ETL: Ephemerides Τheologicae Lovanienses HTR: Harvard Theological Review HTS: Harvard Theological Studies JAAR: Journal of the American Academy of Religion JBL: Journal of Biblical Literature JTS: Journal of Theological Studies JudChr: Judicial Chronicle ICC: International Critical Commentary KJV: King James Version NAB: New American Bible NASB: New American Standard Bible NCB: New Century Bible NEB: New English Bible NIGTC: The New International Greek Testament Commentary N.I.V.: New International Version NovT: Novum Testamentum NRSV: New Revised Standard Version NTS: New Testament Studies MPG: Jacques Paul Migne, Patrologia Greca MPL: Jacques Paul Migne, Patrologia Latina PNTC: Pillar New Testament Commentary Q: Πηγή των Λογίων του Ιησού (Quelle) RSR: Recherches de science religieuse RSV: Revised Standard Version SBLDS: Society of Biblical Literature Dissertation Series StTh.: Studia Theologica TDNT: G. Kittel and G. Friedrich, κ.λπ., Theological Dictionary of the New Testament ThWNT: Theologisches Wörterbuch zum Neuen Testament ThZ: Theologische Zeitschrift TynBul: Tyndale Bulletin WBC: Word Biblical Commentary 9

10 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΕ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΡΥΦΑ ΤΗΣ Π. ΚΑΙ Κ. ΔΙΑΘΗΚΗΣ Α Βασ.: Α Βασιλειών (Α Σαμουήλ) Α Ενώχ: Αιθιοπική Αποκάλυψη Ενώχ Α Θεσ.: Α προς Θεσσαλονικείς Επιστολή Α Ιω.: Α Επιστολή Ιωάννου Α Κορ.: Α προς Κορινθίους Επιστολή Α Μακ.: Α Μακκαβαίων Α Πετ.: Α Επιστολή Πέτρου Α Τιμ.: Α προς Τιμόθεον Επιστολή Αββ.: Αββακούμ Αγγ.: Αγγαίος Αμ.: Αμώς Αποκ. Αβραάμ: Αποκάλυψη Αβραάμ Αποκ.: Αποκάλυψη Ιωάννου Β Βαρούχ: Αποκάλυψη Βαρούχ Β Βασ.: Α Βασιλειών (Β Σαμουήλ) Β Ενώχ: Σλαβονικό βιβλίο του Ενώχ Β Εσδ.: Β Εσδρας (4 Ezra) Β Θεσ. : Β προς Θεσσαλονικείς Επιστολή Β Κορ.: Β προς Κορινθίους Επιστολή Β Μακ.: Β Μακκαβαίων Β Πετ.: Β Επιστολή Πέτρου Β Τιμ.: Β προς Τιμόθεον Επιστολή Βαρούχ: Βαρούχ Γαλ.: Προς Γαλάτας Επιστολή Γεν.: Γένεσις Δ Μακ.: Δ Μακκαβαίων Δαν.: Δανιήλ Δτ.: Δευτερονόμιον Εβρ.: Προς Εβραίους Επιστολή Εξ.: Έξοδος Εφ.: Προς Εφεσίους Επιστολή Ζαχ.: Ζαχαρίας Ησ.: Ησαΐας Ιακ.: Επιστολή Ιακώβου Ιεζ.: Ιεζεκιήλ Ιερ.: Ιερεμίας Ιουδ.: Επιστολή Ιούδα Ιω.: Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον Ιωβ: Ιωβ Ιωβηλαία: Βιβλίο των Ιωβηλαίων Ιωλ.: Ιωήλ Κατά Θωμάν Ευαγγέλιον: Γνωστικό κατά Θωμάν Ευαγγέλιον Κολ.: Προς Κολοσσαείς Επιστολή Κρ.: Κριτές Λευ.: Λευιτικόν Λκ.: Κατά Λουκάν Ευαγγέλιον Μιχ.: Μιχαίας Mκ.: Κατά Μάρκον Ευαγγέλιον Μτ.: Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον Παρ.: Παροιμίες Πρ.: Πράξεις των Αποστόλων Ρουθ: Ρουθ Ρωμ.: προς Ρωμαίους Επιστολή Σειρ.: Σοφία Σειράχ Σοφ. Σολ.: Σοφία Σολομώντος Σφν.: Σοφονίας Τιτ.: προς Τίτον Επιστολή Τωβ.: Τωβίτ Φιλ.: Προς Φιλιππησίους Επιστολή Ψλμ. Σολομώντος: Ψαλμοί Σολομώντος Ψλμ.: Ψαλμοί (αρίθμηση κατά τους Ο ) Ωσ.: Ωσηέ 10

11 ΕΙΣΑΓΩΓΗ H παραβολή του σπορέως, η οποία αποτελεί το αντικείμενο μελέτης της εργασίας αυτής, ανήκει στα πιο γνωστά κείμενα της Καινής Διαθήκης. Φαίνεται ότι η συγκεκριμένη παραβολή κατείχε κεντρική θέση στο κήρυγμα της πρώτης Εκκλησίας. Αυτό συνάγεται από το γεγονός ότι τη διασώζουν και οι τρεις συνοπτικοί Ευαγγελιστές, τοποθετώντας την μάλιστα πρώτη από όλες τις παραβολές. Επίσης, συνοδεύεται από ερμηνεία, την οποία έδωσε ο ίδιος ο Χριστός στους μαθητές Του, μετά από ερώτημά τους 3. Άλλη μία ένδειξη της μεγάλης σημασίας της αποτελεί το γεγονός ότι συναντάται και σε εξωβιβλικές πηγές, όπως το Ευαγγέλιο του Θωμά, ενώ ψήγματά της υπάρχουν και σε εξωχριστιανικές πηγές. Σήμερα η παραβολή κατέχει σημαντική θέση στη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας μας διαβάζεται στην αρχή κάθε εκκλησιαστικού έτους, όταν αρχίζει η κηρυκτική και κατηχητική περίοδος, για να τονιστούν η σπουδαιότητα του συγκεκριμένου έργου και η μεγάλη σημασία της ανταπόκρισης του ανθρώπου στο λόγο του Θεού, ώστε η πίστη να αποδώσει καρπούς Θέμα, σκοπός και προβληματική της εργασίας Το πλαίσιο της παρούσας μελέτης μας έχει ως αφετηρία τις διηγήσεις των τριών συνοπτικών Ευαγγελιστών. Η μέθοδος, με την οποία εξετάζουμε το κείμενο, έχει μικτή μορφή. Πρωτίστως στηριζόμαστε στην ιστορικοκριτική ανάλυση, η οποία, κατά τη γνώμη μας, αποτελεί την πιο ενδεδειγμένη μέθοδο για την μελέτη των βιβλικών κειμένων. Προσπαθούμε να εντάξουμε την παραβολή στην ατμόσφαιρα του ιστορικού, κοινωνικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος της εποχής της, ανακαλύπτοντας τη συνάφεια με προγενέστερα ή παράλληλα προς αυτήν κείμενα, επισημαίνοντας τον «διάλογο» της παραβολής του σπορέως, φανερό ή υποκρυπτόμενο, με βιβλία της Π. και της Κ. Διαθήκης, της ιουδαϊκής και της λοιπής αρχαίας γραμματείας. Ασχολούμαστε με μορφολογικά και λεξιλογικά χαρακτηριστικά, ερμηνεύοντας κάποιες λέξεις κλειδιά, προσπαθώντας να συλλάβουμε αυτό, το οποίο θέλει να μεταφέρει ο κάθε Ευαγγελιστής, πηγαίνοντας πίσω στο χρόνο, στις έννοιες της ελληνιστικής εποχής. Επιχειρούμε να ανακαλύψουμε τη δομή της παραβολής, μέσω ανάλυσης της μορφής, των ιδεών και της «εικόνας» της, επιμένοντας και στις διαφορές της παρουσίασης της παραβολής από τον κάθε Ευαγγελιστή. Ακολούθως, με τη χρήση της μεθόδου της πρόσληψης 4, αναφερόμαστε σε θεολογικές ερμηνείες και απόψεις, που διατύπωσαν βιβλικοί ερμηνευτές, δηλαδή οι εκκλησιαστικοί πατέρες σε παλαιότερες εποχές και οι υπομνηματιστές της σύγχρονης εποχής. Όλοι αυτοί, όπως κι εμείς άλλωστε, βίωσαν τις συνθήκες της εποχής τους και σχολίασαν την παραβολή υπό το πρίσμα των συνθηκών αυτών. Προσεγγίζοντας τις διαφορετικές και, μερικές φορές, συγκρουόμενες γνώμες τους θα προσπαθήσουμε να βρούμε τις συνιστώσες, οι οποίες ερμηνεύουν την παραβολή, μεταφέροντας τα μηνύματα των Ευαγγελιστών στην εποχή μας. Η εργασία μας, για πιο εύκολη προσέγγιση από τον αναγνώστη της, χωρίζεται σε πέντε μέρη. Το πρώτο μέρος θα μπορούσε να θεωρηθεί ως εισαγωγικό, αφού εκεί προσεγγίζουμε γενικώς την έννοια της παραβολής, κάποια ζητήματα που σχετίζονται με τις παραβολές στον ιουδαϊκό χώρο και, φυσικά, τις παραβολές του Χριστού. Ακολουθεί η ειδική ενασχόληση με την παραβολή του σπορέως και συγκεκριμένα με τα 3 Ιωάννης Δ. Καραβιδόπουλος, Το κατά Μάρκον Ευαγγέλιο, σελ Πληροφορίες για την κριτική προσέγγιση της ανταπόκρισης του αναγνώστη, η οποία δίνει μεγάλη σημασία στην εμπειρία της ανάγνωσης, μπορεί να διαβάσει ο αναγνώστης στο έργο της Paula Gooder, Αναζητώντας το Νόημα, επιμ. Α. Γ. Τσαλαμπούνη, Χ. Γ. Ατματζίδης, σελ και

12 ιστορικοφιλολογικά προβλήματα, το μήνυμα, τη δομή και την ένταξή της στα συνοπτικά Ευαγγέλια. Στο δεύτερο μέρος υπάρχει η λεξιλογική, εξηγητική και ερμηνευτική 5 ανάλυση της παραβολής, ενώ παρουσιάζονται παράλληλα κείμενα και στοιχεία της κοινωνικής και πολιτιστικής ζωής της εποχής, τα οποία βοηθούν στην εμβάθυνση των νοημάτων και την κατανόηση του κειμένου. Εκεί εντάσσουμε και κάποιες ιδιαίτερες γεωργικές γνώσεις, τις οποίες απαιτεί η παραβολή. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και στο τρίτο μέρος, όπου γίνεται ανάλογη εμβάθυνση στην ερμηνεία της παραβολής. Έτσι, ο αναγνώστης της παρούσας εργασίας θα παρακολουθήσει δύο «σκηνές». Στην πρώτη σκηνή ο Χριστός καθισμένος στη βάρκα διδάσκει την παραβολή. Προσκαλείται ο αναγνώστης να ταξιδέψει πίσω στο χρόνο, να καθίσει στην όχθη της λίμνης, ανάμεσα στον όχλο και να ακούσει τη διδασκαλία του Χριστού. Στη δεύτερη σκηνή ο Χριστός παρουσιάζει, σε ένα στενό κύκλο μαθητών Του, την ερμηνεία της παραβολής. Ανάμεσα από τις δύο αυτές σκηνές, ως ένθετο, παρεμβάλλεται το «μεσοσκήνιο», δηλαδή η συζήτηση του Χριστού με τους μαθητές Του, με θέμα την αιτία, για την οποία διδάσκει με παραβολές. Επειδή, από αρκετούς ερμηνευτές, το τμήμα αυτό θεωρείται παρένθετο και μη έχον σχέση με τη συγκεκριμένη παραβολή, αλλά και για λόγους συντόμευσης της εργασίας μας, το «μεσοσκήνιο», συντετμημένο, έχει τοποθετηθεί στο Παράρτημα, στο τέλος της παρούσας μελέτης. Στο τέταρτο μέρος της εργασίας παρουσιάζουμε μαρτυρίες της παραβολής του σπορέως σε εξωβιβλικά κείμενα και την εξωχριστιανική γραμματεία. Τελειώνουμε με τα κύρια συμπεράσματα της παρούσας εργασίας και ακολουθεί, στο πέμπτο μέρος, το Παράρτημα, όπου ο αναγνώστης θα βρει, εκτός από το «μεσοσκήνιο» και άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία, σχετικά με την παραβολή Η ιστορία της έρευνας της παραβολής Συγκρίνοντας τις προσεγγίσεις της παραβολής και της ερμηνείας της από την εποχή των Πατέρων της Εκκλησίας μας μέχρι και σήμερα, γίνεται διακριτό αυτό το οποίο λέγει ο Σ. Αγουρίδης: Υπάρχει μία ενότητα, όπως υπάρχουν και όρια στις μεθόδους ερμηνείας, που εφαρμόζει η Εκκλησία κατά τη διαδρομή των αιώνων, ανάλογα με τις προκλήσεις και τις περιστάσεις είναι, όμως αναμφισβήτητα, ευρύτατα τα περιθώρια μέσα στα οποία μπορεί και κινείται, ορισμένες εποχές έντονης πνευματικής ζωής, ο εκκλησιαστικός ερμηνευτής 6. Τους εκκλησιαστικούς Πατέρες δεν τους απασχόλησαν καθόλου προβλήματα γνησιότητας και ελάχιστα ασχολήθηκαν με ιστορικοφιλολογικά ερωτήματα, τα οποία σχετίζονται με την παραβολή. Ερμήνευσαν την παραβολή με την απόλυτη δυνατή ακρίβεια, χρησιμοποιώντας τη γλώσσα της εποχής τους 7. Αρκετοί, ιδιαιτέρως οι εκπρόσωποι της αλεξανδρινής σχολής, επέμειναν στην αλληγορική ερμηνεία της. Αυτό που τονίζουν, όπως θα δούμε και στη συνέχεια της εργασίας μας, όπου αναλύεται η παραβολή και η ερμηνεία της, ήταν ο παραινετικός και ηθικός ρόλος της στα πλαίσια της λειτουργίας της Εκκλησίας και της παράδοσής της. Οι πατερικές πηγές, οι οποίες αποτελούν τη βάση για τη θεολογική ερμηνεία της παραβολής, είναι πραγματικά ανεξάντλητες, αφού η εικόνα της σποράς του λόγου του Θεού χρησιμοποιείται από τους Πατέρες σε ποικίλες περιστάσεις και με πολλές αφορμές. Οι σύγχρονοι ερευνητές επικεντρώνονται στα ιστορικοφιλολογικά προβλήματα της παραβολής. Η νεότερη έρευνα για τις παραβολές του Χριστού, με εκτεταμένες 5 Περισσότερα για τη διαφορά των όρων ερμηνεία και εξήγηση στο έργο του Σάββα Αγουρίδη, Ερμηνευτική των Ιερών Κειμένων, Προβλήματα Μέθοδοι Εργασίας στην Ερμηνεία των Γραφών, σελ Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ερμηνευτική των Ιερών Κειμένων, σελ Πέτρος Βασιλειάδης, Ερμηνεία των Ευαγγελίων, σελ

13 αναφορές στην παραβολή του σπορέως, ξεκίνησε με το κλασικό, δίτομο έργο του Adolf Jülicher, Die Gleichnisreden Jesu, ( ). Στον 20ο αιώνα πήραν τη σκυτάλη οι Rudolf Bultmann με το έργο του Die Geschichte der synoptischen Tradition (1921) και Joachim Jeremias με το έργο του Die Gleichnisse Jesu 8 (1947). Αργότερα ο Hans Josef Klauck στο έργο του Allegorie und Allegorese in synoptischen Gleichnistexten (1978) αφιερώνει εκτεταμένες αναφορές στην παραβολή του σπορέως, εστιάζοντας στην υπόθεση του διαχωρισμού αλληγορίας και αλληγορισμού. Η παραβολή του σπορέως επιβεβαιώνει, σύμφωνα με τον συγγραφέα, τα αλληγορικά στοιχεία, που υπάρχουν μέσα στις παραβολές του Χριστού, τα οποία πρέπει να διακρίνονται από τους αλληγορισμούς, στους οποίους παρατηρείται μία τάση προς μυθοποίηση. Κλασσικό έργο, όσον αφορά την προσέγγιση του παραβολικού τρόπου διδασκαλίας του Χριστού, αλλά και της ίδια της παραβολής του σπορέως, αποτελεί το The Parables of the Kingdom (1961) του Charles Harold Dodd. Ο Étienne Trocmé με τη μελέτη του Why parables? A study of Mark IV, κάνει μία πετυχημένη προσέγγιση των αιτίων, για τις οποίες ο Χριστός μιλούσε με παραβολές 9. Αργότερα, στα τέλη του 20 ου και στις αρχές του 21 ου αιώνα, οι ερευνητές (R. Funk, D. Via, J. Crossan και άλλοι) επικεντρώνονται στην αισθητική διάσταση των παραβολών και στις εικόνες, τις οποίες προσφέρουν στους αναγνώστες τους 10. Όσον αφορά τις ειδικές μελέτες για την συγκεκριμένη παραβολή, στη γαλλική γλώσσα ξεχωρίζει η προσπάθεια ανεύρεσης του νοήματος της παραβολής από τον A.George 11, ενώ λίγο αργότερα, με αφορμή το προαναφερθέν έργο του J. Jeremias, ξεκίνησε ένας επιστημονικός διάλογος σχετικώς με το κατά πόσον αποδίδεται μία ρεαλιστική εικόνα της αγροτικής ζωής της Παλαιστίνης του 1 ου αιώνα μ.χ. στην παραβολή του σπορέως. Ο K.D. White 12 αμφισβήτησε τα γραφόμενα του J. Jeremias, ο οποίος, με τη σειρά του, ανταπάντησε με άρθρο, υποστηρίζοντας τις απόψεις του 13. Στον διάλογο αυτόν επενέβη, χρόνια μετά, ο Philip Barton Payne 14. Αξιόλογη μελέτη αποτελεί η εργασία του Birger Gerhardsson, The Parable of the Sower and its Interpretation 15, όπου η παραβολή του σπορέως θεωρείται ως η θεμελιώδης για την κατανόηση του εσώτατου μυστικού του Χριστού, δηλαδή της Βασιλείας του Θεού. Ο Theodore J. Weeden στη μελέτη του Recovering the Parabolic Intent in the Parable of the Sower 16, θεωρεί ότι τόσο οι παλαιότεροι όσο και οι σύγχρονοι ερμηνευτές αποτυγχάνουν να προσεγγίσουν το πραγματικό μήνυμα της παραβολής του σπορέως και εστιάζει στη διερεύνηση των θεολογικών αναγκών της πρώτης χριστιανικής κοινότητας, που, κατά τη γνώμη του, δημιούργησε την ερμηνεία της παραβολής. Η εργασία, η οποία μελετά ενδελεχώς την αυθεντικότητα τόσο της παραβολής όσο και της ερμηνείας της, συνοψίζοντας όλες τις προηγούμενες έρευνες πάνω στο 8 Ιδιαιτέρως στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου toy J. Jeremias υπάρχουν εκτεταμένες αναφορές στην παραβολή του σπορέως. 9 Étienne Trocmé Why parables? A study of Mark IV, Bulletin of John Rylands University Library of Manchester, 59 (1977) τ. 2, σελ Αθανάσιος Δεσπότης, Η παραβολή του πλουσίου και του Λαζάρου, σελ A.George, Le sens de la parabole des s les, Sacra Pagina, 2 (1959), σελ K.D. White The parable of the Sower, JTS 15 (1964), σελ , 13 J. Jeremias Palastinagudliehes zum Gleichnis vom Saemann, NTS 13 ( ), σελ P. B. Payne The order of the sowing and ploughing in the Parable of the Sower, NTS 25 ( ), σελ Birger Gerhardsson, The Parable of the Sower and its Interpretation, NTS 14 (1968), σελ Ο Theodore J. Weeden, Recovering the Parabolic Intent in the Parable of the Sower, JAAR 47 (1979), σελ

14 θέμα, είναι αυτή του P. B. Payne με τίτλο The Authenticity of the Parable of the Sower and Its Interpretation 17. Η πιο πρόσφατη εργασία στο χώρο είναι της Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen ( Sämann mit Deutung ) στον συλλογικό τόμο με θέμα τις παραβολές του Χριστού σε σχέση και με τις παραβολές του κατά Θωμάν Ευαγγελίου 18, όπου η παραβολή αναλύεται άρτια από γλωσσική, αφηγηματική, κοινωνική και ιστορική άποψη, ενώ παράλληλα τονίζεται και η «εικονογραφία» της. Επίσης, συνδέεται με πλήθος χωρίων της διαθηκικής και εξωβιβλικής γραμματείας. Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο πλήρης εργασία είναι η διατριβή επί διδακτορία, του Μιχαήλ Ελ., Κόνια, με τίτλο Η παραβολή του Σπορέως στην Ερμηνευτική και Κηρυκτική Παράδοσι (1994). Ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις βρίσκουμε και στο έργο του Σεραφείμ Γ. Παπακώστα, Αι Παραβολαί του Κυρίου (1938). Αποτελεί έργο κηρυκτικού περιεχομένου, ωστόσο παρουσιάζει αρκετό ενδιαφέρον, επειδή αποδίδει το ερμηνευτικό κλίμα της εποχής. Στο ίδιο μήκος κύματος κινούνται και τα διάφορα Κυριακοδρόμια, τα οποία κυκλοφόρησαν κατά τον 19 ο και 20 ο αιώνα στην πατρίδα μας. Σε αυτά υπάρχουν σύντομες ή εκτενείς αναφορές στην παραβολή του σπορέως, στην εκδοχή του Λουκά. Πρώτη σοβαρή, επιστημονική, αλλά συνοπτική εργασία για την παραβολή του σπορέως κάνει ο καθηγητής Ιωάννης Δ. Καραβιδόπουλος, στο έργο του Αι Παραβολαί του Χριστού, (1970), στο οποίο και καταφεύγουμε συχνά στην παρούσα εργασία. Στο εν λόγω έργο ο Ι. Καραβιδόπουλος ερμηνεύει την παραβολή στηριζόμενος τόσο στην πατερική όσο και τη σύγχρονη βιβλιογραφία. Τελευταία σοβαρή προσπάθεια στην προσέγγιση της παραβολής θα μπορούσαμε να αναφέρουμε το έργο του χωροεπισκόπου Τριμυθούντος (νυν Μητροπολίτη Αμμοχώστου) Βασιλείου Καραγιάννη, Ευαγγέλιο και Ζωή, στο οποίο αφιερώνονται αρκετές σελίδες στην εν λόγω παραβολή. Υπάρχουν βέβαια και άλλες, πολυάριθμες εργασίες, οι οποίες αφορούν, με τον ένα ή τον άλλον τρόπο, την παραβολή του σπορέως, σε κάποιες από τις οποίες γίνονται σύντομες αναφορές όπου αυτό κρίνεται αναγκαίο κατά την εξέλιξη της παρούσας εργασίας. 17 P. B. Payne The Authenticity of the Parable of the Sower and Its Interpretation, στη σειρά Gospel Perspectives, Studies of History and Tradition in the Four Gospels, τομ. 1 ( ), σελ Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen (Sämann mit Deutung), στον συλλογικό τόμο Ruben Zimmermann, Kompendium der Gleichnisse Jesu, (2007), σελ

15 Α ΜΕΡΟΣ 1. ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΑΡΑΒΟΛΕΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ 1.1. Έννοια της Παραβολής Θα ξεκινήσουμε με μία σύντομη, γενική προσέγγιση της έννοιας της παραβολής στον εθνικό, τον Ιουδαϊκό Παλαιοδιαθηκικό και, κυρίως, στον Καινοδιαθηκικό κόσμο. Παραβολή, στους κλασικούς συγγραφείς, είναι η σύγκριση, η παρομοίωση, ο τύπος ή το σύμβολο κάποιου πράγματος 19, που βοηθάει τον ακροατή να ανακαλύψει ένα βαθύτερο νόημα ή μία κρυμμένη αλήθεια μέσα από μία «εικόνα», που του προσφέρεται 20. Στον Ιουδαϊσμό ήταν σύνηθες φαινόμενο η διήγηση με παραβολές. Στην Π. Διαθήκη συναντούμε πληθώρα μορφών, που θα μπορούσαν να στεγαστούν κάτω από τον γενικό όρο παραβολή: παροιμία, γνωμικό, σοφία, απλή μεταφορά, παρομοίωση, παραλληλισμός, αλληγορία, γρίφος, αίνιγμα, μύθος, (περίτεχνη ιστορία), ακόμη και σαρκασμός 21. Όλες αυτές οι μορφές μπορούν να θεωρηθούν από τον Ισραηλίτη ως mâshâl ή metalim, κι αποδίδονται με τον όρο παραβολή 22 από τους Ο. Οπότε, όταν ο Χριστός διδάσκει ἐν παραβολαῖς, ακολουθεί μία γραμματειακή παράδοση, η οποία έχει ισχυρές ρίζες στην Π. Διαθήκη, την αποκαλυπτική γραμματεία, αλλά και τη διδασκαλία των ραβίνων 23. Η γνώση του τρόπου χρήσης των παραβολών στην Π. Διαθήκη είναι κρίσιμη για την κατανόηση των παραβολών στο χώρο της Κ. Διαθήκης 24 και ο μελετητής τους θα πρέπει να λαμβάνει υπ όψιν του τη μεγάλη συνεισφορά της ραβινικής παράδοσης, η οποία διασαφηνίζει πολλά από τα λόγια των παραβολών του Χριστού 25. Στην Κ. Διαθήκη υιοθετείται η ποικιλία της Π. Διαθήκης στις σημασίες της λέξης παραβολή. Μία παροιμία 26, ένα σύμβολο, ένας τύπος 27, μία σύγκριση, παρομοίωση ή αλληγορία 28 λογίζονται ως παραβολή. Οι παραβολές δεν κινούνται στη σφαίρα του μύθου, ο οποίος περιστρέφεται διαρκώς μέσα σε έναν φανταστικό κόσμο 29, αλλά συνδέονται με την ιστορία, το πραγματικό και το πιθανό. Κάποιοι ερευνητές κατατάσσουν τις παραβολές σε τρεις κατηγορίες: α. παρομοιώσεις (π.χ. παρομοίωση της Βασιλείας του Θεού με τη ζύμη), β. αφηγηματικές παραβολές (π.χ. παραβολή των κακών γεωργών), και γ. διασαφηνίσεις ή παραδείγματα 19 Αριστοτέλης, Ρητορική, 1393 a, και b, 4 8, όπου αναφέρονται ο Αίσωπος και ο Σωκράτης ως δημιουργοί παραβολών, εκδότης: W.D. Ross. 20 Don Schwager, What is a Parable?, στην ηλεκτρονική ιστοσελίδα 21 Βασίλειος Καραγιάννης, χωροεπίσκοπος Τριμυθούντος, Ευαγγέλιο και Ζωή, σελ Donald A.Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ. 368 και Frank E. Gaebelein κλπ, The Expositorʹs Bible commentary : Matthew, Mark, Luke,, τομ. 8, σελ Επίσης, σημαντικά προσφέρει στο θέμα η εργασία του Birger Gerhardsson, The Narrative Meshalim in the Synoptic Gospels, NTS 34 (1988) σελ W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ Περισσότερες πληροφορίες μπορεί να αντλήσει ο αναγνώστης από τo άρθρο του Timothy Polk, ʺParadigms, Parables, and Mesalim: On Reading the Masal in Scripture,ʺ CBQ 45 (1983), σελ Μεγάλη συμβολή στην ερμηνεία των παραβολών του Χριστού υπό το φως της ραβινικής παράδοσης προσέφερε το έργο του Paul Fiebig, Die Gleichnisreden Jesu: im Lichte der rabbinischen Gleichnisse des neutestamentlichen Zeitalters και πιο πρόσφατα η μελέτη του David Flusser, Die rabbinischen Gleichnisse und der Gleichniserzähler Jesus, στη σειρά: Judaica Et Christiana, τομ Βλ.: Μκ. 7,17, Λκ. 4,23 27 Βλ.: Εβρ. 9,9. 11,19 28 Βλ.: Μτ. 15,15. 24,32, Μκ. 3,23. 13,28, Λκ. 5,36. 14,7 29 Ι. Owen, στο Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ

16 (π.χ. παραβολή του καλού Σαμαρείτη). Μερικοί προσθέτουν ως τέταρτο είδος και τις αλληγορίες 30. Οι παραβολές του Χριστού, που κατά τον J. W. Sider προσφέρουν μία κατ αναλογίαν εικονογράφηση του φυσικού κόσμου 31, διασώζονται στα Συνοπτικά Ευαγγέλια, ενώ στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη δε συναντούμε παραβολή με τη στενή έννοια του όρου συναντούμε, όμως, παραβολικά λόγια του Χριστού 32. Για να κατανοηθούν οι παραβολές απαιτείται γνώση της ιστορίας και των συντεταγμένων της, των συνθηκών της ζωής και της καθημερινότητας. Μέσα από τις παραβολές της Κ. Διαθήκης αντικατοπτρίζεται ο πολιτισμός και η ζωή της εποχής του Χριστού. Και για να βρούμε το βαθύτερο νόημά τους, μεγάλη βοήθεια μας προσφέρει η γνώση της πολιτιστικής ανθρωπολογίας, δηλαδή η γνώση των συνθηκών ζωής και της καθημερινότητας, που αντικατοπτρίζονται μέσα σ αυτές Προσεγγίσεις των παραβολών της Κ. Διαθήκης και σύντομη ιστορία της έρευνας των παραβολών Οι παραβολές αποτελούν φιλολογικά και θεολογικά κείμενα, τα οποία απαιτούν ερμηνεία. Ως αφετηρία, λοιπόν, οφείλει να έχει κάποιος τη διερεύνηση του ιστορικού και πολιτιστικού πλαισίου της κάθε παραβολής και αυτό είναι το ιουδαϊκό παλαιστινιακό περιβάλλον της ελληνιστικής εποχής, στην οποία έζησε ο Χριστός 34. Ακολούθως απαιτείται και θεολογική εμβάθυνση. Στην ιστορία της ερμηνείας των παραβολών ακολουθήθηκαν δύο, κυρίως, μέθοδοι. Η παλαιότερη εξ αυτών είναι η αλληγορική ερμηνεία των παραβολών. Στη διάρκεια των αιώνων οι παραβολές του Χριστού θεωρήθηκε ότι κρύβουν κάποιο μυστήριο κάθε πρόσωπο ή ενέργεια, που περιγράφεται σε αυτές, έπρεπε να αποσαφηνιστεί και να αποκρυπτογραφηθεί, σα να πρόκειται για κάποιον κρυπτογραφημένο κώδικα. Έτσι, στην ερμηνευτική προσέγγιση της κάθε παραβολής, χρησιμοποιήθηκε το ευρύ φάσμα της αλληγορικής μεθόδου 35. Σύμφωνα με τη μέθοδο αυτή, το έργο του ερμηνευτή είναι α) να εντοπίσει τη σωστή έννοια, η οποία κρύβεται σε κάθε στοιχείο της ιστορίας και β) να αποκωδικοποιήσει την πνευματική διδασκαλία της παραβολής υπό το φως της ένα προς ένα ταύτισης των υλικών της στοιχείων με αντίστοιχα πνευματικά 36. Μνημειώδες παράδειγμα αποτελεί η ερμηνεία της παραβολής του καλού Σαμαρείτη από τον ιερό Αυγουστίνο, όπου χρησιμοποιούνται δεκαοκτώ αλληγορικοί συμβολισμοί: Ο ταξιδιώτης είναι ο Αδάμ, η Ιερουσαλήμ συμβολίζει τον Παράδεισο, από τον οποίο εκδιώχθηκε ο πρωτόπλαστος, ο διάβολος εκπροσωπείται από τους ληστές, ο καλός Σαμαρείτης ταυτίζεται με τον Χριστό κ.λπ Eta Linnemann, Parables of Jesus: Introduction and Exposition, σελ Με την κατάταξη αυτή διαφωνεί ο Joachim Jeremias, The Parables of Jesus, σελ J. W. Sider, The Meaning of Parabole, Biblica τομ. 62 (1981), σελ Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ. 82. Πρβλ.: Ιω. 10,1 16 (καλός ποιμήν) 33 π. Ιωάννης Σκιαδαρέσης, Παραβολές των Ευαγγελίων σε σύγκριση με αντίστοιχες των Αποκρύφων, Σημειώσεις για το επιλεγόμενο μάθημα, σελ Σημαντική συνεισφορά στην άποψη αυτή προσφέρει με το έργο του Poet and peasant: a literary cultural approach to the parables in Luke ο Kenneth Ewing Bailey 35 Να σημειώσουμε εδώ ότι η αλληγορία θεωρείται ότι αποτελεί ένα ξεχωριστό λογοτεχνικό είδος με τους δικούς της κανόνες συγγραφής και ερμηνείας. Περισσότερα για το εν λόγω είδος στο Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου στην ηλεκτρ. διεύθυνση: A111/683/4523,20475/, ημ. αν.: Erdey L. Zoltan, Interpreting Parables: One Point or Many?, σελ. 7, άρθρο στην ηλεκτρονική διεύθυνση: ημ. ανάκτησης: Περισσότερες λεπτομέρειες για τους συμβολισμούς και τις αλληγορίες της συγκεκριμένης παραβολής στην ηλεκτρονική σελίδα: and when did allegoricalinterpretations of scripture lose their appeal. Ημ. Ανάκτησης:

17 Κατά τον Μεσαίωνα χρησιμοποιήθηκε και η συγγενής μέθοδος του τετραπλού νοήματος 38. Αυτού του είδους οι προσεγγίσεις των παραβολών έκαναν τον K. R. Snodgrass να γράψει, σε αυστηρό τόνο, ότι για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα της ιστορίας η Εκκλησία κακομεταχειρίστηκε, αναδιέταξε με λανθασμένο τρόπο, καταχράστηκε και τελικώς σφαγίασε τις παραβολές του Χριστού 39. Από τα τέλη του 19 ου αιώνα η ερμηνεία των παραβολών στράφηκε προς μία νέα, εντελώς διαφορετική κατεύθυνση. Είναι η ερμηνεία των παραβολών με τη μέθοδο του ενός κυρίου σημείου, στην οποία συνεισέφερε τα μέγιστα ο Adolf Jülicher. Στο έργο του Die Gleichnisreden Jesu ισχυρίζεται ότι η αλληγορία είναι ένα λογοτεχνικό είδος, το οποίο ο Χριστός δεν το γνώριζε και, φυσικά, δεν το χρησιμοποίησε. Η βασική πρόταση του Α. Jülicher είναι ότι ο αναγνώστης της κάθε παραβολής καλείται να κατανοήσει το ένα, βασικό και κύριο μήνυμά της και να μην αναλώνεται σε ανούσιες ερμηνείες και αλληγορίες. Έτσι επικράτησε η άποψη ότι υπάρχει μεγάλη απόσταση μεταξύ παραβολής και αλληγορίας και οι αλληγορικές ερμηνείες των παραβολών οφείλονται σε μεταγενέστερες προσεγγίσεις από τους Πατέρες της Εκκλησίας ή, αν υπάρχουν τέτοιες προσεγγίσεις στα Ευαγγέλια, οφείλονται σε άλλες πηγές (Ευαγγελιστές, πρώτη Εκκλησία) και όχι στον ιστορικό Ιησού 40. Αργότερα ο Charles Harold Dodd στο έργο του The Parables of the Kingdom συσχέτισε τις παραβολές του Χριστού με τη διακονία του Χριστού προς τους ανθρώπους. Σύμφωνα με τον C. H. Dodd ο Χριστός δίδασκε με συνέπεια μία παρούσα εσχατολογία, η οποία αντανακλάται σε όλες τις παραβολές Του οπότε, για παράδειγμα, στην παραβολή του σπορέως, ο C. H. Dodd βλέπει την εσχατολογική καρποφορία της διακονίας του Χριστού 41. Η επόμενη μεγάλη συνεισφορά στην ερμηνεία των παραβολών οφείλεται στον Joachim Jeremias με το έργο του Die Gleichnisse Jesu 42, όπου επισημαίνεται ότι πολλές από τις παραβολές του Χριστού είναι παραλλαγές ραβινικών κειμένων και πρέπει ο αναγνώστης να ανακαλύψει την καινούρια πλοκή, την οποία δίνει ο Χριστός σε έναν παλαιό μύθο. Κάθε ηθικιστική ερμηνεία οποιασδήποτε παραβολής αποτελεί ένα παράδειγμα παραινετικής χρήσης της παραβολής από την πρώτη εκκλησία και κάθε αλληγορική ερμηνεία της αποτελεί μια προσπάθεια ρύθμισης των θεμάτων, που την απασχολούσαν (Sitz im Leben). Σήμερα η συντακτική κριτική μέθοδος εισήγαγε μια σειρά σημαντικών καινοτομιών στην ερμηνευτική προσέγγιση των παραβολών, έτσι ώστε α) να αναδεικνύεται το θεολογικό σημείο, στο οποίο δίδεται έμφαση σε όλες τις παράλληλες εκδόσεις και β) να καθορίζονται, με σαφήνεια, τα επί μέρους χωρία, στα οποία ο κάθε Ευαγγελιστής αποδίδει το δικό του προσωπικό περίγραμμα 43. Έτσι η ερμηνευτική 38 Για παράδειγμα, στην παραβολή του Ασώτου το τετραπλό νόημα συνίσταται στα εξής στοιχεία: α. Ή απελπιστική κατάσταση στην οποία φθάνει ο αμαρτωλός, β. Ή ανάγκη μετανοίας γ. Το μέγεθος της θείας Ευσπλαχνίας και η φιλάνθρωπη αποδοχή μας από τον Θεό και δ. Ή αποφυγή του αισθήματος της αυτάρκειας του δικαιωμένου (ο μεγάλος υιός). Περισσότερα στο βιβλίο του Grant R. Osborne, The Hermeneutical Spiral: A Comprehensive Introduction to Biblical Interpretation, σελ. 308 κ. ε. 39 Klyne Ryland Snodgrass, Stories with intent: a comprehensive guide to the parables of Jesus, σελ Περισσότερα στο άρθρο του Raymond E. Brown, Parable and Allegory Reconsidered, Nov. T, 5 (1962), τ. 1, σελ Charles Harold Dodd, The Parables of the Kingdom, σελ Στην παρούσα εργασία, όπου γίνονται παραπομπές στο συγκεκριμένο έργο, αφορούν τη μετάφραση στην αγγλική γλώσσα The Parables of Jesus από S. H. Hooke. 43 Ενδεικτικά, περισσότερα για τις νέες μεθόδους προσέγγισης των παραβολών μπορεί να βρει ο αναγνώστης στα έργα των C. E. Carlston The parables of the triple tradition, Philadelphia, 1975, J. R. Donahue, The gospel in parable: metaphor, narrative, and theology in the synoptic gospels, Philadelphia, 1988 και J. Labrecht, Once more astonished: the parables of Jesus, New York,

18 μέθοδος των παραβολών μετακινήθηκε σε ένα είδος μεταδομιστικής θεωρίας 44 εύστροφων και απεριόριστων διδαγμάτων, τα οποία, μέσω κατάλληλης έρευνας, απορρέουν από κάθε παραβολή, όπως απαιτείται από το ιστορικό, κοινωνικό, πολιτικό, ηθικό και πολιτιστικό πλαίσιο της κάθε εποχής, στην οποίαν εφαρμόζεται η παραβολή 45. Μία από τις πιο ολοκληρωμένες ερμηνείες των παραβολών ανήκει στον Craig Blomberg, ο οποίος θεωρεί ότι ο ερμηνευτής οφείλει να προσφέρει μια υπεύθυνη και ελεγχόμενη προσέγγιση αλληγορικής ερμηνείας της παραβολής, με βάση το μήνυμα του κειμένου, χωρίς να υπεραπλουστεύει, αλλά και χωρίς να αλληγορίζει ανερμάτιστα. Τα δύο κύρια σημεία της άποψης του C. Blomberg είναι τα εξής: α) οι παραβολές του Χριστού παρουσιάζουν ομοιογένεια με άλλα αλληγορικά έργα (όπως της ραβινικής γραμματείας), άρα πρέπει να αναγνωριστούν ως αλληγορίες, οπότε απαιτούν ελεγχόμενη αλληγορική ανάλυση και β) τα κύρια στοιχεία, τα οποία περικλείουν το βασικό αλληγορικό στοιχείο του νοήματος, είναι οι κύριοι χαρακτήρες της αφήγησης, που ελέγχουν το μέγεθος της αλληγορίας. Ως εκ τούτου οι παραβολές του Χριστού περιέχουν έναν, δύο, ή τρεις αφηγηματικούς χαρακτήρες οπότε σε κάθε παραβολή προσφέρονται αντίστοιχα ένα, δύο, ή τρία σημεία για αλληγορική ερμηνεία. Οι πρόσθετες λεπτομέρειες, οι οποίες επενδύουν την παραβολή, υπάρχουν μόνο και μόνο για να προσθέσουν έναν προσωπικό τόνο εκ μέρους του αφηγητή και ενδιαφέρον στον αναγνώστη, ενισχύοντας την όμορφη εικόνα, η οποία κατασκευάστηκε κατά την αφήγηση 46. Παρά το ότι και σήμερα πολλοί ερμηνευτές δέχονται την ύπαρξη ενός μόνο κυρίου σημείου σε κάθε παραβολή 47, κανείς δεν μας εμποδίζει να βρούμε αλληγορικά στοιχεία στις παραβολές άλλωστε αυτό γινόταν συχνά στην ιουδαϊκή παράδοση και ο Χριστός το έκανε με έναν ανυπέρβλητο τρόπο 48. Μη ξεχνούμε ότι η «νομιμότητα» της ερμηνείας της κάθε παραβολής εξαρτάται από την στάση, την οποία παίρνει ο κάθε ερμηνευτής, απέναντί της και έτσι θα πρέπει να προσεγγίζουμε την παραβολή με την αρχή της δυναμικής απροσδιοριστίας, όπως διακήρυξε η Mary Ann Tolbert Πληροφορίες για την μεταστρουκτουραλιστική κριτική προσέγγιση μπορεί να βρει ο αναγνώστης στο έργο της Paula Gooder, Αναζητώντας το Νόημα, επιμ. Α. Γ. Τσαλαμπούνη, Χ. Γ. Ατματζίδης, σελ Χαρακτηριστικό παράδειγμα της μεταδομικής ερμηνευτικής θεωρίας αποτελεί η τριλογία του John Dominic Crossan Dark Interval (1975), Raid on the Articulate (1976) και Cliffs of fall (1980), αλλά και το έργο του The Challenge of the Historical Jesus (1973), όπου, σύμφωνα με τον Crossan, στα Ευαγγέλια έχουμε, κυριολεκτικά, μία εντελώς ξένη γλώσσα από αυτήν του Χριστού και οι παραβολές Του δεν μπορούν να ανακτηθούν και να ανακατασκευαστούν μέσα από τους Ευαγγελιστές, οι οποίοι αποτέλεσαν του πρώτους διερμηνείς τους (Εισαγωγή, σελ. xiii). 46 Craig L. Blomberg, Interpreting the parables: where are we and where do we go from here?, CBQ 53 (1991), τεύχος 1, σελ Το ίδιο αποδέχεται και ο Ι. Καραβιδόπουλος γράφοντας ότι αντί να αναλωνόμαστε όπως στην αλληγορία, με την κάθε λεπτομέρεια και την πραγματικότητα που κρύβεται πίσω από την κάθε λεπτομέρεια, στην παραβολή καλούμαστε να ανακαλύψουμε το υπάρχον, ένα κεντρικό νόημα, το οποίο διατρέχει ολόκληρη τη διήγηση, ενώ οι λεπτομέρειες απλώς «ντύνουν» την εικόνα (Ιωάννης Δ. Καραβιδόπουλος, Το κατά Μάρκον Ευαγγέλιο, σελ. 163). 47 Αυτή τη θεωρία ακολουθούν κάποιοι ερμηνευτές ακόμη και σήμερα, όπως για παράδειγμα ο S. Kistemaker, o οποίος στο έργο του The Parables of Jesus, σελ. 29, δέχεται ότι το ένα και μοναδικό κύριο στοιχείο της παραβολής μας είναι ο λόγος του Θεού, ο οποίος διαιρεί τους ανθρώπους σε ακούοντες και καρποφορούντες και ακούοντες μη καρποφορούντες. Ή, όπως γράφει ο W. R. Farmer: Μπορεί να υπάρχουν διάφορα «στρώματα» εννοιών και αλληγορικών λεπτομερειών, που ενδεχομένως να εισάγουν υποθέματα. Ωστόσο, κάποιος θα μπορούσε να ανακαλύψει ένα μοναδικό και επικρατέστερο σημείο σε κάθε παραβολή. Ακόμη και οι αλληγορίες τείνουν να έχουν ένα κυρίαρχο σημείο εστίασης (William R. Farmer, στο The International Bible Commentary, σελ. 1343) 48 Floyd V. Filson, A Commentary on the Gospel according to St. Matthew, σελ Mary Ann Tolbert, Perspectives on the parables: An Approach to multiple Interpretation, σελ

19 1.3. Η δομή των παραβολών Κάθε παραβολή έχει τη «λειτουργία» της, όχι μόνο μέσα στο συγκεκριμένο κεφάλαιο, στο οποίο οργανικά ανήκει 50, αλλά και στο πλαίσιο ολοκλήρου του Ευαγγελίου, όπου βρίσκεται ενταγμένη 51, οπότε δεν είναι δόκιμο να εξετάζεται αυτόνομα και αποκομμένη από το Ευαγγέλιο, μέσα στο οποίο εντάχθηκε από τον κάθε Ευαγγελιστή. Οι θιασώτες της μεταδομικής θεωρίας, υποστηρίζοντας μία ελεγχόμενη αλληγορική ερμηνεία των παραβολών, αναγνωρίζουν την δημιουργικότητα με την οποία χειρίστηκαν οι Ευαγγελιστές τις πηγές τους και ταυτόχρονα θεωρούν ότι οι παραβολές αποτελούν, αναμφισβήτητα, την πιο αυθεντική διδασκαλία του Χριστού. Ο στρουκτουραλισμός και η λογοτεχνική μελέτη των παραβολών ως αφηγήσεων,εφαρμόζουν έναν τριαδικό σχεδιασμό για πολλές από τις ιστορίες των παραβολών, δίδοντας τη δυνατότητα στον αναγνώστη να αναγνωρίσει ένα βασικό μήνυμα, μέσω τριών βασικών χαρακτήρων. Για παράδειγμα, στην παραβολή του σπορέως, που μας ενδιαφέρει στην παρούσα εργασία, ο C. Blomberg αναφέρει ότι οι τρεις βασικοί χαρακτήρες είναι α) ο σπορέας (Χριστός), β) τα μη καρποφόρα εδάφη, (κατηγορίες ανθρώπων, που ήταν κοινές στην Παλαιστίνη του 1 ου μ.χ. αιώνα) και γ) η αγαθή γη, που αντιπροσωπεύει τους ανθρώπους, οι οποίοι ακούν το λόγο του Θεού και τον εφαρμόζουν 52. Εδώ θα παρουσιάσουμε το σύνθετο, τριαδικό σχήμα της παραβολής του σπορέως, του C. Bloberg, όπου γίνεται φανερό ότι, από τον έναν σπορέα περνούμε στα δύο είδη εδάφους και από εκεί στις τριάδες των αποτελεσμάτων, για το κάθε είδος εδάφους 53 : Σπορέας Καρποφόρα (Εύφορα) Εδάφη Μη καρποφόρα Εδάφη 30πλάσια 60πλάσια 100πλάσια απόδοση Σπόρος στο Σπόρος στην Σπόρος στα δρόμο πέτρα αγκάθια Το παραπάνω σχήμα στην δομή των παραβολών δύσκολα μπορεί να το αμφισβητήσει κάποιος. Περισσότερα για τα τριαδικά σχήματα στη δομής της παραβολής του σπορέως θα βρει ο αναγνώστης στην ιδιαίτερη ενότητα της στρουκτουραλιστικής ανάλυσης της παραβολής (σελ. 57) Γιατί ο Χριστός χρησιμοποιούσε τις παραβολές κατά τη διδασκαλία Του Σύμφωνα με τον πάπα Βενέδικτο XVI η καρδιά του μηνύματος του Χριστού βρίσκεται στις παραβολές Του 54. Εφ όσον το 1/3 της διδασκαλίας του Χριστού, στα συνοπτικά Ευαγγέλια, αποτελείται από παραβολές, διασώζοντας ένα σημαντικό μέρος του καταγεγραμμένου κηρύγματός Του, αυτό ακούγεται απολύτως λογικό. Ιδιαιτέρως στον Μάρκο οι παραβολές αποτελούν τις κυριότερες ομιλίες του Χριστού 55. Από την πλειοψηφία των ερευνητών θεωρούνται ως τα αυθεντικότερα λόγια, τα οποία 50 Jack Dean Kingsbury, The parables of Jesus in Matthew 13, σελ Kenneth E. Bailey, Poet and peasant: a literary cultural approach to the parables in Luke, σελ C. L. Blomberg, Interpreting the parables: where are we and where do we go from here?, CBQ, 53 (1991), τεύχος 1, σελ Craig L. Blomberg, Interpreting the Parables, σελ Το σχήμα της τριπλής απόδοσης της αγαθής γης είναι δική μας πρόσθεση στο προϋπάρχον σχήμα. 54 Joseph Aloisius Ratzinger (Pope Benedictus XVI), O Χριστός από τη Ναζαρέτ, σελ Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ

20 μπορούμε να αποδώσουμε με βεβαιότητα στον ιστορικό Ιησού, ο οποίος όλα τα μεγάλα θέματα του κηρύγματός Του τα έκανε γνωστά μέσω των παραβολών 56, αποκαλύπτοντας τον ερχομό της Βασιλείας του Θεού μέσω της επί γης παρουσίας Του. Γεννιέται, λοιπόν, εύλογα το ερώτημα: για ποιους λόγους ο Χριστός μιλούσε με παραβολές; Από τους πολλούς, που θα μπορούσαμε να συζητήσουμε, αρκούμαστε στους παρακάτω τέσσερις 57 : 1. Ο Χριστός χρησιμοποίησε μία διαδεδομένη, για εκείνη την εποχή, μέθοδο διδασκαλίας, προκειμένου να περάσει το μήνυμά Του. Δεν είναι αυτός ο οποίος επινόησε αυτόν τον τρόπο διδασκαλίας, αφού συναντούμε παραβολές τόσο στην Π. Διαθήκη και στο Ταλμούδ, όσο και στη διδασκαλία των ιουδαίων ραβίνων της εποχής του Χριστού. Σύμφωνα με τον π. Ιωάννη Σκιαδαρέση οι παραβολές του Χριστού αποτελούν παλίμψηστους κώδικες 58, φέρνοντας στην επιφάνεια μία νέα, ριζοσπαστική και πρωτάκουστη άποψη κάποιας παλαιότερης διήγησης ή παράδοσης, με τέτοιον τρόπο, που όμοιος δεν υπήρξε μέχρι την εποχή Του 59. Το ιδιοφυές των παραβολών του Χριστού βρίσκεται στην ικανότητά Του να μεταμορφώνει συνηθισμένα, καθημερινά πράγματα σε οχήματα μεταφοράς μεγάλων αληθειών Οι έντονες και παραστατικές «εικόνες» του λόγου, παραμένουν «χαραγμένες» στην ανθρώπινη μνήμη και γίνονται ευκολότερα κατανοητές, σε σχέση με τις αφηρημένες έννοιες 61 και διεγείρουν το ενδιαφέρον των ακροατών, έχοντας άμεση απήχηση στη φαντασία των κοινών ανθρώπων 62. Λέγει ο Χρυσόστομος, ξεκινώντας την ερμηνεία της παραβολής του σπορέως: Επειδή με αινιγματικό τρόπο έμελλε να τους μιλήσει, τους διεγείρει πρωτίστως τη διάνοια, μέσω της παραβολής. Γι αυτό και ο άλλος Ευαγγελιστής (Μάρκος) λέγει ότι τους επιτίμησε επειδή δεν την κατανόησαν Δεν μιλάει μόνο για τον λόγο αυτό με παραβολές, αλλά και για να δώσει μεγαλύτερη έμφαση στον λόγο Του κι έτσι να εντυπώσει στη μνήμη τους τα λόγια Του, που φανερώνονται μπροστά τους. Έτσι έκαναν και οι Προφήτες 63. Οι Εβραίοι της εποχής του Χριστού, λαός που καταλάβαινε περισσότερο με τις αισθήσεις, παρά με τη νόηση, αποστρέφονταν τη φιλοσοφία, τους ορισμούς και τις αφηρημένες έννοιες, πράγματα αγαπητά στους Έλληνες. Ο Κύριλλος Αλεξανδρείας σχολιάζει ότι οι παραβολές είναι εικόνες αοράτων, πνευματικών και νοητών πραγμάτων, οπότε αυτά, τα οποία δεν δύνασαι να γνωρίσεις με τους σωματικούς οφθαλμούς, οι παραβολές τα κάνουν κατανοητά στους πνευματικούς οφθαλμούς, μέσω αισθητών και απτών αντικειμένων, διαμορφώνοντας έτσι μία χειροπιαστή εικόνα για νοητά πράγματα, στα οποία έχουμε περιορισμένη πρόσβαση γνώσης Με βάση τα παραπάνω θα ισχυριζόμασταν ότι ο Χριστός μιλούσε με παραβολές προς τον απλό λαό, για να του αποκαλύψει μεγάλες, πνευματικές έννοιες με έναν απτό τρόπο. Είναι όμως έτσι τα πράγματα; Κατανοούσε ο λαός τις παραβολές; Όπως θα δούμε στη συνέχεια της εργασίας μας, μετά την διήγηση της παραβολής του σπορέως, συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο και ο Χριστός λέγει στους μαθητές Του: ὑμῖν τὸ μυστήριον δέδοται τῆς βασιλείας τοῦ θεοῦ ἐκείνοις δὲ τοῖς ἔξω ἐν παραβολαῖς τὰ πάντα 56 Madeleine Boucher, Τhe mysterious parable, σελ Οι τρεις από αυτούς αναφέρονται στο έργο του Ιωάννη Δ. Καραβιδόπουλου, Το κατά Μάρκον Ευαγγέλιο, σελ Έκφραση του π. Ιωάννη Σκιαδαρέση σε προφορική παράδοση, στο επιλεγόμενο μάθημα Παραβολές των Ευαγγελίων σε σύγκριση με αντίστοιχες των Αποκρύφων. 59 Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ Donald A.Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ π. Ιωάννης Σκιαδαρέσης, Παραβολές των Ευαγγελίων, Σημειώσεις για το επιλεγόμενο μάθημα, σελ Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ. 249, με αναφορά στον Ball. 63 Ιωάννης Χρυσόστομος, Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον, Ομιλία μδ, P.G. 57, 467, Κύριλλος Αλεξανδρείας, Εξήγησις εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, MPG 72, 624,

21 γίνεται, ἵνα βλέποντες βλέπωσιν καὶ μὴ ἴδωσιν, καὶ ἀκούοντες ἀκούωσιν καὶ μὴ συνιῶσιν, μήποτε ἐπιστρέψωσιν καὶ ἀφεθῇ αὐτοῖς (Μκ. 4,11 12)! Περισσότερα για το θέμα αυτό μπορεί να διαβάσει ο αναγνώστης στο «μεσοσκήνιο» της παρούσας εργασίας, όπου προσεγγίζεται η ερμηνεία της παραπάνω φράσης του Χριστού (σελ. 150 κ.ε.). Οι παραβολές αποκαλύπτουν, αλλά ταυτόχρονα καλύπτουν 65. Αποκαλύπτουν την αλήθεια σε αυτούς, οι οποίοι είναι πρόθυμοι να τη δεχθούν, αλλά δεν έχουν να πουν τίποτα στους αδιάφορους 66. Ο Χριστός συγκαλύπτει προσωρινώς το μυστήριο της Βασιλείας του Θεού, ώστε αυτοί, που θα ενδιαφερθούν πραγματικά, να ανακαλύψουν το νόημα των παραβολών, να αποδεχθούν το κήρυγμά Του, να μετανοήσουν και να σωθούν. Με τις παραβολές το κήρυγμα της Βασιλείας διαθλάται, σα να περνάει μέσα από πρίσμα και αποκαλύπτει χαρακτηριστικές όψεις, τωρινές ή μελλοντικές, της Βασιλείας 67. Όλες οι παραβολές του Χριστού διατηρούν τη μοναδικότητα του νοήματός τους, πέρα από τις συγκεκριμένες συνθήκες χρόνου και τόπου, σκεπάζοντας με ένα πέπλο την αλήθεια, φτάνει κάποιος να έχει τη διάθεση να τραβήξει το πέπλο αυτό και να λύσει το αίνιγμα, που κρύβεται πίσω από κάθε παραβολή Οι παραβολές είναι πράξη αγάπης, φιλανθρωπίας και ταπείνωσης του Χριστού και ταυτόχρονα πράξη εμπιστοσύνης προς τον άνθρωπο 69. Πράξη και έργο φιλανθρωπίας επειδή, όπως ο ίδιος, ως Λόγος του Θεού και ως πρόσωπο, ἐκένωσεν ἑαυτόν, ταπείνωσε δηλαδή τον εαυτό Του και ἐσκήνωσεν ἐν ἡμῖν, έτσι και ο λόγος Του, ως σύνολο αληθειών, που αφορούν στον άνθρωπο και τη ζωή του, την ενθαδική, αλλά και τη μέλλουσα, μέσω των παραβολών σαρκώνεται και κατ επέκταση κενώνεται. Μέσα από την απλή μορφή της παραβολής λιγόστεψε στο έπακρο η απόσταση μεταξύ του θεϊκού λόγου και της αντιληπτικής ικανότητας του ανθρώπου. Ο άπειρος νους του Θεού αφήνεται να γίνει προσιτός από τον μικρόνοο άνθρωπο. Ο πεπερασμένος νους του κτίσματος κοινωνεί με τον δημιουργό του. Αν θέλει ο άνθρωπος, φωτίζεται, αν δεν θέλει, ο Χριστός δεν τον πιέζει, επειδή δεν παραβιάζει και δεν εκβιάζει: Ιδοὺ ἕστηκα ἐπὶ τὴν θύραν καὶ κρούω ἐάν τις ἀκούσῃ τῆς φωνῆς μου καὶ ἀνοίξῃ τὴν θύραν, [καὶ] εἰσελεύσομαι πρὸς αὐτὸν καὶ δειπνήσω μετ αὐτοῦ καὶ αὐτὸς μετ ἐμοῦ (Αποκ. 3,20). Αυτή η «αδυναμία» του Χριστού φανερώνει και όλο το μεγαλείο Του. Οι παραβολές αποτελούν και μία πράξη εμπιστοσύνης του Θεού προς τους ανθρώπους, επειδή μέσα από αυτές εκτίθεται και διατίθεται ο λόγος του Θεού προς κατανόηση από τον πεπερασμένο άνθρωπο. Ο Χριστός βλέπει με συγκατάβαση τις διανοητικές ικανότητες και τη δεκτικότητα του πλήθους, δανειζόμενος εικόνες της καθημερινής ζωής, προκειμένου να παρουσιάσει τις ουράνιες και πνευματικές αλήθειες 70. Έτσι, ο άνθρωπος καλείται, μέσω των παραβολών, να αποκτήσει σχέση ζωής και κοινωνίας με το Χριστό και τον συνάνθρωπο Γνησιότητα των παραβολών Σήμερα οι παραβολές χρησιμοποιούνται από την Εκκλησία, πρωτίστως ως παραινετικά κείμενα. Το γεγονός αυτό προκαλεί ερωτήματα σε αρκετούς από τους συγχρόνους ερμηνευτές. Κάποιοι υποθέτουν ή και είναι βέβαιοι ότι οι παραβολές, όπως και ολόκληρη η διδασκαλία του Χριστού, μεταφέρθηκαν με πολύ μεγάλη ελευθερία 65 Κωνσταντίνος Καλλίνικος, Πρακτικαί Ομιλίαι εις τα Κυριακά Ευαγγέλια, σελ Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ Ιωάννης Δ. Καραβιδόπουλος, Το κατά Μάρκον Ευαγγέλιο, σελ Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ π. Ι. Σκιαδαρέσης, Παραβολές των Ευαγγελίων σε σύγκριση με αντίστοιχες των Αποκρύφων, σελ Παναγιώτη Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, σελ

22 από την προφορική παράδοση 71. Και όχι μόνον αυτό ίσως η πρώτη Εκκλησία συνέταξε κάποια «λόγια του Χριστού» 72. Οπότε οι παραβολές θεωρείται ότι ενδύθηκαν τους ρόλους της παραίνεσης και της διδασκαλίας, μετά από επεξεργασία, την οποία υπέστησαν από την πρώτη Εκκλησία ή και από τους ίδιους τους Ευαγγελιστές, προκειμένου να εξυπηρετήσουν συγκεκριμένους σκοπούς. Αλλά το να συμπεραίνουμε ότι ο Χριστός ουδέποτε χρησιμοποίησε στο λόγο Του παραβολές, προκειμένου να διδάξει ή να παροτρύνει το ακροατήριό Του, είναι σα να Τον τοποθετούμε εντελώς έξω από την πολιτιστική και θρησκευτική παράδοση της εποχής Του, μέσα στην οποία έζησε και έδρασε 73. Αποτελεί, λοιπόν, μεγάλο σφάλμα ο ισχυρισμός ότι η πρώτη Εκκλησία δημιούργησε τις παραβολές. Κανείς και, φυσικά, ούτε και η ίδια η Εκκλησία θα τολμούσε να ανταγωνιστεί τον Χριστό στη διδακτική Του μέθοδο, διότι ο Χριστός με τις παραβολές δεν αποσαφηνίζει μόνο κάποιες αλήθειες, αλλά «αιχμαλωτίζει» την φαντασία των ακροατών Του και τους κατευθύνει προς τον Θεό 74. Οι παραβολές αποτελούν μέρος της κηρυκτικής δραστηριότητας του Χριστού, η οποία αποτελεί την λυτρωτική επέμβαση του Θεού στην ανθρώπινη ιστορία. Το πιο πιθανό είναι να υποθέσουμε ότι οι παραβολές έχουν την καταγωγή τους στο αυθεντικό κήρυγμα του Χριστού, όμως, επειδή από τη φύση τους επιδέχονται πολλαπλές ερμηνείες, δεν πρέπει να είμαστε βέβαιοι ότι διατηρήθηκαν και έφθασαν μέχρι τις ημέρες μας χωρίς να εμπλουτισθούν με στοιχεία της προφορικής παράδοσης 75. Ιδιαίτερα ο J. Jeremias προσπάθησε να βρει κάποιους «κανόνες», σύμφωνα με τους οποίους οι παραβολές μεταφέρθηκαν μέσω της προφορικής παράδοσης και κατόπιν καταγράφηκαν, ισχυριζόμενος ότι, με τη χρήση αυτών των κανόνων, μπορούμε να απεκδύσουμε τις παραβολές από τα πρόσθετα στοιχεία, τα οποία συνήθως είναι αλληγορικά κι έτσι να φθάσουμε στην αυθεντική διδασκαλία του ιστορικού Ιησού 76. Δύο ερευνητές προσπάθησαν να καταρρίψουν αυτές τις ιδέες του J. Jeremias. Οι M. Black 77 και R. E. Brown 78 διακήρυξαν ότι η αλληγορική ερμηνεία των παραβολών δε πρέπει να θεωρείται, υποχρεωτικά, ως πρόσθετο κείμενο της μεταποστολικής Εκκλησίας, διότι οι αλληγορικές έννοιες ενσωματώνονται στη δομή της παραβολής και, ως εκ τούτου, δεν είναι εύκολο σε κάποιον να τις διακρίνει και να τις ξεχωρίσει από τη δομή της ιστορίας, αφού όλα τα επί μέρους στοιχεία τους εγκεντρίζονται στο όλο πλαίσιο και δεν μπορούν να υπάρξουν ανεξάρτητα από αυτό το πλαίσιο ούτε στην ίδια την παραβολή, ούτε και στην ερμηνεία της Επικαιρότητα του μηνύματος των παραβολών Ο Χριστός χρησιμοποίησε τη γλώσσα των παραβολών, προκειμένου να προσφέρει στους ακροατές του όψεις της Βασιλείας του Θεού στην καθημερινή τους ζωή 80. Αυτό το οποίο μας διδάσκουν οι παραβολές είναι κάτι παραπάνω από μία γενική, θρησκευτική 71 I. Howard Marshall, Eschatology and the Parables, σελ. 13, ομιλία στα πλαίσια του Tyndale Fellowship for Biblical Research, στην ηλεκτρονική σελίδα: Ημ. αν Για την άποψη αυτή βλέπε στο Πέτρος Βασιλειάδης, Τα λόγια του Χριστού, Το αρχαιότερο Ευαγγέλιο, Αθήνα Arland J. Hultgren, The parables of Jesus: a commentary, σελ Floyd V. Filson, A Commentary on the Gospel according to St. Matthew, σελ William R. Farmer, The International Bible Commentary, σελ Jeremias Joachim, The Parables of Jesus, σελ. 3 κ.ε. 77 Matthew Black, The Parables as Allegory, BJRL, 42 ( ), σελ Brown Raymond E., Parable and Allegory Reconsidered, NovT, τομ. 5 (1962), τ. 1 (Ιαν. 1962), σελ Hans Weder, Die Gleichnisse Jesu als Metaphern. Traditions und redaktionsgeschichtliche Analysen und Interpretationen, σ Hugh Anderson, The Gospel of Mark, σελ

23 αλήθεια συνδέονται, δυναμικά με το μήνυμα, την αποστολή και τη διακονία του Χριστού επί της γης. Τούτο βέβαια δε σημαίνει ότι το μήνυμα των παραβολών είναι συνδεδεμένο μόνο με ιστορικές και θεολογικές καταστάσεις του 1 ου αιώνα μ.χ. στην Παλαιστίνη και αφορούσε μόνο τους ανθρώπους της συγκεκριμένης εποχής. Όπως και ολόκληρη η Γραφή, έτσι και οι παραβολές περιέχουν αλήθειες, οι οποίες αφορούν όλους τους ανθρώπους του Θεού, σε όλες τις εποχές, σε όλες τις γωνιές της γης, άρα και τους ανθρώπους της εποχής μας 81. Οπότε σε κάθε παραβολή πρέπει να έχουμε τα μάτια μας και τα αυτιά μας ανοιχτά, ώστε να δούμε τις μεταφορές να εφαρμόζουν στις ηθικές και προσωπικές αναζητήσεις μας με έναν ελεύθερο και δημιουργικό τρόπο 82. Η μαθητεία, ως ακρόαση και πίστη, δεν περιορίζεται σε παθητική αποδοχή μίας διδασκαλίας άλλης εποχής, αλλά απαιτεί ενεργή έρευνα, ώστε να ανακαλύψουμε νέες αναφορές και εφαρμογές στις μεταβαλλόμενες συνθήκες της ζωής μας 83. Το θέμα, που κυριαρχεί σε όλες τις παραβολές, είναι η Βασιλεία του Θεού και η κατεύθυνση του ανθρώπου προς αυτήν, μέσω της μετάνοιας και της πίστης. 2. ΕΙΔΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΠΟΡΕΩΣ 2.1. Η ονομασία της Παραβολής Η παραβολή είναι γνωστή ως παραβολή του σπορέως πολλοί μάλιστα θεωρούν ότι την ονομασία την έδωσε ο ίδιος ο Χριστός (ή ο Ευαγγελιστής Ματθαίος) με την εισαγωγική φράση στην ερμηνεία της παραβολής: ὑμεῖς οὖν ἀκούσατε τὴν παραβολὴν τοῦ σπείραντος (Mτ. 13,18). Όμως, όπως θα διαπιστώσουμε στη συνέχεια, ο σπορέας είναι ένα πρόσωπο που εμφανίζεται μόνο στον πρώτο στίχο της παραβολής και στον πρώτο στίχο της ερμηνείας της, παραμένοντας «εξαφανισμένος» από όλο τον «πυρήνα» της αφήγησης. Επειδή ο Λουκάς προσθέτει στην ερμηνεία της παραβολής τη φράση ὁ σπόρος ἐστὶν ὁ λόγος τοῦ θεοῦ (Λκ. 8,11), δίδοντας ιδιαίτερη έμφαση στον σπόρο, κάποιοι θεωρούν ότι η παραβολή θα μπορούσε να τιτλοφορηθεί παραβολή του σπαρέντος σπόρου 84, μία ονομασία, η οποία συμφωνεί με το περιεχόμενο της παραβολής, υπό το πρίσμα της πρωτοχριστιανικής παράδοσης και του περιεχομένου του γνωστικού Ευαγγελίου του Θωμά 85. Κάπως παρόμοια είναι και η άποψη, η οποία υποστηρίζει ότι η αφήγηση επικεντρώνεται στην τύχη των σπόρων που σπάρθηκαν, άρα θα έπρεπε να την ονομάζουμε παραβολή των σπόρων 86. Όμως και ο ίδιος ο σπόρος φαίνεται να απασχολεί ελάχιστα τους Ευαγγελιστές. Για αρκετούς το κύριο στοιχείο της είναι η περιγραφή τεσσάρων διαφορετικών ειδών εδάφους, οπότε την ονομάζουν παραβολή των τεσσάρων εδαφών 87, ονομασία με την οποία διαφωνεί ο J. Jeremias 88 και ο R. A. Guelich επειδή, αν δεχθούμε την ονομασία αυτή, τότε το κύριο σημείο της πηγάζει από την ερμηνεία της και όχι από την αφηγητική δομή της ίδιας της παραβολής 89. Άλλοι ισχυρίζονται ότι θα μπορούσαμε να την ονομάσουμε παραβολή της αύξησης, επειδή συγκρίνει την αύξηση του σπόρου με την καρποφορία του λόγου του Θεού ή παραβολή της ανταπόκρισης του ανθρώπου στο λόγο του Θεού, καθώς είναι γνωστό ότι αναφέρεται στην «υποδοχή» του σπόρου (λόγου του Θεού) από τα διαφορετικά είδη εδαφών 81 Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ William R. Farmer, ό.π.. 83 Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I IX, σελ Robert A. Guelich, Mark 1 8:26, (WBC), σελ Theodore J. Weeden, Recovering the Parabolic Intent in the Parable of the Sower, JAAR, 47 (1979), σελ A. R. C. Leaney, A Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ Jeremias Joachim, The Parables of Jesus, σελ Robert A. Guelich, ό.π., σελ

24 (καρδιές των ανθρώπων) 90. Για άλλους αποτελεί μία παραβολή των αντιθέσεων: Μέσα σε δυσμενείς συνθήκες οι ακροατές πρέπει να έχουν εμπιστοσύνη και σιγουριά ότι η βασιλεία του Θεού θα επικρατήσει 91. Κατά την παρούσα εργασία θα χρησιμοποιούμε τον τίτλο παραβολή του σπορέως, αφού με τον τίτλο αυτόν είναι γνωστή η παραβολή στο ευρύ κοινό της Ορθόδοξης Εκκλησίας μας Μορφή της παραβολής. Θέση της στα Ευαγγέλια Αν και τα όρια της διάκρισης των παραβολικών μορφών δεν είναι στεγανά, πολλοί επιχειρούν τέτοιου είδους διακρίσεις 92. Κάποιοι κατατάσσουν την παραβολή του σπορέως στις παρομοιώσεις, όπως ο W. L. Lane 93 και η E. Linnemann 94 και άλλοι στις αφηγηματικές παραβολές, όπως ο R. Bultmann 95, επειδή στη διήγηση της παραβολής χρησιμοποιείται συνεχώς ο αόριστος χρόνος. Ενάντια στην άποψη αυτή τοποθετείται ο U. Luz, ισχυριζόμενος ότι ο αόριστος της διήγησης δεν εξασφαλίζει και τη συνέχεια της αφήγησης, βλέποντας τέσσερις διαφορετικές ιστορίες εμπειρίες, οι οποίες προκύπτουν κατά τη διάρκεια της σποράς. Έτσι, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η διήγησή μας αποτελεί μία τετραπλή παρομοίωση 96. Κατά τον S. E. Johnson πρόκειται για μία αλληγορία, επειδή η ιστορία αναλύεται σε μία σειρά από πολλές, αιώνιες αλήθειες 97. Για πολλούς σχολιαστές η ερμηνεία της παραβολής αποτελεί ξεκάθαρα μία αλληγορική ερμηνεία, η οποία έχει ως θέμα τη Βασιλεία του Θεού και σπορέας, σπόροι και εδάφη αποτελούν αλληγορίες, στις οποίες αντικατοπτρίζονται οι εμπειρίες της πρώτης Εκκλησίας αμέσως μετά την επί γης διακονία του Χριστού 98. Στον Μάρκο και τον Ματθαίο η παραβολή του σπορέως τοποθετείται πρώτη σε μία σειρά παραβολών, οι οποίες έχουν ως θέμα τη Βασιλεία του Θεού και την υποδοχή της από τον κόσμο 99. Είναι πολύ συνηθισμένο, ιδιαίτερα στο Ευαγγέλιο του Ματθαίου, οι παραβολές του 13 ου κεφαλαίου να αποκαλούνται παραβολές της Βασιλείας. Ονομάζονται έτσι επειδή στις συγκεκριμένες παραβολές ο Χριστός εξηγεί τις αντιδράσεις στο μήνυμα της Βασιλείας και κατόπιν δίδει στοιχεία που αφορούν το πώς η Βασιλεία του Θεού αναδύεται και εμφανίζεται στον κόσμο. Εκεί εντάσσεται και η παραβολή του σπορέως από πολλούς ερμηνευτές 100. Ο Λουκάς, απομονώνοντας την παραβολή μας, επικεντρώνεται μόνο σ αυτήν, χωρίς να αφηγηθεί κάποια άλλη από τις παραβολές της Βασιλείας. Εδώ αναπτύσσει τη θεολογία του λόγου του Θεού 90 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ Jeremias Joachim, The Parables of Jesus, σελ John W. Sider, Proportional Analogy in the Gospel Parables, NTS 31 (1985), σελ William L. Lane, The Gospel according the Mark, σελ Eta Linnemann, Parables of Jesus: Introduction and Exposition, σελ Robert A. Guelich, ό.π., σελ Ulrich Luz, Matthew 8 20, A Commentary, σελ Παρόμοια είναι και η άποψη των F. Hahn και Lohfink (υποσ. 71). 97 Sherman Elbridge Johnson, A Commentary on the Gospel according to St. Mark, σελ William R. Farmer, The International Bible Commentary, σελ W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ Για παράδειγμα ο Charles Harold Dodd, την εντάσσει στο έργο του The Parables of the Kingdom. Το ίδιο και ο Joachim Jeremias, The Parables of Jesus, σελ και , ενώ ο Joseph A. Fitzmyer, To Advance the Gospel: New Testament Studies, σελ. 711, σημειώνει ότι μπορεί να θεωρηθεί ως μία γνήσια παραβολή της Βασιλείας του Θεού, της οποίας το κεντρικό θέμα ήταν να δείξει τη θριαμβευτική εξάπλωση της Βασιλείας του Θεού στον κόσμο, παρά τα εμπόδια τα οποία εμποδίζουν ένα μεγάλο μέρος του σπόρου να καρποφορήσει. 24

25 προσκαλώντας τους ανθρώπους να ανταποκριθούν σε αυτόν. Η συγκεκριμένη επικέντρωση είναι μοναδική στον Λουκά και παράλληλα αποτελεί μία στοχευμένη χρησιμοποίηση της παραβολής για να προσδιορίσει τη διδασκαλία του Χριστού 101. Θεωρούμε ότι η παραβολή ανήκει στις παραβολές της Βασιλείας του Θεού, έχοντας παράλληλα και έναν εσχατολογικό τόνο, επειδή περιγράφει την προσπάθεια διάδοσης του λόγου του Θεού και τα εμπόδια, που παρουσιάζονται στην προσπάθεια αυτή. Ταυτοχρόνως προβάλλεται ο τελικός θρίαμβος του λόγου του Θεού και, κατ επέκταση, της Βασιλείας του Θεού 102. Ο λόγος του Θεού είναι ο ἐν Χριστῷ λόγος, με την έννοια της εσχατολογικής συνάντησης του Θεού με την ανθρωπότητα, που, κατ αυτόν τον τρόπο, την κρίνει, τη σώζει, την απελευθερώνει από τα δεσμά της και την ποδηγετεί προς το «τέλος», μέσω μίας πορείας μαζί του 103. Με βάση αυτή την εσχατολογική προσέγγιση, η καρποφορία δεν είναι μία, απλώς, ηθική βελτίωση, η οποία προσφέρεται με την ακρόαση του λόγου του Θεού, αλλά καρποί της είναι οι άνθρωποι, οι οποίοι θα συμβάλουν στην επικράτηση του μηνύματος της Βασιλείας του Θεού σε ολόκληρο τον κόσμο 104. Παρά την αποκαρδιωτική, αρχική απόδοση είναι σίγουρη η εσχατολογική επιτυχία του κηρύγματος του Χριστού 105 και η Βασιλεία του Θεού θα θριαμβεύσει, όπως ο ίδιος ο Χριστός το υποσχέθηκε 106. Η καρποφορία, πέρα από κάθε προσδοκία, θα κάνει πραγματικότητα τη μεγάλη νίκη των πιστών, η οποία θα υπερισχύσει των απωλειών 107 και, μέσα από αποτυχίες, απογοητεύσεις και κακουχίες, τελικά θα αναδειχθεί η βεβαιότητα του θριάμβου της Βασιλείας του Θεού 108, παρά την ευάλωτη φύση της μέσα στην ανθρώπινη ιστορία, κάτι που αντιτίθεται στις απόψεις των Ισραηλιτών 109. Χρειάζεται εμπιστοσύνη στο λόγο του Θεού, για να μην οδηγηθούμε στην αποθάρρυνση 110. Το πρόβλημα εδώ είναι ότι ο μεταγενέστερος όρος Βασιλεία του Θεού δεν συναντάται πουθενά στην παραβολή, αλλά ούτε και στην ερμηνεία της 111. Ορισμένοι θεωρούν ως παραβολές της Βασιλείας μόνο τις παραβολές, οι οποίες εισάγονται με προτάσεις όπως: ὁμοιωθήσεται ἡ βασιλεία (Μτ. 25,1), ὡμοιώθη ἡ βασιλεία (Mτ. 13,24) και 101 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ Εδώ να προστεθεί ότι ο Μάρκος, μόνος από τους συνοπτικούς, διασώζει άλλη μία παραβολή του Χριστού, η ερμηνεία της οποίας έχει μεγάλη σχέση με την παραβολή του σπορέως και θα μπορούσε να αποδοθεί και σε αυτή εσχατολογικό νόημα (Μκ. 4,26 29). Είναι γνωστή και ως παραβολή του υπομονετικού γεωργού. Περισσότερα στο Ι. Καραβιδόπουλος, Το κατά Μάρκον Ευαγγέλιο, σελ Στον Ματθαίο και τον Μάρκο ακολουθεί άλλη μία παραβολή σχετική με σπόρο, η παραβολή του κόκκου σινάπεως, ενώ στον Λουκά η ίδια παραβολή βρίσκεται πέντε κεφάλαια παρακάτω (Μτ. 13,31 32, Μκ. 4,30 32, Λκ. 13,18 19). Κατά τον Ulrich Luz, (Matthew 8 20, A Commentary, σελ ) οι εικόνες της παραβολής του σπορέως έχουν άμεση σχέση με τις εικόνες της παραβολής των ζιζανίων (Μτ. 13,36 43) και αυτό καταδεικνύεται με την χρήση των λέξεων σπείρω, αἰών, σκάνδαλον, πονηρός, βασιλεία, καθώς και με την έξωση του καλεσμένου χωρίς το κατάλληλο γαμήλιο ένδυμα στην παραβολή των βασιλικών γάμων (Μτ. 22,11 14). Ο B. Gerhardsson κάνει μία πρωτότυπη, αλλά παράλληλα αυθαίρετη σύνδεση της παραβολής του σπορέως (την οποία θεωρεί ως εισαγωγική στις παραβολές της Βασιλείας), με όλες τις υπόλοιπες παραβολές του 13 ου κεφαλαίου του Ματθαίου: Το τμήμα της παραβολής, όπου ο σπόρος πέφτει στην οδό σχετίζεται με την παραβολή των ζιζανίων, εκεί όπου ο σπόρος πέφτει στο πετρώδες έδαφος συνδέεται με τις παραβολές του κόκκου σινάπεως και της ζύμης, εκεί όπου ο σπόρος πέφτει στα αγκάθια σχετίζεται με τις παραβολές του κρυμμένου θησαυρού και του πολύτιμου μαργαρίτη και τέλος η αγαθή γη συνδυάζεται με την παραβολή της σαγήνης [B. Gerhardsson, The Seven Parables, NTS 19 (1972), σελ ]. 103 Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ερμηνευτική των Ιερών Κειμένων, σελ I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, σελ. 318 με αναφορά σε Schrumann 105 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I IX, σελ Jeremias Joachim, The Parables of Jesus, σελ Norman A. Huffman, Atypical Features in the Parables of Jesus, JBL, 97, σελ Mark L. Bailey, The Parable of the sower and the soils, Bibliotheca Sacra, 155, σελ Robert A. Guelich, Mark 1 8:26, (WBC), σελ Pheme Perkins, Hearing the Parables of Jesus, σελ Arland J. Hultgren, The parables of Jesus: a commentary, σελ

26 ὁμοία ἐστὶν ἡ βασιλεία (Mτ. 13,31), αφού, ρητώς, παρουσιάζεται ως θέμα τους η Βασιλεία του Θεού. Η παραβολή του σπορέως, αν και ανήκει στο κεφάλαιο 13 του Ματθαίου, δεν έχει παρόμοια εισαγωγή και, για αρκετούς σχολιαστές, σε κανένα από τα άλλα συνοπτικά Ευαγγέλια δεν δίδεται η ιδέα ότι ανήκει στις παραβολές της Βασιλείας, επειδή δεν αναφέρεται στη συγκομιδή με όρους της Βασιλείας του Θεού 112. Επίσης, κατά μερικούς ερμηνευτές, μία τέτοια ανάγνωση της παραβολής δε δίνει ιδιαίτερη σημασία στη Βασιλεία του Θεού, που ήδη έχει ανατείλει, στο σήμερα, επί της γης 113 και, επιπροσθέτως, τα τρία τέταρτα της παραβολής συνεισφέρουν ελάχιστα ή μάλλον καθόλου στην όλη ιστορία 114! Ακόμη, μέσα από μία εσχατολογική θέαση της παραβολής, χάνεται ο συμβολισμός της σοδειάς, επειδή ο σπορέας ξεπερνά την διακύβευση και το ρίσκο, φτάνει στην αμέλεια και την αμεριμνησία 115. Η K. Dronsch βλέπει, μέσα από τις εικόνες της σποράς και της ανάπτυξης των φυτών, την ανάπτυξη μιας νέας, χριστιανικής κοινότητας, της Εκκλησίας της εποχής των Ευαγγελιστών, όπου η κήρυξη του λόγου και η ανάπτυξη της κοινότητας αλληλεξαρτώνται και μάλιστα συνδέονται στενά με την ακρόαση του λόγου του Θεού. Επομένως, η παραβολή και η ερμηνεία της δεν είναι κάποια ιστορία με ευχάριστο τέλος, αλλά το τέλος φανερώνει μια νέα αρχή: είναι το ανοιχτό μέλλον της ιστορίας 116. Σύμφωνα με τον U. Luz οι μεταφορές και οι εικόνες, που χρησιμοποιούνται, δεν οδηγούν προς την κατεύθυνση αυτή και, κατά τη γνώμη του, όλες οι ενδείξεις έρχονται σε αντίθεση με αυτή την ευρύτατα διαδεδομένη άποψη ότι αποτελεί παραβολή της Βασιλείας. Μαζί με την ερμηνεία της η παραβολή μπορεί να κατανοηθεί ως μία παραβολή της Βασιλείας του Θεού, αλλά, ταυτόχρονα και δεν θα πρέπει να θεωρηθεί ως παραβολή της Βασιλείας! Διότι η βασιλεία του Θεού είναι ήδη παρούσα, όμως οι αντίθετες προς αυτήν δυνάμεις βρίσκονται παντού 117. Καταδείξαμε, λοιπόν, τη διαφωνία για το αν αποτελεί η παραβολή του σπορέως παραβολή της Βασιλείας του Θεού. Εμείς, όμως, πιστεύουμε ότι ο Χριστός, μέσω της παραβολής του σπορέως, μας αφήνει να ρίξουμε μία ματιά τόσο στην πραγματικότητα των ανθρώπων γύρω μας, όσο και στο εσωτερικό του κόσμου της Βασιλείας του Θεού 118. Την κήρυξη του λόγου του Θεού θα την ακολουθήσει η επιτυχία 119.Το συμπέρασμα έρχεται αβίαστα: Η Βασιλεία του Θεού θα επικρατήσει στη γη και ο ερχομός της είναι τόσο βέβαιος, όσο και η βλάστηση του σπόρου μετά τη σπορά του στη γη Αυθεντικότητα της παραβολής Οι περισσότεροι ερευνητές αμύνονται υπέρ της αυθεντικότητας της παραβολής επειδή έχει γλωσσική και θεολογική ενότητα με άλλα επαρκώς μαρτυρούμενα ως γνήσια λόγια του Χριστού 121. Εξάλλου, διδάχθηκε στην Παλαιστίνη, όπου συναντούμε μία προηγμένη, αγροτική κοινωνία 122. Πολλοί συμφωνούν ότι ο Μάρκος βρήκε την 112 W.F. Albright & C.S. Mann, Matthew, σελ C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ Darrell L. Bock, Luke 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ. 307, με αναφορά σε Vouga και Lampe 117 Ulrich Luz, Matthew 8 20, A Commentary, σελ William L. Lane, The Gospel according the Mark, σελ Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I IX, σελ Ιωάννης Δ. Καραβιδόπουλος, Το κατά Μάρκον Ευαγγέλιο, σελ Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ Μία προσέγγιση της αυθεντικότητας της παραβολής υπό το πρίσμα των κοινωνικών και οικονομικών δεδομένων της εποχής και της περιοχής στη μελέτη του Ernest van Eck, Interpreting the Parables of the Galilean Jesus: A social scientific approach, HTS, άρθρο # 308, τόμος 65 (2009), τεύχος 1, σελ στην ηλεκτρονική διεύθυνση: Ημ. ανάκτησης:

27 παραβολή του σπορέως στη χριστιανική παράδοση, η οποία είχε ήδη διαμορφωθεί πριν από αυτόν. Η ύπαρξη της παράλληλης διήγησης στο Ευαγγέλιο του Θωμά και η καταγραφή σχετικών, αποκαλυπτικών ιδεών και εννοιολογικών παραλλήλων στη γραμματεία του ύστερου πρώτου και πρώιμου δεύτερου αιώνα μ. Χ., όπως για παράδειγμα στο απόκρυφο βιβλίο Β Έσδρα (4 Ezra) 8,41 44 και 9,31 37, (βλ. σελ στην παρούσα εργασία) αποτελούν ενδείξεις παρουσίας μίας πλούσιας, προ Μάρκειας παράδοσης 123. Ως θεμελιακό υπόβαθρο της παραβολής, εκτός από τα χωρία του Β Έσδρα, θεωρούνται ο Ιεζεκιήλ και οι παραβολές του Ενώχ, όπου χρησιμοποιείται η εικόνα του Θεού ως σπορέως, δίδοντας μία εξήγηση για το αγροτικό υπόστρωμα της παραβολής και της ερμηνείας της 124. Έτσι οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν ότι πρόκειται για αυθεντικό κείμενο, ειπωμένο από τον ίδιο τον Χριστό κατά τη διάρκεια της επί γης διακονίας Του 125, αλλά, ίσως, δεν ειπώθηκε εντός της συγκεκριμένης ενότητας λόγων, όπου τοποθετούν την παραβολή οι Ευαγγελιστές 126. Βέβαια, κάποιοι αμφιβάλλουν για το αν ο ίδιος ο Χριστός είπε την παραβολή 127 και αν εντάσσεται στο πλαίσιο της επιγείου διακονίας Του. Το βασικότερο επιχείρημα τους είναι ότι πολλά στοιχεία της παραβολής ανήκουν στην αραμαϊκή παράδοση, από την οποία άντλησε το κείμενό του ο Μάρκος ή και η ίδια η πρωτοχριστιανική Εκκλησία. Όμως, για κάποιους άλλους, οι άφθονοι σημιτισμοί, οι οποίοι συναντώνται στην παραβολή, συνιστούν μία ακριβώς αντίθετη ένδειξη, ότι πρόκειται δηλαδή για αυθεντικό κείμενο του Χριστού 128. Έχοντας υπ όψιν τα παραπάνω δημιουργείται το εξής ερώτημα: Μπορούμε άραγε να ανακαλύψουμε το αυθεντικό κείμενο της παραβολής, όπως αυτό ειπώθηκε από τον ίδιο τον Χριστό; Αν η παραβολή αναλυθεί και ανασυντεθεί με όρους της ιστορίας της Μάρκειας παράδοσης, θα φανερωθεί ότι η δομή της ανήκει στην παράδοση των πρώτων δεκαετιών του δευτέρου μισού του 1 ου αιώνα μ.χ. κι έτσι αποτελεί μία σύνθεση του Ευαγγελιστή βασισμένη σε λόγια του Χριστού 129 ; Πολλοί αμφιβάλλουν γι αυτό, επειδή τα σκέλη της παραβολής είναι άνισα. Ιδιαιτέρως το τμήμα, το οποίο αναφέρεται στο πετρώδες έδαφος (Μκ. 4,5 6), είναι ασυνήθιστα μεγάλο σε σχέση με τα υπόλοιπα. Αν μικρύνουμε, όμως, την παραβολή, τότε αυξάνουμε την απόσταση της παραβολής από την ερμηνεία της. Οι προσπάθειες «ανακατασκευής» της παραβολής δίνουν ένα διαφορετικό αποτέλεσμα από την ίδια την παραβολή, όπως για παράδειγμα το τριαδικό σχήμα του H. J. Klauck με τρεις παράλληλες στροφές, τρία ρήματα σε κάθε στροφή και τρία επίπεδα απόδοσης στην τελική στροφή 130. Σε κάθε περίπτωση η αποκατάσταση της γνησιότητας της παραβολής 131 θα πρέπει να αντιστοιχεί με την ερμηνεία, η οποία 123 Crossan John Dominic, The seed parables of Jesus, JBL 92 (1973), σελ Darrell L. Bock, Luke, ό.π Carlston Charles E., The parables of the triple tradition, σελ I. H. Marshall, The Gospel of Luke, σελ 321 και J. A. Fitzmyer, To Advance the Gospel, σελ Για παράδειγμα η Eta Linnemann, Parables of Jesus: Introduction and Exposition, σελ A. J. Hultgren, The parables of Jesus, σελ. 189, με αναφορές σε H. J. Klauck, M. Black, V. Taylor και P. Payne 129 Πληροφορίες για τη μέθοδο της Κριτικής του Κειμένου, η οποία προσπαθεί να ανασυστήσει, όσο αυτό είναι δυνατό, την αρχική εκδοχή του διασωζομένου κειμένου, τη Θεωρία της Μετάφρασης, την Αφηγηματική κριτική προσέγγιση, η οποία προσεγγίζει τις αφηγήσεις της Καινής Διαθήκης (όπως και την παραβολή του σπορέως) ως λογοτεχνικά κείμενα, την Στρουκτουραλιστική προσέγγιση, η οποία ενδιαφέρεται για τη δομή του κειμένου και ιδιαίτερα για τις βαθιές και μόνιμες δομές, που είναι κοινές σε όλες τις ιστορίες, αλλά και την Μεταστρουκτουραλιστική κριτική προσέγγιση, σύμφωνα με την οποία το ίδιο το κείμενο παρεμβαίνει στην κατανόηση του νοήματός του, οπότε κανένα κείμενο δεν παρουσιάζει μία μοναδική και σαφή αλήθεια, μπορεί να διαβάσει ο αναγνώστης στο έργο της Paula Gooder, Αναζητώντας το Νόημα, επιμ. Α. Γ. Τσαλαμπούνη, Χ. Γ. Ατματζίδης, σελ και Ulrich Luz, Matthew 8 20, A Commentary, σελ. 243, αναφορά σε Hans Josef Klauck, Allegorie und Allegorese, σελ Για την δύσκολη υπόθεση της γνησιότητας του κειμένου της Καινής Διαθήκης ο αναγνώστης μπορεί να μελετήσει το έργο του π. Ιωάννη Σκιαδαρέση Ο Αναμάρτητος και η μοιχαλίδα, ιδιαίτερα τις σελίδες 17 52, 27

28 δίδεται στην παραβολή. Η σύγχρονη έρευνα δέχεται την ύπαρξη ενός αφηγηματικού σκελετού της παραβολής, ο οποίος, μέσα από την προφορική παράδοση, επενδύθηκε με πληθώρα αποχρώσεων και αλλαγών, χάρη στις πολλές, προσωπικές ερμηνείες και εφαρμογές. Άλλωστε, το ίδιο ακριβώς συνέβη στο διάβα των αιώνων ανάμεσα στους σχολιαστές, οι οποίοι απέδωσαν την ερμηνεία σύμφωνα με τα δεδομένα της εποχής τους. Σε κάθε περίπτωση δεν υπάρχει κανένα στοιχείο στο κείμενο, το οποίο μας εξαναγκάζει να δεχθούμε κάποια συγκεκριμένη ανασύνθεση. Όσον αφορά στο καίριο ζήτημα, δηλαδή το αν η ερμηνεία, που ακολουθεί την παραβολή (Μκ. 4,14 19, Μτ. 13,19 23, Λκ. 8,11 15), ειπώθηκε πράγματι από τον Χριστό ή αποτελεί παραγωγή της πρώτης Εκκλησίας των Ευαγγελιστών, ο αναγνώστης θα βρει τις απαντήσεις της σύγχρονης έρευνας στην αντίστοιχη ενότητα της παρούσας εργασίας (σελ ) Χρονικό πλαίσιο και αφορμή της παραβολής Η διαφορετική θέση της παραβολής στο κάθε συνοπτικό Ευαγγέλιο κάνει δύσκολη την ένταξή της στο χρονικό πλαίσιο της διδασκαλίας του Χριστού. Οι παραβολές, οι οποίες υπάρχουν στα κεφάλαια Μκ. 4, Μτ. 13 και Λκ. 8, φαίνεται ότι ειπώθηκαν κατά την περιοδεία στη Γαλιλαία, στο ξεκίνημα της δημόσιας δράσης του Χριστού. Ωστόσο, το δέσιμο με τα συμφραζόμενα στο Ευαγγέλιο του Ματθαίου τοποθετεί την παραβολή προς το τέλος της περιοδείας αυτής 132. Τρία θαύματα, τα οποία παρουσιάζονται ότι έγιναν μετά τη διδασκαλία της παραβολής, κατά τον Λουκά (8,22 56), στον Ματθαίο παρουσιάζονται ότι έγιναν πριν από αυτήν (8,23 34, 9,18 26) και επιπροσθέτως, στα κεφάλαια 8 9 του Ματθαίου υπάρχει ένα τοπικό «άρωμα», ώστε να γίνεται δύσκολη η χρονική τοποθέτηση της παραβολής, μέσω του Ματθαίου. Ο Μάρκος συμφωνεί με τον Λουκά για τη τοποθέτηση των θαυμάτων μετά την παραβολή του Σπορέως (Μκ. 4,35 53). Ως προς την αφορμή της παραβολής έχουν δοθεί πολλές απαντήσεις, από τις οποίες δε μπορούμε να απορρίψουμε καμία ως ατυχή, εφ όσον αποδίδει το νόημα της παραβολής 133. Από την άλλη μεριά, μήπως θα έπρεπε να τις απορρίψουμε όλες, αφού ο πραγματικός λόγος, για τον οποίον ειπώθηκε η συγκεκριμένη παραβολή, δεν έχει καταγραφεί στα Ευαγγέλια 134 ; Κατά τον R. A. Guelich, από τη στιγμή που αποκαλείται η παραβολή τοῦ σπείροντος (Μτ. 13,18), το κύριο σημείο της έχει παρερμηνευθεί ήδη από τον τίτλο της, επειδή, κατά τη γνώμη του, ο σπορέας δεν έχει κάποιον κύριο ρόλο στην εξέλιξη της διήγησης Αυτοβιογραφικά στοιχεία του Χριστού στην παραβολή Πολλοί ερμηνευτές θεωρούν ότι είναι σημαντικό να προσδιοριστεί το ιδιαίτερο κίνητρο, που οδήγησε τον Χριστό να πει την παραβολή και αυτό, φυσικά, συνδέεται άμεσα με την αφορμή, η οποία Του δόθηκε, προκειμένου να τη διηγηθεί. Πιστεύοντας ότι η παραβολή του σπορέως εμπεριέχει αυτοβιογραφικά στοιχεία 136, θεωρούν ότι αντικατοπτρίζει, εν πολλοίς, την επίγεια ζωή του Χριστού. Οπότε, πρέπει να όπου περιγράφονται οι «περιπέτειες» της περικοπής στα χειρόγραφα, αλλά και τις εργασίες της Άννας Κόλτσιου Νικήτα, Περί της γνησιότητος της περικοπής της μοιχαλίδας (Ιω. 7,53 8,11), Σύνθεσις, τχ. 3, σελ και Παράδοση και έκδοση των κειμένων της χριστιανικής γραμματείας, στο Εισηγήσεις Μαθημάτων Θεολογικού Κύκλου, σελ Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ Ιωάννης Δ. Καραβιδόπουλος, Αι Παραβολαί του Χριστού, σελ Eta Linnemann, Parables of Jesus: Introduction and Exposition, σελ. 41 κ.ε. 135 Robert A. Guelich, Mark 1 8:26, (WBC), σελ G.A. Buttrick, The Interpreterʹs Bible, τόμος 7, σελ & Τ.H. Robinson, The Gospel of Matthew, σελ

29 κατανοηθεί μέσα σε ολόκληρο το πλαίσιο των προηγουμένων κεφαλαίων (3 στον Μάρκο, 11 και 12 στον Ματθαίο, 6 και 7 στον Λουκά), τα οποία σχετίζονται με την απόρριψη του Χριστού και την αμετανοησία του Ισραήλ. Διότι αποτελεί αναμφισβήτητο γεγονός ότι ο Χριστός και οι μαθητές Του βίωσαν την σκληρή πραγματικότητα 137 της απόρριψης του μηνύματος της Βασιλείας του Θεού από τον Ισραήλ 138. Έτσι, στην παραβολή του σπορέως, κατά κάποιον τρόπο, επιβεβαιώνεται η άρνηση πολλών συμπατριωτών Του να ανταποκριθούν στο κήρυγμά του Χριστού 139. Γεννιέται, λοιπόν, μία κρίσιμη ερώτηση: Πώς μπορεί να εξηγηθεί η απόρριψη του κηρύγματος του Χριστού από ένα τόσο μεγάλο ποσοστό ανθρώπων, οι οποίοι δεν ανταποκρίθηκαν με πίστη στην πρόσκλησή Του 140 ; Μέσω της παραβολής ο Χριστός απολογείται 141, εξηγώντας στους απογοητευμένους και πικραμένους, από την απιστία του πλήθους, μαθητές Του, τους λόγους για τους οποίους ο λαός δεν ανταποκρίθηκε στο σωτήριο μήνυμά Του και γιατί η Βασιλεία του Θεού δεν είχε επικρατήσει ακόμη επί της γης 142. Ταυτοχρόνως γίνεται αντιληπτή και μία μετατόπιση ευθύνης στους ακροατές του λόγου του Θεού 143, μαζί με την ενθάρρυνση για ακρόαση του λόγου 144. Με αυτόν τον τρόπο η έμφαση πέφτει, εξ ίσου, τόσο στα τρία αρνητικά παραδείγματα εδαφών όσο και στην καλή γη και το κείμενο αποκτά στοχαστικό χαρακτήρα. Όπως και κάθε διδάσκαλος, έτσι και ο Χριστός ήλθε αντιμέτωπος με αναπόφευκτες αποτυχίες 145. Πολλοί από τους λόγους Του δεν έγιναν κτήμα των ανθρώπων που τους άκουσαν. Όμως, παρά την απόρριψη, τελικώς το μήνυμα του Χριστού είναι αυτό που επικρατεί. Όπως και η ίδια η Εκκλησία: πολεμουμένη καί νικῶσα, ἐπιβουλευομένη και περιγινομένη 146. Οι Ευαγγελιστές, όταν γράφουν τα Ευαγγέλιά τους, αντιμετωπίζουν το ίδιο πρόβλημα, που πριν από αυτούς το αντιμετώπισε ο διδάσκαλός τους και κατόπιν ο Απόστολος Παύλος: την απόρριψη του Μεσσία από τον λαό, παρά τις περί του αντιθέτου προσδοκίες των ιουδαϊκών εσχατολογικών προσδοκιών. Ποια είναι η απάντησή τους; Όπως κι ο Παύλος, ο οποίος πιστεύει ότι ο Θεός, κατά τα έσχατα, θα εξαγοράσει τον λαό Του, έτσι και οι Ευαγγελιστές ελπίζουν ότι τόσο ο παλαιός Ισραήλ όσο και ο νέος (Εκκλησία) θα λυτρωθούν στους έσχατους καιρούς. Η απιστία τόσων Ιουδαίων, κατά τον καιρό του Ιησού και των Ευαγγελιστών, δε μπορεί να εξηγηθεί. Αυτήν ακριβώς την απιστία καυτηριάζουν οι Ευαγγελιστές μέσω της παραβολής Η ένταξη της παραβολής του σπορέως στα συνοπτικά Ευαγγέλια Η παραβολή συναντάται και στα τρία συνοπτικά Ευαγγέλια, μέσα σε μία συλλογή παραβολών στον Ματθαίο και τον Μάρκο, όμως στον Λουκά συνθέτει μία ξεχωριστή 137 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ David Hill, The Gospel of Matthew, (NCB), σελ W. D.Davies, Dale C. Allison Jr., Matthew: A Shorter Commentary, σελ W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ Philip Barton Payne, ʺThe Authenticity of the Parable of the Sower and Its Interpretation,ʺ Gospel Perspectives, Studies of History and Tradition in the Four Gospels, τομ. 1, σελ Παρατηρούμε ότι ο Μάρκος παραθέτει την παραβολή στη συνάφεια μίας ενότητος (Μκ. 2,1 3,35), όπου ο Χριστός έχει αρχίσει να δέχεται εναντιώσεις. Απέναντι στην αυθεντία της διδασκαλίας Του αντιδραστικές δυνάμεις έχουν αρχίσει να Τον θεωρούν βλάσφημο, δαιμονισμένο και μάγο (Μκ. 2,7 3,33). Τον αμφισβητεί ακόμη και η ίδια η οικογένειά Του (Mκ. 3,21), κάποιοι δικοί Του άνθρωποι λιποτακτούν (Ιω. 6,66), ενώ οι Εβραίοι θρησκευτικοί ηγέτες και άρχοντες Τον απορρίπτουν και Τον αμφισβητούν (Μτ. 9,34, 12,22 27). 143 C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ Mark L.Bailey, The Parable of the sower and the soils, Bibliotheca Sacra, 155, σελ Ulrich Luz, Matthew , σελ. 243, με αναφορά σε Adolf Jülicher, Die Gleichnisreden Jesu, τ. 2, σελ Ιωάννης Χρυσόστομος, Εις την επίλυσιν της Χαναναίας, MPG 52, 449, W. D.Davies, Dale C. Allison Jr., Matthew: A Shorter Commentary, σελ

30 ενότητα. Επίσης, η παραβολή δίδει αφορμή για επιστροφή στα παράλληλα χωρία του Λουκά με τον Μάρκο (τα τελευταία παράλληλα είναι στα Μκ. 3, 7 10 // Λκ. 6, και Μκ 3, a // Λκ 6, 12 16). Εδώ θα αναφερθούμε στην ένταξη της παραβολής σε κάθε ένα Ευαγγέλιο ξεχωριστά Η συνάφεια της παραβολής στον Ευαγγελιστή Μάρκο και ιδιαιτερότητες στη δομή Ο Ευαγγελιστής Μάρκος έχει καταγράψει την παράδοση με μεγάλη πιστότητα 148 και, κατά την M. Boucher, αποδίδει το γνήσιο νόημα της παραβολής 149. Χρησιμοποιεί στοιχεία μίας πρώιμης, προ αυτού παράδοσης, τα οποία ευθυγραμμίζουν την αφήγηση της παραβολής (Μκ. 4,3 8) με την ερμηνεία της (Μκ. 4,14 20) 150. Ο Μάρκος περιλαμβάνει την παραβολή του σπορέως στο μεγάλο τμήμα του Ευαγγελίου του, το οποίο έχει ως θέμα την εκπαίδευση και την πνευματική ενδυνάμωση των μαθητών από τον Χριστό 151. Η παραβολή του σπορέως αποτελεί μέρος μίας ευρύτερης ενότητας (Μκ. 4,1 31), στην οποία παρουσιάζεται η διδασκαλία του Χριστού δια παραβολών, οι οποίες έχουν ως θέμα την επερχόμενη Βασιλεία του Θεού και την ανταπόκριση, την οποία πρέπει να έχει ο άνθρωπος σ αυτήν 152. Για τον Χριστό η ανταπόκριση στον λόγο Του ήταν σημαντική, παρότι αντιμετώπιζε την εχθρότητα και την αδιαφορία των Ιουδαίων. Ο αγρός είχε ήδη σπαρεί και υποσχόταν μία άφθονη σοδειά 153. Η παραβολή του σπορέως είναι η μόνη παραβολή, η οποία παρουσιάζεται ερμηνευμένη και η σύνδεση παραβολής ερμηνείας γίνεται με έναν περίτεχνο τρόπο, μέσω των στίχων Μκ. 4, Έτσι ο Χριστός παρουσιάζεται ως διδάσκαλος, ο οποίος μεταδίδει το μήνυμά Του, φαινομενικά ανοικτό προς όλους, όμως, πολλές φορές σκιασμένο και μη κατανοητό, ακόμη κι από τους ίδιους τους μαθητές Του, στους οποίους αναγκάζεται να ερμηνεύσει τα λόγια Του 154. Ουσιαστικά ολόκληρο το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον αντικατοπτρίζεται μέσα στο πλαίσιο της παραβολής 155. Αναλυτικά ο Μάρκος μετατοπίζει το σκηνικό της αφήγησής του από ένα σπίτι, όπου ο Χριστός με τους μαθητές Του είχαν κυκλωθεί από πολλούς ανθρώπους, μη αφήνοντάς τους ούτε λεπτό μόνους [ὥστε μὴ δύνασθαι αὐτοὺς μηδὲ ἄρτον φαγεῖν (Mκ. 3,20)], στη ακτή της θάλασσας, όπου και πάλι συνωστίζεται πλήθος ανθρώπων, ένα σκηνικό, το οποίο έχει περιγράψει και προηγουμένως ο Ευαγγελιστής (Μκ. 2,13 και 3,7 12). Στο προηγούμενο κεφάλαιο έχει αναφερθεί και στην εκλογή των δώδεκα μαθητών του Χριστού (Μκ. 3,15 19). Τη συνέπεια, που θα έχει αυτή η επιλογή στους μαθητές Του και τη διαφορά των μαθητών από τους υπολοίπους ανθρώπους, θα τη μάθουμε στο τέλος της διήγησης της παραβολής του σπορέως (Μκ. 4,11 12). Ενώ έχει κατασυκοφαντηθεί από τους γραμματείς των Ιεροσολύμων, στο τέλος του 3 ου κεφαλαίου, ο Χριστός διακηρύττει ότι ὃς [γὰρ] ἂν ποιήσῃ τὸ θέλημα τοῦ θεοῦ, οὗτος ἀδελφός μου καὶ ἀδελφὴ καὶ μήτηρ ἐστίν (Mκ. 3,35). Η διδασκαλία της παραβολής του σπορέως και η ερμηνεία της, που θα ακολουθήσει σε έναν στενό κύκλο μαθητών, θα διασαφηνίσουν την πρόταση αυτή του Χριστού. Εάν διαβάσει κανείς το κείμενο του Μάρκου, θα διαπιστώσει έναν έντονα σχεδιασμένο ήχο, στη δομή της ιστορίας. Εύκολα διαπιστώνει ο ακροατής την ένταση 148 C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ Madeleine I.Boucher, Τhe Parables, σελ Robert A. Guelich, Mark 1 8:26, (WBC), σελ Sherman Elbridge Johnson, A Commentary on the Gospel according to St. Mark, σελ George Arthur Buttrick, The Interpreterʹs Bible: the Holy Scriptures in the King James and Revised standard versions with general articles and introduction, exegesis, exposition for each book of the Bible, τόμος 12, σελ C. S. Mann, ό.π., σελ Sherman Elbridge Johnson, A Commentary on the Gospel according to St. Mark, σελ William R. Farmer, The International Bible Commentary, σελ

31 του ήχου και το πώς «λειτουργούν», επαναλαμβανόμενα τα ίδια ρήματα των στίχων Mκ. 4,4 8, στη διευκόλυνση της πρόσληψης της παραβολής. Στο σύνολο της παραβολής και της ερμηνείας της υπάρχουν πολλά μέρη, όπου η ανάγνωση, σε συνδυασμό με την ακουστική, δημιουργούν ευχάριστη διάθεση στον αναγνώστη Η συνάφεια της παραβολής στον Ευαγγελιστή Ματθαίο και ιδιαιτερότητες στη δομή Το κοινό θέμα όλων των παραβολών του 13 ου κεφαλαίου του Ματθαίου είναι η ποικιλία των ανταποκρίσεων του ανθρώπου στο κήρυγμα του Χριστού. Για τον λόγο αυτόν η παραβολή του σπορέως είναι λογικό να βρίσκεται στο συγκεκριμένο κεφάλαιο του Ευαγγελίου του, το οποίο είναι δομημένο ολόκληρο σε χιαστί σχήμα 157. Εδώ ο Χριστός παρουσιάζεται να πραγματοποιεί την τρίτη από τις πέντε ομιλίες, που διασώζει ο Ευαγγελιστής, η οποία αποτελείται από μία συλλογή επτά παραβολών 158, με θέμα τη Βασιλεία του Θεού. Κάνει μία νέα αρχή στη διδασκαλία Του, ομιλώντας με παραβολές 159, τις οποίες προτιμά σε σχέση με την απ ευθείας διδασκαλία 160. Σε αυτή την περικοπή ο Ματθαίος ακολουθεί τη διήγηση του Μάρκου με μικρές διαφοροποιήσεις, χωρίς να μεταβάλει την ουσία της διήγησης της πηγής του βελτιώνει, όμως, τη γλώσσα της, συντομεύοντάς την 161. Η ερώτηση των μαθητών προσφέρει στον Ματθαίο την ευκαιρία για μία ενισχυμένη παρεμβολή μεταξύ παραβολής και ερμηνείας, η οποία έχει ως θέμα την αιτία που ο Χριστός ομιλεί στα πλήθη μέσω των παραβολών. Τον Ματθαίο δεν τον ενδιαφέρει η ιστορική συγκυρία, η οποία άλλαξε τον τρόπο διδασκαλίας του Χριστού, αλλά η θεολογική σημασία και η σπουδαιότητα αυτής της αλλαγής. Για τον λόγο αυτόν τοποθετεί τις παραβολές αμέσως μετά την περιγραφή του γεγονότος, όπου οι δικοί Του άνθρωποι προσπάθησαν να Τον συναντήσουν, προσθέτοντας και άλλο υλικό, το οποίο δεν προέρχεται από τον Μάρκο 162. Έτσι, το 13 ο κεφάλαιο, αντιπροσωπεύει, όχι μόνον την αυθεντικότητα της διακονίας του Χριστού, συμπεριλαμβάνοντας τόσο τις παραβολές όσο και την ερμηνεία της παραβολής μας, αλλά και ολόκληρη τη δομή του λογοτεχνικού προϊόντος του ανθρώπου συγγραφέα Ματθαίου, που εμπνεόταν από το Άγιο Πνεύμα, είχε ως στόχο την καταγραφή αυτής της διακονίας, αλλά ήθελε και να αντιμετωπίσει τις ανάγκες των αναγνωστών του, των Χριστιανών του 1 ου αιώνα μ.χ Οι μορφές της παραβολής και της ερμηνείας της είναι πολύ προσεκτικά δομημένες, με τέτοιον παράλληλο τρόπο, ώστε να προσφέρονται για απομνημόνευση και για κατήχηση Mary Ann Tolbert, Sowing the Gospel: Markʹs World in Literary Historical Perspective, σελ Περισσότερες πληροφορίες για τη δομή του κεφαλαίου στο έργο του Mark L.Bailey, The Parable of the sower and the soils, Bibliotheca Sacra, 155, σελ Μέχρι το 13 ο κεφάλαιο δεν συναντούμε καθόλου τη λέξη παραβολή στο Ευαγγέλιο του Ματθαίου. Στο συγκεκριμένο κεφάλαιο χρησιμοποιείται η λέξη δώδεκα φορές και μετά από αυτό τη συναντούμε μόλις πέντε φορές. 159 Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ Donald A. Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ Donald A. Hagner, ό.π., σελ Theodore H. Robinson, The Gospel of Matthew, σελ Mark L.Bailey, The Parable of the sower and the soils, Bibliotheca Sacra, 155, σελ Donald A. Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ

32 Η συνάφεια της παραβολής στον Ευαγγελιστή Λουκά και ιδιαιτερότητες στη δομή Με το 8 ο κεφάλαιο ξεκινά μία νέα ενότητα του κατά Λουκάν Ευαγγελίου, όπου ο Χριστός διαδίδει στη Γαλιλαία το μήνυμα της σωτηρίας του ανθρώπου: εὐαγγελιζόμενος τὴν βασιλείαν τοῦ θεοῦ (Λκ. 8,1). Στην πρώτη Του εμφάνιση στη Γαλιλαία ο Χριστός επικεντρώθηκε στο να ταυτοποιηθεί ως ο Μεσσίας του Ισραήλ (Λκ. 4,16 21). Σε αυτή τη δεύτερη εμφάνισή Του θέλει να εστιάσει το κήρυγμά Του στην αποκάλυψη των όψεων και των χαρακτηριστικών της Βασιλείας του Θεού 165. Η εισαγωγή στο 8 ο κεφαλαίο αποτελεί γραφή του Λουκά, με το δικό του λεξιλόγιο, όμως, μετά τον στίχο 4, αρχίζει να παραθέτει, συνεχόμενα, υλικό από τον Μάρκο 166. Ο Λουκάς, από τον στίχο 6,20 (στον Μάρκο 3,19), είχε αρχίσει την εισαγωγή δικού του υλικού κι εδώ επιστρέφει, για να ακολουθήσει και πάλι την παράδοση του Μάρκου 167. Ο Λουκάς, όσον αφορά τη διατύπωση της διήγησης της παραβολής, ακολουθεί πολύ στενά τον Μάρκο, εκτός από κάποιες εκφράσεις, τις οποίες τροποποιεί ο ίδιος, προκειμένου να κάνει τη διήγηση πιο περιεκτική και στρωτή. Επίσης χειρίζεται το υλικό του Μάρκου με διάφορους τρόπους, ώστε να δώσει μία ενιαία σκηνή στους στίχους Λκ. 8,4 21 και να δημιουργήσει ένα πιο περιορισμένο και εστιασμένο σύνολο ενδιαφερόντων, κυρίως όσον αφορά τον όρο λόγος 168, επιθυμώντας, ταυτόχρονα, να καθησυχάσει τους αναγνώστες του, λέγοντας ότι πρέπει και είναι αναγκαίο να εμπιστευτούν ολόψυχα τον Χριστό 169. Τέλος, παραλείπει κάποια στοιχεία της διήγησης του Μάρκου, τα οποία τα περιμένει ο αναγνώστης στην ερμηνεία της παραβολής, έτσι ώστε πολλοί να μιλούν για μία δεύτερη πηγή 170. Κάποιοι δεν υιοθετούν την άποψη ότι χρησιμοποίησε και άλλη πηγή ή παράδοση 171, αντίθετα κερδίζει έδαφος η υπόθεση ότι μπορεί να βασίστηκε σε παράλληλες, προφορικές παραδόσεις του κειμένου του Μάρκου 172. Η διήγησή του είναι πιο συγγενής προς την αλληγορία, προσαρμοσμένη στη συνήθη εξιστόρηση του Λουκά 173, την οποία διέπει ένας τόνος δραματικότητας 174. Παρουσιάζει την παραβολή με μεγαλύτερη συνοχή και χωρίς διακοπές 175, αφού συντομεύει σημαντικά την έκτασή της κατά το ¼, περίπου (μία χαρακτηριστική σύγκριση μπορεί να γίνει στα χωρία Mκ. 4,5 6 // Λκ. 8,6). Ο Λουκάς απευθύνει το Ευαγγέλιό του σε μία χριστιανική κοινότητα, η οποία ζει έξω από την Παλαιστίνη, όπου οι σχέσεις μεταξύ πλουσίων και πτωχών είναι προβληματικές 176. Αν αυτό είναι αλήθεια, τότε οι συνθήκες των γεωργικών εργασιών της Παλαιστίνης δεν πολυενδιαφέρουν ή είναι άγνωστες στους αναγνώστες του, οπότε δεν έχει ιδιαίτερη αξία η λεπτομερής αναφορά σε αυτές. Ουσιαστικά ολόκληρο αυτό το τμήμα του Ευαγγελίου έχει ως θέμα την ακρόαση του λόγου του Θεού 177. Έτσι, μετά την διήγηση της παραβολής του σπορέως και την ερμηνεία της, γίνεται φανερή η αυξανόμενη δύναμη και αυθεντία του Χριστού, ο οποίος 165 Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ A. R. C. Leaney, A Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I IX, σελ John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ Michael D. Goulder, Characteristics of the Parables in the several Gospels, JTS, 19 (1968), σελ B. S. Easton, The Gospel according to St. Luke, σελ I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, σελ Michael D. Goulder, Characteristics of the Parables in the several Gospels, JTS, 19 (1968), σελ Hans Josef Klauck, Allegorie und Allegorese in synoptischen Gleichnistexten, σελ Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I IX, σελ Χαράλαμπος Γ. Ατματζίδης, Κριτικές αναγνώσεις των βιβλικών κειμένων, τομ. Α, σελ I. Howard Marshall, ό.π., σελ

33 νικά τους εχθρούς του ανθρώπου 178. Έχοντας εδραιώσει την αυθεντία Του ο Χριστός, θα επιφορτίσει μία ομάδα μαθητών Του να μεταφέρει το μήνυμά Του (Λκ. 9,1 6) και, στο τέλος της διακονίας Του στη Γαλιλαία, ο Πέτρος θα ομολογήσει ότι είναι ο Μεσσίας και ο Χριστός θα φανερώσει ότι ο υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου πρόκειται να θυσιαστεί για τη σωτηρία των ανθρώπων (Λκ. 9,20 22) Νικά τις καταστρεπτικές δυνάμεις της φύσεως (Λκ. 8,22 25), δαιμόνια (Λκ. 8,26 39), αρρώστιες και θάνατο (Λκ. 8,40 56) 179 Darrell L. Bock, Luke, ό.π. 33

34 2.7. Το κείμενο 180 των τριών Συνοπτικών Ευαγγελιστών Εδώ παρατίθεται το κείμενο των τριών συνοπτικών Ευαγγελιστών, σε παράλληλες στήλες, για την καλύτερη παρακολούθηση της ερμηνείας, που ακολουθεί: Σκηνή Πρώτη: Η Παραβολή Κατά Μάρκον Κατά Ματθαίον Κατά Λουκάν Mκ. 4, 1 Καὶ πάλιν ἤρξατο διδάσκειν παρὰ τὴν θάλασσαν καὶ συνάγεται πρὸς αὐτὸν ὄχλος πλεῖστος, ὥστε αὐτὸν εἰς πλοῖον ἐμβάντα καθῆσθαι ἐν τῇ θαλάσσῃ, καὶ πᾶς ὁ ὄχλος πρὸς τὴν θάλασσαν ἐπὶ τῆς γῆς ἦσαν. 2 καὶ ἐδίδασκεν αὐτοὺς ἐν παραβολαῖς πολλὰ καὶ ἔλεγεν αὐτοῖς ἐν τῇ διδαχῇ αὐτοῦ 3 Ἀκούετε. ἰδοὺ ἐξῆλθεν ὁ σπείρων σπεῖραι. 4 καὶ ἐγένετο ἐν τῷ σπείρειν ὃ μὲν ἔπεσεν παρὰ τὴν ὁδόν, καὶ ἦλθεν τὰ πετεινὰ καὶ κατέφαγεν αὐτό. 5 καὶ ἄλλο ἔπεσεν ἐπὶ τὸ πετρῶδες ὅπου οὐκ εἶχεν γῆν πολλήν, καὶ εὐθὺς ἐξανέτειλεν διὰ τὸ μὴ ἔχειν βάθος γῆς 6 καὶ ὅτε ἀνέτειλεν ὁ ἥλιος ἐκαυματίσθη καὶ διὰ τὸ μὴ ἔχειν ῥίζαν ἐξηράνθη. 7 καὶ ἄλλο ἔπεσεν εἰς τὰς ἀκάνθας, καὶ ἀνέβησαν αἱ ἄκανθαι καὶ συνέπνιξαν αὐτό, καὶ καρπὸν οὐκ ἔδωκεν. 8 καὶ ἄλλα ἔπεσεν εἰς τὴν γῆν τὴν καλὴν καὶ ἐδίδου καρπὸν ἀναβαίνοντα καὶ αὐξανόμενα καὶ ἔφερεν ἓν τριάκοντα καὶ ἓν ἑξήκοντα καὶ ἓν ἑκατόν. 9 καὶ ἔλεγεν ὃς ἔχει ὦτα ἀκούειν ἀκουέτω. Mτ. 13, 1 Ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ ἐξελθὼν ὁ Ἰησοῦς τῆς οἰκίας ἐκάθητο παρὰ τὴν θάλασσαν 2 καὶ συνήχθησαν πρὸς αὐτὸν ὄχλοι πολλοί, ὥστε αὐτὸν εἰς πλοῖον ἐμβάντα καθῆσθαι, καὶ πᾶς ὁ ὄχλος ἐπὶ τὸν αἰγιαλὸν εἱστήκει. 3 Καὶ ἐλάλησεν αὐτοῖς πολλὰ ἐν παραβολαῖς λέγων ἰδοὺ ἐξῆλθεν ὁ σπείρων τοῦ σπείρειν. 4 καὶ ἐν τῷ σπείρειν αὐτὸν ἃ μὲν ἔπεσεν παρὰ τὴν ὁδόν, καὶ ἐλθόντα τὰ πετεινὰ κατέφαγεν αὐτά. 5 ἄλλα δὲ ἔπεσεν ἐπὶ τὰ πετρώδη ὅπου οὐκ εἶχεν γῆν πολλήν, καὶ εὐθέως ἐξανέτειλεν διὰ τὸ μὴ ἔχειν βάθος γῆς 6 ἡλίου δὲ ἀνατείλαντος ἐκαυματίσθη καὶ διὰ τὸ μὴ ἔχειν ῥίζαν ἐξηράνθη. 7 ἄλλα δὲ ἔπεσεν ἐπὶ τὰς ἀκάνθας, καὶ ἀνέβησαν αἱ ἄκανθαι καὶ ἔπνιξαν αὐτά. 8 ἄλλα δὲ ἔπεσεν ἐπὶ τὴν γῆν τὴν καλὴν καὶ ἐδίδου καρπόν, ὃ μὲν ἑκατόν, ὃ δὲ ἑξήκοντα, ὃ δὲ τριάκοντα. Λκ. 8, 4 Συνιόντος δὲ ὄχλου πολλοῦ καὶ τῶν κατὰ πόλιν ἐπιπορευομένων πρὸς αὐτὸν εἶπεν διὰ παραβολῆς 5 ἐξῆλθεν ὁ σπείρων τοῦ σπεῖραι τὸν σπόρον αὐτοῦ. καὶ ἐν τῷ σπείρειν αὐτὸν ὃ μὲν ἔπεσεν παρὰ τὴν ὁδὸν καὶ κατεπατήθη, καὶ τὰ πετεινὰ τοῦ οὐρανοῦ κατέφαγεν αὐτό. 6 καὶ ἕτερον κατέπεσεν ἐπὶ τὴν πέτραν, καὶ φυὲν ἐξηράνθη διὰ τὸ μὴ ἔχειν ἰκμάδα. 7 καὶ ἕτερον ἔπεσεν ἐν μέσῳ τῶν ἀκανθῶν, καὶ συμφυεῖσαι αἱ ἄκανθαι ἀπέπνιξαν αὐτό. 8 καὶ ἕτερον ἔπεσεν εἰς τὴν γῆν τὴν ἀγαθὴν καὶ φυὲν ἐποίησεν καρπὸν ἑκατονταπλασίονα. ταῦτα λέγων ἐφώνει ὁ ἔχων ὦτα ἀκούειν ἀκουέτω. 180 Το κείμενο είναι από την έκδοση των Nestle Aland, New Testamentum Graece, 28 η έκδοση, το οποίο θα χρησιμοποιούμε και στις παραθέσεις σε ολόκληρη την εργασία μας. 34

35 Μεσοσκήνιο: Ο λόγος, για τον οποίον ο Χριστός ομιλεί με παραβολές Κατά Μάρκον Κατά Ματθαίον Κατά Λουκάν Μτ. 13, 10 Καὶ προσελθόντες οἱ μαθηταὶ εἶπαν αὐτῷ διὰ τί ἐν παραβολαῖς λαλεῖς αὐτοῖς; 11 ὁ δὲ ἀποκριθεὶς εἶπεν αὐτοῖς ὅτι ὑμῖν δέδοται γνῶναι τὰ μυστήρια τῆς βασιλείας τῶν οὐρανῶν, ἐκείνοις δὲ οὐ δέδοται. 12 ὅστις γὰρ ἔχει, δοθήσεται αὐτῷ καὶ περισσευθήσεται ὅστις δὲ οὐκ ἔχει, καὶ ὃ ἔχει ἀρθήσεται ἀπ αὐτοῦ. 13 διὰ τοῦτο ἐν παραβολαῖς αὐτοῖς λαλῶ, ὅτι βλέποντες οὐ βλέπουσιν καὶ ἀκούοντες οὐκ ἀκούουσιν οὐδὲ συνίουσιν, 14 καὶ ἀναπληροῦται αὐτοῖς ἡ προφητεία Ἠσαΐου ἡ λέγουσα ἀκοῇ ἀκούσετε καὶ οὐ μὴ συνῆτε, καὶ βλέποντες βλέψετε καὶ οὐ μὴ ἴδητε. 15 ἐπαχύνθη γὰρ ἡ καρδία τοῦ λαοῦ τούτου, καὶ τοῖς ὠσὶν βαρέως ἤκουσαν καὶ τοὺς ὀφθαλμοὺς αὐτῶν ἐκάμμυσαν, μήποτε ἴδωσιν τοῖς ὀφθαλμοῖς καὶ τοῖς ὠσὶν ἀκούσωσιν καὶ τῇ καρδίᾳ συνῶσιν καὶ ἐπιστρέψωσιν καὶ ἰάσομαι αὐτούς. 16 ὑμῶν δὲ μακάριοι οἱ ὀφθαλμοὶ ὅτι βλέπουσιν καὶ τὰ ὦτα ὑμῶν ὅτι ἀκούουσιν. 17 ἀμὴν γὰρ λέγω ὑμῖν ὅτι πολλοὶ προφῆται καὶ δίκαιοι ἐπεθύμησαν ἰδεῖν ἃ βλέπετε καὶ οὐκ εἶδαν, καὶ ἀκοῦσαι ἃ ἀκούετε καὶ οὐκ ἤκουσαν. 18 ὑμεῖς οὖν ἀκούσατε τὴν παραβολὴν τοῦ σπείραντος. Mκ. 4, 10 Καὶ ὅτε ἐγένετο κατὰ μόνας, ἠρώτων αὐτὸν οἱ περὶ αὐτὸν σὺν τοῖς δώδεκα τὰς παραβολάς. 11 καὶ ἔλεγεν αὐτοῖς ὑμῖν τὸ μυστήριον δέδοται τῆς βασιλείας τοῦ θεοῦ ἐκείνοις δὲ τοῖς ἔξω ἐν παραβολαῖς τὰ πάντα γίνεται, 12 ἵνα βλέποντες βλέπωσιν καὶ μὴ ἴδωσιν, καὶ ἀκούοντες ἀκούωσιν καὶ μὴ συνιῶσιν, μήποτε ἐπιστρέψωσιν καὶ ἀφεθῇ αὐτοῖς. 13 Καὶ λέγει αὐτοῖς οὐκ οἴδατε τὴν παραβολὴν ταύτην, καὶ πῶς πάσας τὰς παραβολὰς γνώσεσθε; Λκ. 8, 9 Ἐπηρώτων δὲ αὐτὸν οἱ μαθηταὶ αὐτοῦ τίς αὕτη εἴη ἡ παραβολή. 10 ὁ δὲ εἶπεν ὑμῖν δέδοται γνῶναι τὰ μυστήρια τῆς βασιλείας τοῦ θεοῦ, τοῖς δὲ λοιποῖς ἐν παραβολαῖς, ἵνα βλέποντες μὴ βλέπωσιν καὶ ἀκούοντες μὴ συνιῶσιν. 35

36 Σκηνή Δεύτερη: Η ερμηνεία της Παραβολής Κατά Μάρκον Κατά Ματθαίον Κατά Λουκάν Μτ. 13, 19 παντὸς ἀκούοντος τὸν λόγον τῆς βασιλείας καὶ μὴ συνιέντος ἔρχεται ὁ πονηρὸς καὶ ἁρπάζει τὸ ἐσπαρμένον ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦ, οὗτός ἐστιν ὁ παρὰ τὴν ὁδὸν σπαρείς. 20 ὁ δὲ ἐπὶ τὰ πετρώδη σπαρείς, οὗτός ἐστιν ὁ τὸν λόγον ἀκούων καὶ εὐθὺς μετὰ χαρᾶς λαμβάνων αὐτόν, 21 οὐκ ἔχει δὲ ῥίζαν ἐν ἑαυτῷ ἀλλὰ πρόσκαιρός ἐστιν, γενομένης δὲ θλίψεως ἢ διωγμοῦ διὰ τὸν λόγον εὐθὺς σκανδαλίζεται. 22 ὁ δὲ εἰς τὰς ἀκάνθας σπαρείς, οὗτός ἐστιν ὁ τὸν λόγον ἀκούων, καὶ ἡ μέριμνα τοῦ αἰῶνος καὶ ἡ ἀπάτη τοῦ πλούτου συμπνίγει τὸν λόγον καὶ ἄκαρπος γίνεται. 23 ὁ δὲ ἐπὶ τὴν καλὴν γῆν σπαρείς, οὗτός ἐστιν ὁ τὸν λόγον ἀκούων καὶ συνιείς, ὃς δὴ καρποφορεῖ καὶ ποιεῖ ὃ μὲν ἑκατόν, ὃ δὲ ἑξήκοντα, ὃ δὲ τριάκοντα. Mκ. 4, 14 ὁ σπείρων τὸν λόγον σπείρει. 15 οὗτοι δέ εἰσιν οἱ παρὰ τὴν ὁδόν ὅπου σπείρεται ὁ λόγος καὶ ὅταν ἀκούσωσιν, εὐθὺς ἔρχεται ὁ σατανᾶς καὶ αἴρει τὸν λόγον τὸν ἐσπαρμένον εἰς αὐτούς. 16 καὶ οὗτοί εἰσιν οἱ ἐπὶ τὰ πετρώδη σπειρόμενοι, οἳ ὅταν ἀκούσωσιν τὸν λόγον εὐθὺς μετὰ χαρᾶς λαμβάνουσιν αὐτόν, 17 καὶ οὐκ ἔχουσιν ῥίζαν ἐν ἑαυτοῖς ἀλλὰ πρόσκαιροί εἰσιν, εἶτα γενομένης θλίψεως ἢ διωγμοῦ διὰ τὸν λόγον εὐθὺς σκανδαλίζονται. 18 καὶ ἄλλοι εἰσὶν οἱ εἰς τὰς ἀκάνθας σπειρόμενοι οὗτοί εἰσιν οἱ τὸν λόγον ἀκούσαντες, 19 καὶ αἱ μέριμναι τοῦ αἰῶνος καὶ ἡ ἀπάτη τοῦ πλούτου καὶ αἱ περὶ τὰ λοιπὰ ἐπιθυμίαι εἰσπορευόμεναι συμπνίγουσιν τὸν λόγον καὶ ἄκαρπος γίνεται. 20 καὶ ἐκεῖνοί εἰσιν οἱ ἐπὶ τὴν γῆν τὴν καλὴν σπαρέντες, οἵτινες ἀκούουσιν τὸν λόγον καὶ παραδέχονται καὶ καρποφοροῦσιν ἓν τριάκοντα καὶ ἓν ἑξήκοντα καὶ ἓν ἑκατόν. Λκ. 8, 11 Ἔστιν δὲ αὕτη ἡ παραβολή ὁ σπόρος ἐστὶν ὁ λόγος τοῦ θεοῦ. 12 οἱ δὲ παρὰ τὴν ὁδόν εἰσιν οἱ ἀκούσαντες, εἶτα ἔρχεται ὁ διάβολος καὶ αἴρει τὸν λόγον ἀπὸ τῆς καρδίας αὐτῶν, ἵνα μὴ πιστεύσαντες σωθῶσιν. 13 οἱ δὲ ἐπὶ τῆς πέτρας οἳ ὅταν ἀκούσωσιν μετὰ χαρᾶς δέχονται τὸν λόγον, καὶ οὗτοι ῥίζαν οὐκ ἔχουσιν, οἳ πρὸς καιρὸν πιστεύουσιν καὶ ἐν καιρῷ πειρασμοῦ ἀφίστανται. 14 τὸ δὲ εἰς τὰς ἀκάνθας πεσόν, οὗτοί εἰσιν οἱ ἀκούσαντες, καὶ ὑπὸ μεριμνῶν καὶ πλούτου καὶ ἡδονῶν τοῦ βίου πορευόμενοι συμπνίγονται καὶ οὐ τελεσφοροῦσιν. 15 τὸ δὲ ἐν τῇ καλῇ γῇ, οὗτοί εἰσιν οἵτινες ἐν καρδίᾳ καλῇ καὶ ἀγαθῇ ἀκούσαντες τὸν λόγον κατέχουσιν καὶ καρποφοροῦσιν ἐν ὑπομονῇ. 36

37 2.8. Η διαίρεση της παραβολής του σπορέως Οι Ευαγγελιστές διαιρούν την παραβολή σε 3 άνισα, ως προς το μέγεθος, μέρη. Στην παρούσα εργασία θα προτιμήσουμε να ονομάσουμε τα μέρη αυτά με θεατρικούς όρους, ξεχωρίζοντας δύο κύριες σκηνές και το μεσοσκήνιο (ιντερλούδιο) μεταξύ αυτών. Τόσο στις σκηνές όσο και στο μεσοσκήνιο κυριαρχεί ως κοινό θέμα η ποικιλία ανταπόκρισης στον λόγο του Θεού, ανταπόκριση, η οποία ακολουθεί τη διδασκαλία του Χριστού 181. Στις δύο κύριες σκηνές αντιλαμβανόμαστε ότι υφίσταται μία άμεση αντιστοίχιση των στοιχείων της μίας σκηνής με τα στοιχεία της άλλης. Η παραβολή, η οποία αναπτύσσεται στην πρώτη σκηνή, επεξηγείται «γράμμα προς γράμμα» και περίπτωση προς περίπτωση στη δεύτερη σκηνή (τρίτο μέρος). Αυτή η όμορφη, παράλληλη δομή προξενεί εντύπωση και αποτυπώνεται εύκολα στη μνήμη του ακροατή 182. Το μεσοσκήνιο αποτελεί ένα γρήγορο «πέρασμα» από τη μία σκηνή στην άλλη στον Μάρκο και τον Λουκά, όμως στον Ματθαίο είναι μεγαλύτερο τόσο από την ίδια την παραβολή όσο και από την ερμηνεία της. Ολόκληρη η αφήγηση (Μκ. 4,1 20, Μτ. 13,1 23, Λκ. 8,4 15) έχει ως εξής: Ι. Σκηνή Πρώτη. Η παραβολή προς όλους: Μκ. 4,1 9, Μτ. 13,1 9, Λκ. 8, Τοποθέτηση (Αφορμή, Ένταξη στην ενότητα): Μκ. 4,1 2, Μτ. 13,1 2, Λκ. 8,4 2. Εισαγωγή στην παραβολή: Μκ. 4,3, Μτ. 13,3, Λκ. 8,5a 3. Ο Σπόρος ο οποίος αποτυγχάνει να καρποφορήσει: Μκ. 4,4 7, Μτ. 13,4 7, Λκ. 8,5b 7 α. Ο Σπόρος στο μονοπάτι: Μκ. 4,4, Μτ. 13,4, Λκ. 8,5b β. Ο Σπόρος στην πέτρα: Μκ. 4,5 6, Μτ. 13,5 6, Λκ. 8,6 γ. Σπόρος στα αγκάθια: Μκ. 4,7, Μτ. 13,7, Λκ. 8, 7 4. Ο σπόρος ο οποίος καρποφορεί: Μκ. 4,8, Μτ. 13,8, Λκ. 8,8a α. O Σπόρος στην αγαθή γη: Μκ. 4,8, Μτ. 13,8, Λκ. 8,8a 5. Πρόσκληση προτροπή για ακρόαση του λόγου του Θεού: Μκ. 4,9, Μτ. 13,9, Λκ. 8,8b ΙΙ. Μεσοσκήνιο. Για ποιο λόγο ο Χριστός διδάσκει με παραβολές (Ο σκοπός που επιτελούν οι παραβολές): Μκ. 4,10 13, Μτ. 13,10 17, Λκ. 8, Η ερώτηση των Μαθητών: Μκ. 4,10, Μτ. 13,10, Λκ. 8,9 2. Η απάντηση του Χριστού (διαφοροποίηση μεταξύ μαθητών και των υπολοίπων παράθεση της προφητείας του Ησαΐα): Μκ. 4,11 13, Μτ. 13,11 18, Λκ. 8,10 ΙΙΙ. Σκηνή Δεύτερη. Η παραβολή ερμηνεύεται στους μαθητές: Μκ. 4,14 20, Μτ. 13,19 23, Λκ. 8, Ο σπόρος είναι ο λόγος του Θεού: Μκ. 4,14, Μτ. 13,19a, Λκ. 8,11 2. Τα εδάφη στα οποία απέτυχε να καρποφορήσει ο σπόρος: Μκ. 4,15 19, Μτ. 13,19b 22, Λκ. 8,12 14 α. Ο σπόρος καταστρέφεται από τον διάβολο: Μκ. 4,15, Μτ. 13,19, Λκ. 8,12 β. Ο σπόρος χωρίς ρίζα καρποφορεί πρόσκαιρα: Μκ. 4,16 17, Μτ. 13,20 21, Λκ. 8,13 γ. Ο σπόρος ο οποίος «πνίγεται» από τις μέριμνες της ζωής: Μκ. 4,18 19, Μτ. 13,22, Λκ. 8,14 3. Το έδαφος στο οποίο ο σπόρος καρποφορεί: Μκ. 4,20, Μτ. 13,23, Λκ. 8,15 α. Η μεγάλη καρποφορία του σπόρου, ο οποίος συναντά την αγαθή καρδιά: Μκ. 4,20, Μτ. 13,23, Λκ. 8, Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ Donald A. Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ

38 Β ΜΕΡΟΣ Η ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΠΟΡΕΩΣ (Μκ. 4,1 9, Μτ. 13,1 9, Λκ. 8,4 8) 1. Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΔΙΔΑΣΚΕΙ ΤΗΝ ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΣΤΟΝ ΛΑΟ Το περιεχόμενο της αφήγησης της παραβολής περιγράφει την τύχη που επιφυλάσσεται σε τέσσερις ομάδες ίδιου σπόρου, οι οποίες πέφτουν σε διαφορετικούς τύπους εδαφών ενός μεγάλου αγρού. Για κάθε τμήμα του σπόρου υπάρχει και ένα ακόμη, δευτερεύον στοιχείο, το οποίο μας επεξηγεί τι συνέβη. Έτσι τον σπόρο, που πέφτει στον πρώτο τύπο εδάφους, έρχονται τα πουλιά και τον τρώνε και τον καταπατούν οι διαβάτες (μόνο στον Λουκά). Τον σπόρο, ο οποίος πέφτει στο πετρώδες έδαφος, έρχεται ο ήλιος και τον ξηραίνει, ενώ αυτόν που πέφτει ανάμεσα στα αγκάθια, αυτά τον καταπνίγουν, αναπτυσσόμενα μαζί του. Για τον σπόρο, ο οποίος έπεσε στην αγαθή γη, υπάρχει το δευτερεύον στοιχείο της απόδοσης σε τρεις διαφορετικές βαθμίδες, το οποίο απουσιάζει από τη διήγηση του Λουκά Χρόνος, Τόπος, Ακροατήριο (Mκ. 4,1 2, Mτ. 13,1 3a, Λκ. 8,4) Στην εναρκτήρια σκηνή της παραβολής του σπορέως ο Ματθαίος είναι ο περισσότερο ζωντανός και λιγότερο περιληπτικός αφηγητής. Αντιθέτως, ο Λουκάς είναι ο πιο λακωνικός, με τον Μάρκο να βρίσκεται στη μέση οδό. Η διατύπωση στο κάθε Ευαγγέλιο διαφέρει, παρά το ότι Ματθαίος και Μάρκος μοιράζονται πέντε όρους και χρησιμοποιούν την ίδια ακριβώς μορφή αφήγησης 184. Ο Ματθαίος ξεκινά την παραβολή με τη δήλωση Ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ. Είναι μία έκφραση πολύ συνηθισμένη στη μετάφραση των εβδομήκοντα (Ο ) 185. Ποια είναι άραγε η συγκεκριμένη ημέρα; Ενδεχομένως να ήταν η ίδια ημέρα, κατά την οποία ο Χριστός είχε θεραπεύσει τον δαιμονισμένο 186 ή να ήταν το Σάββατο, κατά το οποίο ο Χριστός είχε διαβεί μαζί με τους μαθητές Του διὰ τῶν σπορίμων κι αυτό αποτέλεσε την αφορμή για τη σύγκρουση με τους φαρισαίους, επειδή οι μαθητές του ἤρξαντο τίλλειν στάχυας καὶ ἐσθίειν 187. Ίσως εννοεί την ίδια ημέρα, κατά την οποία ο Χριστός δίδαξε αυτά, τα οποία αναφέρονται στο προηγούμενο κεφάλαιο 188 κι έτσι μας εισάγει στο νέο σκηνικό της παραβολής. Ταυτοχρόνως συνδέει το 13 ο κεφάλαιο με τη συνάντηση Ιησού και φαρισαίων, η οποία προηγήθηκε 189. Αυτή τη σύνδεση υπηρετεί η σημαντική αλήθεια, που θα φανερώσει ο Χριστός με την παραβολή, σχετικά με τη φύση της Βασιλείας του Θεού, την απόρριψή της, αλλά και την αποδοχή της από ομάδες ανθρώπων 190. Η αμερικανική μετάφραση N.I.V. αρχίζει την αφήγηση της παραβολής με την έκφραση σε μία άλλη περίσταση 191, η οποία δε φαίνεται να αποδίδει σωστά την ευαγγελική φράση Donald A. Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, τομ. 1, σελ Πρβλ.: Γεν. 48,20, Εξ. 8,18, 12,51 κ.λπ. 186 Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ Mark L.Bailey, The Parable of the sower and the soils, Bibliotheca Sacra, 155, σελ Πρβλ.: Mτ. 12, Mary Ann Tolbert, Sowing the Gospel: Markʹs World in Literary Historical Perspective, σελ Βλ. Μτ. 12, Donald A.Hagner, ό.π. 191 βλέπε και C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ Frank E. Gaebelein κλπ, The Expositorʹs Bible commentary, τομ. 8, σελ

39 Ο Μάρκος προτιμά να μας εισάγει στον χρόνο με τις λέξεις καὶ πάλιν. Όμως ουσιαστικά δεν υφίσταται χρονικός προσδιορισμός 193, αλλά μπορεί να θεωρηθεί ως μία συμβατική φράση σύνδεσης ανεξαρτήτων κειμένων της παράδοσης 194, η οποία, όμως, δε συνδέει, κατ ανάγκην, τη νέα αφήγηση με προηγούμενα χωρία 195. Ίσως σημαίνει την επανάληψη, επειδή πολλά σημεία έκανε και έτσι παρέχει στο πλήθος και πάλι την ωφέλεια της διδασκαλίας Του 196 άλλωστε η διδασκαλία του λαού ήταν καθημερινό έργο του Χριστού. Για τον E. P. Gould η έκφραση συνδέει τη διδασκαλία της παραβολής με την όχθη της λίμνης, αφού ο Χριστός είχε ξαναδιδάξει εκεί 197. Η πλεοναστική χρήση του ρήματος ἤρξατο είναι ένας χαρακτηριστικός σημιτισμός του Μάρκου, τον οποίον συνήθιζαν άνθρωποι που είχαν μητρική γλώσσα την αραμαϊκή 198. Το ρήμα μέσης διάθεσης ἄρχομαι σημαίνει ξεκινώ, κάνω αρχή κάποιου πράγματος 199. Ο Λουκάς τοποθετεί την παραβολή του σπορέως στον χώρο και τον χρόνο με κάποια αοριστία και ασάφεια 200, παραλείποντας την εικόνα της διδασκαλίας δίπλα στη λίμνη, επειδή την έχει ήδη αναφέρει προηγουμένως 201. Επίσης, έχει χρησιμοποιήσει την στερεότυπη φράση, με την οποία εισάγεται η παραβολή από τον Μάρκο, σε προηγούμενο κεφάλαιο 202. Ακόμη, έχει ήδη θέσει το σκηνικό για την παραβολή, αναφέροντας το «πλανόδιο» κήρυγμα του Χριστού στους στίχους 8, και εκκινεί με δύο γενικές απόλυτες στον ίδιο στίχο, έναν τρόπο σύνταξης στον οποίον αρέσκεται 204 : Συνιόντος δὲ ὄχλου πολλοῦ και τῶν κατὰ πόλιν ἐπιπορευομένων. Τη μετοχή συνιόντος μπορούμε να την αποδώσουμε είτε με αιτιολογική μετοχή: επειδή συνέρεε όχλος πολύς είτε με χρονική μετοχή ενώ συνήρχετο όχλος πολύς 205. Δηλαδή η διαδικασία συρροής του όχλου συνεχιζόταν και το πλήθος διαρκώς προσερχόταν, προκειμένου να ακούσει το μήνυμα του Χριστού 206. Το καί, το οποίο συνδέει τις δύο γενικές απόλυτες, μπορεί να θεωρηθεί είτε ως απλός συνδετικός σύνδεσμος, είτε ως επεξηγηματικός (δηλαδή). Αν ακολουθήσουμε την δεύτερη εκδοχή, με την οποία συμφωνούν οι Plummer 207 και Nolland 208, τότε το πλήθος αποτελούνταν από ανθρώπους, οι οποίοι Τον ακολούθησαν από διάφορες πόλεις. Ο Λουκάς είναι ο μόνος, ο οποίος αναφέρει την διαφορετική προέλευση των ανθρώπων του πλήθους, και, εφ όσον δεν κάνει μνεία κάποιας συγκεκριμένης πόλης, αυτό σημαίνει ότι ίσως κανείς ακροατής δεν καταγόταν από το μέρος εκείνο 209. Το ρήμα ἐπιπορεύομαι έχει τη σημασία του πορεύομαι, πηγαίνω προς κάποιο μέρος, από έναν τόπο σε κάποιον άλλον 210. Στο Λουκά, συνήθως τα πλήθη συρρέουν προς τον Χριστό και η μετοχή ἐπιπορευομένων δημιουργεί την όμορφη εικόνα της πορείας μέσα από χωριά και πόλεις της Γαλιλαίας, κατά τη διάρκεια της οποίας 193 C. S. Mann, Mark, ό.π, σελ Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Δοκίμια στις ρίζες του Χριστιανισμού, σελ Hugh Anderson, The Gospel of Mark, σελ Πρβλ.: Μκ. 3,23 35) 196 Ιωάννης Χρυσόστομος, Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον, Ομιλία μδ, ΜPG 57, 466, Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ. 69. Βλ.: Μκ. 2, Walter W. Wessel, Mark, σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ George Arthur Buttrick, The Interpreterʹs Bible, τόμος 8, σελ Πρβλ.: Λκ. 5,1 202 Πρβλ.: Λκ. 5,3 203 John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ John Nolland, ό.π., σελ Ο Λουκάς χρησιμοποιεί 56 φορές την σύνταξη της γενικής απολύτου στο Ευαγγέλιό του. 205 Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, σελ Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I IX, σελ Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel to St. Luke, σελ John Nolland, ό.π., σελ Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I IX, σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ

40 διδάσκει ο Χριστός 211. Έτσι, με περισσή ακρίβεια ο Λουκάς, σε σχέση με τον Μάρκο, υποδηλώνει ότι η παραβολή διδάσκεται στα συναγμένα πλήθη και έχει να πει κάτι σημαντικό 212. Ο Ματθαίος στήνει ένα περίτεχνο σκηνικό για να περιγράψει το ακροατήριο και τον χώρο: Δεν χωρούσε η οικία, στην οποία βρισκόταν ο Χριστός, όλο τον κόσμο, που είχε συγκεντρωθεί εκεί κι έτσι βγήκε από αυτήν και πορεύθηκε στην παραλία, προκειμένου να μιλήσει προς το συγκεντρωμένο πλήθος. Αφού οι άνθρωποι, που ήταν έξω από την οικία, δεν μπορούσαν να μπουν μέσα σε αυτή και να ακούσουν το κήρυγμα του Χριστού, εξέρχεται ο Χριστός προς αυτούς 213. Δεν είναι τυχαία η χρήση της μετοχής ἐξελθὼν. Δύο στίχους παρακάτω η παραβολή του σπορέως θα εισαχθεί με την πρόταση ἐξῆλθεν ὁ σπείρων, παραλληλίζοντας τον σπορέα με τον ίδιο τον Χριστό 214. Ποια είναι, όμως, αυτή η οἰκία; Πρόκειται για την δική Του οικία 215 ή την οικία του Πέτρου στην Καπερναούμ 216, στην οποία ο Χριστός επανέρχεται μετά τη διδασκαλία Του και η οποία επίσης αναφέρεται στην αναζήτηση του Χριστού από τη μητέρα και τους αδελφούς Του 217 ; Ενδεχομένως να πρόκειται για την οικία, όπου έγινε το θαύμα της θεραπείας του τυφλού και κωφού δαιμονισμένου, η οποία ήταν ίσως η οικία του Ματθαίου, διότι μόνον αυτός τη μνημονεύει και, με τον τρόπο που το κάνει, φαίνεται ότι τη θεωρεί γνωστή 218. Μπορεί το συγκεκριμένο σπίτι να αποτελούσε κέντρο διδασκαλίας για τον Χριστό και αργότερα κέντρο ιεραποστολής των δώδεκα μαθητών Του και αυτό το γνώριζαν οι αναγνώστες του Ευαγγελίου 219. Εκεί, στην ακτή, μαζεύτηκαν οι άνθρωποι για να ακούσουν τον Χριστό. Τη λέξη αἰγιαλὸς θα τη συναντήσουμε στα συνοπτικά Ευαγγέλια μόνον εδώ και στο Μτ. 13,48. Σύμφωνα με τον λεξικογράφο Ησύχιο αἰγιαλὸς είναι ο παραθαλάσσιος τόπος, ο οποίος έχει άμμο ή ψηφίδες (μικρά χαλίκια) 220. Ανάμεσα στις εκφράσεις ἐκάθητο παρὰ τὴν θάλασσαν (Μτ.) και καθῆσθαι ἐν τῇ θαλάσσῃ (Μκ.) φαίνεται να υπάρχει κάποια αντίθεση. Άλλο σημαίνει το παρά τήν (δίπλα στην) και άλλο το ἐν τῇ (μέσα σε αυτή), το οποίο ταιριάζει καλύτερα με την φράση εἰς πλοῖον ἐμβάντα. Ο παρατατικός του Ματθαίου (ἐκάθητο) υποδηλώνει τη για κάποιον χρόνο διάρκεια, δηλαδή θα το αποδίδαμε: μέχρις ότου συνάχθηκε ο λαός 221. Οι Ματθαίος και Μάρκος δεν μνημονεύουν ποια είναι η λίμνη, αλλά είναι σχεδόν σίγουρο ότι είναι η λίμνη της Γενησαρέτ στην Γαλιλαία 222. Σύμφωνα με την κουλτούρα της Ιουδαίας, κατά την εποχή Του, διδάσκει καθήμενος, όπως στην επί του όρους ομιλία, αλλά και στο όρος των ελαιών κατά τη συζήτηση με τους μαθητές Του 223. Κατά τη διάρκεια της επίγειας διακονίας Του ο Χριστός προτιμά το ρόλο ενός απλού διδασκάλου, ο οποίος προσφέρει στους ανθρώπους τις αλήθειες της Βασιλείας του Θεού και αυτοί με τη σειρά τους έχουν το καθήκον να τις διδάξουν στους υπολοίπους Darel L. Bock, Luke, τομ. Ι, σελ John Nolland, ό.π, σελ Πρβλ.: Λκ. 8, Ωριγένης, Εις τας Παροιμίας Σολομώντος, PG 13, 20, Robert Horton Gundry, Matthew, a commentary on his literary and theological art, σελ Floyd V. Filson, A Commentary on the Gospel according to St. Matthew, σελ W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ Βλ.: Μτ. 13,36. 9,10 και 12,46 αντίστοιχα. 218 Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ Birger Gerhardsson, The Parable of the Sower and its Interpretation, NTS, 14, σελ Ησυχίου, Λεξικόν, 1704, 1 2, εκδότης: K. Latte 221 Ν. Δαμαλά, Ερμηνεία εις την Κ. Δ., αναφορά στο Π. Ν. Τρεμπέλα, εις το κατά Ματθαίον, σελ Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ Πρβλ.: Μτ. 5,1 και Μτ. 24,3 224 Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary : Matthew, Mark, Luke, τομ. 8, σελ Πρβλ.: Μτ 13,

41 Το πλοῖον ίσως ήταν ένα αγκυροβολημένο ψαροκάικο, ένα από αυτά, τα οποία χρησιμοποιούσαν στο παρελθόν οι μαθητές Του, ο Ιάκωβος, ο Ιωάννης, ο Πέτρος και ο Ανδρέας 225. Ενδεχομένως είναι αυτό, το οποίο, προηγουμένως, είχε παραγγείλει στους μαθητές Του να τους περιμένει 226. Ανέβηκε, λοιπόν, σε μία βάρκα 227, χρησιμοποιώντας την ως πλωτό άμβωνα 228. Η βάρκα προσέφερε καλή ακουστική, ώστε να ακούει όλος ο λαός και, παράλληλα, δημιουργεί ένα υπέροχο σκηνικό 229. Ο Χριστός διδάσκει σα να βρίσκεται στη συναγωγή, ενώ ο κόσμος στέκεται στην ακτή και Τον ακούει 230, όπως σε ένα θέατρο, όπου όλοι μπορούν να Τον βλέπουν κατά πρόσωπον 231. Έτσι, από τη θάλασσα, θέλησε να αλιεύσει και να σαγηνεύσει τα πλήθη, που βρίσκονταν στην ξηρά 232. Η φασαρία και η πίεση του όχλου, την οποία πολύ παραστατικά περιγράφει ο Μάρκος 233, δεν προσέφερε τις ιδανικότερες συνθήκες για διδασκαλία 234. Μπορούμε να θεωρήσουμε ότι οι αιτίες, που οδήγησαν τον Χριστό να μπει στη βάρκα, ήταν ο συνωστισμός και η οχλαγωγία 235, αλλά και η διάθεσή Του να απομακρυνθεί από τους ηγέτες του Ισραήλ, που Τον εχθρεύονταν 236. Το πλοιάριο παίζει το ρόλο της «θεματικής γέφυρας», ώστε να περάσει ο Ευαγγελιστής στην επόμενη ενότητα των θαυμάτων, η οποία αρχίζει με την κατάπαυση της τρικυμίας 237. Ίσως ήδη να υπήρχαν και άλλα πλοιάρια εκεί τριγύρω γεμάτα με ανθρώπους, οι οποίοι άκουγαν το κήρυγμα του Χριστού. Είναι αυτά, τα οποία μνημονεύονται μερικούς στίχους παρακάτω: καὶ ἄλλα πλοῖα ἦν μετ αὐτοῦ (Mκ. 4,36) 238. Ο Λουκάς παραλείπει την είσοδο του Χριστού στο πλοιάριο κι αυτό του επιτρέπει να δημιουργήσει ένα και μοναδικό «σκηνικό» σε ολόκληρη την περικοπή 8,4 21, σε αντίθεση με τους άλλους δύο συνοπτικούς, οι οποίοι δημιουργούν ένα δεύτερο σκηνικό όταν η παραβολή επεξηγείται (κατ ιδίαν) στους μαθητές 239. Ο Θεοφύλακτος, συνδυάζοντας την σκηνή της έναρξης της παραβολής με την προηγούμενη, όπου η μητέρα και τα αδέλφια του Χριστού ήρθαν για να Τον αναζητήσουν, σχολιάζει: Αν και φάνηκε ότι έδιωξε τη μητέρα Του, υπακούει σε αυτήν και εξ αιτίας εκείνης εξέρχεται προς τη θάλασσα 240. Ο υπερθετικός βαθμός ὄχλος πλεῖστος, που ακολουθείται από την φράση πᾶς ὁ ὄχλος, προδίδει μία σταδιακή κλιμάκωση της δημοφιλίας του Χριστού μεταξύ του απλού κόσμου 241, οπότε συμπεραίνουμε ότι το μήνυμα της Βασιλείας του Θεού διαδίδεται γρήγορα μεταξύ των ανθρώπων. Η λέξη ὄχλος 242 σημαίνει το πλήθος λαού, 225 Floyd V. Filson, ό.π Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ. 69. Πρβλ.: Μκ Πρβλ. Α Mακ. 15,37, όπου ο οργισμένος Αντίοχος ἐμβὰς εἰς πλοῖον ἔφυγεν εἰς Ὀρθωσίαν. 228 Παναγιώτη Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, σελ Από την ιστοσελίδα σχόλιο στο Matthew 13 The Kingdom Parables στην ηλεκτρονική διεύθυνση: Ημ. αν.: Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ματθαίος ο Ευαγγελιστής, σελ Ιωάννης Χρυσόστομος, Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον, Ομιλία μδ, ΜPG 57, 466, , Θεοφύλακτος, Ερμηνεία εις το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 123, 277 A, 7 10 και Βίκτορος Αντιοχείας, στο Catena in Marcum (recensio ii) τομ. 1, σελ. 301, στ , εκδότης: J.A. Cramer 233 Βλ.: Μκ. 1,31 45, 2, Hugh Anderson, The Gospel of Mark, σελ Alfred Plummer, A Critical Luke, σελ. 217 & Donald A.Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ Mark L.Bailey, The Parable of the sower and the soils, Bibliotheca Sacra, 155, σελ Βλ.: Μκ. 4, George Arthur Buttrick, The Interpreterʹs Bible, τόμος 7, σελ John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ Θεοφύλακτος, Ερμηνεία εις το Κατά Ματθαίον, MPG 123, 276 D, Πρβλ.: Μτ. 12,46 50, Μκ. 3, Best Ernst, Mark: The Gospel as Story, σελ. 148 και Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ Mτ. 13,2, Mκ. 4,1, Λκ. 8,4 41

42 άτακτο στίφος, συρφετός 243, σε αντίθεση με τη λέξη δῆμος, που σημαίνει το πλήθος των ανθρώπων, που συνάγεται με τάξη. Επίσης, με την ίδια λέξη εννοούνται οι κατώτερες κοινωνικές τάξεις, ο λαός 244. Ο πολύς όχλος, ο οποίος αναφέρεται ότι ακούει την παραβολή και τον οποίο μνημονεύουν και οι τρεις συνοπτικοί συναντάται πολλές φορές στα Ευαγγέλια 245 και αποτελεί αγαπημένο μοτίβο του Ματθαίου όταν περιγράφει τη διακονία του Χριστού προς τον λαό του Θεού 246 παράλληλα, όμως, αυτή είναι και η μοναδική από τις πέντε μεγάλες ομιλίες, που διασώζει ο Ευαγγελιστής, την οποία απευθύνει ο Χριστός προς το πλήθος, ενώ όλες οι άλλες απευθύνονται προς τους μαθητές Του 247. Το πλήθος των ανθρώπων δεν ήταν μόνον Ιουδαίοι ίσως να υπήρχαν και κάποιοι Έλληνες, αφού η πόλη Σεπφώρις, πρωτεύουσα και «κόσμημα» της Γαλιλαίας, είχε μεγάλο ποσοστό ελληνικού πληθυσμού και απείχε πολύ λίγη ώρα οδοιπορίας από τη λίμνη της Γενησαρέτ 248. Ο συνδυασμός των φράσεων ἐδίδασκεν αὐτοὺς και ἐν τῇ διδαχῇ αὐτοῦ κρύβει μία μεγάλη δυναμική 249 και η δεύτερη φράση μπορεί να ερμηνευτεί ως ενώ δίδασκε 250. Στην Κ. Διαθήκη το ρήμα διδάσκω σημαίνει διδάσκω την θρησκευτική διδασκαλία δια ζώσης φωνής 251. Οι άλλοι δύο συνοπτικοί προτιμούν τύπους του (συνωνύμου, κατά τον D. A. Hagner 252 ) ρήματος λέγω: λέγων (Μτ.) και εἶπεν (Λκ.), το οποίο σημαίνει διηγούμαι, αφηγούμαι και εξιστορώ 253. Αυτό γίνεται επειδή ο Ματθαίος και ο Λουκάς θεωρούν ότι το ρήμα ἐδίδασκεν, αλλά και το ουσιαστικό διδαχή, ταιριάζουν περισσότερο στην ερμηνεία του νόμου παρά στις παραβολές 254. Κάποιοι σχολιαστές θεωρούν ότι ο Ματθαίος μετατρέπει τις παραβολές σε προκηρύξεις της Βασιλείας του Θεού, γι αυτό και αποφεύγει το ρήμα διδάσκω 255, ενώ άλλοι θεωρούν ότι η χρήση του ρήματος λέγω εξυπηρετεί τη δομή των Ευαγγελίων του Ματθαίου 256 και του Λουκά. Ο Χριστός λέγει στους όχλους πολλὰ (Μκ., Μτ.). Η λέξη αυτή των Ευαγγελιστών είναι περιεκτική, αλλά αόριστη και μη συνδεδεμένη με κάποιο συγκεκριμένο αντικείμενο διδασκαλίας 257. Εν τούτοις, ο Χριστός απευθύνεται στο συγκεντρωμένο πλήθος μόνον κατά τη διήγηση της παραβολής του σπορέως (αφού η ερμηνεία της αφορά έναν στενό κύκλο μαθητών) και των υπολοίπων παραβολών, οι οποίες καταλαμβάνουν ένα μικρό μέρος των συγκεκριμένων κεφαλαίων. Έτσι το πολλά αντιπροσωπεύει μόνον αυτές τις επτά παραβολές, παρμένες από ένα σύνολο πολύ περισσοτέρων λόγων, που ενδεχομένως είχε απευθύνει ο Χριστός στον όχλο 258. Ο τρόπος που δίδασκε ο Χριστός ήταν ἐν παραβολαῖς (Μτ., Μκ) ή διὰ παραβολῆς (Λκ.). Οι Ευαγγελιστές με τις εκφράσεις τους αφήνουν να εννοηθεί ότι ο Χριστός κήρυττε / μιλούσε με παραβολές και δηλώνουν ότι στη συνέχεια θα μας παραθέσουν δειγματοληπτικά αποσπάσματα από αυτή τη διδασκαλία του Χριστού δια 243 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ Ενδεικτικά: Μτ. 4,25. 21,8, Μκ.5, Λκ. 5,29. 6, Donald A.Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary : Matthew, Mark, Luke,, τομ. 8, σελ Emil Schrürer, A history of the Jewish people in the time of Jesus Christ, χωρίς σελίδες (e book), κεφ Vincent Taylor, Gospel According to St. Mark, The greek text with introduction, Notes and Indexes, σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ D. A.Hagner, ό.π.. Μάλλον ατυχής η άποψη περί συνωνυμίας των ρημάτων διδάσκω και λέγω. 253 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ Donald A.Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ. 368 και Gunther Bornkamm, κλπ, Tradition in Matthew, σελ, Αναλυτικά στο W. Wilkens, Die redaktion der gleichniskapitel Mark 4 durch Matth, ThZ 29, σελ Jack Dean Kingsbury, The Parables of Jesus in Matthew 13: A Study in Redaction Criticism, σελ Robert A. Guelich, Mark 1 8:26 (WBC), σελ Donald A.Hagner, ό.π.. Πρβλ.: Μκ. 4,21 32, Μτ. 13,

43 παραβολών 259. Ο όρος παραβολή αναλύθηκε στην εισαγωγή της παρούσας εργασίας (σελ. 15 κ.ε.) και περιγράφει την ποικιλία των γραμματειακών μορφών διδασκαλίας του Χριστού, που θα συναντήσουμε στους επόμενους στίχους 260. Ίσως ο Χριστός έχει κάποιον λόγο για να απευθύνεται προς τον λαό με αυτόν τον τρόπο. Ο Χρυσόστομος θεωρεί ότι ο Χριστός λέγει πρώτη τη συγκεκριμένη παραβολή του σπορέως, επειδή με αυτή θέλει να κάνει τον ακροατή προσεκτικότερο και να ξυπνήσει το μυαλό του, διότι θα μιλήσει με αινίγματα στη συνέχεια 261. Νωρίτερα, κατά την επί του όρους ομιλία στον απλό λαό, μίλησε χωρίς παραβολές, όμως εδώ, όπου παραβρίσκονται και οι φαρισαίοι, ο Χριστός ομιλεί με παραβολές 262, αποκρύπτοντας τα μυστήρια εξ αιτίας της ανίατης κακίας αυτών 263.Ο Λουκάς χρησιμοποιεί τον ενικό διὰ παραβολῆς, αφού παραλείπει τις παραβολές που ακολουθούν σε Ματθαίο και Μάρκο και μας προετοιμάζει για την αφήγηση και την ερμηνεία μόνον της παραβολής του σπορέως, η οποία ακολουθεί. Επίσης, τοποθετώντας σε άλλο σημείο του Ευαγγελίου του το γεγονός της αναζήτησης του Χριστού από τη μητέρα Του και τους αδελφούς Του, μετατοπίζει το βάρος από τη διδασκαλία περί Βασιλείας του Θεού (όπου εστιάζει ο Μάρκος) στην ανταπόκριση στο κήρυγμα του Χριστού, όπου εστιάζει ο ίδιος 264. Οπότε η παραβολή και η ερμηνεία της έχουν ως κύριο μήνυμα την ανάγκη για ανταπόκριση του ανθρώπου στον λόγο του Θεού, τον οποίον κηρύττει ο Χριστός. Τη φράση πολλὰ ἐν παραβολαῖς λέγων θα μας την ξαναθυμίσει ο Ματθαίος στο τέλος της αφήγησης των παραβολών: ταῦτα πάντα ἐλάλησεν ὁ Ἰησοῦς ἐν παραβολαῖς τοῖς ὄχλοις καὶ χωρὶς παραβολῆς οὐδὲν ἐλάλει αὐτοῖς (Mτ. 13,34) H «έξοδος» του σπορέως (Mκ. 4,3, Mτ. 13,3b, Λκ. 8,5a) Ο Μάρκος ανοίγει την παραβολή χρησιμοποιώντας την προστακτική Ἀκούετε, συνοδευόμενη από το παρακελευσματικό μόριο ἰδοὺ 265, φράση που μπορεί να αποδοθεί ως Ακούστε, να βγήκε ο σπορέας Η συγκεκριμένη φράση φέρνει στο νου το γνωστό μας Shema ἄκουε Ισραηλ 266, με το οποίο, πέραν της ενότητας των δύο Διαθηκών, υποδηλώνεται ότι στα λόγια που ακολουθούν κρύβεται κάποιο μυστήριο, το οποίο πρέπει ο ακροατής να προσέξει πολύ για να το καταλάβει 267. Παρά το ότι ο ευθύς λόγος είναι χαρακτηριστικό του Χριστού, πουθενά αλλού δεν συναντούμε τέτοια εισαγωγή σε παραβολή 268. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι δύο όροι του Μάρκου προσκαλούν τους ακροατές της παραβολής σε μία ιδιαιτέρως προσεκτική ακρόαση 269, επειδή μία τόσο συνηθισμένη και ασήμαντη, καθημερινή σκηνή ενός σπορέως που σπέρνει ενδεχομένως να μη τραβούσε την προσοχή των ακροατών μίας αγροτικής κοινωνίας. Δε χρειάζεται να έχει κανείς φιλοσοφικές ή θεολογικές γνώσεις για να ακούσει αυτή 259 Πρβλ.: Α Βασ. 5,12, όπου ο βασιλιάς Σολομών μιλούσε στο λαό, χρησιμοποιώντας παραβολές: ἐλάλησεν Σαλωμων τρισχιλίας παραβολάς. 260 Βλ.: Μκ. 4,3 32, Μτ. 13, Ιωάννης Χρυσόστομος, Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον, Ομιλία μδ, ΜPG 57, 467, Θεοφύλακτος, Ερμηνεία εις το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 123, 277 Α Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 396 Α, John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ Henry G. Liddel, Robert Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τόμ. 2, σελ Εκτός από μόριο μπορεί να θεωρηθεί επίρρημα, επιφώνημα ή προστακτική του μέσου αορίστου εἰδόμην, όπως ισχυρίζονται αρκετοί ερμηνευτές, οι οποίοι χαρακτηρίζουν την σύνταξη του Μάρκου ως αδέξια αφού χρησιμοποιεί δύο προστακτικές [π.χ. Joachim Gnilka, Das Evangelium nach Markus τομ. 1, (Mr. 1 8:26), σελ. 146]. 266 Βλ.: Δτ. 6,4 κ.ε. 267 Sherman Elbridge Johnson, A Commentary on the Gospel according to St. Mark, σελ Arland J. Hultgren, The parables of Jesus: a commentary, σελ Cranfield C. E. B., The Gospel According to St Mark, σελ

44 την τόσο απλή ιστορία 270. Η K. Dronsch υποστηρίζει ότι οι δύο λέξεις Ἀκούετε και ἰδοὺ δεν αποτελούν μία αδέξια παράθεση δύο προστακτικών, αλλά ένα, καλά προσανατολισμένο στην πρακτική πρόσληψης και απομνημόνευσης, πρελούδιο της κυρίως παραβολής (Μκ. 4,4 8), ιδιαιτέρως για όσους διαβάζουν φωναχτά, το οποίο στοχεύει, όπως και η ερμηνεία της παραβολής, στο θέμα της αποδοχής του λόγου. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στο κλείσιμό της παραβολής (Μκ. 4,9) 271. Και κάτι ακόμη: η χρήση των δύο αυτών λέξεων στην έναρξη της παραβολής δημιουργεί μία αντιστοίχιση των ρημάτων ἀκούω και βλέπω με αυτά της προφητείας του Ησαΐα 6,9 10, με τα οποία κλείνει η συζήτηση του Χριστού με τους μαθητές Του, πριν την ερμηνεία της παραβολής, στο Μκ. 4, Έτσι ο Χριστός σκιαγραφεί το πλαίσιο ολόκληρης της παραβολής, στην οποία θα κυριαρχήσει το θέμα της ακρόασης του λόγου του Θεού 272. Όλοι οι συνοπτικοί χρησιμοποιούν το ρήμα ἐξῆλθεν για να περιγράψουν την έξοδο του σπορέως στον αγρό, προκειμένου να σπείρει. Ο Ματθαίος εκφράζει ξεκάθαρα τον σκοπό της εξόδου αυτής με μία γενική του σκοπού: τοῦ σπείρειν 273. Χρησιμοποιεί απαρέμφατο ενεστώτα, με το οποίο υποδηλώνει ότι η σπορά είναι μία συνεχιζόμενη δράση, δηλαδή ο Χριστός συνεχίζει να προσθέτει μέλη στην Εκκλησία Του 274. Αντιθέτως ο Μ. Κόνιας θεωρεί ότι η γραφή του εκκλησιαστικού κειμένου, όπου χρησιμοποιείται το απαρέμφατο αορίστου σπεῖραι και στον Ματθαίο, είναι σωστότερη, επειδή η δράση υπήρξε στιγμιαία και όχι διαρκής 275. Το ρήμα σπείρω σημαίνει φυτεύω, ρίχνω σπόρο (ή σίτον) στη γη, διασκορπίζω, εκσφενδονίζω τριγύρω τον σπόρο 276 και παίρνει δύο αντικείμενα: ένα άμεσο (σύστοιχο) στην αιτιατική (τον σπόρο) και ένα έμμεσο στην δοτική (στον αγρό) 277. Αυτή η διευκρίνιση θα μας βοηθήσει περαιτέρω κατά την ερμηνεία της παραβολής, όπου ο σπόρος ταυτίζεται τόσο με τον λόγο, όσο και με τον άνθρωπο. Μεταφορικώς σημαίνει γεννώ, διαδίδω 278, διδάσκω τον λόγο 279. Στην αρχαία ελληνική γραμματεία είναι ευρέως διαδεδομένη η μεταφορά αυτή. Ο Πλούταρχος χρησιμοποιεί εικόνες της αγροτικής ζωής για να περιγράψει τη διαδικασία της διδασκαλίας 280, ενώ ο Πλάτων στους διαλόγους του παρουσιάζει τον Σωκράτη να λέγει στον Φαίδρο ότι με τη διαλεκτική μέθοδο φυτεύει κάποιος στις καρδιές των ανθρώπων έννοιες και αξίες, οι οποίες παράγουν καρπούς και κάνουν τους ανθρώπους, στους οποίους σπάρθηκαν, να είναι ευτυχείς 281. Στους Νόμους του ο φιλόσοφος λέει ότι κατά τη «διαχείριση» των δούλων ο κύριος θα πρέπει να σπέρνει τον σπόρο της καλοσύνης και όχι της αδικίας και της φαυλότητας Hugh Anderson, The Gospel of Mark, σελ Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ. 298, με αναφορές σε Mell και Jülich. 272 Robert A. Guelich, Mark 1 8:26, (WBC), σελ Ν. Δαμαλά, Ερμηνεία εις την Κ. Δ., στο Παναγιώτη Ν. Τρεμπέλα, εις το κατά Ματθαίον, σελ Albright W.F. & Mann C.S., Matthew, σελ Μιχαήλ Ελ. Κόνιας, Η παραβολή του Σπορέως στην Ερμηνευτική και Κηρυκτική Παράδοσι, σελ Ο ίδιος ο Χριστός χρησιμοποιεί συμβολικά τον σπόρο και στην παραβολή του αυτομάτως αυξανομένου σπόρου (Μκ. 4,26 29), αλλά και στην παραβολή του κόκκου σινάπεως (Μκ. 4,30 32), ενώ ο Απόστολος Παύλος χρησιμοποιεί την αγροτική εικόνα της σποράς στις επιστολές του (Α Κορ. 15,36 37, Γαλ. 6,7 9). 277 Πολυξένη Μπίλλα, Συντακτικό Αρχαίας Ελληνική Γλώσσας, για την Α, Β, Γ, Γυμνασίου, Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ Ακριβώς όπως στην αγροτική ζωή, πρώτα από όλα το έδαφος πρέπει να είναι καλό, δεύτερον ο γεωργός να είναι επιδέξιος γνώστης και τρίτον οι σπόροι να είναι καλοί, έτσι ώστε να υπάρξει καρποφορία, κατά τον ίδιο τρόπο η ανθρώπινη φύση είναι σαν να το χώμα, ο διδάσκαλος σαν τον αγρότη, και οι λεκτικές συμβουλές και παραινέσεις, όπως ο σπόρος. Επιμένω με πάθος ότι, όταν αυτές οι τρεις ποιότητες συναντηθούν, σχηματίζεται μια τέλεια ένωση στις ψυχές των ανθρώπων, η οποία αναγνωρίζεται από όλες τις γενιές, όπως συνέβη για παράδειγμα στην ψυχή του Πυθαγόρα, του Σωκράτους και του Πλάτωνος. (Πλούταρχος, Περί παίδων Αγωγής, 4, 1, b c, εκδ. Loeb). 281 Πλάτων, Φαίδρος, 276e 277a, εκδ. Harold N. Fowler 282 Πλάτων, Νόμοι, βιβλ. 6, 777 d e, έκδ. R.G. Bury 44

45 Οι τρεις Ευαγγελιστές συμφωνούν: εξέρχεται για να σπείρει ὁ σπείρων, ο συγκεκριμένος σπορέας, όχι κάποιος σπορέας 283, άσχετα αν κάποιοι θεωρούν ότι εδώ το άρθρο δεν είναι οριστικό, επειδή στην αραμαϊκή γλώσσα το άρθρο μπορεί να αντιπροσωπεύει και μία ομάδα ανθρώπων (π.χ. επαγγελματική τάξη) 284. Πολλοί, λοιπόν, εστιάζουν στη λέξη αυτή ως το κύριο στοιχείο της παραβολής άλλωστε και το όνομά της είναι η παραβολή του σπορέως 285. Άραγε ο σπορέας παραμένει στο περιθώριο της παραβολής, όπως θεωρούν κάποιοι 286 ή είναι η κύρια μορφή της παραβολής, η οποία κινεί τα νήματα όλης της ιστορίας; Αυτό το εντυπωσιακό χαρακτηριστικό στην αφήγηση της παραβολής (δηλαδή ότι ο σπορέας φαίνεται να βρίσκεται στην αφάνεια), το οποίο δεν αλλάζει ούτε και κατά την επεξήγηση της παραβολής (Μκ. 4,14 20), μας αποτρέπει από το να ανακαλύψουμε μία πρώιμη χριστολογία στην παραβολή 287. Κατά τον Θεοφύλακτο δεν χωρά αμφιβολία ότι ο σπορέας είναι ο ίδιος ο Χριστός, ο οποίος ἐξῆλθεν ἐκ τῶν πατρικῶν κόλπων φιλανθρωπίᾳ καί συγκαταβάσει ἀνεκφοιτήτως 288, και αποτελεί τη Σοφία του Θεού 289. Συμφωνεί και ο J. Marcus, ο οποίος ταυτίζει τον σπορέα με τον Χριστό: το ρήμα ἐξῆλθεν μας υπενθυμίζει ξεκάθαρα τα χωρία, στα οποία ο Χριστός εξέρχεται στον κόσμο για να κηρύξει τον λόγο της Βασιλείας του Θεού 290. Είναι φυσιολογικό στο μυαλό του αναγνώστη του Ευαγγελίου να ταυτίζεται ο σπορέας με τον Χριστό 291. Ωστόσο, αυτή η ταύτιση παραμένει αφανής τόσο στη διήγηση της παραβολής όσο και στην ερμηνεία της, όπου ο σπορέας παίζει ακόμη πιο μικρό ρόλο 292. Στις ιουδαϊκές πηγές ο Θεός θεωρείται ο σπορέας της ζωής, και η σπορά, μία συνηθισμένη εικόνα παρμένη από τη φύση συμβολίζει τη δωρεά της ζωής από τον Θεό, αλλά και την αναγέννηση των ανθρώπων 293. Στο βιβλίο του Β Έσδρα υπάρχει αναφορά στο αποτέλεσμα της σποράς και της καρποφορίας του νόμου στους ανθρώπους του Θεού 294. Αυτή η εικόνα είναι συγγενής με την εικόνα της παραβολής μας, ωστόσο εδώ δίδεται μεγαλύτερη έμφαση στη δύναμη και τη ζωτικότητα του σπόρου 295. Η παραβολή του σπορέως οικοδομείται πάνω σε αυτό το γραμματειακό υπόστρωμα και εκφράζει την εμπιστοσύνη του Χριστού στη δυνατότητα αναγέννησης των ανθρώπων, η οποία θα επέλθει μέσω του λόγου Του και της διακονίας Του. Μπορεί ο σπορέας «οικονομικώς» να μένει στην αφάνεια, όμως ο αγρός του βρίσκεται στο επίκεντρο της παραβολής. Ο σπόρος βρίσκεται κι αυτός σε αφάνεια, αφού ο Χριστός δεν κάνει αναφορά στο είδος του σπόρου. Πιθανολογούμε, όμως, ότι ο σπορέας έσπειρε σπόρο δημητριακού, το πιο πιθανό σιτάρι ή κριθάρι (βλ. μαρτυρία του Ιώσηπου, σελ. 47 της παρούσας εργασίας). Ακόμη περισσότερο προξενεί εντύπωση ότι, από τις αφηγήσεις του Ματθαίου και του Μάρκου, απουσιάζει σε ολόκληρη την 283 Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary : Matthew, Mark, Luke, τομ. 8, σελ. 305 και George Arthur Buttrick, The Interpreterʹs Bible, τόμος 8, σελ Πρβλ.: Μτ. 12, π.χ. C. H. Dodd, The Parables of the Kingdom, σελ & J. Jeremias, The Parables of Jesus, σελ Eta Linnemann, Parables of Jesus: Introduction and Exposition σελ Το θέμα διαπραγματεύεται ο Theodore J. Weeden στο άρθρο του Recovering the Parabolic Intent in the Parable of the Sower, JAAR, 47 (1979), σελ Θεοφύλακτος, Ερμηνεία εις το Κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, MPG 123, 529 Β Θεοφύλακτος, Ερμηνεία εις το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 123, 277 C, Joel Marcus, The Mystery of the Kingdom of God, σελ Πρβλ.: Μκ. 1,38, 2,13, 17 κ.α. 291 I. Howard Marshall, The Gospel of Luke (NΙGTC), σελ Robert A. Guelich, Mark 1 8:26, (WBC), σελ Πρβλ.: Β Εσδ. 8,41, Ωσ. 2,25, Ιεζ. 36,9 294 Β Εσδ. 9, Πρβλ.: π.χ. Ησ. 55,

46 παραβολή η ευθεία παράθεση της λέξης σπόρος ή σπέρμα 296, τις οποίες θα χρησιμοποιούσε κάποιος μιλώντας για σπορά. Μόνον ο Λουκάς, από τους τρεις συνοπτικούς, εισάγει μία ρητή αναφορά: τὸν σπόρον αὐτοῦ: τον δικό του σπόρο. Θα αναφερθεί και πάλι στον σπόρο κατά την ερμηνεία της παραβολής (Λκ. 8,11). Με βάση την παρουσία της λέξης στον Λουκά οι περισσότεροι ερμηνευτές θεωρούν ότι με τις λέξεις ἄλλα (Μκ., Mτ.) ὃ μὲν και ἄλλο (Mκ.) υπονοείται η λέξη σπόρος. Όμως δεν είναι σωστό, γραμματικώς, τα ουδετέρου γένους ὃ μὲν (Λκ. 8,5b) και ἕτερον (Λκ. 8,6. 8) να αναφέρονται σε ένα ουσιαστικό αρσενικού γένους, όπως είναι η λέξη σπόρος (Λκ. 8,5a) 297. Ωστόσο, είναι βέβαιο ότι πίσω από όλες αυτές τις λέξεις που περιγράψαμε παραπάνω, όπως και πίσω από τις λέξεις ἐσπαρμένον, σπαρείς, σπειρόμενοι και οἱ δὲ, οι Ευαγγελιστές υπονοούν τον σπόρο ή καλύτερα μέρος του σπόρου. Η απουσία της λέξης σπόρος, κατά την αφήγηση της παραβολής στο Ματθαίο και τον Μάρκο και η χρήση της ασυνήθιστης για αγρότες, λέξης ὁ σπείρων είναι ένα σημάδι του μεταφορικού χαρακτήρα της παραβολής 298. Ο Λουκάς κατά τη διήγηση της παραβολής δίνει μεγαλύτερη σημασία, σε σχέση με τους άλλους δύο συνοπτικούς, στο πρόσωπο του σπορέως. Όμως, κατά την ερμηνεία της παραβολής εστιάζει στον σπόρο, ο οποίος είναι ο λόγος του Θεού 299. Το γεγονός αυτό κάνει τον σπόρο ξεχωριστό. Η έξοδος του σπορέως, ο τρόπος που σπέρνει, αλλά και το αποτέλεσμα που έχει, γίνονται κατανοητά μόνον υπό το πρίσμα της μοναδικότητας αυτού του σπόρου 300. Ο Λουκάς, πέρα από την εντυπωσιακή παρήχηση του συμπλέγματος σπ, δίνει και μία επισημότητα στην ενέργεια του σπορέως 301. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, ο Χριστός είναι πιθανό να πήρε αφορμή, για να πει την παραβολή, από ένα γεγονός, το οποίο συνέβαινε εκεί, μπροστά στα μάτια του συγκεντρωμένου πλήθους. Ο Stanley περιγράφει με ζωντανή γλώσσα την πιθανότητα μιας αναπάντεχης σύμπτωσης 302. Άραγε ήταν η εποχή της σποράς, όταν ο Χριστός είπε την παραβολή; Μας αρέσει ως εικόνα, αλλά δεν μπορούμε να το πούμε με βεβαιότητα Ιστορικο κοινωνικο πολιτιστικές πληροφορίες Για να κατανοήσουμε πλήρως την παραβολή, θα πρέπει να έχουμε μία γενική εικόνα της αγροτικής ζωής στην Παλαιστίνη κατά την εποχή του Χριστού προσεγγίζοντας το κοινωνικό, ιστορικό και πολιτιστικό πλαίσιο της παραβολής. Ο χαρακτήρας της ζωής στην Παλαιστίνη την εποχή εκείνη ήταν κυρίως ποιμενικός και αγροτικός, ενώ σε κάποια παράλια και στη λίμνη της Γαλιλαίας οι άνθρωποι ασχολούνταν με την αλιεία 303. Στην παραβολή μας οι Ευαγγελιστές εκκινούν από μία αλιευτική εικόνα (το πλοιάριο μέσα στο οποίο διδάσκει ο Χριστός) και συνεχίζουν με μία αγροτική (τη διήγηση της παραβολής). Η πράξη της σποράς είναι σύνηθες γεγονός σε μία αγροτική κοινωνία και έτσι οι ακροατές της παραβολής είχαν τη δυνατότητα να δημιουργήσουν άμεσα, στο μυαλό τους, την εικόνα της αφήγησης Άλλες συνώνυμες λέξεις: η σπορά, το σπέρμα, τα γεννήματα, ο καρπός, το προϊόν, η εσοδεία, η συγκομιδή (Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 910). 297 Robert A. Guelich, Mark 1 8:26, (WBC), σελ Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I IX, σελ John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, σελ A. Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel to St. Luke, σελ. 218, με αναφορά σε Stanley 303 Γεώργιος Α. Γαλίτης, Σημειώσεις Ιστορίας των χρόνων της Καινής Διαθήκης, σελ I. Howard Marshall, The Gospel of Luke (NIGTC), σελ Είναι γνωστό ότι οι εικόνες γενικά του Χριστού στη διδασκαλία Του είναι ποιμενικές, αγροτικές και αλιευτικές. Αντίθετα ο Παύλος χρησιμοποιεί εικόνες της αστικής ζωής. 46

47 Σύμφωνα με τους περισσοτέρους ερμηνευτές η παραβολή διέπεται από έναν αξιοσημείωτο ρεαλισμό 305, όσον αφορά την παρουσίαση της αγροτικής ζωής της Παλαιστίνης κατά την εποχή του Χριστού. Όπως και σε ολόκληρο τον αρχαίο κόσμο, έτσι κι εκεί, η παραγωγή των σιτηρών ήταν εξέχουσας σημασίας και αποτελούσε τη ραχοκοκαλιά της γεωργίας 306. Η καλλιέργεια των δημητριακών αφορούσε κυρίως την καλλιέργεια του σιταριού και του κριθαριού 307. Στην κοιλάδα του Ιορδάνη και την Ιουδαία η καλλιεργήσιμη γη ήταν ελάχιστη, οι κλήροι από γενιά σε γενιά την είχαν κατακερματίσει και ο αγροτικός πληθυσμός μόλις και μετά βίας εξασφάλιζε την επιβίωσή του, μέσα από σκληρή δουλειά 308. Όμως στην Γαλιλαία, όπου κυρίως έδρασε ο Χριστός, τα πράγματα ήταν εντελώς διαφορετικά. Ο Φλάβιος Ιώσηπος, βαθύτατα εντυπωσιασμένος από τη γονιμότητα των αγρών της Γαλιλαίας και της γειτονικής Σαμάρειας, εξυμνεί αυτές τις περιοχές και τις περιγράφει ως καταδένδρους με αμπέλια, ελιές και άλλα πολλά καρποφόρα δένδρα, που καλλιεργούνταν σε ολόκληρη την έκτασή τους 309. Οι Ιουδαίοι έτρεφαν σεβασμό προς τον γεωργό, ο οποίος ήταν το όργανο του θεϊκής απλοχεριάς 310 και καλλιεργούσε τα φυτά για τη διατροφή ανθρώπων και ζώων 311. Κάθε ημέρα πλην του Σαββάτου έκανε ακόμη και δύο ώρες δρόμο για να φτάσει στο χωράφι του 312. Η ρωμαϊκή ειρήνη είχε συμβάλει στην οικονομική ανάπτυξη των λαών της αυτοκρατορίας, όμως η αντίθεση μεταξύ πλουσίων και φτωχών εξακολουθούσε να είναι διακριτή ακόμη και στο καθημερινό ψωμί. Ο Ιώσηπος αναφέρει ότι στην Παλαιστίνη του 1 ου αιώνα μ.χ.. οι φτωχοί έτρωγαν κριθάρι και οι πλούσιοι σιτάρι 313, οπότε ο φτωχός προσευχόταν στον Θεό λέγοντας: ποίησόν με πλούσιον 314. Είναι ασυνήθιστη η ποσότητα της προσοχής, που αφιερώνεται στη βιβλιογραφία και αφορά στη γνώση αγροτικών συνθηκών, που απαιτεί το κείμενο. Έτσι συζητείται ευρύτατα αν η απώλεια του σπόρου, η οποία αναφέρεται στην παραβολή, συνιστά αλόγιστη σπατάλη εκ μέρους του σπορέως ή αποτελούσε τη συνηθισμένη πρακτική καλλιέργειας στην Παλαιστίνη του 1 ου αιώνα μ. Χ., αφού ο γεωργός έσπερνε τον σπόρο και κατόπιν όργωνε το χωράφι του, περνώντας το αλέτρι πάνω από τα ζιζάνια και τα μονοπάτια 315. Το όργωμα ξεκινούσε τα τέλη Οκτωβρίου και διαρκούσε μέχρι τα μέσα Νοεμβρίου, όπως άλλωστε συμβαίνει στην περιοχή ακόμη και σήμερα. Το αλέτρι ήταν ένα πρωτόγονο εργαλείο, με κυρτή ξύλινη μαχαίρα, η οποία κατέληγε στο κάτω μέρος σε μύτη, στην οποία έμπαινε μία σιδερένια άκρη, το υνί, το οποίο σταθεροποιούταν στο αλετροπόδι με δερμάτινους ιμάντες 316. Αυτού του είδους τα άροτρα πολύ δύσκολα μπορούσαν να οργώσουν τη γη 317, μάλλον απλώς την «έξυναν». Γι αυτό, σύμφωνα με τον Πλίνιο, ο γεωργός έπρεπε να οργώσει ακόμη και τέσσερις φορές το χωράφι του πριν σπείρει 318. Το αλέτρι έσερναν βόδια και σπανιότερα γαϊδούρια ή καμήλες. Ο γεωργός ξεκινούσε τις εργασίες της άροσης με την προσευχή: Κύριε δική μου δουλειά είναι το 305 Arland J. Hultgren, The parables of Jesus: a commentary, σελ , με αναφορά σε J. Jeremias. 306 Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ. 302, με αναφορές σε Mell και Lang. 307 Βλ. Δτ. 8,8, Ψλμ. 80,17, Β Βασ.. 21,9, Ρουθ 2,23, Mτ. 3, Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ιστορία των χρόνων της Καινής Διαθήκης, σελ Φλάβιος Ιώσηπος, Ιστορία Ιουδαϊκού πολέμου προς Ρωμαίους, βιβλίο 3, 44, 1 50, 4, εκδότης: B. Niese 310 Daniel Rops, H καθημερινή ζωή στην Παλαιστίνη στους χρόνους του Χριστού, σελ André Chouraqui, H καθημερινή ζωή των ανθρώπων της Βίβλου, σελ Miriam Feinberg Vamosh, Η καθημερινή ζωή την εποχή του Χριστού, σελ Φλάβιος Ιώσηπος, ό.π., βιβλίο 5, 427, 2 428, 2, εκδότης: B. Niese 314 Γεώργιος Α. Γαλίτης, Ιστορία Εποχής της Καινής Διαθήκης, σελ William L. Lane, The Gospel according the Mark, σελ Daniel Rops, ό.π., σελ André Chouraqui, ό.π., σελ Πλινίου του Πρεσβυτέρου, Historia Naturalis, 18, , τον παραθέτει ο K. D. White, στο άρθρο του The Parable of the Sower, JTS (Journal of Theological Studies), 15, σελ

48 κόκκινο, αλλά δική Σου δουλειά είναι το πράσινο, εμείς οργώνουμε, αλλά εσύ μοιράζεις τα αγαθά. Με το κόκκινο εννοούσε το χρώμα του χώματος, το οποίο κάτω από τον γαλανό ουρανό της Παλαιστίνης αποκτά έναν ζεστό, πορφυροκόκκινο χρωματισμό 319. Ξεκινούσε, λοιπόν, κρατώντας με το δεξί του χέρι την χειρολαβή του αλετριού και με το αριστερό την βουκέντρα, με την οποία καθοδηγούσε τα ζώα. Ακόμη και σήμερα μπορεί κάποιος να συναντήσει παρόμοιες αγροτικές σκηνές σε φτωχικές μεριές της Παλαιστίνης 320. Ενώ στη σημερινή πραγματικότητα τα φυτά θεωρούνται απλώς ως αντικείμενα, των οποίων η μόνη αξία τους βρίσκεται στο κέρδος που μας αποφέρουν, εδώ πρέπει να ληφθεί υπ όψιν μία διαφορετική άποψη που επικρατούσε για τα φυτά στον ιουδαϊκό κόσμο. Η καλλιέργεια των φυτών, αλλά και η παραγωγή τους, δεν μπορούσε να πραγματοποιηθεί χωρίς τη βοήθεια του Θεού 321. Η ίδια η Παλαιστίνη, ως περιοχή, δεν είναι σημαντική μόνο για τη γεωργία και την οικονομία της, αλλά πρόκειται για μία χώρα κατάφυτη, που βρίσκεται υπό την προστασία και τη φροντίδα του Θεού, ο οποίος την έχει παραχωρήσει στον λαό Του Οι τέσσερις περιπτώσεις εδάφους Η παραβολή μας διηγείται τέσσερις διαφορετικές περιπτώσεις εδαφών 323. Αυτές οι περιπτώσεις σχετίζονται μεταξύ τους μέσω μιας μοναδικής δομής, παρόμοιας με τη μοναδική και ταυτόχρονη δράση της σποράς στην εισαγωγή της παραβολής (Mκ. 4,4, Μτ. 13,3, Λκ. 8,5). Στα τρία πρώτα εδάφη, όπου ο σπόρος αποτυγχάνει να καρποφορήσει, περιγράφονται τρεις καταστάσεις και, παρά το ότι ο σχεδιασμός τους ποικίλλει, ο τριμερής πυρήνας είναι ο ίδιος: α) περιγραφή του μέρους όπου σπέρνεται ο σπόρος: ἔπεσεν παρὰ τὴν ὁδόν (Mκ. 4,4b), ἐπὶ τὸ πετρῶδες (Mκ. 4,5a) εἰς τὰς ἀκάνθας (Mκ. 4,7a), β) ακολουθεί πάντα η εμφάνιση των παραγόντων, οι οποίοι καταστρέφουν το σπόρο: τά πετεινά (Mκ 4,4c), ὁ ἥλιος (Mκ 4,6a), αἱ ἄκανθαι (Mκ. 4,7b) και γ) στο τέλος περιγράφεται η καταστροφή του σπόρου: κατέφαγεν (Mκ. 4,4), ἐκαυματίσθη (Mκ. 4,6a) και ἐξηράνθη (Mκ. 4,6b) και συνέπνιξαν (Mκ. 4,7c). Οπότε τα τρία αυτά εδάφη θα μπορούσαν να εκληφθούν και ως ένας ενιαίος τομέας γης, όπου ο σπόρος δεν καρποφορεί, σε αντίθεση με το άλλο μέρος του εδάφους, στο οποίο υπογραμμίζεται ιδιαιτέρως η καρποφορία του σπόρου 324. Η τριάδα διαμορφώνεται αρνητικά. Η ύπαρξη του σπόρου βρίσκεται σε κίνδυνο κι αυτό δραματοποιεί σταδιακά τον τόνο: ενώ το πρώτο μέρος του σπόρου δεν έχει καμία προοπτική ανάπτυξης, στο δεύτερο τμήμα δίνεται η δυνατότητα, έστω για λίγο, να φυτρώσει, αλλά στη συνέχεια καταστρέφεται. Το τρίτο τμήμα του σπόρου αυξάνεται και αναπτύσσεται, όμως δεν καρποφορεί 325. Στην αφήγηση της παραβολής η εικόνα της συνύπαρξης των διαφορετικών ειδών του εδάφους, στους στίχους Mκ. 4,3 8, αποτελεί μία συγκέντρωση μεταφορικών στοιχείων, βασισμένα στην Π. Διαθήκη και την πρώιμη εβραϊκή γραμματεία. Όλες αυτές οι μεταφορές αφορούν στη σχέση Θεού και ανθρώπου. Διαβάζοντας την παραβολή πρέπει να έχουμε υπ όψιν μας ότι όλα τα στοιχεία εδώ εφαρμόζουν εξ 319 Daniel Rops, H καθημερινή ζωή στην Παλαιστίνη στους χρόνους του Χριστού, σελ Την πρακτική της σποράς στην Παλαιστίνη του 1 ου αιώνα μ.χ. αναπαριστάνουν κάποιες από τις εικόνες του Παρατήματος IV, σελ της παρούσας εργασίας. 321 Βλ. Γεν. 3,17 19, Eξ 23,17. 34, , Ψλμ. 103,14 15, Ιεζ. 36,29, Ιωλ 1,10 12, Σειρ. 35, Βλ. Δτ. 8,7 323 Joel Marcus, The Mystery of the Kingdom of God, SBLDS, τ. 90, σελ Jack Dean Kingsbury, The Parables of Jesus in Matthew 13, σελ Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen,σελ. 298, με αναφορές σε Schenke και Donahue. 48

49 ολοκλήρου στην ερμηνεία της, όπου το κάθε ένα στοιχείο μεταφοράς θα το συναντήσουμε κι εκεί, αλλά στην ερμηνεία θα υπάρξει και μία ρητή αναφορά σε χαρακτηριστικά, τα οποία αφορούν στη διαδικασία της υποδοχής του λόγου του Θεού Ο σπορέας ρίχνει το σπόρο του στο δρόμο (Mκ. 4,4, Mτ. 13,4, Λκ. 8,5b) Η τεχνική της σποράς, που ακολούθησε ο σπορέας της παραβολής μας, δεν διαφέρει πολύ από την πρακτική, που ακολουθείται αιώνες τώρα στις αγροτικές κοινωνίες. Για την ορθότερη κατανόηση των λεπτομερειών της παραβολής, θα πρέπει να λάβουμε υπ όψιν ότι ήταν σύνηθες στην Παλαιστίνη η σπορά να προηγείται του οργώματος της γης 327. Βέβαια, η σειρά σποράς άροσης ενδεχομένως να άλλαζε αναλόγως των βροχοπτώσεων ή της ξηρασίας, που επικρατούσε στην περιοχή τη συγκεκριμένη εποχή 328. Όμως, στην προκειμένη περίπτωση, φαίνεται ότι η άροση επρόκειτο να ακολουθήσει τη σπορά κι έτσι καταλαβαίνουμε καλύτερα για ποιο λόγο ο σπορέας έριξε τον σπόρο του και στο μονοπάτι 329. Ο Ματθαίος και ο Λουκάς εισάγουν τη σπορά στο πρώτο είδος εδάφους με τη φράση: καὶ ἐν τῷ σπείρειν αὐτὸν. Εδώ υπάρχει η εξής διχογνωμία: αν η αντωνυμία αὐτὸν είναι υποκείμενο του σπείρειν, αναφέρεται στον σπορέα, όπως πιστεύει ο Α. Plummer 330, ο οποίος ερμηνεύει την πρόταση: ενώ αυτός έσπερνε. Όμως, αν η αντωνυμία είναι αντικείμενο του απαρεμφάτου, τότε αναφέρεται στον σπόρο, όπως το αποδίδουν οι περισσότεροι ερευνητές: ενώ έσπερνε αυτόν (τον σπόρο). Νομίζουμε ότι η πρώτη άποψη είναι σωστότερη, γι αυτό και θα το αποδίδαμε στη νέα Ελληνική είτε με την φράση ενώ έσπερνε είτε με τη μετοχή σπέρνοντας. Η έκφραση ἐν τῷ σπείρειν αποτελεί σημιτισμό και δεν συναντάται στην κλασσική ελληνική σύνταξη 331. Είναι διακριτή η διαφορά μεταξύ των ρημάτων σπείρω και πίπτω (πέφτω κάτω, καταπίπτω) 332. Ο σπορέας έσπειρε, δεν έριξε τον σπόρο, όμως ο σπόρος έπεσε (ἃ / ὃ μὲν ἔπεσεν). Δεν λέγει ότι αὐτός ἔρριψεν, (ρίπτω σημαίνει εκσφενδονίζω, πετώ μακριά 333 ) αλλά ἔπεσεν 334. Με μία, πρώτη ματιά παρατηρούμε ότι ο Ματθαίος χρησιμοποιεί τον πληθυντικό αριθμό σε αντίθεση με τον Μάρκο και τον Λουκά, οι οποίοι χρησιμοποιούν 326 Kristina Dronsch, ό.π., σελ Γύρω από το θέμα της ακολουθίας άροσης και σποράς γίνεται μεγάλη συζήτηση από τον J. Jeremias (Die Gleichrisreden Jesu, Gottingen 1962 μτφρ S. H. Hooke The Parables of Jesus, London 1963, σελ 12) και τον K.D. White The parable of the Sower, JTS, 15 (1964), σελ O Jeremias αντέκρουσε και πάλι με το άρθρο Palastinagudliehes zum Gleichnis vom Saemann, NTS 13 ( ), σελ Για όλα αυτά, μπορεί ο αναγνώστης να διαβάσει στο άρθρο του P. B. Payne, The order of the sowing and ploughing in the Parable of the Sower, NTS, 25, σελ και στην ηλεκτρονική ιστοσελίδα Cambridge Journals, στην ηλεκτρονική διεύθυνση: =true&jid=nts&volumeid=25&issueid=01. Όπως συμβαίνει συχνά τα ίδια κείμενα προσκομίζονται, πολλές φορές, για να υποστηρίξουν αντίθετες απόψεις! 328 S. E. Johnson, A Commentary to St. Mark, σελ. 89, με αναφορές σε Α. Μ. Rihbany και G. Dalman. 329 Donald A.Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 383, όπου μνημονεύονται BDF (F. Blass, A. Debrunner, and R. W. Funk, A Greek Grammar of the New Testament) 404 και J. H. Moulton, W. F. Howard, N.Turner, Grammar of New Testament Greek, τομ. ΙΙΙ, σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ Ιωάννης Χρυσόστομος, Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον, Ομιλία μδ, ΜPG 57, 467,

50 τον ενικό αριθμό. Οι περισσότερες σύγχρονες αγγλικές μεταφράσεις αποδίδουν τον ενικό αριθμό του πρωτοτύπου κειμένου με πληθυντικό (some seed) 335. Κατ αρχάς μας εντυπωσιάζει η συμφωνία των τριών συνοπτικών, οι οποίοι, περιγράφοντας το μέρος, όπου έπεσε ο σπόρος, συμφωνούν στην έκφραση: παρὰ τὴν ὁδόν. Η ὁδός εδώ σημαίνει τον δρόμο, την ατραπό, το μονοπάτι 336, ίσως το σύνορο ιδιοκτησίας μεταξύ γειτονικών, απερίφρακτων αγρών 337, όπως συμβαίνει και σήμερα στις αγροτικές περιοχές, παρά έναν πλατύ δρόμο με περιφράξεις και στις δύο μεριές του. Ήταν ένα μονοπάτι, ένας δρομίσκος 338, ο οποίος διέσχιζε τον αγρό 339 και πάνω του πατούσε ο σπορέας, προκειμένου να σπείρει 340. Η λέξη ὁδός, επίσης, θέλει να τονίσει τη σκληρότητα της πατημένης γης, όπου, όπως είναι φυσικό, ο σπόρος δεν μπορεί να διεισδύσει και να φέρει καρπούς 341 επομένως η τύχη του θα είναι να καταπατηθεί από τους διαβάτες ή να καταφαγωθεί από τα πουλιά. Κατά τον Θεοφάνη τον Κεραμέα, εφ όσον η οδός είναι ο ίδιος ο Χριστός, ο οποίος είπε ἐγώ εἰμι ἡ ὁδὸς καὶ ἡ ἀλήθεια καὶ ἡ ζωή (Ιω. 14,6), οτιδήποτε παρὰ τὴν ὁδόν διαρπάζεται από τον διάβολο 342. Παρὰ τὴν ὁδόν βρίσκονται οι άπιστοι, οι ανθρωπάρεσκοι άνθρωποι, οι ράθυμοι και οκνηροί, των οποίων οι ψυχές είναι καταπατημένες υπό πολλών κι έτσι δεν δέχονται τον λόγο του Θεού, ο σπόρος δεν διεισδύει στις καρδιές τους και οι δαίμονες τον αρπάζουν 343. Αυτό που προβληματίζει πολλούς ερμηνευτές είναι η χρήση της πρόθεσης παρὰ. Η σύνταξή της με αιτιατική, συνοδευόμενη από ρήμα κινήσεως σημαντικό, όπως στους συγκεκριμένους στίχους, σημαίνει πλησιάζεις ή κινείσαι παράλληλα προς κάτι 344, δηλαδή πηγαίνεις παραπλεύρως και κατά μήκος 345, ενώ με ρήμα στάσεως σημαντικό σημαίνει κοντά 346. Είναι πολύ αμφίβολο εάν η πρόσθεση παρά συνοδευόμενη από αιτιατική μπορεί να αποδοθεί με το επάνω σε 347. Όμως και οι τρεις συνοπτικοί χρησιμοποιούν την πρόθεση παρά και όχι την ἐπί, η οποία θα ήταν και η αναμενόμενη, επειδή ο σπορέας ρίχνει τον σπόρο του και επάνω στο μονοπάτι, αφού θα ακολουθήσει το όργωμα 348. Η λανθασμένη χρήση της πρόθεσης, κυρίως από τον Λουκά, προξενεί εντύπωση, επειδή ο Λουκάς, τόσο στην παραβολή όσο και στην ερμηνεία της, είναι πολύ προσεκτικός στη χρήση των προθέσεων παρά, ἐπί, ἐν και εἰς. Ενδεχομένως το παρὰ τὴν ὁδόν αποτελεί μία λανθασμένη μετάφραση της αραμαϊκής πρόθεσης al, όπως υποστηρίζει ο Black 349. Άραγε ο Χριστός χρησιμοποίησε το αντίστοιχο της λέξης παρὰ ή το αραμαϊκό αντίστοιχο επάνω στην οδό, όπως και θα ήταν το ακριβές, αφού το παρά σημαίνει δίπλα στον η ο, κάτι το οποίο δεν συμφωνεί με την εικόνα της παραβολής 350 ; Οι Α. Plummer και I. H. Marshall θεωρούν ότι ο σπόρος δεν έπεσε στο δρόμο, αλλά δίπλα από το δρόμο, κατά μήκος της διαδρομής, ουσιαστικά έπεσε στο χωράφι, αλλά τόσο κοντά στο 335 Arland J. Hultgren, The parables of Jesus: a commentary, σελ , με αναφορά στις μεταφράσεις KJV, RSV, NEB, NAB, NIV, NRSV. 336 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, σελ Πρβλ.:. Μτ. 12,1, ἐπορεύθη ὁ Ἰησοῦς τοῖς σάββασιν διὰ τῶν σπορίμων ίσως να αναφέρεται σε ένα τέτοιο μονοπάτι. 340 C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ Θεοφάνης Κεραμεύς, Ομιλία Ζ, Περί της παραβολής του σπόρου, MPG 132, 241 Β, Θεοφύλακτος, Ερμηνεία εις το Κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, MPG 123, 529 Β, 15 C, 3 και του ιδίου, Ερμηνεία εις το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 123, 277 C, H. G. Liddel, R. Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τομ. 3, σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ Ulrich Luz, Matthew 8 20, A Commentary, σελ. 241, υποσημείωση Matthew Black, An Aramaic Approach to the Gospels and Acts, σελ John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ

51 μονοπάτι, που τελικά καταπατήθηκε 351. Οι W. D. Davies και Dale C. Allison διαφωνούν: Ο Χριστός, λέγοντας την παραβολή, εννοούσε επάνω στην οδό και όχι δίπλα από την οδό 352. Η απόδοση της πρόθεσης παρά με την έκφραση δίπλα από είναι ολότελα λάθος 353. Άλλωστε, το κατεπατήθη, που χρησιμοποιεί ο Λουκάς, δείχνει ότι ο σπόρος έπεσε επάνω στο δρόμο 354. Το ρήμα καταπατέω ῶ έχει την έννοια του πατώ κάτι κάτω από τα πόδια μου, τσαλαπατώ κάτι ή κάποιον και μεταφορικώς παραβαίνω 355, καταφρονώ και περιφρονώ 356. Η λεπτομέρεια της χρήσης του ρήματος κατεπατήθη αντανακλά την περιφρόνηση, με την οποία αντιμετωπίζεται ο λόγος του Θεού από τον κόσμο και ίσως εδώ ο Λουκάς ακολουθεί μία προφορική εκδοχή του Ευαγγελίου του Μάρκου 357 ή το ρήμα προστίθεται προκειμένου να ενισχύσει τα γραφόμενα της πηγής του Μάρκου 358. Η λέξη συναντάται με τη μεταφορική της σημασία στην προς Εβραίους επιστολή 359. Στους Ο η λέξη καταπάτηση έχει την έννοια της ολοκληρωτικής καταστροφής, αλλά από τη στιγμή που ο Λουκάς αγνοεί ή παρακάμπτει την ερμηνεία της καταπάτησης του σπόρου κατά την επεξήγηση της παραβολής από τον ίδιο τον Χριστό 360, μη αναφέροντας κάτι, φρόνιμο είναι να μην κάνουμε μόνοι μας την αλληγορική επέκταση, την οποία έχει η λέξη στην προς Εβραίους επιστολή ή στους Ο. Ο Λουκάς αρέσκεται στη βιβλική ηχώ των λέξεων προσθέτοντας την γενική τοῦ οὐρανοῦ 361, στη λέξη πετεινά του Μάρκου, δημιουργώντας μία στερεοτυπική φράση 362, η οποία μας φέρνει στο νου το όνειρο του σιτοποιού του φαραώ της Αιγύπτου, το οποίο ερμήνευσε ο πάγκαλος Ιωσήφ 363. Μερικά χειρόγραφα παραλείπουν την φράση πετεινά τοῦ οὐρανοῦ επειδή ανακαλεί στο νου το σύμβολο κακών και δαιμονικών δυνάμεων 364, κάτι που τονίζεται σε πολλές περιπτώσεις της ιουδαϊκής γραμματείας 365, όμως όχι πάντα. Στο ρήμα κατέφαγεν η πρόθεση κατά επιτείνει την έννοια του ἔφαγεν 366 και σημαίνει καταναλίσκω τρώγοντας 367. Πρέπει να έχουμε κατά νου το ότι αυτό που τονίζεται στο συγκεκριμένο τμήμα του εδάφους είναι η καταστροφή του σπόρου και η αδυναμία του να καρποφορήσει 368. Εδώ συναντούμε δύο εξωτερικές αιτίες, οι οποίες παίζουν καταστρεπτικό ρόλο στην εξαφάνιση του σπόρου, με τη μία να συμπληρώνει την άλλη 369. Οι Πατέρες, αλλά και οι σύγχρονοι ερευνητές, αφιερώνουν απειράριθμα σχόλια στην ερμηνεία των πετεινών του ουρανού, που κατατρώγουν τον σπόρο. Αντιθέτως, κάνουν ελάχιστη μνεία στην καταπάτηση του σπόρου. Απευθυνόμενος ο Χριστός, με αυτή την έντονη εικόνα στα συναισθήματα και τη φαντασία των ακροατών Του καθώς και στο νου τους, στα 351 Alfred Plummer, A Critical St. Luke, σελ. 218 και I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, σελ W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ C. S. Mann, ό.π Robert A. Guelich, Mark 1 8:26, (WBC), σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, σελ George Arthur Buttrick, The Interpreterʹs Bible, τόμος 8, σελ Βλ.: Εβρ. 10, D. L. Bock, Luke, 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ. 724 με αναφορά σε H. Schürmann, Das Lukasevangelium, σελ Πρβλ.: ἐπ αὐτὰ τὰ πετεινὰ τοῦ οὐρανοῦ κατασκηνώσει (Ψλμ. 103,12). Πρβλ. Μκ. 4,32, Μτ. 8,20, Λκ. 13,19, Πραξ. 10,12 κ.λπ 362 I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, σελ Πρβλ.: καὶ τὰ πετεινὰ τοῦ οὐρανοῦ κατήσθιεν αὐτὰ (Γεν. 40,17) 364 B. M. Metzger, A textual Commentary on the Greek New Testament, σελ Περισσότερα στην ερμηνεία της παραβολής από τον Χριστό, στη σελ. 89 της παρούσας εργασίας. 366 I. Owen, στο Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ. 374, με αναφορές σε Robinson και Dupond 369 Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, σελ

52 σίγουρα δημιουργήθηκε άμεσα η εικόνα της ποδοπάτησης του σπόρου, η οποία στην ερμηνεία θα περιμέναμε να αντιστοιχεί στην περιφρόνηση του λόγου O σπορέας ρίχνει το σπόρο του στο πετρώδες έδαφος (Mκ. 4,5 6, Mτ. 13,5 6, Λκ. 8,6) Το δεύτερο μέρος του σπόρου έπεσε ἐπὶ τὰ πετρώδη (Mτ., Mκ.), στην πέτρα (Λκ.), δηλαδή στoν βράχο, στον λίθο 370. Αξίζει να σημειώσουμε εδώ, ως προς το πετρώδες έδαφος, τις εξής εδαφολογικές λεπτομέρειες: Στις πλαγιές των λόφων της Παλαιστίνης είναι σύνηθες να συναντούμε διάσπαρτα ασβεστολιθικά πετρώματα, τα οποία καλύπτονται από ένα λεπτό στρώμα χώματος 371. Οπότε εδώ δεν εννοείται ένα χωράφι, που ένα τμήμα του αποτελείται από συνεχόμενο βραχώδες έδαφος, ούτε ένας αγρός με διάσπαρτες πέτρες μέσα στο χώμα 372, όπως συναντούμε συχνά στην ημιορεινή Ελλάδα. Αυτό γίνεται σαφές από την περιγραφή, όπου δύο φορές στον ίδιο στίχο αναφέρεται η ύπαρξη λεπτού στρώματος γης: οὐκ εἶχεν γῆν πολλήν, μὴ ἔχειν βάθος γῆς (Μκ. 4,5 // Mτ. 13,5) 373. Στον επόμενο στίχο η φράση διὰ τὸ μὴ ἔχειν ῥίζαν υπονοεί, για μία ακόμη φορά, τη «ρηχότητα» του εδάφους. Με τη λέξη βάθος εννοείται η βαθύτητα (τοπικά και κυριολεκτικά), δηλαδή ο σπόρος δεν πήγε βαθιά στη γη 374. Αυτό το πετρώδες υπόστρωμα δύσκολα μπορεί να γίνει αντιληπτό. Σε ένα τέτοιο έδαφος αρχικά τα φυτά ριζώνουν, επειδή το λεπτό στρώμα εδάφους έχει την ιδιότητα να μην αφήνει τον σπόρο να διεισδύσει σε μεγάλο βάθος. Η πέτρα, αν και κρυμμένη στο χώμα, ζεσταίνεται εύκολα 375 και ο σπόρος βλαστάνει αμέσως (εὐθέως, εὐθύς), με αποτέλεσμα τα φυτά να μεγαλώνουν γρήγορα. Όμως, σύντομα ξηραίνονται. Αυτό συμβαίνει επειδή δεν υπάρχει υγρασία. Ο ζωογόνος ήλιος, που έκανε τα φυτά να αναπτυχθούν, τώρα παίζει αντίστροφο ρόλο στη συγκεκριμένη περιοχή γίνεται αδυσώπητος και ζεσταίνει το έδαφος σε υπερβολικό βαθμό, οπότε το περιβάλλον γίνεται πολύ ξηρό και ακατάλληλο για να ευδοκιμήσει ένα νεαρό φυτό. Από την άλλη μεριά, το στρώμα του χώματος είναι πολύ ρηχό για να κρατηθεί υγρό, οι ρίζες δεν μπορούν να φθάσουν σε μεγάλο βάθος, ώστε να παγιδέψουν την υγρασία και να ἀναψύξουν 376 το φυτό, διότι δε μπορούν να διαπεράσουν το πετρώδες έδαφος, το οποίο, εκτός των άλλων, δεν διαθέτει θρεπτικά συστατικά. Στα φύλλα φθάνει μικρή ποσότητα διαλύματος ανόργανων ουσιών και η πλεονάζουσα ηλιακή ενέργεια, η οποία δεσμεύεται από τη χλωροφύλλη, δρα καυστικά για το φυτό. Το φαινόμενο αυτό το επιτείνει και η διαπνοή του φυτού (αποβολή του νερού με τη μορφή υδρατμών) 377. Επιπροσθέτως, ο ασβεστόλιθος είναι ιζηματογενές πέτρωμα, το οποίο δεν είναι υδατοστεγές 378, οπότε το νερό τον διαπερνά και χάνεται. Αν δεχθούμε και το σενάριο, το οποίο περιγράψαμε στην προηγούμενη περίπτωση εδάφους, ότι στην Παλαιστίνη των χρόνων του Χριστού η άροση ακολουθούσε τη σπορά, μπορούμε να εννοήσουμε για ποιον λόγο ο σπορέας σπέρνει ἐπὶ τὴν πέτραν: η πέτρα αποκαλυπτόταν μετά το πέρασμα του αρότρου και ενώ ο σπόρος είχε ήδη πέσει στη γη Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ W. F. Slater, στο Παναγιώτη Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ Σε αρκετά χειρόγραφα, όμως, η φράση ὅπου οὐκ εἶχεν γῆν πολλήν παραλείπεται. 374 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ Sherman Elbridge Johnson, A Commentary on the Gospel according to St. Mark, σελ Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, MPG 129 Β, 396 C, Μιχαήλ Ελ. Κόνιας, Η παραβολή του Σπορέως στην Ερμηνευτική και Κηρυκτική Παράδοσι, σελ Πληροφορίες για τις ιδιότητες των ασβεστολιθικών πετρωμάτων ο αναγνώστης θα βρει στην ηλεκτρονική διεύθυνση: Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, τομ. 1, σελ

53 Ο σπόρος στο συγκεκριμένο έδαφος δεν καταστράφηκε ολοσχερώς, όπως στο προηγούμενο. Αντιθέτως, είχε την ευκαιρία να βλαστήσει. Με το ρήμα ἐξανέτειλεν περιγράφεται μεταφορικώς η διαδικασία της βλάστησης. Ἐξανατέλλω σημαίνει κάνω κάτι να βλαστήσει, αναφαίνομαι 380 και εξέρχομαι 381. Σε κάποια χειρόγραφα του Ευαγγελίου του Μάρκου υπάρχει η λέξη ἐξεβλάστησεν, η οποία περιγράφει κυριολεκτικώς την ανάπτυξη των βλαστών. Όμως το ἐξανέτειλεν ίσως προτιμάται επειδή συνδυάζεται ποιητικώς με τις εκφράσεις ὅτε ἀνέτειλεν (Μκ.) και ἡλίου δὲ ἀνατείλαντος (Μτ.), οι οποίες ακολουθούν. Ο Λουκάς χρησιμοποιεί τη μετοχή φυὲν, του ρήματος φύομαι, το οποίο σημαίνει αυξάνομαι, αναπτύσσομαι, έρχομαι στο φως 382, περιγράφοντας κυριολεκτικά τη διαδικασία. Η χρήση των ρημάτων ἐκαυματίσθη και ἐξηράνθη στον ίδιο στίχο (Mκ. 4,6 // Μτ. 13,6) αποτελεί άλλον έναν πλεονασμό. Η λέξη καυματίζομαι σημαίνει καταξηραίνομαι και καψαλίζομαι 383 υπό του καύματος 384. Η λέξη δεν συναντάται καθόλου στους Ο, και θεωρείται μεταγενέστερη αυτών 385. Η σχεδόν συνώνυμή της λέξη ξηραίνω έχει την έννοια του αποξηραίνω, στεγνώνω 386, κάνω κάτι ισχνό, το αδυνατίζω 387. Σύμφωνα με αρκετούς σχολιαστές αυτοί οι πλεονασμοί υπαινίσσονται μεταγενέστερο καλλωπισμό του κειμένου από τον Λουκά 388. Η αιτία της ξήρανσης των νέων φυτών περιγράφεται ως έλλειψη ρίζας στα δύο πρώτα Ευαγγέλια. Η ῥίζα αποτελεί την αρχή κάθε πράγματος 389, τη βάση του δένδρου ή του φυτού. Σε κάποια χειρόγραφα του Ευαγγελίου του Ματθαίου, στον στίχο 6, υπάρχει η γραφή: βάθος ῥίζης, ίσως για να υπάρξει παραλληλισμός με το βάθος γῆς του στίχου Μία σχετική αναφορά στη ρίζα συναντούμε στον Ησαΐα: ὡς ῥίζα ἐν γῇ διψώσῃ (Ησ. 53,2), ενώ το σύντομο χρονικό διάστημα της ζωής των φυτών ἐπὶ τὴν πέτραν, μας θυμίζει το ψαλμικό: γενηθήτωσαν ὡς χόρτος δωμάτων ὃς πρὸ τοῦ ἐκσπασθῆναι ἐξηράνθη (Ψλμ. 128,6). Στη Σοφία Σειράχ αναφέρεται η αδυναμία ανάπτυξης ρίζας του σπόρου που έπεσε σε πετρώδες έδαφος: ἔκγονα ἀσεβῶν οὐ πληθυνεῖ κλάδους καὶ ῥίζαι ἀκάθαρτοι ἐπ ἀκροτόμου πέτρας (Σειρ. 40,15). Ο Λουκάς χρησιμοποιεί μία άλλη έκφραση: διὰ τὸ μὴ ἔχειν ἰκμάδα. Η λέξη ἰκμάς είναι άπαξ λεγόμενον στην Κ. Διαθήκη. Δύο φορές συναντάται στην Π. Διαθήκη 391, στην ίδια πτώση. Ο Φίλων (2 φορές) και ο Ιώσηπος (1 φορά) χρησιμοποιούν τη λέξη στην ελληνοϊουδαϊκή παράδοση. Η λέξη σημαίνει την υγρασία 392, την υγρότητα 393. Οι φράσεις ὅτε ἀνέτειλεν ὁ ἥλιος (Mκ. 4,6) και ἡλίου δὲ ἀνατείλαντος (Mτ. 13,6) μας φέρνουν στο νου την εισαγωγή στην περιγραφή του γεγονότος της Αναστάσεως από τον Μάρκο: λίαν πρωῒ τῇ μιᾷ τῶν σαββάτων ἔρχονται ἐπὶ τὸ μνημεῖον ἀνατείλαντος τοῦ ἡλίου (Mκ. 16,2). Στην περίπτωση της παραβολής, όμως, δεν αναφέρονται στην ανατολή του ηλίου, αλλά στο καταμεσήμερο, όταν οι ακτίνες του ηλίου θερμαίνουν με όλη τους 380 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ H. G. Liddel, R. Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τομ. 2, σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ Marie Joseph Lagrange, Evangile selon St. Μark, σελ. 95, Vincent Taylor, Gospel According to St. Mark, The greek text with introduction, Notes and Indexes, σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ Donald A. Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ Ιωβ 26,14 και Ιερ. 17,8 392 Π. Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, σελ. 249, με αναφορά στο Ν. Δαμαλά, Ερμηνεία εις την Κ. Δ. και Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ

54 την ένταση τη γη 394. Η ξήρανση των νέων φυτών μας υπενθυμίζει τα λόγια του Κυρίου στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον: ἐὰν μή τις μένῃ ἐν ἐμοί, ἐβλήθη ἔξω ὡς τὸ κλῆμα καὶ ἐξηράνθη (Ιω.15,6), ενώ παραπλήσια σημασία έχει και η αναφορά στην επιστολή Ιακώβου: ἀνέτειλεν γὰρ ὁ ἥλιος σὺν τῷ καύσωνι καὶ ἐξήρανεν τὸν χόρτον καὶ τὸ ἄνθος αὐτοῦ ἐξέπεσεν (Ιακ. 1,11). Οι λέξεις εὐθὺς (Mκ. 4,5) και εὐθέως (Mτ. 13,5), ως επιρρήματα, σημαίνουν αμέσως, παραχρήμα, πάραυτα 395. Η χρήση του επιρρήματος αυτού μαζί με ιστορικό ενεστώτα αποτελεί ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του Μάρκου. Συναντάται 41 φορές στο Ευαγγέλιό του και δίνει την αίσθηση στον αναγνώστη ότι βρίσκεται ο ίδιος στο σημείο αναφοράς. Στο δεύτερο ημιστίχιο εισάγει μία χρονική πρόταση με το επίρρημα ὅτε, ενώ ο Ματθαίος εισάγει την πρόταση του δευτέρου ημιστιχίου με μία γενική απόλυτο, κάτι συνηθισμένο στο Ευαγγέλιό του 396. Ο Χρυσόστομος λέει ότι δε φταίει ο καύσωνας για την ξήρανση των φυτών (άλλωστε το ίδιο, ζεστό κλίμα αντιμετώπισαν και οι σπόροι του τετάρτου είδους εδάφους), αλλά υπεύθυνη για την απώλεια του σπόρου είναι η έλλειψη ρίζας 397. Η ρηχότητα του εδάφους απέφερε την γρήγορη (εὐθὺς) βλάστηση του σπόρου και η έλλειψη ρίζας την επίσης γρήγορη ξήρανση Ο σπορέας ρίχνει το σπόρο του ανάμεσα στα αγκάθια (Mκ. 4,7, Mτ. 13,7, Λκ. 8,7) Στο τρίτο παράδειγμα εδάφους ο σπόρος πέφτει ανάμεσα στα αγκάθια. Ως ἄκανθα εννοείται το αγκάθι, το ακανθώδες φυτό, το γαϊδουράγκαθο 398, η βάτος 399 και άλλα συγγενή τους φυτά. Όπως αναφέραμε προηγουμένως, στην Παλαιστίνη η άροση ακολουθούσε τη σπορά, οπότε ο γεωργός έριχνε τον σπόρο του παντού και κατόπιν έπρεπε να καταβάλει μεγάλη προσπάθεια κατά το όργωμα, αφού το χώμα ήταν σκληρό και τα ήδη φυτρωμένα άγρια αγκάθια έκαναν το υνί να «διαμαρτύρεται» 400. Μία εικόνα καλλωπισμού του αγρού αναφέρεται στον Ποιμένα του Ερμά: Ταύτην τὴν ἐντολὴν τοῦ κυρίου τετέλεκα σκάψω λοιπὸν τὸν ἀμπελῶνα τοῦτον καὶ ἔσται εὐπρεπέστερος ἐσκαμμένος καὶ βοτάνας μὴ ἔχων δώσει καρπὸν πλείονα μὴ πνιγόμενος ὑπὸ τῶν βοτανῶν λαβὼν ἔσκαψε τὸν ἀμπελῶνα καὶ πάσας τὰς βοτάνας τὰς οὔσας ἐν τῷ ἀμπελῶνι ἐξέτιλλε καὶ ἐγένετο ὁ ἀμπελὼν ἐκεῖνος εὐπρεπέστατος καὶ εὐθαλής μὴ ἔχων βοτάνας τὰς πνιγούσας αὐτόν 401. Οι φράσεις εἰς / ἐπὶ τὰς ἀκάνθας (Μκ. / Μτ.) και ἐν μέσῳ τῶν ἀκανθῶν (Λκ.) αφήνουν να φανταστούμε τρία σενάρια: α) ο σπόρος έπεσε σε γη όπου υπήρχαν και σπέρματα αγκαθιών 402, τα οποία δεν ήταν ορατά, αντίθετα προς την άποψη του Α. Plummer, ο οποίος στηρίζει το επιχείρημά του στη λέξη ἀνέβησαν 403, β) ο σπόρος, ο οποίος ήταν καλής ποιότητας, έπεσε σε έδαφος όπου μεγάλωναν και νεαροί βλαστοί αγκαθιών, όπως αυτό γίνεται πιο κατανοητό από την έκφραση του Λουκά 404, οπότε, εάν 394 C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ Πρβλ.: Μτ 1, ,3. 9,18. 18,25 κ. α. 397 Ιωάννης Χρυσόστομος, Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον, Ομιλία μδ, ΜPG 57, 469, Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ Daniel Rops, H καθημερινή ζωή στην Παλαιστίνη στους χρόνους του Χριστού, σελ Ερμάς, Ποιμήν, 55, 4, 2 55, 5, 1 εκδ. M. Whittaker 402 Ν. Δαμαλά, Ερμηνεία εις την Κ. Δ., στο Παναγιώτη Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ

55 ισχύει αυτό, θα εξηγήσουμε το συμφυεῖσαι με τη λέξη συναυξηθεῖσαι 405 και γ) ενδεχομένως θα μπορούσαμε να εννοήσουμε κάποια αποξηραμένα αγκάθια, απομεινάρια της προηγούμενης χρονιάς στον αγρό, εφ όσον δεν είχε προηγηθεί η άροση του 406. Αν ισχύουν οι δύο τελευταίες περιπτώσεις, ο σπορέας, ενώ θα μπορούσε να αποφύγει να σπείρει επάνω στα αγκάθια, αφού αυτά ήταν ορατά, έσπειρε τον σπόρο του αδιακρίτως. Ο σπορέας δεν ακολουθεί την οδηγία του προφήτη Ιερεμία: μὴ σπείρητε ἐπ ἀκάνθαις (Ιερ. 4,3). Σύμφωνα με τη συγκεκριμένη οδηγία ένα έδαφος στο οποίο μεγαλώνουν αγκάθια θεωρείται «μολυσμένο» και αποτελεί χάσιμο χρόνου, ακόμη και το όργωμά του 407. Αυτό που αφήνεται να εννοηθεί είναι ότι δε γίνεται να μεγαλώσουν μαζί τα αγκάθια και τα στάχυα. Τα αγκάθια μεγαλώνουν πολύ γρηγορότερα από τα τρυφερά βλαστάρια του σπόρου, τα οποία τελικώς «πνίγονται», ματαιώνοντας το έργο του σπορέως. Στην Π. Διαθήκη τα αγκάθια έρχονται στο προσκήνιο μετά το προπατορικό αμάρτημα 408. Άρα αποτελούν αποτέλεσμα της αμαρτίας και της ανυπακοής στο λόγο του Θεού. Αν ο Αδάμ δεν αμάρτανε, η γη δε θα βλάστανε αγκάθια 409. Ο Προφήτης Ησαΐας χρησιμοποιεί την εικόνα των αγκαθιών για να περιγράψει τα αποτελέσματα της αποστασίας από το Θεό 410, όπως συμβαίνει και στο βιβλίο του Ιώβ 411. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι τρεις Ευαγγελιστές χρησιμοποιούν παρόμοιες, αλλά διαφορετικές λέξεις, για να αποδώσουν το «πνίξιμο» του σπόρου: συνέπνιξαν (Mκ. 4,7), ἔπνιξαν (Mτ. 13,7), ἀπέπνιξαν (Λκ. 8,7). Τέτοιου είδους ασήμαντες ή τυχαίες διαφορές στο λεξιλόγιο είναι δύσκολο να δικαιολογηθούν και γεννούν ερωτήματα σχετικά με το αν οι πηγές των Ευαγγελιστών ήταν μόνο γραπτές ή χρησιμοποίησαν και προφορικές παραδόσεις της πρώτης Εκκλησίας. Το ρήμα πνίγω σημαίνει στραγγαλίζω, σφίγγω στο λαιμό 412 και μεταφορικά ενοχλώ, βασανίζω 413. Το ρήμα συμπνίγω έχει την έννοια συσφίγγω, πνίγω, απαγχονίζω 414, συνθλίβω κάτι και μεταφορικώς το κάνω να χάσει την ενέργειά του 415. Το ρήμα θα το συναντήσουμε, κατά την ερμηνεία της παραβολής, σε όλους τους συνοπτικούς (Μκ. 4,19, Μτ. 13,22, Λκ. 8,14). Το ρήμα ἀποπνίγω έχει ακριβώς τις ίδιες σημασίες με το πνίγω 416, αλλά ως έκφραση είναι πιο ισχυρή, σε σχέση με το απλό ἔπνιξαν του Ματθαίου 417. Το συγκεκριμένο ρήμα απαντάται, σε ολόκληρη την Κ. Διαθήκη, μόνον εδώ και σε άλλη μία περίπτωση, στο ίδιο κεφάλαιο του Λουκά, όπου η σημασία είναι η ίδια 418. Ο Λουκάς, ενώ στον υπόλοιπο στίχο ακολουθεί τον Μάρκο, χρησιμοποιεί το ρήμα ἀπέπνιξαν και όχι το συνέπνιξαν, ίσως για να μην υπάρχουν δύο λέξεις, οι οποίες αρχίζουν με το συν σε κοντινή απόσταση, επειδή ήδη έχει χρησιμοποιήσει την μετοχή συμφυεῖσαι 419. Η συγκεκριμένη μετοχή είναι άπαξ λεγόμενον στην Κ. Διαθήκη, ενώ το επίθετο σύμφυτος χρησιμοποιείται τρεις φορές 405 M. J. Lagrange στο Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, σελ Ulrich Luz, Matthew 8 20, A Commentary, σελ John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ Πρβλ.: ἀκάνθας καὶ τριβόλους ἀνατελεῖ σοι (Γεν. 3,18) 409 Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, σελ Πρβλ.: Ησ. 5,6: καὶ ἀνήσω τὸν ἀμπελῶνά μου καὶ οὐ μὴ τμηθῇ οὐδὲ μὴ σκαφῇ καὶ ἀναβήσεται εἰς αὐτὸν ὡς εἰς χέρσον ἄκανθα καὶ ταῖς νεφέλαις ἐντελοῦμαι τοῦ μὴ βρέξαι εἰς αὐτὸν ὑετόν. 411 Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ. 70: Πρβλ.: ἀντὶ δὲ κριθῆς βάτος (Ιωβ 31,40). 412 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ Βλ.: Λκ. 8,33, όπου μετά τη θεραπεία του δαιμονισμένου, η αγέλη των χοίρων ἀπεπνίγη στη λίμνη. 419 I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, σελ

56 στους Ο. Το ρήμα συμφύομαι σημαίνει φύομαι ομού και συγχρόνως 420. Με την πρόθεση σύν ο Ευαγγελιστής εκφράζει το ταυτόχρονο της ανάπτυξης. Στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη σημαίνει προκαλώ να φυτρώσουν μαζί 421. Το ρήμα ἀνέβησαν (Μκ., Μτ.) χρησιμοποιείται αντί του αυξήθηκαν ή υπερίσχυσαν 422. Το συγκεκριμένο ρήμα μας θυμίζει τους στίχους της Γενέσεως, όπου περιγράφεται στο όνειρο του φαραώ, εκεί όπου οι ἑπτὰ στάχυες ἀνέβαινον ἐν πυθμένι ἑνὶ ἐκλεκτοὶ καὶ καλοί, τους οποίους, όμως, «έπνιξαν» (κατέπιον) οι ισχνοί στάχυες 423. Ο καρπός είναι οτιδήποτε παράγει η γη 424 και μεταφορικώς το κέρδος εξ ενός πράγματος 425. Εδώ εννοούνται τα έργα κάποιου, το όφελος και το κέρδος (πνευματικό ή υλικό) 426. Προξενεί εντύπωση ότι οι Ματθαίος και Λουκάς δεν κάνουν μνεία της φράσης του Μάρκου καὶ καρπὸν οὐκ ἔδωκεν, παρά το ότι η βασική έννοια, η οποία επικρατεί στην παραβολή, είναι η έννοια της καρποφορίας 427. Τον σπόρο, που πέφτει στο τρίτο παράδειγμα εδάφους της παραβολής, τον περιμένει σχετικά καλύτερη τύχη και σημειώνει μεγαλύτερη πρόοδο, σε σύγκριση με τις δύο προηγούμενες ομάδες σπόρων. Αν η ομάδα των σπόρων που έπεσε στο δρόμο αρπάχθηκε αμέσως και καταφαγώθηκε από τα πουλιά, ενώ η ομάδα του σπόρου στην πέτρα βλάστησε για ένα πολύ μικρό χρονικό διάστημα και μετά ξηράθηκε, αυτή η ομάδα σπόρων βλασταίνει και ψηλώνει για αρκετό καιρό, πριν ξεπεραστεί και «πνιγεί» από τα αγκάθια. Έτσι, ο χρόνος ζωής των διαφόρων κατηγοριών του σπόρου αυξάνει, καθώς προοδεύουμε στην ακρόαση ή την ανάγνωση της παραβολής 428. Εδώ, στο τρίτο είδος εδάφους, υπάρχει μία και μόνη αιτία καταστροφής του σπόρου κι αυτή είναι καθαρά εσωτερική 429, δηλαδή οφείλεται στην ύπαρξη των αγκαθιών μέσα στον αγρό. Ο Χρυσόστομος λέγει στο σημείο αυτό: δεν φταίνε τα αγκάθια, τα οποία πνίγουν το σπόρο, αλλά αυτοί οι οποίοι επέτρεψαν στα αγκάθια να ανεβούν, οπότε εάν θέλει ο άνθρωπος μπορεί να αποτρέψει αυτή την κακή βλάστηση κάνοντας συνετή χρήση των υλικών αγαθών 430. Άλλοι ερμηνευτές, εν τούτοις, θεωρούν ότι τα αγκάθια αποτελούν έναν εξωγενή παράγοντα, ο οποίος παρεμβαίνει και εμποδίζει τον σπόρο από το να καρποφορήσει Ο σπορέας ρίχνει το σπόρο του στο εύφορο έδαφος (Mκ. 4,8, Mτ. 13,8, Λκ. 8,8a) Στην τέταρτη περίπτωση εδάφους η καρποφορία διαφοροποιείται σε τρία θετικά αποτελέσματα, ακολουθώντας μία κλιμακούμενη (Μκ.) ή αποκλιμακούμενη (Μτ.) σειρά. 420 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 396 D, Γεν. 41, Στην Π. Διαθήκη, μετά την καταστροφή των πέντε πόλεων (μεταξύ των οποίων τα Σόδομα και τα Γόμορρα), ο Θεός δεν επιτρέπει οποιαδήποτε καρποφορία στην γη των αμαρτωλών: θεῖον καὶ ἅλα κατακεκαυμένον πᾶσα ἡ γῆ αὐτῆς οὐ σπαρήσεται οὐδὲ ἀνατελεῖ οὐδὲ μὴ ἀναβῇ ἐπ αὐτὴν πᾶν χλωρόν ὥσπερ κατεστράφη Σοδομα καὶ Γομορρα Αδαμα καὶ Σεβωιμ ἃς κατέστρεψεν κύριος ἐν θυμῷ καὶ ὀργῇ (Δτ. 29,22). Στο Λευιτικόν η ύβρις και η υπερηφάνεια των ανθρώπων ανταποδίδεται με ακαρπία: καὶ ἔσται εἰς κενὸν ἡ ἰσχὺς ὑμῶν καὶ οὐ δώσει ἡ γῆ ὑμῶν τὸν σπόρον αὐτῆς καὶ τὸ ξύλον τοῦ ἀγροῦ ὑμῶν οὐ δώσει τὸν καρπὸν αὐτοῦ (Λευ. 26,20) // καὶ καρπὸν οὐκ ἔδωκεν (Mκ 4,7). 425 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ I. Howard Marshall, ό.π. 428 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ F. Godet, στο Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, σελ Ιωάννης Χρυσόστομος, Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον, Ομιλία μδ, ΜPG 57, 469, Darrell L. Bock, ό.π., σελ

57 Όσον αφορά την αφήγηση της παραβολής μπορούμε να σημειώσουμε ότι απουσιάζει μία σαφής αξιολόγηση της καλής γης, η οποία υπονοείται μέσω της πολλαπλάσιας αύξησης της καρποφορίας. Έτσι, ενώ στα πρώτα τρία εδάφη η καταστροφή του σπόρου είναι τελική και αμετάκλητη, στο τέταρτο είδος εδάφους βλέπουμε να ισχύει μία κατάσταση προόδου και μάλιστα οι σπόροι, χωρίς καμία περαιτέρω βοήθεια, σταδιακά αποδίδουν περισσότερο (Μκ.). Για αυτόν τον λόγο, από τον J. Jeremias και μετά, επικρατεί η άποψη ότι η παραβολή του σπορέως είναι μία παραβολή των αντιθέσεων, όπου τονίζονται από τη μια μεριά το έργο του σπορέως και η ευλογημένη σοδειά κι από την άλλη η αποτυχία στην πρόσληψη του λόγου του Θεού. Οι νεότεροι ερμηνευτές, αντιθέτως, τονίζουν ότι το κύριο σημείο της ιστορίας έγκειται στην ταυτόχρονη παρουσία τόσο της καταστροφής όσο και της καρποφορίας του σπόρου και μάλιστα με έναν τέτοιο τρόπο, ώστε για την μεν καταστροφή να μην αφήνεται καμία ελπίδα, ενώ για την ευλογημένη καρποφορία να γίνεται σαφές ότι η προοπτική παραμένει ανοικτή 432. Το τέταρτο είδος εδάφους περιγράφεται ως καλὴ ή ἀγαθὴ γη και αυτό το οποίο κάνει εντύπωση είναι η χρήση του άρθρου τὴν επί δύο φορές σε όλους τους συνοπτικούς, οι οποίοι θέλουν να παρουσιάσουν το έδαφος και τις καλές του ιδιότητές ως δύο ξεχωριστές ιδέες 433. Υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα στις προθέσεις εἰς των Μάρκου και Λουκά, που σημαίνει μέσα στο έδαφος και ἐπὶ του Ματθαίου, που σημαίνει απλώς επάνω στο έδαφος. Το εντυπωσιακό «γραφικό» 434 του Λουκά είναι ότι χρησιμοποιεί τέσσερα διαφορετικά επιρρήματα για να περιγράψει τη διαφορά στην πτώση του σπόρου: παρὰ (8,5), ἐπὶ (8,6), ἐν (8,7) και εἰς (8,8) 435, σε αντίθεση με τον Μάρκο που χρησιμοποιεί τρία: παρὰ (4,4), ἐπὶ (4,5) και εἰς (4,7 και 8) και τον Ματθαίο, που χρησιμοποιεί μόλις δύο: παρὰ (13,4) και ἐπὶ (13,5. 7 και 8). Άλλη μία αξιοσημείωτη διαφορά: Μάρκος και Ματθαίος χρησιμοποιούν το επίθετο καλήν για να χαρακτηρίσουν τη γη, ο Λουκάς χρησιμοποιεί τη λέξη ἀγαθὴν, η οποία είναι συνώνυμη. Ο Λουκάς χρησιμοποιεί πολλές φορές στο Ευαγγέλιό του και στις Πράξεις το επίθετο καλός. Γιατί εδώ χρησιμοποιεί τη λέξη ἀγαθήν; Σύμφωνα με τον F. Bovon για να δώσει έμφαση στην εξαιρετική ποιότητα του εδάφους 436. Ως καλός εννοείται ο ωραίος, ο εύμορφος, ο τίμιος, ο ευγενής 437, ο αξιόλογος και ο ωφέλιμος, ο πρόσφορος για να εκπληρώσει τον σκοπό του 438. Ως ἀγαθός λογίζεται ο καλός, ο ευγενής, ο άξιος 439, ο χρήσιμος 440, ο τέλειος στο είδος του 441. Η λέξη γῆ, την οποία συναντούμε εδώ για πρώτη φορά στην παραβολή, σημαίνει το έδαφος, το χώμα 442 και τον αγρό 443. Ο Ιππόλυτος ορίζει την αγαθή γη ως όμοια με την γη της επαγγελίας, για 432 Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ , με αναφορές σε Harnisch, Mell, Jeremias, Luz και Rich. 433 Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ Alfred Plummer, ό.π., σελ Αποδίδοντας τις συγκεκριμένες αντωνυμίες ο σπόρος στο μονοπάτι έπεσε επάνω, αλλά δεν εισχώρησε μέσα. Ο σπόρος στην πέτρα έπεσε επάνω και εισχώρησε μέσα στο λιγοστό έδαφος, αλλά δεν πήγε κάτω από αυτήν. Ο σπόρος στα αγκάθια έπεσε μέσα, επάνω σε και κάτω από αυτά, αλλά δεν ανέβηκε παραπάνω από αυτά. Ο σπόρος στην αγαθή γη έπεσε επάνω, εισχώρησε μέσα, κατέβηκε κάτω στο χώμα και τελικά ανέβηκε καρποφόρος. (Thomas W. H. Griffith, Outline Studies in the Gospel of Matthew, σελ. 191) 436 Francois Bovon Luke: A Commentary on the Gospel of Luke, τόμ. 1, σελ. 412 υποσημείωση Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ H. G. Liddel, R. Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τομ. 1, σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ

58 την οποία λέγει ο Μωυσής προς τους Ισραηλίτες: θα σας πάω στη γη την καλή και αγαθή, στην οποία ρέει μέλι και γάλα 444. Ο σπόρος, ο οποίος έπεσε στην καλή γη ἐδίδου καρπόν / ἐποίησεν καρπὸν 445. Οι εκφράσεις αυτές κάνουν εμφανή έναν σημιτισμό, ο οποίος συναντάται πολύ συχνά στη μετάφραση των Ο 446. Η λέξη καρπός έχει ευρύτερη έννοια από τις λέξεις σπόρος ή σπέρμα 447, ενώ το ρήμα δίδωμι έχει τις σημασίες αποδίδω, παρέχω και προσφέρω 448. Το ρήμα ποιέω ῶ σημαίνει κάνω, φτιάχνω, φέρω σε ύπαρξη και παράγω 449. Ο Λουκάς χρησιμοποιεί την έκφραση ἐποίησεν καρπὸν, αντί της έκφρασης ἐδίδου καρπὸν της Μάρκειας παράδοσης. Ο Ματθαίος, όπως και ο λακωνικότερος Λουκάς, παραλείπουν τις δύο μετοχές του Μάρκου ἀναβαίνοντα καὶ αὐξανόμενα ως περιττές. Όμως αυτές οι μετοχές δίνουν έμφαση στην ανάπτυξη των φυτών και αποτελούν ένα μοτίβο, το οποίο συναντήσαμε και στις προσθήκες των ημιστιχίων Μκ. 4,5b και 6b, όπου και πάλι προκαλείται διάσπαση της συμμετρίας και του θέματος της παραβολής, ώστε να μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι όλες αυτές οι παρεμβολές ανήκουν σε προ του Μάρκου συνδυασμούς της παράδοσης της παραβολής του σπορέως με τις υπόλοιπες παραβολές, οι οποίες σχετίζονται με αυτήν [παραβολή του αυτομάτως αυξανομένου σπόρου (Μκ. 4,26 29) και παραβολή του κόκκου σινάπεως (Μκ. 4,30 32)] 450. Ουσιαστικά δεν παίζουν κανέναν σημαντικό ρόλο στο μήνυμα της παραβολής, αλλά ούτε και στην ερμηνεία της. Θα λέγαμε ότι λειτουργούν, στο κείμενο του Μάρκου, ως προπομποί της παραβολής της αναπάντεχης αύξησης της Βασιλείας του Θεού, με την οποία κλείνει η συλλογή των παραβολών 451. Προφανώς με τη μετοχή αὐξανόμενα φαίνεται ότι υπήρξε παραγωγή κόκκων από τα σπαρμένα σιτηρά και όχι απλώς μεγάλωμα των στελεχών των φυτών, όπως είχε συμβεί στην προηγούμενη ομάδα σπόρων, όπου τα φυτά και τα αγκάθια ἀνέβησαν καὶ συνεφύησαν, αλλά δεν απέδωσαν καρπό 452. Το ρήμα φέρω εδώ σημαίνει δίδω, παράγω, φέρω καρπό, είμαι εύφορος 453. Το ρήμα ἀναβαίνω έχει την έννοια του πηγαίνω προς τα επάνω 454 και το αὐξανομαι έχει τις έννοιες μεγαλώνω, φυτρώνω και ψηλώνω 455. Στην προς Κολοσσαείς επιστολή αναφέρονται και μάλιστα εις διπλούν, οι δύο αυτοί όροι: καρποφορούμενον και αὐξανόμενον, καρποφοροῦντες και αὐξανόμενοι (Κολ. 1,6. 10). Σε αντιδιαστολή με τα υπόλοιπα μέρη του σπόρου, τα οποία απέτυχαν να καρποφορήσουν, το τέταρτο μέρος εισχωρεί στο έδαφος και επιτυγχάνει τον στόχο: βλαστάνει και καρποφορεί. Κατά τον Χρυσόστομο τρία μέρη του σπόρου χάνονται κι ένα καρποφορεί. Άρα το μεγαλύτερο μέρος του σπόρου χάνεται και το φταίξιμο είναι όχι στον σπορέα, αλλά στην γη που υποδέχεται τον σπόρο 456. Δεν είναι ο μόνος πολλοί από τους ερμηνευτές της παραβολής του σπορέως δίνουν μεγαλύτερη προσοχή στις βλάβες που προξένησαν στον σπόρο οι αρνητικοί παράγοντες (πουλιά, πέτρα, αγκάθια) παρά στην 444 Ιππόλυτος Αρχιεπίσκοπος Ρώμης, Κατά πασών Αιρέσεων Έλεγχος, βιβλίο 5, κεφ. 8, 28, 6 30, Η καρποφορία, στην Π. Διαθήκη, συνδέεται με τη μελέτη του Νόμου του Θεού: ἀλλ ἢ ἐν τῷ νόμῳ κυρίου τὸ θέλημα αὐτοῦ καὶ ἐν τῷ νόμῳ αὐτοῦ μελετήσει ἡμέρας καὶ νυκτός καὶ ἔσται ὡς τὸ ξύλον τὸ πεφυτευμένον παρὰ τὰς διεξόδους τῶν ὑδάτων ὃ τὸν καρπὸν αὐτοῦ δώσει ἐν καιρῷ αὐτοῦ (Ψλμ.1, 2 3). 446 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ Πρβλ.: Γεν. 1, Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I IX, σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ H. G. Liddel, R. Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τομ. 4, σελ Theodore J.Weeden, Recovering the Parabolic Intent in the Parable of the Sower, JAAR, 47 (1979), σελ Robert A. Guelich, Mark 1 8:26, (WBC), σελ Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ Ιωάννης Χρυσόστομος, Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον, μδ, ΜPG 57, 466, , 39 & 468,

59 καρποφορία της καλής γης. Υπάρχουν, βέβαια, αιτίες για το φαινόμενο αυτό. Η πρώτη βρίσκεται μέσα στην ίδια την παραβολή: εκεί περιγράφονται τρία άκαρπα εδάφη και μόλις ένα καρποφόρο. Άλλωστε και ο ίδιος ο Χριστός δίδει σημασία στους παράγοντες που ακυρώνουν την ακρόαση του λόγου του Θεού. Έτσι ο κύριος όγκος της προσοχής δίδεται στους αρνητικούς παράγοντες, παρά την εκπληκτική καρποφορία του τέταρτου εδάφους 457. Όμως, κατά την ανάγνωση της παραβολής θα έπρεπε να επικεντρωθούμε, όχι στην μεγάλη απώλεια των σπόρων, αλλά στην υπερμεγέθη απόδοση του τελευταίου εδάφους 458. Οι πιο σύγχρονοι σχολιαστές θεωρούν ότι η ύπαρξη τριών ειδών εδάφους, στα οποία ο σπόρος καταστράφηκε χωρίς να δώσει καρπό, ισοσκελίζεται από το τέταρτο είδος εδάφους, όπου αναφέρονται οι τρεις αποδόσεις άφθονης καρποφορίας του σπόρου, οπότε το αποτέλεσμα κρίνεται «ισόπαλο» Η ανάγνωση της περικοπής, με αυτό τον τρόπο, καταδεικνύει την ανεπάρκεια της ονομασίας της παραβολής ως παραβολή των τεσσάρων εδαφών, μία ονομασία η οποία επικρατεί στη γερμανική βιβλιογραφία, από την εποχή που την ονόμασε έτσι ο Α. Jülicher. Εάν αποδεχθούμε την άποψη του Α. Jülicher έχουμε ένα ασύμμετρο αποτέλεσμα: Η ουσία της παραβολής δεν μπορεί να αφορά την υπόθεση των τριών τετάρτων του εδάφους, όπου ο σπόρος πηγαίνει χαμένος. Ουσιαστικά μόνον ένα μικρό μέρος ρίχνεται στον δρόμο και τα αγκάθια. Σε κάθε περίπτωση η παραβολή δεν περνά το μήνυμα κάποιας μεγάλης αποτυχίας που αντιμετωπίζει ο σπορέας σε μία ζοφερή και έρημη γη Καρποφορία και μέτρηση της απόδοσης την εποχή της παραβολής Αξίζει να παραθέσουμε τις πιο βασικές απόψεις για την καρποφορία του τέταρτου εδάφους και για τον τρόπο μέτρησης της απόδοσης: Ως προς το πρώτο θέμα, ο J. Jeremaias σχολιάζοντας την απόδοση του τέταρτου είδους εδάφους αναφέρει ότι, για την εποχή εκείνη, στην Παλαιστίνη, μία ικανοποιητική απόδοση ήταν μόλις πάνω από το δεκαπλάσιο και κρίνει την απόδοση που περιγράφεται στην παραβολή ως φανταστική, υπερβολική και εξωπραγματική 462. Ο D. Rops, διασώζοντας ένα απόφθεγμα του ραβίνου Ιωσία, ο οποίος με μεγάλη μετριοφροσύνη αναφέρει ότι μία παραγωγή πέντε μονάδων καρπού, για κάθε μία μονάδα σπόρου, ήταν ικανοποιητική, θεωρεί ότι για την Ιουδαία αυτή πρέπει να ήταν μία καλή απόδοση 463. Μία επταπλάσια, δεκαπλάσια, ακόμη και δεκαπενταπλάσια αναμενόμενη απόδοση των καλλιεργειών θεωρούνταν ικανοποιητική για τη Γαλιλαία, χωρίς, όμως, να παραγνωρίζουμε ότι στα γειτονικά Γάδαρα (νοτιοανατολικά της θάλασσας της Γαλιλαίας) υπάρχουν μαρτυρίες για εκατονταπλάσια σοδειά 464. Στη σημερινή γεωργική παραγωγή των αναπτυγμένων δυτικών χωρών, ο μέσος όρος ξεκινά από τριακονταπλάσια έως τεσσαρακονταπλάσια απόδοση σε σιτάρι. Οπότε μία τέτοια σοδειά με τριακονταπλάσια, εξηκονταπλάσια και εκατονταπλάσια απόδοση είναι 457 George Arthur Buttrick, The Interpreterʹs Bible, τόμος 7, σελ William L. Lane, The Gospel according the Mark, σελ Ferdinand Hahn, Das Gleichnis von der ausgestreuten Saat und seine Deutung (Mk iv. 3 8, 14 20), στο E. Best & R. M. Wilson, Text and Interpretation, σελ Theodore J. Weeden, Recovering the Parabolic Intent in the Parable of the Sower, JAAR, 47 (1979), σελ. 120, με αναφορά σε A. Jülicher, Die Gleichnisreden Jesu, τομ. 2, σελ Joachim Jeremias, The Parables of Jesus, σελ Joachim Jeremias, ό.π., σελ. 150, υποσημείωση Daniel Rops, H καθημερινή ζωή στην Παλαιστίνη στους χρόνους του Χριστού, σελ Για παράδειγμα ο ρωμαίος ιστορικός, αλλά και γεωπόνος Marcus Terentius Varro ( π.χ.) περιγράφει ότι οι σοδειές πολλών περιοχών, μεταξύ των οποίων και των Γαδάρων, κοντά στη Συρία, έφταναν το εκατονταπλάσιο σε απόδοση. Πολλοί σημερινοί ερευνητές πιστεύουν ότι οι αναφορές αυτές αναφέρονται στην πιθανότητα απόδοσης ενός σπόρου σε ιδανικές συνθήκες και όχι στην απόδοση ολόκληρου του χωραφιού. Πρβλ. K. D. White, The Parable of the Sower, JTS, 15 (1964), σελ

60 ασυνήθιστη και όχι τυπική 465 για τα παλαιστινιακά εδάφη, όμως δεν ήταν και έξω από τη φαντασία κάποιου ακροατή της εποχής του Χριστού 466. Άρα οι αριθμοί, οι οποίοι χρησιμοποιούνται για τη διαβάθμιση της συγκομιδής, είναι αρκετά πάνω από τον μέσο όρο, όχι όμως σε υπερβολικό βαθμό, έτσι ώστε να επηρεάζουν αρνητικά την αξιοπιστία της ιστορίας, αφού ο Χριστός τη διηγείται σε ανθρώπους που ξέρουν από αγροτική ζωή, οπότε και οι όροι της διήγησης πρέπει να έχουν στενή σχέση με εμπειρίες ζωής των κοινών ανθρώπων 467. Εξάλλου, στην Π. Διαθήκη, υπάρχουν αναφορές για εκατονταπλάσια απόδοση 468. Στα βιβλία των Ιωβηλαίων, ο Ισαάκ έσπειρε στη γη των Φιλισταίων και αποκόμισε εκατονταπλάσιο καρπό, κάτι που κίνησε τον φθόνο τους (24,15) και στις Προφητείες των Σίβυλλων 469 3, αναφέρεται παρόμοια, υπερβολική καρποφορία. Σύμφωνα με μαρτυρίες ιστορικών, οι αποδόσεις των σπόρων στην Αίγυπτο και τη Συρία ήταν εκατονταπλάσιες, ενώ στη Μεσοποταμία (Βαβυλώνα) έφταναν και το διακοσιαπλάσιο 470. Μαρτυρίες για μεγάλες αποδόσεις, συνδεδεμένες με εσχατολογικές προσδοκίες, μπορούμε να βρούμε και σε άλλες πηγές, είτε ιουδαϊκές, είτε χριστιανικές. Γράφει ο Ειρηναίος σε μία εσχατολογική αποστροφή του έργου του Κατά Αιρέσεων: Με παρόμοιο τρόπο (ο Κύριος δηλώνει) ότι ένας κόκκος του σιταριού θα παράγει δέκα χιλιάδες στάχυα, και κάθε στάχυ θα αποφέρει δέκα χιλιάδες κόκκους, και κάθε κόκκος θα αποδώσει δέκα λίτρα καθαρού, αγνού και αρίστης ποιότητας αλεύρι. Και όλα τα άλλα οπωροφόρα δέντρα, τα είδη των σπόρων και του χόρτου, θα παράγουν σε παρόμοιες αναλογίες 471. Είναι αλήθεια ότι οι έσχατοι καιροί στην ιουδαϊκή γραμματεία δε νοούνται χωρίς την υπερβολική απόδοση των καλλιεργειών, αλλά η απόδοση εκεί περιγράφει μία παραδείσια κατάσταση, μη έχοντας καμία σχέση με την πραγματικότητα της παραβολής. Στον Συριακό Βαρούχ (29,5) υπάρχει μία παρόμοια υπόσχεση για απόδοση ενός προς δέκα χιλιάδες: Κάθε αμπέλι θα έχει χίλια κλήματα, κάθε κλίμα χίλια κλαδιά, κάθε κλαδί χίλια κλωνάρια, κάθε κλωνάρι χίλια σταφύλια και κάθε σταφύλι θα παράγει ένα πιθάρι οίνου 472! Στον Eνώχ (10,18 19), επίσης, αναφέρεται μία τεράστια σοδειά, ενώ ο Παπίας, Επίσκοπος στην Ιεράπολη, κατά τις αρχές του 2 ου αιώνα μ.χ., γράφει για την τεράστια απόδοση της εποχής των εσχάτων, αναπαράγοντας την απόδοση του 465 Norman A. Huffman, Atypical Features in the Parables of Jesus, JBL 97, σελ John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ Robert A. Guelich, Mark 1 8:26, (WBC), σελ Πρβλ.: ἔσπειρεν δὲ Ισαακ ἐν τῇ γῇ ἐκείνῃ καὶ εὗρεν ἐν τῷ ἐνιαυτῷ ἐκείνῳ ἑκατοστεύουσαν κριθήν εὐλόγησεν δὲ αὐτὸν κύριος (Γεν. 26,12), αλλά και Γεν. 26,12 και Ψλμ. 106, Για τις Σίβυλλες βλέπε στο λεξιλόγιο της παρούσης εργασίας, σελ Άρθρο του Professor Gaussen στην ηλεκτρονική σελίδα: The Biblical Illustrator, Electronic Database στην ηλεκτρ. Διεύθυνση: Ημ. ανάκτησης Αναφέρεται, μεταξύ άλλων και στο έργο του Θεοφράστου, Περί Φυτών Ιστορίας, βιβλίο 8, κεφ. 7, τμήμα 4, στίχοι Επίσης Ηρόδοτος στην Κλειώ, που χρησιμοποιεί ως πηγή και ο Στράβων, αναφέρει την υπερδιακοσιαπλάσια και υπερτριακοσιαπλάσια απόδοση των σιτηρών στη Βαβυλώνα [Ηρόδοτος, Ιστορίαι 1 (Κλειώ), 193, 14 17, εκδότης: Ph. E. Legrand]. Ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος γράφει ότι ο αναπληρωτής κυβερνήτης της περιοχής Byzacium της Αφρικής απέστειλε στον Αυτοκράτορα Αύγουστο έναν βλαστό σίτου με σχεδόν τετρακόσιους κόκκους, ενώ ο ίδιος έστειλε στον Αυτοκράτορα Νέρωνα ένα στάχυ, το οποίο περιείχε τριακόσιους εξήντα κόκκους. Σε πολλές περιπτώσεις, σε περιοχές της Αιγύπτου και της Ανδαλουσίας στην Ισπανία, οι κόκκοι των δημητριακών παρήγαγαν εκατονταπλάσιο καρπό. (Πλινίου του πρεσβυτέρου, Φυσική Ιστορία, 5, 249, παράθεση στον Mark L. Bailey, The Parable of the sower and the soils, Bibliotheca Sacra, 155, σελ. 183) 471 Ειρηναίος Επίσκοπος Λουγδούνου (Λυών), Έλεγχος και Ανατροπή της Ψευδονύμου Γνώσεως, Βιβλία πέντε, Βιβλίο V (5), κεφ. 33, ενότ. 3 από την ηλεκτρονική σελίδα: Ημ. αν Το κείμενο είναι μεταφρασμένο από την αγγλική γλώσσα στην ηλεκτρονική ιστοσελίδα: essays books/noncanonical literature/noncanonical literature otpseudepigrapha/the book of the apocalypse of baruch the son of neriah or 2 baruch/. Ημερομηνία Ανάκτησης

61 συριακού Βαρούχ (δέκα χιλιάδες φορές) 473. Στο ραβινικό φυλλάδιο Ketub (111b 112a) περιγράφεται ευφάνταστα ότι κατά τη μεσσιανική εποχή θα χρειάζεται ένα πλοίο για να μεταφέρει μία ρώγα σταφυλιού 474! Με βάση τα παραπάνω κείμενα βλέπουμε ότι οι αποδόσεις, οι οποίες αναφέρονται από τους συνοπτικούς στην παραβολή μας, δεν ανήκουν στη σφαίρα του εξωπραγματικού και εξωφρενικού συνδέονται σίγουρα με τις προσδοκίες της μεσσιανικής εποχής, όχι, όμως, μόνο με αυτές, αλλά συμφωνούν και με τις προσδοκίες για απόδοση των χωραφιών, των ανθρώπων της εποχής και της περιοχής 475. Βέβαια, στον παρόντα βίο, για έναν ευσεβή Ιουδαίο, οι άνθρωποι μπορούν να επηρεάσουν ελάχιστα την καρποφορία της γης, κι αν αυτό συμβεί, συμβαίνει για λίγο και μόνο κάτω από ορισμένες συνθήκες, διότι το μεγαλύτερο μέρος της καρποφορίας οφείλεται στον Θεό 476. Ως προς το δεύτερο θέμα, δηλαδή της μέτρησης των αποδόσεων της σοδειάς, δημιουργούνται τα εξής ερωτήματα: Μετρούσαν την απόδοση βάσει του αριθμού κόκκων ή σπόρων, που παρήγαγε το κάθε φυτό; Μετρούσαν με βάση το ποσοστό των φυτών, τα οποία έφθαναν σε ανάπτυξη, σε σχέση με τους σπόρους που σπάρθηκαν; Χρησιμοποιούσαν κάποιο άλλο μέτρο; Το κείμενο των συνοπτικών μας βάζει σε σκέψεις ότι η αξιολόγηση γινόταν βάσει της απόδοσης κάθε ενός σπόρου. Οι αριθμοί δεν αναφέρονται στη συνολική απόδοση του αγρού αλλά σε μεμονωμένους σπόρους, οι οποίοι έπεσαν στην κατάλληλη γη. Είναι απλούστερο να θεωρήσουμε ότι οι αριθμοί τριάντα, εξήντα και εκατό αναφέρονται σε μετρήσιμους κόκκους δημητριακού, οι οποίοι προέρχονται από έναν και μόνο κόκκο, ο οποίος σπάρθηκε. Οι κόκκοι από ένα στάχυ είναι εύκολο να μετρηθούν. Με αυτή την υπόθεση τα νούμερα φαίνονται ρεαλιστικά 477. Η αφήγηση της παραβολής δεν καθορίζει το μέγεθος του πεδίου, ούτε την ποσότητα, πολύ δε περισσότερο δεν καθορίζει το βάρος του σπόρου που χρησιμοποιήθηκε. Όμως όλοι οι υπολογισμοί απαιτούν μετρήσιμα μεγέθη, έτσι ώστε να υπολογιστεί η αναλογία του σπόρου και η απόδοσή του σε βάρος μετά το θερισμό, οπότε εμείς δεν μπορούμε να κάνουμε κάποιον αυθαίρετο υπολογισμό βάρους ή ποσότητας του σπόρου που σπάρθηκε 478. Η αφήγηση προϋποθέτει τη γνώση κάποιων αγροτικών λεπτομερειών της αρχαιότητας. Στα τρία πρώτα είδη εδάφους οι σπόροι εκτίθενται σε πραγματικούς και όχι φανταστικούς κινδύνους. Δεν είναι μόνον οι κλιματικές επιδράσεις (Mκ. 4,6), που θα μπορούσαν να καταστρέψουν ένα μέρος της αναμενόμενης απόδοσης. Τα ζιζάνια μπορούσαν να αναστείλουν την ανάπτυξη των φυτών (Μκ. 4,7), όπως και κάποιοι ζωντανοί οργανισμοί: πετεινά, άνθρωποι, σκουλήκια (Mκ. 4,4, Λκ. 8,5, Ευαγγέλιο Θωμά 9,4). Κατά την αρχαιότητα η γεωργία πάντα συνδεόταν με ανεξέλεγκτες αιτίες που έφεραν κακή σοδειά, κάτι το οποίο επηρέαζε άμεσα τη ζωή των ανθρώπων, ενώ ήταν αδύνατον στον άνθρωπο να επέμβει σε ζωτικής σημασίας χαρακτηριστικά, όπως η αύξηση της απόδοσης των δημητριακών 479. Στην τέταρτη περίπτωση του εδάφους δεν έχουμε καμία δυσκολία να κατανοήσουμε τη διαδικασία σποράς αυτό, όμως, που μας μένει ως απορία είναι αν η έμφαση δίδεται στα εδάφη που δεν παρήγαγαν καρπό, λόγω του ότι καταλαμβάνουν 473 Το κείμενο μπορεί ο αναγνώστης να το βρει και να το διαβάσει στην ηλεκτρονική ιστοσελίδα: (Απόσπασμα IV). Ημ. ανάκτησης Barbara E. Reid, Parables for preachers, σελ. 84, υποσημείωση Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary, τομ. 8, σελ Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ Ulrich Luz, Matthew 8 20, A Commentary, σελ Ενημέρωση για μέτρα, σταθμά και μονάδες χωρητικότητας στην Ιουδαία την εποχή της Καινής Διαθήκης θα βρει ο αναγνώστης στην εργασία του Ι. Λ. Γαλάνη, Το ιστορικό πλαίσιο της Καινής Διαθήκης, σελ B.J Malina, H.J. Neyrey, Honor and Shame in Luke Acts: Pivotal Values of the Mediterranean World, στο H.J. Neyrey Models for Interpretation, σελ

62 το, συντριπτικά, μεγαλύτερο μέρος της διήγησης της παραβολής, σε σχέση με την αγαθή γη. Δεν έχουμε καμία μαρτυρία για ποσοστά καλού / κακού εδάφους ή για το αν οι μηδενικές αποδόσεις των τριών πρώτων εδαφών εξισορροπήθηκαν ή και ξεπεράστηκαν από τις υπερβολικές αποδόσεις του σπόρου, ο οποίος έπεσε στην καλή γη. Μία τέτοια καρποφορία του τετάρτου είδους εδάφους μπορεί να καταπλήξει τους ακροατές, αλλά μπορεί και να τους απογοητεύσει, επειδή, σε ένα μεγάλο τμήμα του αγρού, ο σπόρος καταστράφηκε. Αφού η σοδειά, για την εποχή και την περιοχή, θεωρείται ασυνήθιστη, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι και η πρακτική της σποράς, η οποία αναφέρεται στην παραβολή, δεν είναι η συνηθισμένη και τυπική 480. Αν η σπορά περιγράφει το κήρυγμα της Βασιλείας του Θεού, ενώ η συγκομιδή της σοδειάς περιγράφει το αποτέλεσμα, κάτι που δεν είναι άγνωστο στον Λουκά 481, τότε μπορεί να θεωρηθεί ότι σπορά και απόδοση συνδέονται με την υπερβολή της εσχατολογικής εκπληρώσεως; Ο D.A. Hagner διαφωνεί, λέγοντας ότι μία τέτοια σοδειά, προφανώς και θα μπορούσε να εκφραστεί με ακόμη περισσότερο υπερβολικά νούμερα από αυτά της παραβολής 482, σαν κι αυτά που παραθέσαμε παραπάνω από τη ραβινική παράδοση. Συμφωνεί και η K. Dronsch γράφοντας ότι η απόδοση του τετάρτου εδάφους, για τη συγκεκριμένη εποχή και περιοχή, ήταν προβλέψιμο μέγεθος κι όχι κάτι παράδοξο με εσχατολογική χροιά Αξιολόγηση του σπορέως Η αφήγηση της παραβολής ξεκινάει με την έξοδο ενός συγκεκριμένου σπορέως και, συνεχίζοντας, μας διηγείται τις πρακτικές σποράς που χρησιμοποιεί και τις συνέπειες των πρακτικών αυτών. Ένας φειδωλός γεωργός θα μπορούσε να εκμεταλλευθεί το χωράφι του με τέτοιον τρόπο, ώστε να πάρει τη μεγαλύτερη δυνατή απόδοση από αυτό. Είναι σίγουρο ότι το έργο του σπορέα δεν υπήρξε ελαττωματικό, ούτε και ο σπόρος του ήταν χαλασμένος 484. Πολλοί σχολιαστές αδυνατούν να δεχθούν το γεγονός ότι μεγάλη ποσότητα σπόρου πηγαίνει χαμένη στο μονοπάτι, στο πετρώδες έδαφος και στα αγκάθια. Κι αν το πετρώδες έδαφος δε φαινόταν, επειδή ήταν καλά κρυμμένο κάτω από το χώμα, το μονοπάτι, που από το πάτημα των ανθρώπων έγινε σκληρό, σα να ήταν στρωμένο με πέτρα, αλλά και τα αγκάθια, ο σπορέας τα έβλεπε πολύ καλά. Τέτοιου είδους χαρακτηριστικά στην αφήγηση γεννούν διαφόρων ειδών ερωτηματικά: Είναι άραγε ο σπορέας τόσο άτυχος 485, παράλογος 486 ή απρόσεκτος, ώστε να «δικαιούται» την αποτυχία στην καρποφορία των ¾ της γης του; Είναι όντως τόσο πολύ γενναιόδωρος 487, ώστε να μη φείδεται του σπόρου του και να τον σκορπά απλόχερα; Ή μήπως κατευθυνόμενος από τις ελπίδες του 488, τη ζωντάνια και την πληθωρικότητα της ζωής δεν τον ενδιαφέρει αν ο σπόρος θα καρποφορήσει ή όχι 489 ; Υπήρξε αδέξιος ή «σπάταλος», σπέρνοντας χωρίς φειδώ, ακόμη και σε μέρη, όπου η 480 John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, ICC, 217. Πρβλ. π.χ. Λκ. 5, , , Donald A. Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ. 369, όπου μνημονεύεται και η αντίθεση των Jeremaias και Gundry, Davies Allison σχετικά με το θέμα της εσχατολογικής χροιάς της εκατονταπλάσιας απόδοσης. 483 Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ Ιωάννης Δ. Καραβιδόπουλος, Οδός Ελπίδος, Μηνύματα από τα Ευαγγέλια των Κυριακών, σελ Κωνσταντίνος Κούρκουλας, Κογχύλια από την Τιβεριάδα, σελ Βασίλειος Καραγιάννης, Χωροεπίσκοπος Τριμυθούντος, Ευαγγέλιο και ζωή, σελ Paul Doncoeur, La parabole du semeur qui seme a tout terrain, RSR, 24 (1934), σελ Φιλάρετος Απ. Βιτάλης,, Ρήματα Ζωής Αιωνίου, Κηρύγματα εις τα Ευαγγέλια των Κυριακών, σελ Am. Niven Wilder, The Parable of the Sower: Naivete and Method in Interpretation, Semeia, 2 (1974), σελ

63 συγκομιδή θα ήταν σίγουρα αποτυχημένη 490 ; Μήπως έσπειρε μέσα στη νύχτα και, όταν βγήκε ο ήλιος, τα νεαρά φυτά «κάηκαν»; Άραγε το κείμενο, μέσω των εικόνων που μας δίδει, αποτελεί μία στυλιζαρισμένη άποψη του λέγοντος την ιστορία και δε συγγενεύει καθόλου με την πραγματικότητα 491 ; Αν κάποιος γεωργός έριχνε κατά τέτοιον τρόπο τον σπόρο του στη γη, θα τον εγκαλούσαμε ως απρόσεκτο, διότι η λογική λέγει ότι δεν γίνεται ο σπόρος να μην καταπατηθεί στην οδό, δεν μπορεί η πέτρα να μεταβληθεί σε καρποφόρο γη και τα αγκάθια να εξαφανιστούν, ώστε οι σπόροι να βρουν κατάλληλες συνθήκες και να βλαστήσουν 492. Στην Παλαιστίνη, την εποχή του Χριστού, πολλοί έσπερναν με την λεγόμενη μεγαλοπρεπή χειρονομία, αδιαφορώντας για το αν ο σπόρος πέφτει στον δρόμο, την πέτρα ή τα αγκάθια, σε αντίθεση με τους πιο φειδωλούς, που έσκυβαν για να σπείρουν, προκειμένου να μην πάει χαμένος ο πολύτιμος σπόρος 493. Ο σπορέας της παραβολής μας ακολουθεί το πρώτο μοτίβο. Δε νοιάζεται για το πόσος σπόρος χάνεται. Δεν είναι ένας τυπικός σπορέας, ο οποίος ενδιαφέρεται μόνο και μόνο να μεγιστοποιήσει την απόδοση του σπόρου του. Αυτός ο σπορέας σπέρνει έναν σπόρο, ο οποίος έχει δυνητικά υπέρογκες προοπτικές απόδοσης. Γνωρίζει ότι μπορεί να έχει μία μεγάλη σοδειά και έχει τη δυνατότητα να είναι γενναιόδωρος. Το τέλος της ιστορίας θα δικαιώσει την εμπιστοσύνη του ο σπόρος του θα αποδώσει εκατονταπλάσια, αριθμός υπέρογκος αν συγκριθεί με τον μέσο όρο της εποχής. Σπέρνει αφειδώς, σίγουρος για μία μεγάλη σοδειά, χωρίς να νοιάζεται για τον σπόρο που χάνεται 494. Εάν θελήσουμε να βρούμε συγγένεια των εικόνων της παραβολής με την αγροτική πραγματικότητα της Παλαιστίνης, ένα είναι βέβαιο: ο σπορέας σπέρνει εσκεμμένα σε όλα αυτά τα εδάφη, στο μονοπάτι, την πέτρα και τα αγκάθια, επειδή η άροση ακολουθούσε τη σπορά και ο σπόρος, σε όλα αυτά τα μέρη, είχε πιθανότητες καρποφορίας. Αν, όμως, το όργωμα καθυστερούσε, η τύχη του σπόρου θα ήταν αυτή, που αναφέρει ο Χριστός, όσον αφορά τα συγκεκριμένα εδάφη 495. Υποθέτοντας ότι, μέσω του σπορέως, ο Χριστός περιγράφει το έργο Του, τότε μπορούμε να πούμε ότι «προκλητικά» ανατρέπει την εικόνα, την οποία είχαν για τον Μεσσία οι Ιουδαίοι, οι οποίοι τον περίμεναν ως έναν κοσμικό, ισχυρό άρχοντα, που, ακόμη και με τη βία, θα επιβάλει την παγκόσμια βασιλεία του Ισραήλ και, απευθυνόμενος μόνον στους ευσεβείς, θα είναι άκρως επιτυχημένος. Εδώ, αντιθέτως, ο Χριστός παρουσιάζεται ως ένας αδέξιος γεωργός, ο οποίος έχει επιτυχία μόλις στο ένα τέταρτο της προσπάθειάς Του, απευθύνεται και στους «άγονους» ανθρώπους με τις χέρσες, ακανθώδεις και πετρώδεις καρδιές, αποτελώντας σκάνδαλο για τους συμπατριώτες Του. Ο Μεσσίας, ο οποίος διαρκώς μερίζεται και διαμελίζεται χωρίς φειδώ, προσφέρεται προς όλους τους ανθρώπους, γεννιέται, κατά τα ανθρώπινα, αταίριαστα προς ένα Μεσσία και πεθαίνει κατάστικτος τοις μώλωψι (κι όμως) πανσθενουργός 496. Παρά τις προσπάθειες των συγχρόνων δυτικών θεολόγων να μας πείσουν περί του αντιθέτου, ο σπορέας δε φαίνεται να ενδιαφέρεται άμεσα για το είδος του εδάφους, στο οποίο σπέρνει. Από τη στιγμή που η άροση θα ακολουθήσει τη σπορά, ο σπορέας ρίχνει τον σπόρο του ακόμη και στο μέρος όπου οι άνθρωποι, καθώς διασχίζουν το χωράφι, ποδοπατούν το χώμα και σχηματίζεται μονοπάτι. Σπέρνει και ανάμεσα στα αγκάθια, αφού το αλέτρι θα περάσει αργότερα και θα θάψει τον σπόρο μέσα στη γη. Το πετρώδες έδαφος, κάτω από το χώμα, δεν διακρίνεται κατά τη στιγμή της σποράς, 490 π. Ιωάννης Σκιαδαρέσης, Παραβολές των Ευαγγελίων, Σημειώσεις για το επιλεγόμενο μάθημα, σελ Hans Josef Klauck, Allegorie und Allegorese in synoptischen Gleichnistexten, σελ Βίκτορος Αντιοχείας, στο Catena in Marcum, εκδότης: J.A. Cramer, σελ. 304, στ Daniel Rops, H καθημερινή ζωή στην Παλαιστίνη στους χρόνους του Χριστού, σελ John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary, τομ. 8, σελ π. Ιωάννης Σκιαδαρέσης, Παραβολές των Ευαγγελίων, Σημειώσεις για το επιλεγόμενο μάθημα, σελ

64 οπότε δικαιολογημένα δεν το εξαιρεί. Όμως το τέταρτο έδαφος, με την πολύ μεγάλη απόδοσή του, επισκιάζει τις μηδενικές αποδόσεις των άλλων τριών εδαφών κι αυτό αποτελεί ένα ενθαρρυντικό μήνυμα του Χριστού προς τους μαθητές Του, ώστε να συνειδητοποιήσουν ότι το απόλυτο μεγαλείο της Βασιλείας του Θεού θα δώσει αξία σε όλες τις προσπάθειές τους 497. Επομένως, ο σπορέας δεν είναι κάποιος ο οποίος χάνει το χρόνο του σπέρνοντας στο μονοπάτι, την πέτρα και ανάμεσα στα αγκάθια. Δυνητικά το αποτέλεσμα μπορεί να ανατραπεί 498. Τελικά αυτό δεν συμβαίνει ο σπόρος στο μονοπάτι τρώγεται από τα πουλιά, ο σπόρος στην πέτρα βλαστάνει και ξηραίνεται και ο σπόρος ανάμεσα στα αγκάθια καταπνίγεται 499. Διότι δεν είναι θέμα του σπορέως η μεταβολή μιας άγονης γης σε καρποφόρα, είναι θέμα των ακροατών, οι οποίοι, αν θέλουν, μπορούν να γίνουν καλύτεροι δέκτες του μηνύματος του λόγου του Θεού. Όπως, λοιπόν, ο σπορέας δεν κάνει διακρίσεις στη γη και σπέρνει σε όλων των ειδών τα εδάφη, έτσι και ο Χριστός δεν διακρίνει πλούσιους και φτωχούς, σοφούς και ασόφους, ράθυμους και εργατικούς, ανδρείους και δειλούς, αλλά κηρύττει προς όλους, αν και ξέρει το αποτέλεσμα 500. Με αυτό τον τρόπο δείχνει την υπερβολική Του αγαθότητα, αλλά και τη δικαιοσύνη Του, επειδή ήξερε ότι θα μείνουν άκαρποι, όμως έσπειρε και στη δική τους καρδιά, έτσι ώστε, κατά την ημέρα της κρίσεως, να μην εμφανισθεί κάποιος και να ισχυριστεί ότι, αν έσπερνες και στις δικές μας καρδιές, θα καρποφορούσαμε κι εμείς. Τώρα, όμως, θα μπορέσει να απευθυνθεί προς αυτούς και να τους πει: Τι έπρεπε να κάνω και δεν το έκανα; Τα τριαδικά σχήματα στη δομή της παραβολής Είδαμε στο εισαγωγικό μέρος την τριαδική δομή όλης της παραβολής (σελ. 19). Εδώ θα μελετήσουμε κάτι ειδικότερο: την τριαδική δομή του κάθε στίχου, όπως αυτή εμφανίζεται μέσα από την χρήση των καταλλήλων ρημάτων. Σ την εκδοχή του Μάρκου (τον οποίον ακολουθεί κυρίως ο Ματθαίος και, εν μέρει, ο Λουκάς), παρατηρούμε τη χρήση ενός τριαδικού σχήματος ρημάτων ἔπεσεν, ἦλθεν, κατέφαγεν (Mκ. 4,4), ἔπεσεν, οὐκ εἶχεν, ἐξανέτειλεν (Mκ. 4,5), ἀνέτειλεν, ἐκαυματίσθη, ἐξηράνθη (Μκ. 4,6), ἔπεσεν, ἀνέβησαν, συνέπνιξαν (Mκ. 4,7), ἔπεσεν, ἐδίδου, ἔφερεν (Mκ. 4,8). Αυτή η λιτή, παρατακτική παράθεση των ρημάτων αποκαλύπτει μία παράδοση, η οποία αναπτύσσεται με τον καιρό. Τα ερωτήματα, όμως, παραμένουν: πότε, πού και από ποιον έγιναν αυτές οι προσθήκες; Η απάντηση, ίσως, μας δίδεται από τους στίχους 4,16 17 η έλλειψη ρίζας αντιστοιχεί σε ακροατές, οι οποίοι είναι ευάλωτοι στους διωγμούς. Μήπως, λοιπόν, οι προσθήκες αυτές έγιναν κατά την εποχή των διωγμών της πρώτης αποστολικής Εκκλησίας των Ιεροσολύμων; Επιπροσθέτως, στο δεύτερο είδος εδάφους το τριαδικό σχήμα ρημάτων ἔπεσεν, ἐξανέτειλεν, ἐκαυματίσθη (Mκ. 4,5 6) ανταποκρίνεται θεματικά στον σπόρο, ο οποίος πέφτει σε τρία διαφορετικά μέρη του χωραφιού και καταστρέφεται, χωρίς να καρποφορήσει: κατέφαγεν, ἐκαυματίσθη, συνέπνιξαν 502. Στο τρίτο είδος εδάφους ακολουθείται το τριαδικό, ρηματικό μοτίβο, που συναντήσαμε νωρίτερα: ο σπόρος σπάρθηκε (ἔπεσεν), ο καταστροφικός παράγοντας εμφανίστηκε να μεγαλώνει (ἀνέβησαν αἱ ἄκανθαι), προκαλώντας βίαιη καταστροφή (συνέπνιξαν αὐτό). Ωστόσο στον στίχο υπάρχει και μία πρόσθετη δήλωση του Χριστού: 497 Frank E. Gaebelein κλπ, ό.π., σελ Joachim Jeremias, The Parables of Jesus, σελ Arland J. Hultgren, The parables of Jesus: a commentary, σελ Ιωάννης Χρυσόστομος, Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον, Ομιλία μδ, ΜPG 57468, & 467, Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 397 Α, 14 Β Robert A. Guelich, Mark 1 8:26, (WBC), σελ

65 καρπὸν οὐκ ἔδωκεν, η οποία εμφανίζεται εδώ για να «σπάσει» τη συμμετρία του τριαδικού, παρατακτικού σχήματος της αφήγησης. Για ορισμένους σχολιαστές το πρόβλημα της ασυμμετρίας λύνεται αν, αντί να δούμε μόνο την περίπτωση του σπόρου, που πέφτει ανάμεσα στα αγκάθια, διαιρέσουμε την παραβολή σε δύο τμήματα, αυτό του μη παραγωγικού σπόρου (Μκ. 4,4 7) και αυτό του παραγωγικού σπόρου (Μκ. 4,8) 503. Όμως δεν υπάρχει συντακτική ή άλλου είδους βάση, η οποία μπορεί να υποστηρίξει μία τέτοια άποψη. Η απουσία της δήλωσης καρπὸν οὐκ ἔδωκεν από τα Ευαγγέλια του Ματθαίου και του Λουκά, θα πρέπει να μας οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι δεν είναι τόσο καίριος ο ρόλος αυτής της φράσης του Μάρκου 504. Ο T. Weeden θεωρεί ότι αυτή η «παρεμβολή», μαζί με αυτές στους στίχους 4,5b και 6b, έγιναν κατά το στάδιο της παράδοσης, όταν η παραβολή ερμηνεύθηκε. Δεδομένου ότι παίζει έναν αναπόσπαστο ρόλο στη λογική της ερμηνείας της παραβολής [καὶ (ὁ λόγος) ἄκαρπος γίνεται (Μκ. 4,19)], είναι περιττή στην παραβολή, όπως στους στίχους 4,5b, 6b. Υπηρετεί απλά και μόνον τη σύνδεση με την ερμηνεία της παραβολής 505. Θα πρέπει να αποδεχθούμε την ασυμμετρία στο ημιστίχιο 4,7a και να αποδεχθούμε την προσθήκη στο ημιστίχιο 4,7b, αφού ανήκει στη μεταβατική εποχή της παράδοσης, όπου το βάρος μετατίθεται από την καταστροφή του σπόρου (κατέφαγεν, ἐκαυματίσθη, συνέπνιξαν) στην καρποφορία (ἐδίδου καρπὸν Mκ. 4,8) 506. Στον στίχο 4,8 του Μάρκου, από άποψη συντακτικής δομής, εμφανίζεται και πάλι η τριαδική ρηματική δομή (ἔπεσεν, ἐδίδου, ἔφερεν), όπως και στους στίχους 4,4 7. Αλλά και πάλι το μοτίβο διακόπτεται από δύο μετοχές (ἀναβαίνοντα καὶ αὐξανόμενα). Στον συγκεκριμένο στίχο, τα ρήματα φανερώνουν δυναμική κίνηση στο χώρο. Σε σύνδεση με το τριπλά διαφοροποιημένο, θετικό αποτέλεσμα η καρποφορία τονίζεται στο τέλος της παραβολής. Είναι σα να υπάρχει μία συνεχής υπογράμμιση: κατά τη διάρκεια της σποράς ο αόριστος χρόνος ενυπάρχει σε τέλειες προτάσεις και με τον ίδιο χρόνο ξεκινά ο στίχος Mκ 4,8, όταν αναφέρεται στη σπορά. Συνεχίζοντας όμως στην καρποφορία οι μετοχές τοποθετούνται σε χρόνο ενεστώτα και η πρόταση παραμένει ατελής. Επομένως ο στίχος Mκ. 4,8 γίνεται, με έναν σιωπηρό τρόπο, το κλειδί της αξιολόγησης για τα προηγούμενα τρία εδάφη. Ωστόσο, δεν πρέπει κάποιος να διακρίνει στην παραβολή τρεις ιστορίες αποτυχίας σε σχέση με μόνο μία ιστορία επιτυχίας, αλλά να δει τρεις ιστορίες απώλειας και μια ιστορία μεγάλης, τριπλής νίκης 507. Η αναφορά σε τρία διαφορετικά είδη καρποφόρων αποδόσεων στο τέταρτο είδος εδάφους δεν αποτελεί σύμπτωση. Εξισορροπούνται οι αποδόσεις, οι οποίες απέτυχαν στα τρία προηγούμενα είδη εδαφών. Στην πραγματικότητα οι εκδοχές του Ματθαίου και του Μάρκου δημιουργούν τριάδες, με τις τριάδες του Μάρκου να έχουν ένα χιαστί σχήμα με τη χειρότερη και την καλύτερη απόδοση στα άκρα και το καλύτερο από τα αρνητικά και το χειρότερο από τα θετικά αποτελέσματα στο μέσον 508 : Ο σπόρος που δε φύτρωσε ποτέ, επειδή καταφαγώθηκε από τα πουλιά. Ο σπόρος που βλάστησε για λίγο και ξεράθηκε λόγω της ζέστης. Ο σπόρος που βλάστησε και μεγάλωσε, αλλά τελικά πνίγηκε από τα αγκάθια. Ο σπόρος που απέδωσε τριακονταπλάσια. Ο σπόρος που απέδωσε εξηκονταπλάσια. Ο σπόρος που απέδωσε εκατονταπλάσια. 503 Crossan John Dominic, The seed parables of Jesus, JBL, 92 (1973), σελ Robert A. Guelich, ό.π Theodore J. Weeden, Recovering the Parabolic Intent in the Parable of the Sower, JAAR, 47 (1979), σελ Robert A. Guelich, ό.π., σελ. 195, με αναφορά σε J. Gnilka 507 Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ. 299, με αναφορές σε Weder και Bovon. 508 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ

66 Αντίθετα ο Ματθαίος ξεκινά και τους δύο καταλόγους από τα πιο ακραία (αρνητικό και θετικό) και καταλήγει στα μετριότερα αποτελέσματα: Ο σπόρος που δε φύτρωσε ποτέ, επειδή καταφαγώθηκε από τα πουλιά. Ο σπόρος που βλάστησε για λίγο και ξεράθηκε λόγω της ζέστης. Ο σπόρος που βλάστησε και μεγάλωσε, αλλά τελικά πνίγηκε από τα αγκάθια. Ο σπόρος που απέδωσε εκατονταπλάσια. Ο σπόρος που απέδωσε εξηκονταπλάσια. Ο σπόρος που απέδωσε τριακονταπλάσια. Όπως βλέπουμε στα παραπάνω σχήματα η τριπλή απόδοση τουλάχιστον ισοσκελίζει, αν όχι ξεπερνά, τη ζημία του σπόρου των τριών προηγουμένων περιπτώσεων σπόρου, ο οποίος χάθηκε και δεν παρήγαγε καρπό. Επίσης συντηρεί το τριαδικό μοτίβο, το οποίο ενυπάρχει στην καρδιά της παραβολής και βοηθάει τον αναγνώστη να εστιάσει στη βασική έννοια της ιστορίας, τον σπόρο 509. Η ενότητα της παραβολής επιβάλλεται από τις μοναδικότητες που υπάρχουν σε αυτήν: ένας είναι ο πρωταγωνιστής: ο σπορέας και μία είναι η πράξη του: η σπορά. Η αρχέτυπη παραβολή φαίνεται να ήταν οικοδομημένη πάνω στα τριαδικά μοτίβα των ρημάτων (τα οποία περιγράφουν την τύχη του σπόρου που δεν βλάστησε) και της απόδοσης (τρία εδάφη αποτυχίας της καρποφορίας τρία εδάφη άφθονης καρποφορίας, που εξισορροπούν την αποτυχία των προηγουμένων). Είναι εντυπωσιακό ότι ο Μάρκος χρησιμοποιεί στα τρία πρώτα εδάφη τον ενικό (ἄλλο) και στην τέταρτη περίπτωση τον πληθυντικό (ἄλλα) 510. Φυσιολογικά ο Χριστός ή η πρώτη Εκκλησία θα μπορούσαν πολύ εύκολα να πουν μία παραβολή με ασύμμετρη δομή και με «δείκτες», οι οποίοι οδηγούν σε κάποια αλληγορική ερμηνεία της. Η περισσότερο συμμετρική παραβολή στην εκδοχή του Ευαγγελίου του Θωμά, την οποία θα δούμε παρακάτω, παρά τη διαφορά της στο περιεχόμενο, στηρίζει μία άποψη ότι ανήκει σε κάποια πρωιμότερη και λιγότερο εξελιγμένη μορφή της παράδοσης, η οποία εξαπλώθηκε στο χρόνο και το χώρο. Έτσι μπορούμε να αναγνωρίσουμε την εξέλιξη της παράδοσης στην ερμηνεία της παραβολής, η οποία απουσιάζει από το Ευαγγέλιο του Θωμά 511. Παρά ταύτα πολλοί ερμηνευτές αμφισβητούν τη γνησιότητα των φράσεων με τα τριαδικά σχήματα, ανάγοντάς τα σε μεταγενέστερες εποχές Robert A. Guelich, Mark 1 8:26, (WBC), σελ John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ John Dominic Crossan, In parables: the challenge of the historical Jesus, σελ B. B. Scott, Essaying the Rock: The Authenticity of the Jesus Parable Tradition, Forum 2.3 (1986), σελ

67 2. Η ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ ΣΕ ΑΚΡΟΑΣΗ 2.1. Η προτροπή για ακρόαση του λόγου του Θεού (Μκ. 4,9, Μτ. 13,9, Λκ. 8,8b) Η παραβολή ολοκληρώθηκε, όμως ο Χριστός, προτού τελειώσει την ομιλία Του προς το πλήθος, φώναξε (κατά τον Λουκά, ο οποίος χρησιμοποιεί την λέξη ἐφώνει, η οποία δίδει έμφαση και είναι αρκετά διαφορετική από το ρήμα ἔλεγεν, που χρησιμοποιεί ο Μάρκος): Αυτός ο οποίος έχει αυτιά, ας ακούει 513. Φωνέω ῶ σημαίνει ομιλώ μεγαλοφώνως και καθαρώς 514. Ο Λουκάς θέλει να δείξει ότι ο Χριστός ύψωσε τον τόνο της φωνής Του, ενώ προσθέτει και επισημότητα σε αυτήν την καταληκτική, για την παραβολή, πρόταση 515. Ο στίχος έχει διττή «λειτουργία» στο όλο πλαίσιο της παραβολής: α) δεδομένης και της κλήσης για ακρόαση, στην έναρξη της παραβολής, καλεί σε υπεύθυνη ακρόαση και β) συνδυαζόμενος με τους στίχους Μκ. 4,10 12 και Μκ. 4,33, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η παραβολή απευθύνεται, όχι σε οποιονδήποτε έχει ακοή, αλλά σε όποιον έχει τη δυνατότητα και την ευφυΐα να ακούει 516. Το ρήμα ἀκούω έχει και τη σημασία του δίδω προσοχή σε κάτι 517, ενώ το απαρέμφατο ἀκούειν έχει επεξηγηματικό και όχι ενισχυτικό ρόλο στην προστακτική ἀκουέτω 518. Το οὖς ὠτός είναι το όργανο της ακοής η λέξη έχει την έννοια και της αίσθησης της ακοής και μεταφορικώς σημαίνει όχι μόνον το να ακούς, αλλά και το να καταλαβαίνεις και να γνωρίζεις σε βάθος 519. Τα ελληνικά του Μάρκου είναι, αναμφισβήτητα, πιο αδέξια από αυτά του Ματθαίου και κυρίως του Λουκά και αυτό είναι ίσως μία ένδειξή ότι η διήγηση, η οποία ακολουθεί από εδώ και μετά, ταιριάζει περισσότερο σε προφορική παράδοση 520. Αυτό φαίνεται από τη χρήση του συνδυασμού αντωνυμίας και ρήματος (ὃς ἔχει), τη στιγμή που ο Ματθαίος χρησιμοποιεί έναρθρη μετοχή (ὁ ἔχων). Έτσι ο Μάρκος, χρησιμοποιώντας έναν λεκτικό τύπο, ο οποίος είναι τυπικά σημιτικός και τοποθετώντας στην πρόταση το απόλυτο απαρέμφατο, ακολουθούμενο από το ίδιο ρήμα σε παρελθόντα χρόνο, παρουσιάζει τον Χριστό, να προσδίδει έμφαση στα λεγόμενά Του 521. Αυτός ο τρόπος έμφασης είναι κοινός σε Ιουδαίους και Αραμαίους της εποχής εκείνης. Η χρήση αυτού του λεκτικού τύπου στην κοινή αλεξανδρινή διάλεκτο είναι καθαρά σημιτική επιρροή. Στην ελληνική γλώσσα, όμως, συνηθίζεται η χρήση της μετοχής, αντί του απαρεμφάτου 522. Από την άλλη μεριά στην έκφραση ταῦτα λέγων ανιχνεύεται το ιδιαίτερο «άγγιγμα» του Λουκά στη διήγηση, καθώς τη συγκεκριμένη έκφραση τη συναντούμε συχνά στο Ευαγγέλιό του 523. Κάποιοι έχουν την άποψη ότι η νουθεσία, η οποία υπάρχει στον στίχο αυτό, προέρχεται από τον Προφήτη Ιεζεκιήλ, αν και η διατύπωση δεν είναι ακριβώς η ίδια: τάδε λέγει κύριος ὁ ἀκούων ἀκουέτω καὶ ὁ ἀπειθῶν ἀπειθείτω (Ιεζ. 3,27) 524. Μπορούμε να 513 I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ Robert A. Guelich, Mark 1 8:26, (WBC), σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ Alfred Robert Clare Leaney, A Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ W.F. Albright & C.S., Mann Matthew, σελ Alfred Robert Clare Leaney, ό.π.. Το αμφισβητεί ο Joseph A. Fitzmyer, To Advance the Gospel: New Testament Studies, σελ A. R. C. Leaney, A Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ Πρβλ.: Λκ. 9,34. 11,45. 13,17 κ.α 524 Arland J. Hultgren, The parables of Jesus, σελ. 191 & I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, NIGTC, σελ

68 εντοπίσουμε κάποιο, παρόμοιο νόημα και σε στίχο του Ησαΐα: προσέχετε τοῖς ὠτίοις ὑμῶν καὶ ἐπακολουθήσατε ταῖς ὁδοῖς μου ἐπακούσατέ μου καὶ ζήσεται ἐν ἀγαθοῖς ἡ ψυχὴ ὑμῶν καὶ διαθήσομαι ὑμῖν διαθήκην αἰώνιον τὰ ὅσια Δαυιδ τὰ πιστά (Ησ. 55,3). Στην Αποκάλυψη Ιωάννου η φράση διατυπώνεται ως: Ο ἔχων οὖς ἀκουσάτω, στο κλείσιμο της κάθε μίας επιστολής από τις επτά, οποίες στέλνονται στις Εκκλησίες της Μικράς Ασίας 525. Ο Μάρκος ανοίγει την παραβολή με μία κλήση για ακρόαση χρησιμοποιώντας την προστακτική ἀκούετε (4,3) και την κλείνει με μια άλλη, παρόμοια κλήση και προστακτική, τη φράση: ὃς ἔχει ὦτα ἀκούειν ἀκουέτω (4,9). Επίσης, η ακρόαση (του λόγου) αποτελεί ένα χαρακτηριστικό, το οποίο αναπτύσσεται ιδιαιτέρως κατά την ερμηνεία της παραβολής, οπότε κάποιοι ερμηνευτές, οι οποίοι αμφισβητούν την γνησιότητα της ερμηνείας της παραβολής, υποθέτουν ότι είναι πολύ πιθανόν ο στίχος Μκ. 4,9 να προστέθηκε στην παραβολή το ίδιο χρονικό διάστημα, κατά το οποίο προστέθηκε και η ερμηνεία της. Προφανώς είναι σημαντικό στοιχείο ότι ολόκληρη η συλλογή των παραβολών ανοίγει και κλείνει με την ίδια φόρμουλα της προ Μάρκειας παράδοσης 526. Είναι προφανές ότι αυτή τη φράση κάλεσμα ὁ ἔχων ὦτα ἀκουέτω και κάποιες παρόμοιές της, χρησιμοποιούσε συχνά ο Χριστός κατά τη διδασκαλία Του, για να υπογραμμίσει την σημασία της ανταπόκρισης στο κήρυγμά Του 527, γι αυτό κι έχουν περάσει σε αρκετά χωρία ενός μεγάλου αριθμού χειρογράφων 528. Εδώ, στο κλείσιμο της διήγησης είναι πρόσφορη και κατάλληλη η στιγμή για να ακουστεί μία τέτοια προειδοποίηση από το στόμα του Κυρίου. Το ακροατήριο προκαλείται να ανταποκριθεί στο μήνυμα που άκουσε και να φθάσει σε ένα βαθύτερο επίπεδο από αυτό μίας απλής αίσθησης ακρόασης, ώστε να προσλάβει το νόημα της παραβολής, να το εφαρμόσει στη ζωή του και, τελικώς, να φθάσει στη σωτηρία μέσω του λόγου του Θεού 529. Μια σημασία της πρότασης θα μπορούσε να είναι: Όποιος έχει αυτιά, ας σιγουρευτεί ότι πράγματι άκουσε και ο Μάρκος ξέρει ότι μόνον ορισμένοι από τους ακροατές μπόρεσαν να καταλάβουν 530. Με την επίκληση αυτή ο Χριστός θέλει να αφυπνίσει στους ακροατές Του την αίσθηση των θείων πραγμάτων, χωρίς την οποία η διδασκαλία, που μόλις άκουσαν, θα παρέμενε άκαρπος 531. Παράλληλα δίδει έμφαση στο τελευταίο είδος εδάφους, το οποίο είναι το μόνο που καρποφόρησε 532, τονίζοντας ότι η παραβολή σημαίνει κάτι περισσότερο από την ιστορία που όλοι άκουσαν 533. Έτσι ο ακροατής του Χριστού ή ο αναγνώστης του Ευαγγελίου προειδοποιείται ξεκάθαρα ότι η παραβολή κρύβει κάποια βαθιά και μεγάλη αλήθεια πίσω από την ιστορία που άκουσε ή διάβασε και μόνο με πνευματική επαγρύπνηση μπορεί να την κατανοήσει 534. Κάποιοι ακροατές έχουν το χάρισμα του ακούειν, κάποιοι άλλοι είναι κουφοί. Και αν αναρωτηθούμε για το πώς οι πρώτοι έλαβαν το χάρισμα αυτό, οι Γραφές είναι ξεκάθαρες: τα αυτιά τους δεν ακολουθούν το δικό τους θέλημα, αλλά τα καθοδηγεί ο Θεός 535. Όποιος έχει αυτιά για να 525 Αποκ. 2, και 3, Robert A. Guelich, Mark 1 8:26, (WBC), σελ Βλ.: Μκ. 4, Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ Μτ. 11,15 και 13,43, Μκ. 4,23 και 7,16 επίσης 8,18 (με αρνητική σημασία), Λκ. 9,44 (με διαφορετική διατύπωση) και 14, I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ Sherman Elbridge Johnson, A Commentary on the Gospel according to St. Mark, σελ F. Godet, στο Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, σελ C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ William L. Lane, The Gospel according the Mark, σελ William Manson, The Gospel of Luke, σελ Torrance David W., Torrance Thomas F, A Harmony of the Gospels: Matthew, Mark, and Luke, σελ

69 ακούει αναμένεται να αντιληφθεί ότι ο σπορέας είναι ο Μεσσίας incognito και ο σπόρος είναι ο λόγος της Βασιλείας του Θεού 536. Ο ακροατής της παραβολής προσκαλείται σε θετική ακρόαση και αντίστοιχη ανταπόκριση 537, ενώ ο λόγος του Θεού απαιτεί προσοχή, ακόμη και όταν δεν τον κατανοούμε πλήρως 538. Ολόκληρη η παραβολή τοποθετείται σε ένα πλαίσιο, το οποίο καλεί τον ακροατή σε προσεκτική ακρόαση 539, επειδή είναι γεγονός ότι σπόρος από το ίδιο σακί, το οποίο κρατούσε ο σπορέας, έμεινε άκαρπος, απέδωσε λίγο καρπό, αλλά και καρποφόρησε πλούσια. Ο Ωριγένης σχολιάζει: Όποιος έχει υγιή αυτιά ακούει τη φωνή του Θεού, όμως όποιος είναι κουφός στην ψυχή, μένει αναίσθητος απέναντι στο λόγο του Θεού 540. Και ο Θεοφύλακτος τονίζει ότι αυτά τα οποία ακούστηκαν πρέπει να εννοηθούν με πνευματικό τρόπο, από αυτούς οι οποίοι διαθέτουν πνευματικά μάτια και αυτιά 541. Κατά τον Μέγα Βασίλειο είναι φανερό ότι κάποιοι διαθέτουν καλύτερα (πνευματικά) αυτιά, τα οποία έχουν την δυνατότητα να ακούν τους λόγους του Θεού. Σε αυτούς, όμως, που δεν διαθέτουν τέτοιου είδους αυτιά τι λέγει; οἱ κωφοί ἀκούσατε καὶ οἱ τυφλοί ἀναβλέψατε (Ησ. 42,18) τὸ στόμα μου ἤνοιξα καὶ εἵλκυσα πνεῦμα (Ψαλμ. 118,131). Όλα αυτά τα λέγει για να μας κατευθύνει προς την πνευματική τροφή και τον πνευματικό λόγο Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ματθαίος ο Ευαγγελιστής, σελ Donald A. Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ Robert A. Guelich, ό.π., σελ Ωριγένης, Προς τον επιγεγραμμένον Κέλσου αληθή λόγον, εκδότης. M. Borret, βιβλίο 2, τμ. 72, στ Θεοφύλακτος, Ερμηνεία εις το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 123, 280 Β, Βασίλειος Αρχιεπίσκοπος Καισαρείας, Ομιλία εις τον λγ Ψαλμόν, MPG 29, 384,

70 Γ ΜΕΡΟΣ Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΒΟΛΗΣ ΤΟΥ ΣΠΟΡΕΩΣ (Mκ. 4,13 20, Mτ. 13,18 23, Λκ. 8,11 15) 1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΤΗΝ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΒΟΛΗΣ Οι συνοπτικοί Ευαγγελιστές, σε αντίθεση με το γνωστικό Ευαγγέλιο του Θωμά, μας προσφέρουν την ερμηνεία της παραβολής από τον Χριστό. Ο Χριστός διδάσκει το βαθύτερο νόημα της παραβολής του σπορέως σε αυτούς, τους οποίους προηγουμένως (στο «μεσοσκήνιο») χαρακτήρισε άξιους να κατέχουν τη θεία γνώση των μυστηρίων της Βασιλείας του Θεού. Εδώ, όπως επίσης στην ερμηνεία της παραβολής των ζιζανίων 543 και την ερμηνεία της παραβολής των καλών και σαπρών ιχθύων 544, υπάρχει έντονη αλληγορία, όχι σε όλες, αλλά σε κάποιες από τις λεπτομέρειες της παραβολής. Κάποια από τα στοιχεία της παραβολής ερμηνεύονται αλληγορικά, ώστε να εφαρμόζουν στις συνθήκες της κήρυξης και της ακρόασης του λόγου του Θεού. Βέβαια, η αλληγορική ερμηνεία των παραβολών (όπως και κάθε άλλου βιβλικού χωρίου) αποφεύγεται ως αυθαίρετη και υποκειμενική, επειδή ο καθένας μπορεί να δώσει μία ερμηνεία χρησιμοποιώντας τη φαντασία του. Όταν, όμως, ο λέγων την παραβολή δίδει μία αλληγορική ερμηνεία, τότε αυτή γίνεται αποδεκτή, διότι μόνο σε αυτή την περίπτωση είμαστε σίγουροι για την πρόθεση του λέγοντος 545. Το θέμα (που θα μπορούσε να εκληφθεί και ως δίδαγμα), το οποίο κυριαρχεί στην ερμηνεία, είναι η μία και βασική εξίσωση: ὁ σπόρος ἐστὶν ὁ λόγος τοῦ θεοῦ (Λκ. 8,11) 546. Η ακρόαση του λόγου του Θεού πρέπει να οδηγεί τον άνθρωπο στην παραγωγή καλών έργων καρπών ειδάλλως αποδεικνύεται μάταιη Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των Ευαγγελιστών στην ερμηνεία της παραβολής Κατ αρχάς διαπιστώνουμε ότι οι παρατιθέμενες από τους τρεις Ευαγγελιστές ερμηνείες της παραβολής διαφέρουν μεταξύ τους. Ο Μάρκος, με την ερμηνεία του, ανακαλεί στο νου μας πληρέστερα την παραβολή, καθώς πρωτίστως επικεντρώνεται στον σπορέα κι έπειτα μας παρουσιάζει τα μέρη, στα οποία έπεσε ο σπόρος και τα αποτελέσματα, που ακολούθησαν τη σπορά, εισάγοντας κάθε είδος εδάφους με μία διαφορετική, γραμματική κατασκευή. Επίσης, επαναλαμβάνει την κλίμακα της άφθονης καρποφορίας, όπως ακριβώς και στην παραβολή. Ο Ματθαίος, ακολουθώντας τον Μάρκο σχεδόν κατά πόδας, ενδιαφέρεται να φανεί η αντίθεση ανάμεσα στα διάφορα είδη εδάφους (άγονα και καρποφόρα), στα πλαίσια της παραινετικής λειτουργίας της παραβολής 548. Στον Μάρκο πρέπει να προσεχθεί ο ενεστώτας ἀκούουσιν, ο οποίος σημαίνει ότι οι ακροατές, που αντιστοιχούν με την καλή γη, ακούν με συνέπεια το λόγο του Θεού ξανά και ξανά, ενώ η μετοχή αορίστου (σπαρέντες) δείχνει ότι η σπορά πρέπει να κατανοηθεί ως πραγματικότητα τετελεσμένη. Στις υπόλοιπες περιπτώσεις ο λόγος σπέρνεται ατελώς με χρήση χρόνου ενεστώτα: σπείρεται και σπειρόμενοι, και η ακρόαση 543 Μτ. 13, Μτ. 13, Donald A. Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, σελ Marie Joseph Lagrange, Evangile selon St. Luc, σελ Ulrich Luz, Matthew 8 20, A Commentary, σελ

71 παραμένει περιστασιακή, με τη χρήση αορίστου: ἀκούσωσιν και ἀκούσαντες 549. Στον Ματθαίο ξεχωρίζουν δύο αντιθέσεις η πρώτη είναι μεταξύ του ἀκούοντος τὸν λόγον τῆς βασιλείας καὶ μὴ συνιέντος και αυτού, ὁ τὸν λόγον ἀκούων καὶ συνιείς, ενώ η δεύτερη μεταξύ εκείνου, ο οποίος ἄκαρπος γίνεται και αυτού, ο οποίος καρποφορει 550. Το κείμενο του Λουκά βραχύνει την εστίαση εκκινώντας από τον σπόρο και, μάλλον, χάνει την εικόνα της άφθονης καρποφορίας, η οποία επισκιάζεται από τον σπόρο, που έμεινε άκαρπος. Ο Λουκάς, αφού πρώτα ταυτίσει τον σπόρο με τον λόγο του Θεού, ταυτοποιεί και αυτούς, οι οποίοι βρίσκονται στο μονοπάτι (και υπαινικτικώς και τους άλλους, στις παρακάτω κατηγορίες), ως ακροατές του λόγου του Θεού. Με τον συνδυασμό άρθρου και συνδέσμου οἱ δὲ εισάγει τις περιπτώσεις αυτών οι οποίοι βρίσκονται στο μονοπάτι και στην πέτρα. Τις τελευταίες δύο περιπτώσεις τις εισαγάγει με τον συνδυασμό τὸ δὲ. Σε κάθε μία από τις τέσσερις περιπτώσεις η εναρκτήρια πρόθεση αποδίδει έναν διαφορετικό, ξεχωριστό τόνο 551. Επιπλέον, η ερμηνεία του Λουκά εκμεταλλεύεται κάποια από τα στοιχεία, τα οποία αποτελούν ενδείξεις μίας δεύτερης επεξεργασίας της Μάρκειας μορφής. Ο λόγος μετατρέπεται σε λόγος τοῦ Θεοῦ, ενώ και η ίδια η ερμηνεία δεν επικεντρώνεται τόσο στην τύχη του σπόρου, αλλά στα είδη εδάφους, όπου πέφτει ο σπόρος, τα οποία ταυτίζονται με τα είδη των ακροατών του λόγου του Θεού. Έτσι η διήγηση του Λουκά χαρακτηρίζεται από ομοιογένεια τόσο στην αφήγηση και την ερμηνεία της παραβολής όσο και στον διάλογο του Χριστού με του μαθητές Του, κάτι το οποίο απουσιάζει από τις εκδοχές του Μάρκου και του Ματθαίου Αντιστοιχεί το περιεχόμενο της παραβολής στην ερμηνεία της; Κάποιοι ερμηνευτές υποστηρίζουν την άποψη ότι υπάρχει διαφορά μεταξύ παραβολής και ερμηνείας, επειδή η ερμηνεία δεν επαναλαμβάνει επακριβώς το περιεχόμενο της παραβολής. Κανείς δεν αρνείται την ύπαρξη κάποιων μικροδιαφορών μεταξύ παραβολής και ερμηνείας. Ο J. Jeremias υποστηρίζει ότι αφού κάθε σημείο της παραβολής δεν ερμηνεύεται αλληγορικά, δε μπορούμε να θεωρήσουμε τη διήγηση πλήρη αλληγορία 553. Ακόμη και η βασική έννοια του λόγου, τουλάχιστον στον Μάρκο, παραμένει απροσδιόριστη και αποτελεί μία, μάλλον, ευρεία έννοια 554. Ο σπόρος δεν αναφέρεται στην παραβολή (μόνον ο Λουκάς τον αναφέρει), ενώ εμφανίζεται κατά την ερμηνεία της 555, συμπληρωματικά και εξ αιτίας κάποιων συντακτικών συνθηκών 556.Η ίδια η πράξη της σποράς παραμένει αταύτιστη 557 και επίσης δε δίδεται καμία εξήγηση για το ποιος είναι ο σπορέας (ο Χριστός ή οι μαθητές), τι είδους σπόρο έχει σπείρει, τι συμβολίζουν το μονοπάτι, η ποδοπάτηση του σπόρου (στον Λουκά), το βραχώδες έδαφος, η έλλειψη υγρασίας, ακόμη και η καρποφορία, αλλά και η διαφορετική απόδοση της καλής γης. Οι τέσσερις διαφορετικοί τύποι ακροατών, μολονότι περιγράφονται λεπτομερώς, δεν προσδιορίζονται περαιτέρω απλώς αναφέρονται μέσω των δεικτικών αντωνυμιών οὗτοι, ἄλλοι, ἐκεῖνοι. Η διάκριση κάθε τύπου ακροατή γίνεται σαφής όμως, κάθε τύπος εδάφους παραμένει «ανοικτός» 558. Όποια αλληγορικά 549 Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ Mark L. Bailey, The Parable of the sower and the soils, Bibliotheca Sacra, 155, σελ John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I IX, σελ Joseph A. Fitzmyer, ό.π., σελ Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ. 301, με αναφορά σε R. T. France. 555 John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ Kristina Dronsch, ό.π., σελ Robert A. Guelich, Mark 1 8:26, (WBC), σελ Kristina Dronsch, ό.π., σελ

72 στοιχεία εμφανίζονται, αναδύονται με φυσικό τρόπο μέσα από την ίδια την ιστορία, όπως για παράδειγμα η ταυτοποίηση των πουλιών, τα οποία κατέφαγαν τον σπόρο, προσφέροντας μία εκτεταμένη μεταφορά 559. Εμείς πιστεύουμε ότι τα κύρια δομικά στοιχεία της ερμηνείας της παραβολής και όλες οι αναφορές της εφαρμόζουν ακριβώς στην ίδια την παραβολή 560, όπως το γάντι στο χέρι 561, αφού οπωσδήποτε ειπώθηκε για να ερμηνεύσει τη συγκεκριμένη παραβολή 562. Ένα παράδειγμα από τον Λουκά: Η έκφραση τὸν σπόρον αὐτοῦ (Λκ. 8,5) μας κάνει να προσδοκούμε αυτή ακριβώς τη φράση που υπάρχει στην ερμηνεία: ὁ σπόρος ἐστὶν ὁ λόγος τοῦ θεοῦ (Λκ. 8,11) 563. Επιπροσθέτως, η ερμηνεία δικαιολογεί απολύτως και τα λεγόμενα του Χριστού στο μεσοσκήνιο, δηλαδή την αιτία για την οποία χρησιμοποιεί τις παραβολές στον λόγο Του 564. Κάθε σκηνή της παραβολής περιέχει και μία ερμηνεία των διαφόρων συνθηκών, κάτω από τις οποίες ευρίσκεται ο λόγος του Θεού στις ανθρώπινες διάνοιες. Ο σπόρος ταυτοποιείται με τον λόγο του Θεού, τα πετεινά του ουρανού με τον διάβολο, τα αγκάθια με τρεις κατηγορίες κοσμικών περισπασμών και τα τέσσερα είδη εδάφους με αντίστοιχα είδη ακροατών του λόγου του Θεού. Επομένως, οι διαφορές, οι οποίες υπάρχουν μεταξύ της παραβολής και της ερμηνείας της, θα πρέπει να θεωρηθούν ότι αντικατοπτρίζουν εκφραστικές παραλλαγές και όχι κάποιες σημαντικές ειδολογικές διαφοροποιήσεις Η ερμηνεία της παραβολής έργο του Χριστού ή της ευαγγελικής παράδοσης; Πολλοί ερμηνευτές και σχολιαστές, ιδιαιτέρως του 20 ου αιώνα, αμφιβάλλουν για το αν η δοθείσα ερμηνεία της παραβολής απηχεί αυθεντικά λόγια του Ιησού Χριστού. Θα εκθέσουμε διεξοδικά τόσο τα επιχειρήματα αυτής της άποψης όσο και τα αντεπιχειρήματα των σχολιαστών, οι οποίοι θεωρούν ότι δεν συντρέχουν ιδιαίτεροι λόγοι να θεωρήσουμε την ερμηνεία της παραβολής ως νόθο κείμενο και μεταγενέστερη παραγωγή της πρώτης χριστιανικής Εκκλησίας Η άποψη ότι η ερμηνεία είναι έργο της ευαγγελικής παράδοσης Είναι αλήθεια ότι σπανίζει στα Ευαγγέλια η εξήγηση κάποιας παραβολής από τον ίδιο τον Χριστό. Βέβαια, αυτό από μόνο του δεν αποκλείει το γεγονός οι βαθύτερες ρίζες της ερμηνείας της παραβολής να βρίσκονται στον ίδιο τον ιστορικό Ιησού. Κάποιοι, όμως, πιστεύουν ότι η ερμηνεία της παραβολής αποτελεί κείμενο, το οποίο προστέθηκε αργότερα, όταν οι πιστοί του Χριστού είχαν ξεχάσει την αυθεντική ερμηνεία της παραβολής και δε μπορούσαν να θυμηθούν τη σημασία της 566 ή είναι κήρυγμα με θέμα το νόημα της παραβολής, το οποίο μετατράπηκε σε ευαγγελικό κείμενο 567. Έτσι, θεωρώντας την ερμηνεία της παραβολής ως ένα κείμενο, το οποίο είναι εντελώς απίθανο να ανήκει στον ίδιο τον Χριστό 568, καταλήγουν ότι πρόκειται για μία χριστιανική αλληγορία, της οποίας η εξίσωση του σπόρου με τον λόγο του Θεού είναι 559 Joachim Jeremias, The Parables of Jesus, σελ Kristina Dronsch, ό.π., σελ Birger Gerhardsson, The Parable of the Sower and its Interpretation, NTS 14 ( ), σελ John Nolland, ό.π., σελ John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ Joseph A. Fitzmyer, ό.π., σελ Robert A. Guelich, Mark 1 8:26, (WBC), σελ William R. Farmer, The International Bible Commentary, σελ Rudolf Bultmann, The History of the Synoptic Tradition, σελ. 187, Charles Harold Dodd, The Parables of the Kingdom, σελ. 145 κ.ά. 568 Hugh Anderson, The Gospel of Mark, σελ. 132 και Arland J. Hultgren, The parables of Jesus: a commentary, σελ

73 αυτή που δικαιολογεί τη σύνδεση της με την ίδια την παραβολή 569. Σύμφωνα με την ευαγγελική αφήγηση η ερμηνεία της παραβολής προσφέρεται στους μαθητές, σε κάποια «ιδιωτική στιγμή», όμως ο ίδιος ο Χριστός έχει αποκαλύψει, προηγουμένως, ότι σε αυτούς έχουν δοθεί τα μυστήρια του Θεού, άρα δεν έχουν ανάγκη τις οδηγίες ερμηνείας της παραβολής 570. Επιπροσθέτως, οι θιασώτες της θεωρίας της επισκότισης των παραβολών υποστηρίζουν ότι, αρχικώς, οι παραβολές είχαν μόνο διδακτική αξία και, συνεπώς, ήταν απλά και κατανοητά κείμενα. Κατόπιν, η πρωτοχριστιανική Εκκλησία (με πρώτο τον Μάρκο) τα μετέβαλε σε δυσνόητες γραφές, ώστε οι μη μυημένοι να μην έχουν πρόσβαση στις αλήθειες της πίστης 571. Τα επιχειρήματα, στα οποία στηρίζονται όσοι έχουν την άποψη ότι η ερμηνεία της παραβολής δεν είναι γνήσιο κείμενο του Χριστού, είναι τα εξής: Ο Χριστός δε χρησιμοποίησε στο κήρυγμά Του αλληγορία Σύμφωνα με την άποψη πολλών ερμηνευτών η αλληγορία αποτελεί μία ελληνική επινόηση, η οποία συναντάται σπανίως στους ραβίνους και προφανώς ο Χριστός ποτέ δεν την χρησιμοποίησε 572, αφού ως διδάσκαλος, υπήρξε άμεσος στο λόγο Του 573. Επίσης, τα χαρακτηριστικά της ερμηνείας της παραβολής δεν έχουν κοινά στοιχεία με τις υπόλοιπες παραβολές Του 574, αφού εδώ αντικατοπτρίζονται προβλήματα ανταπόκρισης των ανθρώπων στην ιεραποστολή της πρώτης Εκκλησίας. Κάποιοι, οι οποίοι άκουγαν το λόγο του Θεού, εξ αιτίας των μηχανισμών του διαβόλου εγκατέλειπαν την πίστη τους, μετά από δοκιμασίες. Άλλοι βυθίζονταν σε μέριμνες, πλοῦτο καὶ ἡδονές τοῦ βίου. Οπότε, κάποια μέλη της πρωτοχριστιανικής Εκκλησίας, επεξεργάστηκαν με αλληγορικό τρόπο την ερμηνεία της παραβολής 575, για να προβάλλουν τα κακώς κείμενα. Επιπροσθέτως, η αλληγορική ερμηνεία, σύμφωνα με τους ισχυρισμούς κάποιων, στερεί από το κείμενο τον εσχατολογικό του χαρακτήρα, ο οποίος αποτελούσε τον στόχο της διδασκαλίας του Χριστού. Καταλήγουν λοιπόν ότι η ερμηνεία της παραβολής αποτελεί έργο του ίδιου του Ευαγγελιστή ή κάποιου ιεροκήρυκα ή ακόμη και κάποιου διδασκάλου της πρώτης Εκκλησίας, ο οποίος έκανε παρεμβάσεις στο συγκεκριμένο κεφάλαιο της συλλογής των παραβολών Κάποια στοιχεία της παραβολής δεν αντιστοιχούν σε στοιχεία της ερμηνείας της Για κάποιους σχολιαστές η ερμηνεία της παραβολής, όπως αυτή μας έχει διασωθεί, πηγαίνει πέρα από τα όρια της ίδιας της παραβολής τόσο στις λεπτομέρειες όσο και στη δομή της 577. Η αβεβαιότητα για το αν αποτελεί ερμηνεία της παραβολής του σπορέως διαφαίνεται έντονα στη σύγχυση του Μάρκου, η οποία αφορά στις ταυτίσεις του σπόρου, ο οποίος, ως λόγος, έχει θεϊκή καταγωγή και των εδαφών, στα οποία έπεσε ο σπόρος. Παρόμοια σύγχυση επικρατεί και στις ερμηνείες, που παραθέτουν ο Ματθαίος και ο Λουκάς. Το συμπέρασμα είναι ότι, αφού στην παραβολή έχουμε να 569 George Arthur Buttrick, The Interpreterʹs Bible, τόμος 8, σελ W.F. Albright & C.S. Mann, Matthew, σελ Ιωάννης Δ. Καραβιδόπουλος, Αι Παραβολαί του Χριστού, σελ George Arthur Buttrick, ό.π., σελ Σύμφωνα με τους W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, στην ενότητα των επιχειρημάτων στις σελ , το επιχείρημα αυτό δεν κρίνεται ιδιαιτέρως σημαντικό. 574 Joachim Jeremias, The Parables of Jesus, σελ William R. Farmer, The International Bible Commentary, σελ George Arthur Buttrick, The Interpreterʹs Bible, τόμος 12, σελ Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I IX, σελ

74 κάνουμε με είδη σπόρου και στην ερμηνεία της έχουμε να κάνουμε με είδη εδάφους, αυτό αποτελεί δείγμα ότι η ερμηνεία αποτελεί ξεχωριστή σύνθεση. Εκτός από τον σπόρο, ο οποίος αντιπροσωπεύει τον λόγο του Θεού, μπορεί να εννοηθεί και ότι σπέρνονται και διαφορετικοί τύποι ανθρώπων 578, ίσως μία ένδειξη ότι η παραβολή χρησιμοποιήθηκε σε κατηχητικές περιστάσεις 579, έτσι ώστε κάποιοι να ισχυρίζονται ότι έχουμε να κάνουμε με δύο παραβολές: μία παραβολή για τον σπόρο και μία για τα εδάφη. Τα περιεχόμενα αυτών των δύο παραβολών, σε κάποια μεταγενέστερη φάση της παράδοσης, ταυτίστηκαν 580. Κάποιοι διαπιστώνουν αλλαγή στη βασική δομή της ερμηνείας σε σχέση με την παραβολή. Ενώ δηλαδή στην παραβολή υφίσταται ισορροπία των τριών ομάδων σπόρων που δεν καρποφορούν με τις τρεις ομάδες σπόρων που αποδίδουν καρπό (3 3), στην ερμηνεία έχουμε μία ανισορροπία μεταξύ των τριών ομάδων των ακροατών του λόγου που δεν καρποφορούν και της μίας ομάδας των ακροατών, η οποία φέρει καρπούς (3 1). Αυτή η ανισορροπία ρίχνει το βάρος της ερμηνείας της παραβολής στις ομάδες των ακροατών, οι οποίοι δεν παράγουν καλά έργα, οπότε, υπό αυτή την άποψη, η ερμηνεία διαφοροποιεί το κύριο μήνυμα της παραβολής, διότι έτσι δίδεται η αίσθηση ότι η πλάστιγγα γέρνει προς την αποτυχία Η μετατόπιση από το εσχατολογικό μήνυμα της παραβολής στο ενθαδικό της ερμηνείας Για κάποιους ερμηνευτές, κατά την αφήγηση της παραβολής από τον Χριστό το κεντρικό μήνυμα επικεντρώνεται στην ενθάρρυνση των μαθητών και, ακολούθως, των πιστών και των ιεραποστόλων της πρώτης Εκκλησίας, οι οποίοι είχαν να αντιμετωπίσουν την αντίθεση και την αποτυχία. Η ύπαρξη άφθονης καρποφορίας θα ξεπεράσει τις αντιξοότητες και τα εμπόδια ενάντια στην προκήρυξη της Βασιλείας του Θεού. Επίσης, η παραβολή καθησυχάζει τους Χριστιανούς, πείθοντάς τους ότι δεν έχει σημασία το πόσοι ανταποκρίνονται θετικά στο μήνυμα της Εκκλησίας, αλλά το κατά πόσον αυτοί οι ίδιοι δείχνουν πιστότητα σπέρνοντας τον λόγο του Θεού. Από εκεί και πέρα ο Θεός και όχι αυτοί είναι υπεύθυνος για την απόδοση κατά τη συγκομιδή 582. Όμως στην ερμηνεία της παραβολής υπάρχει μετατόπιση του νοήματος και αυτό το οποίο προβάλλεται είναι η ετοιμότητα των αποδεκτών του λόγου να τον ακούσουν και να μεταμορφωθούν σύμφωνα με αυτόν 583. Οπότε, εάν εστιάσουμε στους ακροατές του λόγου, ως κατέχοντες τον κυρίαρχο ρόλο στην ερμηνεία της παραβολής, οι προτροπές για ακρόαση στην αρχή και το τέλος της παραβολής (Μκ. 4,3a. 9), θα πρέπει να διαβαστούν από τη σκοπιά της ερμηνείας και όχι της παραβολής 584. Για κάποιους σχολιαστές η ερμηνεία της παραβολής προέκυψε εξ αιτίας της ασάφειας γύρω από τα έσχατα 585 και λειτουργεί ως νουθεσία προς όλους τους ακροατές, ώστε, αφού αναρωτηθούν σε ποια κατηγορία ανήκουν 586, να προσπαθήσουν να μοιάσουν με τους ακροατές της τετάρτης κατηγορίας και να καρποφορήσουν 587. Έτσι το κέντρο βάρους, από την ιδέα της επιτυχίας της εσχατολογικής καρποφορίας στην παραβολή, μετατοπίζεται, κατά την ερμηνεία, σε μία προτροπή για εγκαρτέρηση και 578 Περισσότερα για το ζήτημα αυτό, θα βρει ο αναγνώστης στη σελ. 87 της παρούσας εργασίας. 579 C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ W.F. Albright & C.S. Mann, Matthew, σελ Robert A. Guelich, Mark 1 8:26, (WBC), σελ και William R. Farmer, ό.π. 583 Arland J. Hultgren, The parables of Jesus: a commentary, σελ Robert A. Guelich, Mark 1 8:26, (WBC), σελ C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ Robert A. Guelich, ό.π., σελ

75 πίστη, απαιτώντας δραστηριοποίηση απέναντι στο μήνυμα της Βασιλείας του Θεού 588. Αυτό συμβαίνει όχι μόνον στον Λουκά (καρποφοροῦσιν ἐν ὑπομονῇ), αλλά και στην Μάρκεια παράδοση 589. Σύμφωνα με αρκετούς ερμηνευτές αυτή η μετατόπιση του κυρίου μηνύματος στην ερμηνεία της παραβολής δίνει ενδείξεις ότι έχουμε να κάνουμε με ένα μεταγενέστερο δημιούργημα της πρώτης Εκκλησίας, η οποία έδωσε την αλληγορική ερμηνεία της παραβολής του σπορέως και επεξέτεινε περαιτέρω το νόημά της, πολύ πιο πέρα από αυτό το οποίο είχε πρόθεση να δώσει ο ίδιος ο Χριστός, εφαρμόζοντάς το στα πλαίσια της ιεραποστολικής της δράσης. Η εμμονή στην ταυτοποίηση των εχθρών του σπόρου 590 μετατοπίζει την έμφαση από τη διακονία του Χριστού, η οποία προβάλλεται στην παραβολή, στη διακονία και το έργο της πρώτης Εκκλησίας, που τονίζονται στην ερμηνεία της παραβολής 591. Κατά τον W. Farmer, όποιος κι αν είναι υπεύθυνος για την αλληγορική ερμηνεία της παραβολής αποδίδει ένα θαυμάσιο μοντέλο ομιλητικής, υπογραμμίζοντας την κυρίαρχη έννοια της παραβολής, χρησιμοποιώντας όρους της εκκλησιαστικής εμπειρίας σχετικά με τον λόγο του Θεού και την αποδοχή του Η παραβολή και η ερμηνεία της διαφέρουν στη γλώσσα και τους όρους Η γλώσσα της ερμηνείας της παραβολής, αν και δεν είναι αναγκαίο να δεχθούμε ότι ανήκει αποκλειστικά στη γλώσσα της πρώτης Εκκλησίας, τοποθετείται σε αυτά τα χρονικά πλαίσια, αφού αντανακλά ένα ύστερο στάδιο μίας αναπτυσσόμενης παράδοσης 593, επειδή κάποιες εκφράσεις υπαινίσσονται την ύπαρξη μίας οργανωμένης χριστιανικής κοινότητας. Στα πλαίσια του κηρύγματος της κοινότητας αυτής θα μπορούσε να παραλληλιστεί η έννοια τοῦ σπεῖρειν με την κήρυξη του λόγου του Θεού 594. Η σύνδεση σποράς και κηρύγματος δεν είναι τυπικό χαρακτηριστικό του λόγου του Χριστού, ο οποίος συνήθως χρησιμοποιούσε τη μεταφορά του θερισμού για να αποδώσει την κήρυξη του λόγου του Θεού 595. Κάποιοι ανακαλύπτουν ότι το ιδιαίτερο στυλ γραφής του Μάρκου, καθώς και τα γλωσσικά γνωρίσματά του απουσιάζουν στην ερμηνεία, ενώ συναντούμε και οκτώ άπαξ λεγόμενα του Ευαγγελίου του 596, τα οποία χαρακτηρίζονται ως λεξιλογικοί όροι, οι οποίοι ανήκουν στη μεταπασχάλια περίοδο της Εκκλησίας, όροι που συναντώνται στις Επιστολές, αλλά όχι στα Ευαγγέλια 597. Για παράδειγμα η λέξη λόγος αποτελεί έναν «τεχνικό» όρο της πρώτης Εκκλησίας 598. Η 588 Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary : Matthew, Mark, Luke, τομ. 8, σελ Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I IX, σελ Δηλαδή τα στοιχεία της αντίθεσης και της αποτυχίας (Μκ. 4,4b. 5b 6. 7b // Μκ. 4, ), τα οποία προπορεύονται της κλίμακας των θετικών αποδόσεων, τόσο στην παραβολή, όσο και στην ερμηνεία. Αυτά τα στοιχεία, τα οποία παρεμβάλλονται στη διήγηση της παραβολής, παίζουν έναν κυρίαρχο ρόλο κατά την ερμηνεία της. 591 Robert A. Guelich, ό.π., σελ και William R. Farmer, The International Bible Commentary, σελ Robert A. Guelich, ό.π., σελ A. J. Hultgren, The parables of Jesus, σελ. 189 & J. A. Fitzmyer, Luke I IX, σελ Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ Πρβλ. Ιω. 4, Robert A. Guelich, ό.π., σελ Σύμφωνα με τον Charles Harold Dodd, The Parables of the Kingdom, σελ. 3 υποσ. 1 οι λέξεις πρόσκαιρος και ἀπάτη δεν συναντώνται αλλού στους συνοπτικούς, παρά μόνον εδώ. Επίσης οι λέξεις ἐπιθυμία (με άλλη σημασία στον Λουκά), διωγμός και θλῖψις (στο Μάρκο, όπου υποστηρίζεται ότι είναι από δεύτερο χέρι) συναντώνται σε μία μόνο περίπτωση η κάθε μία. Για περαιτέρω επιχειρήματα στο Joachim Jeremias, The Parables of Jesus, σελ Ο Eduard Schweizer συνοψίζει όλα τα επιχειρήματα, τα οποία συνηγορούν εναντίον της γνησιότητας της ερμηνείας της παραβολής στο έργο του The good news according to Mark, σελ Πρβλ. Μκ. 1,45. 2,2. 4,33. 8,32, Λκ. 1,2, Πρ. 4, ,4. 10,36. 44, 11,19. 14,25. 16,6. 17,11. 18,5, Γαλ. 6,6, Κολ. 4,3, Α Θεσ. 1,6, Β Τιμ. 4,2, Ιακ. 1,21, Α Πετ. 2,8. 3,1, Α Ιω. 2,7 75

76 χρήση αυτής της λέξης από τον Χριστό, υπό τη συγκεκριμένη έννοια, συναντάται μόνον στην ερμηνεία της παραβολής 599. Επιπροσθέτως, ο J. Jeremias μνημονεύει εννέα όρους στην κατά Μάρκον εκδοχή της παραβολής, οι οποίοι δεν συναντώνται αλλού στην συνοπτική παράδοση, οι οποίοι, όμως, χρησιμοποιούνται αλλού στην Κ. Διαθήκη, κυρίως από τον Παύλο: σπείρω, ρίζα, πρόσκαιρος, ἀπάτη, πλούτος, ἂκαρπος, παραδέχομαι, καρποφορέω, ἐπιθυμία 600. Για κάποιους είναι φανερό ότι, ενώ η παραβολή αποτελεί μετάφραση αραμαϊκού κειμένου, η ερμηνεία της αντιστοιχεί σε ένα καθαρά ελληνικό κείμενο 601, αφού από την ερμηνεία της παραβολής απουσιάζουν οι σημιτισμοί 602, οι οποίοι συναντώνται σε μεγάλο βαθμό στην ίδια την παραβολή, και, επιπλέον, οι λέξεις πρόσκαιρος και ἄκαρπος δεν έχουν ακριβή, αντίστοιχα συνώνυμα στις σημιτικές διαλέκτους 603. Το κείμενο της ερμηνείας της παραβολής (Μκ. 4,13 20) δεν είναι εντελώς συνεπές, όσον αφορά τις λέξεις όρους, που χρησιμοποιούνται στην ίδια την παραβολή (Μκ. 4,3 9) 604. Ακόμη και η λέξη παραβολή χρησιμοποιείται από τον Ματθαίο μόνον εδώ και στην παραβολή των ζιζανίων 605. Αν ισχύει το γεγονός ότι η ερμηνεία της παραβολής είναι κείμενο της πρώτης χριστιανικής, εκκλησιαστικής κοινότητας, όλα τα στοιχεία δείχνουν ότι η παραβολή και η ερμηνεία της είχαν μία δυναμική παρουσία στη ζωή της κοινότητας. Είναι πολύ σημαντικό ότι στο ίδιο κεφάλαιο του Ευαγγελίου η παραβολή, την οποία είπε ο Χριστός, συμπορεύεται με την ερμηνεία της, την οποία έδωσε η Εκκλησία του Χριστού. Αυτό αποδεικνύει ότι, ακόμη από το πρώτο στάδιο της εκκλησιαστικής ζωής, ο λόγος του Χριστού δεν θεωρήθηκε ως ένας στατικός Θείος Λόγος, ο οποίος έπρεπε να επαναλαμβάνεται, προκειμένου να αποδεικνύει η Εκκλησία την ιερότητά της. Εξ αρχής η Εκκλησία ένιωθε ελεύθερη να προσαρμόζει τα λόγια του Χριστού στη δική της πρακτική και τα προβλήματα του παρόντος. Αποδεικνύει, επίσης, ότι η ερμηνεία της πρώτης Εκκλησίας δεν μας προκαταλαμβάνει σχετικά με το νόημα που μπορεί να έχει για εμάς η παραβολή του Χριστού, εάν ισχύουν κάποιες νέες συνθήκες στη δική μας ζωή και εποχή Η απουσία της ερμηνείας από το Ευαγγέλιο του Θωμά Στο τελευταίο κεφάλαιο παραθέτουμε το κείμενο της παραβολής του σπορέως κατά την εκδοχή του Γνωστικού Ευαγγελίου του Θωμά, από το οποίο απουσιάζει η ερμηνεία της παραβολής. Αυτή η απουσία εκλαμβάνεται ως ένδειξη ότι η εν λόγω ερμηνεία δεν ειπώθηκε από τον Χριστό 607. Αυτό το επιχείρημα αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα από τους σχολιαστές, οι οποίοι έχουν την άποψη ότι το κατά Θωμάν Ευαγγέλιο, ως πηγή, είναι εντελώς ανεξάρτητο από τα συνοπτικά Ευαγγέλια Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ Joachim Jeremias, The Parables of Jesus, σελ Arland J. Hultgren, The parables of Jesus: a commentary, σελ Ωστόσο, ο Philip B. Payne, στη μελέτη του The Authenticity of the Parable of the Sower and Its Interpretation,» Studies of history and Tradition in Four Gospels, τόμος 1, σελ. 180, πιστεύει ότι στον τετραπλό παραλληλισμό της καρποφορίας ανακαλύπτουμε πολλούς σημιτισμούς. 603 Και εδώ υπάρχουν αντιρρήσεις, καθώς ο C. E. B. Cranfield, στο έργο του The Gospel According to St Mark: An Introduction and Commentary, σελ. 162, θεωρεί ότι κάποια συριακά ή αραμαϊκά επίθετα μπορούν να θεωρηθούν αντίστοιχα αυτών των ελληνικών λέξεων. 604 Βέβαια, αυτό θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως χρήση δύο διαφορετικών πηγών κατά τους W.F. Albright & C.S. Mann, Matthew, σελ W.F. Albright & C.S. Mann, Matthew, σελ Βλ. Μτ. 13, Hugh Anderson, The Gospel of Mark, σελ με αναφορά στον Schweizer. 607 Darrell L. Bock, ό.π., σελ W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ

77 Η άποψη ότι η ερμηνεία είναι έργο του Χριστού Εάν τα επιχειρήματα ενάντια στην αυθεντικότητα της ερμηνείας της παραβολής, όπως τα παραθέσαμε παραπάνω, δεν είναι εντελώς πειστικά, τότε τι συμβαίνει με τα επιχειρήματα υπέρ της γνησιότητας 609 ; Αφήνοντας κατά μέρους την πατερική παράδοση, η οποία σύσσωμη αποδίδει την ερμηνεία της παραβολής στον ίδιο τον Χριστό, ας επικαλεστούμε σύγχρονους ερμηνευτές. Ο Ρ. Β. Payne θεωρεί ότι σχεδόν σε όλες τις παραβολές Του ο Χριστός προσφέρει ένα είδος ερμηνευτικού οδηγού 610 και ο A. Jülicher είναι βέβαιος ότι ο ίδιος ο Χριστός προσέφερε την ερμηνεία της παραβολής του σπορέως 611. Ένα σημαντικό επιχείρημα υπέρ της αυθεντικότητας της εν λόγω ερμηνείας είναι το εξής: για ποιον λόγο η Εκκλησία κατασκεύασε μία ερμηνεία για τη συγκεκριμένη παραβολή και όχι και για τις υπόλοιπες, οι οποίες υπάρχουν στην Κ. Διαθήκη; Η πλήρης απουσία τέτοιων παραδειγμάτων κάνει πιθανό το γεγονός ότι εδώ θεμελιώνεται μία παράδοση, η οποία έχει τις ρίζες της στον Χριστό, ιδιαιτέρως όσον αφορά στην παραβολή μας, της οποίας το θέμα ταιριάζει στη διδασκαλία Του 612. Επιπροσθέτως, ένα ακόμη στοιχείο υπέρ της αυθεντικότητας της ερμηνείας της παραβολής δίδει η άποψη ότι οι ρίζες της βρίσκονται στην πρωτοχριστιανική ιουδαϊκή κοινότητα, αφού σε ιουδαϊκό χειρόγραφο περιέχονται έξι περικοπές, όπου οι άνθρωποι χωρίζονται σε τέσσερα είδη 613. Δεν υπάρχει τίποτε καλύτερο σε γενικές γραμμές από μία ερμηνεία, η οποία υπογραμμίζει το κυρίαρχο νόημα της παραβολής. Ακόμη και σε έναν απλό και αμόρφωτο άνθρωπο δίνει τη δυνατότητα να κατανοήσει τις κύριες έννοιες και να προσλάβει το μήνυμα ολοκλήρου του Ευαγγελίου του Χριστού. Όμως υπάρχουν και περισσότερα μηνύματα, τα οποία μπορεί να κατανοήσει ένας πιο πολύπειρος και «ψαγμένος» αναγνώστης, κάποιος ο οποίος είναι πρόθυμος και έχει τις δυνατότητες να συλλογιστεί πάνω στην ερμηνεία της παραβολής. Τα πουλιά, τα οποία καταφθάνουν και κατατρώγουν τον σπόρο υπαινίσσονται έναν εχθρό, ακόμη και για κάποιον, ο οποίος δεν έχει ιδέα από χριστιανισμό, ακόμη και για έναν εξωγήινο! Η λέξη «αγκάθια» φέρνει στο μυαλό οποιουδήποτε ανθρώπου επί της γης κάτι κακό, επιβλαβές και ολέθριο. Το τέταρτο έδαφος, στο οποίο πέφτει ο σπόρος και φέρνει καρπούς, υπαινίσσεται το αντίθετο προς όλα τα προηγούμενα... Ένας έξυπνος ακροατής μπορεί να σταχυολογήσει τέτοιου είδους μηνύματα και, ακόμη και στην περίπτωση που ακούει για πρώτη φορά την παραβολή του σπορέως, θα καταλάβει ότι το νόημά της είναι η καρποφορία του λόγου του Θεού 614. Ιδιαιτέρως για το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, όλοι οι ερευνητές, πλην της σπάνιας εξαιρέσεως του Trocmé 615, συμφωνούν ότι η ερμηνεία της παραβολής εντάσσεται χρονολογικά στην προ του Μάρκου παράδοση, κάτι που οδηγεί στο συμπέρασμα ότι αποτελεί γνήσιο κείμενο του Χριστού. Παραδείγματα από ερμηνείες των παραβολών της Π. Διαθήκης, την ιουδαϊκή γραμματεία και ραβινικά έργα καταδεικνύουν το εσφαλμένο όσων αρνούνται την αυθεντικότητα της ερμηνείας της παραβολής. Συνεπώς δεν έχουμε λόγους να αμφισβητήσουμε τη γνησιότητά της κατ αρχήν, και εξ 609 Ενδεικτικά απόψεις υπερασπιστών της γνησιότητας της ερμηνείας της παραβολής: Cranfield C. E. B., στο έργο του The Gospel According to St Mark: An Introduction and Commentary, σελ , Madeleine Boucher, Τhe mysterious parable σελ P. B. Payne, The Authenticity of the Parable of the Sower, Studies of History, τομ. 1, σελ A. Jülicher, Die Gleichnisreden Jesu, τομ. 2, σελ Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ W. D. Davies, D. C. Allison Jr., ό.π., σελ. 376 και 398, αναφερόμενο ως m. abot 5, Madeleine Boucher, Τhe mysterious parable σελ Etienne Trocmé, ʺWhy Parables? A Study of Mark IV,ʺ BJRL 59/2 ( ), σελ

78 ορισμού 616, αν και αυτό δε μπορούμε να το αποδείξουμε βάσει των κείμενων που διασώζονται 617. Ας δούμε τα αντεπιχειρήματα όσων ερμηνευτών θεωρούν ότι η ερμηνεία της παραβολής αποτελεί γνήσιο κείμενο του ίδιου του Χριστού: Ο Χριστός γνώστης και χειριστής και της αλληγορίας Κατά τον B. Peterson, η άποψη κάποιων ερμηνευτών ότι η ερμηνεία της παραβολής δεν είναι γνήσιο κείμενο αποτελεί ένα καλό παράδειγμα για το πώς μία αναπόδεικτη υπόθεση αφήνεται να κυριαρχήσει στην ερμηνεία της Κ. Διαθήκης. Λένε λοιπόν: Ο Χριστός ποτέ δε χρησιμοποίησε την αλληγορία. Η ερμηνεία της παραβολής του σπορέως είναι αλληγορία. Άρα δεν είναι γνήσιο κείμενο του Χριστού 618. Διότι διαφορετικό λογοτεχνικό είδος σημαίνει μη αυθεντικό κείμενο 619. Ακούγεται λογικό, όμως η προϋπόθεση είναι εσφαλμένη. Δεν μπορούμε να τοποθετούμε το λόγο του Θεού σε ανθρώπινα πλαίσια και να τον περιορίζουμε μέσα σε ανθρώπινα όρια και μεθόδους 620. Δεν έχει καμία λογική βάση ότι ο Χριστός δεν θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει και την αλληγορία 621. Ο R. E. Brown θεωρεί ότι το χάσμα, μεταξύ παραβολής και αλληγορίας, παρουσιάζεται δυσανάλογα αγεφύρωτο. Κατά τη γνώμη του κάποιες παραβολές είναι δυνατό να περιέχουν αλληγορικά στοιχεία και δεν υπάρχει λόγος να αποκλείσουμε τη χρήση τέτοιων στοιχείων από τον Χριστό, ο οποίος θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει, παραλλήλως, παραβολή και αλληγορία 622. Στην περίπτωση της ερμηνείας της παραβολής του σπορέως έχουμε μία άριστη και αβίαστη αλληγορία, στην οποία κάθε στοιχείο της είναι, από μόνο του, μία επαρκής και ευθεία υπενθύμιση των στοιχείων της παραβολής, επομένως ειπώθηκε από τον ίδιο τον Χριστό Η αντιστοίχιση των βασικών στοιχείων της παραβολής με αυτά της ερμηνείας της Είναι πασιφανής και αδιαμφισβήτητη η οργανική δομή και η συνάφεια της παραβολής με την ερμηνεία της, αφού γεννήθηκαν κάτω από κοινές ιστορικές συνθήκες 624. Συνδέονται τόσο στενά μεταξύ τους, έτσι ώστε να μπορεί να ειπωθεί με βεβαιότητα ότι η παραβολή του σπορέως (Μκ. 4,3 9) σημαίνει αυτό ακριβώς, το οποίο μας λέγει η ερμηνεία της (Mκ 4,13 20), εφ όσον όλες οι κύριες μεταφορές της παραβολής ερμηνεύονται από τον Χριστό 625. Τόσο στην αφήγηση όσο και στη δομή της παραβολής και της ερμηνείας της γίνεται σαφές ότι η μία εικόνα δένει με την άλλη 626. Όσο κι αν ψάξει κάποιος, δεν θα μπορέσει να βρει κάποιο στοιχείο στην ερμηνεία της παραβολής, το οποίο αντιτίθεται στο σύνολο της διδασκαλίας του Χριστού, αλλά και στην ίδια την παραβολή. Άρα δεν υπάρχει λόγος να απορρίψουμε την ερμηνεία ως μη αυθεντικό κείμενο του Χριστού Robert A. Guelich, Mark 1 8:26, (WBC), σελ John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ Robert A. Guelich, Mark 1 8:26, (WBC), σελ Brett Peterson, ό.π C. F. D. Moule, The Gospel according to Mark, σελ. 36 και I. H. Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ Raymond Edward Brown, Parable and Allegory Reconsidered, NovT, 5 (1962), σελ Charles Francis Digby Moule, The Gospel according to Mark, σελ William L. Lane, The Gospel according the Mark, σελ Ulrich Luz, Matthew 8 20, A Commentary, σελ Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary, τομ. 8, σελ

79 Η ανταπόκριση στον λόγο του Θεού στοιχείο ενότητας παραβολής και ερμηνείας Ακόμη και σχολιαστές, οι οποίοι δε θεωρούν γνήσια την ερμηνεία της παραβολής, όπως ο R. Guelich, εκφράζουν την άποψη ότι το μήνυμα της ερμηνείας, όπως μας παραδίδεται από τους Ευαγγελιστές, είναι συνεπές με το μήνυμα της παραβολής, όπως αυτό ειπώθηκε από τον Χριστό: αυτό είναι η καλή ή η κακή τύχη, που επιφυλάχθηκε στον σπόρο. Η παραβολή και η ερμηνεία της περισσότερο περιγράφουν, παρά καθοδηγούν, άλλωστε δεν υφίσταται κάποια προτροπή, ώστε να είμαστε καλό έδαφος ή κάποια προειδοποίηση, ώστε να μην είμαστε μονοπάτι, πετρώδες έδαφος ή αγρός γεμάτος με αγκάθια! Κατ αυτόν τον τρόπο η παραβολή και η ερμηνεία της εξυπηρετούν τον ίδιο σκοπό αποδίδοντας ένα ρεαλιστικό περίγραμμα της διακονίας του Χριστού και της ιεραποστολής της πρώτης Εκκλησίας 628. Κατά τον I. H. Marshall, ακόμη κι αν θεωρήσουμε ότι μετατοπίζεται το μήνυμα της παραβολής κατά την ερμηνεία της, το γεγονός αυτό δε μπορεί να θεωρηθεί ως δείγμα διαφορετικών συνθηκών γέννησης των δύο κειμένων. Η έμφαση στην παραβολή πέφτει στην πράξη της σποράς, δηλαδή το κύριο μήνυμά της είναι η σημαντικότητα της ακρόασης και της πρόσληψης του λόγου του Θεού. Η έμφαση κατά την ερμηνεία της παραβολής βρίσκεται στο είδος της υποδοχής, με την οποία βιώνεται η διακήρυξη της Βασιλείας του Θεού δηλαδή η ερμηνεία ρίχνει φως στην παραβολή, διευκρινίζοντάς την και ακολουθώντας τον ίδιο «δρόμο». Η διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι η παραβολή απευθύνεται προς ένα πλήθος ανθρώπων, το οποίο κλήθηκε να την ακούσει προσεκτικά, ενώ η ερμηνεία της απευθύνεται μόνο προς τους μαθητές του Χριστού. Για τον λόγο αυτόν η επεξήγηση της παραβολής είναι περισσότερο επικεντρωμένη στο να διασαφήσει στους μαθητές τις αιτίες για τις οποίες κάποιες φορές το κήρυγμα του Ευαγγελίου αποτυγχάνει, ενώ άλλες φορές στέφεται από επιτυχία. Άρα, αυτή η αλλαγή στην έμφαση είναι απολύτως δικαιολογημένη 629. Η Eta Linnemann αναφέρει ότι η ερμηνεία της παραβολής εμμένει στην εικόνα της παραβολής 630. Η επιτυχημένη σοδειά δίνει το τέλος της ιστορίας ο λόγος του Θεού σίγουρα θα θριαμβεύσει με μεγάλη λαμπρότητα 631. Δηλαδή, παρά την αλληγορική ερμηνεία των διαφόρων τύπων εδαφών, τα εδάφη δεν κερδίζουν την εστίαση κατά την ερμηνεία της παραβολής, οπότε το εσχατολογικό νόημα της παραβολής δεν μεταβάλλεται 632. Αντιθέτως οι D. Bock και J. Nolland θεωρούν ότι η διαφοροποίηση μεταξύ του κυρίου μηνύματος της παραβολής, η οποία διαθέτει περισσότερο ψυχολογικό τόνο, παρά εσχατολογικό 633 και του μηνύματος της ερμηνείας, είναι «τεχνητή», αφού συνήθως διογκώνεται από μία εκτεταμένα εσχατολογική κατανόηση της παραβολής 634. Η άποψη ότι οι παραβολές πραγματεύονται μόνον εσχατολογικά θέματα δεν αποδίδει την ποικιλία των θεμάτων των παραβολών, διότι αρκετές παραβολές δεν έχουν εσχατολογικό περιεχόμενο και αρκούνται στην περιγραφή της πνευματικής ζωής Robert A. Guelich, ό.π., σελ I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ Eta Linnemann, Parables of Jesus: Introduction and Exposition, σελ William R. Farmer, The International Bible Commentary, σελ Robert A. Guelich, Mark 1 8:26, (WBC), σελ Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ Darrell L. Bock, ό.π.. Πρβλ. Λκ. 7, , , , ,

80 Η συγγένεια του λεξιλογίου του Χριστού και της πρώτης Εκκλησίας Σύμφωνα με την άποψη πολλών ερμηνευτών διαπράττεται μεγάλη αυθαιρεσία, αν θεωρήσουμε ότι οι διαφορετικές λεκτικές διατυπώσεις, ανάμεσα στην παραβολή και την ερμηνεία της, ανήκουν σε διαφορετικές παραδόσεις. Το ερώτημα που γεννιέται είναι πότε η Εκκλησία δέχθηκε μία τέτοια σειρά λεκτικών όρων και εικόνων, η οποία επηρέασε τόσους συγγραφείς (Συνοπτικούς και Παύλο). Ανεπιφύλακτα μπορούμε να πούμε ότι τόσο οι όροι όσο και οι εικόνες της παραβολής δημιουργήθηκαν από την Εκκλησία, όμως έχουν τις ρίζες τους στον ίδιο τον Χριστό. Τέσσερις από τους όρους, τους οποίους μνημονεύει ο J. Jeremias, έχουν αγροτική χροιά και σχετίζονται με βασικές εικόνες μιας κοινωνίας βασισμένης στη γεωργία. Επιπροσθέτως, μία εικόνα που μεταφέρει ένα μήνυμα αποτελεί αρκετά συνηθισμένη πρακτική κι έτσι δεν υπάρχει λόγος να αρνηθούμε τη χρήση της από τον ίδιο τον Χριστό. Αφού ο Χριστός μπορούσε να συσχετίσει την αγροτική συγκομιδή με την κήρυξη του λόγου Του, είναι επόμενο ο σπόρος να συμβολίζει το λόγο του Θεού. Η μία μεταφορά υπαινίσσεται την άλλη. Από τη στιγμή που ο Χριστός, πολύ σπάνια, ερμηνεύει μία παραβολή, η απουσία μιας τέτοιας ορολογίας, σε κάποιες άλλες περιπτώσεις στην Κ. Διαθήκη, δεν αποτελεί έκπληξη. Θα μπορούσε κάποιος να υποστηρίξει ότι η εξαίρεση επιβεβαιώνει τον κανόνα 636. Καταλήγουμε, λοιπόν, ότι τα περισσότερα στοιχεία της ερμηνείας θα μπορούσαμε να τα αποδώσουμε στον ίδιο τον Χριστό, παρά σε μία αναπτυγμένη, εκκλησιαστική κοινότητα 637. Ακόμη και η πιο χαρακτηριστική λέξη της μεταναστάσιμης περιόδου, η λέξη λόγος, υπάρχει και σε άλλα χωρία [π.χ. μακάριοι οἱ ἀκούοντες τὸν λόγον τοῦ θεοῦ καὶ φυλάσσοντες (Λκ. 11,28)], όπου κι εκεί η λέξη λόγος έχει ισοδύναμη σημασία με τον όρο και τη σημασία του, που έχει και στην ερμηνεία της παραβολής του σπορέως 638. Ένα άλλο επιχείρημα απέναντι στα άπαξ λεγόμενα που υπάρχουν στην ερμηνεία της παραβολής (Μκ. 4,14 20), είναι ότι και στο λεξιλόγιο της ίδιας της παραβολής (Μκ. 4,3 9), την οποία η συντριπτική πλειοψηφία των σχολιαστών δέχεται ως γνήσιο κείμενο του ιστορικού Ιησού, υπάρχουν αρκετές λέξεις οι οποίες δεν απαντώνται αλλού στο σώμα της διδασκαλίας Του (πετρῶδες, ἐξανατέλλω, καυματίζω, συμπνίγω, τριάκοντα, ἐξήκοντα). Αν και δεν είναι άσχετο, το λεξιλόγιο από μόνο του δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως αποδεικτικό στοιχείο γνησιότητας ή μη ενός λόγου του Χριστού 639. Το γεγονός ότι στην ερμηνεία υπάρχουν όροι που εξυπηρέτησαν την ιεραποστολική δράση της πρώτης Εκκλησίας, δεν σημαίνει ότι τέτοιες λέξεις δε χρησιμοποίησε και ο Χριστός κατά τη διδασκαλία Του Η απουσία της ερμηνείας από το Ευαγγέλιο του Θωμά αποτελεί γνώρισμα της γνωστικής διδασκαλίας Το παράδειγμα του Ευαγγελίου του Θωμά, στο οποίο παραλείπεται η ερμηνεία της παραβολής, δεν μπορεί να θεωρηθεί ως μέτρο σύγκρισης, δεδομένης της «ελευθερίας», με την οποία μεταχειρίζεται τα λόγια του Χριστού 641 ο συντάκτης του συγκεκριμένου Ευαγγελίου, ο οποίος συστηματικά παραλείπει να δώσει εξηγήσεις των λόγων Του, επειδή με αυτόν τον τρόπο εξυπηρετεί τον σκοπό του, που είναι να δώσει 636 R. E. Brown, Parable and Allegory Reconsidered,» NovT 5 (1962), σελ. 42 και D. L. Bock, Luke, 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ John Nolland, ό.π., σελ. 383 και Charles Francis Digby Moule, Mark 4:1 20 Yet Once More, Neotestamenttca et Semitica: Studies in Honor of Matthew Black, σελ C. E. B. Cranfield, The Gospel According to St Mark: An Introduction and Commentary, σελ W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ Robert A. Guelich, Mark 1 8:26, (WBC), σελ Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ

81 στο κείμενο μία εσωτερικότητα 642. Άρα θεωρείται άστοχο να περιμένει κάποιος ερμηνεία της παραβολής του σπορέως από έναν συγγραφέα με τέτοια αντίληψη Ένα πόρισμα Παρά το ότι πολλοί σύγχρονοι βιβλικοί σχολιαστές αποφαίνονται ότι η ερμηνεία της παραβολής έχει τις ρίζες της στην πρώτη Εκκλησία, δεν υπάρχει κάποιος αποχρών λόγος, ο οποίος μας εξαναγκάζει να αρνηθούμε ότι ο Χριστός προσέφερε στους μαθητές Του την ερμηνεία της παραβολής. Κανείς δεν μπορεί να βρει κάποιο βάσιμο στοιχείο, το οποίο αντιστρατεύεται στην αυθεντικότητα της διδασκαλίας της ερμηνείας από τον ίδιο τον Χριστό 643. Στο Ευαγγέλιο του Λουκά, ωστόσο, υπάρχουν ενδείξεις ότι ο τρίτος Ευαγγελιστής επεξεργάστηκε την παράδοση του Μάρκου, κάτι το οποίο δείχνει ότι η πρώτη Εκκλησία πήρε τα χωρία, τα ξαναέγραψε με όρους δικού της λεξιλογίου και τα προσάρμοσε στις συνθήκες της εποχής της. Δεν μπορούμε να αποκλείσουμε ότι το αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας, ενδεχομένως, το συναντούμε ήδη στο κατά Μάρκον Ευαγγέλιο και, για τον λόγο αυτό, η λεπτομερής φόρμα της εξήγησης της παραβολής ίσως παρουσιάζει πιο «αναπτυγμένους» υπαινιγμούς από αυτούς της διήγησης του Χριστού 644. Συνεπώς, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η ιστορική βάση της ερμηνείας της παραβολής ανάγεται στον ίδιο τον Χριστό και η παράδοση έβαλε τις δικές της πινελιές, προσαρμόζοντας την ερμηνεία της στις απαιτήσεις και τις ανάγκες της πρώτης Εκκλησίας. Όπως γράφει ο Σ. Αγουρίδης υπάρχει μία εσωτερική ταυτότητα μεταξύ του Χριστού και της Αποστολικής Εκκλησίας η εμπειρία του πιστού είναι εκείνη που, από τα πολλά και διάφορα, συγκρατεί το ένα και το αυτό, που είναι αναγκαίο για την ταυτότητά της 645. Οπότε, ακόμη κι αν ενέταξε στο Ευαγγέλιο την ερμηνεία της παραβολής η πρώτη Εκκλησία, σίγουρα βασίστηκε σε λόγους του Χριστού και δεν αυθαιρέτησε, εφ όσον η ερμηνεία της ταυτίζεται με τον βασικό σκοπό και το νόημα που θέλησε να δώσει ο Χριστός στην παραβολή, με αφορμή την αποδοχή ή μη του θείου λόγου Του. Τα επιχειρήματα κατά της αυθεντικότητας της ερμηνείας της παραβολής δεν είναι τόσο πειστικά, όσο σε άλλες περιπτώσεις. Ταυτοχρόνως, η άποψη ότι η ερμηνεία είναι προϊόν της μεταπασχαλίου περιόδου δεν έχει σταθερά ερείσματα, παρ ότι παραμένουμε προβληματισμένοι σχετικά με αν ανήκουν στον ίδιο τον Χριστό άλλες, εκτεταμένες ερμηνείες παραβολών Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΒΟΛΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΧΡΙΣΤΟ Συνεχίζουμε με την ερμηνεία της παραβολής, έχοντας υπ όψιν μας τα παρακάτω: Στα κύρια και ουσιαστικά σημεία της αλληγορικής εξήγησης της παραβολής υπάρχει συμφωνία στους τρεις συνοπτικούς Ευαγγελιστές. Τα τέσσερα εδάφη, τα οποία απεικονίζονται στην παραβολή, είναι τέσσερις διαφορετικές κατηγορίες ανθρώπων 647, οι οποίες χαρακτηρίζονται βάσει της αποδοχής ή μη αποδοχής του λόγου του Θεού. Θα προσπαθήσουμε, λοιπόν, να ακολουθήσουμε στην ερμηνεία της παραβολής, τον ίδιο τον Χριστό και, συναισθανόμενοι το μέγεθος της ανθρώπινης ανεπάρκειάς μας, θα 642 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., ό.π.. Περισσότερα στο Δ μέρος της παρούσας εργασίας, σελ C.E.B. Cranfield, The Gospel According to St. Mark, σελ I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ερμηνευτική των Ιερών Κειμένων, σελ W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 399, με αναφορά στα Μτ. 13,37 43, Darrell L.Bock, Luke, 1:1 9:50, σελ

82 προσπαθήσουμε να εμβαθύνουμε όσο αυτό είναι δυνατόν 648. Ας σημειωθεί ότι η παραβολή του σπορέως είναι το κλειδί για την κατανόηση όλων των υπολοίπων παραβολών Εισαγωγή στην ερμηνεία της παραβολής (Μκ. 4,13, Μτ. 13,18, Λκ. 8,11a) Ξεκινώντας, πρέπει να έχουμε υπ όψιν μας τη στρατηγική του κειμένου, η οποία κινείται μεταξύ δύο στοιχείων: του λόγου του Θεού και του ανθρώπου. Η εικονογράφηση της παραβολής παρουσιάζει τη στενή σχέση του ενός στοιχείου με το άλλο, αφού ο άνθρωπος είναι ο ακροατής του λόγου του Θεού. Για κάθε τύπο ακροατή παρουσιάζεται και ένας αντίστοιχος όρος, ο οποίος αφορά στην ακρόαση του λόγου. Συνεπώς, μέσα από αυτή τη δίδυμη συγγένεια, μπορούν να γίνουν εκτιμήσεις και για το κοινωνικο ιστορικό πλαίσιο, το οποίο πρέπει να συμπεριληφθεί στο πεδίο της μελέτης της παραβολής 650. Πιστεύουμε ότι είναι αναγκαία μία επισήμανση σχετική με το ζεύγος των δύο συνωνύμων ρημάτων οἴδατε και γνώσεσθε, τα οποία χρησιμοποιεί ο Μάρκος. Σε πολλές γλώσσες δεν μπορεί να γίνει εύκολα η διάκριση των εννοιών τους 651. Αναλυτικά το ρήμα οἶδα είναι παρακείμενος του ρήματος εἲδω χρησιμοποιείται, όμως, ως ενεστώτας και έχει την έννοια του γνωρίζω, ξέρω κάτι καλά 652, ενώ το γιγνώσκω σχετίζεται με μία βαθύτερη έννοια των ρημάτων εννοώ, καταλαβαίνω και μαθαίνω 653, άρα σημαίνει αποκτώ βαθιά γνώση κάποιου πράγματος 654 μέσω της εμπειρίας μου 655. Έτσι, ολόκληρος ο στίχος του Μάρκου (4,13) κρύβει μία διπλή αντίθεση: η συγκεκριμένη παραβολή (ταύτην) αντιπαραβάλλεται με όλες τις άλλες παραβολές (πάσας) και η επιφανειακή γνώση (οἴδατε) αντιτίθεται στη βαθιά επίγνωση (γνώσεσθε) 656. Η εναρκτήρια πρόταση του Μάρκου καὶ λέγει αὐτοῖς θεωρείται ως μία φόρμουλα της προ Μάρκειας παράδοσης, με την οποία εισάγεται μία διπλή ερώτηση ταυτοχρόνως με την απάντηση του Χριστού, με την οποία αρχίζει η ερμηνεία της παραβολής, κάτι που συνηθίζει ο Μάρκος 657. Τη ρητορική ερώτηση οὐκ οἴδατε τὴν παραβολὴν ταύτην, κάποιοι θεωρούν ότι ο Μάρκος τη βρήκε στην παράδοση, η οποία προηγείται του Ευαγγελίου του (με επιχειρήματα σχετικά με το λεξιλόγιο και τη δομή της πρότασης), ενώ άλλοι πιστεύουν ότι την προσέθεσε ο ίδιος, επειδή έχει μία ροπή προς τις ρητορικές ερωτήσεις 658. Μερικοί ερμηνευτές λαμβάνουν τη συγκεκριμένη πρόταση ως ερώτηση, ενώ άλλοι ως δήλωση. Το πρωτότυπο κείμενο δεν περιέχει κάποιον υπαινιγμό, ώστε να επιλέξουμε μία από τις δύο θέσεις, αλλά ούτε και το νόημα της φράσης μάς επιτρέπει να αποφασίσουμε θετικά για μία από αυτές. Εάν τη θεωρήσουμε δήλωση, τότε η ερώτηση, η οποία ακολουθεί, είναι το συμπέρασμα του γεγονότος ότι οι μαθητές αγνοούν το νόημα της παραβολής. Αν τη θεωρήσουμε ερώτηση, τότε εκφράζει έκπληξη για το γεγονός της άγνοιας του νοήματος της παραβολής και κατόπιν ακολουθεί το συμπέρασμα: καὶ πῶς πάσας τὰς παραβολὰς γνώσεσθε 659 ; Η φράση αυτή, σύμφωνα με τον J. Jeremias, τονίζει 648 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 396 Β, Robert A. Guelich, Mark 1 8:26, (WBC), σελ π.χ. Μκ. 4,26 32 και ιδιαιτέρως 4,13b 650 Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ , με αναφορές σε Klauck και Schenke. 651 π.χ στην αγγλική γλώσσα ερμηνεύονται και τα δύο ρήματα με το ρήμα understand. 652 H. G. Liddel, R. Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τόμ. 2, σελ H. G. Liddel, R. Scott, ό.π., τόμ. 1, σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ Sherman Elbridge Johnson, A Commentary on the Gospel according to St. Mark, σελ Robert A. Guelich, ό.π., σελ. 219, με αναφορά σε Joachim Gnilka. Πρβλ.: Μκ. 7,17, 8, Robert A. Guelich, ό.π Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ

83 τον σημαντικό ρόλο που παίζει η παραβολή του σπορέως στην κατανόηση όλων των υπολοίπων παραβολών 660. Όμως, δείχνει και την ομοιότητα των παραβολών μεταξύ τους. Η συγκεκριμένη παραβολή αποτελεί ένα άριστο παράδειγμα που δείχνει ότι η αδυναμία πρόσληψής της είναι τεκμήριο έλλειψης κατανόησης και των υπολοίπων παρομοίων περιπτώσεων 661. Διότι αυτή η παραβολή δεν είναι η δυσκολότερη από όσες έχει πει ο Χριστός 662, άρα προσπαθεί, μέσω της ερώτησης αυτής, να «ξυπνήσει» τους μαθητές Του και να τους κάνει πιο διορατικούς 663. Αν θεωρήσουμε ότι εδώ υπάρχει μία ελαφρά επίπληξη προς τους μαθητές, εκ μέρους του Χριστού, τότε υφίσταται και ένας υπαινιγμός ότι το νόημα της παραβολής είναι ξεκάθαρο και ευνόητο. Εάν δεν κατάλαβαν αυτή την απλή παραβολή, τότε πώς θα καταλάβουν ένα βαθύτερο πνευματικό μήνυμα; Η πνευματική τύφλωση είναι τόσο διαδεδομένη μεταξύ των ανθρώπων, ώστε και οι ίδιοι οι μαθητές του Χριστού δεν εξαιρούνται από αυτήν 664. Οι μαθητές κατάλαβαν το νόημα της παραβολής μόνον αφού ο Χριστός την εξήγησε προς αυτούς, άρα, αν ο Χριστός δεν την εξηγούσε, οι μαθητές θα βρίσκονταν στο ίδιο «σκοτάδι» με το πλήθος. Επομένως, η παραβολή αποτέλεσε την αφορμή για προσέγγιση του Χριστού από τους μαθητές, επειδή μόνον Αυτός γνώριζε την εξήγησή της. Η θεϊκή αποκάλυψη απαιτεί θεϊκή εξήγηση 665. Το ανθρώπινο μυαλό είναι απείρως μακριά από το να συλλάβει και να κατανοήσει τις θεϊκές αλήθειες 666, όσο απλές κι αν είναι αυτές. Πολλά έχουν γραφεί σχετικά με τον συγκεκριμένο στίχο του Μάρκου και τον σκοπό που εξυπηρετεί στο κείμενο. Άραγε εξαίρει την άγνοια και τονίζει την αποτυχία των μαθητών του Χριστού στο να κατανοήσουν το νόημα της παραβολής, παρά την ιδιαίτερη θέση την οποία έχουν ευρισκόμενοι περὶ αὐτὸν 667 ; Εκ πρώτης όψεως εδώ έχουμε μία περίεργη εικόνα για τους μαθητές, οι οποίοι έχουν προικιστεί με τη γνώση των μυστηρίων, αλλά δεν έχουν την πνευματική ενόραση, ώστε να κατανοήσουν το περιεχόμενο της παραβολής 668. Η εικόνα αυτή για τους μαθητές απαντάται και σε άλλες περιπτώσεις, τις οποίες περιγράφει ο Μάρκος 669. Γιατί, όμως, ο Ευαγγελιστής επιμένει σε αυτό το πορτραίτο των μαθητών του Χριστού, ένα πορτραίτο, το οποίο αδιαμφισβήτητα ανήκει στην παράδοση, αλλά τονίζεται ιδιαιτέρως από τον Μάρκο; Φυσικά και δε θέλει να δυσφημίσει τους μαθητές του Χριστού. Αντιθέτως, οι μαθητές λειτουργούν ως παραδείγματα για ολόκληρη την κοινότητα και μέσω της διδασκαλίας τους γνωρίζει ο κόσμος την αγάπη και τη δύναμη του Θεού 670. Για τον W. Wrede οι μαθητές του Χριστού αγνοούσαν το μεσσιανικό μυστικό κατά την προπασχάλια περίοδο, κάτι το οποίο υπερτονίζεται από τον Μάρκο. Έτσι θα συναντήσουμε τους μαθητές του Χριστού να μην κατανοούν το θάνατό Του, αλλά και τη φύση της μεσσιανικής Του αποστολής, οπότε δικαιολογημένα δεν κατανόησαν και το νόημα της παραβολής 671. Συνεπώς αυτή η αδυναμία των μαθητών να καταλάβουν το βαθύτερο νόημα της παραβολής, προσφέρει στον Μάρκο την ευκαιρία να δείξει τον τρόπο της αληθινής μαθητεία κοντά στον Χριστό Joachim Jeremias, The Parables of Jesus, σελ Ezra Palmer Gould, ό.π Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, σελ Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 796 Α, C. E. B. Cranfield, The Gospel According to St Mark, σελ Πρβλ.: Α Κορ. 2, Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ Πρβλ. Ησ. 55,8 9, Ιω. 16, Robert A. Guelich, Mark 1 8:26, (WBC), σελ Theodore J.Weeden, Tradition in conflict, σελ Πρβλ.: Μκ. 4, ,52. 7,18. 8, , ,24. 14, Ernest R. Best, The Role of the Disciples in Mark, NTS 23 (1976 7), σελ και William Wrede, The Messianic Secret, σελ Best Ernest, Mark: The Gospel as Story, σελ

84 Η εναρκτήρια, ελλειπτική πρόταση του Ματθαίου ὑμεῖς οὖν ἀκούσατε τὴν παραβολὴν τοῦ σπείραντος αποτελεί μία δική του, προσωπική διατύπωση 673 ή, κατ άλλους, αποτελεί μία από τις φράσεις οι οποίες δεν προέρχονται από τον ίδιο τον Χριστό και ανήκουν στα πιο πρώιμα στάδια της παράδοσης 674. Η έμφαση δίδεται στο προνόμιο των μαθητών του Χριστού, στους οποίους αποκαλύπτονται τα μυστήρια της Βασιλείας του Θεού (Μτ. 13,16 17) 675. Καταλαμβάνει το χώρο της επίπληξης του Χριστού προς τους μαθητές Του για την έλλειψη γνώσης, την οποία περιγράφει ο Μάρκος, επειδή η επίπληξη δεν συνάδει με τους «μακαρισμούς», που διατύπωσε προηγουμένως. Από την άλλη μεριά υπήρξε κι ο ίδιος μαθητής του Χριστού, οπότε, αποδυναμώνοντας το χωρίο, δεν ακούγεται πλέον «σκληρό» για τους μαθητές. Το τυπικό οὖν του Ματθαίου βοηθάει στο να μετατραπεί η ερώτηση του Μάρκου σε μία «επίσημη» προστακτική, βασισμένη στους προηγηθέντες μακαρισμούς, και αποδίδεται ως εξής: Αφού είστε τόσο μακάριοι, ώστε να ακούσετε την παραβολή, ακούστε, λοιπόν και την ερμηνεία της 676. Ο Ματθαίος με την αντωνυμία ὑμεῖς εννοεί τους πιστεύοντες 677 και είναι της άποψης ότι οι στενότεροι ακόλουθοι του Χριστού έχουν τη δυνατότητα να αντιληφθούν αυτά που άκουσαν 678. Μετά από αυτήν την πρόταση οι διαφορές Ματθαίου και Μάρκου, κατά την ερμηνεία της παραβολής, είναι μηδαμινές 679. Όσον αφορά, ειδικώς, τη λέξη σπείραντος (Mτ. 13,18), αυτή αποτελεί μία νύξη, η οποία ανακαλεί στον νου την εναρκτήρια λέξη της παραβολής (ὁ σπείρων, Mτ. 13,3), κάτι το οποίο αποτελεί συνηθισμένο τρόπο παραπομπής σε συγκεκριμένα χωρία για τον αρχαίο κόσμο 680. Κατά πολλούς, μέσω του Ματθαίου ο ίδιος ο Χριστός δίδει το όνομα, με το οποίο είναι γνωστή, στην παραβολή. Η έμφαση, τουλάχιστον μέσω της συγκεκριμένης πρότασης, δίδεται στον σπορέα και όχι στα εδάφη (τους ακροατές του λόγου) παρά ταύτα, πολλοί υπομνηματιστές ονομάζουν την παραβολή ως παραβολή των τεσσάρων εδαφών 681. Ο Λουκάς παραλείπει κι αυτός την εισαγωγική ερώτηση του Χριστού προς τους μαθητές Του, την οποία παραθέτει ο Μάρκος, ως μειωτική για τους μαθητές. Είναι φανερό ότι οι μαθητές δεν κατανόησαν την παραβολή, αλλά η παράλειψη της ερώτησης από τον Λουκά δεν αφήνει να χαθεί το νόημα. Παραλείπει, επίσης, να κάνει μνεία τοῦ σπείραντος, όπως κάνει ο Ματθαίος, επειδή φαινομενικά δεν παίζει κάποιον ρόλο στην ερμηνεία της παραβολής, παρ όλο που θα μπορούσε να προσδώσει μία χριστολογική ερμηνεία σε αυτήν 682. Ιδιαιτέρως το ρήμα ἔστιν, με το οποίο αρχίζει τη φράση ο Λουκάς, μπορεί να αντικατασταθεί με το ρήμα δηλοῖ 683. Η αντωνυμία αὕτη θεωρείται κατηγορούμενο 684, οπότε η φράση μπορεί να αποδοθεί: η παραβολή σημαίνει αυτό Συνεπώς, με την εναρκτήρια πρότασή του, ο Λουκάς κάνει σαφές ότι θα μας παρουσιάσει το νόημα της παραβολής. 673 Donald A. Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ W.F. Albright & C.S. Mann, Matthew, σελ Donald A. Hagner, ό.π., σελ Gundry Robert Horton, Commentary on Matthew, σελ Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 404 Α, W. D.Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ Donald A. Hagner, ό.π., σελ Donald A.Hagner, ό.π., σελ Frederick Dale Bruner, Matthew: A Commentary The Churchbook, Matthew 13 28, σελ. 5 6 Συνολικά, βέβαια, η έμφαση δε δίνεται στο πρόσωπο του σπορέως, αλλά ούτε και στον ίδιο τον σπόρο, αλλά στην «τύχη,» του σπόρου και είναι ευθέως συνδεδεμένη με το είδος του εδάφους, το οποίο υποδέχεται τον σπόρο [Donald A.Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ. 379]. 682 I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ Ν. Δαμαλά, Ερμηνεία εις την Κ. Δ., στο Π. Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν, σελ I. Howard Marshall, ό.π., σελ Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, τομ. 1, σελ. 732, υποσημείωση 35, με αναφορά στον Bovon. 84

85 Στην ιουδαϊκή παράδοση συναντάται σε πολλές περιπτώσεις το εξής μοτίβο: α) στην αρχή λέγεται κάτι ασαφές, β) οι ακροατές δεν το κατανοούν, γ) ακολουθεί η επίπληξη ή μία κρίσιμη ανταπάντηση από τον ομιλούντα και, τέλος, δ) δίδεται η εξήγηση. Τέτοια παραδείγματα υπάρχουν στην Παλαιά Διαθήκη 686 και σε αποκαλυπτικά ιουδαϊκά κείμενα 687. Κατά τον ίδιο τρόπο, υποθέτει ο Ε. Ε. Lemcio, ο Μάρκος αντλώντας από την προ αυτού παράδοση παρουσίασε την παραβολή και την εξήγησή της 688. Από την άλλη ο U. Luz πιστεύει ότι ο Χριστός χρησιμοποίησε πολλές φορές τα αλληγορικά οράματα, τα οποία απαντώνται στην αποκαλυπτική γραμματεία και για τα οποία υπάρχουν διάσπαρτα στοιχεία και στη ραβινική Ιουδαϊκή γραμματεία 689, οπότε δεν είμαστε αναγκασμένοι να θεωρήσουμε το μοτίβο, που παρουσιάζεται κατά την ερμηνεία της παραβολής, ως μία σύνθεση του Μάρκου. Συνολικά οι εισαγωγές στην παραβολή και των τριών συνοπτικών προκαλούν μία μεγάλη σύγχυση. Ο Μάρκος παρουσιάζει τον Χριστό να αναρωτιέται για την αδυναμία των μαθητών Του να κατανοήσουν την παραβολή, ενώ ο Ματθαίος και ο Λουκάς απλώς αναφέρουν ότι ο Χριστός εξήγησε την παραβολή. Μπορούμε, ίσως, να υποθέσουμε ότι εδώ συμβαίνει κάτι αντίστοιχο με αυτό, το οποίο περιγράφεται στην παραβολή των ζιζανίων (Μτ. 13,36 43). Είναι η αβεβαιότητα του πρώιμου σταδίου της χριστιανικής κοινότητας για το τι σημαίνει ο ερχομός του Υιού του Ανθρώπου στον κόσμο 690. Σύμφωνα με τον Κωστή Μπαστιά η προβληματική στην παραβολή του σπορέως είναι τριπλή: Γη (δέκτης), Σπορέας (πομπός) και Σπόρος (μήνυμα) 691. Με τον πρώτο παράγοντα θα ασχοληθούμε εκτενώς κατά την εξέλιξη της ερμηνείας της παραβολής, στις δύο, αμέσως, επόμενες ενότητες θα μας απασχολήσουν ο σπόρος και ο σπορέας Ο συμβολισμός του σπόρου (Μκ. 4,14, Μτ. 13,19a, Λκ. 8,11b) Στην έναρξη της ερμηνείας της παραβολής κυρίαρχο ρόλο κατέχει η λέξη λόγος, η οποία έχει πλήθος εννοιών. Εκτός από τον έναρθρο λόγο, δια του οποίου εκφράζεται ή διατυπώνεται η ενδιάθετος σκέψη, νοείται και η γραμμένη αφήγηση, η λογική, η δύναμη της διανόησης και η επικοινωνία 692. Επιπροσθέτως, στην Κ. Διαθήκη, νοείται η διδασκαλία και η διδαχή, ὁ λόγος ὁ τῆς διδασκαλίας 693, ο λόγος της επικείμενης Βασιλείας του Θεού 694. Ο ίδιος ο Υιός του Θεού καλείται Λόγος, επειδή τέτοια είναι η σχέση Πατρός και Υιού, όπως του λόγου προς τον νου 695 και με αυτόν τον Υιό Λόγο έχει βαθιά σχέση ολόκληρη η δημιουργία, άρα και οτιδήποτε υπάρχει επί της γης 696. Πρόκειται για μία καθοριστική, μεσσιανική λέξη 697 και στα συνοπτικά Ευαγγέλια συναντάται μόνον εδώ να βγαίνει από τα χείλη του Χριστού 698. Η λέξη λόγος (Μάρκος) 686 Ιεζ. 17,1 24, Ζαχ. 14, Α Ενώχ 24,1 25, Β Βαρούχ 13, Eugene E. Lemcio, External Evidence for the Structure and Function of Mark, JTS, 29 (1978), σελ Ulrich Luz, Matthew 8 20, A Commentary, σελ W.F. Albright & C.S. Mann, Matthew, σελ Κωστής Μπαστιάς, Νέον Κυριακοδρόμιον, σελ H. G. Liddel, R. Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τόμ. 2, σελ και Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 796 Α, Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ , με αναφορές σε Γρηγόριο Θεολόγο και Ευαγγελιστή Ιωάννη 696 π. Ιωάννης Σκιαδαρέσης, Αποκαλύψεως Εξηγητικόν, σελ William L. Lane, The Gospel according the Mark, σελ

86 ή οι εκφράσεις λόγος τῆς βασιλείας (Ματθαίος) και λόγος τοῦ θεοῦ (σύμφωνα με τον Λουκά, που είναι σαφέστερος 699 ) χρησιμοποιούνταν ευρέως από την πρώτη Εκκλησία 700 και αναγράφονται σε πρωτοχριστιανικά συγγράμματα 701, ως τεχνικοί όροι, για να ορίσουν τον λόγο του Ευαγγελίου 702 και τον ευαγγελισμό των εθνών 703. Για την πρώτη Εκκλησία η λέξη λόγος είναι ένας όρος ο οποίος προσήκει στην ιεραποστολή της 704, ενώ οι πρώτοι Χριστιανοί διώκονται εξ αιτίας του λόγου, η διδασκαλία του οποίου αποτελεί αδίκημα για τη ρωμαϊκή εξουσία 705. Επίσης, ο λόγος του Θεού καρποφορεί 706 και προέρχεται οὐκ ἐκ σπορᾶς φθαρτῆς ἀλλὰ ἀφθάρτου διὰ λόγου ζῶντος θεοῦ καὶ μένοντος 707. Δεν μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ο Χριστός να χρησιμοποίησε κάποια έκφραση όπως τοὺς ἐμοὺς λόγους, τό εὐαγγέλιον ή τοὺς λόγους τούτους 708. Η έκφραση λόγος τῆς βασιλείας εντάσσει την παραβολή του σπορέως στις παραβολές της Βασιλείας 709 και σημαίνει το κήρυγμα της Βασιλείας του Θεού 710. Ο Ματθαίος αλλού χρησιμοποιεί και τον όρο τὸ εὐαγγέλιον τῆς βασιλείας, δείχνοντας ότι η ουσία της διακονίας του Χριστού, σε αυτόν τον κόσμο, είναι η κήρυξη του Ευαγγελίου της Βασιλείας του Θεού 711. Η γενική τοῦ θεοῦ από κάποιους εκλαμβάνεται ως γενική υποκειμενική (ο λόγος που προέρχεται από τον Θεό) 712 ή γενική της αναφοράς (ο λόγος ο οποίος αναφέρεται στον Θεό). Είναι μία σχολαστική διάκριση, αφού ο λόγος του Θεού προέρχεται από Αυτόν και αναφέρεται σε Αυτόν, έχοντας ως σκοπό να οδηγήσει στον Θεό τους ανθρώπους 713. Η γενική απόλυτος παντὸς ἀκούοντος χρησιμοποιείται από τον Ματθαίο προκειμένου να εξομαλύνει τη δυσκολία κατανόησης στον Μάρκο, όπου ο σπόρος ταυτίζεται τόσο με τον λόγο όσο και με τους ακροατές του λόγου, αφού τα ελληνικά, που χρησιμοποιεί στο κείμενό του ο Μάρκος, ακροβατούν στα όρια της λανθασμένης διατύπωσης 714. Το δεύτερο ἐστὶν στον στίχο Λκ. 8,11 παρουσιάζει την αλληγορική εξίσωση και θα πρέπει να αποδοθεί με τη λέξη συμβολίζει Η έκφραση λόγος τοῦ Θεοῦ δε χρησιμοποιείται πουθενά από τον Ματθαίο, ενώ από μία φορά τη μνημονεύουν ο Μάρκος (Μκ. 7,13) και ο Ιωάννης (Ιω. 10,35) στα Ευαγγέλιά τους. Ο Λουκάς, όμως, τη χρησιμοποιεί τέσσερις φορές στο Ευαγγέλιό του (Λκ. 5,1. 8, ,28) και άλλες δώδεκα στις Πράξεις των Αποστόλων. Στο ίδιο κεφάλαιο (Λκ. 8,21), όπου ο Λουκάς χρησιμοποιεί ξανά την ίδια έκφραση, ο Μάρκος χρησιμοποιεί την έκφραση τὸ θέλημα τοῦ θεοῦ (Mκ. 3,35) και ο Ματθαίος τὸ θέλημα τοῦ πατρός μου (Mτ. 12,50). 699 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I IX, σελ Τη χρήση της λέξεως λόγος στην πρώτη χριστιανική Εκκλησία μελετά ενδελεχώς ο J. Arthur Baird, στη μελέτη του The Holy Word: The History and Function of the Teachings of Jesus in the Theology and Praxis of the Early Church, NTS 33, σελ Βλ.: Πρ. 4,4. 6,4. 8,4, Γαλ. 6,6, Κολ. 4,3 κ.λπ. 702 Vincent Taylor, The Gospel According to St Mark, The greek text with introduction, Notes and Indexes, σελ Πρώτος το υποστήριξε ο Joachim Jeremias, The Parables of Jesus, σελ Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ Πρβλ.: Μκ 4,16, Πρ. 17,11, Β Κορ. 11,4, Α Θεσ. 1,6. 2,13, Ιακ. 1, Πρβλ.: Μκ. 4,17, Α Θεσ. 1,6, Β Τιμ. 1,8, Α Πετ. 2,8 706 Joachim Jeremias, The Parables of Jesus, σελ Πρβλ.: Μκ. 4,20, Κολ. 1,6, Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ Πρβλ.: Α Πετ. 1, Μιχαήλ Ελ. Κόνιας, Η παραβολή του Σπορέως στην Ερμηνευτική και Κηρυκτική Παράδοσι, σελ Πρβλ. Mκ. 1,15. 8,35. 8,38, Mτ. 7, Mark L.Bailey, The Parable of the sower and the soils, Bibliotheca Sacra, 155, σελ Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ. 732, με αναφορά στο BAGD. 711 Donald A. Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ Πρβλ. Μτ. 4,23. 9,35. 24,14, αλλά και Μτ. 4,23. 9,35, 24,14 κ.α. 712 Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ Μιχαήλ Ελ. Κόνιας, Η παραβολή του Σπορέως στην Ερμηνευτική και Κηρυκτική Παράδοσι, σελ Ulrich Luz, Matthew 8 20, A Commentary, σελ Burton Scott Easton, The Gospel according to St. Luke, σελ

87 Ο Ματθαίος απλοποιεί το κείμενο του Μάρκου και μετατρέπει τον πληθυντικό (τον οποίον ακολουθεί και ο Λουκάς) σε ενικό: παντὸς ἀκούοντος και παρακάτω: καὶ μὴ συνιέντος ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦ. Το λεξιλόγιο του Ματθαίου είναι τυπικά δικό του, ενώ το λεκτικό σχήμα, που χρησιμοποιεί, θεωρείται ανακόλουθο 716. Η απλή εναρκτήρια πρόταση του Μάρκου ὁ σπείρων τὸν λόγον σπείρει κρύβει μέσα της όλο το νόημα της παραβολής: ο σπόρος είναι ο λόγος του Κυρίου, ο οποίος αποτελεί το κριτήριο με το οποίο διακρίνονται οι άνθρωποι σε κατηγορίες, ανάλογα με τη στάση την οποία παίρνουν απέναντί του 717, οπότε τα εδάφη, στα οποία πέφτει, αντιπροσωπεύουν τις καρδιές των ακροατών του λόγου του Θεού. Διότι η καρδιά του ανθρώπου είναι ο χώρος όπου συντελείται μυστικά η σωτηρία 718. Ο Ματθαίος, αν και ακολουθεί τον Μάρκο, απλοποιεί τον στίχο και, παραλείποντας τη φράση αυτή, αρχίζει την ερμηνεία δίδοντας έμφαση στα εδάφη, όπου σπέρνεται ο σπόρος. Αυτό ενδεχομένως να γίνεται εσκεμμένα, λόγω της ιδιαίτερης, εκκλησιολογικής προοπτικής του Ευαγγελίου του 719, χάριν της οποίας παραγκωνίζεται η όποια Χριστολογία του Μάρκου, παρά το ότι ούτε κι ο Μάρκος ταυτοποιεί τον σπορέα με τον Χριστό Η κεντρική εικόνα της παραβολής: σπόρος ανάπτυξη καρποφορία υπηρετεί περισσότερο την θεολογική ανθρωπολογία, η οποία εμφανίζεται κατά την ερμηνεία της παραβολής 721. Ο Λουκάς ξεκινά την ερμηνεία «χάνοντας» ένα βήμα και πηγαίνοντας παρακάτω από τον Μάρκο, αναδιατυπώνοντας ολότελα το κείμενο. Αυτή η «απώλεια» είναι ένα συνεχές μοτίβο στην αφήγηση του Λουκά. Η δραματικότητα, η κίνηση και η εικόνα κάνουν λιγότερο αισθητή την παρουσία τους στο κείμενό του, σε σχέση με αυτό του Μάρκου. Στις περισσότερες περιπτώσεις η ερμηνεία του Μάρκου αποτελεί την αφετηρία της ερμηνείας του Λουκά 722. Επιστρέφοντας στον όρο λόγος, ο οποίος αποτελεί την επικρατούσα έννοια στους στίχους αυτούς, ας δούμε κάποια χωρία βιβλικών και εξωβιβλικών πηγών, στις οποίες απαντάται η λέξη και μας προσφέρουν μία θεολογική διάσταση του όρου. Στην Π. Διαθήκη με τη λέξη λόγος εννοείται το μήνυμα του Θεού στα χείλη των Προφητών, οι οποίοι υπηρέτησαν την υπόθεση του Μεσσία, ως προάγγελοι αυτού 723. Η εβραϊκή λέξη για τον λόγο στην ιστορία, τη νομοθεσία, την προφητεία και την ποίηση είναι rbd 724. Ιδιαιτέρως ο προφητικός λόγος έχει μία τόσο αποτελεσματική δύναμη, επειδή είναι ο λόγος του Θεού 725. Τα γραπτά των προφητών, που αναφέρονται στο Θεό, ονομάζονται λόγος Κυρίου 726. Όσον αφορά στην υποδοχή του λόγου του Θεού μέσα στην ανθρώπινη ιστορία, η θεμελιώδης αντίληψη της Π. Διαθήκης είναι ότι οι άνθρωποι έχουν ως βασικό καθήκον τους την ακρόαση του λόγου του Γιαχβέ. Αυτό αποτελεί το κεντρικό μήνυμα του Schema ἄκουε Ισραηλ 727, ενώ πολύ σημαντική πρόταση στα προφητικά βιβλία αποτελεί το ἀκούσατε λόγον κυρίου 728. Εξ αιτίας της θετικής στάσης, απέναντι στον λόγο του Θεού, ο Ισραήλ έφθανε στη σωτηρία και εξ αιτίας της 716 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ Χριστόδουλος Παρασκευαΐδης, Μητροπολίτης Δημητριάδος, Κυριακάτικοι Αντίλαλοι, τομ. Α, σελ Διονύσιος Κ. Κυράτσος, Μητροπολίτης Δράμας, Κυριακάτικα Ευαγγέλια, άρθρα στις εφημερίδες, σελ Jack Dean Kingsbury, The Parables of Jesus in Matthew 13: A Study in Redaction Criticism, σελ Frank E. Gaebelein κλπ, The Expositorʹs Bible commentary, τομ. 8, σελ Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ Raymond E. Brown, Parable and Allegory Reconsidered, NovT, τομ. 5 (1962), τ. 1, (Ιαν. 1962), σελ Albert Debrunner u.a., Art. λέγω κ.τ.λ., ThWNT, IV (1942), σελ Πρβλ. Ησ. 40,8. 55, hwhy-rbd, Πρβλ. Ωσ. 1,1, Μιχ. 1,1, Σφν. 1,1 727 Πρβλ. Δτ. 6,4 9, 11,13 21, και 27, Βλ. Αμ. 7,16, Ησ. 1,10, Ιερ. 2,4 87

88 ανυπακοής προς αυτόν βάδιζε στον δρόμο της καταστροφής. Η άρνηση της ακρόασης του λόγου του Θεού επέφερε μεγάλη ποινή 729. Όπου αναφερόταν ως ο Λόγος του Θεού η ακρόαση ήταν βαρυσήμαντη και αφορούσε τον άνθρωπο και τη ζωή του, η οποία είχε άμεση εξάρτηση από τη σχέση του ανθρώπου με το Θεό. Σε αυτήν την παλαιοδιαθηκική βάση της κατανόησης των εννοιών του λόγου, της ακρόασης και της πρόσληψης «οικοδομείται» η ερμηνεία της παραβολής (Μκ. 4,14 20) 730. Στον προφήτη Ησαΐα έχουμε μία εικόνα, η οποία μπορεί να λειτούργησε ως υπόβαθρο της ερμηνείας της παραβολής, αφού δίνει έμφαση σε δύο στοιχεία κλειδιά, στα οποία επικεντρώνεται και η ερμηνεία της παραβολής στον σπόρο (σπέρμα) και στο έδαφος (γῆ), το οποίο τον υποδέχεται: ὡς γὰρ ἐὰν καταβῇ ὑετὸς ἢ χιὼν ἐκ τοῦ οὐρανοῦ καὶ οὐ μὴ ἀποστραφῇ ἕως ἂν μεθύσῃ τὴν γῆν καὶ ἐκτέκῃ καὶ ἐκβλαστήσῃ καὶ δῷ σπέρμα τῷ σπείροντι καὶ ἄρτον εἰς βρῶσιν οὕτως ἔσται τὸ ῥῆμά μου ὃ ἐὰν ἐξέλθῃ ἐκ τοῦ στόματός μου οὐ μὴ ἀποστραφῇ ἕως ἂν συντελεσθῇ ὅσα ἠθέλησα καὶ εὐοδώσω τὰς ὁδούς σου καὶ τὰ ἐντάλματά μου καὶ ἀντὶ τῆς στοιβῆς ἀναβήσεται κυπάρισσος ἀντὶ δὲ τῆς κονύζης ἀναβήσεται μυρσίνη καὶ ἔσται κύριος εἰς ὄνομα καὶ εἰς σημεῖον αἰώνιον καὶ οὐκ ἐκλείψει (Ησ. 55,10 13). Ο C.A. Evans δέχεται ότι η παραβολή του σπορέως αποτελεί ένα Midrash των χωρίων του Ησαΐα 6, και 55,10 13 και θεωρεί ότι ο Ιησούς και ο Ησαΐας αναπτύσσουν ένα κοινό θέμα: την αποτελεσματικότητα του λόγου του Θεού, παρά τα όποια εμπόδια παρουσιάζονται 732. Οι W. D. Davies και D. C. Allison Jr δεν πείθονται από τα επιχειρήματά του και θεωρούν ότι το πρώτο χωρίο του Ησαΐα (6,9 13) σχετίζεται με την παραβολή του σπορέως, χωρίς να εκφράζουν απόλυτη βεβαιότητα γι αυτό, ενώ, όσον αφορά το δεύτερο (55,10 13), η σύνδεση του λεξιλογίου δεν είναι αρκετά εκτεταμένη, ώστε να είναι πειστική 733. Ο σπόρος, λοιπόν, αντιπροσωπεύει τον λόγο του Θεού και, συνεπαγωγικά, το μήνυμα που διακήρυξε ο Χριστός και κατόπιν η πρώτη Εκκλησία. Αυτός ο λόγος δεν είναι λόγος ανθρώπων. Αντιθέτως, είναι ο δικός Του, δυναμικός και αυθεντικός λόγος: λόγον ἀκοῆς παρ ἡμῶν τοῦ θεοῦ ἐδέξασθε οὐ λόγον ἀνθρώπων (Α Θεσ. 2,13). Οι Προφήτες, επειδή αυτά τα οποία φανέρωναν στους ανθρώπους δεν ήταν δικά τους λόγια, αλλά αποκαλύψεις του Πνεύματος, ξεκινούσαν τους λόγους τους με τη φράση Τάδε λέγει Κύριος. Όμως ο Χριστός κατέχει τον δικό Του σπόρο. Γι αυτό δεν ξεκινάει τον λόγο Tου με τη φράση των Προφητών, αλλά με το Ἐγώ λέγω ὑμῖν 734. Δε δανείζεται, λοιπόν, λόγο κάποιου άλλου, αφού ο ίδιος είναι ο Λόγος του Θεού ως προς την φύση Του. Οι Απόστολοι και οι Προφήτες δεν είχαν να προσφέρουν έναν δικό τους σπόρο, αλλά ό,τι έλαβαν από το Θεό, αυτό και κατείχαν. Όμως ο Χριστός είχε τον δικό Του θεϊκό σπόρο και αυτόν μας τον προσφέρει 735. Η ταύτιση σπόρου και λόγου του Θεού αποτελεί μία, ευρύτατα διαδεδομένη, συσχέτιση στον ιουδαϊκό κόσμο. Στη ραβινική διδασκαλία ο καλός σπόρος είναι ο ιερός σπόρος, ο οποίος καρποφορεί 736. Στο Απόκρυφο βιβλίο Β Έσδρα (4 Ezra), το οποίο χρονολογείται μετά το 70 μ.χ. 737, διαβάζουμε: Λέγει ο Κύριος: Άκουσέ με Ισραήλ και δώστε προσοχή στα λόγια μου απόγονοι του Ιακώβ δέστε, σπέρνω το νόμο μου μέσα σας, κι αυτός θα φέρει καρπό σε εσάς και θα δοξαστείτε μέσω αυτού για πάντα. Παρόλο που 729 Πρβλ. Ωσ. 9,17, Ησ. 6, ,20. 43,8, Ιερ. 7,13, Ιεζ. 3,7 730 Kristina Dronsch, ό.π., με αναφορά σε Schottroff. 731 Οι στίχοι αυτοί παρουσιάζονται αναλυτικά στο Παράτημα της παρούσας εργασίας, σελ. 131 κ.ε. 732 Craig Alan Evans, On the isaianic background of the Sower Parable, CBQ, 47 (1985), σελ W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ Θεοφύλακτος, Ερμηνεία εις το Κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, MPG 123, 800 Α, Τίτος Βοστρών, στο Παναγιώτη Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, σελ W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., ό.π., σελ Στην ηλεκτρονική διεύθυνση ezra/introduction οι ιδέες του βιβλίου συνδέονται με την κατάσταση του ιουδαϊκού κόσμου, μετά την καταστροφή της Ιερουσαλήμ. Ιστοσελίδα: Ημ. αν

89 οι πατέρες μας έλαβαν το νόμο, δεν τον διαφύλαξαν και δεν τήρησαν τις δεσμεύσεις του. Όμως ο καρπός του νόμου δεν χάθηκε και δε θα μπορούσε να χαθεί, επειδή είναι δικός Σου. Ωστόσο, εκείνοι που έλαβαν το νόμο και δεν τον διαφύλαξαν, έχασαν τη ζωή τους, επειδή δεν τήρησαν όσα είχαν σπαρεί σε αυτούς (Β Εσδρας 9,30 33) 738. Η μη συμμόρφωση του Ισραήλ στο νόμο του Θεού αποτελεί το μεγάλο θέμα εδώ, το οποίο επεξεργάζεται μέσω της έννοιας του σπόρου και της εικόνας της καρποφορίας. Αντίστοιχα και ο διάβολος σπέρνει τους δικούς του σπόρους του κακού στην καρδιά του Αδάμ από την αρχή (της δημιουργίας) και για κάθε ασέβεια, που έχει πραγματοποιηθεί μέχρι τώρα και θα εξακολουθήσει να παράγεται μέχρι να έρθει η ώρα του αλωνίσματος! Ας εξετάσετε τώρα στον εαυτό σας πόσο καρπό ασεβείας έχει παράξει ένας κόκκος από τον σπόρο του κακού. Όταν αμέτρητα στάχυα σπαρθούν, πόσο μεγάλο θα είναι ένα αλώνι που θα γεμίσουν!» (Β Εσδρας 4,30 32) 739. Στο όγδοο κεφάλαιο, του ιδίου βιβλίου, υπάρχει η ακόλουθη εικόνα, η οποία έχει πολύ μεγάλη συγγένεια με την παραβολή του σπορέως: Όπως ακριβώς ο γεωργός, ο οποίος ρίχνει πολλούς σπόρους επάνω στο έδαφος και φυτεύει πλήθος νεαρών δενδρυλλίων, αλλά δεν θα μεγαλώσουν όλα αυτά που σπάρθηκαν και δεν θα ριζώσουν όλα αυτά που φυτεύτηκαν, έτσι κι εκείνοι, που έχουν σπαρεί στον κόσμο, δεν θα σωθούνε όλοι. Κι εγώ απάντησα και είπα, Αν μπορώ, άφησέ με να μιλήσω. Αν ο σπόρος του γεωργού δεν βλαστάνει είναι επειδή δεν έχει βρέξει κατά την περίοδο, που ακολούθησε την σπορά ή καταστράφηκε από την πολύ βροχή και χάθηκε. Αλλά ο άνθρωπος, ο οποίος είναι δημιούργημα των χειρών Σου και καλείται εικόνα Σου, επειδή είναι φτιαγμένος όπως Εσύ και για χάρη του έπλασες όλα τα πράγματα τριγύρω, του δίνεις ίση αξία με έναν σπόρο, που ρίχνει στο χωράφι ο γεωργός; (Β Εσδρας 8,41 44) 740. Εδώ ο Θεός περιγράφεται ως σπορέας των ανθρώπων και ο λαός Του, ο Ισραήλ, ως σπορά Του. Είναι μία συνηθισμένη εικόνα και στους Ο 741. Την εικόνα του ελεήμονος Θεού, ο οποίος σπλαχνίζεται τον Ισραήλ, επειδή ο ίδιος τον έσπειρε (δημιούργησε) και θα τον αποκαταστήσει και πάλι 742 τη συναντούμε και σε άλλα απόκρυφα κείμενα 743. Όμως, το ρήμα, το οποίο απαντάται περισσότερο στην Π. Διαθήκη, είναι το φυτεύω και όχι το σπέρνω, το οποίο, όταν πρόκειται για ανθρώπους, έχει την σημασία του διασπείρω 744. Από όλα τα παραπάνω κείμενα, αυτό του Β Έσδρα 8,41 44 είναι το πιο ενδιαφέρον παράλληλο προς την παραβολή και ιδιαιτέρως με την εκδοχή του Λουκά, επειδή και εκεί μνημονεύεται ο όρος σωτηρία 745. Από την άλλη μεριά η ασυνέπεια, η οποία υπάρχει στο κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, δηλαδή η ταύτιση του σπόρου με τα διαφορετικά είδη αποδοχής και ανταπόκρισης στο χριστιανικό μήνυμα (Μκ. 15a, 16 20), αλλά και με το ίδιο το χριστιανικό μήνυμα (Μκ. 14, 15b) δείχνει ότι υπάρχουν επιρροές από τα δύο κείμενα του Β Έσδρα, όπου οι ίδιοι οι άνθρωποι είναι οι σπόροι, οι οποίοι σπέρνονται 738 Το κείμενο είναι σε μετάφραση από τα αγγλικά, από την ιστοσελίδα: στην ηλεκτρονική διεύθυνση: apocrypha_ot/2esdr.htm, κεφ. 9, στ Ημ. αν Το κείμενο είναι σε μετάφραση από τα αγγλικά, από την ιστοσελίδα: στην ηλεκτρονική διεύθυνση: apocrypha_ot/2esdr.htm, κεφ. 4, στ Ημ. αν Το κείμενο είναι σε μετάφραση από τα αγγλικά, από την ιστοσελίδα: στην ηλεκτρονική διεύθυνση: apocrypha_ot/2esdr.htm, κεφ. 8, στ Ημ. αν Πρβλ.: Ζαχ. 10,9, Ωσ. 2,25, Ιερ. 38,27, Ιεζ. 36,9 742 Gerhard Lohfink, Das Gleichnis vom Samann (Mk. 4, 3 9), BZ, 30 (1986), σελ , με αναφορά στην περί του αντιθέτου άποψη του Weder, αναφορά στον Ulrich Luz, Matthew 8 20, A Commentary, σελ Πρβλ: Αποκάλυψη Βαρούχ (Β Βαρούχ) 70,2, παραβολές Α Eνώχ (Αιθιοπική Αποκάλυψη Ενώχ) 62,8, όπου αναφέρεται ότι το άγιο θα σπαρθεί, στους Ψλμ. Σολομώντος 14,4, Βιβλίο Ιωβηλαίων 36,6 και στο Βιβλίο των κανόνων της κοινότητας των Εσσαίων του Κουμράν (1QS) 8,5. όπου ο Θεός παρουσιάζεται ως ο κυρίαρχος της σποράς και παραπέμπει στη σχέση του Θεού και ανθρώπου, όπου ο Θεός μπορεί να σπείρει οτιδήποτε καλό στους ανθρώπους. 744 Ulrich Luz, Matthew 8 20, A Commentary, σελ. 248, με αναφορά σε Gerhard Lohfink. 745 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I IX, σελ

90 από τον Θεό (8,41 44), αλλά και όπου ο σπόρος είναι ο λόγος του Θεού, ο οποίος σπέρνεται στους ανθρώπους (9,29 33) 746. Οπότε θεωρούμε ότι οι Ευαγγελιστές «κτίζουν» επάνω στις γνώσεις των αναγνωστών τους, όσον αφορά την δυναμική του λόγου του Θεού. Η επικοινωνία μεταξύ Θεού και Ισραήλ μετασχηματίζεται σε επικοινωνία Θεού και ανθρώπων μέσω του Ευαγγελίου. Τώρα, πλέον, ο λόγος είναι το Ευαγγέλιο, όπου καταγράφονται οι λόγοι του Χριστού, ο οποίος μιλά ως ο Υιός του Θεού 747. Επομένως, ο λόγος του Χριστού, μέσα από το Ευαγγέλιό Του, φέρνει τον λόγο του Θεού στο προσκήνιο, για να ακουστεί και πάλι δυνατά, όπως η Τορά και τα βιβλία των Προφητών έκαναν γνωστό το λόγο του Γιαχβέ στα αυτιά των αναγνωστών και των ακροατών τους 748. Στην Κ. Διαθήκη ο ίδιος ο Χριστός παρουσιάζει τον εαυτό Του με την εικόνα του γεωργού και σπορέως και ως θεριστές τους μαθητές Του: ὁ μὲν θερισμὸς πολύς, οἱ δὲ ἐργάται ὀλίγοι δεήθητε οὖν τοῦ κυρίου τοῦ θερισμοῦ ὅπως ἐκβάλῃ ἐργάτας εἰς τὸν θερισμὸν αὐτοῦ (Mτ. 9,35 38). Επίσης, όταν αναφερόμαστε στην έννοια λόγος στην Κ. Διαθήκη, είναι αδύνατο να μη θυμηθούμε τον υπέροχο Ύμνο του Λόγου στο τέταρτο Ευαγγέλιο: Εν ἀρχῇ ἦν ὁ λόγος, καὶ ὁ λόγος ἦν πρὸς τὸν θεόν, καὶ θεὸς ἦν ὁ λόγος πάντα δι αὐτοῦ ἐγένετο, καὶ χωρὶς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδὲ ἕν. ὃ γέγονεν ἐν αὐτῷ ζωὴ ἦν, καὶ ἡ ζωὴ ἦν τὸ φῶς τῶν ἀνθρώπων Καὶ ὁ λόγος σὰρξ ἐγένετο καὶ ἐσκήνωσεν ἐν ἡμῖν, καὶ ἐθεασάμεθα τὴν δόξαν αὐτοῦ, δόξαν ὡς μονογενοῦς παρὰ πατρός, πλήρης χάριτος καὶ ἀληθείας (Ιω. 1,1 4, 14) 749. Η αλήθεια ή και ο λόγος, ως σπόροι οι οποίοι πέφτουν στις καρδιές των ανθρώπων, αποτελούν απόψεις κοινούς τόπους σε θρησκευτικές και ηθικές γραμματείες 750. Ο Θεός δεν «σπέρνει» μόνο τους ανθρώπους, αλλά και κάθε τι το όμορφο και ανώτερο που υπάρχει στον άνθρωπο είναι σπορά του Θεού. Κατά τον Φίλωνα τον Αλεξανδρέα, η ωραιότητα, η οποία αποτελεί βασική αρετή των ανθρώπων και είναι εσωτερικό γνώρισμα και χάρισμα, έχει σπαρεί από το Θεό 751. Ο λόγος του Χριστού, παρά το ότι μπορεί να μη γίνει δεκτός από κάποιον ακροατή, δε χάνει τη δύναμή του και, αναμφίβολα, παραμένει δραστικός, ώστε να μπορεί να πραγματοποιήσει την αποστολή για την οποία προορίζεται: Τὰ ῥήματα ἃ ἐγὼ λελάληκα ὑμῖν πνεῦμά ἐστιν καὶ ζωή ἐστιν (Ιω. 6,63). Ο λόγος του Θεού περιέχει την αλλαγή, το νέο, το θαυμαστό και προσκαλεί σε μετάνοια, σε νέα ζωή, σε απαλλαγή από το ψεύδος και την αδικία είναι λόγος παρηγορητικός και καθοδηγεί προς τη Βασιλεία του Θεού. Ο λόγος του Θεού αφορά σε ολόκληρη την καθημερινή ανθρώπινη περιπέτεια, εντάσσοντάς τη μέσα στη γενικότερη οικονομία της σωτηρίας των ανθρώπων. Όσο περισσότερο εννοεί ο άνθρωπος τον λόγο του Θεού, τόσο βλέπει τις σχέσεις του με το Θεό, όχι ως μία συναλλαγή, αλλά ως Εὐαγγέλιο, το οποίο απαιτεί την υπακοή του 746 Hugh Anderson, The Gospel of Mark, σελ Πρβλ.: Mκ. 1, ,7. 15, Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ Η ανάλυση και η θεολογία του Ύμνου του Λόγου στο έργο του π. Ιωάννη Σκιαδαρέση, Ερμηνεία Περικοπών Ιωάννειας Γραμματείας, σελ Σε ένα κείμενο του Αριστοτέλους ο φιλόσοφος ισχυρίζεται ότι η ψυχή του ακροατή πρέπει να επεξεργαστεί από τον διδάσκαλο, όπως ο γεωργός επεξεργάζεται το χώμα: Και λοιπόν οτιδήποτε εξαρτάται από την φύση, είναι φανερό ότι δε βρίσκεται στην εξουσία μας, αλλά βρίσκεται στους πραγματικά ευτυχισμένους μέσω κάποιας θείας αιτίας, ο λόγος, όμως και η διδαχή, ας προσέξουμε μήπως δεν έχουν την ίδια δύναμη προς όλους, αλλά πρέπει να επεξεργαστούμε προηγουμένως την ψυχή του ακροατή, ώστε να ευχαριστείται και να μισεί ορθώς, όπως ακριβώς επεξεργαζόμαστε το χώμα, το οποίο πρόκειται να θρέψει τον σπόρο. Διότι δεν είναι δυνατό να ακούσει αποτρεπτικό λόγο, ούτε να τον καταλάβει, όποιος ζει με τα πάθη του. Αριστοτέλους, Ηθικά Νικομάχεια, βιβλ. 10, κεφ. 9, στ , των εκδόσεων Φέξη, Βιβλιοθήκη Αρχαίων Ελλήνων Συγγραφέων, στην ηλεκτρονική διεύθυνση: 0.txt Ημ.αν Φίλων Αλεξανδρεύς, Νόμων Ιερών Αλληγορίας, βιβλίο 1, 49, 2 50, 1, εκδότης:. L. Cohn 90

91 ανθρώπου στους γενικότερους σκοπούς του Θεού, να δώσει τον αγώνα του, μαζί με το Θεό, για μια καλύτερη ανθρωπότητα. Στις μέρες μας αυτό γίνεται πραγματικότητα μέσα από την ποιμαντορία του λαού από την Εκκλησία Το πρόσωπο του σπορέως Η αγνόηση του σπορέως αποτελεί το μεγαλύτερο παράδοξο της παραβολής, ίσως μαζί με την ανυπαρξία αναφοράς σχετικά με τον χρόνο του θερισμού 753. Υπαινικτικώς ο Λουκάς εννοεί ως σπορέα τον Χριστό, αλλά αφήνει ανοικτή την ερμηνεία ότι και η πρώτη Εκκλησία, μέσω του κηρύγματος της, παίζει τον ρόλο του σπορέως 754. Αν λάβουμε υπ όψιν μας το γεγονός ότι ο σπορέας των ζιζανίων είναι ο ίδιος ο διάβολος 755, τότε δε μπορεί παρά να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι ο σπορέας είναι ο Υιός του Θεού ή και ο ίδιος ο Θεός Πατέρας 756. Ο Ματθαίος, μέσω άλλης παραβολής, μας αποκαλύπτει ότι ο σπορέας είναι ο ίδιος ο Χριστός: ὁ σπείρων τὸ καλὸν σπέρμα ἐστὶν ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου (Mτ. 13,37) 757. Ο σπορέας είναι ο Χριστός, ο οποίος διδάσκει και ο σπόρος είναι ο λόγος της διδασκαλίας Του. Κι εξήλθε στις πόλεις και τα χωριά της Ιουδαίας για να σπείρει αυτόν τον σπόρο στη νοητή γη των ανθρωπίνων ψυχών, δηλαδή στη διάνοιά τους 758. Ο Χρυσόστομος επεκτείνει τους συμβολισμούς: Σπορέας είναι ο Χριστός, σπόρος ο Θείος Λόγος Του, γη η ανθρωπότητα, βόδια στον ζυγό του γεωργού οι Απόστολοι, άροτρο είναι ο Σταυρός, ζυγός η ομόνοια και περιλαίμιο η γλυκιά αγάπη, η οποία περισφίγγει τους αυχένες των Αποστόλων 759. Εφ όσον σπορέας είναι ο ίδιος ο Χριστός, τότε και η σπορά Του είναι ευλογημένη 760. Γιατί δεν αποκαλύπτεται ο Χριστός λέγοντας ευθέως: εγώ είμαι ο σπορέας, ο οποίος ήλθα στη γη για να σπείρω τον λόγο μου; Δε θέλει να φανεί φιλόδοξος και να δώσει αφορμή για κατηγορίες στους φθονερούς Φαρισαίους 761, αλλά είναι δεδομένη και η ταπείνωσή Του. Ο Χριστός ταυτίζει τον εαυτό Του με έναν απλό σπορέα κι όχι με έναν ισχυρό στρατηλάτη ή εθνάρχη, εικόνες για τον Μεσσία, οι οποίες είναι οικείες στην αποκαλυπτική κυρίως γραμματεία των Ιουδαίων 762. Η αιτία της μεγάλης συγκατάβασης και της παρουσίας του Χριστού στον κόσμο είναι η σπορά του λόγου Του, δηλαδή του σπόρου της ορθής πίστης 763. Η προ των αιώνων βούληση, η «κένωση» του Θεού Λόγου μέχρι του σημείου να πάρει τη δική μας ανθρώπινη φύση και η ένωσή Του με τον άνθρωπο, η οποία βρίσκεται πέρα από κάθε ανθρώπινη περιγραφή, ονομάζεται στη γλώσσα του Ευαγγελίου έξοδος. Κι αυτή η έξοδος δεν είναι σε καμία περίπτωση τοπική, αλλά αφορά την σχέση, με την οποία, ενώ είναι Θεός, έγινε ο πλησίον μας άνθρωπος 764. Αποκαλείται έξοδος, επειδή εξήλθε προς εμάς και παίρνοντας σάρκα, μας εισήγαγε (στον ουρανό), μας καθάρισε από τις αμαρτίες και μας συμφιλίωσε με τον Θεό 765. Κάθε 752 Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ερμηνευτική των Ιερών Κειμένων, σελ Ιωάννης Δ. Καραβιδόπουλος, Αι Παραβολαί του Χριστού, σελ. 45. O Ιωάννης Χρυσόστομος λέγει ότι ο Χριστός ήλθε να σπείρει κι όχι να θερίσει, διότι ο σπόρος της Αναστάσεως δεν ήταν σπαρμένος στις καρδιές των ανθρώπων (Εις το εξήλθεν ο σπείρων του σπείραι τον σπόρον αυτού, MPG 61, 773, 12 15) 754 I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ Πρβλ.: Mτ. 13,38 39: τὰ δὲ ζιζάνιά εἰσιν οἱ υἱοὶ τοῦ πονηροῦ, ὁ δὲ ἐχθρὸς ὁ σπείρας αὐτά ἐστιν ὁ διάβολος 756 Albright W.F. & Mann C.S., Matthew, σελ W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., Matthew: A Shorter Commentary, σελ. 214 και Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary, τομ. 8, σελ Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 396 Α, 11 Β, Ιωάννης Χρυσόστομος, Εις το εξήλθεν ο σπείρων του σπείραι τον σπόρον αυτού, MPG 61, 773, Αρχιμανδρίτης Συμεών Κούτσας, Κυρήξατε, σελ Σώτος Γ. Κουντουριώτης, Τα Ευαγγέλια, σελ π. Ιωάννης Σκιαδαρέσης, Παραβολές των Ευαγγελίων, Σημειώσεις για το επιλεγόμενο μάθημα, σελ Θεόδοτος Αγκύρας, Ερμηνεία εις το Σύμβολον, MPG 77, 1316 Α, 15 Β, Θεοφάνης Κεραμεύς, Ομιλία Ζ, Περί της παραβολής του σπόρου, MPG 132, 236 C, 12 D, 3 και 240 Α, Ιωάννης Χρυσόστομος, Ερμηνεία εις την προς Εβραίους Επιστολήν, MPG 63, 27,

92 άνθρωπος είναι υπεύθυνος για την άροση της γης της ψυχής του. Ο Χριστός εξήλθε για να σπείρει, όχι για να οργώσει, άρα ο κάθε ένας από εμάς οφείλει να είναι προετοιμασμένος να δεχθεί τον σπόρο Του 766 και να φροντίσει να ξεριζώσει, με τη βοήθεια του Χριστού, κάθε ζιζάνιο, το οποίο φύτεψε ο διάβολος στην ψυχή του. Διότι λέγει, κάθε φυτό, το οποίο δεν φύτεψε ο ουράνιος Πατέρας μου, θα ξεριζωθεί 767. Είναι, όμως, μόνον ο Ιησούς Χριστός ο σπορέας; Ο Μέγας Αθανάσιος γράφει: Εξήλθε για να σπείρει κάποιους σπόρους μέσω της δικής Του παρουσίας και κάποιους άλλους σπόρους ενεργώντας μέσω των μαθητών Του 768. Κατά τον M. Henry ο οποιοσδήποτε ευσυνείδητος κήρυκας και υπηρέτης του Ευαγγελίου είναι και σπορέας του λόγου του Θεού 769, αρκεί να έχει αρετή και αγιότητα, οπότε θα του δίνει τη Χάρη Του ο Θεός και θα κερδίζει την υπόληψη των ανθρώπων 770. Οι λόγοι του θα αντλούν κύρος από τον σπόρο Εκείνου και δεν θα σπέρνει τον δικό του σπόρο 771. Για πολλούς Έλληνες ερμηνευτές, ιδιαιτέρως του 20 ου αιώνα, σπορέας μπορεί να είναι και το κατηχητικό σχολείο της Εκκλησίας 772. Επίσης, σπορείς του λόγου του Θεού μπορούν να γίνουν η οικογένεια, η πολιτεία και ολόκληρη η κοινωνία, όταν έχουν ζήλο και καταβάλουν προσπάθειες χριστιανικής παιδαγωγίας 773. Ο Χριστιανός οφείλει να ακούει τους λόγους και τις συστάσεις όλων ανεξαιρέτως των σπορέων, διότι ο Θεός είναι αυτός, ο οποίος βρίσκεται πίσω από κάθε ψυχοσωτήριο διδαχή Ο αγρός όπου σπέρνεται ο σπόρος Όπως ο σπορέας, έτσι και το έδαφος στο οποίο σπέρνεται ο σπόρος, δεν ταυτοποιείται ρητώς. Έμμεση απάντηση στο ερώτημα ποιος είναι ο αγρός δίδει ο Απόστολος Παύλος λέγοντας: θεοῦ γεώργιόν ἐσμεν (Α Κορ. 3,9). Ο Επιφάνιος Κύπρου θεωρεί ότι η καλή γη είναι η Εκκλησία του Χριστού, η οποία είναι εύφορη και καρποφορούσα 775. Υπό το πρίσμα των προηγουμένων απόψεων το χωράφι, το χώμα όπου σπέρνεται ο σπόρος, είναι οι καρδιές των ανθρώπων 776. Όμως, όπως και τα εδάφη είναι διαφορετικών ποιοτήτων, έτσι και οι καρδιές των ανθρώπων παρουσιάζουν διαφορά στην ανταπόκριση και τη διάθεση, την οποία δείχνουν απέναντι στο λόγο του Θεού. Ένα ρητό των Λατίνων διακηρύττει: Quidquid recipitur ad modum recipientis recipitur, δηλαδή αυτό το οποίο προσλαμβάνεται, προσλαμβάνεται με τον τρόπο του δέκτη. Υπάρχουν οι πρόθυμοι και εργατικοί άνθρωποι από τη μια μεριά, υπάρχουν οι οκνηροί και οι αδιάφοροι από την άλλη: ὥσπερ γεώργιον ἀνὴρ ἄφρων καὶ ὥσπερ ἀμπελὼν ἄνθρωπος ἐνδεὴς φρενῶν (Παρ. 24,30). Το αποτέλεσμα εξαρτάται από το αν, πώς και κατά πόσον ο κάθε άνθρωπος ανταποκρίνεται στον λόγο του Θεού. Ο Χριστός, καθώς διαλέγεται με όλους τους ανθρώπους, αδιακρίτως και με αφθονία ρίχνει τον σπόρο Του, σαν τον σπορέα, έτσι ώστε από τη μεριά Του, έχοντας κάνει τα μέγιστα, περιμένει την ανταπόκριση των ακροατών Του και είναι σα να μας λέγει: Τι έπρεπε να κάνω και δεν το έκανα; 777 Όσον αφορά την Εκκλησία και τους κήρυκες του λόγου του Θεού, πρέπει να 766 Νικόλαος Καβάσιλας, Ερμηνεία της Θείας Λειτουργίας, MPG 150, 369 A, 15 B, Ιωάννης Χρυσόστομος, Εις το εξήλθεν ο σπείρων του σπείραι τον σπόρον αυτού, MPG 61, 773, Αθανασίου Αλεξανδρείας, Ομιλία εις τον σπόρον, MPG 28, 145 D Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ Νικηφόρος Θεοτόκης, Κυριακοδρόμιον, τομ. Α, σελ Παναγιώτη Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, σελ Παντελεήμων Φωστίνης, Σπορά και Θερισμός, με μία ιστορία παράδειγμα στις σελ Μιχαήλ Ι. Γαλανός, Ομιλίαι εις τους Αποστόλους και τα Ευαγγέλια όλων των Κυριακών, Τόμος Δ, σελ Κωνσταντίνος Καλλίνικος, Πρακτικαί Ομιλίαι εις τα Κυριακά Ευαγγέλια, σελ Επιφάνιος Επίσκοπος Κύπρου, Εις την Ανάληψιν του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, MPG 43, 484, και 485, Κωνσταντίνος Σοφ. Γρηγοριάδης, Ευαγγελικές Περικοπές, σελ Βίκτορος Αντιοχείας, στο Catena in Marcum, εκδότης: J.A. Cramer, σελ. 303, στ

93 εμπιστεύονται τον Θεό για την καρποφορία των έργων τους, όπως ο γεωργός σπέρνει τη γη και αφήνει τον Θεό να κάνει τα υπόλοιπα Η σχέση σπόρου και λόγου Η αρχή της ύπαρξης κάθε φυτού είναι ο σπόρος. Η αρχή κάθε καλής πράξης είναι ο λόγος. Χωρίς καλό σπόρο η γη γεμίζει αγκάθια. Χωρίς καλό κήρυγμα του λόγου του Θεού ο άνθρωπος μένει με τα ελαττώματά του και τα κακά του ένστικτα 779. Η βασική ομοιότητα που έχει ο σπόρος του φυτού με το λόγο του Θεού είναι η ζωτικότητα, η οποία κρύβεται μέσα τους 780. Ο κάθε σπόρος, φαινομενικά, είναι ένα νεκρό, ξηρό αντικείμενο, όμως περιέχει εντός του ολόκληρη τη δύναμη της ζωής, η οποία ξεπηδά από μέσα του 781. Ομοίως και η Αγία Γραφή, η οποία περιέχει τον λόγο του Θεού, είναι ένα μικρό βιβλίο όμως, μέσα στους αιώνες, φάνηκε το δυνατότερο όλων 782. Δικαιολογημένα η παραβολή του σπορέως θεωρείται ως η παραβολή, η οποία παρουσιάζει την θαυμαστή και μυστηριώδη δύναμη του λόγου του Θεού, που ελευθερώνει και αλλάζει τον άνθρωπο Ο συμβολισμός των άγονων εδαφών Όπως και στο μεσοσκήνιο, στον προφητικό λόγο του Ησαΐα, οι ακροατές χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: σε αυτούς στους οποίους δέδοται και τους άλλους στους οποίους οὐ δέδοται γνῶναι τὰ μυστήρια τῆς βασιλείας 784, έτσι και κατά την ερμηνεία της παραβολής ο Χριστός παρουσιάζοντας μία κοινωνική ηθογραφία 785 της εποχής Του και κάνοντας μία ψυχογραφική περιγραφή και ένα καρδιογράφημα 786 στους ακροατές Του, τους διαχωρίζει σε δύο κύριες κατηγορίες: Σε αυτούς που δεν παράγουν καρπό και σε αυτούς που καρποφορούν. Γράφει ο Ευσέβιος: Εάν όλοι οι ακροατές διέθεταν την ίδια προαίρεση, δεν θα χρειαζόταν να γίνει κάποια διάκριση από τον Κύριο. Όμως οι άνθρωποι, επειδή διαθέτουν το αυτεξούσιο, χρησιμοποιούν τον ουράνιο σπόρο ο καθένας με τον τρόπο του. Έτσι κάποιους τους χαρακτηρίζει η ραθυμία και η απροσεξία, ενώ κάποιοι άλλοι πολλαπλασιάζουν τον σπόρο μέσα από αγαθές καρποφορίες. Και σε κάθε κατηγορία, από αυτές τις δύο, υπάρχουν τρεις ομάδες ανθρώπων. Όπως εκείνοι, οι οποίοι γίνονται αίτιοι της απώλειας του σπόρου, τον καταστρέφουν με διαφορετικούς τρόπους, έτσι και αυτοί, οι οποίοι καλλιεργούν τον σπόρο, δεν αποφέρουν την ίδια ποσότητα καρπών 787. Πρέπει να έχουμε υπ όψιν μας ότι το μοτίβο της παρουσίασης των τεσσάρων ειδών εδάφους είναι κοινό, με μικροδιαφορές, στους τρεις συνοπτικούς: α) εισαγωγική φόρμουλα: οὗτοι / ἄλλοι / ἐκεῖνοί δέ εἰσιν (Μκ.), ὁ δὲ σπαρείς (Mτ.), οἱ δὲ παρὰ / ἐπὶ / εἰς / ἐν (Λκ.), β) η περιγραφική φόρμουλα των ακροατών του λόγου: οἳ / οἵτινες ὅταν ἀκούσωσιν τὸν λόγον (Mκ.), οὗτός ἐστιν ὁ τὸν λόγον ἀκούων (Mτ.), οἱ ἀκούσαντες / ὅταν ἀκούσωσιν / οἵτινες ἀκούσαντες (Λκ.), γ) η περιγραφή των συνθηκών, οι οποίες είναι υπεύθυνες για την αποτυχία ή την επιτυχία της καρποφορίας του σπόρου (οδός, πέτρα, αγκάθια, αγαθή γη) και τέλος δ) το αποτέλεσμα (αποτυχία ή επιτυχία της 778 Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ Υάκινθος Δημητρίου, Επίσκοπος Γρατιανουπόλεως, Τα λόγια σου μελέτη μου, σελ Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ Γεώργιος Παυλίδης, Λύχνος τοις ποσί μου, Λόγοι εις τα Ευαγγέλια των Κυριακών, σελ Παρασκευάς Αναστ. Ζωγράφος, Κυρήγματα Αληθείας και Ζωής, σελ Βλ. σελ 132 κ.ε. στην παρούσα εργασία. 785 Χριστόδουλος Παρασκευαΐδης, Μητροπολίτης Δημητριάδος, Κυριακάτικοι Αντίλαλοι, τομ. Α, σελ Μιχαήλ Ε. Μιχαηλίδης, Από τον Άμβωνα, σελ Ευσέβιος Καισαρείας, Περί της Θεοφανείας, MPG 24, 677 Α, 10 Β 15 93

94 καρποφορίας) 788. Η μόνη εξαίρεση, όπως θα δούμε αμέσως παρακάτω, είναι το πρώτο παράδειγμα του Ματθαίου, ο οποίος μεταστρέφει τη σειρά σε β. γ. δ. α Ο σπόρος, που έπεσε στην οδό, αρπάζεται από τον διάβολο (Μκ. 4,15, Μτ. 13,19b, Λκ. 8,12) Ο Ματθαίος μας εισάγει στην ερμηνείας της παραβολής παρουσιάζοντας την αιτία της αποτυχίας της καρποφορίας στο πρώτο είδος εδάφους, η οποία είναι η έλλειψη κατανόησης του λόγου: μη συνιέντος. Ολόκληρη η ερμηνεία του Ματθαίου είναι προσανατολισμένη στην έννοια της κατανόησης. Η μετοχή αυτή συμφωνεί με την έκφραση οὐδὲ συνίουσιν (Mτ. 13,13), με την οποία περιέγραψε τους σκληρόκαρδους Ιουδαίους προηγουμένως ο Χριστός. Περιγράφοντας την πρώτη ομάδα ανθρώπων με την μετοχή ενεστώτα μὴ συνιέντος, σημειώνει ότι η έλλειψη κατανόησης του λόγου προηγείται του έργου του διαβόλου 790. Η μετοχή αυτή αντιτίθεται στη μετοχή συνιείς του ιδίου ρήματος στον στίχο Mτ. 13,23, που χαρακτηρίζει την αγαθή γη. Σε αυτό το πλαίσιο το ρήμα συνίημι αφορά τον όχλο, ο οποίος απλώς άκουσε τον λόγο του Χριστού, αλλά δεν τον κατανόησε. Έτσι ο Ματθαίος δείχνει το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του για τους ανθρώπους αυτούς 791. Εδώ υφίσταται μία επιπόλαια πρόσληψη του λόγου του Θεού, η οποία οδηγεί σε αναβολή οποιασδήποτε διαδικασίας, που μπορεί να ξεκινήσει στην καρδιά του ανθρώπου ο λόγος του Θεού. Η καρδία (Mτ., Λκ.) είναι η έδρα της ανθρώπινης ύπαρξης (εβραϊσμός) 792. Η έκφραση ἐν τῇ καρδίᾳ φανερώνει την καρδιά ως το μέρος όπου λαμβάνονται οι αποφάσεις και αποτελεί το κέντρο της προσωπικότητας 793. Στην Π. Διαθήκη, σε αρκετές περιπτώσεις, ο λόγος του Θεού απευθύνεται στην καρδιά του ανθρώπου, ιδέα που συναντάται και στα Ευαγγέλια του Ματθαίου και του Λουκά 794. Με τη μετοχή ἐσπαρμένον δηλώνεται ότι ο σπορέας ολοκλήρωσε το έργο του η σπορά τελείωσε 795, οπότε αναμένει κανείς να δει το ηθικό αποτέλεσμα, το οποίο παρήγαγε η διδασκαλία 796. Η μετοχή σπαρείς, που χρησιμοποιεί ο Ματθαίος, αναφέρεται ἐπί τῆς γῆς, όχι επί του σπόρου, δηλαδή αυτός είναι ἡ κατά τήν ὁδόν σπαρεῖσα γῆ. Με παρόμοιο τρόπο πρέπει να ερμηνεύσουμε και τα υπόλοιπα είδη των εδαφών 797. Ο Λουκάς, με την πρότασή του: οἱ δὲ παρὰ τὴν ὁδόν, είναι σα να μας λέει: εκείνοι, οι οποίοι έλαβαν τον σπόρο στο κράσπεδο της οδού 798, ενώ, χαρακτηρίζοντας την πρώτη ομάδα ακροατών του λόγου ως οἱ ἀκούσαντες, μας δείχνει ότι ο λόγος απλώς έφθασε μέχρι το εξωτερικό όργανο της ακοής, αλλά δεν υπήρξε εσωτερική πρόσληψη του λόγου από την καρδιά 799. Διότι, οτιδήποτε ακούει ο άνθρωπος πρέπει να φθάνει στην καρδιά 788 Βασισμένο στο παράδειγμα του Donald A. Hagner, το οποίο αφορά μόνον τον Ματθαίο, που, όμως, κατά τη γνώμη μας, έχει εφαρμογή και στους άλλους δύο συνοπτικούς. [Donald A. Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ. 378]. Ο αναγνώστης μπορεί να συμβουλευτεί και τον Πίνακα της σελ. 155 της παρούσας εργασίας, όπου παρουσιάζεται το μοτίβο των Ευαγγελιστών. 789 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ , με αναφορά στον Gemünden. 791 Ulrich Luz, Matthew 8 20, A Commentary, σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary, τομ. 8, σελ W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ Πρβλ. Δευτ. 30, Μιχαήλ Ελ. Κόνιας, Η παραβολή του Σπορέως, σελ. 120, με αναφορά στον Swete. 796 G. H Box, στο Παναγιώτη Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 404 Β, Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ J. Owen, στο Παναγιώτη Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, σελ

95 του 800 και να ριζώνει εκεί σε διαφορετική περίπτωση, αν είναι απρόσεκτος, έρχεται ο διάβολος και το αρπάζει 801. Ενώ το λεξιλόγιο των συνοπτικών Ευαγγελιστών είναι σχεδόν παρόμοιο, προξενεί εντύπωση η χρήση τριών διαφορετικών λέξεων όρων για την περιγραφή του εχθρού του σπόρου: ὁ σατανᾶς (Mκ.) ὁ πονηρὸς (Mτ.), ὁ διάβολος (Λκ.). Είναι πολύ δύσκολο να ερμηνεύσουμε τη διαφορά αυτών των χαρακτηρισμών, οπότε καταλήγουμε ότι ίσως είναι θέμα στυλιστικών προτιμήσεων 802. Ο πονηρὸς κυριολεκτικώς είναι ο προξενών άλγη και βάσανα και κατόπιν παίρνει τη σημασία του οδυνηρού και κακού. Με την ηθική έννοια είναι ο ίδιος ο διάβολος 803. Η συγκεκριμένη λέξη προέρχεται από το ρήμα διαβάλλω, άρα διάβολος είναι αυτός ο οποίος κατηγορεί ψευδώς, συκοφαντεί και δυσφημεί 804. Είναι ο άρχοντας των πονηρών πνευμάτων, ο οποίος με ποικίλες ασθένειες τυραννεί τους ανθρώπους και τους απομακρύνει από τον Θεό 805. Ο σατανᾶς (Mκ. 4,15) είναι εβραϊκή λέξη. Σημαίνει τον αντίπαλο, τον εχθρό, τον αντικείμενο. Είναι ο άρχοντας των πονηρών πνευμάτων, ο οποίος παρακινεί τους ανθρώπους προς την αμαρτία, χρησιμοποιώντας δόλια μέσα 806. Έχει σημασία το γεγονός ότι ο Χριστός δεν λέει: τα πουλιά συμβολίζουν τον διάβολο / σατανά / πονηρό. Χρησιμοποιεί μια πιο ζωντανή γλώσσα: έπειτα έρχεται ο διάβολος. Αυτή η επισήμανση, από τον ίδιο τον Χριστό, εκλαμβάνεται από τους ερμηνευτές ως ορισμός της ύπαρξης του διαβόλου ως προσώπου και προσωπικού Του αντιπάλου και όχι ως αφηρημένης και απρόσωπης έννοιας του κακού 807. Οι υποστηρικτές της άποψης ότι την ερμηνεία της παραβολής δεν την είπε ο Χριστός, θεωρούν ότι εδώ αντικατοπτρίζεται η αίσθηση της πρώτης Εκκλησίας, δηλαδή ότι ο διάβολος παρέμενε ο ενεργός αντίπαλος και ο μεγαλύτερος εχθρός της, αφαιρώντας τη δυνατότητα της πίστης από τον άνθρωπο 808, ανακόπτοντας την ιεραποστολική δράση της Εκκλησίας και εμποδίζοντας το μήνυμά της: αἴρει τὸν λόγον (Mκ. 4,15) 809. Ο διάβολος, όμως, έχει ηττηθεί ήδη από τον Χριστό (Λκ. 4,13. 22,3), οπότε η φράση του Λουκά, στο στίχο 8,12, που έρχεται ως συμπέρασμα, είναι σημαντική: ἵνα μὴ πιστεύσαντες σωθῶσιν. Η φράση εισάγεται με τον σύνδεσμο ἵνα και εκφράζει σκοπό 810. Ο Λουκάς, έχει παραλείψει στο έργο του την θεωρία περί των παραβολών (στο μεσοσκήνιο), έτσι εδώ εισφέρει τη δική του, ισοδύναμη, θεολογική προφορά 811 : Ο αντίπαλος του Θεού αφαιρεί το λόγο Του από την καρδιά των ακροατών, όμως η διαδικασία της θετικής ακρόασης οδηγεί στην πίστη και, συνεπώς, στη σωτηρία 812, η οποία, για την Εκκλησία του Χριστού, είναι η αναμενόμενη τελική νίκη, ο ερχομός της Βασιλείας του Θεού 813. Η φράση αυτή του Λουκά ηχεί παράξενα. Ίσως είναι ένα σημάδι παύλειας επιρροής 814, ίσως αποτελεί όρο μίας πρώιμης εκκλησιαστικής ορολογίας 815 ή 800 Πρβλ. Λκ. 1,66. 2, Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ Howard I. Marshall, The Gospel of Luke, σελ. 325, με αναφορές σε F. Bovon και J. M. Creed. 803 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 816 και Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ Πρβλ. εἶπεν δὲ αὐτοῖς ἐθεώρουν τὸν σατανᾶν ὡς ἀστραπὴν ἐκ τοῦ οὐρανοῦ πεσόντα (Λκ. 10,18) 808 Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ Hugh Anderson, The Gospel of Mark, σελ Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary, τομ. 8, σελ Darrell L Bock., Luke, 1:1 9:50, σελ Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ Hugh Anderson, The Gospel of Mark, σελ Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ J. A.Fitzmyer, To Advance the Gospel, σελ. 325 και Marshall I. Howard, The Gospel of Luke, σελ

96 αποτελεί μια διαφορετική γραφή της φράσης του Μάρκου: μήποτε ἐπιστρέψωσιν καὶ ἀφεθῇ αὐτοῖς (Mκ. 4,12) 816. Η πίστη είναι σημαντική για τον Λουκά. Το ρήμα πιστεύω σημαίνει δέχομαι το μήνυμα του Θεού αλλάζοντας τρόπο ζωής, ώστε να φθάσω στη σωτηρία 817 κι αυτός που σώζει είναι ο λόγος του Θεού 818. Στην Κ. Διαθήκη το ρήμα πιστεύω σημαίνει ανήκω μεταξύ των πιστών του Θεού και του Χριστού 819. Στους στίχος Λκ. 8,12 13 ο Λουκάς προσθέτει ακόμη δύο φορές τον παράγοντα πίστη, θέλοντας να τονίσει ότι το μήνυμα του Χριστού προϋποθέτει την ακρόαση με πίστη. Η μετοχή αορίστου που χρησιμοποιεί (πιστεύσαντες) δείχνει την αρχική ενέργεια της πίστης, ενώ ο ενεστώτας του επομένου στίχου (πιστεύουσιν) δηλώνει μία συνεχιζόμενη διάθεση 820. Αυτό το οποίο ο Λουκάς προτίθεται να αποδώσει εδώ, χρησιμοποιώντας τη συγκεκριμένη λέξη, έχει το ίδιο νόημα με αυτό που τόνισε δύο κεφάλαια πριν αυτοί που πιστεύουν σώζονται 821. Η φρασεολογία είναι κοινή σε όλες αυτές τις προτάσεις της πρώτης Εκκλησίας και είναι σταθερά ριζωμένη στην Μάρκεια παράδοση. Ο Λουκάς εξωτερικεύει, με λιτό τρόπο, αυτό που λένε οι πηγές του, ότι δηλαδή η σωματική ίαση και η πνευματική σωτηρία είναι αποτέλεσμα της πίστης στον Χριστό, όπως η θεραπεία του παραλυτικού 822. Η συγκεκριμένη πρόταση ρητώς συνδέεται με τις δυσκολίες τις οποίες συναντούσε η πρώτη χριστιανική ιεραποστολή 823. Το ρήμα σώζω ομαι (Λκ. 8,12) προέρχεται από το σῶος = ακέραιος και στην Κ. Διαθήκη έχει τις έννοιες της απαλλαγής από την πνευματική αθλιότητα και της συμμετοχής στη χάρη του Θεού, η οποία παρέχεται δια Ιησού Χριστού 824. Σε γενικές γραμμές ο Λουκάς εδώ ακολουθεί τον Ματθαίο και αυτό, ίσως, σημαίνει ότι επηρεάζεται από αυτόν ή ενδεχομένως Ματθαίος και Λουκάς χρησιμοποιούν μία άλλη, κοινή πηγή, πλην του Μάρκου 825. Το ρήμα ἁρπάζω (Mτ. 13,19) σημαίνει αφαιρώ, αποσπώ κάτι δια της βίας, διαρπάζω 826. Εδώ είναι ενδεικτικό και της ταχείας πανουργίας 827. Οι άλλοι δύο συνοπτικοί χρησιμοποιούν το συνώνυμο ρήμα αἰρέω ῶ, το οποίο μεταξύ άλλων σημαίνει λαμβάνω δια της χειρός, αρπάζω, αφαιρώ και συλλαμβάνω 828. Ο Μάρκος προσθέτει το επίρρημα εὐθὺς (4,15), το οποίο έχει τη σημασία του αμέσως, χωρίς καμία αργοπορία 829 και ενδεικνύει την ακαριαία επέμβαση του σατανά στους ανθρώπους αυτής της κατηγορίας 830. Δηλαδή, η σπίθα, την οποία άναψε στην καρδιά του ανθρώπου ο λόγος του Θεού, σβήνεται πάραυτα 831. Οι άλλοι δύο συνοπτικοί παραλείπουν το επίρρημα που χρησιμοποιεί ο Μάρκος, θεωρώντας το πολύ περιοριστικό Jacques Dupont, La parabole du semeur dans la version de Luc, Apophoreta, σελ John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ Πρβλ.: Πρ. 2,44. 4,32 και Λκ. 8,50, Πρ. 14,9. 15,11. 16, Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I IX, σελ. 713, πρβλ. τη φράση του Λουκά πίστευσον ἐπὶ τὸν κύριον Ἰησοῦν καὶ σωθήσῃ σὺ καὶ ὁ οἶκός σου (Πρ. 16,31), στην οποία αντανακλάται και πάλι η σωτηριολογία του. 819 Σ. Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Κ. Δ., σελ & Ι. Σταματάκος Δρ., Λεξικόν, σελ Schuyler Brown, Apostasy and Perseverance in the theology of Luke, σελ Λκ. 6, Πρβλ. Μκ 5,34. 10,52, Λκ. 7,50. 8, ,19. 18,42, Πρ. 14,9. 15,11. 16,31, Ρωμ. 10,9, Α Κορ. 1,21, Εφ. 2,8, Ιακ. 2,14. 5, I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ Πρβλ.: Μκ. 2,1 5 και Λκ. 5, George Arthur Buttrick, The Interpreterʹs Bible, τόμος 8, σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ Gundry Robert Horton, Commentary on Matthew, σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ J. A. Bengel στο Παναγιώτη Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ H. G. Liddel, R. Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τόμ. 1, σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ Μιχαήλ Ελ. Κόνιας, Η παραβολή του Σπορέως στην Ερμηνευτική και Κηρυκτική Παράδοσι, σελ Νικήτας Παφλαγόνος, Εξήγησις εις το Ευαγγέλιον του Λουκά Αποσπάσματα, MPG 105, 576 C, John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ

97 Ο Μάρκος ξεκινά την αφήγησή του διηγούμενος την τύχη που είχε ο σπόρος, ο οποίος έπεσε στην οδό ή δίπλα από αυτήν, ενώ ο Ματθαίος μας παρουσιάζει την ίδια πρόταση ως συμπέρασμα. Ο Ματθαίος δίδει έμφαση στη φράση: ἀκούοντος τὸν λόγον τῆς βασιλείας, με την οποία ξεκινά να παραθέτει τα είδη των εδαφών 833. Σε γενικές γραμμές μετατοπίζει το βάρος από τον σπορέα, που σπέρνει τον λόγο (Μκ.), στον ακροατή, ο οπόιος ακροάται την διακήρυξη της Βασιλείας του Θεού, προσδίδοντας δραματικότητα στο ξεκίνημα της ερμηνείας της παραβολής 834. Ο Λουκάς ακολουθεί τον Μάρκο, μετακινώντας την εστίαση από τον σπόρο στα εδάφη όπου έπεσε ο σπόρος, αναδιατυπώνοντας εντελώς το κείμενο. Αν ο σπόρος είναι ο λόγος του Θεού, αυτοί οι οποίοι βρίσκονται κατά μήκος του μονοπατιού είναι οι ακροατές του λόγου. Μας εισάγει, με το πρώτο παράδειγμα, στο μοτίβο, το οποίο θα ακολουθήσει και στα επόμενα μέρη όπου έπεσε ο σπόρος. Η μεγάλη σημασία της ακρόασης του λόγου του Θεού και το γεγονός ότι μπορεί να υπάρξει επιτυχία ή αποτυχία σημειώνονται στους στίχους Λκ. 8,8 και 10. Κατά τη διάρκεια της όλης αφήγησης ο Λουκάς ακολουθεί στενά τη δομή της αφήγησης του Μάρκου 835 και, επηρεαζόμενος από την μάρκεια έκφραση οὗτοι δέ εἰσιν, αρχίζει να χρησιμοποιεί κι αυτός τον πληθυντικό αριθμό. Στο συγκεκριμένο τμήμα του εδάφους ο σπόρος αφαιρέθηκε πριν προλάβει να αναπτυχθεί. Το βασικό ερώτημα είναι: ποιοι άνθρωποι αντιπροσωπεύονται από αυτήν την πρώτη κατηγορία εδάφους ή την πρώτη ομάδα σπόρων; H απάντηση είναι μάλλον εύκολη. Εδώ ανήκουν οι άνθρωποι εκείνοι, στους οποίους ο σπόρος ουδέποτε είχε την ευκαιρία να βλαστήσει, επειδή θεωρούν την πίστη περιττή 836. Ο λόγος του Θεού γρήγορα απομακρύνεται από τη μνήμη τους και την αντίληψή τους 837. Είναι άνθρωποι πνευματικά κουφοί 838 και φυσικά έχουν ευθύνη, επειδή, όχι μόνον αδιαφόρησαν για την κατανόηση του λόγου του Θεού, αλλά άνοιξαν και την κερκόπορτα στον εχθρό για να «καταστρέψει» τον λόγο Του 839. Είναι μωροί 840 και απρόσεκτοι ακροατές αναγνωρίζουν ότι υπάρχει πνευματική αλήθεια στο λόγο του Θεού, η οποία μπορεί να τους ωφελήσει, αλλά από τη στιγμή που οι ίδιοι δεν κάνουν κάποια ενέργεια, ώστε να ωφεληθούν, σύντομα αυτό που άκουσαν χάνεται. Η αδυναμία να προσλάβουν το μήνυμα και να κατανοήσουν το νόημά του οδηγεί στην απώλεια, πρώτα του μηνύματος και κατόπιν των ιδίων των ακροατών 841. Οπότε δε φταίνε τα πουλιά τα οποία αρπάζουν τον σπόρο. Η ευθύνη βρίσκεται αλλού: Ποια είναι λοιπόν η αιτία, εξ αιτίας της οποίας αρπάζεται ο σπόρος, ο οποίος έπεσε στην οδό; Σκληρός και ακαλλιέργητος γίνεται κάθε δρόμος, αφού τα πόδια όλων τον καταπατούν και δε μπορεί να διεισδύσει ο σπόρος. Όσοι, λοιπόν, έχουν τον νου «σκληρό», δεν μπορεί καμία θεία και ιερή νουθεσία να διεισδύσει σε αυτούς, ώστε να καρποφορήσουν οι αρετές. Αντιθέτως, αυτού του είδους οι άνθρωποι είναι σα μία καταπατημένη οδός από τα ακάθαρτα πνεύματα και τον σατανά, οπότε δεν μπορούν να φέρουν αγίους καρπούς, έχοντας άγονη και στείρα καρδιά Σύμφωνα με τον Donald A. Hagner οι μικροδιαφορές μεταξύ Ματθαίου και Μάρκου μπορούν να εξηγηθούν από το ότι ο Ματθαίος συντομεύει, σύμφωνα με τις δικές του προτιμήσεις, τον Μάρκο, βελτιώνοντας τη γλώσσα και το στυλ του Μάρκου και παραλλάσσοντας το κείμενο, σύμφωνα με τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντά του [D. A. Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ. 378]. 834 Arland J. Hultgren, The parables of Jesus: a commentary, σελ Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ Πολύκαρπος Συνοδινός, Μητροπολίτης Μεσσηνίας, Λόγοι επί των Κυριακών Ευαγγελίων, σελ Willoughby C. Allen, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel according to S. Matthew, σελ William R. Farmer, The International Bible Commentary, σελ Daniel Patte, The Gospel according to Matthew: A Structural Commentary on Matthew s faith, σελ Βαρθολομαίος Κατσούρης, Μητροπολίτης Μεγάρων και Σαλαμίνος, Εκλογάριον ήτοι Συλλογή Ομιλιών και Μελετών, σελ. 77 εκδ. Ευεργέτιδος, εν Μεγάροις, Leon Morris, The Gospel according to Matthew (PNTC), σελ Κύριλλος Αλεξανδρείας, Εξήγησις εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, MPG 72, 625,

98 Ο Θεοφύλακτος γράφει ότι: η οδός είναι ο Χριστός, άρα παρὰ τὴν ὁδὸν βρίσκονται όλοι αυτοί, οι οποίοι είναι έξω από την οδό του Χριστού 843. Παρά ταύτα, το μονοπάτι παραμένει μία ανεξακρίβωτη και αταύτιστη λεπτομέρεια της παραβολής 844. Η ερμηνεία, που δίνει ο Χριστός, είναι σαφής: Μερικοί άνθρωποι ακούνε το μήνυμα της Βασιλείας του Θεού, αλλά η καρδιά τους είναι όπως τα πατημένα μονοπάτια, ένα σκληρό και ξηρό έδαφος, σαν την οδό την ποδοπατημένη από πολλούς ανθρώπους, που σκληραίνει και μένει επάνω στην επιφάνειά της, οτιδήποτε κι αν πέσει σε αυτή 845, οπότε η αλήθεια δεν μπορεί να διεισδύσει και, προτού να την εννοήσουν, ο διάβολος την αρπάζει 846. Η ατροφία της πνευματικής αναζήτησης τούς κάνει να μην αισθάνονται την ανάγκη του λόγου της αληθείας. Κοινότυπα και ανούσια πράγματα μετατρέπουν τον άνθρωπο σε ένα σκληρό πεζοδρόμιο 847. Αδιαφορεί για τα πνευματικά ιδανικά και θεωρεί πάρεργο τον λόγο του Θεού και τις αξίες του 848. Στη ροή της παραβολής υπάρχει, στον Λουκά, μία σημαντική λέξη: κατεπατήθη (Λκ. 8,5), η οποία δεν ερμηνεύεται διόλου από τον Ευαγγελιστή. Συμβολίζει άραγε μία ιδέα περιφρόνησης του λόγου του Θεού; Διότι, εφ όσον καταφρονείς τον λόγο, κατόπιν έρχεται ο διάβολος, θρονιάζεται στην καρδιά σου και αφαιρεί οποιαδήποτε προσπάθεια κατανόησης. Δυστυχώς δεν υπάρχουν ιδιαίτερες ερμηνευτικές προσεγγίσεις από τους Πατέρες της Εκκλησίας, αλλά και από συγχρόνους ερμηνευτές, γύρω από την συγκεκριμένη λέξη. Ο λόγος του Χριστού είναι προτρεπτικός, ώστε οι ακροατές του λόγου να γίνουν συνετοί από τον ακροατή, ο οποίος δεν είναι συνετός, αρπάζεται ο σπόρος, άρα σύνεση είναι να λάβεις και να κρύψεις στη γη, δηλαδή στη μνήμη σου, τον σπόρο, έτσι ώστε να ριζώσει και να μην βρεθεί ακάλυπτος και αρπαχτεί από τα πονηρά πνεύματα 849. Με το Βάπτισμα σπάρθηκε στον καθένα από εμάς ο σπόρος της πίστεως και καλούμαστε να τον προστατεύουμε από τις προσβολές της υπερηφανείας και της κακεντρεχείας των πονηρών και ασεβών κοράκων, οι οποίοι κρώζουν γύρω μας 850. Ασφαλώς η διαφθορά και τα ελαττώματα των ανθρώπων δεν στερούν από τον λόγο του Θεού τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του: τη δύναμή του και τη ζωτικότητά του. Ο λόγος του Ευαγγελίου αποτελεί έναν, πάντοτε καρποφόρο, δυναμικό σπόρο, και εναπόκειται στη βούληση του κάθε ακροατή αν θα τον αφήσει να γίνει και δραστικός 851. Τα προβλήματα προέρχονται από την σκληροκαρδία και την απροθυμία των ακροατών στο να αποδεχθούν το λόγο του Θεού (Μτ. 13,13 15) και από τον διάβολο, ο οποίος αντιτίθεται στη σωτηρία του κόσμου 852. Ούτε ο σπορέας είναι ανεπαρκής, όπως μπορεί να υποθέσει κάποιος από το λόγιον που προηγείται της ερμηνείας της παραβολής (Μκ. 4,12), ούτε ο λόγος του Θεού 843 Θεοφύλακτος, Ερμηνεία εις το Κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, MPG 123, 529 C, Robert A. Guelich, Mark 1 8:26, (WBC), σελ Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 396 Β, Frank E. Gaebelein κλπ, The Expositorʹs Bible commentary, τομ. 8, σελ. 313 & & B. Peterson, Inductive Bible study, σελ Σάββας Αγουρίδης, στο Ιωάννης Μ. Φουντούλης, Ερμηνεία Ευαγγελίων των Κυριακών, τομ. Α, σελ Παντελεήμονος Κ. Καρανικόλα, Ὁ Ἃγιος Χρυσόστομος, σελ , ο οποίος προσθέτει και κάποιες γραμμές για το ελληνικό έθνος, αφού οι περιστάσεις, την εποχή εκείνη (1912) ήταν κρίσιμες: Όσον αφορά το έθνος μας, αυτοί οι άνθρωποι είναι οι υπερήφανοι και αδόκιμοι λόγιοι, οι οποίοι είναι νεφέλες άνυδρες, δένδρα άκαρπα και ξηρά, εντελώς νεκρά, κύματα θαλάσσης, που ο αφρός τους είναι οι ανομίες τους (Επιστολή Ιούδα, 13). Το κακεντρεχές και υλόφρον πνεύμα του διαβόλου αρπάζει από τις καρδιές αυτές τον σπόρο, επειδή έχουν συνείδηση, στο κατώφλι της οποίας ουδέποτε πάτησε ο λόγος του Θεού. 849 Ωριγένης, Catena in Matthaeum, εκδότης: J.A. Cramer, σελ. 104, Παντελεήμονος Κ. Καρανικόλα, ό.π., σελ David W. Torrance, Thomas F. Torrance, A Harmony of the Gospels: Matthew, Mark, and Luke, σελ Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I IX, σελ

99 αδυνατεί να «επικοινωνήσει» με τους ανθρώπους 853. Αυτός ο οποίος δε θέλει να αποδεχθεί το μήνυμα του Ευαγγελίου, δεν το κατανοεί 854. Η ραθυμία και η επιπολαιότητα είναι οι αιτίες οι οποίες κάνουν τους ανθρώπους παθητικούς 855, απρόσεκτους ακροατές, που αφήνουν τον σπόρο του λόγου «ακάλυπτο» 856. Πολλές φορές οι άνθρωποι πλανώνται, πιστεύοντας ότι μόνον με την ακρόαση του λόγου θα φθάσουν στη σωτηρία 857, χωρίς καμία άλλη, περαιτέρω προσπάθεια. Ο άνθρωπος σώζεται μέσω της ακρόασης του λόγου του Θεού, όμως υπάρχει μία προϋπόθεση: πρέπει να πιστέψει για να σωθεί 858. Δεν αρκεί να προσέρχεσαι στην Εκκλησία του Χριστού από συνήθεια και χωρίς ευλάβεια 859. Ο πνευματικός εχθρός κάνει ό,τι μπορεί ώστε, κατ αρχάς, να εμποδίσει την ακρόαση του λόγου, ενώ εν συνεχεία προσπαθεί να τον αφαιρέσει από την καρδιά του ανθρώπου. Τέλος, κατευθύνει τη διάνοια προς άλλα πράγματα. Όλα αυτά με έναν σκοπό: ἵνα μὴ πιστεύσαντες σωθῶμεν, ενώ ο ίδιος πιστεύει και φρίττει (Ιακ. 2,19) 860. Οι τρεις Ευαγγελιστές, στους στίχους αυτούς, αφηγούνται τη μάχη η οποία διεξάγεται μεταξύ Θεού και διαβόλου στις ανθρώπινες καρδιές. Διότι την κήρυξη του λόγου του Θεού την ακολουθεί πάντα μία μεγάλη μάχη. Τα εμπόδια, που ρίχνονται στην πορεία και των άλλων ομάδων του σπόρου, δείχνουν ότι αυτή η μάχη διεξάγεται με έναν πανούργο, υποχθόνιο τρόπο. Οι τρεις συνοπτικοί συμφωνούν ότι η αποτυχία της καρποφορίας του σπόρου στις ανθρώπινες καρδιές είναι έργο του διαβόλου, αλλά οι ενέργειες του εχθρού βρίσκουν σύμμαχο την ανθρώπινη απροθυμία στο να γίνει αποδεκτός ο λόγος του Θεού. Επομένως, ο άνθρωπος δεν απαλλάσσεται από την δική του προσωπική ευθύνη 861. Το αποτέλεσμα είναι να χάνεται οποιαδήποτε ευκαιρία για πίστη και σωτηρία 862, εφ όσον ο Θεός και ο σατανάς επιθυμούν εντελώς διαφορετικά πράγματα 863. Στο πρώτο είδος εδάφους το άκουσμα του λόγου του Θεού είναι το περισσότερο το οποίο συμβαίνει! Δεν υπάρχει έλξη από τον λόγο ή οποιοσδήποτε συλλογισμός πάνω σε αυτόν 864. Η ιδιαιτερότητα του Λουκά στην αναφορά της πίστης και της σωτηρίας, δείχνει ότι ο Ευαγγελιστής δίνει ιδιαίτερη σημασία στη σύνδεση της ανταπόκρισης στο λόγο του Θεού και της σωτηρίας του ανθρώπου. Η εικόνα της πνευματικής κατάστασης της συγκεκριμένης ομάδας ανθρώπων, που περιγράφεται σε αυτούς τους στίχους, είναι η εικόνα των μη σεσωσμένων, σε αντίθεση με την τέταρτη ομάδα των σεσωσμένων 865. Εδώ έχουμε μία ξεκάθαρη προειδοποίηση: Το να αδιαφορείς και να μη σέβεσαι το Ευαγγέλιο είναι επικίνδυνο, επειδή ο πονηρός δεν δίνει τη δυνατότητα να μείνει στην καρδιά σου ο σπόρος και να ριζώσει. Επιπροσθέτως, είναι αμφίβολο αν θα βρεθεί κάποιος να σπείρει και πάλι τον λόγο του Θεού στην καρδιά σου. Αν δεν πράξεις κάτι σήμερα, τώρα που ακούς τον λόγο του Θεού, ενδεχομένως να μην έχεις την ευκαιρία να τον ξανακούσεις. Δέξου τον τώρα 866! 853 Πρβλ. Μτ. 11,21 23 και 12,41 42, όπου εθνικοί και ειδωλολάτρες κατανοούν και αποδέχονται το μήνυμα του Χριστού, όπως είχαν αποδεχθεί και το κήρυγμα του Ιωνά, δεν το αποδέχονται, όμως, οι Ιουδαίοι. 854 Donald A. Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 396 Β, 5 7 και 404 Α, Ευθύμιος Ζιγαβηνός, ό.π., MPG 129 Β, 404 Α, Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, σελ Πρβλ.: ἀλλ οὐκ ὠφέλησεν ὁ λόγος τῆς ἀκοῆς ἐκείνους μὴ συγκεκερασμένους τῇ πίστει τοῖς ἀκούσασιν (Εβρ. 4,2). 859 Λέων Μελάς, Ηθικαί Ομιλίαι επί των κυριακών Ευαγγελίων, μετά του Κειμένου αυτών, σελ Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, σελ Donald A. Hagner, ό.π., σελ Darrell L Bock., Luke, 1:1 9:50, σελ. 732 και John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ Πρβλ.: Λκ. 1,45 και Πρ. 15,11. 16, Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary, τομ. 8, σελ Πρβλ.: Β Πετρ. 3,9 864 Darrell L Bock., ό.π., σελ Darrell L Bock., ό.π., σελ Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ

100 Η ταύτιση του σπόρου με τον λόγο του Θεού, αλλά και με τους αποδέκτες του Στην ερμηνευτική της παραβολής επισημαίνεται πολύ συχνά ότι στους στίχους Mκ. 4,14 20 δεν υπάρχει τέλεια εναρμόνιση: Ο σπόρος συμβολίζει από τη μία πλευρά το λόγο του Θεού, αλλά από την άλλη ταυτοποιείται με τους τέσσερις διαφορετικούς τύπους ανθρώπων ακροατών. Κάποιοι θεωρούν ότι αυτό γίνεται συνειδητά, για να αποφευχθεί η παραλληλία μεταξύ παραβολής και ερμηνείας, αφού, κατά τη γνώμη τους, η παραβολή δεν λέχθηκε μόνο και μόνο για να ερμηνευτεί 867. Έτσι, ενώ στην αρχή γίνεται σαφές ότι ο σπόρος, ο οποίος σπέρνεται, είναι ο λόγος του Θεού, στη συνέχεια συναντούμε εκφράσεις, οι οποίες ταυτίζουν τον σπόρο με τους ανθρώπους, οι οποίοι δεν έχουν ρίζα, με τον λόγο του Θεού, ο οποίος παραμένει άγονος και ξανά με τους ανθρώπους, στους οποίους ο λόγος αποδίδει καρπούς. Το συγκεκριμένο, φιλολογικό πρόβλημα υπάρχει και στους τρεις συνοπτικούς. Άραγε οφείλεται σε μεταφραστική παρέμβαση των Ευαγγελιστών στη διδασκαλία της παραβολής, την οποία ο Χριστός διηγήθηκε στην αραμαϊκή γλώσσα ή ο Χριστός αφηγήθηκε, έτσι ακριβώς, την παραβολή; Το αντικείμενο του απαρεμφάτου σπεῖραι, είναι ο σπόρος (τόν σπόρον αὐτοῦ), το οποίο γίνεται υποκείμενο της παθητικής μετοχής σπαρείς 868 ; Ή μήπως το υποκείμενο της μετοχής είναι η γη, ο αγρός; Παρά την προσπάθεια αρκετών μελετητών να βελτιώσουν αυτή την αδεξιότητα, σημειώνοντας ότι η σπορά μπορεί να αναφέρεται τόσο στην πράξη της σποράς καθ εαυτήν όσο και στο έδαφος, το οποίο σπέρνεται, η ερμηνεία «χάνεται». Η ίδια αδεξιότητα συναντάται σε ραβινικές παραβολές, όπου αλλού ο σπόρος ταυτίζεται με τον νόμο και αλλού με τους ανθρώπους, αλλά και στο βιβλίο του Β Έσδρα, όπως είδαμε προηγουμένως (σελ της παρούσας εργασίας), όπου στους στίχους 8,41 44 οι άνθρωποι ταυτίζονται με τον σπαρμένο σπόρο, ενώ στο στίχο 9,31 ο σπόρος είναι ο Νόμος του Θεού, ο οποίος έχει σπαρεί στις ψυχές των θεοσεβούμενων ανθρώπων και θα αποφέρει καρπούς. Αυτό το παράδειγμα ρίχνει μερικώς φως στη δυνατότητα χρήσης της λέξη σπόρος με τη μεταφορική της σημασία, αλλά δεν μας διαφωτίζει σχετικά με τη μεταφορά μέσα στην ίδια την παραβολή. Σε γενικές γραμμές είναι πολύ δύσκολο η λαϊκή γραμματεία να είναι συνεπής σε όλες τις λεπτομέρειές της. Στον Απόστολο Παύλο συναντούμε κάτι παρόμοιο: σὺ ὃ σπείρεις, οὐ ζῳοποιεῖται ἐὰν μὴ ἀποθάνῃ καὶ ὃ σπείρεις, οὐ τὸ σῶμα τὸ γενησόμενον σπείρεις ἀλλὰ γυμνὸν κόκκον εἰ τύχοι σίτου ἤ τινος τῶν λοιπῶν (Α Κορ. 15,36 37). Εδώ ο Παύλος χρησιμοποιεί το ρήμα ζῳοποιεῖται για τον σπόρο και το σπείρεις για το ανθρώπινο σώμα, ενώ θα έπρεπε να τα χρησιμοποιήσει αντιστρόφως 869. Η ίδια μετατόπιση στην εικόνα μπορεί να θεωρηθεί ότι συμβαίνει και στην προς Κολοσσαείς επιστολή 870, όπως θα δούμε αμέσως παρακάτω. Εδώ θα επικεντρωθούμε στην κατανόηση του προβλήματος αυτού στο πρώτο είδος εδάφους, αλλά τα όποια συμπεράσματα ισχύουν και για τα υπόλοιπα εδάφη. Ένα πρώτο συμπέρασμα είναι ότι η ερμηνεία της παραβολής «υποφέρει» από την συμπύκνωση των νοημάτων, που υπάρχουν σε αυτήν 871. Γράφει ο Μάρκος ὅπου σπείρεται ὁ λόγος, αντί να γράψει εἰς οὓς σπείρεται ὁ λόγος 872. Οπότε, μία λύση, για 867 Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ. 301 με αναφορά σε Klauck. 868 Birger Gerhardsson, The Parable of the Sower and its Interpretation, NTS 14 ( ), σελ Μιχαήλ Ελ. Κόνιας, Η παραβολή του Σπορέως στην Ερμηνευτική και Κηρυκτική Παράδοσι, σελ W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ Βλ.: Κολ. 1, Willoughby C. Allen, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel according to S. Matthew, σελ Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 796 Α,

101 αποφυγή αυτής της σύγχυσης, θα μπορούσε να είναι η εξής απόδοση: Αυτού του είδους οι άνθρωποι παρουσιάστηκαν στην παραβολή ως το μονοπάτι 873. Ο Ματθαίος είναι πιο σαφής από τον Μάρκο, επειδή αποφεύγει να ταυτοποιήσει ρητώς τον σπόρο με τον κηρυχθέντα λόγο. Δεν αποφεύγει, όμως, τις κακοτοπιές, αφού χρησιμοποιεί «δύσκολες» μετοχές, για παράδειγμα τη μετοχή τὸ ἐσπαρμένον, η οποία δε συνάδει με το αρσενικό γένος των ακροατών του λόγου, σε αντίθεση με την αντωνυμία οὗτος στον επόμενο στίχο. Κατά τον Ματθαίο ο σπόρος, πρωταρχικώς, ταυτίζεται με τον ακροατή του λόγου του Θεού, όπως αυτό φανερώνεται ελάχιστους στίχους παρακάτω: τὸ δὲ καλὸν σπέρμα οὗτοί εἰσιν οἱ υἱοὶ τῆς βασιλείας τὰ δὲ ζιζάνιά εἰσιν οἱ υἱοὶ τοῦ πονηροῦ 874. Έχουν προταθεί πολλές λύσεις για την κατανόηση της «μεικτής» αυτής μεταφοράς και την επίλυση του προβλήματος. Κάποιοι ερμηνευτές εννοούν το κείμενο κυριολεκτικώς, αλλά κάποιοι πιστεύουν ότι υπάρχει μια σκόπιμη σύνδεση μεταξύ σπόρου και ανθρώπινου χαρακτήρα, η οποία αναπτύσσεται μέσω της σποράς 875. Κάποιοι ανακαλύπτουν εδώ μία ελλειπτική πρόταση, της οποίας η έννοια είναι: Αυτή είναι η κατάσταση, στην οποία κατάντησε ο σπόρος, ο οποίος σπάρθηκε κατά μήκος του μονοπατιού. Δηλαδή η αντωνυμία οὗτος αφορά την κατάσταση και όχι τον ίδιο τον σπόρο ή το ανθρώπινο πρόσωπο, μία εξήγηση, η οποία θα μπορούσε να εφαρμοστεί και στους στίχους Μτ. 13, Ωστόσο η, αρσενικού γένους, αντωνυμία οὗτος είναι πολύ περίεργο να αντικαθιστά ουσιαστικό θηλυκού γένους 876. Ο Ρ. Β. Payne υποθέτει μία υποκείμενη, λέξη προς λέξη, αραμαϊκή μετάφραση, παρατηρώντας ότι η ελληνική φράση μπορεί να εννοηθεί, όχι ως αυτός είναι ο σπόρος, ο οποίος σπάρθηκε κατά μήκος του μονοπατιού, αλλά ως αυτός είναι ο άνθρωπος, ο οποίος (παρομοιάζεται με το έδαφος που) έλαβε το σπόρο κατά μήκος του μονοπατιού, κατανοώντας ότι η παθητική μετοχή ὁ σπαρείς σημαίνει, όχι ο άνθρωπος, αυτός ο οποίος σπάρθηκε, αλλά ο αγρός, ένα από τα εδάφη, τα οποία σπάρθηκαν 877. Η ασάφεια υπάρχει αναμφισβήτητα, όπως υφίσταται και στην προς Κολοσσαείς επιστολή (Κολ. 1,6. 10), όπου η μεταφορά της αύξησης και της καρποφορίας την πρώτη φορά αφορά τον σπόρο, ο οποίος σπέρνεται και την δεύτερη φορά αφορά το έδαφος, στο οποίο σπέρνεται ο σπόρος 878. Μία αποδεκτή απόδοση του στίχου είναι αυτή που προσφέρει ο Ν. Δαμαλάς, αιτιολογώντας την ασάφεια, λόγω της χρήσης ανακόλουθου σχήματος: Τὸ ἐσπαρμένον ἐν τῇ καρδίᾳ, παντὸς ἀκούοντος τὸν λόγον τῆς βασιλείας και μη συνιέντος, ἔρχεται ὁ πονηρὸς καὶ τὸ ἁρπάζει (Mτ. 13,19) 879. Μία άλλη, εξεζητημένη, εξήγηση θεωρεί ότι στη παραβολή έχουμε να κάνουμε με δύο είδη σπόρου: Το πρώτο είδος σπόρου είναι ο σπόρος που πέφτει στο μονοπάτι και ταυτίζεται με αυτούς, οι οποίοι ακούνε τον λόγο: οὗτοι δέ εἰσιν οἱ παρὰ τὴν ὁδόν. Όμως, επειδή ο σπόρος είναι και ο λόγος, έχουμε την εμφάνιση και ενός δευτέρου είδους σπόρου, αυτού που αρπάζεται από τον διάβολο: αἴρει τὸν λόγον τὸν ἐσπαρμένον, όχι αυτόν που είχε πέσει παρά τὴν ὁδόν 880. Για να βγάλουμε νόημα σχετικά με τις τέσσερις κατηγορίες των ακροατών του λόγου του Θεού πρέπει να τις ταυτοποιήσουμε με τα τέσσερα είδη εδάφους, στα οποία σπάρθηκε το ίδιο είδος σπόρου. Όμως αυτές οι κατηγορίες ακροατών φαίνεται να ταυτίζονται, από τους Ευαγγελιστές, με τον ίδιο τον σπόρο. Οι άνθρωποι ταυτίζονται 873 Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ Ulrich Luz, Matthew 8 20, A Commentary, σελ Το σπαρέν σπέρμα ταυτίζεται με τον ζωντανό άνθρωπο, ο οποίος και υποδέχεται αυτό (το σπέρμα) ως λόγο του Θεού αυτό βλαστάνει και εξελίσσεται σε ανθρώπινο χαρακτήρα και συμπεριφορά (G. H. Box, στο Παναγιώτη Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ. 255). 876 Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary, τομ. 8, σελ. 313, με αναφορές στους Η. Box, Α. Η. McNeile, J. Alexander και W. Hendriksen 877 P. B. Payne, The Authenticity of the Parable of the Sower, Studies of History, τόμ. 1, σελ C. F. D. Moule, Mark 4:1 20 Yet Once More,» Neotestamenttca et Semitica, σελ Ν. Δαμαλά, Ερμηνεία εις την Κ. Δ., στο Π. Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον, σελ Robert A. Guelich, Mark 1 8:26, (WBC), σελ. 222, με αναφορά στον P. B. Payne. 101

102 με τα φυτά, τα οποία προέρχονται από τον σπόρο, ο οποίος πέφτει στο έδαφος. Οποιαδήποτε χαλαρότητα στην έκφραση βασίζεται εδώ ακριβώς, δηλαδή στη διπλή προέλευση των φυτών τόσο από το έδαφος όσο και από τον σπόρο 881. Ο αναγνώστης της ερμηνείας, λοιπόν, πρέπει να σκέφτεται με όρους της τελικής συγκομιδής, η οποία αποτελεί ένα προϊόν και των δύο μαζί του εδάφους και του σπόρου. Η σύγχυση προέρχεται ίσως από απρόσεκτη διατύπωση 882. Ενδεχομένως αυτή η σύγχυση συμβαίνει, επειδή κάποιοι ερμηνευτές δεν μπορούν να διακρίνουν το κυριολεκτικό από το συμβολικό μέρος: Σπέρνεται ο σπόρος, δηλαδή ρίχνεται στη γη, αλλά σπέρνεται και η γη, δηλαδή υποδέχεται τον σπόρο. Για τον λόγο αυτόν δεν πρέπει να εννοήσουμε ότι η λέξη σπαρείς αναφέρεται στον σπόρο, αλλά να θεωρήσουμε ότι αναφέρεται στη γη 883. Παρά τη μίξη των εικόνων, το μήνυμα παραμένει ξεκάθαρο. Οι στερεότυπες φράσεις των Ευαγγελιστών λειτουργούν ως σύντομες υπενθυμίσεις των αντιστοίχων σκηνών, που ακούσαμε κατά τη διήγηση της παραβολής Η ιδιαιτερότητα του συμβολισμού των πετεινῶν τοῦ οὐρανοῦ Για ορισμένους σχολιαστές μία βασική αρχή στην ερμηνεία των παραβολών, όπως αναφέραμε και στην εισαγωγή της παρούσας εργασίας (σελ ), είναι ότι υπάρχει μόνο μία αλήθεια, η οποία συγκρίνει την πραγματικότητα με τους συμβολισμούς και η οποία πρέπει να αξιοποιηθεί για να βρεθεί το κύριο μήνυμα της παραβολής. Οι λεπτομέρειες υπάρχουν για να την υπηρετούν ως απλά περιστατικά, επειδή τέτοια αντικείμενα του πνευματικού ή υλικού κόσμου αντιστοιχούν σε γενικότητες. Εδώ ο Χριστός έχει την ευκαιρία να παρουσιάσει τα εμπόδια, τα οποία ανακόπτουν την προσπάθεια για καρποφορία του λόγου του Θεού. Οι εκπρόσωποι του κακού ταυτίζονται με εκπροσώπους των πτηνών, περιπλέκοντας το όλο θέμα. Με αφορμή τη χρήση των πουλιών ως συμβόλου του διαβόλου, πολλοί συμπεραίνουν ότι η ερμηνεία της παραβολής επεκτείνεται πέρα από το φάσμα του φυσικού και του κατανοητού συμβολισμού των στοιχείων της παραβολής και, ως εκ τούτου, πρέπει να θεωρηθεί αλληγορία 885. Συνήθως τα πουλιά ταυτίζονται με την χάρη και την ομορφιά. Όμως διαθέτουν και κάποια άλλα χαρακτηριστικά, τα οποία είναι αρνητικά: Λαιμαργία, απληστία και πανουργία, ενώ και η ταχύτητά τους, με την οποία κινούνται, είναι ένα θετικό μεν χαρακτηριστικό, αλλά εδώ συμβολίζει την ταχύτητα δράσης του πονηρού. Οι πονηροί λογισμοί πετούν σαν τα πουλιά στο ανθρώπινο μυαλό, παρουσιάζουν τον λόγο του Θεού ως ουτοπία και έτσι τον αφαιρούν από την ψυχή του ανθρώπου 886. Κατόπιν, οι πονηροί άνθρωποι, απατηλοί και γόητες, καθοδηγούμενοι από τον διάβολο, εκφέρουν τον δικό τους λόγο ενάντια στην αλήθεια 887. Στην Π. Διαθήκη η εικόνα του σπόρου, που τρώγεται από τα πουλιά, είναι μία γνώριμη εικόνα καταστροφής της ανθρώπινης ύπαρξης, ιδιαιτέρως των αμαρτωλών και ανυπάκουων στο Νόμο του Θεού 888. Αλλά και στην απόκρυφη ιουδαϊκή γραμματεία, πολλές φορές τα πουλιά αντιπροσωπεύουν τη φιγούρα του κακού, το διάβολο ή άλλες δαιμονικές δυνάμεις. Στο βιβλίο των Ιωβηλαίων διαβάζουμε: Και ο πρίγκιπας Μαστέμα 889 έστειλε κοράκια και άλλα πουλιά, για να καταβροχθίσουν το σπόρο, ο οποίος είχε σπαρεί στη γη, με σκοπό να καταστρέψουν τη γη 881 John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ George Arthur Buttrick, The Interpreterʹs Bible, τόμος 8, σελ Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 404 Α, 14 Β, Donald A. Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ , με αναφορά στον R. T. France. 885 Frank E. Gaebelein κλπ, The Expositorʹs Bible commentary, τομ. 8, σελ. 313, με αναφορά στον D. O. Via Jr. 886 Θεοφάνης Κεραμεύς, Ομιλία Ζ, Περί της παραβολής του σπόρου, MPG 132, 241 Α, Ευσέβιος Καισαρείας, Περί της Θεοφανείας, MPG 24, 677 C, Δευτ. 28,26, Α Βασ. 14,11. 17,44, Ιερ. 7,33. 15,3. 19,7. 34,20, Ιεζ. 29,5, Ψλμ. 79,2 889 Περισσότερες πληροφορίες για τον πρίγκιπα Μαστέμα στο λεξιλόγιο της παρούσης εργασίας, σελ

103 και να ληστέψουν τους κόπους των ανθρώπων. Πριν καν μπορέσουν (οι άνθρωποι) να σπείρουν στον σπόρο, τα κοράκια τον άρπαξαν από το έδαφος (Ιωβηλ. 11,10) 890. Τα κοράκια αναφέρονται και στο όραμα του Ενώχ. όπου κατακομματιάζουν και καταβροχθίζουν ένα πρόβατο και μάχονται με τους βοσκούς (Ενώχ 90, 8 13) 891, ενώ στην Αποκάλυψη Αβραάμ διαβάζουμε για τον Αζαζέλ, ο οποίος είναι ένα ακάθαρτο πουλί, το οποίο παίρνει τα σφάγια των θυσιών και τα πετάει από τον ουρανό κάτω στη γη, απειλώντας με αφανισμό τον Αβραάμ και όλους τους ανθρώπους (Αποκάλυψη Αβραάμ 13,4 6) 892. Στο βαβυλωνιακό ταλμούδ παρουσιάζεται ο σατανάς με τη μορφή πουλιού να βάζει την ιδέα στο μυαλό του Δαυίδ, για να διεκδικήσει την Βηθεσδά από τον Ουρία 893. Στην Κ. Διαθήκη, στην προς Εφεσίους επιστολή, ο διάβολος είναι ο ἄρχοντας τῆς ἐξουσίας τοῦ ἀέρος (Eφ. 2,2), ενώ και στην Αποκάλυψη του Ιωάννου έχουμε την συσχέτιση του κακού με όρνεα: ἡ Βαβυλὼν ἡ μεγάλη, καὶ ἐγένετο κατοικητήριον δαιμονίων καὶ φυλακὴ παντὸς πνεύματος ἀκαθάρτου καὶ φυλακὴ παντὸς ὀρνέου ἀκαθάρτου [καὶ φυλακὴ παντὸς θηρίου ἀκαθάρτου] καὶ μεμισημένου (Αποκ. 18,2). Οπότε, η εικόνα, του διαβόλου, ο οποίος πλευρίζει τους νεοφώτιστους Χριστιανούς, με σκοπό να τους απομακρύνει από την καινούρια πίστη τους 894, ήταν πολύ γνωστή στο αναγνωστικό κοινό των Ευαγγελίων 895. Στην επιστολική γραμματεία της Κ. Διαθήκης χρησιμοποιείται το μοτίβο της ανακοπής των καλών έργων από τον σατανά 896, αλλά υπάρχει και μία εκ διαμέτρου αντίθετη, με την παραπάνω, εικόνα: το Άγιο Πνεύμα παρουσιάζεται με τη μορφή περιστεριού 897. Ας θυμηθούμε κι ένα παράδειγμα από την ελληνική μυθολογία, όπου ο Αισχύλος, στο έργο του Προμηθεύς Δεσμώτης, παρουσιάζει τον ημίθεο αλυσοδεμένο στον Καύκασο και ένα όρνεο (γύπας) του τρώγει καθημερινά το συκώτι, ως τιμωρία από το Δία, επειδή ο Προμηθέας έκλεψε τη φωτιά από τους ολυμπίους θεούς και την παρέδωσε στους ανθρώπους 898. Καταλήγοντας, θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι τα πουλιά είναι, εν μέρει, ένα μέρος της εικόνας που δημιουργεί η παραβολή ο σπόρος παραμένει στην 890 Κείμενο του R.H. Charles, The Apocrypha and Pseudepigrapha of the Old Testament, εκδ. Clarendon Press, Oxford, 1913 σε ηλεκτρονική μορφή από τον Joshua Williams, του Northwest Nazarene College, στην ηλεκτρ. διεύθυνση Ημ. ανάκτησης Κείμενο από το αιθιοπικό βιβλίο Α Ενώχ, μεταφρασμένο από τα αγγλικά, από την ιστοσελίδα Psedepigrapha, Apokrypha and Sacred Writings στην ηλεκτρονική διεύθυνση: Ημ. αν Κείμενο από το βιβλίο Αποκ. Αβραάμ, μεταφρασμένο από την αγγλική γλώσσα, από την ιστοσελίδα Psedepigrapha, Apokrypha and Sacred Writings, στην ηλεκτρονική διεύθυνση: Apocalypse_of_Abraham.html. Ημ. αν Κείμενο από το Βαβυλωνιακό Ταλμούδ (Babylonian Talmud: Tractate Sanhedrin Folio 107a, στίχος 8), μετάφραση από αγγλικό κείμενο στην ιστοσελίδα Come and Hear, στην ηλεκτρονική διεύθυνση: and hear.com/sanhedrin/sanhedrin_107.html Ημ. αν μὴ νεόφυτον, ἵνα μὴ τυφωθεὶς εἰς κρίμα ἐμπέσῃ τοῦ διαβόλου (Α Tιμ. 3,6) 895 Ulrich Luz, Matthew 8 20, A Commentary, σελ Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ Πρβλ. Α Θεσ. 2,18, 3,5, Β Κορ. 11,3 897 Philip Barton Payne, The Authenticity of the Parable of the Sower and Its Interpretation, στο Gospel Perspectives, Studies of History and Tradition in the Four Gospels, τόμος 1, σελ Πολλά έχουν γραφεί για το «προφητικό» αυτό έργο του Αισχύλου: Ο γύπας γεννήθηκε από ένα τέρας που ήταν το μισό γυναίκα και το μισό φίδι, ενώ ο Προμηθέας είναι τιμωρημένος λόγω παρακοής (στοιχεία από τη διήγηση της Γένεσης). Τον Προμηθέα επισκέπτεται η Παρθένος Ιώς, και αυτός της αποκαλύπτει ότι θα ελευθερωθεί από έναν απόγονο δικό της και του Διός, ο οποίος θα γεννηθεί υπερφυσικά. Στην ίδια Τραγωδία ο Ερμής αποκαλύπτει στον Προμηθέα ότι το φρικτό του βάσανο θα τελειώσει όταν φανερωθεί κάποιος Θεός που θα θελήσει να τον αντικαταστήσει στο μαρτύριό του και να κατέβει, αυτός αντί γιʹ τον Προμηθέα, «στον ανήλιαγο τον Άδη»! Από τους λίγους στίχους που σώζονται από την τραγωδία Προμηθεύς Λυόμενος, πληροφορούμαστε πως, τελικά, ο Προμηθέας λυτρώνεται από τον ημίθεο Ηρακλή, υιό του Διός και παρουσιάζεται στον Όλυμπο, συμφιλιωμένος με τον Δία, δια της μεσιτείας του ελευθερωτή του. 103

104 επιφάνεια της οδού, με αποτέλεσμα να τον καταφάγουν τα πουλιά, τα οποία αντιπροσωπεύουν τον Σατανά. Η οδός ή το μονοπάτι αντιπροσωπεύουν αυτούς, των οποίων το πνεύμα είναι «αδιαπέραστο» από την αλήθεια και στους οποίους ο λόγος του Θεού δεν μπορεί να βρει μία είσοδο προς την καρδιά τους Η καρποφορία σε δοκιμασία: Ο σπόρος δίχως ρίζες (Μκ. 4,16 17, Μτ. 13,20 21, Λκ. 8,13) Το δεύτερο είδος εδάφους περιγράφεται ως ἡ κατά τα πετρώδη σπαρεῖσα γῆ 900. Ο Ματθαίος ακολουθεί τον Μάρκο αλλάζοντας μόνο τον πληθυντικό σε ενικό. Όμως, ενώ στον προηγούμενο στίχο ο σπόρος ταυτίζεται με τον λόγο του Θεού και το έδαφος με κατηγορία ανθρώπων, η διατύπωση του στίχου 20 είναι τέτοια, ώστε να φαίνεται ότι ο ακροατής του λόγου ταυτίζεται με τον σπόρο 901. Μία άλλη άποψη, ίσως πιο δόκιμη, είναι ότι ο Ματθαίος φαίνεται να ακολουθεί το συμπέρασμα του Μάρκου, για τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στο σπόρο που σπάρθηκε και τις ανθρώπινες καρδιές, στις οποίες σπάρθηκε. Κατ αυτόν τον τρόπο η ερμηνεία της παραβολής του σπορέως αποδεικνύεται απλή και ασφαλής σε όλες τις λεπτομέρειές της 902. Κάποια απόδοση του νοήματος θα μπορούσε να είναι η εξής: Είναι σα να λέει ο Χριστός: Όταν σας μιλάω για τον σπόρο, που σπάρθηκε στο πετρώδες έδαφος, εννοώ αυτόν, ο οποίος ακούει το λόγο μου 903 και όταν τον ακούσει, τον δέχεται με χαρά, αλλά επίσης (όπως και αυτοί παρά την οδόν), δεν έχει ρίζα 904. Οι άνθρωποι, οι οποίοι συμβολίζονται με αυτόν τον τύπο εδάφους, είναι αυτοί οι οποίοι λαμβάνουσιν, δέχονται τὸν λόγον, αλλά σκανδαλίζονται και ἀφίστανται. Το ρήμα λαμβάνω (Mκ. 4,16, Mτ 13,20) σημαίνει υποδέχομαι και αποδέχομαι τον λόγο 905. Το, διαφορετικής σημασίας, ρήμα δέχομαι (Λκ. 8,13) εδώ έχει κι αυτό την ίδια έννοια 906. Η έκφραση δέχομαι τὸν λόγον είναι πολύ συνηθισμένη στα έργα του Λουκά, όπου συχνά σημαίνει την ανταπόκριση, με πίστη, στο μήνυμα του Ευαγγελίου ή αποδοχή των αγγελιοφόρων του Θεού. Ο ίδιος όρος συναντάται και στη γραμματεία της πρώτης Εκκλησίας 907, όπου περιγράφει την αρχική υποδοχή του μηνύματος του λόγου του Θεού, δεδομένου ότι συχνά σχετίζεται με την ανταπόκριση στην ιεραποστολική προσπάθεια. Σε πολλές περιπτώσεις η ανταπόκριση αυτή είναι γνήσια. Όμως, μερικές φορές, όπως στην περίπτωση του Σίμωνος του μάγου 908, γεννούνται αμφιβολίες για το γνήσιο της ανταπόκρισης. Έτσι, υπάρχει μία ασάφεια, όσον αφορά τη δυναμική της εικόνας που έχουμε 909. Ίσως, στη συγκεκριμένη περίπτωση, ο Λουκάς κάνει χρήση μίας στερεοτυπικής έκφρασης της πρώτης Εκκλησίας ή προτιμά να χρησιμοποιεί το ρήμα δέχομαι, επειδή υπαινίσσεται μία εσωτερική αποδοχή, την ίδια στιγμή που το ρήμα λαμβάνω δεν υπονοεί τίποτε περισσότερο από μία επιφανειακή, εξωτερική υποδοχή του λόγου Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 404 Β, W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., Matthew: A Shorter Commentary, σελ William Cartwright Allen, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to S. Matthew, σελ Léopold Sabourin, The Gospel According to St. Matthew, σελ Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ Πρβλ.: Λκ. 9,48 (4 φορές), 9,53. 10, ,17, Πρ. 8,14. 11,1. 17,11 και Α Θεσ. 1,6. 2,13, Ιακ. 1, Βλ.: Πρ. κεφ Darrell L Bock., Luke, 1:1 9:50, σελ A. Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ. 221 Παρά ταύτα ο Darrell L Bock., Luke, 1:1 9:50, σελ. 736, θεωρεί τα δύο ρήματα είναι συνώνυμα! 104

105 Το ρήμα σκανδαλίζομαι (Μκ. 4,17, Μτ. 13,21) αποτελεί έναν «τεχνικό όρο» απόρριψης του Ευαγγελίου και αποστασίας από τον Θεό τόσο στα Ευαγγέλια 911 όσο και στην επιστολική γραμματεία 912. Η λέξη είναι ελληνιστική και εντάσσεται σε ένα εσχατολογικό πλαίσιο, όπως αυτό, το οποίο αποκαλύπτει ο Χριστός στους μαθητές Του, κατά την πορεία προς το Πάθος, όπου το συγκεκριμένο ρήμα συνδυάζεται (όπως και στην ερμηνεία της παραβολής μας) με τις έννοιες του διωγμού και της θλίψης 913. Το σκάνδαλο, κυριολεκτικά, ήταν ένα ξυλάκι, το οποίο τοποθετούνταν σε μία παγίδα ή ένα βρόγχο και, όταν το άγγιζε το ζώο, έκλεινε την παγίδα ή τον βρόγχο. Στην Κ. Διαθήκη το σκάνδαλο είναι η αιτία για παραπάτημα 914, δηλαδή αιτία να πέσεις στην παγίδα του διαβόλου, να ακολουθήσεις την αμαρτία ή την αιρετική διδασκαλία 915. Ο Παύλος, στις περιοδείες του, βίωσε την εμπειρία, κατά την οποίαν ο λόγος του Σταυρού υπήρξε σκάνδαλο για τους Ιουδαίους και μωρία για τους ειδωλολάτρες (Α Κορ. 1,23). Στον Λουκά η πρόταση εἰσιν οἱ ἀκούσαντες, πρέπει να εννοηθεί μετά την πέτραν 916. Επιπροσθέτως, δεν του αρέσει το ρήμα σκανδαλιζομαι, γι αυτό χρησιμοποιεί μια αγαπημένη του λέξη, το ρήμα ἀφίστημι (Λκ. 8,13) 917, το οποίο σημαίνει στέκομαι σε απόσταση από κάτι, απέχω 918. Στην Κ. Διαθήκη έχει και την έννοια εκπίπτω, αποσκιρτώ, παραιτούμαι 919 και αποστατώ 920. Υπάρχει μία σχετική ασάφεια ως προς τη χρήση του συγκεκριμένου ρήματος, το οποίο, στον Λουκά, δεν έχει κάποια ιδιαίτερη «τεχνική» λειτουργία και συνήθως περιγράφει την αναχώρηση ενός ατόμου 921, ενώ στην Κ. και την Π. Διαθήκη, αλλά και σε χωρία της απόκρυφης γραμματείας, έχει μία ιδιαίτερα αρνητική δυναμική 922. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Λουκάς διασαφηνίζει τα άλλα δύο Ευαγγέλια αναφέροντας την αποστασία, η οποία δείχνει ολοκληρωτική έλλειψη πίστης και όχι ένα περιστασιακό παράπτωμα 923. Ο Ευαγγελιστής δείχνει αρκετές φορές την ιδιαίτερη ανησυχία του για την αποστασία των πιστών κάτω από διάφορες, εξωτερικές πιέσεις 924, μία έκφραση, την οποία χρησιμοποιούν συχνά και οι Ο, όταν θέλουν να περιγράψουν την απομάκρυνση από τον Θεό 925. Ο Λουκάς θεωρεί την βραχύβια ανταπόκριση στο λόγο του Θεού πίστη (πρὸς καιρὸν πιστεύουσιν, Λκ. 8,13), επειδή στην εκδοχή του δίδει ιδιαίτερη έμφαση στο ρόλο της πίστης, κάτι που θυμίζει στον αναγνώστη το Α Κορ. 7, Οι άλλοι δύο συνοπτικοί κάνουν λόγο για μία πρόσκαιρη διάρκεια, των ιδίων των πιστών [πρόσκαιρός ἐστιν (Μτ. 13,21) και πρόσκαιροί εἰσιν (Μκ. 4,17)], η οποία ασφαλώς είναι αποτέλεσμα της «ρηχής» πίστης 927. Από τους τρεις συνοπτικούς τονίζεται, λοιπόν, η βραχεία διάρκεια Darrell L. Bock, ό.π., σελ Πρβλ.: Μτ. 11,6. 13,57. 24,10. 26,31. Λκ. 17,1 912 Donald A. Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ Πρβλ.: Β Κορ. 11, C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ Πρβλ. Τότε παραδώσουσιν ὑμᾶς εἰς θλῖψιν καὶ ἀποκτενοῦσιν ὑμᾶς, καὶ ἔσεσθε μισούμενοι ὑπὸ πάντων τῶν ἐθνῶν διὰ τὸ ὄνομά μου. καὶ τότε σκανδαλισθήσονται πολλοὶ καὶ ἀλλήλους παραδώσουσιν καὶ μισήσουσιν ἀλλήλους (Mτ. 24,9 10) 914 Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ Sherman Elbridge Johnson, A Commentary on the Gospel according to St. Mark, σελ John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ. 326, παραθέτοντας την υποσημείωση 30 από το έργο Apostasy and Perseverance in the Theology of Luke του Brown Schuyler και σχολιάζοντας ότι το συμπέρασμα είναι μη πειστικό, με βάση τα στοιχεία, τα οποία παρουσιάζει. 918 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ Robert A. Guelich, Mark 1 8:26, (WBC), σελ. 222, με αναφορά στο TDNT τ. 7, σελ Πρβλ.: Λκ. 2,37. 4,13, Πρ. 12, Πρβλ.: Α Μακ 11,43, Δαν. 9,9, Ιερ. 3,14, Α Τιμ. 4,1, Εβρ. 3,12, Α Ενώχ 5,4 923 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ Brown Schuyler, Apostasy and Perseverance in the Theology of Luke, σελ John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ I. H. Marshall, The Gospel of Luke, σελ. 326 και J. Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ Darrell L. Bock, ό.π Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, ICC, σελ

106 Δηλαδή ο ενθουσιασμός των ανθρώπων αυτών διαρκεί για λίγο, επειδή δεν αντέχει τον επίσης βραχύβιο πειρασμό 929. Το ασυνήθιστο 930 επίθετο πρόσκαιρος, όπως αναφέραμε και στα επιχειρήματα περί μη γνησιότητας της ερμηνείας της παραβολής, δε συναντάται αλλού στα Ευαγγέλια, πλην της συγκεκριμένης φράσης και αποτελεί έναν όρο, ο οποίος χρησιμοποιείται στη μεταναστάσιμη περίοδο από την Εκκλησία, αφού τον συναντούμε άλλες δύο φορές στην ύστερη επιστολική γραμματεία της Κ. Διαθήκης 931. Η ιδιότητα των υλικών αγαθών ως προσκαίρων, είναι μία έννοια, η οποία προβάλλεται στην προς Διόγνητον επιστολή, του 2 ου μ.χ. αι., προκειμένου να δημιουργήσει αντίθεση με την αιωνιότητα των πνευματικών αγαθών, τα οποία επιζητούν οι Χριστιανοί (κεφ. ΙΙ, V, VI, VII) 932. Ο πρόσκαιρος είναι ο αντίθετος του αἰωνίου. Ο Λούθηρος αποδίδει τη συγκεκριμένη λέξη ως άστατος και ευμετάβλητος, όπως ο καιρός 933, δίνοντας έμφαση στην επιπολαιότητα, η οποία διακρίνει αυτή την ομάδα των ακροατών 934. Οι αιτίες αποσκίρτησης αυτής της ομάδας είναι: α) Θλῖψις (Μκ. 4,17, Μτ. 13,21), λέξη η οποία έχει την έννοια της στενοχώριας, της ταλαιπωρίας, της κακουχίας, του πόνου και του πάθους 935. β) Διωγμός (Μκ. 4,17, Μτ. 13,21), που σημαίνει καταδίωξη 936. Ο συγκεκριμένος διωγμός είναι ο κατατρεγμός διὰ τὸν λόγον, δηλαδή τον λόγον της πίστεως 937 και μία τέτοια θέαση αποτελεί σημαντικό θέμα στο Ευαγγέλιο του Ματθαίου 938. γ) Πειρασμός (Λκ. 8,13), ο οποίος, στην Κ. Διαθήκη, έχει την έννοια της κακής επιθυμίας και της αμαρτίας, της δυσπιστίας και απείθειας του ανθρώπου προς τον Θεό. Όμως είναι και η δοκιμασία (κυρίως της πίστεως) από κάποιον εξωτερικό παράγοντα ή και από τον ίδιο τον Θεό 939. Ο Λουκάς χρησιμοποιεί την συγκεκριμένη έκφραση ἐν καιρῷ πειρασμοῦ, η οποία φέρνει στον νου τη δοκιμασία του Κυρίου στην αρχή του Ευαγγελίου του 940 και, όπως και εκεί, υπάρχει και εδώ δελεασμός. Η χριστιανική πίστη δοκιμάζεται όχι μόνο σε θλίψεις και σε διωγμούς (Μκ.), αλλά και σε κάθε πίεση της ζωής, η οποία βάζει σε δοκιμασία τον άνθρωπο. Οι δοκιμασίες αυτές μπορεί να έχουν ποικίλες μορφές 941. Ο Η. Conzelmann ισχυρίζεται ότι ο Λουκάς θέλει να αποφύγει τον εσχατολογικό όρο θλῖψις, αλλά και η λέξη πειρασμός, δεν αποτελεί έναν λιγότερο ή περισσότερο εσχατολογικό όρο 942. Ο S. Brown, από την πλευρά του, θεωρεί ότι ο Λουκάς αποφεύγει λέξεις όρους οι οποίες αναφέρονται στις εμπειρίες των πιστών και τις αντικαθιστά με όρους, οι οποίοι έχουν εφαρμογή στους αποστάτες της πίστεως 943. Αυτό δε φαίνεται πιθανό, επειδή υποβαθμίζει τη σημασία της περικοπής των πειρασμών του Χριστού, αλλά και παρανοεί τον στίχο του: ὑμεῖς δέ ἐστε οἱ διαμεμενηκότες μετ ἐμοῦ ἐν τοῖς πειρασμοῖς μου (Λκ. 22,28). Ο Ευαγγελιστής απλώς χρησιμοποιεί έναν όρο, για να τονίσει τη σημασία του διωγμού, ο οποίος λειτούργησε ως πειρασμός των πάλαι ποτέ πιστών, με αποτέλεσμα την απομάκρυνση αυτών από 929 Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, σελ John Nolland, ό.π., σελ Βλ.: Β Κορ. 4,18 και Εβρ. 11, Το κείμενο της προς Διόγνητον Επιστολής μπορεί ο αναγνώστης να το βρει στην ηλεκτρονική διεύθυνση: Ulrich Luz, Matthew 8 20, A Commentary, σελ. 249, υποσημείωση Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 404 Β, Πρβλ.: Μτ. 5,11 12, 10, Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ Βλ. Λκ. 4, John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ. 326 με αναφορά σε H. Conzelmann, Die Mitte der Zeit, σελ Schuyler Brown, Apostasy and Perseverance in the Theology of Luke, σελ

107 την αρχική τους πίστη 944. Με τον τρόπο αυτόν δείχνει μηδενική ανοχή στους ενθουσιασμένους, λόγω συρμού της εποχής, οι οποίοι μένουν πιστοί μόνο για όσο χρονικό διάστημα διαρκούν τα ευχάριστα γεγονότα 945. Ο Λουκάς μεταμορφώνει τα ελληνικά του Μάρκου σε πιο καλαίσθητα και κομψά, βάζοντας το υποκείμενο να προηγείται του ρήματος και το αντικείμενο (αντωνυμία) το αντικαθιστά με ένα δεύτερο ρήμα. Για μια ακόμη φορά παραλείπει το εὐθὺς του Μάρκου ως υπερβολικά περιοριστικό. Επίσης η πρότασή του καὶ οὗτοι ῥίζαν οὐκ ἔχουσιν θεωρείται ως παρένθετη, παρά το ότι είναι ίδια με την πρόταση του Μάρκου, απλώς μετατοπίζει την έμφαση, προσθέτοντας το οὗτοι και αλλάζοντας θέση στη ῥίζαν, ενώ πρέπει να έχουμε υπ όψιν μας ότι από τον στίχο απουσιάζει το ρήμα εἰσιν, το οποίο πρέπει να εννοήσουμε 946. Ο Λουκάς δεν κάνει καμία αναφορά στην απουσία ἰκμάδας (Λκ. 8,6), αφού η ανεπάρκεια της ρίζας είναι μία ολοφάνερη μεταφορά, η οποία συνδέεται με την έλλειψη ικμάδας και αντοχής του φυτού 947. Βέβαια, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι στη συγκεκριμένη μεταφορά δεν τονίζεται η σημασία της δύναμης της ρίζας, αλλά η λειτουργία της στο να τροφοδοτεί με υγρασία το φυτό 948. Αυτή η ομάδα σπόρου δεν αποδίδει καρπούς, επειδή ο ήλιος της παραβολής, όταν ανατέλλει, καίει και ξηραίνει τα νέα φυτά. Ο ήλιος, λοιπόν, κατά την ερμηνεία, ταυτίζεται με τις θλίψεις και τους διωγμούς 949. Δηλαδή, το ισοδύναμο της πρότασης ἡλίου δὲ ἀνατείλαντος ἐκαυματίσθη, κατά τη διήγηση της παραβολής, είναι, στην ερμηνεία της, η πρόταση γενομένης δὲ θλίψεως ἢ διωγμοῦ διὰ τὸν λόγον εὐθὺς σκανδαλίζεται. Οι θλίψεις και οι διωγμοί καλούνται από τον Σωτήρα «καύμα». Αυτός είναι ένας επιτιμητικός λόγος που απευθύνεται προς τον άνθρωπο με σκληρή καρδιά 950. Ο ίδιος ήλιος, ο οποίος ζωογονεί το φυτό, το οποίο διαθέτει βαθιές ρίζες, αυτός μαραίνει το φυτό με τις επιφανειακές ρίζες. Οι θλίψεις μπορεί να προέρχονται από τους γονείς, τους συγγενείς, τους συνεργάτες ή και αυτούς οι οποίοι φαίνεται να είναι φίλοι. Με τον διωγμό εννοεί ότι κάποιοι σύρονται ενώπιον ηγεμόνων και βασιλέων εξ αιτίας του λόγου του Θεού. Και τα δύο αυτά ο Λουκάς τα προσδιόρισε ως πειρασμούς 951. Ο ίδιος διωγμός, ο οποίος οδήγησε τους μάρτυρες στην αιώνια δόξα, κάποιους τους έσπρωξε στην αποστασία και την καταστροφή 952. Ενδεχομένως εδώ περιγράφεται η εμπειρία, που βίωνε η πρώτη Εκκλησία 953 και την οποία υπέμεινε, ζώντας σε μία εχθρική ατμόσφαιρα, που δημιουργούσαν οι Ιουδαίοι 954. Η λέξη θλῖψις, σχετίζεται με τα δεινά της χριστιανικής κοινότητας 955, ενώ στον Ματθαίο αποκτά εσχατολογική χροιά 956, διότι η Εκκλησία της εποχής του Ματθαίου θεωρούσε ότι ήδη ζούσε σε μία εσχατολογική εποχή, γι αυτό και ο Ματθαίος θεωρεί την αποστασία από την πίστη ως ένα σημείο των εσχάτων καιρών 957. Με αυτή τη λογική, της εσχατολογικής προοπτικής, γίνεται κατανοητός, έως ένα βαθμό, ο αυστηρός δυαλισμός, ο οποίος υπερισχύει στην ερμηνεία της παραβολής. Ο σατανάς 944 I. Howard Marshall, ό.π Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I IX, σελ Α. Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel St. Luke, (ICC), σελ John Nolland, ό.π., σελ , με αναφορά σε BAGD. 948 I. Howard Marshall, ό.π. 949 Robert A. Guelich, Mark 1 8:26, (WBC), σελ Δίδυμος Αλεξανδρεύς, Εις Παροιμίας Σολομώντος Εξηγήσεων, MPG 39, 1633 B, Ωριγένης, Catena in Matthaeum, εκδότης: J.A. Cramer, σελ. 104, Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, σελ Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ. 306, με αναφορά σε Η. J. Klauck. Πρβλ. Μκ. 10,30, Πρ. 8,1. 13,50. 22,4 954 Πρβλ.: Μτ. 10,23. 23, Πρβλ.: Mκ. 13,19. 24, Πρ. 11,19. 14,22, Ρωμ. 8,35 και Β Θεσ. 1, Πρβλ.: Μτ. 24, Πρβλ.: Μτ. 24,10 107

108 εμφανίζεται και στους ανθρώπους της δεύτερης και τρίτης περίπτωσης, όπου ο σπόρος, βλασταίνει μεν και μεγαλώνει για λίγο διάστημα, όμως οι Ευαγγελιστές δεν ενδιαφέρονται για τις ενδιάμεσες περιπτώσεις. Το μόνο σημαντικό γι αυτούς είναι ότι και στα τρία εδάφη δεν υπάρχει καρποφορία 958. Οι διωγμοί, οι θλίψεις και οι δοκιμασίες μνημονεύονται ιδιαιτέρως στην Αποκάλυψη: Εγὼ Ἰωάννης, ὁ ἀδελφὸς ὑμῶν καὶ συγκοινωνὸς ἐν τῇ θλίψει καὶ βασιλείᾳ καὶ ὑπομονῇ ἐν Ἰησοῦ, ἐγενόμην ἐν τῇ νήσῳ τῇ καλουμένῃ Πάτμῳ διὰ τὸν λόγον τοῦ θεοῦ καὶ τὴν μαρτυρίαν Ἰησοῦ ὅτι ἐτήρησας τὸν λόγον τῆς ὑπομονῆς μου, κἀγώ σε τηρήσω ἐκ τῆς ὥρας τοῦ πειρασμοῦ τῆς μελλούσης ἔρχεσθαι ἐπὶ τῆς οἰκουμένης ὅλης πειράσαι τοὺς κατοικοῦντας ἐπὶ τῆς γῆς (Αποκ. 1,9, 3,10). Όταν ο καιρός της δοκιμασίας έρχεται, η πίστη χωρίς ρίζα θα ξεραθεί εντελώς 959 και το αποτέλεσμα θα είναι η αποστασία. Η προς Εβραίους επιστολή μας υπενθυμίζει: Βλέπετε, ἀδελφοί, μήποτε ἔσται ἔν τινι ὑμῶν καρδία πονηρὰ ἀπιστίας ἐν τῷ ἀποστῆναι ἀπὸ θεοῦ ζῶντος (Εβρ. 3,12). Ο αγωνιστής Χριστιανός χαίρεται με τις δοκιμασίες και τις υπομένει, επειδή η πίστη του αποδεικνύεται γνήσια μέσα από αυτές: Πᾶσαν χαρὰν ἡγήσασθε, ἀδελφοί μου, ὅταν πειρασμοῖς περιπέσητε ποικίλοις, γινώσκοντες ὅτι τὸ δοκίμιον ὑμῶν τῆς πίστεως κατεργάζεται ὑπομονήν (Ιακ. 1,2). Η λέξη διωγμός έχει χρησιμοποιηθεί από τον Χριστό σε άλλες περιπτώσεις, πλην των παραβολών 960, ο οποίος μακάρισε όσους υποφέρουν διωγμούς και θλίψεις εξ αιτίας Του: μακάριοί ἐστε ὅταν ὀνειδίσωσιν ὑμᾶς καὶ διώξωσιν καὶ εἴπωσιν πᾶν πονηρὸν (ῥῆμα) καθ ὑμῶν [ψευδόμενοι] ἕνεκεν ἐμοῦ (Mτ 5,11). Ο Μάρκος απευθύνει το Ευαγγέλιό του σε μία διωκόμενη κοινότητα, κατά πάσα πιθανότητα στην Εκκλησία της Ρώμης 961, οπότε συχνά τονίζει ότι, όπως έπαθε ο Χριστός, το ίδιο συμβαίνει και με τους πιστούς Του. Αποτελεί μία προειδοποίηση προς τον οποιονδήποτε, ο οποίος σκέφτεται να λιποτακτήσει από τον δρόμο της Βασιλείας του Θεού εξ αιτίας δοκιμασιών ή διωγμών: Όσοι σκέφτονται έτσι δεν έχουν ρίζες, είναι σαν τον σπόρο, ο οποίος έπεσε στην πέτρα. Ταυτοχρόνως υπάρχει και η υπόσχεση της μεγάλης ανταμοιβής για όποιον δείξει υπομονή 962. Οι Ευαγγελιστές συμφωνούν ότι άνθρωποι αυτοί δέχθηκαν τον λόγο του Θεού μετὰ χαρᾶς (Μκ. 4,16, Μτ. 13,20, Λκ. 8,13), δηλαδή ευχαρίστως 963. Με τον όρο αυτό χαρακτηρίζεται ο πρώτος ενθουσιασμός των μεταστραφέντων στη νέα πίστη 964. Αυτός ο ανώριμος ενθουσιασμός είναι κάτι εντελώς διαφορετικό από τη βαθιά χαρά της ψυχής, όταν αυτή βρίσκει τον πραγματικό θησαυρό. Διότι δεν αρκεί μόνον η χαρά, χρειάζονται και θυσίες: ἀπὸ τῆς χαρᾶς αὐτοῦ ὑπάγει καὶ πωλεῖ πάντα ὅσα ἔχει καὶ ἀγοράζει τὸν ἀγρὸν ἐκεῖνον (Μτ. 13,44) 965. Η έκφραση των Ευαγγελιστών και ιδίως του Λουκά, ο οποίος χρησιμοποιεί το ρήμα δέχονται, μας θυμίζει το χωρίο της Α προς Θεσσαλονικείς επιστολής: Καὶ ὑμεῖς μιμηταὶ ἡμῶν ἐγενήθητε καὶ τοῦ κυρίου, δεξάμενοι τὸν λόγον ἐν θλίψει πολλῇ μετὰ χαρᾶς πνεύματος ἁγίου (Α Θεσ. 1,6). Η μετά χαράς αποδοχή του λόγου αποτελεί την απαρχή της πίστεως 966 και στον Λουκά η χαρά είναι το συναίσθημα το οποίο χαρακτηρίζει την ανταπόκριση στο λόγο του Θεού 967. Η αιτία της μικρής διάρκειας της πίστης είναι εμφανής και στους τρεις συνοπτικούς: οὐκ ἔχουσιν / ἔχει ῥίζαν. Η λέξη ρίζα χρησιμοποιείται συχνά σε 958 Ulrich Luz, Matthew 8 20, A Commentary, σελ Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ Payne Philip Barton, The Authenticity of the Parable of the Sower and Its Interpretation, Studies of History and Tradition in the Four Gospels, τόμ. 1, σελ Πρβλ. Μτ. 5,10 12, 43 44, 10, ,9 10 κ.α. 961 Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Δοκίμια στις ρίζες του Χριστιανισμού, σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I IX, σελ Σάββας Αγουρίδης στο Ιωάννης Μ. Φουντούλης, Ερμηνεία Ευαγγελίων των Κυριακών, τομ. Α, σελ G. A. Bengel, στο Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, σελ John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ Πρβλ. Λκ. 1,14. 2,10. 24,

109 μεταφορές, οι οποίες αφορούν την αγροτική ζωή. Η κυριολεκτική σημασία της λέξης σχολιάστηκε στην πρώτη σκηνή (σελ ). Εδώ, με τη λέξη ρίζα υποδηλώνεται η συγκράτηση της αληθείας από το πνεύμα του ανθρώπου, κάτι που δίνει σιγουριά για μονιμότητα στην πίστη. Η έλλειψή της υποδηλώνει την επιπολαιότητα, η οποία χαρακτηρίζει και αυτή την ομάδα των ακροατών 968, που καταλαβαίνουν τη σημασία του μηνύματος, αλλά η πίστη τους δεν έχει βάθος και ανθεκτικότητα στον χρόνο και τις δυσκολίες 969. Στην ιουδαϊκή σοφιολογική γραμματεία ο συνετός άνθρωπος παρομοιάζεται με δένδρο, το οποίο αντιστέκεται στον χείμαρρο έχοντας στέρεες ρίζες, αντιθέτως ο άπιστος παρομοιάζεται με δένδρο δίχως ρίζες, το οποίο γρήγορα ξηραίνεται 970. Ιδιαίτερα στη Σοφία Σολομώντος παρουσιάζεται ο αγαθός άνθρωπος να έχει ως ρίζα την φρόνηση και να παράγει καλούς καρπούς, ενώ ο ασεβής να μην έχει ασφαλή βάση, διότι οι ρίζες του δεν είναι γνήσιες και δεν μπορούν να πάνε βαθιά. Ακόμη κι αν πρόσκαιρα βλαστήσει, ο άνεμος θα σπάσει τα κλαδιά του, ο καρπός του θα παραμείνει άγουρος και θα ξεριζωθεί 971. Στη Σοφία Σειράχ διαβάζουμε επίσης: ῥίζαι ἀκάθαρτοι ἐπ ἀκροτόμου πέτρας (Σειρ. 40,15). Τα παραπάνω χωρία, όπου οι ανθρώπινες αδυναμίες συγκρίνονται με τις «φτωχές» ρίζες των φυτών, έχουν αναμφισβήτητη σχέση με τη μεταφορά της παραβολής. Οι εικόνες του μαρασμού και της ξήρανσης συμβολίζουν την ανθρώπινη αδυναμία σε ολόκληρη την Π. Διαθήκη 972. Το ρίζωμα στην πίστη (και τις αρετές) είναι μία έκφραση, η οποία συναντάται και στην Καινοδιαθηκική, επιστολική γραμματεία: Ὡς οὖν παρελάβετε τὸν Χριστὸν Ἰησοῦν τὸν κύριον, ἐν αὐτῷ περιπατεῖτε, ἐρριζωμένοι καὶ ἐποικοδομούμενοι ἐν αὐτῷ (Κολ 2,6 7), κατοικῆσαι τὸν Χριστὸν διὰ τῆς πίστεως ἐν ταῖς καρδίαις ὑμῶν, ἐν ἀγάπῃ ἐρριζωμένοι καὶ τεθεμελιωμένοι (Εφ. 3,17). Στον Ποιμένα του Ερμά, στην ενάτη παραβολή, παρομοιάζονται οι άνθρωποι με όρη, τα οποία έχουν διάφορα είδη βλάστησης και στο τέταρτο όρος υπάρχουν χόρτα χλωρά με ρίζες, οι οποίες ξηραίνονται από τον ήλιο. Αυτοί οι άνθρωποι αποκαλούνται δίψυχοι, δηλαδή έχουν τον Κύριο στα χείλη, αλλά όχι στην καρδιά τους, γι αυτό και το θεμέλιό τους (η ρίζα τους) είναι ξερό και δεν έχει δύναμη λένε λόγια, αλλά δεν κάνουν πράξεις, οπότε δεν είναι νεκροί, αλλά δεν είναι και ζωντανοί. Όπως τα χόρτα, που όταν τα βλέπει ο ήλιος ξεραίνονται, έτσι και οι δίψυχοι, όταν έρθουν οι θλίψεις, δειλιάζουν και γίνονται ειδωλολάτρες αρνούμενοι τον Κύριο 973. Με τη ρίζα εννοείται η εδραίωση του λόγου. Άρα οι συγκεκριμένοι άνθρωποι είναι αυτοί, οι οποίοι διαθέτουν ευμετάβλητο χαρακτήρα και όταν ακούσουν τη διδασκαλία την αποδέχονται άμεσα, αλλά και κατά τους πειρασμούς αποβάλλουν, άμεσα επίσης, τον λόγο του Θεού 974. Είναι οι μικρόψυχοι άνθρωποι, οι οποίοι κατακρύπτουν μεν στην καρδιά τους τον σπαρμένο λόγο, αλλά δεν διαθέτουν αρκετή γη, δηλαδή σταθερότητα. Είναι οι πιστοί, των οποίων η ευσέβεια δεν έχει ρίζες (ἄρριζος), η καρδιά τους δεν επεξεργάζεται την πίστη κι έτσι παραμένει άγονη. Προσέρχονται στην Εκκλησία, λαμβάνουν μέρος στα Μυστήριά της όμως το κάνουν επιφανειακά και χωρίς κρίση. Μόλις αναχωρήσουν από την εκκλησιαστική σύναξη ξεχνούν όλα αυτά τα ιερά μαθήματα και μηνύματα, τα οποία πήραν εκεί. Κι όσο δεν υπάρχει διωγμός λένε ότι πιστεύουν, μόλις όμως, ενοχληθούν από κάποια δίωξη, ο νους τους γίνεται λιποτάκτης. Προς αυτούς ο Προφήτης Ιερεμίας λέγει: ἀναλάβετε ὅπλα καὶ ἀσπίδας (Ιερ. 26,3). Και ο Θεός, ο οποίος είναι αδύνατον να ηττηθεί, θα τους διασώσει, όπως λέγει ο Παύλος: πιστὸς δὲ ὁ θεός, ὃς οὐκ ἐάσει ὑμᾶς πειρασθῆναι 968 Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ Floyd V. Filson, A Commentary on the Gospel according to St. Matthew, σελ Πρβλ. Ψαλμ. 1,3, Ιωβ 14,7 9, Ιερ. 17,8, Ιεζ. 31,3 5 και Σειρ. 23,25. 40,15 16, Ησ. 40, Σοφ. Σολ. 3,15. 4, Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ Πρβλ. Ψαλμ. 36,2. 89,5. 101,5, Ησ. 40,6 8 και Ιωλ 1, Ερμάς Ποιμήν, 98, 1, 1 4, 4 εκδότης: M. Whittaker 974 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον, MPG 129 Β, 396 C, 1 6 και 404 Β,

110 ὑπὲρ ὃ δύνασθε ἀλλὰ ποιήσει σὺν τῷ πειρασμῷ καὶ τὴν ἔκβασιν τοῦ δύνασθαι ὑπενεγκεῖν (Α Κορ. 10,13) 975. Αυτό που περιγράφουν οι συγκεκριμένοι στίχοι είναι ξεκάθαρο, όμως αυτό το οποίο υπαινίσσονται, δεν είναι καθόλου ευδιάκριτο. Βασικά υπάρχει αντιπαράθεση όρων. Από τη μία μεριά πιστεύουσιν (Λκ.) και μετὰ χαρᾶς λαμβάνων / λαμβάνουσιν αὐτόν (Μκ., Μτ.) και από την άλλη ἀφίστανται (Λκ.) και σκανδαλίζεται / σκανδαλίζονται (Μκ., Μτ.). Οι διαφορές, που υφίστανται στους στίχους αυτούς, μεταξύ των Ευαγγελιστών, δεν είναι ουσιώδεις, αφού συμφωνούν στο μήνυμα και το νόημα, όμως υπάρχει μία δυσκολία εντοπισμού των άμεσων πηγών των Ευαγγελιστών 976. Στο τμήμα των ανθρώπων, που αντιστοιχίζονται με το πετρώδες έδαφος, η μετοχή ἀκούων (η οποία χαρακτήρισε τους ανθρώπους του πρώτου είδους εδάφους), συνοδεύεται και από τη μετοχή λαμβάνων, δηλαδή εκτός της ακρόασης, υπάρχει και μία προσωρινή (πρόσκαιρος) και μάλιστα μετά χαρᾶς αποδοχή του λόγου του Θεού. Η γρήγορη βλάστηση του σπόρου ξεχωρίζει τα άτομα της ομάδας αυτής από τους ακροατές της προηγούμενης ομάδας, όπου ο σπόρος αρπάχθηκε από τα πουλιά, πριν καν βλαστήσει. Άρα, κατ αρχάς, υπάρχει ανταπόκριση στο λόγο του Ευαγγελίου και η χαρά της αποδοχής δείχνει ότι κάτι μεγάλο απεργάζεται εδώ η Χάρις του Θεού 977. Όμως, τα φαινόμενα απατούν η αληθινή αντοχή των νεόφυτων βλαστών θα βγει στην επιφάνεια μόλις έρθουν οι πρώτες πιέσεις με τη μορφή των δοκιμασιών. Οι καρδιές των ανθρώπων αυτών μοιάζουν με ένα λεπτό στρώμα εδάφους επάνω από πετρώδες έδαφος, όπου ο σπόρος δεν μπορεί να ριζώσει. Μοιραία το έδαφος της καρδιάς τους μένει χωρίς καμία στάλα δροσιάς (ἄνικμον) και παντελῶς κατάξερο, ακατάλληλο για ανάπτυξη των φυτών 978. Η έλλειψη της ρίζας κάνει την υποδοχή του σπόρου πρόσκαιρη και αυτή είναι η λέξη κλειδί για να ξεχωρίσει αυτή η ομάδα από την επόμενη, όπου ο σπόρος θα αναπτυχθεί μαζί με τα αγκάθια 979. Οι άνθρωποι αυτοί αντιδρούν με πίστη στον λόγο του Θεού, αλλά όχι για πολύ. Διότι, ότι αποκτά ταχέως κάποιος, το χάνει, επίσης, ταχέως 980. Η άμεση αντίδραση είναι χαρακτηριστικό αυτής της επιπόλαιας ομάδας: εὐθὺς μετὰ χαρᾶς λαμβάνουσιν αὐτόν εὐθὺς σκανδαλίζονται. Αμέσως προσλαμβάνουν τον λόγο, αμέσως και τον εγκαταλείπουν. Η βιασύνη και η επιπολαιότητα πορεύονται μαζί! Δεν είναι πρόθυμοι να ελέγξουν αν υπάρχει και άλλη πλευρά της πίστης, πέρα από την λάμψη της πρώτης στιγμής, έτσι η θλῖψις αποτελεί έναν καίριο λόγο, για να αποστασιοποιηθούν από αυτήν 981. Ίσως έτσι περιγράφονται οι άνθρωποι, οι οποίοι υποδέχθηκαν με ενθουσιασμό το λόγο του Χριστού, επειδή είδαν τα μεσσιανικά έργα Του και άκουσαν την εξαγγελία της Βασιλείας του Θεού, αλλά με τις πρώτες δυσκολίες η πίστη τους «ξεράθηκε», όπως το γρασίδι κάτω από τον καυτό ήλιο 982. Προσωρινοί μαθητές υπάρχουν πολλοί, σε όλες της εποχές της Εκκλησίας, ιδιαίτερα σε καιρούς ειρηνικούς και αφθονίας αγαθών. Η αποστασία της δεύτερης ομάδας κατατάσσει τα μέλη της στην ίδια μοίρα με αυτά της προηγούμενης 983. Αξίζει να ερευνήσουμε περισσότερο την ερμηνεία του όρου πέτρα. Ο νους αυτών των ανθρώπων έχει σκληρυνθεί από την ανευλάβεια και την απιστία και έτσι δεν μπορεί να δεχθεί, σε καμία περίπτωση, τον λόγο του Θεού, οι οποίοι, επιπροσθέτως, 975 Κύριλλος Αλεξανδρείας, Εξήγησις εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, MPG 72, 625, Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary, σελ Πρβλ.: Πρ. 8,14. 11,1 και Λκ. 1,14. 2, Γρηγόριος Αγριγέντου, Εξήγησις εις τον Εκκλησιαστήν, Λόγος Τρίτος, MPG 98, 860 A, Robert A. Guelich, Mark 1 8:26, (WBC), σελ J. A. Bengel, στο Π. Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ William R. Farmer, The International Bible Commentary, σελ Πρβλ.: Ησ. 40, Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I IX, σελ

111 αποδεικνύονται και δειλοί 984 στο να πάρουν γενναίες αποφάσεις. Η γεωπονική λογική συμβουλεύει ότι θα πρέπει ο γεωργός, πριν από το ρίξιμο του σπόρου και χρησιμοποιώντας το άροτρο, να οργώσει τη γη. Έτσι και οι ακροατές του Χριστού, οι αμαθείς Ιουδαίοι, ως ακαλλιέργητοι που ήταν, δεν ανέπτυξαν την καλή επιθυμία στην καρδιά τους, ώστε να καρποφορήσουν 985. Οι Πατέρες της Εκκλησίας μας προσπαθούν να ταυτίσουν τους ανθρώπους του πετρώδους εδάφους και με αιρετικούς ή άλλες περιπτώσεις ανθρώπων της εποχής τους. Για παράδειγμα, στο έργο Εις το εξήλθεν ο σπείρων του σπείραι τον σπόρον αυτού οι Μαραθωνιανοί και οι Πνευματομάχοι ταυτίζονται με το πετρώδες έδαφος: Δεν είπε ο Χριστός ότι ο σπόρος έπεσε στην πέτρα, επειδή πέτρα είναι ο ίδιος ο Χριστός. Είπε ότι έπεσε στο πετρώδες έδαφος, στον πωρόλιθο. Δηλαδή για πέτρα είναι μαλακοί, αλλά δεν είναι και γη αγαθή, επειδή δεν είναι ορθόδοξοι. Βλαστάνουν μεν, επειδή πιστεύουν στον Χριστό, ξηραίνονται δε, επειδή δεν ριζώνουν βαθιά μέσα στο Πνεύμα 986. Από την άλλη ο Γρηγόριος Νύσσης παρομοιάζει τους κεφαλαιοκράτες και τοκογλύφους της εποχής του με το πετρώδες έδαφος: Όποιος εκμεταλλεύεται, κατά τέτοιον τρόπο, τους συνανθρώπους του μοιάζει με την πέτρα, στην οποία έπεσε ο σπόρος και παρέμεινε άγονος 987. Ο Ισίδωρος Πηλουσιώτης παρομοιάζει με άγονη πέτρα τον μοναχό, ο οποίος, παρά τον αρχικό του ενθουσιασμό, λιποτάκτησε από τον μοναχισμό και έγινε περίγελος των ανθρώπων και των αγγέλων 988. Η ρηχότητα της πίστης είναι πολύ συνηθισμένο φαινόμενο στη σημερινή εποχή. Όμως, ο λόγος του Θεού είναι ξεκάθαρος: οὕτως ὅτι χλιαρὸς εἶ καὶ οὔτε ζεστὸς οὔτε ψυχρός, μέλλω σε ἐμέσαι ἐκ τοῦ στόματός μου. (Αποκ. 3,16). Θα πρέπει να προσπαθήσει ο Χριστιανός να αποφύγει την ταύτισή του με τον συγκεκριμένο τύπο εδάφους, ώστε να μην απορρίψει τον Χριστό και τον λόγο Του με τις πρώτες δυσκολίες που συναντά. Όπως ο γεωργός πραγματοποιεί την απαιτούμενη προεργασία, δηλαδή απομακρύνει τις πέτρες από το χωράφι του, ώστε να το μεταβάλει σε αγαθή γη, έτσι οφείλουμε κι εμείς να προετοιμάζουμε τις καρδιές μας να δεχθούν τον λόγο του Θεού 989 και να καρποφορήσουμε στην αρετή Η «ασφυξία»: Ο σπόρος «πνίγεται» από ανησυχίες, πλούτη και ηδονές (Μκ. 4,18 19, Μτ. 13,22, Λκ. 8,14) Είδαμε στην παραβολή ότι στο τρίτο είδος εδάφους, μαζί με τον σπόρο, μεγάλωσαν και αγκάθια. Η εισαγωγική φράση του Ματθαίου ὁ δὲ εἰς τὰς ἀκάνθας σπαρείς (Mτ. 13,22) θα μπορούσε να αποδοθεί ως ἡ δέ κατά τας ακάνθας σπαρεῖσα γῆ 990 και η αντίστοιχη του Λουκά τὸ δὲ εἰς τὰς ἀκάνθας πεσόν (Λκ. 8,14) μπορεί να αποδοθεί ως όσον αφορά τον σπόρο, ο οποίος έπεσε ανάμεσα στα αγκάθια 991. Το σημαντικότερο στοιχείο εδώ είναι οι συμβολισμοί των αγκαθιών, όπως αυτοί παρουσιάζονται από τους τρεις συνοπτικούς Ευαγγελιστές. Ο πρώτος συμβολισμός είναι αἱ μέριμναι (Μκ. 4,19, Λκ. 8,14) / ἡ μέριμνα (Μτ. 13,22). Η λέξη σημαίνει τη άγρυπνη φροντίδα για τα υλικά, επίγεια αγαθά, δηλαδή τις φροντίδες περί των υλικών και σαρκικών αναγκών 992. Ο Ματθαίος θεωρεί τη μέριμνα (τοῦ αἰῶνος) ως μία συλλογική ανησυχία, σε αντίθεση με τον Μάρκο και τον Λουκά, οι οποίοι βλέπουν τις μέριμνες ως συγκεκριμένες φροντίδες. 984 Αυγουστίνος Καντιώτης, Σαλπίσματα, σελ Κύριλλος Αλεξανδρείας, Ερμηνεία, εις το κατά Ιωάννην, τομ. 1, σελ. 575, στ Ιωάννης Χρυσόστομος, Εις το εξήλθεν, MPG 61, 774, Γρηγόριος Νύσσης, Κατά τοκιζόντων, MPG 46, 433 Α, Ισίδωρος Πηλουσιώτης, Επιστολή 372, Προς Ιωσήφ, MPG 78, 393 B, Τίτος Εμμ. Ματθαιάκης, Θέματα του Άμβωνος, τομ Α, σελ Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 404 C, A. Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel St. Luke, (ICC), σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ

112 Η υπερβολική ανησυχία για τα επίγεια, υλικά αγαθά είναι κάτι, που ο Λουκάς συχνά χρησιμοποιεί ως θέμα της διδασκαλίας του Χριστού 993. Προξενεί έκπληξη ότι από τον Λουκά απουσιάζει η έκφραση τοῦ αἰῶνος, την οποία χρησιμοποιεί σε παρόμοιες εκφράσεις, κάτι που κάνει ο Μάρκος στην παρούσα περίσταση 994. Ο αἰών στην προκειμένη περίπτωση (Μκ. 4,19, Μτ. 13,22) σημαίνει τόν νῦν αἰῶνα, που έχει ως χαρακτηριστικό γνώρισμα την ματαιότητα και την ασέβεια 995. Σημαίνει και την παρούσα ζωή 996, δηλαδή τον κόσμο και τον καιρό όπου επικρατεί το κακό 997. Υπάρχει μόνον ένα παράλληλο χωρίο στην προς Εβραίους επιστολή, όπου η λέξη αἰών σημαίνει κόσμος και όχι εποχή, όπως θα ήταν το αναμενόμενο 998. Ο νῦν αἰών αντιτίθεται στον μέλλοντα αἰώνα και τη μέλλουσα ζωή, εκεί όπου θα επικρατήσει το καλό αντί του κακού και θα διαρκέσει για πάντα. Αντί της έκφρασης τοῦ αἰῶνος ο Λουκάς χρησιμοποιεί την έκφραση τοῦ βίου, η οποία ταιριάζει σε περιπτώσεις περισπασμού της διανοίας 999 και αναφέρεται, προφανώς και στα τρία προηγούμενα ουσιαστικά (μεριμνῶν, πλούτου, ἡδονῶν) Ο βίος δεν αποτελεί απλώς την έμψυχη ύπαρξη κάποιου όντος (ζώου ή φυτού), αλλά την κατάσταση και τον τρόπο ζωής του ανθρώπου. Είναι η ίδια η ζωή, τα μέσα προς το ζην, αλλά και ο κόσμος, στον οποίον ζουν οι άνθρωποι Ο δεύτερος συμβολισμός είναι ο πλοῦτος (Λκ. 8,14) και μάλιστα ἡ ἀπάτη τοῦ πλούτου (Μκ. 4,19, Μτ. 13,22). Ο πλοῦτος, παράγωγο του ρήματος πίμπλημι, σημαίνει την αφθονία αγαθών και χρημάτων 1002, την περιουσία και τα κτήματα Η ἀπάτη (Μκ. 4,19, Μτ. 13,22) στην Κ. Διαθήκη θεωρείται τό δέλεαρ και οι επιθυμίες εκείνες, οι οποίες ξεγελούν και οδηγούν στην απώλεια Η λέξη ἀπάτη είναι άπαξ λεγόμενον στον Μάρκο και τον Ματθαίο, ενώ στον Λουκά δεν συναντάται καθόλου. Πιστεύεται ότι είναι όρος, ο οποίος προέκυψε κατά την εποχή της επιστολικής λογοτεχνίας της Κ. Διαθήκης, αφού εκεί συναντάται πέντε φορές Ἡ ἀπάτη τοῦ πλούτου μπορεί ενδεχομένως να οριστεί και ως η απόλαυση του πλούτου, δεδομένου ότι στα ελληνιστικά χρόνια η λέξη ἀπάτη κατέληξε να σημαίνει τη χαρά και την απόλαυση που, συνήθως, αφορούν την αμαρτία 1006, τον πόθο και την λαγνεία, γι αυτό και ο Λουκάς την αντικαθιστά με τη λέξη ἡδονές, κατανοώντας την ηδονή ως απάτη Ίσως ο Λουκάς παραλείπει την λέξη ἀπάτη, επειδή η σκέψη καταδεικνύεται παρακάτω, μέσα στην ίδια πρόταση ή θέλει να δείξει ότι και από μόνος του ο πλούτος αποτελεί κίνδυνο για την πίστη 1008, εξαπατώντας και δελεάζοντας τον άνθρωπο, ότι δήθεν αντιπροσωπεύει το μέγιστο των αγαθών Ο όρος πλοῦτος, στους συνοπτικούς Ευαγγελιστές, απαντάται 993 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ Πρβλ.: Λκ. 16,8. 20, Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ Πρβλ.: Β Τιμ. 4, Ευθύμιος Ζιγαβηνός, ό.π., MPG 129 Β, 404 C, E. P. Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ Βλ.: Εβρ. 1,2 999 Howard Ι. Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ I. Howard Marshall, ό.π H. G. Liddel, R. Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τόμ. 1, σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ Πρβλ.: Εφ. 4,22, Κολ. 2,8, Β Θεσ. 2,10, Εβρ. 3, Jack Dean Kingsbury, The Parables of Jesus in Matthew 13: A Study in Redaction Criticism, σελ. 61. Πρβλ.: Β Πέτ. 2, Ulrich Luz, Matthew 8 20, A Commentary, σελ. 249, υποσημείωση 143, όπου θεωρείται ότι, ως όρος, ανήκει στο λεξιλόγιο της πρώτης Εκκλησίας I. Howard Marshall, ό.π E. P. Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ

113 μόνο στη συγκεκριμένη παραβολή, αλλά οι όροι πλούσιος και πλουτέω συναντώνται συχνά, ιδιαιτέρως στον Λουκά Η σύνδεση των αγκαθιών με τον πλούτο και τις μέριμνες ανακαλεί στη μνήμη μας τα χωρία της επί του όρους ομιλίας του Κυρίου (Μτ. 6,19 34), όπου ο Χριστός κατακρίνει τον πλούτο και τις βιοτικές μέριμνες. Δεν είναι τυχαίο ότι το κομμάτι της ομιλίας για τον πλούτο έχει τοποθετηθεί αμέσως μετά την Κυριακή προσευχή, όπου ο άνθρωπος μαθαίνει να ζητά τον ἐπιούσιον ἄρτον και αποτελεί μία ευθεία, ηθική διδασκαλία, κάνοντας ξεκάθαρο τον σημαντικό ρόλο, που παίζει αυτή η προειδοποίηση για τον Ματθαίο. Επίσης, ο Χριστός στηλίτευσε την συσσώρευση του πλούτου, αλλά και την άσπλαχνη συμπεριφορά των πλουσίων, με τις παραβολές του άφρονος πλουσίου και του πλουσίου και του πτωχού Λαζάρου. Παράλληλα απαίτησε από τον ευσεβή, πλούσιο νέο, για να γίνει τέλειος, να αποχωριστεί τα υπάρχοντά του και να τα χαρίσει στους πτωχούς Εδώ ο Χριστός προειδοποιεί τους μαθητές και όλους τους ακροατές Του ότι οι ενασχολήσεις με βιοτικές μέριμνες, σε αντίθεση με την φροντίδα για την μέλλουσα ζωή, δρουν ανταγωνιστικά προς το λόγο του Θεού και την πίστη. Η ανάπτυξη της πνευματικής ωριμότητας ασφυκτιά από τις ανησυχίες της ζωής, από τον πλούτο, ο οποίος εξαπατά τον άνθρωπο σχετικά με το πραγματικό νόημα της ζωής του και από τις απολαύσεις, οι οποίες στενεύουν τους ορίζοντες και την πνευματική εστίαση του ανθρώπου, αφήνοντάς τον να νομίζει ότι μόνον η παρούσα, εγκόσμια ύπαρξη είναι αυτή η οποία έχει αξία Επίσης, είναι γνωστό σε όλους μας ότι ο Ιούδας πρόδωσε τον διδάσκαλό του, επειδή δε μπόρεσε να δαμάσει την φιλαργυρία του Ο πλούτος είναι ο μαμωνᾶς και, όταν ο άνθρωπος γίνεται δούλος του, είναι αδύνατον να γίνει δούλος του Θεού Συνδέεται με τη λατρεία των υλικών αγαθών και την απληστία του ανθρώπου για την απόκτησή τους και έτσι καταντά πλεονεξία, ἥτις ἐστὶν εἰδωλολατρία (Κολ. 3,5). Οι έννοιες των μεριμνών και του άγχους της καθημερινής ζωής, σε μία προβληματική εποχή, απασχολούν ιδιαιτέρως τον Παύλο, ο οποίος κάνει εκτεταμένες αναφορές στις επιστολές του Αἱ μέριμναι διαιρούν την ενότητα του πνεύματος, οδηγώντας σε άλλους δρόμους τοῦ αἰῶνος τούτου Οι ποιμαντικές επιστολές, επίσης, καταπιάνονται με το ίδιο θέμα Στην ενάτη παραβολή του Ποιμένα του Ερμά, το τρίτο όρος, το οποίο είναι γεμάτο από αγκάθια και τριβόλια, συμβολίζει τους πιστούς, οι οποίοι, κατέχοντας πλούτη, βρίσκονται χαμένοι στις βιοτικές φροντίδες. Αυτοί οι άνθρωποι δε μπορούν να προσκολληθούν στην Εκκλησία του Χριστού, αλλά ταλαιπωρούνται από τις έγνοιες και τον φόβο τους, μήπως κάποιος τους ζητήσει κάτι (από τα υλικά αγαθά τους). Αυτοί οι άνθρωποι μπορούν να μπουν στη Βασιλεία του Θεού μόνον αν μετανοήσουν και κάνουν αγαθοεργίες, διότι τότε θα ζήσουν πραγματικά Ο τρίτος συμβολισμός απαντάται αποκλειστικά στον Μάρκο: αἱ περὶ τὰ λοιπὰ ἐπιθυμίαι (Μκ. 4,19). Ως ἐπιθυμία θεωρείται η σαρκική επιθυμία, η λαγνεία 1019, η κλίση 1010 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ Πρβλ.: Μτ. 19,23. 27,57, Λκ. 16, ,23. 19, Βλ. αντίστοιχα: Λκ. 12, ,19 31, Μτ. 19, Πρβλ.: Λκ. 10, , ,34 (πλούτος), Μκ. 10,23 25, Λκ. 6, , ,9 12,(μέριμνες), Λκ. 16,19 31 (απολαύσεις) 1013 Πρβλ.: Μτ. 26,14 15, Μκ. 14,10 11, Λκ. 22, Πρβλ.: Μτ. 6,24, Λκ. 16, C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ E. P. Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ. 75. Πρβλ.: Β Κορ. 11,28, Α Πετ. 5, Πρβλ.: Α Τιμ. 6, Μια αναλυτική μελέτη πάνω στις ηθικές προτροπές για τον πλούτο και τους πλουσίους στο 6 ο κεφ. της Α Τιμ. μπορεί να βρει ο αναγνώστης στο 13 ο κεφάλαιο του έργου του Χαράλαμπου Γ. Ατματζίδη, Ερμηνευτικές και Θεολογικές Προσεγγίσεις στην Καινή Διαθήκη, σελ Ερμάς Ποιμήν, 97, 1, 1 4, 5 εκδότης: M. Whittaker 1019 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ

114 της ψυχής για το κακό, η κοσμική επιθυμία του σώματος Το άρθρο αἱ καθιστά σαφές ότι πρόκειται για τα υπόλοιπα αντικείμενα επιθυμιών και όχι για άλλα αντικείμενα επιθυμιών. Είναι τα υπόλοιπα, τα απομένοντα 1021, αντικείμενα της ιδίας κατηγορίας, π.χ. η περιουσία Η λέξη ἐπιθυμία, ως όρος, συναντάται κι αυτή κατά την εποχή της επιστολικής λογοτεχνίας της Κ. Διαθήκης και, όπως και η λέξη ἀπάτη, αναφέρεται σε απειλητικές επιρροές προς τη χριστιανική κοινότητα Ο τέταρτος συμβολισμός συναντάται στον Λουκά. Είναι η λέξη ἡδονή (Λκ. 8,14), όρος που «συζητείται» στην πρωτοχριστιανική κοινότητα Αυτή τη λέξη χρησιμοποιεί ο Λουκάς για να αντικαταστήσει τη δυσνόητη φράση του Μάρκου αἱ περὶ τὰ λοιπὰ ἐπιθυμίαι Ο S. Brown έχει την εξεζητημένη άποψη ότι ο Λουκάς διαφοροποιεί το νόημα του Μάρκου αντικαθιστώντας μία λέξη, η οποία αναφέρεται σε αμαρτήματα, που είναι «εξωτερικά» γεγονότα 1026, με μία άλλη λέξη, η οποία αναφέρεται σε ενδόμυχα πάθη Από την άλλη ο F. Bovon ισχυρίζεται κάτι πιο πιθανό, ότι ο Λουκάς χρησιμοποιεί τη λέξη ἡδονή αντί της λέξης ἐπιθυμία, την οποία θέτει στην πρότασή του ο Μάρκος, επειδή η δεύτερη, ως όρος, μπορεί να διαβαστεί με θετική έννοια στα ελληνικά Ο όρος ἡδονή, στον συγκεκριμένο στίχο του Λουκά, αποτελεί άπαξ λεγόμενον και για τα τρία συνοπτικά Ευαγγέλια. Σε γενικές γραμμές οι όροι, που χρησιμοποιούν οι Ευαγγελιστές, προκειμένου να περιγράψουν το πνίξιμο του σπόρου, σπανίζουν στα έργα τους. Αυτές οι αιτίες, οι οποίες δεν αφήνουν να αναπτυχθεί ο λόγος του Θεού, κατά τον Μάρκο, εἰσπορεύονται (Μκ. 4,19), δηλαδή οδηγούνται μέσα, εισέρχονται Άρα εδώ, μεταφορικώς, πρόκειται για τις επιθυμίες, οι οποίες εισέρχονται στην καρδιά του ανθρώπου 1030, αν και μπορεί να θεωρηθεί ότι και το ίδιο το άτομο εισέρχεται σε διάφορες ασέλγειες Ο Λουκάς χρησιμοποιεί τη μετοχή του ρήματος πορεύομαι χωρίς συνθετικό, το οποίο σημαίνει βαδίζω, οδοιπορώ, ταξιδεύω, άγομαι, διατρέχω και διαπερνώ Εάν η φράση ὑπὸ μεριμνῶν καὶ πλούτου καὶ ἡδονῶν τοῦ βίου συνδεθεί με το ρήμα συμπνίγονται, τότε η απόδοση του εδαφίου του Λουκά έχει ως εξής: συμπνίγονται από τις μέριμνες, τον πλούτο και τις ηδονές του βίου, κατά την πορεία τους 1033 στην οδό της πίστεως, οπότε και ο σπόρος, που έλαβαν, αναπτύσσεται, αλλά δεν ωριμάζει 1034 (ενεργητική σύνταξη). Εάν την μετοχή πορευόμενοι την αποδώσουμε με την μετοχή πολιτευόμενοι, όπως δέχεται ο Ζιγαβηνός,, τότε η πρόταση αποδίδεται ως πολιτευόμενοι με μέριμνες και πλούτο και ηδονές 1035, δηλαδή οι συγκεκριμένοι ακροατές οδηγούνται 1020 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, σελ E. P. Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ Πρβλ. Ρωμ. 7,:7, Γαλ. 5,24, Α Θεσ. 4,5, Β Τιμ. 3,6, Ιακ. 1, Πρβλ. Τιτ. 3,3, Ιακ. 4,1, 3, Β Πετ. 2, I. H. Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ Στο Τίτ. 3,3 ἡδοναί και ἐπιθυμίαι συνυπάρχουν Όπως π.χ. ἐσθίειν τε καὶ πίνειν καὶ μεθύσκεσθαι (Λκ. 12,45), ἤσθιον, ἔπινον, ἐγάμουν, ἐγαμίζοντο ἤσθιον, ἔπινον, ἠγόραζον, ἐπώλουν, ἐφύτευον, ᾠκοδόμουν (Λκ. 17,27 28), ἐν κραιπάλῃ καὶ μέθῃ καὶ μερίμναις βιωτικαῖς (Λκ. 21,34) 1027 Schuyler Brown, Apostasy and Perseverance in the Theology of Luke, σελ Francois Bovon, Luke: A Commentary on the Gospel of Luke, τόμ. 1 (1,1 9:50), σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, σελ Ν. Δαμαλά, Ερμηνεία εις την Κ. Δ., στο Π. Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, σελ Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 937 D,

115 από τα πάθη τους (παθητική σύνταξη) Ο Ματθαίος παραλείπει εντελώς τη συγκεκριμένη φράση του Μάρκου. Σε αντίθεση με την ίδια την παραβολή, εδώ και οι τρεις συνοπτικοί χρησιμοποιούν το ρήμα συμπνίγω (ερμηνεία της λέξης στη σελ. 54 της παρούσας εργασίας), το οποίο χρησιμοποίησε ο Μάρκος κατά τη διήγηση της παραβολής. Το σύνθετο της λέξης μαρτυρεί την πληρότητα της διαδικασίας, δηλαδή τα αγκάθια πνίγουν τον σπόρο ολοκληρωτικά Το ρήμα συμπνίγονται (Λκ.) είναι στην παθητική φωνή και είναι μεταβατικό. Δηλαδή, ενώ τα αγκάθια πνίγουν το σπόρο, εδώ οι ακροατές πνίγονται από τις μέριμνες και τα πλούτη Η εικόνα είναι η ίδια και στους τρεις συνοπτικούς: Ο θάνατος του λόγου, που σπάρθηκε στην καρδιά του ακροατή, έχει ως αποτέλεσμα και τον πνευματικό θάνατο του ιδίου του ακροατή. Η διατύπωση του Λουκά έχει μία ρευστότητα, αλλά η αίσθηση είναι η ίδια: Ένα άκαρπο φυτό είναι άχρηστο Με τα αγκάθια, στην Π. Διαθήκη, αποδίδεται μία εικόνα αρνητικών καταστάσεων Στις Παροιμίες αναφέρεται: ὁδοὶ ἀεργῶν ἐστρωμέναι ἀκάνθαις (15,19) και ἄκανθαι φύονται ἐν χειρὶ τοῦ μεθύσου δουλεία δὲ ἐν χειρὶ τῶν ἀφρόνων (Παρ 26,9). Στα προφητικά βιβλία, συναντούμε αιχμηρά αγκάθια, τα οποία ανακόπτουν την αύξηση των καρπών του καλού και αντιτίθενται στην προφητεία, η οποία στοχεύει στο ξύπνημα των συνειδήσεων, παρουσιάζοντας ως επικείμενη την καταστροφή Η σύνδεσή τους με τον πλούτο και τις μέριμνες είναι συνηθισμένη και στην απόκρυφη ιουδαϊκή γραμματεία: Ο J. A.Fitzmyer, διακρίνει μία παράλληλη έκφραση της ιουδαϊκής σκέψης σε χειρόγραφο της Νεκράς θαλάσσης: Στο χειρόγραφο της Δαμασκού, με τον κωδικό CD 4,15 5,10, γίνεται λόγος για το τριπλό εμπόδιο (το τριπλό δίκτυ του Βελίαλ), στο οποίο ο λαός του Ισραήλ έχει παγιδευτεί: βεβήλωση των ιερών, υπερβολικός πλουτισμός και πολυγαμία Οπωσδήποτε είναι ένας διαφορετικός κατάλογος, από αυτόν του Χριστού, αλλά θα λέγαμε ότι διαθέτει έναν παράλληλο τόνο Ένα χωρίο, αρκετά συγγενές με τους στίχους της παραβολής, συναντούμε στην προς Εβραίους επιστολή: γῆ γὰρ ἡ πιοῦσα τὸν ἐπ αὐτῆς ἐρχόμενον πολλάκις ὑετὸν καὶ τίκτουσα βοτάνην εὔθετον ἐκείνοις δι οὓς καὶ γεωργεῖται, μεταλαμβάνει εὐλογίας ἀπὸ τοῦ θεοῦ ἐκφέρουσα δὲ ἀκάνθας καὶ τριβόλους, ἀδόκιμος καὶ κατάρας ἐγγύς, ἧς τὸ τέλος εἰς καῦσιν (Εβρ. 6,7 8). Το αποτέλεσμα της ύπαρξης των αγκαθιών είναι ότι ο σπόρος μένει ἄκαρπος (Μκ. 4,19, Μτ. 13,22), δηλαδή άγονος, μη φέρων (παράγων) καρπούς και μεταφορικά ανωφελής και άχρηστος Στην Κ. Διαθήκη ἄκαρπος παραμένει ο σπόρος του λόγου του Θεού στον άνθρωπο, ο οποίος δεν παράγει καλά έργα, ενώ άκαρπος νους είναι αυτός, ο οποίος δεν ενεργεί διόλου Η συγκεκριμένη λέξη αποτελεί άλλο ένα άπαξ λεγόμενον στα Ευαγγέλια, αφού χρησιμοποιείται μόνον εδώ από τον Ματθαίο και τον Μάρκο, ενώ συναντάται στις Επιστολές της Κ. Διαθήκης 1046, αποτελώντας χαρακτηριστικό του λεξιλογίου τους Το επίθετο ακολουθείται από το ρήμα 1036 I. Howard Marshall, ό.π E. P. Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ A. Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, (ICC), σελ Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, τομ. 1, σελ Πρβλ.: Γεν 3,18, Ναούμ 1,10, Β Βασ. 23,6, Ιωβ 31, Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ Πρβλ. Ησ. 5,6. 7, ,13. 34,13, Ιερ. 12,13, Ωσ. 10, Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I IX, σελ. 714 Ο αναγνώστης μπορεί να ανατρέξει στο βιβλίο της Catherine M. Murphy, Welth in the Dead Sea Scrolls & in the Qumran Community, εκδ. Brill, Koln 2001, σελ , για περισσότερες πληροφορίες Hans Kosmala, The conclusion of Matthew, ASTI, τομ. IV (1965), σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ Πρβλ. Α Κορ. 14,14, Εφ. 5,11, Τιτ. 3,14, Β Πετ. 1,8, Ιουδ. 1, Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary, τομ. 8, σελ

116 γί(γ)νομαι (Μκ. 4,19, Μτ. 13,22), το οποίο σημαίνει συμβαίνω, επέρχομαι, λαμβάνω χώρα, γεννώμαι 1048, ενώ εδώ μπορεί να αποδοθεί και με τα ρήματα φαίνομαι και αποδεικνύομαι, ώστε η έκφραση ἄκαρπος γίνεται να ισοδυναμεί με την φράση έμεινε χωρίς καρπό Η λέξη ἄκαρπος μας φέρνει στο νου το λεξιλόγιο της επιστολής Ιακώβου, όπου η πίστη των ανθρώπων, οι οποίοι δεν παράγουν καρπούς καλών έργων, αποκαλείται νεκρά και ἀργή. Δηλαδή η καρποφορία καθίσταται ένα βασικό γνώρισμα της ποιότητας της χριστιανικής ζωής Ο Λουκάς προτιμά την, ίδιας σημασίας 1051, έκφραση οὐ τελεσφοροῦσιν (Λκ. 8,14). Το ρήμα τελεσφορέω ῶ αποτελεί άπαξ λεγόμενον στην Κ. Διαθήκη, συναντάται μία φορά στους Ο 1052 και είναι σπάνιο σε ολόκληρη την ελληνική γλώσσα, αν και το συγγενές επίθετο (τελεσφόρος) και το αντίθετό του (ατελέσφορος) είναι συνηθισμένα. Η σημασία του είναι φέρω τον καρπό σε πλήρη ωριμότητα, καρποφορώ τελείως και, μεταφορικώς, τελειοποιώ Επίσης, έχει και την έννοια της πληρωμής του καθιερωμένου τέλους (φόρου, δασμού) 1054, αλλά και του κάνω κάτι να πετύχει τον σκοπό του Η λέξη εμφανίζεται να έχει και οιονεί ιατρική σημασία, αλλά είναι σίγουρο ότι δεν αποτελεί αυστηρά ιατρικό όρο 1056, ενώ αφορά και στα ζώα, εκτός από τα φυτά Ο ενικός του Ματθαίου ὁ ἀκούων και ο πληθυντικός των άλλων δύο Ευαγγελιστών οἱ ἀκούσαντες δείχνουν ότι η πρώτη αντίδραση στην πίστη είναι η ακρόαση του λόγου του Θεού, όμως φαίνεται ότι χρειάζεται ακόμη περισσότερη προσπάθεια. Θυμίζει την παύλειο ρήση: ἄρα ἡ πίστις ἐξ ἀκοῆς, ἡ δὲ ἀκοὴ διὰ ῥήματος Χριστοῦ (Ρωμ. 10,17). Για αρκετούς ερευνητές, οι οποίοι θεωρούν ότι η ερμηνεία της παραβολής αποτελεί παραγωγή της πρώτης Εκκλησίας, το λεξιλόγιο των συνοπτικών στους στίχους αυτούς, ιδιαιτέρως του Μάρκου και του Ματθαίου, φανερώνουν μία περίοδο πίεσης και άγχους, όπου ο αρχικός ενθουσιασμός των μεταστραφέντων Χριστιανών δοκιμάζεται σοβαρά. Συμπεραίνουν ότι ανήκει σε μία μεταγενέστερη εποχή, από αυτήν της διακονίας του Χριστού και ταιριάζει ακριβώς με την περίοδο αμέσως πριν το ξέσπασμα του πρώτου ιουδαϊκού πολέμου, το 66 μ.χ Από την άλλη μεριά η μέριμνα τοῦ αἰῶνος και η ἀπάτη τοῦ πλούτου, δηλαδή το άγχος για τα εγκόσμια και τον πλουτισμό, αποτελούν αντικείμενα κηρύγματος του Χριστού τόσο στην επί του όρους ομιλία όσο και σε άλλες περιστάσεις Ο Χριστός παρουσίασε τον πλούτο και τις φροντίδες για τα εγκόσμια ως εμπόδια στη μαθητεία κοντά Του και ως αιτίες ματαίωσης της ανταπόκρισης του ανθρώπου στο μήνυμα της Βασιλείας του Θεού Ο Λουκάς αλλάζει το στυλ της διήγησής του, σε σχέση με τα δύο προηγούμενα είδη εδάφους. Χρησιμοποιεί ουδέτερο γένος και ονομαστική πτώση για να αναφερθεί στο τμήμα του σπόρου, ενώ κάνει χρήση και της μετοχής πεσόν του ρήματος πίπτω, το οποίο έχει διαφορετική έννοια από το ρήμα σπείρω Όσον αφορά στη δομή των στίχων, στον Μάρκο έχουμε και πάλι την ασάφεια, κατά την οποία σπόρος είναι οι ακροατές, αλλά και ο λόγος. Ο σπόρος, ο οποίος πέφτει 1048 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary, τομ. 8, σελ Πρβλ.: Ιακ. 2, Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, σελ Δ Μακ. 13, H. G. Liddel, R. Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τόμ. 4, σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ A. R. C. Leaney, A Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, (ICC), σελ C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ Πρβλ.: Μτ. 6, , Donald A. Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ. 380 Πρβλ. Λκ. 12, , , I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ

117 ανάμεσα στα αγκάθια, συμβολίζει τους τὸν λόγον ἀκούσαντες, όμως αμέσως παρακάτω τα αγκάθια συμπνίγουσιν τὸν λόγον Η διατύπωση του Λουκά είναι διαφορετική από αυτή των άλλων δύο συνοπτικών, αν και η ουσία, το νόημα και η αίσθηση ταυτίζονται. Μάρκος και Ματθαίος εστιάζουν στην τύχη που έχει ο λόγος, ενώ ο Λουκάς επικεντρώνεται σε όρους, οι οποίοι αφορούν στους ακροατές του λόγου. Η τύχη, που επιφυλάσσεται στο τρίτο μέρος του σπόρου, είναι αποκαρδιωτική 1063 και δείχνει ξεκάθαρα ότι ο λόγος του Θεού δεν μπορεί να συνυπάρξει με εχθρούς 1064, οι οποίοι τον ανταγωνίζονται. Η κατανόηση της μεταφοράς μεταξύ της πραγματικότητας της σποράς σπόρων ανάμεσα σε αγκάθια και των ανθρώπων, στων οποίων τις καρδιές σπέρνεται ο λόγος του Θεού, αλλά συμπνίγεται από τις κοσμικές φροντίδες, δεν είναι δύσκολη Όλες αυτές, οι πάρα πολλές δεσμεύσεις, καταπνίγουν την πίστη του ανθρώπου, ο οποίος αγωνίζεται, αλλά ποτέ δεν ωριμάζει και δεν καρποφορεί Άτομα σαν κι αυτά, που συμβολίζονται με αυτό το είδος εδάφους, κλυδωνίζονται 1067, δεν αποδέχονται τον λόγο του Θεού μετά χαρᾶς, όπως τα άτομα του προηγουμένου παραδείγματος και, παρά την ακρόαση, δεν αποδίδουν καρπούς Ο Χριστός προειδοποιεί ότι ο κίνδυνος ενός τέτοιου περισπασμού σε άλλες υποθέσεις, μέριμνες και ανησυχίες είναι αυτός ο οποίος παραγκωνίζει τον λόγο του Θεού και καταπνίγει κάθε ενέργεια και προτεραιότητα, που θα έπρεπε να αποδοθεί στον λόγο Η ερμηνεία εστιάζει στην τύχη που επιφυλάσσεται σε αυτούς τους ανθρώπους, οι οποίοι ακούν το λόγο του Θεού, αλλά δεν τον λαμβάνουν σοβαρά υπ όψιν τους, με αποτέλεσμα να μην οδηγηθούν στην πίστη κι από εκεί στη σωτηρία, αντιθέτως οδηγούνται στην ασωτία και την απώλεια Σε όποια κοινωνική βαθμίδα κι αν ανήκει ο άνθρωπος υπάρχει το αντίστοιχο αίτιο, το οποίο καταπνίγει τον λόγο του Θεού: η μέριμνα είναι η ανησυχία του φτωχού, ο πλούτος είναι το επίκεντρο του ενδιαφέροντος ενός ευκατάστατου και ηδονή είναι η επιδίωξη αυτού, ο οποίος είναι ήδη πλούσιος Αν αναρωτηθούμε, για ποιόν λόγο ο Χριστός χρησιμοποίησε την εικόνα των αγκαθιών, προκειμένου να περιγράψει τη διαδικασία, που συμβαίνει στο συγκεκριμένο είδος εδάφους, την απάντηση μας τη δίνουν οι Πατέρες: Όπως τα αγκάθια δεν αφήνουν να φυτρώσει ο σπόρος, αλλά με την πυκνότητά τους τον συμπνίγουν, αφού είχε την κακή τύχη να σπαρεί δίπλα τους στον αγρό, έτσι και οι βιοτικές μέριμνες πνίγουν τον πνευματικό σπόρο, επειδή, όταν πέσει στην ψυχή, δεν τον αφήνουν να καρποφορήσει Το αγκάθι, επειδή είναι οξύ, εύκολα εισέρχεται στο ανθρώπινο σώμα, δύσκολα, όμως, εξέρχεται από αυτό, έτσι και οι απολαύσεις της ζωής, εάν επικρατήσουν στην ψυχή, δύσκολα ξεριζώνονται Διότι, αν το αγκάθι εισχωρήσει μέσα στον ανθρώπινο οργανισμό, αρχίζει μία μεγάλη ταλαιπωρία, επειδή, αν και είναι μικροσκοπικό, ο πόνος που προκαλεί είναι οξύς Αν η λέξη ἀπάτη ληφθεί ως έχουσα τη σημασία της κλασσικής εποχής, τότε χρησιμοποιείται ως μία πρόσθετη προειδοποίηση ότι αυτά τα 1062 Robert A. Guelich, Mark 1 8:26, (WBC), σελ Κωνσταντίνος Κούρκουλας, Κογχύλια από την Τιβεριάδα, σελ Αλέξανδρος Γ. Καντώνης (Αρχιμανδρίτης), Φωτεινά Σήματα, σελ Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, (ICC), σελ Jack Dean Kingsbury, The Parables of Jesus in Matthew 13: A Study in Redaction Criticism, σελ Χριστόδουλος Παρασκευαΐδης, Μητροπολίτης Δημητριάδος, Κυριακάτικοι Αντίλαλοι, τομ. Α, σελ Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I IX, σελ Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ. 309, με αναφορά σε Reinmuth 1071 Frédéric Louis Godet, A Commentary On The Gospel Of St. Luke, τομ. 1. σελ. 373 στο D. L. Bock, Luke, σελ Ιωάννης Χρυσόστομος, Λόγος παραινετικός εις την είσοδον της Αγίας Τεσσαρακοστής, MPG 53, 515, Θεοφύλακτος, Ερμηνεία εις το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 123, 284 Β, Δίδυμος Αλεξανδρεύς, Εις Ψαλμούς, MPG 39, 1320 C,

118 «αγκάθια» δρουν τόσο ύπουλα, ώστε να μη γίνεται αισθητός ο πνιγμός. Η προειδοποίηση αυτή είναι διαχρονική, αφού ο πειρασμός πάντα έχει ωραία όψη και ο άνθρωπος πρέπει να είναι καλά εξοπλισμένος με αρετές, για να ανταπεξέλθει στην ελκυστικότητά του, επειδή καταλήγει σε τραγικά αποτελέσματα Πολλοί συμβολισμοί μπορούν να αποδοθούν στα αγκάθια. Πέρα από αυτούς, που αποδίδονται στην ερμηνεία της παραβολής, ως φροντίδες της ζωής, οι οποίες κεντρίζουν, πληγώνουν και στενοχωρούν την ψυχή 1076, αγκάθια μπορούν να θεωρηθούν και οι απολαύσεις, η κενοδοξία η υπερηφάνεια 1077, η φιλαργυρία, η φιληδονία και οι πολυπραγμοσύνες του βίου Αγκάθια, τα οποία πνίγουν τον νοητό σπόρο του θείου λόγου, είναι τα πλήθη των μυρίων κακών που γεννούνται από την θέληση και την επιθυμία, δηλαδή φροντίδες, μέριμνες, λύπες, πένθη, συμφορές και όλα τα πάθη, που ακολουθούν, με τα οποία οι καλές πράξεις, ακόμη κι αν αρχίσουν να φυτρώνουν στην ψυχή, μένουν άκαρπες και δε φθάνουν σε κάποιον αξιόλογο βαθμό προκοπής Όλα αυτά κάνουν τους ανθρώπους φιλοζώους και σαρκικούς 1080 και δεν αφήνουν να επέλθει η ωρίμανση στην ἐν Χριστῷ ζωή Οι Πατέρες της Εκκλησίας μας στηλίτευσαν τον πλούτο. Ενδεικτικά, με αφορμή τους συγκεκριμένους στίχους της παραβολής, σταχυολογούμε: Δεν γίνεται να είσαι πλούσιος και να μην απατάσαι από τον πλούτο να ζεις στον αιώνα αυτό και να μην πνίγεσαι μέσα στις φροντίδες του. Διότι δύο ελαττώματα έχει ο πλούτος: το πρώτο είναι ότι σε παρασύρει και σκοτίζει το νου σου με τις μέριμνες και το δεύτερο ότι σε κάνει μαλθακό με τις απολαύσεις. Γι αυτό, πολύ εύστοχα μίλησε (ο Χριστός) για την απάτη του πλούτου. Διότι όλα, τα σχετικά με τον πλούτο, αποτελούν μία απάτη είναι μόνον έννοιες και όχι χρήσιμα αντικείμενα. Η ηδονή, η δόξα, ο καλλωπισμός και όλα αυτά είναι μία ανθρώπινη φαντασία και όχι η βαθύτερη ουσία των πραγμάτων Γιατί ποιο είναι το όφελος από την κατοχή τόσων χρημάτων; Θα μου πεις ότι σου δίδει πολύ χαρά το να κατέχεις αγαθά. Ποια χαρά όμως; Δεν είναι αιτία (τα υλικά αγαθά) για κακή διάθεση και πολλή αηδία; Και δεν μιλώ για την κόλαση (στη μέλλουσα ζωή), αλλά και σε αυτήν εδώ τη ζωή, δεν μπορεί (ο πλούτος) να σου προσφέρει ευχαρίστηση, αλλά καθημερινά προσφέρει ταραχές και αηδία. Σαν τρικυμισμένη θάλασσα μοιάζει η ψυχή, η οποία πολιορκείται από λογισμούς και πάθη και απέναντι προς όλους, σε οικείους και εχθρούς, αισθάνεται αηδία. Ακόμη κι αν κάποιος απολαμβάνει κάποια αγαθά, αν τον ρωτήσεις, θα σου πει ότι ο βίος του είναι αβίωτος Πότε ωφελείται κάποιος από τον πλούτο; Ποια θα πρέπει να είναι η συνετή διαχείρισή του; Ακόμη κι αν νομίζει ο πλούσιος ότι κάνει κάποια αγαθή πράξη δεν του προσφέρει κάποια πρόοδο ή προκοπή η πράξη αυτή, επειδή εμποδίζεται από τις μέριμνες Μόνον όταν σκορπίζεις τον πλούτο σου, τότε δεν συμπνίγεται ο λόγος του 1075 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ Πρβλ.: Γεν. 3, Θεοφύλακτος, ό.π., MPG 123, 284 Α, 14 Β, Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 396 D, Ευσέβιος Καισαρείας, Περί της Θεοφανείας, MPG 24, 677 C, Θεοφάνης Κεραμεύς, Ομιλία Ζ, Περί της παραβολής του σπόρου, MPG 132, 244 Β, 12 C Χριστόφορος Ν. Παπουτσόπουλος, Αθανάσιος Σ. Φραγκόπουλος, Κυριακοδρόμιον, τομ. 3, σελ Στα διάφορα «Κυριακοδρόμια» μπορεί ο αναγνώστης να βρει καταλόγους ηδονών και μεριμνών, οι οποίες παραλληλίζονται με τα αγκάθια. Χαρακτηριστικό παράδειγμα στο Μιχαήλ Μιχαηλίδη, Από τον Άμβωνα, σελ , όπου αναφέρονται μέχρι και ο κινηματογράφος, η τηλεόραση, ο μοντέρνος χορός και η μόδα! 1082 Ιωάννης Χρυσόστομος, Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον τον Ευαγγελιστήν, Ομιλία μδ, ΜPG 57, 469, Ιωάννης Χρυσόστομος, Λόγος παραινετικός εις την είσοδον της Αγίας Τεσσαρακοστής, MPG 53, 515, Θεοφύλακτος, Ερμηνεία εις το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 123, 277 D, A, 2 118

119 Θεού, αλλά αυξάνεται Η μόνη ωφέλεια του πλούτου προέρχεται από την «επένδυσή» του στις γαστέρες των πτωχών και πεινασμένων Στη σημερινή εποχή συναντούμε πολλούς ανθρώπους, οι οποίοι δεν εντυπωσιάζονται από τον λόγο του Θεού. Έχουν τις δικές τους πεποιθήσεις, είναι προσκολλημένοι σε αλλότρια πράγματα, τα οποία επικρατούν στην ψυχή τους λόγω της διαφθοράς τους κι έτσι χάνεται η πρώτη, καλή αίσθηση, που προξενεί σ αυτούς ο λόγος του Θεού, επομένως δεν εμμένουν στην τήρησή του Το κυρίαρχο θέμα δεν είναι τόσο ότι ο άνθρωπος ασχολείται με ασήμαντα πράγματα στη ζωή του, όσο το ότι θέτει άστοχες προτεραιότητες σε σχέση με τον λόγο του Θεού Από τη φύση του ο άνθρωπος δε μπορεί να συγκεντρωθεί σε πολλά πράγματα ταυτοχρόνως, δε μπορεί να κυνηγήσει πολλούς στόχους μαζί. Η ζωή απαιτεί μία, σωτήρια προτεραιότητα. Χρειάζεται ιεράρχηση των αξιών, κατανόηση της σημασίας της προτεραιότητας του λόγου του Θεού και εφαρμογή του γρηγορεῖτε καί προσεύχεσθε Η εύφορη γη Ο σπόρος φυτρώνει, αυξάνει και καρποφορεί στην αγαθή καρδιά (Μκ. 4,20, Μτ. 13,23, Λκ. 8,15) Η τέταρτη ομάδα σπόρων έπεσε στην καλὴ γῆ (Μκ. 4,20, Μτ. 13,23, Λκ. 8,15), δηλαδή στο σωστό και κατάλληλο έδαφος Η λέξη καλή περιγράφει και υπογραμμίζει την ποιότητα του εδάφους, όχι μόνο την εμφάνισή του Ποια είναι τα χαρακτηριστικά των ανθρώπων, οι οποίοι απαρτίζουν την καλή γη; Το πρώτο χαρακτηριστικό είναι η ακρόαση του λόγου (ἀκούων Μκ., ἀκούουσιν, Μτ., ἀκούσαντες Λκ.), η οποία μπορεί να ερμηνευθεί ως πρόθυμη αποδοχή, με χαρά Η ακρόαση συνοδεύεται κι από ένα ακόμη, διαφορετικό χαρακτηριστικό σε κάθε συνοπτικό: Ο Ματθαίος χρησιμοποιεί τη μετοχή συνιείς, η οποία φανερώνει τον συνετό και φρόνιμο, αυτόν που γνωρίζει το αληθινό καλό και συμφέρον και το επιδιώκει 1093, αυτόν ο οποίος κρύβει τον λόγο στα βάθη της άκακης καρδιάς του Το ρήμα συνίημι συνήθως χρησιμοποιείται μεταφορικώς 1095, έχοντας την έννοια αντιλαμβάνομαι, εννοώ, κατανοώ 1096 ότι εμπίπτει στις αισθήσεις μου 1097, ακούω κάτι και το καταλαβαίνω καλά, το εννοώ. Ο Μάρκος χρησιμοποιεί το ρήμα παραδέχονται, το οποίο σημαίνει ότι οι άνθρωποι αυτής της κατηγορίας λαμβάνουν, επιτρέπουν και αφήνουν (τον λόγο) να εισέλθει 1098 στην καρδιά τους. Εγκρίνουν ως εύλογο, αποδέχονται και αναγνωρίζουν 1099 τον λόγο του Θεού. Στην Κ. Διαθήκη πάντοτε η λέξη έχει τη σημασία της ευνοϊκής αποδοχής, η οποία αντιτίθεται στην έννοια απορρίπτω Στο Λουκά το ρήμα συνίημι 1085 Θεοφύλακτος, ό.π., MPG 123, 284 Α, Θεοφύλακτος, Ερμηνεία εις το Κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, MPG 123, 800 D, Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ Howard Ι. Marshall, The Gospel of Luke, σελ Σάββας Αγουρίδης στο Ιωάννης Μ. Φουντούλης, Ερμηνεία Ευαγγελίων των Κυριακών, τομ. Α, σελ Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, (ICC), σελ Mark L. Bailey, The Parable of the sower and the soils, Bibliotheca Sacra, 155, σελ Alfred Plummer, ό.π Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 404 D, Κυριολεκτικώς, σημαίνει συνεκπέμπω, συγκρούω, συμβάλλω, συνεκφέρω (Ι. Σταματάκος, Λεξικόν, σελ. 952) H. G. Liddel, R. Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τόμ. 4, σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ

120 συναντάται οκτώ φορές, συνοδευόμενο, συνήθως, από αρνητικό μόριο Γι αυτό εδώ προτιμά τη χρήση του ρήματος κατέχουσιν, το οποίο σημαίνει ότι οι συγκεκριμένοι κρατούν γερά, κατακτούν, καταλαβαίνουν 1102, συγκρατούν και βαστάζουν 1103 τον λόγο του Θεού. Τον (δια)τηρούν απολύτως 1104, με σταθερότητα 1105, ευρισκόμενοι σε εγρήγορση Η λέξη θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι έχει τη σημασία της προσκόλλησης στο λόγο, της δέσμευσης στην υπόσχεση του Θεού και της εμμονής στην πίστη Αυτή είναι και η μόνη φορά που το ρήμα κατέχω εμπεριέχει θεολογικό νόημα στον Λουκά. Στις υπόλοιπες ερμηνεύεται κατά γράμμα Γεννάται ένα πρόβλημα, το οποίο αφορά στην απόδοση της συγκεκριμένης φράσης. Το εμπρόθετο ἐν καρδίᾳ, συνδέεται με το ρήμα κατέχουσιν 1109, ή με τη μετοχή ἀκούσαντες, ή μήπως και με τα δύο 1110 ; Νομίζουμε ότι μία καλή απόδοση του νοήματος, την οποία αποδέχονται οι περισσότεροι ερευνητές και μεταφραστές, είναι η εξής: Ο σπόρος, (ο οποίος έπεσε) στο καλό έδαφος, είναι αυτοί οι άνθρωποι, οι οποίοι, ακούγοντας τον λόγο και έχοντας καλή και αγαθή καρδιά, τον διατηρούν βαθιά μέσα σε αυτήν Ενδεχομένως η μετοχή συνιείς (Μτ.) και τα ρήματα παραδέχονται (Μκ.) και κατέχουσιν (Λκ.) να είναι συνώνυμα με κάποιο αραμαϊκό ρήμα, το οποίο ερμηνεύεται ως λαμβάνω Ιδιαίτερα η καρδιά, που ως παλαιοδιαθηκικός όρος αποτελεί την έδρα της ανθρώπινης αντίδρασης στις προτροπές και τις ενέργειες του Θεού (βλ. και σελίδα 94 παρούσας εργασίας), περιγράφεται μόνον από τον Λουκά, ο οποίος κάνει εδώ πιο περίτεχνη την ερμηνεία 1113, με τις λέξεις καλή καὶ ἀγαθή. Τα επίθετα καλός και ἀγαθός δύσκολα συναντώνται μαζί στην Καινή Διαθήκη. Εκτός από το Λκ. 8,15 μόνον στον Ματθαίο θα τα ξανασυναντήσουμε στον ίδιο στίχο: οὕτως πᾶν δένδρον ἀγαθὸν καρποὺς καλοὺς ποιεῖ (Μτ. 7,17). Προφανώς αυτή η παράξενη φράση έχει τις ρίζες της σε ελληνιστικές πηγές και χρησιμοποιείται εσκεμμένα, μεταφέροντας το αρχαιοελληνικό ανθρωπιστικό ιδεώδες 1114, το οποίο, στα ελληνιστικά χρόνια, ταυτιζόταν με τον έντιμο άνθρωπο 1115, που χαρακτηρίζεται από ευγένεια και γενναιοδωρία. Συναντάται και στους Ο, χωρίς κάποια ιδιαίτερη δυναμική 1116, όπως και στην ελληνιστική, ιουδαϊκή γραμματεία (Ιώσηπος) Είναι πιθανόν, αν και όχι βέβαιο, ο Λουκάς να χρησιμοποίησε μία τρέχουσα φόρμα λέξεων της εποχής του, με την οποία υποδήλωσε την ποιότητα του εδάφους γῆν τὴν ἀγαθὴν στην διήγηση της παραβολής και καλή γῆ στην επεξήγησή της 1118, ώστε η ωραιότητα του αγρού να είναι ισάξια με αυτή του σπορέως διότι Αυτός είπε: ὡραιότης ἀγροῦ μετ ἐμοῦ ἐστιν (Ψλμ. 49,11) Πρβλ.: Λκ. 2, H. G. Liddel, R. Scott, ό.π., τόμ. 2, σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ Birger Gerhardsson, The Parable of the Sower and its Interpretation, NTS 14 ( ), σελ Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, (ICC), σελ Howard I. Marshall, The Gospel of Luke, σελ Στίχοι, που μπορούν να βοηθήσουν στην ερμηνεία του συγκεκριμένου χωρίου: Α Κορ. 11,2, 15, 2, Α Θεσ. 5, 21, Εβρ. 3, , Πρβλ. Λκ. 4,42. 14,9, Πρ. 27, Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ Μιχαήλ Ελ. Κόνιας, Η παραβολή του Σπορέως στην Ερμηνευτική και Κηρυκτική Παράδοσι, σελ. 151, υποσημείωση Χαρακτηριστικές είναι οι αποδόσεις στις NASB (1995) και Ε.Β.Ε. (2004) Alfred Plummer, ό.π., σελ Πρβλ.: Α Κορ. 15,2 και Α Θεσ. 5, Darrell L. Bock, ό.π John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ I. Howard Marshall, ό.π Πρβλ.: καλῆς καὶ ἀγαθῆς γενεᾶς ἐκ ῥίζης καλῆς (Tωβ. 5,14), ἄνδρα καλὸν καὶ ἀγαθόν αἰδήμονα πρᾶον (Β Mακ. 15,12), καλὸν καὶ ἀγαθὸν ἄνδρα (Δ Μακ. 4,1) 1117 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I IX, σελ I. Howard Marshall, ό.π.327, με αναφορά σε W. Grundmann (TDNT) Δίδυμος Αλεξανδρεύς, Εις Ψαλμούς, MPG 39, 1392 C,

121 Και οι τρεις συνοπτικοί φανερώνουν το αποτέλεσμα αυτής της γης μέσα από το ρήμα καρποφορέω ῶ. Έχει την έννοια του φέρω, παράγω καρπό 1120, είμαι κάρπιμος Συνήθως το ρήμα συναντάται στους Ο με την κατά λέξη σημασία του 1122, όμως στην Κ. Διαθήκη, μεταφορικώς, έχει την έννοια φέρω, παράγω πράξεις και έργα, συνήθως καλά Το ρήμα αποτελεί άπαξ λεγόμενον στον Ματθαίο και τον Λουκά, ενώ στον Μάρκο το συναντούμε άλλη μία φορά στο ίδιο κεφάλαιο Ο Κύριλλος Αλεξανδρείας βρίσκει, ως παράλληλα της ιδέας ότι οι άνθρωποι με την καλή καὶ ἀγαθή καρδιά αποτελούν τον αγρό του Θεού, τον οποίον καλλιεργεί ο ίδιος ο Υιός του Θεού, δηλαδή ο σπορέας της παραβολής, τα ψαλμικά χωρία: τὰ πεδία σου πλησθήσονται πιότητος καί αἱ κοιλάδες πληθυνοῦσι σῖτον (Ψλμ. 64,12. 14) Η εικόνα της καρποφορίας του τετάρτου εδάφους έχει συνάφεια με την επιτυχή σχέση Θεού και ανθρώπου. Στους Ψαλμούς ο δίκαιος συγκρίνεται με ένα γόνιμο φυτό 1126 και η εικόνα της καρποφορίας σχετίζεται, ιδιαιτέρως, με τα ανθρώπινα έργα τόσο στην Π. Διαθήκη όσο και στην απόκρυφη ιουδαϊκή γραμματεία Επίσης, σε ολόκληρη την Π. Διαθήκη, η αύξηση αποτελεί, μεταφορικά, μία θετική διεργασία, όπως για παράδειγμα η ανάπτυξη του λαού του Θεού Όσον αφορά στην Κ. Διαθήκη, η πρώιμη χρήση του όρου της καρποφορίας, με την μεταφορική έννοια της λέξης, ανάγεται στον ίδιο τον Χριστό με λόγια 1129 ή με έργα Επίσης η εικόνα της αύξησης και της καρποφορίας του λόγου του Θεού συναντάται στις Πράξεις 1131 και στις επιστολές, όπου οι πιστοί άνθρωποι εμφανίζουν τους καρπούς της πίστης τους: ἵνα καρποφορήσωμεν τῷ θεῷ (Ρωμ. 7,4), καρποφορούμενον καὶ αὐξανόμενον, καρποφοροῦντες καὶ αὐξανόμενοι (Κολ. 1,6. 10). Στην επιστολή Ιακώβου εξαίρονται τα έργα, έναντι της ακρόασης: Γίνεσθε δὲ ποιηταὶ λόγου καὶ μὴ μόνον ἀκροαταὶ (Ιακ. 1,22). Ακόμη και ο ευαγγελισμός των εθνών αποτελεί άλλη μία εικόνα της καρποφορίας, η οποία συναντάται συχνά κατά την πρώιμη χριστιανική λογοτεχνία Αντίστοιχα, η ιδέα της διαφορετικής καρποφορίας (Μκ. Μτ.) μπορεί να θεωρηθεί ως έχουσα σχέση με το χωρίο της παύλειας γραμματείας: ἕκαστος ἴδιον ἔχει χάρισμα ἐκ θεοῦ, ὁ μὲν οὕτως, ὁ δὲ οὕτως (Α Κορ. 7,7). Επίσης, στον Φίλωνα συναντούμε την έκφραση με τη μεταφορική της σημασία: καρποφορεῖν ἀρετάς Οι τρεις συνοπτικοί παραλείπουν να μας δώσουν την ερμηνεία της θριαμβευτικής καρποφορίας, ενώ στους προηγουμένους στίχους έχουν ερμηνεύσει τους συμβολισμούς όλων των εμποδίων προς την καρποφορία Ο Λουκάς, στη θέση της τριπλής καρποφορίας των άλλων δύο συνοπτικών, προσθέτει την εμπρόθετη έκφραση ἐν ὑπομονῇ. Η λέξη είναι σύνθετη από την πρόθεση 1120 H. G. Liddel, R. Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τόμ. 2, σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ Πρβλ. Αββ. 3,17 και Σοφ. Σολ. 10, Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ Βλ.: Μκ. 4, Κύριλλος Αλεξανδρείας, Εξήγησις Υπομνηματική εις τους Δώδεκα, μικρούς Προφήτας (Αββακούμ), τομ. 2, σελ. 134, , 9, εκδότης: P.E. Pusey 1126 Βλ.: Ψλμ. 91, Πρβλ. π.χ. Ησ. 3,10, Ιερ 17,10, Ψλμ. 1,1 3, Παρ. 10,16. 11,30. 12,14. 13,12. 18,20 και Β Εσδρ. (4Esr) 3, , Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ πρβλ. Γεν. 17, ,22. 28,3. 35,11. 48,4, Eξ. 1,7, Λευ. 26,9, Ψλμ. 104,24, Ιερ. 3,16. 23, W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ Πρβλ. Μτ. 12,33, Λκ. 6, Πρβλ. Μτ. 21, Βλ. Πρ. 6, Kristina Dronsch, ό.π.. Πρβλ. Ιω. 15,5, Ρωμ. 1,13, Φιλ. 1,22, Κολ. 1, Φίλων Αλεξανδρεύς, Περί των Χερουβίμ, τμήμα 84, σειρά 7, εκδότης: L. Cohn 1134 C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ

122 ὑπο και το ρήμα μένω και σημαίνει την καρτερικότητα, την ανοχή και την αντοχή Στην Κ. Διαθήκη το να υπομένεις στην πίστη σημαίνει ότι δείχνεις εγκαρτέρηση, υποφέρεις και ανέχεσαι 1136 και αποτελεί έναν παύλειο, θεολογικό όρο. Ο Λουκάς χρησιμοποιεί τη συγκεκριμένη λέξη εδώ και στο Λκ. 21,19, όπου υπογραμμίζεται η αξία της: ἐν τῇ ὑπομονῇ ὑμῶν κτήσασθε τὰς ψυχὰς ὑμῶν (Λκ. 21,19) 1137, ενώ τη χρησιμοποιεί και στις Πράξεις Αναφορά υπάρχει και στο Ευαγγέλιο του Ματθαίου: ὁ δὲ ὑπομείνας εἰς τέλος οὗτος σωθήσεται (Mτ. 24,13). Στις Επιστολές η λέξη χρησιμοποιείται κατά κόρον 1139.Στην περίπτωσή μας δεν έχει την έννοια της παθητικής υπομονής 1140, αλλά της ανθεκτικής επιμονής, της μακροθυμίας Σε μόλις έναν στίχο, ο Λουκάς αποδίδει την αντίθεση με τις άλλες τρεις περιπτώσεις ακροατών: κατέχουσιν (αντί του αἴρει), καρποφοροῦσιν (αντί του οὐ τελεσφοροῦσιν), ἐν ὑπομονῇ (αντί του ἀφίστανται) Κατά τον A. Plummer, η άποψη ότι ο Λουκάς μετέφρασε λάθος την τριπλή καρποφορία του Μάρκου και του Ματθαίου με την έκφραση ἐν ὑπομονῇ 1143, φαντάζει ανόητη! Οι αριθμοί τριάκοντα, ἑξήκοντα, ἑκατόν γεννούν πολλά ερωτήματα στους σχολιαστές εδώ θα καταπιαστούμε με ένα από αυτά: αυτοί οι αριθμοί ειπώθηκαν τυχαία από τον Χριστό ή έχουν κάποια ιδιαίτερη σημασία για εκείνη την εποχή; Δεν υπάρχει σίγουρη απάντηση όμως, ενδεχομένως, να υπήρχε κάποιος συμβολισμός στους συγκεκριμένους αριθμούς. Πιο φυσιολογικό θα ήταν να ανέβαινε ο Χριστός την κλίμακα ανά τριάντα, οπότε ο τελευταίος αριθμός θα ήταν το ἐννενήκοντα, όμως προτίμησε το ἑκατόν. Ίσως για να δείξει ότι η τελευταία βαθμίδα βρίσκεται πέρα από κάθε απόδοση και σύγκριση; Μία πιστεύουμε αυθαίρετη προσέγγιση του νοήματος των αριθμών από τον Θεοφάνη τον Κεραμέα είναι η εξής: Το εκατό αποτελείται από την τέλεια δεκάδα, η οποία πολλαπλασιαζόμενη με τον εαυτό της, δίνει ως αποτέλεσμα τον παντέλειο αριθμό, δηλώνοντας το τελειότατο όριο της αρετής. Αυτοί που απέδωσαν τα εξήντα δεκαπλασίασαν την εξάδα των εντολών και οι άλλοι, που απέδωσαν τα τριάντα, πολλαπλασίασαν την πεντάδα των αισθήσεων με την εξάδα των εντολών Όσον αφορά τη συντακτική δομή των στίχων, ο Μάρκος χρησιμοποιεί τη μετοχή σπαρέντες στον αόριστο, θέλοντας να περιορίσει την αναφορά στο συγκεκριμένο τμήμα ακροατών, ενώ στις προηγούμενες περιπτώσεις το ρήμα ή η μετοχή είναι στον ενεστώτα: εἰσιν (Mκ 4,15) και σπειρόμενοι (Mκ. 4,16 και 18), υποδηλώνοντας μία γενική εικόνα των σπόρων, οι οποίοι είχαν την τύχη να πέσουν σε τέτοια μέρη Μία άλλη άποψη είναι ότι η συγκεκριμένη μετοχή (σπαρέντες), ακολουθούμενη από τα ρήματα ἀκούουσιν, παραδέχονται, καρποφοροῦσιν, σε χρόνο ενεστώτα (Μκ. 4,20), εκφράζει την εμπειρία της Εκκλησίας (αν δεχθούμε την άποψη ότι η Εκκλησία επενέβη στην διαμόρφωση της ερμηνείας της παραβολής) και δείχνει την συνεχιζόμενη πραγματικότητα της ακρόασης του λόγου 1146, την επίσης συνεχιζόμενη ανταπόκριση στην πίστη και τη διαρκή καρποφορία αυτών, οι οποίοι αληθινά ανταποκρίθηκαν στο μήνυμά της. Αυτό δημιουργεί αντίθεση με τα άλλα είδη εδάφους, όπου χρησιμοποιείται 1135 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, NIGTC, σελ. 327 και John Nolland, Luke 1:1 9:20, σελ Πρβλ. Λκ. 18, Schuyler Brown, Apostasy and Perseverance in the Theology of Luke, σελ. 50. Πρβλ. Πρ. 11,23. 13,43. 14, A.R.C. Leaney, A Commentary on the St. Luke, σελ Πρβλ. Ρωμ. 5, ,25. 15,4, Β Κορ. 1,6, Α Θεσ. 1,3, Εβρ. 10, Bovon Francois, Luke: A Commentary on the Gospel of Luke, τόμ. 1 (1,1 9:50), σελ Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, (ICC), σελ Αυτή η άποψη εκφράζεται στο Expositor Νοέμβριος 1891, σελ. 381, όπου παραπέμπει ο A. Plummer Θεοφάνης Κεραμεύς, Ομιλία Ζ, Περί της παραβολής του σπόρου, MPG 132, 245 Β, 8 C Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ Robert A. Guelich, Mark 1 8:26, (WBC), σελ

123 η παθητική μετοχή ενεστώτα σπειρόμενοι (Mκ. 4,16, 18) και αποτελεί ένδειξη των συνεχών προσπαθειών της Εκκλησίας να σπείρει τον λόγο της Ταυτοχρόνως υπάρχει αντιστοιχία με τις προτροπές για ακρόαση (Μκ. 4,3. 9), οι οποίες περιχαρακώνουν την παραβολή, αλλά και με την προτροπή των στίχων Μκ. 4,23 24a Ο Μάρκος χρησιμοποιεί τρεις διαφορετικές λέξεις, αντωνυμίες και επίθετα, κατά την εισαγωγή των προτάσεων, οι οποίες διακρίνουν τις κατηγορίες των ακροατών του λόγου του Θεού: Η αντωνυμία οὗτοι / καὶ οὗτοι (Mκ 4,15. 16) υποδηλώνει μία βασική ομοιότητα των δύο πρώτων παραδειγμάτων. Η λέξη ἄλλοι (Mκ. 4,18) υποδηλώνει μία συγκεκριμένη, ιδιαίτερη διαφορά. Τέλος η λέξη ἐκεῖνοι (Mκ. 4,20) εμφαίνει την ιδιαίτερα μεγάλη διάκριση, σε σχέση με όλους τους προηγουμένους. Το αναφορικό οἵτινες, που ακολουθεί (Μκ., Λκ.), διαφέρει από την απλή αναφορική αντωνυμία, γενικεύοντας την δήλωση 1149, ώστε να μπορούμε να αποδώσουμε τη φράση ως εξής: Αυτοί, οι οποίοι έχουν τέτοιο χαρακτήρα, ώστε να Ματθαίος και Μάρκος επαναλαμβάνουν ακριβώς τις ίδιες λέξεις της παραβολής, περιγράφοντας την επιτυχημένη καρποφορία της αγαθής γης, επαυξάνοντας τον παραλληλισμό με τους στίχους Μτ. 13,8 και Μκ. 4,8 αντίστοιχα. Ο Ματθαίος, όμως, προσθέτει το μόριο δὴ, το οποίο συναντάται μόνον εδώ στο Ευαγγέλιό του. Η σημασία του είναι: Αυτός είναι ο άνθρωπος ο οποίος καρποφορεί Παράλληλα συντάσσει την πρόταση με διαφορετικό τρόπο, απ ότι ο Μάρκος, τηρώντας και έναν παραλληλισμό μεταξύ αυτού και του αμέσως προηγούμενου στίχου: ὁ δὲ + πρόθεση + άρθρο + αντικείμενο + σπαρείς + οὗτός ἐστιν ὁ τὸν λόγον ἀκούων καὶ Το ίδιο μοτίβο συναντάται στους στίχους 20, 22 και 23 μόνο που το συνιείς αντικαθιστά το μὴ συνιέντος του στίχου Έτσι τελειώνουν οι παραλληλισμοί της ερμηνείας και των τεσσάρων εδαφών. Σε αντίθεση με τα αρνητικά αποτελέσματα των προηγουμένων παραδειγμάτων εδώ έχουμε τους ανθρώπους, οι οποίοι ακούν το λόγο του Θεού και τον κατανοούν. Δηλαδή κι εδώ αναφέρονται οι συνθήκες της ακρόασης του λόγου, όπως και στις προηγούμενες τρεις περιπτώσεις όμως, σε απ ευθείας αντίθεση με την πρώτη περίπτωση, ο λόγος έγινε κατανοητός [μὴ συνιέντος (Mτ. 13,19) X συνιείς (Mτ. 13,23)]. Αυτή η κατανόηση φέρνει την καρποφορία. Δύο πράγματα χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους του τετάρτου παραδείγματος: α) δέχονται και διατηρούν τον λόγο του Θεού και β) εξ αιτίας αυτού του λόγου καρποφορούν, δείχνοντας επιμονή. Δεν αρκεί κάποιος να ακούει τον λόγο με χαρά (Λκ. 8,13). Τα ιδιαίτερα γνωρίσματα του ακροατή αυτής της κατηγορίας μπορούμε να πούμε ότι τα δίδει ο Κύριος αναλυτικά στην επί του όρους ομιλία με τους εννέα μακαρισμούς (Μτ. 5,2 12). Ο μακάριος είναι ουσιαστικά ο ακροατής, ο οποίος ταυτίζεται με την καλή γη και, αφ ενός μεν, αγαπά τον λόγο του Θεού, αφ ετέρου δε, τον εφαρμόζει. Στην Αποκάλυψη ο λόγος του Θεού μας παρουσιάζει δύο επισκόπους, οι οποίοι έχουν τα χαρακτηριστικά της καλής γης είναι οι επίσκοποι της Σμύρνης και της Φιλαδελφείας 1152, στων οποίων τις προσωπικότητες και τον τρόπο ζωής φαίνεται η πλούσια καρποφορία του θείου λόγου Hugh Anderson, The Gospel of Mark, σελ Robert A. Guelich, ό.π Ezra Palmer Gould, ό.π Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, (ICC), σελ W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ Τα «μοντέλα» των Εκκλησιών της Σμύρνης και της Φιλαδελφείας παρουσιάζει ο π. Ιωάννης Σκιαδαρέσης στο έργο του Η Αποκάλυψη του Ιωάννη, Τα πρώτα και τα Έσχατα σε διάλογο, σελ. 238 και αντίστοιχα Μ. Ε. Κόνιας, Η παραβολή του Σπορέως στην Ερμηνευτική και Κηρυκτική Παράδοσι, σελ Πρβλ.: Αποκ. 2, ,

124 Οι άνθρωποι αυτοί αγωνίζονται για να διασώσουν το κατ εικόνα 1154 και επιπλέον αποδεικνύονται έξυπνοι 1155! Η ανταπόκρισή τους αποτελεί το αντίθετο της ανταπόκρισης των τριών προηγουμένων παραδειγμάτων. Ενώ στα πρώτα τρία δείγματα εδάφους η εικόνα παραμένει μισή: έχουμε δηλαδή τη σπορά, αλλά δεν υπάρχει συγκομιδή, στο τέταρτο είδος εδάφους η εικόνα ολοκληρώνεται: από τη σπορά φθάνουμε στη συγκομιδή Για τον Μέγα Βασίλειο, ενώ ο θείος λόγος σπέρνεται στις καρδιές όλων, μόνο αυτοί, που αντιπροσωπεύουν την καλή γη, επαναφέρουν τις καρδιές τους σε τέτοια κατάσταση, ώστε να υποδεχθούν τα θεία διδάγματα και γίνονται όπως η εύκαρπος γη, δεχόμενοι τον λόγο και αφήνοντάς τον να ριζώσει βαθιά, χωρίς να καταπνιγεί από τα αγκάθια. Επιπροσθέτως τον διαφυλάττουν, ώστε να μη διαρπαγεί από τον διάβολο Αυτός, ο οποίος κατέχει τον σπόρο, πρέπει να υπερπηδήσει πολυάριθμα εμπόδια, προκειμένου να φθάσει στην πλήρη ανάπτυξη και καρποφορία 1158 : Πρόσεξε πώς αυτοί οι οποίοι σώζονται κατέχουν, καρποφορούν και έχουν υπομονή και μέσω αυτών των τριών χαρακτηριστικών ξεχωρίζουν από αυτούς των τριών προηγουμένων παραδειγμάτων αυτοί που δεν κατέχουν είναι αυτοί, οι οποίοι συμβολίζονται με το σπόρο που έπεσε στην οδό αυτοί που δεν καρποφορούν (τελεσφορούν) είναι αυτοί, οι οποίοι συμβολίζονται με τον σπόρο που έπεσε μέσα στα αγκάθια και αυτοί, οι οποίοι δεν υπομένουν τους πειρασμούς του διωγμού, είναι αυτοί που συμβολίζονται με τον σπόρο, ο οποίος έπεσε στην πέτρα Οι Ευαγγελιστές μας αναφέρουν τρία «κλειδιά» για την επιτυχημένη ανταπόκριση στον λόγο του Θεού: Το πρώτο «κλειδί» είναι να διαθέτει ο άνθρωπος μία τίμια και αγαθή καρδιά (Λκ. 8,15). Αυτός ο άνθρωπος είναι πράος, ήσυχος, ταπεινός, ελεήμων, συμπαθής, δίκαιος, ξένος προς τον κόσμο και τα βιοτικά πράγματα, φαινομενικά βρίσκεται στη γη, όμως με την καρδιά του και τις πράξεις του κατοικεί στον ουρανό Είναι ακέραιος 1161, αγνός, καθαρός, καλλιεργημένος με το αλέτρι της δικαιοσύνης, της αγνότητας, της πίστης, της αγάπης και της ευλογίας, που ξερίζωσε από την ψυχή του κάθε αγκάθι αμαρτίας Στην καρδιά του δεν βρίσκουν χώρο η σκληροκαρδία και η ρηχότητα, ενώ υπάρχουν η ακεραιότητα και η διάθεση προσφοράς, η τιμιότητα και η καλοσύνη 1163, η ταπείνωση και η ανιδιοτέλεια, ποιότητες που δεν απαντώνται εύκολα, γι αυτό και η αγαθή γη δεν συναντάται οπουδήποτε Σε τέτοιες καρδιές η αλήθεια του Θεού μετασχηματίζεται σε αρετή 1165 και ευσέβεια Η γόνιμη και καρποφόρος γη, η οποία φέρει εκατονταπλάσιο καρπό είναι οι καλές και αγαθές ψυχές, οι οποίες δέχονται τον σπόρο του λόγου του Θεού, τον κατέχουν και τον τρέφουν με αφθονία. Γι αυτούς είπε ο Προφήτης τη θεϊκή ρήση: μακαριοῦσιν ὑμᾶς πάντα τὰ ἔθνη διότι ἔσεσθε ὑμεῖς γῆ θελητή 1154 Διονύσιος Κ. Κυράτσος, Μητροπολίτης Δράμας, Κυριακάτικα Ευαγγέλια, άρθρα στις εφημερίδες, σελ Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ Bernard Brandon Scott, Hear Then the Parable: Commentary on the Parables of Jesus, σελ Βασίλειος, Αρχιεπίσκοπος Καισαρείας, Εις τον Προφήτην Ησαΐαν, κεφ. 8, εν. 216, στ εκδότης: P. Trevisan 1158 F. Godet, στο Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, σελ Θεοφύλακτος, Ερμηνεία εις το Κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, MPG 123, 801 Α, 9 Β, Ιωάννης Χρυσόστομος, Εις το εξήλθεν ο σπείρων του σπείραι τον σπόρον αυτού, MPG 61, 776, H. I. Marshall, The Gospel of Luke, σελ. 327 και J. A.Fitzmyer, To Advance the Gospel: New Testament Studies, σελ Θεόφιλος Σιμόπουλος, Πρωτοσύγκελλος Ιεράς Μητροπόλεως Φθιώτιδος, Δρόσος Αερμών, σελ Matthew Henryʹs, ό.π., τομ. V, σελ Σάββας Αγουρίδης, στο Ιωάννης Μ. Φουντούλης, Ερμηνεία Ευαγγελίων των Κυριακών, τομ. Α, σελ Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ I. Owen, στο Π. Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ

125 (Mαλ. 3,12). Όταν σε έναν καθαρό από τις συνήθεις παρενοχλήσεις νου πέσει ο θείος λόγος, τότε ριζώνει βαθιά και ως στάχυ βλαστάνει και φέρει πλούσιο καρπό Οι άνθρωποι αυτοί δεν είναι εντελώς απαλλαγμένοι από λίθους ή σπόρους αγκαθιών, αλλά προσπαθούν να μην αφήσουν τους λίθους και τα αγκάθια να βλάψουν και να υπερκεράσουν την καλή καρποφορία. Διότι οι Άγιοι ζουν στον δικό μας κόσμο και δεν είναι εντελώς απαλλαγμένοι από τα υπολείμματα της αμαρτίας είναι όμως ελεύθεροι από την κυριαρχία της Μία τέτοια ευγενής και αγαθή καρδιά προσφέρει το κατάλληλο κατάλυμα, ώστε να στεγαστεί ο λόγος του Θεού Αυτού του είδους οι ακροατές είναι ανυποχώρητοι και επίμονοι επιβιβάστηκαν στην κιβωτό της σωτηρίας και παραμένουν εκεί για ολόκληρο το χρόνο της ζωής τους, προσβλέποντας σε ένα καρποφόρο τέλος Θα μπορούσε κάποιος να υποθέσει ότι βασική προϋπόθεση, πριν κάποιος ακούσει τον λόγο του Θεού και καρποφορήσει, είναι να έχει καλλιεργήσει την καρδιά του, δηλαδή να την έχει προετοιμάσει για να αποδεχθεί το Ευαγγέλιο (praeparatio evangelii). Όμως δεν πρέπει να παραβλέπουμε και το γεγονός ότι το ίδιο το Ευαγγέλιο είναι ικανό να μεταμορφώσει την καρδιά του ανθρώπου και να την εξαγνίσει. Αυτή η μεταμόρφωση οφείλεται ολοκληρωτικά στη Χάρη του Θεού. Το δεύτερο «κλειδί» βρίσκεται στους ρηματικούς τύπους που χρησιμοποιούν οι Ευαγγελιστές, για να αποδώσουν την ανταπόκριση στον λόγο του Θεού, μία ανταπόκριση, η οποία οδηγεί στην πίστη: παραδέχονται (Μκ.), συνιείς (Mτ), κατέχουσιν (Λκ.). Η «κατάκτηση» του λόγου του Θεού, μέσω της κατανόησής του, είναι σημαντική υπόθεση. Πρώτη στη σειρά είναι η ακρόαση του λόγου, επειδή ἡ πίστις ἐξ ἀκοῆς, ἡ δὲ ἀκοὴ διὰ ῥήματος Χριστοῦ (Ρωμ. 10,17). Έπεται η κατανόηση και τότε φυσιολογικά επέρχεται η καρποφορία Όπως το έδαφος, το οποίο δε λαμβάνει απλώς τον σπόρο, αλλά τον διατηρεί για να βλαστήσει, έτσι και αυτοί οι ακροατές δεν μένουν στο ἀκούσαντες, αλλά προχωρούν παραπέρα: κατέχουσιν καὶ καρποφοροῦσιν Στο πετρώδες έδαφος ή στο έδαφος με τα αγκάθια δε γίνεται καμία μνεία για κατανόηση. Αν εκεί υπάρχει κάποια κατανόηση, δεν διαφέρει από αυτήν των ψευδοπροφητών, οι οποίοι λέγουν Κύριε, Κύριε, όμως η κατανόηση του λόγου εκεί είναι ελλιπής ή λανθασμένη, γι αυτό και δεν καρποφορούν τα έργα, τα οποία θέλει ο Θεός Αποδεικνύεται αληθινά μυαλωμένος αυτός ο οποίος κατανοεί τον λόγο του Θεού εάν κάποιος νομίζει ότι καταλαβαίνει τον λόγο του Θεού και δεν καρποφορεί, τότε δεν τον έχει καταλάβει και εάν ακόμη νομίζει ότι καρποφορεί δεν καταλαβαίνει τι ακριβώς καρποφορεί Η κατανόηση του λόγου εμπεριέχει τις έννοιες της δεκτικότητας και της αποδοχής του. Μας θυμίζει τη φράση του Χριστού προς τον όχλο: ἀκούετε καὶ συνίετε (Mτ. 15,10). Ο Ματθαίος δείχνει αρκετές φορές στο Ευαγγέλιό του τον τρόπο με τον οποίον η μαθητεία κοντά στον Χριστό οδηγεί στην κατανόηση των μεγάλων αληθειών Η καρποφορία συνδέεται άρρηκτα με το πράττειν 1176, δηλαδή την ορθοπραξία, όπως αυτή απαντάται στον Ιουδαϊσμό Εδώ βρίσκεται και το κρίσιμο σημείο: η κατανόηση του λόγου του Θεού, πάνω απ όλα, είναι θέμα εγρήγορσης του νου, αλλά και βοήθειας από τον Χριστό. Μία παραβολή, μία επίπληξη ή κάποιο αίνιγμα 1167 Κύριλλος Αλεξανδρείας, Εξήγησις εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, MPG 72, 628, Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, σελ I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ Bruner Frederick Dale, Matthew: A Commentary The Churchbook, Matthew 13 28, τομ. 2, σελ Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ Πρβλ.: Μτ. 7, Ωριγένης, Catena in Matthaeum, εκδότης: J.A. Cramer, σελ. 104, Πρβλ.: Μτ. 15,10. 16,12. 17, Μτ. 3, , , Ulrich Luz, Matthew 8 20, A Commentary, σελ

126 με τη μορφή λογίου είναι διδασκαλίες του Χριστού, που κατανοούν οι μαθητές με τη βοήθειά Του Ο Λουκάς χρησιμοποιεί το ρήμα κατέχουσιν. Χρησιμοποιώντας διαφορετικό ρήμα θα επανέλθει στην ίδια έννοια λίγο αργότερα: μακάριοι οἱ ἀκούοντες τὸν λόγον τοῦ θεοῦ καὶ φυλάσσοντες (Λκ. 11,28). Εφ όσον κατέχεις τον λόγο του Θεού, πρέπει να τον διαφυλάξεις, αλλά και να τον αποκαλύψεις και σε άλλους Η ανάγκη της καρποφορίας, δια της μετάδοσης του λόγου του Θεού, υποδηλώνεται από τον Μάρκο και στην επόμενη παραβολή, όπου ο καλός ακροατής του λόγου του Θεού, μεταδίδει το φως του (το οποίο είναι αντανάκλαση του φωτός Του) και στους συνανθρώπους του Πάντα θα βρεθεί η κατάλληλη ευκαιρία, στην οποία ο αγαθός άνθρωπος, από τον αγαθό θησαυρό της καρδιάς του, βγάζει τα αγαθά διδάγματα της θείας χάριτος, όταν βρεθούν άνθρωποι πρόθυμοι να διδαχθούν, ευγνώμονες και με αγαθή προαίρεση. Αυτοί είναι οι ακούοντες και διαφυλάσσοντες τον θείο λόγο, οι οποίοι αποτελούν την αγαθή γη, όπου το κήρυγμα της αληθείας αποδίδει τριάντα, εξήντα και εκατό φορές Όπου ο λόγος διαφυλάσσεται, εκεί υπάρχει και η μεγάλη καρποφορία ἐν ὑπομονῇ. Έτσι φθάνουμε στο τρίτο «κλειδί», το οποίο αποτελεί έναν, επίσης, θεολογικό όρο, ο οποίος απαντάται μόνο στον Λουκά: η υπομονή. Μία βασική, ποιοτική, χριστιανική αρετή, με την οποία ο πιστός αντιμετωπίζει θαρραλέα την πίεση των βιοτικών πραγμάτων. Και εδώ δεν προβάλλεται μόνο το γεγονός ότι ο γεωργός σπέρνει τον σπόρο του και χρειάζεται υπομονή μέχρι να βλαστήσει, να φθάσει στην καρποφορία και τον θερισμό Ο Λουκάς, εστιάζοντας περισσότερο στην πίστη και την εγκαρτέρηση 1183, ξεκαθαρίζει αυτό, το οποίο ο Μάρκος αφήνει θολό προβάλλει καίρια τη σημασία της ποιότητας του ανθρώπου, στον οποίον ο λόγος του Θεού καρποφορεί Ο καλοπροαίρετος άνθρωπος κατανοεί τον λόγο του Θεού, τον κρατά σφικτά μέσα του και καρποφορεί δείχνοντας υπομονή και καρτερία στις θλίψεις και τους πειρασμούς της ζωής Η υπομονή πηγάζει από τον λόγο του Θεού και υπαγορεύει στον ακροατή να επιμείνει μέχρι τέλους στο καλό Γι αυτό αποτελεί το φυσικό επακόλουθο της ελπίδας και της εμπιστοσύνης στο Θεό Συνήθως αναφέρεται στην ελπίδα που τρέφει ο άνθρωπος για την εκπλήρωση των υποσχέσεων του Θεού, μία σημασία την οποία έχει και εδώ αυτή η λέξη Κατ αυτόν τον τρόπο η εμπρόθετος έκφραση ἐν ὑπομονῇ μπορεί να εννοηθεί ότι αναφέρεται, ως αντίβαρο, προς τον στίχο Λκ.8,13: ἐν καιρῷ πειρασμοῦ. Μπορεί η εισαγωγή της λέξης στο κείμενο να απηχεί μία μεταγενέστερη αντίληψη της μαθητείας, η οποία, όταν περνά κρίση, έχει την ανάγκη 1178 Πρβλ.: Μτ. 13, , ,12. 17,12. Αυτό δεν αποτελεί δείγμα εξιδανίκευσης των μαθητών (όπως και στον στίχο Μτ. 13,10), επειδή, δήθεν, οι μαθητές παρουσιάζονται να έχουν καταλάβει περισσότερα από ό,τι είχαν κατανοήσει πραγματικά από τη διδασκαλία του Χριστού (Jack Dean Kingsbury, The Parables of Jesus in Matthew 13: A Study in Redaction Criticism, σελ 61). Η μετοχή συνιείς του Ματθαίου δεν αναφέρεται άμεσα στους μαθητές του Χριστού, αλλά ερμηνεύει το μήνυμα της παραβολής με έναν ξεχωριστό τρόπο, συμβαδίζοντας με τον Μάρκο: ἀκούουσιν τὸν λόγον καὶ παραδέχονται (Mκ. 4,20). Γενικά, με αφορμή τις παραβολές, οι μαθητές διακρίνονται από το πλήθος και η κατανόησή τους είναι, σχετικά, λίγο καλύτερη (Μτ. 13,36), όμως δεν εξιδανικεύονται (Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary.., τομ. 8, σελ. 314) Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ Γρηγόριος Αγριγέντου, Εξήγησις εις τον Εκκλησιαστήν, MPG 98, 857 C, Α, Αρχιμανδρίτης Δανιήλ Γ. Αεράκης, Το Ευαγγέλιο στην εποχή μας, σελ Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I IX, σελ A. R. C. Leaney, A Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ Υάκινθος Δημητρίου, Επίσκοπος Γρατιανουπόλεως, Ενιαυτός Κυρίου, σελ Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ Πρβλ. Ψλμ. 32,18. 41, , Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ Πρβλ. Ιακ. 1,

127 της υπομονής και της εγκαρτέρησης 1189 ή να πρόκειται για μία απόπειρα δικαιολόγησης της καθυστέρησης του ερχομού των εσχάτων, εκ μέρους της πρώτης Εκκλησίας, Όμως το βέβαιο είναι ότι εδώ υποδεικνύεται ένας τρόπος συμπεριφοράς του Χριστιανού στην καθημερινή του ζωή Όταν συνθλίβεσαι ανάμεσα στους περισπασμούς του κόσμου, η λύση βρίσκεται στην πίστη, στην προσκόλληση στον Θεό με ελπίδα. Έτσι η σπορά, δηλαδή η διδαχή του Χριστού, θα αποδώσει καρπούς, διότι αυτό είναι το έδαφος, το οποίο αρμόζει στους μαθητές του Χριστού Η ατμόσφαιρα της ερμηνείας της παραβολής στον Λουκά φέρνει στο προσκήνιο μία νεαρή ιεραποστολική Εκκλησία, η οποία μάχεται για την πίστη της 1193, γι αυτό και η έμφαση δίδεται στους όρους πίστη, δοκιμασία, επιμονή και σταθερότητα. Αυτό το είδος εδάφους μοιάζει να είναι το ιδανικό της χριστιανικής κοινότητας, αλλά όλα αυτά προτείνονται πλαγίως. Είναι μία κοινότητα με τα προβλήματά της και χρησιμοποιεί την παραβολή ως μία καινοτομία στον τομέα της εικόνας του λόγου Δηλαδή οι πιστοί, οι οποίοι απεικονίζονται εδώ, είναι προφανώς ομάδες με ανησυχίες, αλλά δεν έχουν ακόμη την συνείδηση ότι αποτελούν Εκκλησία. Αυτό θα γίνει στον δεύτερο τόμο του έργου του Λουκά, στις Πράξεις των Αποστόλων, όπου έρχεται στο προσκήνιο της ιστορίας μία οργανωμένη κοινότητα, η οποία δίδει έμφαση στην ακρόαση του λόγου του Θεού Μέσω της Εκκλησίας επιτυγχάνεται η καρποφορία: Με το θείο αίμα του Χριστού (συμμετοχή στη Θεία Ευχαριστία) και με το λουτρό (Βάπτιση) καθαριζόμαστε και γινόμαστε γη καθαρή και καρποφόρα, καρποφορούντες τριάντα, εξήντα και εκατό, χωρίς να βλαστάνουμε αγκάθια και τριβόλια, αφού απελευθερωνόμαστε από την αρχαία κατάρα (του προπατορικού αμαρτήματος) Η ουσία, λοιπόν, βρίσκεται στην καρποφορία. Το καλό έδαφος αποτελούν οι άνθρωποι, οι οποίοι δέχονται τον σπόρο του λόγου του Θεού, καλλιεργούν και «ανατρέφουν» αυτόν τον σπόρο υπό τη μαθητεία του Χριστού και τέλος καρποφορούν με θεαματική αφθονία τους καλούς καρπούς Ως καρπός λογίζεται κάθε ουσιαστικό παράγωγο της καρδιάς και της ζωής, που βρίσκεται σε αρμονία με το σπόρο του λόγου του Θεού. Άρα ο άνθρωπος παράγει καρπούς, όταν κάνει πράξη αυτά τα οποία προσέλαβε από τον λόγο του Θεού Η ερμηνεία της τριπλής καρποφορίας. Η απουσία της από τον Λουκά (Μκ. 4,20b, Μτ. 13,23b) Οι Ματθαίος και Μάρκος αναφέρουν μία τριπλή διαφοροποίηση στην καρποφορία του σπόρου, ο οποίος έπεσε στο τέταρτο είδος εδάφους, όμως υπάρχει μία πολύ σημαντική διαφορά: Ο Ματθαίος, με μία δυσερμήνευτη γραφή αρχίζει από το εκατονταπλάσιο και διηγείται το αποτέλεσμα με φθίνουσα σειρά, εξαλείφοντας τον σημιτισμό του Μάρκου 1199, ο οποίος αρχίζει από το τριακονταπλάσιο και ακολουθώντας ένα κρεσέντο ανεβαίνει την κλίμακα. Υπάρχει άραγε κάποια ιδιαίτερη αιτία για την ύπαρξη αυτής της διακριτής διαφοράς μεταξύ Μάρκου και Ματθαίου, όσον αφορά στην κλιμάκωση και την αποκλιμάκωση των αποδόσεων; Σίγουρα η 1189 A. R. C. Leaney, ό.π Hans Conzelmann, The theology of St Luke, σελ A. R. C. Leaney, ό.π Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ Birger Gerhardsson, The Parable of the Sower and its Interpretation, NTS, 14 ( ), σελ Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ. 306, με αναφορά σε Gemunden 1195 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I IX, σελ Προκόπιος Γαζαίος, Υπόμνημα εις Δευτερονόμιον, MPG 87 Α, 976 B, 15 C, Donald A. Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ

128 αύξουσα σειρά του Μάρκου ακολουθεί τη φυσιολογική τάξη, ενώ ο Ματθαίος αντιστρέφει αυτή τη σειρά θέλοντας απλώς να δείξει ότι, ακόμη και στην πνευματική καρποφορία των ακροατών του λόγου του Θεού, υπάρχουν διαβαθμίσεις Κατά τη M. Pamment ίσως αποφεύγει σκόπιμα να προχωρήσει προς μία κορύφωση των αποδόσεων του σπόρου, για να φανεί ότι η έμφαση στην παραβολή βρίσκεται στην περιγραφή της επιτυχίας ακόμη και της ελαχίστης του κάθε ενός προσώπου ξεχωριστά και η μεγάλη απόδοση δεν αποτελεί αυτοσκοπό Ίσως θέλει να υπογραμμίσει ότι υπάρχει ποικιλία αποδόσεων στη συγκομιδή, η οποία οφείλεται στην προσωπική προσπάθεια του κάθε ανθρώπου. Η διαφορά στην απόδοση είναι θέμα της φύσης του εδάφους, άρα η καλή καρποφορία επαφίεται στην προαίρεση του κάθε ανθρώπου. Ο δε γεωργός είναι τόσο φιλάνθρωπος, που αποδέχεται τους πρώτους, δεν διώχνει τους δεύτερους, αλλά δίνει μέρος ακόμη και στους τρίτους Αυτή φαίνεται να είναι πιο πιθανή ερμηνεία, σε σχέση με κάποια άλλη, η οποία θεωρεί ότι η ιδεατή, θεία περίοδος των πρώτων Χριστιανών ακολουθήθηκε από τάσεις παρακμής της πνευματικότητας κατά τους επόμενους αιώνες Άλλωστε, την ίδια, αντίστροφη κλιμάκωση, από το περισσότερο προς το λιγότερο, ο Ματθαίος την τηρεί και στην παραβολή των ταλάντων Για το ίδιο θέμα οι W. D. Davies και D. C. Allison γράφουν: Ο Ματθαίος χρησιμοποιεί φθίνουσα σειρά, θέλοντας να δώσει έμφαση στην αποτυχία των πιστών, όταν αυτοί δεν είναι προσεκτικοί στη ζωή τους, ενώ ο Μάρκος χρησιμοποιεί αύξουσα σειρά, θέλοντας να δώσει έμφαση στην επιτυχή έκβαση, η οποία επιτυγχάνεται, όταν ο πιστός προσπαθεί Για την K. Dronsch η αποκλιμακούμενη περιγραφή της απόδοσης στον Ματθαίο φέρνει, στο κλείσιμο της παραβολής, μια απόδοση καρπού, η οποία είναι εφικτή στον μέσο ακροατή, ενώ θα ακουγόταν ως κάτι δύσκολο, αν έκλεινε με ανοδική πορεία του στόχου. Επιπλέον ο Ματθαίος, με έναν ενεργό και αποτελεσματικό τρόπο, δίδει στον ακροατή μια τέτοια αίσθηση, σα να ακούει την τελική παραβολή της διδασκαλίας στην επί του όρους ομιλία, αφού κι εκεί ο Χριστός αναφέρεται σε πρακτικές ακρόασης του λόγου του Θεού Ο Λουκάς, για ακόμη μία φορά, είναι ο πιο περιληπτικός, αναφερόμενος μόνον στην εκατονταπλάσια σοδειά. Από τη μια μεριά φαίνεται να χάνεται μία ποσότητα σπόρου, η οποία πέφτει στο «περιθώριο» και δεν καρποφορεί και από την άλλη μεριά υπάρχει η εκατονταπλάσια απόδοση όλων των σπόρων. Έτσι η αντίθεση μεταξύ των τριών πρώτων και του τετάρτου εδάφους γίνεται ακόμη μεγαλύτερη, σε σχέση με τους άλλους δύο Ευαγγελιστές, όπου υπάρχει μία κλιμάκωση από την πλήρη αποτυχία μέχρι την πλήρη επιτυχία της καρποφορίας Έχουν γίνει πολλές προσπάθειες για να ερμηνευθεί αυτή η έλλειψη διαβάθμισης στην απόδοση του σπόρου στο Ευαγγέλιο του Λουκά. Ο I. Howard Marshall υποθέτει ότι ο Λουκάς αποφεύγει την αναφορά στα επίπεδα πνευματικής προόδου, επειδή θεωρούνταν γνώρισμα των Γνωστικών Ήταν κοινή γνωστική αντίληψη ότι, μετά το βάπτισμά τους, οι έχοντες τη γνώση προόδευαν στην καρποφορία. Για το λόγο αυτό ο Λουκάς αποφεύγει να χρησιμοποιήσει και τις λέξεις ἀναβαίνοντα και αὐξανόμενα, τις οποίες χρησιμοποιεί ο Μάρκος, αφού θυμίζουν 1200 McNeile Alan Hugh, The Gospel according the St. Matthew, σελ Margaret Pamment, ʺThe kingdom of heaven according to the first Gospel, NTS 27 (1981), σελ Βίκτορος Αντιοχείας, στο Catena in Marcum, εκδότης: J.A. Cramer, σελ. 304, στ W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., ό.π., σελ Βλ.: Μτ. 25,15. Ulrich Luz, Matthew 8 20, A Commentary, σελ W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ. 309, με αναφορές σε Roloff, Hörersein και Frankemölle. Πρβλ.: Μτ. 7, John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ Η δεύτερη άποψη στον J. Jeremias, The Parables, σελ I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, NIGTC, σελ

129 γνωστικούς όρους Πρώτος ο Ιππόλυτος Ρώμης αναφέρεται σε αυτό: για να μην υπάρχει η σύγχυση μεταξύ των «σπερμάτων» των Γνωστικών, από τα οποία δημιουργείται ο κόσμος, αλλά και για να αποφευχθεί η σύγχυση με την τελειότητα, όπως την εννοούν οι Γνωστικοί, ο Λουκάς δεν αναφέρει την κλίμακα καρποφορίας των άλλων δύο συνοπτικών Ευαγγελιστών Μία άλλη ερμηνεία ισχυρίζεται ότι, ενώ οι Μάρκος και Ματθαίος, επηρεαζόμενοι από την πρώτη χριστιανική Εκκλησία, αναφέρουν την τριμερή διάκριση της καρποφορίας και τονίζουν ότι πρέπει να προσπαθήσεις για να καρποφορήσεις, όσο μπορείς περισσότερο, ο Λουκάς δε θέλει να βάλει σε πειρασμό τους αναγνώστες του Ευαγγελίου του, ώστε να σκεφθούν ότι, ενδεχομένως, υπάρχουν διαβαθμίσεις και διακρίσεις ανάμεσα στους Χριστιανούς. Έτσι επικεντρώνεται στην απλότητα, αλλά συνάμα και στη σπουδαιότητα του γεγονότος ότι η μεγάλη καρποφορία επιτυγχάνεται από τον σπόρο, ο οποίος συναντά το καλό έδαφος Επιπροσθέτως, η διάκριση σε τρεις διαφορετικές αποδόσεις καρποφορίας θα πρέπει να εξαλειφθεί εν ονόματι της ενότητας της κοινότητας 1212, αποδίδοντας και ένα αίσθημα ισότητας και δικαιοσύνης, παρά το ότι δεν είναι αυτό το θέμα της παραβολής Οι συλλογισμοί αυτοί μπορεί να είναι σωστοί, όμως γιατί να μη δεχθούμε κάτι πολύ πιο απλό: Ο Λουκάς στη συγκεκριμένη παραβολή είναι πιο σύντομος, άρα μπορεί εδώ να έχουμε μία στυλιστική, συγγραφική βραχυγραφία του Ευαγγελιστή και όχι ένα συνειδητό θεολογικό μοτίβο Για τους περισσοτέρους συγχρόνους ερμηνευτές, όπως ο U. Luz, δεν τίθεται κανένα ζήτημα αποκαλυπτικών οραμάτων ή υλικού αποκωδικοποιημένων μυστηρίων στον τριπλό διαχωρισμό των αποδόσεων στους Μάρκο και Ματθαίο. Οι εικόνες είναι κοινές και καθόλου μυστηριώδεις. Η τριπλή καρποφορία θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μία μερική δικαίωση όλων, εφ όσον προσπαθούν. Η διαφοροποίηση σε τριακονταπλάσιο, εξηκονταπλάσιο και εκατονταπλάσιο αλλάζει ελάχιστα τη θετική εικόνα, στον ίδιο βαθμό που δεν αλλάζει την αρνητική εικόνα το λίγο ή το περισσότερο μεγάλωμα των βλαστών στα εδάφη με την πέτρα και τα αγκάθια. Ο Ματθαίος «ζωγραφίζει» με άσπρο και μαύρο και τον ενδιαφέρει αυτή καθ εαυτή η καρποφορία και όχι τα νούμερα της καρποφορίας Οπότε, υπό αυτή τη θεώρηση, υπάρχει συγγένεια στην άποψη του Λουκά, που δεν αναφέρει κάποια διάκριση στην καρποφορία, με τις απόψεις των άλλων δύο συνοπτικών, οι οποίοι παρουσιάζουν τριμερή διαχωρισμό στην καρποφορία του τετάρτου εδάφους. Οι Πατέρες της Εκκλησίας μας απέδωσαν στην τριπλή καρποφορία πολλούς συμβολισμούς. Καταπιάνονται πολύ με την εξήγηση μιας μεγάλης απορίας: Γιατί, ενώ ο σπόρος είναι του ιδίου είδους, αποδίδει διαφορετικό καρπό; Επειδή είναι διαφορετικές και οι γνώμες των διδασκομένων (ακροατών του λόγου) 1216, απαντά ο Μέγας Αθανάσιος. Προσπάθησαν να ερμηνεύσουν τους αριθμούς αυτούς μέσα στο ιστορικό και κοινωνικό περιβάλλον της εποχής τους και έχοντας υπ όψιν τους τις δυσκολίες που ταλάνιζαν το ποίμνιό τους, τις αιρέσεις που αντιμετώπιζε η Εκκλησία του Χριστού και άλλες, διάφορες περιστάσεις. Φυσικό είναι, σήμερα, οι ερμηνείες τους να φαίνονται εντελώς προσωπικές και υποκειμενικές A. R. C. Leaney, A Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ Ιππόλυτος Αρχιεπίσκοπος Ρώμης, Κατά πασών Αιρέσεων Έλεγχος, βιβλίο 5, κεφ. 8, 28, 6 30, 5. Περισσότερες πληροφορίες για τις απόψεις των Γνωστικών και την απάντηση της Εκκλησίας απέναντι σ αυτές μπορεί να βρει ο αναγνώστης στο έργο του Ειρηναίου Επισκόπου Λουγδούνου (Lyon), Έλεγχος και Ανατροπή της Ψευδωνύμου Γνώσεως, Βιβλία πέντε (Adversus haereses, libri V) 1211 I. Howard Marshall, ό.π., με αναφορές σε Schűrmann και Schweizer 1212 B. S. Easton, The Gospel according to St. Luke, σελ John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ Ulrich Luz, Matthew 8 20, A Commentary, σελ Αθανάσιος Αρχιεπίσκοπος Αλεξανδρείας, Ομιλία εις τον σπόρον, MPG 28, 28, 145,

130 Ο Ειρηναίος συνδυάζει την τριπλή καρποφορία με το χωρίο του Ιωάννη: ἐν τῇ οἰκίᾳ τοῦ πατρός μου μοναὶ πολλαί εἰσιν (Ιω. 14,2): Αυτοί, οι οποίοι απέδωσαν εκατονταπλάσια, θα ανταμειφθούν με μία θέση ψηλά στους ουρανούς, αυτοί, οι οποίοι απέδωσαν εξηκονταπλάσια, με μία θέση στον παράδεισο και αυτοί, οι οποίοι απέδωσαν τριακονταπλάσια, με μία θέση στην πόλη του Κυρίου. Διότι για όλους τους ανθρώπους του Θεού, ο Κύριος έχει μεριμνήσει την ύπάρξη της κατάλληλης θέσης, ανάλογα με το πόσο άξιος είναι κάποιος Παραπλήσια είναι και η ερμηνεία του Χρυσοστόμου: Οι άνθρωποι αυτοί τριπλά ευλογούνται στη γη δοξάζονται, από τους νεκρούς ανασταίνονται και στους ουρανούς αναπαύονται. Όσοι ανήκουν στις τρεις αυτές τάξεις υπερέχουν και εγκωμιάζονται αυτός ο οποίος καρποφορεί τριάντα βρίσκεται στον ουρανό, αυτός που καρποφορεί εξήντα βρίσκεται ανάμεσα σε αγγέλους και αυτός με την εκατονταπλάσια καρποφορία βρίσκεται δίπλα στον Θεό Ο Ωριγένης θεωρεί ότι οι τρεις αποδόσεις μαρτυρούν τις τρεις βαθμίδες της χριστιανικής τελείωσης: τον εκατονταπλάσιο καρπό φέρουν οι μάρτυρες, τον εξηκονταπλάσιο οι παρθένοι και τον τριακονταπλάσιο οι χήρες 1219, έτσι δηλώνεται η ποικιλία της αρετής επειδή δεν επιδεικνύουν όλοι τον ίδιο ζήλο για το καλό αλλά άλλοι λιγότερο και άλλοι περισσότερο επιμελούνται να πράξουν την αρετή αποδεικνύοντας ότι οι ίδιοι οι άνθρωποι είναι υπεύθυνοι για την αναλογία αυτή Με παραπλήσια ερμηνεία ο Επιφάνιος προσφέρει και μία εκκλησιολογική προσέγγιση των τριών αριθμών: Στον Κύριο ανήκει η γη και η Εκκλησία του Χριστού καλλιεργείται πάντοτε από τις ουράνιες βροχές και καρποφορεί προς τον Χριστό αειθαλώς τριάντα και εξήντα και εκατό Αυτοί οι οποίοι αποδίδουν τα τριάντα είναι οι έγγαμοι, οι οποίοι ζουν με σωφροσύνη, εξήντα αποδίδουν οι άγαμοι και εκατό οι δίκαιοι, οι αγνοί και οι μάρτυρες Σε γενικές γραμμές οι Πατέρες προβάλλουν τα πρότυπα των μοναστικών ιδανικών, όπου ο αναχωρητής είναι σε ανώτερο στάδιο από τον απλό μοναχό κι αυτός με τη σειρά του σε καλύτερο επίπεδο από τον λαϊκό, έγγαμο χριστιανό Ο Θεοφύλακτος και ο Ευθύμιος Ζιγαβηνός, εστιάζουν με τρόπο, ο οποίος θυμίζει τους συγχρόνους ερμηνευτές: Οι τρεις διαφορετικές αποδόσεις της καλής γης ισοσταθμίζουν τις απώλειες στα τρία άγονα εδάφη: Τρεις τάξεις ανθρώπων απώλεσαν τον λόγο και άλλες τρεις τάξεις ανθρώπων διέσωσαν τον λόγο του Θεού. Αυτοί που καρποφόρησαν εκατονταπλάσια διάγουν έναν άκρως τέλειο βίο, αυτοί οι οποίοι καρποφόρησαν εξηκονταπλάσια βρίσκονται στον μέσο όρο και οι άλλοι, με την τριακονταπλάσια απόδοση, απέδωσαν μικρή μεν παραγωγή, αλλά αυτή ήταν η δυνατότητά τους. Ο Κύριος, όμως, τους δέχεται όλους ως καρποφόρους Όπως διαφέρουν μεταξύ τους οι άνθρωποι που δεν σώζονται, έτσι διαφέρουν και μεταξύ τους οι άνθρωποι που σώζονται. Τρεις κατηγορίες είδαμε να χάνονται, δηλαδή οι ράθυμοι, οι μικρόψυχοι και οι δούλοι των μεριμνών του βίου και της απάτης του πλούτου τρεις είναι οι κατηγορίες και αυτών που σώζονται, δηλαδή αυτοί οι οποίοι καρποφορούν εκατονταπλάσια, εξηκονταπλάσια και τριακονταπλάσια. Με το εκατό (ο Χριστός) δήλωσε 1217 Ειρηναίος, Έλεγχος και Ανατροπή της Ψευδονύμου Γνώσεως, Βιβλία πέντε, βιβλ. 5, κεφ. 36, τμ Ιωάννης Χρυσόστομος, Εις το εξήλθεν ο σπείρων του σπείραι τον σπόρον αυτού, MPG 61, 775, , Ulrich Luz, ό.π., σελ. 239, υποσημείωση 37. Και κάποιοι λατινόφωνοι Πατέρες της Εκκλησίας δίδουν παρόμοιες, αλληγορικές ερμηνείες στις διαφορετικές αποδόσεις της αγαθής γης: Ο Ιερώνυμος (PL 26, 89) και ο Αυγουστίνος (PL 35, 1326) αντιστοιχίζουν αυτούς, που αποδίδουν εκατονταπλάσια, με τις παρθένες γυναίκες και τους μάρτυρες, αυτούς, που αποδίδουν εξηκονταπλάσια, με τις χήρες και τους χήρους και αυτούς, που αποδίδουν τριακονταπλάσια, τους ταυτίζουν με τους εγγάμους. Tα κείμενα παραθέτουν σε αγγλική παράφραση από τα λατινικά οι W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 397, υποσ Ωριγένης, Catena in Matthaeum, εκδότης: J.A. Cramer, σελ. 104, Επιφάνιος Επίσκοπος Κύπρου, Εις την Ανάληψιν του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, MPG 43, 485, Θεοφύλακτος, Ερμηνεία εις το Κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, MPG 123, 532 C, Θεοφύλακτος, Ερμηνεία εις το Κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, MPG 123, 532 C,

131 την τέλεια, με το εξήντα την μέση και με το τριάντα την χαλαρή και αμελή καρποφορία. Ας μη χάσουμε, λοιπόν, εξ αιτίας της ραθυμίας τον σπόρο ας μην τον προδώσουμε εξ αιτίας της μικροψυχίας και τον πνίξουμε μέσα στις βιοτικές φροντίδες και την απάτη του πλούτου. Πρώτα απ όλα πρέπει να γρηγορούμε, όσον αφορά την υποδοχή του, έπειτα με μεγαλοψυχία να αντιμετωπίζουμε τους πειρασμούς, κατόπιν να απαλλαγούμε από τις βιοτικές μέριμνες και από την ματαιότητα του πλούτου κι έτσι να γίνουμε καλή και αγαθή γη, ώστε να αποδώσουμε καρπό, σύμφωνα με τις δυνατότητές μας, είτε τέλειο, είτε μέτριο, είτε λιγοστό, αλλά με κανέναν τρόπο να μην χαθούμε Στην ίδια ιδέα στέκεται και ο Κύριλλος Αλεξανδρείας: Άθροισε τα τρία εδάφη, τα οποία, όπως είπε ο Χριστός, έβλαψαν τον σπόρο και δες ότι ισάριθμα με αυτά, είναι και τα εδάφη, όπου ευδοκίμησε. Στην οδό έπεσε ο σπόρος και τον άρπαξαν τα πτηνά, στις πέτρες βλάστησε για λίγο και ξηράθηκε και στα αγκάθια πνίγηκε. Η καλή γη, η θελητή, έδωσε καρπούς σε τρία διαφορετικά επίπεδα, όπως ο πάνσοφος Παύλος γράφει: ἕκαστος ἴδιον ἔχει χάρισμα ἐκ θεοῦ, ὁ μὲν οὕτως, ὁ δὲ οὕτως (Α Κορ. 7,7). Δεν ευδοκιμούν με τον ίδιο τρόπο όλοι οι Άγιοι 1225, όμως πρέπει να έχουμε ζήλο για τα μεγαλύτερα και υψηλότερα, παρά για τα κατώτερα Για κάποιους Πατέρες η διαφορετική καρποφορία αποτελεί δείγμα της φιλανθρωπίας του Θεού, επειδή δεν απαιτεί από όλους τους ανθρώπους την ίδια απόδοση αγαθών έργων και ανταμείβει όλους, όσους προσπαθούν: Θαύμασε την μέθοδο καλλιέργειας και τη φιλανθρωπία του γεωργού Δεσπότη και μείνε κατάπληκτος για το ότι δεν απαιτεί από όλους το ίδιο μέτρο καρποφορίας, αλλά στεφανώνει με το στεφάνι της νίκης αυτόν που καρποφόρησε τα πολλά, ενώ ταυτοχρόνως δεν αποστρέφεται κι αυτόν που καρποφόρησε τα λίγα. Το διασαφηνίζει αυτό καλύτερα στην θεόφραστη παραβολή των εργατών, όπου στον πρώτο, όπως και στον τελευταίο, απέδωσε το δηνάριο του μισθού τους Υπάρχει και μία διαφορετική προσέγγιση, η οποία συνδυάζει την τριπλή καρποφορία με τις τρεις αρετές του καταληκτικού στίχου του ύμνου της αγάπης (Α Κορ. 13,13): Μία τέτοια καρδιά πρώτα βλαστάνει τον βλαστό της πίστης, έπειτα αυξάνει το στάχυ της ελπίδας και τέλος αποδίδει τον ώριμο καρπό της αγάπης. Αυτούς τους τρεις καρπούς μνημονεύει ο Παύλος λέγοντας: πίστις, ἐλπίς, ἀγάπη, μείζων δὲ τούτων ἡ ἀγάπη ο πιστεύων αποδίδει τα τριάντα, ο ελπίζων τα εξήντα και ο τελειούμενος μέσω της αγάπης καρποφορεί τα εκατό Ο Μ. Κόνιας κάνει έναν αντίστοιχο, αντίστροφο παραλληλισμό στα υπόλοιπα τρία, άγονα εδάφη: Οι παρά την ὁδόν δεν έχουν πίστη, οι ἐπὶ τὰ πετρώδη δεν διαθέτουν την ελπίδα, ώστε να εμβαθύνουν στον θείο λόγο και τέλος, αυτοί ἐπὶ τὰς ἀκάνθας δεν έχουν αγάπη προς το Θεό, αφήνοντας τα δελεάσματα του κόσμου να πνίξουν τον λόγο του Θεού Οπότε το μέλημα του πιστού πρέπει να είναι το εξής: Ας φυλαχτούμε, λοιπόν, ώστε να μην κινδυνεύουμε να πέσουμε (στις προηγούμενες τρεις κατηγορίες εδαφών), αλλά να καθαρίσουμε από κάθε κακή επιρροή την γη της διανοίας μας. Τη βροχή, τόσο την πρώιμη όσο και την όψιμη δηλαδή τις διάφορες πνευματικές διδαχές ας οικειοποιηθούμε με την μελέτη και να προσκαλούμε τη 1224 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 397 C, Α, Χαρακτηριστικό παράδειγμα κατάταξης των Αγίων σε βαθμίδες, παρόμοιο με αυτό των λατινοφώνων Πατέρων, αποτελεί η ερμηνεία της τριπλής καρποφορίας από τον Κοσμά τον Αιτωλό. Στην βαθμίδα της εκατονταπλάσιας καρποφορίας αναφέρει την Αγία Παρασκευή, σε αυτήν της εξηκονταπλάσιας τους Αγίους Ανδρόνικο και Αθανασία και στην βαθμίδα της τριακονταπλάσιας απόδοσης έναν έγγαμο ιερέα, τον παπα Ιωάννη, ο οποίος είχε είκοσι τέκνα! Από την Διδαχή εις την Παραβολή του Σπορέως στην ιστοσελίδα του Ι.Ν. Αγίου Νικοδήμου του Μυροφόρου Πατρών στην διεύθυνση: Κύριλλος Αλεξανδρείας, Εξήγησις εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, MPG 72, 628, Θεοφάνης Κεραμεύς, Ομιλία Ζ, Περί της παραβολής του σπόρου, MPG 132, 248 Α, Πρβλ.: Μτ. 20, Ιωάννης Χρυσόστομος, Εις το εξήλθεν, MPG 61, 775 Α, Μιχαήλ Ελ. Κόνιας Η παραβολή του Σπορέως στην Ερμηνευτική και Κηρυκτική Παράδοσι, σελ

132 θερμότητα του ηλίου της δικαιοσύνης με τα δάκρυα (της προσευχής) κι έτσι, ως καλή γη, θα επιτύχουμε την ευλογία του Θεού. Κι αν δεν καταφέρουμε να αποδώσουμε για κάθε ένα σπόρο εκατό, θα καταφέρουμε να αποδώσουμε εξήντα ή τουλάχιστον τριάντα καρπούς των αρετών Η προτεσταντική θεολογία καταπολέμησε τέτοιου είδους διαβαθμίσεις και μίλησε για διαφορετικές καταστάσεις, στις οποίες, όμως, ανήκουν όλοι: κύριοι και δούλοι, άνδρες και γυναίκες, έγγαμοι και άγαμοι. Δηλαδή κυριαρχεί ο δυαλισμός: θείο στοιχείο από τη μια μεριά και κοσμικό στοιχείο από την άλλη. Σε όλες τις περιπτώσεις απαιτούνται τα καλά έργα, διότι η κατάσταση, στην οποία βρίσκεται κάποιος, δεν είναι από μόνη της καλή. Γι αυτό και κανείς δεν είναι σίγουρος για τη σωτηρία του, αλλά και κανείς δεν πρέπει να περιφρονεί τους κοινούς θνητούς ο Θεός τους αγαπά κι αυτούς, όπως και τους πιο «σπουδαίους» ανθρώπους Ενδεχομένως να ακούγεται φυσιολογικό ότι τα διάφορα στάδια της τελειότητας αποφέρουν και διαφορετικές ανταποδόσεις βραβεία από τον Θεό. Ωστόσο αυτά τα διαφορετικά στάδια της τελειότητας δεν αποτελούν το πραγματικό σημείο αναφοράς της παραβολής απλώς είναι χρήσιμα στους ιεροκήρυκες, οι οποίοι θέλουν να τονίσουν, σε μεγάλο βαθμό, τον παραινετικό χαρακτήρα της παραβολής Μηνύματα της παραβολής και της ερμηνείας της Διαβάζοντας κάποιος την ερμηνεία της παραβολής διαπιστώνει ότι ο λόγος του Θεού δημιουργεί μία βασική διαίρεση στους ανθρώπους, οι οποίοι τον ακροώνται. Από τη μια μεριά βρίσκονται οι άνθρωποι, οι οποίοι ακούν τον λόγο και υπακούουν τηρώντας αυτόν, ενώ στην άλλη μεριά συναντούμε τους ανθρώπους, οι οποίοι ακούν τον λόγο του Θεού, αλλά οδηγούνται στην αποτυχία από την αδιαφορία, την σκληροκαρδία τους και την προσκόλληση στα υλικά αγαθά και τον πλούτο τους Αυτός ο οποίος θεωρεί ότι όλα τα αγαθά γύρω του είναι απλώς υλικά πράγματα και δεν διαφθείρεται από αυτά, ιδιαίτερα από τον πλούτο και την εξουσία, αυτός ο άνθρωπος είναι καλός και αγαθός Ο Χριστός γνωρίζει ότι και οι τέσσερις κατηγορίες ανθρώπων παραβρίσκονταν στο ακροατήριό, εκεί μπροστά Του, στην όχθη της λίμνης, αλλά βέβαια αυτό δε μπορούμε να το αποδείξουμε. Μπορούμε, όμως, με σιγουριά να κατατάξουμε στην τέταρτη κατηγορία ανθρώπων τους ένδεκα από τους μαθητές Του και τις γυναίκες οι οποίες διηκόνουν αὐτοῖς (Λκ. 8,3). Όλοι οι ακροατές προειδοποιούνται ότι η απλή ακρόαση του λόγου του Θεού δεν είναι καθοριστική για την τύχη του ανθρώπου. Όλα επαφίενται στο πώς κάποιος προσλαμβάνει το λόγο του Θεού και το πώς τον διατηρεί στην καρδιά του. Η καρποφόρος απόδοση θα αποδείξει την τελειότητα αυτών των ανθρώπων κατά τη μέλλουσα κρίση. Αυτή είναι και η εσχατολογική νότα, η οποία προσφέρεται από την παραβολή και η οποία διατηρείται και στην ερμηνεία της Ο Θεός, με το Ευαγγέλιό Του, θέλει να κερδίσει την καρδιά και την αφοσίωσή του ανθρώπου, ανοίγοντας τους ορίζοντες της κατανόησής Του και φέρνοντας την πληρότητα στη ζωή του Η ερμηνεία της παραβολής, όπως και η ίδια η παραβολή, τελειώνει θετικά. Και δεν πρέπει να διαφύγει της προσοχής μας ότι, ακόμη και το 1230 Νικήτας Παφλαγόνος, Εξήγησις εις το Ευαγγέλιον του Λουκά, Αποσπάσματα, MPG 105, 576 C, A, Ulrich Luz, Matthew 8 20, A Commentary, σελ. 239, με αναφορά στον Λούθηρο (υποσημείωση 40) Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ Simon Kistemaker, The parables of Jesus, σελ Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, ICC, σελ. 222, αναφορά σε παράθεση του Grotius από την Magna Moralia William L. Lane, The Gospel according the Mark, σελ Arland J. Hultgren, The parables of Jesus: a commentary, σελ

133 έδαφος το οποίο αποδίδει τη μικρότερη, δηλαδή την τριακονταπλάσια σοδειά, ο Χριστός το αποκαλεί καλὴν γῆν (Mτ. 13,23). Το ίδιο συνέβη και στην παραβολή των ταλάντων με τον δούλο, ο οποίος πήρε και διπλασίασε τα δύο τάλαντα Ακόμη και στην περίπτωση που θα δεχθούμε ότι η ερμηνεία της παραβολής έχει χάσει το αρχικό κεντρικό νόημα της εσχατολογικής σοδειάς, που είχε η ίδια η παραβολή, εφ όσον η σίγουρη επιτυχία της Βασιλείας του Θεού τίθεται σε αμφιβολία από την αποτυχία του σπόρου στα πρώτα τρία είδη εδάφους, θα πρέπει να είμαστε αισιόδοξοι για την διάδοση του λόγου του Θεού, την αποτελεσματική καρποφορία του και εν τέλει για την εξάπλωση της Βασιλείας του Θεού, παρά τα εμπόδια που, αναπόφευκτα, θα υπάρξουν, διότι αυτό μας αποδεικνύει η εκατονταπλάσια επιτυχία του τετάρτου είδους Το κύριο θέμα της παραβολής: Η κατανόηση του λόγου του Θεού και η ανταπόκριση των ανθρώπων σε αυτόν Όπως διαπιστώσαμε κατά την μελέτη της παραβολής και της ερμηνείας της, η ακρόαση του λόγου του Θεού δεν φέρνει εγγυημένη ανταπόκριση σε αυτόν Η αποτυχία οφείλεται στην ελλιπή πνευματική κατάσταση των ακροατών. Στην παραβολή μας η καρποφορία εξαρτάται από την ορθή κατανόηση και αυτό είναι συνάρτηση της ποιότητας του εδάφους Κατανοήθηκε άραγε ο λόγος του Χριστού, ο οποίος είχε τύχει χλιαρής ανταπόκρισης εκ μέρους του Ισραήλ 1241 ; Υπάρχει κατανόηση από τον σημερινό άνθρωπο; Ο Λουκάς τονίζει: βλέπετε οὖν πῶς ἀκούετε (Λκ. 8,18). Αποτελεί σημαντικό στοιχείο ο τρόπος με τον οποίον ακούει ο άνθρωπος! Το ίδιο και το αυτό μήνυμα μπορεί να παράξει διαφορετικά αποτελέσματα σε διαφορετικούς ακροατές Σε συνδυασμό με την κλήση για ακρόαση: ὃς ἔχει ὦτα ἀκούειν ἀκουέτω (Mκ. 4,9) τονίζεται το γεγονός ότι, ως ακροατές και παραλήπτες του λόγου του Θεού, πιστεύουμε βάσει των όσων ακούμε και κατανοούμε. Η σωτηριώδης δράση του λόγου του Θεού συνεργάζεται με τον άνθρωπο, για να αποφέρει καρπούς 1243 και να του προσφέρει τη δυνατότητα της σωτηρίας του. Στις Ωδές Σολομώντος παρουσιάζεται ο σωτήρας να λέγει: Εγώ έσπειρα τους καρπούς μου στις καρδιές των ανθρώπων και τις μεταμόρφωσα (17,14) Εφ όσον ο σπορέας είναι ο ίδιος ο Μεσσίας και με την έλευσή Του η Βασιλεία του Θεού ήλθε μεταξύ των ανθρώπων, αντιλαμβάνεται κανείς με πόση ευθύνη φορτίζεται η απόφαση των ακροατών του Ευαγγελίου να δεχθούν ή να μη δεχθούν τον λόγο 1245 και τη μεταμόρφωση που προκύπτει από αυτόν. Όμως, ο λόγος του Θεού δεν έχει νόημα μόνο προσωπικά για τον κάθε άνθρωπο, αλλά και για όλη την κοινωνία, για ολόκληρη την ανθρώπινη ιστορία. Αφορά τους ανθρώπους, όχι απλώς ως άτομα, αλλά προ πάντων και κυρίως ως λαό του Θεού, ως Εκκλησία και ως ανθρωπότητα. Ο λόγος του Θεού αφορά παρελθόν, παρόν και μέλλον, όχι μόνο της προσωπικής μας ζωής, αλλά και της ανθρώπινης ιστορίας στο σύνολό της Όπως στην εποχή του Μεσσία, έτσι και στη 1237 Frank E. Gaebelein κλπ, The Expositorʹs Bible commentary, τομ. 8, σελ Πρβλ.: Μτ. 25, Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I IX, σελ W. D.Davies, Dale C. Allison Jr., Matthew: A Shorter Commentary, σελ Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ματθαίος ο Ευαγγελιστής, σελ W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ Leon Morris, The Gospel according to Matthew, (PNTC), σελ Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ , με αναφορά σε H. Klein 1244 Το κείμενο είναι από την ηλεκτρ. διεύθυνση: μεταφρασμένο από την αγγλική γλώσσα.. Ημ. ανάκτησης: Σάββας Χρ. Αγουρίδης στο Ιωάννης Μ. Φουντούλης, Ερμηνεία Ευαγγελίων των Κυριακών, τομ. Α, σελ Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ερμηνευτική των Ιερών Κειμένων, σελ

134 σημερινή εποχή, το μήνυμα της Βασιλείας του Θεού είναι το μέσο με το οποίο ο Θεός ετοιμάζει τους ανθρώπους για να δεχθούν το θέλημά Του Ολόκληρη η παραβολή αφορά την ανταποκρισιμότητα του ακροατή, ο οποίος είναι δυνάμει μαθητής του Χριστού και παραμένει μαθητής για ολόκληρη τη ζωή του Μπροστά μας, όπως τότε στους μαθητές και τους όχλους, βρίσκεται ο σπορέας! Όσοι έχουμε αυτιά για να ακούσουμε μπορούμε να εντείνουμε τις προσπάθειές μας, ώστε να μας δοθεί κάτι ακόμη περισσότερο 1249 ακούγοντας τον λόγο του Θεού να εκφράζεται θριαμβευτικά Ας απαντήσουμε θετικά στην πρόσκληση του Θεού, όπως οι προφήτες, οι οποίοι έλεγαν: Λάλει Κύριε, ὃτι ἀκούει ὁ δοῦλος Σου Ας μη χάσουμε τον σπόρο του λόγου του Θεού εξ αιτίας της ραθυμίας μας, ούτε να τον προδώσουμε εξ αιτίας της μικροψυχίας μας, αλλά και να μην τον πνίξουμε με τις βιοτικές μέριμνες και την απάτη του πλούτου. Αντιθέτως, πρέπει να είμαστε σε εγρήγορση και να τον υποδεχθούμε, να αντισταθούμε με μεγαλοψυχία στους πειρασμούς, να απαλλαγούμε από τις μέριμνες της ζωής και την ματαιότητα του πλούτου κι έτσι να γίνουμε καλή γη αποδίδοντας καρπό, κατά τη δυνατότητά μας, είτε τέλειο, είτε μέτριο, είτε λιγοστό, αρκεί να μη χαθεί ο σπόρος Συνοψίζοντας το θέμα της ανταπόκρισης των ανθρώπων στον λόγο του Θεού ο Β. Gerhardsson κάνει μία πρωτότυπη προσέγγιση, προτείνοντας να γίνει η ερμηνεία της παραβολής υπό το πρίσμα του Δευτερονομιακού ρητού: ἀγαπήσεις κύριον τὸν θεόν σου ἐξ ὅλης τῆς καρδίας σου καὶ ἐξ ὅλης τῆς ψυχῆς σου καὶ ἐξ ὅλης τῆς δυνάμεώς σου καὶ ἔσται τὰ ῥήματα ταῦτα ὅσα ἐγὼ ἐντέλλομαί σοι σήμερον ἐν τῇ καρδίᾳ σου καὶ ἐν τῇ ψυχῇ σου (Δευτ. 6,5 6). Κατά τη γνώμη του το μονοπάτι αντιπροσωπεύει αυτούς, οι οποίοι δεν αγαπούν το Θεό με όλη τους την καρδιά, διώχνοντας μακριά από την καρδιά τους ό,τι σπέρνει ο Θεός. Το πετρώδες έδαφος αντιπροσωπεύει αυτούς που δεν αγαπούν το Θεό με όλη τους την ύπαρξη. Το έδαφος με τα αγκάθια αντιπροσωπεύει αυτούς που αγαπούν τον πλούτο και την κοσμική ζωή με όλη τους τη δύναμη, αλλά δεν αγαπούν το ίδιο και τον Θεό. Τέλος ο σπόρος, που καρποφόρησε, είναι οι άνθρωποι που κάνουν πράξη το προαναφερθέν ρητό Κάθε άνθρωπος, λοιπόν, ταυτίζεται με ένα είδος εδάφους, στο οποίο σπέρνεται ο σπόρος, ο λόγος του Θεού 1254 και κάθε ένας άνθρωπος ανταποκρίνεται στον λόγο αυτόν με διαφορετικούς και μερικές φορές ανεξήγητους τρόπους Υπό το πρίσμα αυτό η παραβολή απευθύνει μία δυναμική πρόκληση προς όλους, μαθητές του Χριστού και μη, ώστε να απολαύσουν την καρποφορία του λόγου του Θεού στη ζωή τους Μέσα από την παραβολή γνωρίσαμε τους λόγους που προξενούν την απόρριψη του μηνύματος αυτού κι έτσι μας δίδεται η δυνατότητα να ανταποκριθούμε, με τέτοιον τρόπο, ώστε να τους ξεπεράσουμε. Αλλά και η Εκκλησία οφείλει να σχεδιάσει τη στρατηγική του μηνύματός της προς τον κόσμο, ώστε να αντιμετωπίσει 1247 Donald A. Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ Charles Francis Digby Moule, The Gospel according to Mark, σελ Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible, τομ. 8, σελ Darrell L. Bock, Luke, 1:1 9:50, τομ. 1, σελ Βασίλειος Καραγιάννης, Χωροεπίσκοπος Τριμυθούντος, Ευαγγέλιο και ζωή, σελ Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 396 D, A, Birger Gerhardsson, ʺThe Parable of the Sower and its Interpretation,ʺ NTS 14 ( ): Donald A. Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ M. L. Bailey, The Parable of the sower and the soils, Bibliotheca Sacra, 155, σελ. 188, αναφορές σε Toussaint. 134

135 την απόρριψη του λόγου του Θεού στη σημερινή εποχή 1257,στην οποία φαίνεται ότι ελάχιστοι συγκινούνται από το κήρυγμα του Ευαγγελίου Η παραινετική λειτουργία της παραβολής: Η αυτοκριτική του ακροατή Στην ιστορία της Εκκλησίας το κείμενο της παραβολής του σπορέως και της ερμηνείας της, ως επί το πλείστον, γίνεται κατανοητό ως παραινετικό ή ακόμη και ως νομικιστικό ευσεβιστικό Οι περισσότεροι σχολιαστές, προσπαθώντας να κατατάξουν την παραβολή σε κάποια από τις μορφές του παρόντος, καταλήγουν συνήθως σε έναν προτρεπτικό χαρακτήρα, ο οποίος εκφράζεται με το κυρίαρχο ερώτημα: σε ποιο είδος ακροατών ανήκεις; Κατά την Δ Κυριακή του Λουκά, όταν ακούγεται στους ναούς μας η παραβολή του σπορέως, συνήθως γινόμαστε ακροατές ενός κηρύγματος, του οποίου ο σκοπός είναι προτρεπτικός προς το πλήρωμα της Εκκλησίας, ώστε να ανακρίνει την καρδιά του, να ψάξει το έδαφός της 1260 και να αποφύγει την ταύτιση με τα τρία πρώτα είδη εδάφους μοιάζοντας στο τέταρτο είδος. Όμως, το έδαφος δε μπορεί να αλλάξει από μόνο του (από άγονο σε εύφορο), οπότε σύμφωνα με τον Μ. Krämer η εικονογράφηση των εδαφών είναι επεξηγηματική και περιγραφική κι όχι προτρεπτική, άρα τουλάχιστον ο πρώτος στόχος της παραβολής δεν είναι η παραίνεση Πιστεύουμε ότι δε μπορούμε να αποκλείσουμε εντελώς τον παραινετικό χαρακτήρα της παραβολής, επειδή ως καρποί μπορούν να θεωρηθούν οι ανθρώπινες συμπεριφορές και καταστάσεις που περιγράφονται στην επί του όρους ομιλία, μια ζωντανή μαρτυρία της Βασιλείας του Θεού στο σήμερα Έτσι, ενώ η παραβολή αναδεικνύει το πρόβλημα της απιστίας, ιδιαιτέρως των Ισραηλιτών, περιέχει παράλληλα και μία ισχυρή παραίνεση και ηθική προτροπή Κατά τη μελέτη της παραβολής, ένα ερώτημα,το οποίο μας απασχόλησε, είναι αν η παραβολή αποτελεί ένα υπαρξιακό κείμενο, το οποίο εμφανίζει τον ίδιο άνθρωπο να προσλαμβάνει το λόγο του Θεού σε διαφορετικές φάσεις και περιστάσεις της ζωής του. Ενδεχομένως κάποιος να δει έναν τέτοιον υπαινιγμό στην παραβολή, όμως δεν είναι το κύριο σημείο της. Κανείς δεν απεικονίζεται μετακινούμενος από έναν τύπο εδάφους σε κάποιον άλλον και κάθε είδος εδάφους συμβολίζει μία και μοναδική, προσωπική άποψη και στάση ζωής απέναντι στο λόγο του Θεού και όχι διαφορετικές ανταποκρίσεις του ιδίου προσώπου σε διάφορες περιστάσεις της ζωής του Η παραβολή απευθύνεται σε κάθε άνθρωπο και ζητά να τον προβληματίσει στο πώς αυτός ανταποκρίνεται στο λόγο του Θεού, όχι σε μεμονωμένες στιγμές, αλλά σε ολόκληρη τη ζωή του, επειδή οι προσωπικές επιλογές, κάποιες φορές φαινομενικά ασήμαντες, αποκαλύπτουν την αληθινή ποιότητα και πίστη του ανθρώπου Η μη αποδοχή του λόγου του Θεού δεν οφείλεται στην αδυναμία του χριστιανικού λόγου σπόρου ούτε στην έλλειψη εργατικότητας εκ μέρους των σπορέων, αλλά στη 1257 Daniel Patte, The Gospel according to Matthew: A Structural Commentary on Matthew s faith, σελ Ο Διονύσιος Ψαριανός, Μητροπολίτης Κοζάνης, θεωρεί ότι ακόμη και όταν κανείς δε θα ακούει τον λόγο του Θεού (που αυτό δεν πρόκειται να συμβεί ποτέ), η Εκκλησία δεν πρέπει να πάψει να κηρύττει τον λόγο του Θεού. (Διονύσιος Ψαριανός, Μητροπολίτης Κοζάνης, Εξαπλά, σελ ) 1259 Charles Francis Digby Moule, The Gospel according to Mark, σελ. 35 και Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ. 307, με αναφορές σε U. Luz και D. Bonhoeffer 1260 Ιερ. Ν.Ε. Αρκάς, Κυριακοδρομικά Χρονογραφήματα, σελ John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ. 375, με παραπομπή στον M. Krämer Πρβλ.: Μτ. Κεφ. 5 7 και Μτ. 5,13 16, 21, Donald A. Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ Darrell L Bock., Luke 1:1 9:50, τομ. 1, σελ Darrell L. Bock, ό.π., σελ

136 διαφορετική δεκτικότητα των ανθρώπων, τους οποίους εκπροσωπούν τα διάφορα είδη της καλλιεργήσιμης γης. Λέει ο Χρυσόστομος: Αν και η γη είναι καλή και ένας είναι ο σπορέας και ίδιοι οι σπόροι, για ποιο λόγο ο ένας καρποφόρησε εκατό, ο άλλος εξήντα και ο τρίτος τριάντα; Η διαφορά δεν οφείλεται στη φύση παρά το ότι η γη είναι καλή, η διαφορά απόδοσης είναι μεγάλη. Δεν είναι, λοιπόν, αίτιος ο γεωργός, ούτε οι σπόροι, αλλά η γη η οποία δέχεται τους σπόρους δεν είναι θέμα της φύσης, αλλά θέμα της προαίρεσης (του ανθρώπου) Με όποιον τρόπο κι αν χαθεί ο σπόρος, ο γεωργός, με τον ίδιο τρόπο θα τον θρηνήσει. Ας μην καθησυχάζουμε τους εαυτούς μας επειδή δεν καταστρέφουμε τον σπόρο με όλους τους τρόπους (δηλαδή δεν ανήκουμε και στα τρία άγονα εδάφη), αλλά ας θλιβόμαστε (αν αφήνουμε τον σπόρο να χαθεί), άσχετα από τον τρόπο, με τον οποίο χανόμαστε» Η ευθύνη για την επιτυχή υποδοχή του λόγου του Θεού αφήνεται στη διάκριση του ακροατή παραλήπτη. Το θέμα αυτό δεν αποτελεί μια στείρα ηθικολογία, αλλά αφορά έναν υπαρξιακό προσανατολισμό των ανθρώπων Εκτός από την προαίρεση, σημαντικό ρόλο παίζει και η πίστη η ρίζα της παραβολής μας Κατ αυτόν τον τρόπο κρίνονται οι πιστοί, αφού τοποθετούνται απέναντι στο λόγο του Θεού και κατατάσσονται στο αντίστοιχο είδος εδάφους Όμως αυτή η ερμηνεία αντικατοπτρίζει αυτό το οποίο ήθελε να πει ο Χριστός και αυτό που μας λέγει το κείμενο στην πραγματικότητα; Προφανώς αναρωτιέται κανείς αν η δυαλιστική αξιολόγηση των ανθρώπων συνάδει με την αλήθεια του Χριστού. Για ποιους λόγους οι προσπάθειες κάποιων, που δεν μπορούν να αντισταθούν στην πίεση των διώξεων ή του πλούτου, δεν αξίζουν τίποτε, ενώ οι προσπάθειες αυτών, οι οποίοι αποδίδουν μόλις το τριακονταπλάσιο, κρίνονται επιτυχημένες; Το κείμενό είναι αδυσώπητο. Κατανοείται σωστά, όταν αποτελεί αφορμή για αυτοκριτική και ερωτήματα προς τον ίδιο μας τον εαυτό, χωρίς να καταντά δικανικό. Οπότε εύλογα γεννιέται το ερώτημα: Ποιος είναι ο ρόλος ενός μέλους της Εκκλησίας στο σήμερα, μιας Εκκλησίας που ξανοίγεται στο μέλλον της ιστορίας; Τότε ήταν οι ακροατές του Χριστού και των Αποστόλων, σήμερα είμαστε εμείς. Πως διαθέτουμε τον αγρό της καρδιάς μας στον λόγο του Θεού; Η παραβολή θέλει να μας κινητοποιήσει: Αν ούτε και οι ίδιοι οι Ευαγγελιστές δεν αυτοεπιβεβαιώνονται και δεν είναι ικανοποιημένοι από τον εαυτό τους, πολύ περισσότερο δεν θα πρέπει να είναι οι αναγνώστες τους Το αισιόδοξο μήνυμα της Παραβολής του σπορέως και η ιεραποστολική της διάσταση Πολλοί ερμηνευτές επικεντρώνονται στα τρία μέρη των ακροατών του λόγου, που απέτυχαν στο να αποδεχθούν τον λόγο του Θεού. Το Ευαγγέλιο καρποφορεί μόνο σε 1266 Ιωάννης Χρυσόστομος, Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον, Ομιλία μδ, MPG 57, 469, Ιωάννης Χρυσόστομος, ό.π., MPG 57, 470, Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ , με αναφορές σε Jeremias και Weder Ulrich Luz, Matthew 8 20, A Commentary, σελ Βλ. Μκ. 4,17, Μτ. 13,21, Λκ. 8, π. Ιωάννης Σκιαδαρέσης, Παραβολές των Ευαγγελίων, Σημειώσεις για το επιλεγόμενο μάθημα, σελ. 25. Αυτό, κατά το U. Luz αποτελεί ένα νομικιστικό ηθικιστικό ερώτημα, το οποίο οφείλεται στην παραινετική ερμηνεία της πρώτης Εκκλησίας, η οποία υπήρξε και ο βασικός καθοδηγητής των μέχρι σήμερα ερμηνευτικών προσεγγίσεων της παραβολής (Ulrich Luz, Matthew 8 20, A Commentary, σελ. 238, υποσημείωση 32, με αναφορά στον D. Bonhoeffer). Η στροφή του θρησκευτικού άσματος Άκουσε άνθρωπε κι άφησέ με να σου μιλήσω, δείχνει ότι αυτός ο τρόπος ερμηνείας της παραβολής λειτούργησε ανά τους αιώνες, τόσο στην εκκλησία, όσο και στην λαϊκή ευσέβεια: Τέσσερα μέρη είναι καλλιεργήσιμα στο χωράφι, την δικιά σου την καρδιά πώς την καλλιεργείς; (Ο τίτλος του τραγουδιού στην αγγλική γλώσσα Listen you men and let me tell you και η στροφή Fourfold is the arable field, how is your heart tilled, όπως παρατίθενται από τον Ulrich Luz, Matthew 8 20, A Commentary, σελ. 238) 1271 Ulrich Luz, Matthew 8 20, A Commentary, σελ

137 λίγους. Ένα αξιοθρήνητο ποσοστό μόλις 25% των ανθρώπων σώζεται 1272! Συνήθως συντίθεται ένα ζοφερό σκηνικό, ώστε η παραβολή να θεωρείται satis terribili(s) 1273 : Παρατήρησε ότι προς τον εξελθόντα από την οικία και καθήμενο δίπλα στη θάλασσα Ιησού συγκεντρώθηκε μεγάλο πλήθος ανθρώπων, όμως αυτοί, οι οποίοι βρήκαν τη στενή και τεθλιμμένη οδό υπήρξαν λίγοι, είναι αυτοί οι οποίοι μπήκαν και πάλι στην οικία μαζί Του, (προκειμένου να ακούσουν και την ερμηνεία της παραβολής) Επειδή, όμως, η τελευταία εικόνα είναι αυτή η οποία μένει στο ανθρώπινο μυαλό, η δική μας πεποίθηση είναι ότι ο Χριστός ήθελε να περάσει ένα αισιόδοξο μήνυμα. Η εικονογράφηση της παραβολής ήταν οικεία στους ακροατές του μηνύματος του Χριστού. Ο αγροτικός πληθυσμός της Παλαιστίνης που άκουσε την παραβολή, γνώριζε ότι ένα σεβαστό μέρος του σπόρου, πέφτοντας σε ακατάλληλο έδαφος, δεν αποδίδει καρπό. Όμως οι άνθρωποι συνέχιζαν και θα συνεχίζουν να σπέρνουν τα χωράφια τους, επειδή πάντοτε θα υπάρχει η ελπίδα μιας καλής απόδοσης. Η καλή γη θα αποζημιώνει για όλες τις απώλειες. Υπό αυτή την οπτική γωνία η παραβολή δίνει το αισιόδοξο μήνυμα ότι το καλό τελικά θα θριαμβεύσει Το έργο των Προφητών φαινομενικά απέτυχε. Ο Χριστός, όμως, θα τρυγήσει άφθονη, καλή συγκομιδή, ακόμη κι αν και υπάρχουν κάποια άγονα τμήματα στον αγρό Με την τριπλή απόδοση του τετάρτου εδάφους δίνεται ένα επιπρόσθετο, αισιόδοξο μήνυμα, αυτό της ανταμοιβής όλων των προσπαθειών: Μας δείχνει διαφόρους τρόπους αρετής. Δεν έδειξε μόνον ένα δρόμο (ο Χριστός στους ανθρώπους), ισχυριζόμενος ότι εάν κάποιος δεν καρποφορήσει εκατονταπλάσια δεν σώζεται. Αλλά και αυτός, ο οποίος καρποφορεί εξηκονταπλάσια, σώζεται, όπως και αυτός ο οποίος καρποφορεί τριακονταπλάσια. Και αυτό το έκανε για να φθάσουμε εύκολα στη σωτηρία Βλέπε πως η χρηστότητα του Θεού δέχεται και αυτούς που κάνουν τις μεγάλες και αυτούς που κάνουν τις μικρές προσπάθειες Ένα ακόμη σημαντικό στοιχείο της παραβολής αποτελεί η ενέργεια του σπορέως να ρίξει, αδιακρίτως, σε όλα τα εδάφη τον σπόρο του. Όπως υπάρχουν πολλά είδη εδάφους, υπάρχουν, αντίστοιχα και πολλά είδη ανταπόκρισης στον λόγο του Ευαγγελίου του Χριστού. Η παραβολή αποτελεί ένα πορτραίτο του εκκλησιάσματος Δύο από τα κύρια σημεία της παραβολής είναι η ευθύνη του ανθρώπου απέναντι στο λόγο του Θεού και η σιγουριά της καλής απόδοσης της αγαθής γης. Αυτομάτως, αναδύεται και ένα τρίτο: Ο Θεός ενθαρρύνει κάθε έναν, που ανταποκρίθηκε θετικά στον λόγο Του, ώστε να γίνει με τη σειρά του ένας σπορέας του λόγου του Θεού προς τους συνανθρώπους του Διότι ο σπορέας δεν ταυτίζεται μόνο με τον Χριστό, αλλά και με κάθε έναν κήρυκα του θείου λόγου Δε μπορούμε να γνωρίζουμε σε τι είδος εδάφους σπέρνουμε καθήκον μας είναι να διακηρύττουμε τον λόγο του Θεού προς όλους τους ανθρώπους Και αυτό γίνεται όχι μόνο με τον λόγο τα έργα και η ζωή του κάθε Χριστιανού οφείλουν να φέρνουν τη μαρτυρία του Θεού στους ανθρώπους γύρω του, όπου υπάρχουν αυτιά για να ακούσουν, μάτια για να δουν και μυαλά για να 1272 Θεοφύλακτος, Ερμηνεία εις το Κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, MPG 123, 800 D, 4 6, Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 397 Α, Ulrich Luz, ό.π., σελ. 238 με αναφορές σε Opus Imperfectum, Λούθηρο, Ζβίγγλιο, Ιωάννη Χρυσόστομο, H. Thielicke και L. Ragaz Ωριγένης, Εις τας Παροιμίας Σολομώντος 13, 21, Joachim Jeremias, The Parables of Jesus, σελ Charles Harold Dodd, The Parables of the Kingdom, σελ Ιωάννης Χρυσόστομος, Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον, Ομιλία μδ, MPG 58, 474, Θεοφύλακτος, Ερμηνεία εις το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 123, 280 Β, George Arthur Buttrick, The Interpreterʹs Bible, τόμ. 12, σελ Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ Ulrich Luz, Matthew 8 20, A Commentary, σελ Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ

138 δεχθούν τον λόγο του Θεού Αυτή η ιεραποστολική διάσταση της παραβολής δίνει άλλο ένα ενθαρρυντικό μήνυμα απέναντι στην απόγνωση των ημερών μας. Η καρποφορία έρχεται με τη φανέρωση του λόγου του Θεού μέσα από την ίδια τη ζωή του Χριστιανού, με τη δράση του και τη δημιουργικότητά του Αμέσως μετά την παραβολή του σπορέως ο Χριστός αποκαλύπτει ότι ανάβει στους μαθητές Του ένα φως, το οποίο δεν πρέπει να το κρύβουν, αλλά να το απλώσουν σε ολόκληρο τον κόσμο 1285, ώστε όλοι οι άνθρωποι να αποτελέσουν μία ποίμνη υπό τον ένα ουράνιο ποιμένα (Ιω 10,16) Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ματθαίος ο Ευαγγελιστής, σελ George Arthur Buttrick, ό.π., σελ Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, (ICC), σελ Πρβλ.: Λκ. 8,16 κ.ε Τίτος Εμμ. Ματθαιάκης, Θέματα του Άμβωνος, τομ Α, σελ

139 Δ ΜΕΡΟΣ Η ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΠΟΡΕΩΣ ΣΕ ΕΞΩΒΙΒΛΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ 1. Η ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΠΟΡΕΩΣ ΣΕ ΠΡΩΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΣΤΟ ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ ΤΟΥ ΘΩΜΑ Αποσπάσματα της παραβολής του σπορέως συναντούμε σε δύο έργα της πρωτοχριστιανικής γραμματείας. Επίσης, ολόκληρη, χωρίς την ερμηνεία της, τη συναντούμε στο ένατο κεφάλαιο του Γνωστικού Ευαγγελίου του Θωμά. Παρακάτω παρατίθενται τα αποσπάσματα: 1.1. Κλήμεντος, Επισκόπου Ρώμης, Προς Κορινθίους Α Επιστολή 24,5 Λάβωμεν τοὺς καρπούς ὁ σπόρος πῶς καὶ τίνα τρόπον γίνεται; ἐξῆλθεν ὁ σπείρων καὶ ἔβαλεν εἰς τὴν γῆν ἕκαστον τῶν σπερμάτων ἅτινα πεσόντα εἰς τὴν γῆν ξηρὰ καὶ γυμνὰ διαλύεται εἶτʹ ἐκ τῆς διαλύσεως ἡ μεγαλειότης τῆς προνοίας τοῦ δεσπότου ἀνίστησιν αὐτά καὶ ἐκ τοῦ ἑνὸς πλείονα αὔξει καὶ ἐκφέρει καρπόν Σύμφωνα με τον D. A. Hagner η διήγηση του Κλήμεντος, προφανώς, στηρίζεται σε κάποια προσυνοπτική παράδοση της παραβολής του σπορέως 1288 και αποτελεί μία προσωπική ιδιάζουσα προσέγγιση 1289, επειδή βλέπει, μέσα από την παραβολή του σπορέως, να υποδηλώνεται η Ανάσταση των ανθρώπων Ιουστίνου Φιλοσόφου και Μάρτυρος, Προς Τρύφωνα Ιουδαίον Διάλογος Ἐξῆλθεν ὁ σπείρων τοῦ σπεῖραι τὸν σπόρον καὶ ὃ μὲν ἔπεσεν εἰς τὴν ὁδὸν, ὃ δε εἰς τὰς ἀκάνθας, ὃ δε ἐπὶ τά πετρώδη, ὃ δε ἐπὶ τὴν γῆν τὴν καλὴν. ἐλπίδι οὖν τοῦ εἶναί που καλήν γῆν λέγειν δεῖ Εδώ ο Ιουστίνος, ξεκάθαρα, χρησιμοποιεί την εκδοχή του κατά Μάρκον Ευαγγελίου Κατά Θωμάν Ευαγγέλιον κεφ. 9 Ο Χριστός είπε: Να ο σπορέας βγήκε, γέμισε τη χούφτα του (σπόρους), και τους διασκόρπισε. Κάποιοι (σπόροι) έπεσαν στον δρόμο τα πουλιά ήρθαν και τους πήραν. Άλλοι (σπόροι) έπεσαν επάνω στον βράχο, δεν έβγαλαν ρίζα και δεν υψώθηκαν στον ουρανό, ώστε να παράξουν στάχυ. Και άλλοι έπεσαν σε αγκάθια αυτά έπνιξαν τους σπόρους και σκουλήκια τους έφαγαν. Και άλλοι έπεσαν στο καλό έδαφος και παρήγαγαν καλό καρπό απέφεραν βότρεις (τσαμπιά, στάχυα) με εξηκονταπλάσιο καρπό ανά σπόρο και εκατονεικοσαπλάσιο καρπό ανά σπόρο Κλήμης Ρώμης, Α Προς Κορινθίους, 24, 1, 1 5, 5, εκδότης: A. Jaubert 1288 Donald A. Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ Πληροφορίες για τη θεωρία της Πρόσληψης και την ιστορία της, η οποία μετατοπίζει το βάρος από το δίδυμο συγγραφέας κείμενο στη σχέση κείμενος αναγνώστης και προσπαθεί να ανακαλύψει τον τρόπο, με τον οποίον ένας ερμηνευτής «διαβάζει» το κείμενο μέσα στις διάφορες κοινωνικές και θρησκευτικές συνάφειες, μπορεί να διαβάσει ο αναγνώστης στο έργο της Paula Gooder, Αναζητώντας το Νόημα, επιμ. Α. Γ. Τσαλαμπούνη, Χ. Γ. Ατματζίδης, σελ Ιουστίνος Φιλόσοφος και Μάρτυς, Προς Τρύφωνα Ιουδαίον Διάλογος, 125, 1, 7 2, 2, εκδ. E.J. Goodspeed 1291 Donald A. Hagner, ό.π Κατά Θωμάν Ευαγγέλιον, κεφ. 9, μετάφραση του κειμένου από την αγγλική γλώσσα, από την ιστοσελίδα: στη σελίδα με τίτλο: The ʺScholar s Translationʺ of the Gospel of Thomas. Το κείμενο μπορεί να βρεθεί και στην ιστοσελίδα: Ημ. ανάκτησης:

140 Οι περισσότεροι σχολιαστές έχουν την άποψη ότι το κείμενο του κατά Θωμάν Ευαγγελίου βασίζεται σε άλλη, ανεξάρτητη από τους συνοπτικούς, πηγή. Σε σχέση με όλες τις γνωστές παραλλαγές της παραβολής, ίσως υπάρχει ένα είδος εξάρτησης μόνο από το κοπτικό (sahidic) κείμενο του Ευαγγελίου του Μάρκου Αυτό, όμως, δε σημαίνει και κατ ανάγκην ότι η διήγηση του Θωμά είναι πιο κοντά στην αρχική σύνθεση του Χριστού, σε σχέση με τις παραλλαγές των συνοπτικών Ευαγγελιστών 1294, όπως ισχυρίζονται οι W. D. Davies και D. C. Allison Αν εδώ υπάρχει η παρουσία μίας ανεξάρτητης παράδοσης, αυτό αποτελεί ένα μεγάλο πλεονέκτημα, το οποίο υπογραμμίζει την διάδοση της παράδοσης ανεξάρτητα από την αλληγορική ερμηνεία των Ευαγγελιστών Η αναφορά στην πρώτη ομάδα σπόρων, η οποία έπεσε επάνω (και όχι παρά τήν ὁδόν), προφανώς αντανακλά την αίσθηση της χρήσης της πρόθεσης σε αραμαϊκή γλώσσα, η οποία χρησιμοποιήθηκε από τον Χριστό κατά την αφήγηση της παραβολής Οι αποκλίσεις της παραβολής του σπορέως στο κατά Θωμάν Ευαγγέλιο σε σχέση με τα κανονικά, συνοπτικά Ευαγγέλια είναι λιγοστές, αλλά ουσιώδεις: i) Στο λόγιον ξεχωρίζει το ρήμα ρίπτει 1298 το οποίο αποτελεί μία από τις λέξεις κλειδιά, η οποία συναντάται και στο προηγούμενο, αλλά και στο επόμενο λόγιο (8 και 10) Η φράση πήρε μια χούφτα (σπόρους) και τους διασκόρπισε, όπως και αυτή δεν ρίζωσαν στο έδαφος και δεν παρήγαγαν καρπό φαίνεται να απηχούν γνωστικές τάσεις ii) Δεν υπάρχει αίτηση, εκ μέρους των μαθητών, για ερμηνεία της παραβολής και φυσικά δεν δίδεται η ερμηνεία της. Οι ικανοί (οι Γνωστικοί), ως νοήμονες, θα την καταλάβουν. Είναι περιττό να δοθεί κάποια ερμηνεία, ακόμη κι από τον ίδιο τον Χριστό, προκειμένου να κατανοηθεί η παραβολή. Σύμφωνα με τις γνωστικές αντιλήψεις ο σπόρος συμβολίζει το φως ή τον φωτισμό ο οποίος διασκορπίζεται τριγύρω. Όμως οι συνηθισμένοι άνθρωποι μένουν στο σκοτάδι, δε μπορούν να δουν το φως. Το καλό έδαφος αντιπροσωπεύει τους Γνωστικούς, οι οποίοι μόνον αυτοί μπορούν και φέρουν καρπούς Σύμφωνα με τον Ιππόλυτο, για τους γνωστικούς, η καλή και αγαθή γη είναι μόνον αυτοί οι οποίοι κατέχουν τα μυστήρια του γνωστικισμού Επίσης, οι ανήκοντες στο τέταρτο είδος εδάφους ταυτίζονται με αυτούς οι οποίοι κατανοούν βάσει των δικών τους δυνάμεων άλλωστε αυτοί είναι οι μη θνητοί. Υπάρχει, λοιπόν, σαφής ελιτισμός και εγκωμιασμός των Γνωστικών. Όλοι οι υπόλοιποι δεν έχουν καμία ελπίδα κατανόησης του κηρύγματος του Χριστιανισμού Τα άγονα είδη εδάφους είναι εκείνοι, οι οποίοι δεν είναι σε θέση να αποκρυπτογραφήσουν τα λόγια του Χριστού. Η παραβολή αποτελεί μία δήλωση διαχωρισμού των ακροατών βάσει δεδομένων, κρυμμένων λέξεων, που είπε ο ίδιος ο ιστορικός Ιησούς Άρα η ερμηνεία της παραβολής, αν και κατά πάσα πιθανότητα ήταν γνωστή στον συντάκτη του κατά Θωμάν Ευαγγελίου, παραλείπεται, επειδή δεν 1293 Arland J. Hultgren, The parables of Jesus: a commentary, σελ Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ματθαίος ο Ευαγγελιστής, σελ W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I IX, σελ Frederick Fyvie Bruce, Jesus and Christian Origins Outside the New Testament, σελ Στην κοπτική διάλεκτο: nouje.αισθητή η διαφορά από το ρήμα ἔπεσεν, των συνοπτικών Ευαγγελιστών Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ Arland J. Hultgren, The parables of Jesus: a commentary, σελ Ιππόλυτος, Κατά πασών Αιρέσεων Έλεγχος, βιβλ. 5, κεφ. 8, 29, 7 30, π. Ιωάννης Σκιαδαρέσης, Παραβολές των Ευαγγελίων, Σημειώσεις για το επιλεγόμενο μάθημα, σελ Kristina Dronsch, ό.π. 140

141 εξυπηρετεί τους σκοπούς του συγγραφέα Επίσης, μία άλλη γνωστική ερμηνευτική προσέγγιση της παραβολής του σπορέως, στο Ευαγγέλιο του Θωμά, είναι η εξής: αν θεωρήσουμε ότι το μυαλό πρέπει να καλλιεργείται, σίγουρα δημιουργείται ο παραλληλισμός με το έδαφος, το οποίο, αν παραμεληθεί, παράγει αγκάθια και βάτα, αλλά αν καλλιεργηθεί αποδίδει καλούς καρπούς iii) Η έκταση της παραβολής είναι μικρότερη από την έκταση της παραβολής στο Ευαγγέλιο του Μάρκου και, ιδιαίτερα κατά την περιγραφή του πετρώδους εδάφους, θυμίζει τη σύντομη περιγραφή του Λουκά. Οπότε, λόγω της απλούστερης μορφής της, θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι η εκδοχή του Θωμά είναι παλαιότερη χρονολογικά από αυτήν του Μάρκου iv) Κατά την αφήγηση των τριών πρώτων ειδών εδάφους, όπου το αποτέλεσμα της σποράς είναι αρνητικό, δεν υπάρχει ανάπτυξη των φυτών, αλλά η αφήγηση επικεντρώνεται εξ ολοκλήρου στην καταστροφή του σπόρου από τους αντίστοιχους «εχθρούς» του. Επιπροσθέτως, στο κατά Θωμάν Ευαγγέλιο αναφέρονται τα σκουλήκια, τα οποία καταστρέφουν τους σπόρους, κάτι που παραλείπεται εντελώς στους συνοπτικούς Ευαγγελιστές. Έτσι η αφήγηση επικεντρώνεται στη ριζική διάκριση μεταξύ της αναποτελεσματικότητας και της αποτυχίας στην παραγωγή καρπού των τριών πρώτων εδαφών και της αποτελεσματικότητας της καρποφορίας του τελευταίου είδους εδάφους, στο οποίο αποκλειστικά και μόνον βλαστάνει και καρποφορεί ο σπόρος. Τονίζεται ιδιαιτέρως ότι πρόκειται για την καλή γη, η οποία παράγει τους καλούς καρπούς και παρουσιάζει μία πολύ μεγάλη και μία υπερβολική απόδοση, που καθιστά ριζική τη διαφορά της από τα άλλα είδη εδάφους, ενώ απουσιάζουν παντελώς κάποιες ενδιάμεσες διαβαθμίσεις v) Είναι εντυπωσιακό ότι στο κατά Θωμάν Ευαγγέλιο οι κλήσεις για ακρόαση δεν έχουν συνδεθεί άμεσα με την παραβολή, παρ ότι τις κλήσεις αυτές τις συναντούμε σε άλλα λόγια. Το γεγονός αυτό δείχνει τον ανεξάρτητο χαρακτήρα του συγκεκριμένου λογίου Τα λόγια του Χριστού, στο κατά Θωμάν Ευαγγέλιο, χαρακτηρίζονται ως απόκρυφες αποκαλύψεις. Δεν είναι προσιτά σε όλους, όμως εξηγούνται σε κάποιους, επειδή είναι δύσκολο να κατανοηθούν. Απαιτείται κόπος και ικανότητα, για να ανακαλυφθεί η βαθύτερη έννοιά τους. Υπόσχονται, όμως, αιώνια ζωή. Αυτή η απαίτηση διατρέχει όλο το κατά Θωμάν Ευαγγέλιο. Τα λόγια δεν ερμηνεύονται από τον Χριστό ούτε οι παραβολές. Όλα είναι κρυπτογραφημένα και χρειάζονται αποκωδικοποίηση (Ευαγ. Θωμά, κεφ. 1), όμως αυτή η επεξεργασία ανήκει στον αναγνώστη. Γι αυτό πολλά λόγια τελειώνουν με την πρόσκληση: Ὃποιος ἔχει αὐτιά γιά νά ἀκούει ἂς ἀκούει (λ. 8, 21, 63, 65, 96). Αναζήτηση και γνώση είναι ουσιαστικές αξίες μέσα στο κατά Θωμάν Ευαγγέλιον. Αντιθέτως, πουθενά δεν απαιτείται η πίστη vi) Οι εκφράσεις εξηκονταπλάσιο καρπό ανά σπόρο και εκατονεικοσαπλάσιο καρπό ανά σπόρο καταστρέφουν τη ρητορική ισορροπία μεταξύ των τριών ομάδων της κακής παραγωγής και των τριών ομάδων της καλής σοδειάς (βλέπε σελίδες και της παρούσας εργασίας). Δείχνουν ότι προστέθηκαν από δεύτερο χέρι, όπως και η 1305 Ιωάννης Δ. Καραβιδόπουλος, Αι παραβολαί του Χριστού, σελ Marvin W. Meyer, The Gospel of Thomas: The Hidden Sayings of Jesus, σελ Περισσότερα επιχειρήματα για το πώς στην πηγή των λογίων (Q) και στο Ευαγγέλιο του Θωμά διασώζονται ίσως τα πρωτότυπα λόγια του Χριστού ή η ουσία των λεγομένων Του, από τους αυτήκοους μάρτυρες στο έργο των Robert W. Funk, Roy W. Hoover & The Jesus Seminar, The Five Gospels What Did Jesus Really Say? The Search for the Authentic Words of Jesus, σελ Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ. 310, με αναφορές σε Schröter, Klauck, και Mell Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I IX, σελ π. Ιωάννης Σκιαδαρέσης, Παραβολές των Ευαγγελίων, Σημειώσεις για το επιλεγόμενο μάθημα, σελ

142 έκφραση και σκουλήκια τους έφαγαν Αυτός που έκανε την πρόσθεση ίσως χρησιμοποίησε το ατελές εξηνταδικό Βαβυλωνιακό αριθμητικό σύστημα. Σε αυτό το σύστημα η κλίμακα είναι 30 (μισό), 60 (μονάδα), 120 (διπλάσιο) Υπάρχει ελευθερία στην απόδοση των αριθμών της καλής καρποφορίας και η γραφή του δείχνει πιο αναμενόμενη, σε σχέση με τους συνοπτικούς: εκατόν είκοσι είναι διπλάσια από τα εξήντα 1313 (και αυτό είναι διπλάσιο του τριάντα, το οποίο δε χρησιμοποιείται από τον συγγραφέα, ενώ υπάρχει στους Μάρκο και Ματθαίο, ίσως επειδή συμβόλιζε, στην συγκεκριμένη κλίμακα, το ½ της μονάδας, άρα κάτι ατελές). vii) Το Ευαγγέλιο του Θωμά δεν ακολουθεί τη διήγηση του Μάρκου, αφού αναφέρεται σε βότρεις (τσαμπιά) και κάποιοι το προσλαμβάνουν αυτό ως ένδειξη αξιοποίησης κάποιας ανεξάρτητης πηγής, σε σχέση με αυτή ή αυτές, που χρησιμοποίησαν οι συνοπτικοί Ευαγγελιστές. Αν και κάποιος θα μπορούσε να μιλήσει για επίδραση του Ματθαίου στο κείμενο, επειδή υπάρχει συνεχής χρήση του πληθυντικού, κάποιος άλλος εύκολα θα μπορούσε να αρνηθεί κάτι τέτοιο Λόγω του γεγονότος ότι η ερμηνεία της παραβολής απουσιάζει, είναι πιο δύσκολο να προσδιορίσει κάποιος τη σημασία που έχει η αφήγηση της παραβολής στο κατά Θωμάν Ευαγγέλιον Όμως ο «Θωμάς» προσθέτει μερικές λεπτομέρειες στην παραβολή του σπορέως, όπως για παράδειγμα: γέμισε το χέρι του, πριν ρίξει το σπόρο. Αυτό μοιάζει με μια προσπάθεια να δείξει την πληρότητα της σποράς (των ψυχών ή των πνευμάτων). Όταν διαβάζουμε ότι οι σπόροι, που έπεσαν στον βράχο (// πέτρα, στον Λουκά) όχι μόνο δεν έβγαλαν ρίζα, αλλά και δεν υψώθηκαν προς τον ουρανό, βλέπουμε έναν συνδυασμό αυτής της παραβολής με το γνωστικό δόγμα της προς τους ουρανούς ανάβασης του καλού σπόρου. Ο σπόρος, που έπεσε πάνω στα αγκάθια, δεν πνίγηκε μόνο, αλλά και φαγώθηκε από το σκουλήκι, πιθανώς το σκουλήκι της Γέενας (πρβλ, Mκ. 9,48), αν και ο συγγραφέας του κατά Θωμάν Ευαγγελίου, όπως και άλλοι Γνωστικοί, αναμφίβολα υποστηρίζει ότι η κόλαση βρίσκεται επάνω στη γη Η ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΠΟΡΕΩΣ ΣΤΗΝ ΥΜΝΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΜΑΣ Δεν υπάρχει κάποιος συγκεκριμένος ύμνος ή κάποια Ωδή με αποκλειστική αναφορά στην παραβολή του σπορέως, η οποία θα μπορούσε να ψάλλεται κατά τον όρθρο της Δ Κυριακής του Λουκά, όταν ακούγεται στην Εκκλησία μας η παραβολή. Όμως, από εκφράσεις που απαντώνται στο περιεχόμενο πολλών ύμνων, κυρίως προς τιμήν της Παναγίας, Οσίων, Μαρτύρων και Αγίων, επώνυμοι και ανώνυμοι υμνογράφοι φαίνεται ότι έχουν επηρεαστεί από στοιχεία της παραβολής. Αναλυτικότερα, συναντούμε ύμνους, στους οποίους παρουσιάζεται η Παναγία ως η καλή και αγαθή γη, η οποία αποδίδει εκατονταπλάσιο καρπό: Γῆ ἀγαθή, εὐλογημένη Θεόνυμφε, τὸν στάχυν ἡ βλαστήσασα τὸν ἀγεώργητον καὶ σωτήριον κόσμῳ (Α Ωδή του Κανόνα της ακολουθία της Μεταλήψεως σε β ήχο) Δύναμις τοῦ Ὑψίστου, ἐπεσκίασε τότε, πρὸς σύλληψιν τῇ Ἀπειρογάμω καὶ τὴν εὔκαρπον ταύτης νηδύν, ὡς ἀγρὸν ὑπέδειξεν ἡδὺν ἅπασι, τοῖς θέλουσι θερίζειν σωτηρίαν (Ακολουθία των Χαιρετισμών 1311 Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ματθαίος ο Ευαγγελιστής, σελ Περισσότερες πληροφορίες στην ηλεκτρονική ιστοσελίδα: Πολιτισμοί και Μαθηματικά στη διεύθυνση: sigma973sigmatauetamualpha.html. Ημερομηνία Ανάκτησης: Robert M. Grant, David Noel Freedman, The Secret Sayings of Jesus, σελ W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ Kristina Dronsch, ό.π Robert M. Grant, David Noel Freedman, The Secret Sayings of Jesus, σελ Ωρολόγιον το Μέγα, σελ

143 της Θεοτόκου, τέταρτος οίκος) Χαῖρε, βλαστοῦ ἀμάραντου κλῆμα, χαῖρε, καρποῦ ἀκήρατου κτῆμα. Χαῖρε, γεωργὸν γεωργοῦσα φιλάνθρωπον, χαῖρε, φυτουργὸν τῆς ζωῆς ἠμῶν φύουσα, Χαῖρε, ἄρουρα βλαστάνουσα εὐφορίαν οἰκτιρμῶν, χαῖρε, τράπεζα βαστάζουσα εὐθηνίαν ἱλασμῶν. Χαῖρε, ὅτι λειμῶνα τῆς τρυφῆς ἀναθάλλεις, χαῖρε, ὅτι λιμένα τῶν ψυχῶν ἑτοιμάζεις (πέμπτος οίκος) Τεῖχος εἶ τῶν παρθένων χαῖρε, ἡ τὸν σπορέα τῆς ἁγνείας τεκοῦσα... (δέκατος ένατος οίκος) Συχνά, οι Άγιοι Απόστολοι παρουσιάζονται ως γεωργοί και σπορείς, οι οποίοι συνεχίζουν το έργο του διδασκάλου τους. Το άροτρο, με το οποίο καλλιεργούν τις ψυχές των Χριστιανών, είναι ο Σταυρός του Χριστού: Γεωργοὺς τοῦ ἀγροῦ σου ἀνέδειξας, τοὺς Ἀποστόλους σου Κύριε, ἐκτεμόντας τὰ εἴδωλα διό σε τὸν Σωτῆρα, εἰς τὰ ἔθνη κηρύξαντες, εὐσεβῶς ἐμεγάλυναν. (Στιχηρό προσόμοιο των Αποστόλων σε ήχο βαρύ, ψαλλόμενο την Πέμπτη, ημέρα τιμής των Αγίων Αποστόλων) 1321 και Ἀπόστολοι του Χριστοῦ, ἐργάται τοῦ Σωτῆρος Σταυρὸν γὰρ ὥσπερ ἄροτρον, ἐν τοῖς ὤμοις φέροντες, κεχερσωμένην τὴν γῆν, τῆς τῶν εἰδώλων πλάνης ἐκκαθάραντες, πίστει τὸν λόγον σπείραντες, ἀξίως τιμᾶσθε, ἅγιοι τοῦ Χριστοῦ Ἀπόστολοι. (Απόστιχο των Αίνων, ψαλλόμενο την Πέμπτη, ημέρα τιμής των Αγίων Αποστόλων, σε ήχο βαρύ) Αλλά και οι Άγιοι αποκαλούνται αγαθή γη: Ὥσπερ τις γῆ ἀγαθή, καὶ καρποφόρος ἀληθῶς γέγονας, τῷ τῶν πικρῶν, βασάνων ἀρότρῳ, τεμνόμενος Σοφέ, πολύχουν τῷ Κτίστῃ, προσφέρων γεώργιον. [Ε Ωδή του Κανόνα σε β ήχο, ψαλλόμενο κατά τον όρθρο του Αγίου Ιακώβου του Πέρσου (27η Νοεμβρίου)] Οι Άγιοι λειτουργούν ως παραδείγματα προς τον πιστό, ώστε κι αυτός, αγωνιζόμενος και ασκούμενος, να σπείρει το αγαθό, για να θερίσει καλούς καρπούς, ανταμοιβόμενος για τις θυσίες του: Ἐν τῷ νότῳ ὁ σπείρων θλίψεις, νηστείας μετὰ δακρύων, οὗτος χαρᾶς δρέψεται, δράγματα ἀειζωοτροφίας. (Από τους αναβαθμούς του βαρέως ήχου, Α Αντίφωνο) Ιδιαιτέρως οι εορτές των Αγίων Γεωργίου και Πολυκάρπου, λόγω και των ονομάτων τους, προσφέρονται για πολλά, παρομοίων διδαγμάτων, τροπάρια: Ἀριστείαις ἄθλων γεωργῶν τὰ κρείττονα, τοὺς πόνους τῶν καρπῶν σου, τῷ Χριστῷ προσήνεγκας, παμμακάριστε Μάρτυς Γεώργιε (Στιχηρό Ιδιόμελο στη λιτή, ψαλλόμενο κατά τη μνήμη του Αγίου, σε α ήχο) Ὅτε τῆς Παρθένου ὁ καρπός, καὶ ζωαρχικώτατος σπόρος, εἰς γῆν ἐνέπεσε, τότε σε πολύκαρπον, στάχυν ἐβλάστησε, τοὺς πιστοὺς διατρέφοντα καὶ ἱερωσύνης, μύρῳ καθαγνίζοντα Πολύκαρπε. [Στιχηρό Προσόμοιον του Εσπερινού, ψαλλόμενο κατά τη μνήμη του Αγίου Ιερομάρτυρος Πολυκάρπου (23 η Φεβρουαρίου) σε β ήχο] Οι Όσιοι ασκητές αναφέρονται ως καλλιεργητές της ερήμου δια της άσκησης και των δακρύων τους: Ταῖς τῶν δακρύων σου ῥοαῖς, τῆς ἐρήμου τὸ ἄγονον ἐγεώργησας καὶ τοῖς ἐκ βάθους στεναγμοῖς, εἰς ἑκατὸν τοὺς πόνους ἐκαρποφόρησας [Απολυτίκιον, το οποίο ψάλλεται κατά τη μνήμη Οσίων ασκητών, όπως του Οσίου Εφραίμ του Σύρου (28 η Ιανουαρίου), σε πλ. δ ήχο] Σπείραντες μακάριοι, ἐν ἀμετρήτῳ ἀσκήσει, ἀρετῶν τὰ σπέρματα, σταλαγμοῖς δακρύων τε καταρδεύσαντες, στάχυν μυρίπνοον, καρπὸν νεόδρεπτον, τῷ Θεῷ ἑκατοστεύσατε, Πάτερ Θεόφανες, ὁμοῦ σὺν τῇ Πανσέμνῃ πανόσιοι 1318 Ωρολόγιον το Μέγα, σελ Ωρολόγιον το Μέγα, σελ Ωρολόγιον το Μέγα, σελ Παρακλητική, σελ Παρακλητική, σελ Μηναίον Νοεμβρίου, σελ Παρακλητική, σελ Μηναίον Απριλίου, σελ Μηναίον Φεβρουαρίου, σελ Μηναίον Ίανουαρίου, σελ

144 [Ψαλλόμενο κατά τη μνήμη των Οσίων Θεοφάνους και Πανσέμνης (10 η Ιουνίου) σε πλ. β ήχο] Επίσης, σε πολλά τροπάρια τα ανθρώπινα πάθη, όπως και οι ειδωλολατρικές πεποιθήσεις, παρομοιάζονται με αγκάθια, κάτι το οποίο μας φέρνει στο νου το τρίτο παράδειγμα από τα εδάφη της παραβολής του σπορέως. Ως άροτρα, για την εκρίζωση των συγκεκριμένων αγκαθιών, προβάλλονται η αρετή της εγκρατείας και ο Σταυρός του Χριστού: Τῶν προσευχῶν τῇ δρεπάνῃ, Πάτερ Γρηγόριε, τὰς τῶν παθῶν ἀκάνθας, ἐκτεμὼν καὶ νεώσας, ἀρότρῳ ἐγκρατείας, τὴν γῆν τῆς ψυχῆς, κατεβάλου τὰ σπέρματα, τῆς εὐσεβείας ἐν ταύτῃ, διʹ ὧν ἡμῖν, ἐκβλαστάνεις ἰαμάτων καρπούς. [Από τα Στιχηρά Προσόμοια του Εσπερινού, ψαλλόμενο κατά τη μνήμη του Αγίου Γρηγορίου του Δεκαπολίτου (20 η Νοεμβρίου), σε α ήχο] Ἀξίως τοῦ ὀνόματος, ἐπολιτεύσω στρατιῶτα Γεώργιε τὸν σταυρὸν γὰρ τοῦ Χριστοῦ, ἐπʹ ὤμων ἀράμενος, τὴν ἐκ διαβολικῆς πλάνης χερσωθεῖσαν γῆν ἐκαλλιέργησας καὶ τὴν ἀκανθώδη θρησκείαν τῶν εἰδώλων ἐκριζώσας, τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως κλῆμα κατεφύτευσας ὅθεν βλυστάνεις ἰάματα [Δοξαστικό του Εσπερινού, ψαλλόμενο κατά τη μνήμη του Αγίου Γεωργίου (23 Απριλίου), σε πλ. β ήχο] Η παραβολή του σπορέως αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τους υμνογράφους της Εκκλησίας μας και, προφανώς, θα συνεχίσει να εμπνέει και τις επερχόμενες γενεές υμνογράφων μέσα από τις «δυνατές» εικόνες και τα διδάγματά της, ώστε να τέρπει ακουστικά και πνευματικά, αλλά και να καλλιεργεί τους πιστούς, οι οποίοι καλούνται να καρποφορήσουν τους καλούς καρπούς των αρετών, έχοντας ως παράδειγμα τη Θεοτόκο και τους Αγίους, οι οποίοι μιμήθηκαν τον ανυπέρβλητο σπορέα των ψυχών, τον Κύριο Ιησού Χριστό. 3. ΕΝΑ ΚΕΙΜΕΝΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΞΩΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ Το παρακάτω απόσπασμα, γνωστό ως Agraphon 220, έχει διασωθεί μέχρι τις ημέρες μας ως αφήγηση του, περσικής καταγωγής, Αμπού Χαμίντ αλ Γκαζάλι, ο οποίος θεωρείται ως ένας από τους μεγαλύτερους μυστικούς θεολόγους του ισλαμικού κόσμου. Υπήρξε πολυμαθής νομικός, φιλόσοφος και θεολόγος, ο οποίος έζησε τον 11 ο μ.χ. αιώνα [ μ.ε. ( μ.χ)] και τα γραπτά του καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα θεμάτων Στο Άγραφον 220 (Agraphon 220) διαβάζουμε: Ο Μεσσίας είπε: Ένας σπόρος βλαστάνει σε καλό χώμα, αλλά όχι σε σκληρή πέτρα. Έτσι επηρεάζει η σοφία μια ταπεινή καρδιά, αλλά αφήνει ανεπηρέαστη μια υπερήφανη. Όποιος υψώνει το κεφάλι του, ώστε να φθάσει ψηλά στο ταβάνι, αυτός θα το χτυπήσει. Αλλά σε αυτόν, που εμφανίζεται με σκυμμένο το κεφάλι, η στέγη της οικίας θα προσφέρει σκιά και καταφύγιο Εδώ ο Μεσσίας, ο οποίος ομιλεί, είναι ο Χριστός, παρ ότι παρουσιάζεται από έναν θεολόγο του Ισλάμ. Συγκρίνοντας την αφήγηση αυτή με την παραβολή του σπορέως παρατηρούμε ότι δεν υπάρχει η διαφοροποίηση των τεσσάρων ειδών εδάφους, παρά μόνο μία απλή, δυαδική δομή, δηλαδή το καλό έδαφος απέναντι στη σκληρή πέτρα. Ο σπόρος παρουσιάζεται ως η σοφία, η καλή γη ταυτίζεται με την ταπεινή καρδιά και το 1328 Από την παράκληση των Οσίων Θεοφάνους και Πανσέμνης, ποίημα της μοναχής Συγκλητικής, στην ηλεκτρονική ιστοσελίδα Ορθόδοξος Υμνογραφία, στην ηλ. Διεύθυνση: post_97.html. Ημ. αν Μηναίον Νοεμβρίου, σελ Μηναίον Απριλίου, σελ Από την wikipedia στο λήμμα: Ghazali, ημ. ανάκτησης Μετάφραση κειμένου από τη γερμανική γλώσσα, από το άρθρο της Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ

145 πετρώδες έδαφος παραλληλίζεται με την υπερήφανη καρδιά. Οι πτυχές της ταπεινοφροσύνης και της υπερηφανείας αναπτύσσονται περαιτέρω στο Agraphon 220, ενώ είναι χαρακτηριστικό ότι συναντούμε παρόμοιους όρους στις Παροιμίες: οὗ ἐὰν εἰσέλθῃ ὕβρις ἐκεῖ καὶ ἀτιμία στόμα δὲ ταπεινῶν μελετᾷ σοφίαν (Παρ. 11,2). Στη δομή της μικρής αυτής αφήγησης, που δείχνει να έχει θετική διάθεση, προηγείται η καλή γη μέσω μίας απτής, καθημερινής πραγματικότητας, η οποία και επιδοκιμάζεται. Αυτή η πραγματικότητα, στη συνέχεια, σχετίζεται με τη σοφία και μετατίθεται στον τομέα της ανθρώπινης συμπεριφοράς, έτσι ώστε να υπάρξει μια ηθικοποιημένη αναλογία αναφορών σε ανθρώπινες ενέργειες Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ

146 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Κλείνοντας την εργασία μας αυτή, η οποία έχει ως θέμα την παραβολή του σπορέως, μία αφήγηση του Χριστού, που διασώζουν και οι τρεις συνοπτικοί Ευαγγελιστές, παραθέτουμε κάποια συμπεράσματα. Η προσέγγιση των μηνυμάτων της παραβολής δημιούργησε την αναγκαιότητα της διείσδυσης σε δύο ιστορικά πλαίσια: του χρόνου κατά τον οποίο ειπώθηκε από τον Χριστό και του χρόνου κατά τον οποίο καταγράφηκε από τους Ευαγγελιστές. Αυτό, όμως, δεν αποκλείει τον κάθε αναγνώστη της παραβολής από το να δημιουργήσει το δικό του, προσωπικό πλαίσιο προσέγγισης, εφ όσον λειτουργεί ως ενεργός συντελεστής του νοήματος, που κρύβεται στο κείμενό της. α. Το γεγονός της παρουσίας της παραβολής και στα τρία συνοπτικά Ευαγγέλια αποδεικνύει τη σπουδαία θέση, την οποία κατείχε η συγκεκριμένη παραβολή στην πρώτη χριστιανική Εκκλησία. Εκτός των συνοπτικών Ευαγγελίων συναντάται και στο Γνωστικό, κατά Θωμάν Ευαγγέλιο, όπως και σε άλλες εξωβιβλικές, ακόμη και εξωχριστιανικές πηγές. Οι διαφορές στο λεξιλόγιο, τη δομή και τις λεπτομέρειες, με τις οποίες απαντάται η παραβολή σε όλες αυτές τις πηγές, απηχούν διαφορετικές όψεις μιας αναπτυσσόμενης, πρωτοχριστιανικής παράδοσης. Πέραν τούτου, με την παραβολή ασχολήθηκε ένας μεγάλος αριθμός βιβλικών ερμηνευτών, Πατέρων της Εκκλησίας μας και συγχρόνων σχολιαστών, οι οποίοι ανέδειξαν πολλές πτυχές της αφήγησης, δημιουργώντας έναν τεράστιο πλούτο απόψεων. Μελετώντας προσεκτικά την παραβολή, την ερμηνεία της και αρκετές από τις υπομνηματικές μελέτες προσπαθήσαμε να φωτίσουμε όψεις και καταστάσεις, οι οποίες υπάρχουν μέσα στο κείμενο και πίσω από αυτό. β. Παρά την αντίθετη άποψη πολλών συγχρόνων σχολιαστών το κεντρικό πρόσωπο της παραβολής του σπορέως είναι ο Ιησούς Χριστός, όχι μόνον επειδή είπε την παραβολή. Παρά την παραδοξότητα της απουσίας της ερμηνείας του προσώπου του σπορέως, είμαστε σίγουροι, όπως και οι περισσότεροι ερμηνευτές, ότι στο πρόσωπο του σπορέως της παραβολής εικονίζεται ο ίδιος ο Χριστός και ο σπόρος αντιστοιχεί στο κήρυγμά Του. Οπότε, σε οποιοδήποτε συμπέρασμα και να καταλήγαμε, αυτό θα πήγαζε από τη στάση που θα κρατούσαμε απέναντι στο πρόσωπο του Χριστού και τον σωτήριο λόγο Του. γ. Το μήνυμα της διακήρυξης της Βασιλείας του Θεού συναντούσε επιτυχίες και αποτυχίες έτσι εδώ, στη συγκεκριμένη παραβολή, αντανακλώνται αυτοβιογραφικά στοιχεία του Χριστού και ένα είδος έκφρασης της εμπειρίας της διάδοσης του λόγου, που αποκόμισε ο ίδιος ο Χριστός, αφού και στα τέσσερα διαφορετικά είδη εδάφους της παραβολής αντικατοπτρίζονται ομάδες των ακροατών Του. Η παραβολή λειτουργεί ως ένα απολογητικό κείμενο, παραλληλίζοντας τη διδασκαλία του Χριστού με τη σπορά του γεωργού, ο οποίος σπέρνει το σπόρο σε όλο το χωράφι, όμως παίρνει καρπό μόνον από ένα τμήμα. Η αδεξιότητα, η απροσεξία και η σπατάλη, που συμπορεύονται με τη γενναιοδωρία, την πληθωρικότητα, την εμπιστοσύνη και τη σιγουριά για μία μεγάλη σοδειά συνθέτουν το άλλο μεγάλο παράδοξο της παραβολής που μελετήσαμε. Η παραβολή παρουσιάζει έναν γενναιόδωρο και «σπάταλο», προς τον άνθρωπο, Θεό. δ. Στην εργασία μας αντιμετωπίσαμε την αφήγηση ως παραβολή, η οποία ανήκει στις παραβολές της Βασιλείας του Θεού, έχοντας και εσχατολογική χροιά, αφού περιγράφει την προσπάθεια εξάπλωσης της Βασιλείας μέσω του λόγου του Θεού και τα εμπόδια που συναντά αυτός ο λόγος. Όμως το κύριο μήνυμά της είναι αυτό της τελικής επικράτησης της Βασιλείας του Θεού, δια της θριαμβευτικής καρποφορίας του τετάρτου εδάφους, συνιστώντας ετοιμότητα και εγρήγορση. ε. Μέσω της προσέγγισης κατά στίχο αναδείξαμε γλωσσικά, διακειμενικά και ερμηνευτικά στοιχεία, βασιζόμενοι στην ιστορικοκριτική μέθοδο, λαμβάνοντας υπ όψιν 146

147 μας ιστορικές, κοινωνικές, πολιτιστικές, αλλά και οικονομικές και εδαφολογικές παραμέτρους. Από την ανάλυση αυτή προέκυψε μία εντυπωσιακή, ρεαλιστική περιγραφή της αγροτικής ζωής στην Παλαιστίνη των χρόνων του Ιησού Χριστού. Επιπροσθέτως, τα αλληγορικά στοιχεία, με χαρακτηριστικότερη περίπτωση τά πετεινά τοῦ οὐρανοῦ, επενδύουν την όμορφη εικόνα της παραβολής, προσθέτοντας έναν προσωπικό τόνο και ζωντάνια στην αφήγηση, αυξάνοντας το ενδιαφέρον του ακροατή. στ. Μέσα από τη μελέτη των συγχρόνων σχολιαστών αναδύθηκε το πρόβλημα της αυθεντικότητας της παραβολής και της ερμηνείας της. Πιστεύουμε ότι δεν υπάρχουν σοβαροί λόγοι για να αμφισβητήσει κάποιος τη γνησιότητα της ίδιας της παραβολής, αλλά και της ερμηνείας της. Ενδεχομένως η πρωτοχριστιανική παράδοση να έβαλε κάποιες δικές της αποχρώσεις, αλλά ο κύριος πίνακας, αναμφισβήτητα, ανήκει στον Ιησού Χριστό. Τα τριαδικά σχήματα στη δομή της παραβολής, αλλά και η αρμονία των στοιχείων παραβολής και ερμηνείας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι, στο διάβα των αιώνων, η ερμηνεία συμπορεύθηκε με την παραβολή. Όσον αφορά το πρόβλημα της αντιστοίχισης των συμβολισμών, μεταξύ παραβολής και ερμηνείας, ο αναγνώστης καλείται να εννοήσει ότι τα φυτά προέρχονται τόσο από τον σπόρο που πέφτει στη γη όσο και από το ίδιο το έδαφος, ώστε να κατανοήσει ποιοι είναι οι σπειρόμενοι (Μκ. 4,16. 18), ποιος ο σπαρείς (Μτ. 13, ) και ποια η σχέση μεταξύ των συνδέσμων οἱ δὲ (Λκ. 8,12. 13) και τὸ δὲ (Λκ. 8,14. 15). ζ. Στο κείμενο κυριαρχεί η έννοια της ανταπόκρισης του νου και της καρδιάς του ανθρώπου στον λόγο του Θεού. Η παραβολή μας, συνεχίζοντας μία παράδοση ριζωμένη βαθιά στον ελληνιστικό χώρο, όπου η κύρια αιτία της πνευματικής αποτυχίας είναι η έλλειψη βαθύτερης γνώσης και κατανόησης των πραγμάτων, προβάλλει την κατανόηση ως βασική έννοιά της. Η διάκριση των τεσσάρων ειδών εδάφους γίνεται μέσω της μετοχής συνιείς, δηλαδή οι άνθρωποι ανταποκρίνονται ή δεν ανταποκρίνονται στο μήνυμα του Ευαγγελίου, επειδή το κατανοούν ή δεν το κατανοούν. Με γνώμονα αυτήν την κατανόηση του λόγου του Θεού, η παραβολή μας βοηθά να εμβαθύνουμε στο είδος και την ποιότητα της πίστης των ανθρώπων κάθε εποχής. Στο πετρώδες έδαφος μπορούμε να βρούμε τους ανθρώπους που εγκαταλείπουν την πίστη κάτω από την πίεση αντίξοων συνθηκών. Στο έδαφος με τα αγκάθια βρίσκουμε τους ανθρώπους τους οποίους η έλξη του πλούτου και οι μέριμνες της ζωής τους εμποδίζουν από την ανταπόκριση στον λόγο του Θεού. Παρά το ότι οι άνθρωποι στο δεύτερο και το τρίτο έδαφος δεν απορρίπτουν ή περιφρονούν το λόγο του Θεού, όπως στον πρώτο τύπο εδάφους, στον οποίο υφίσταται ανοικτή απόρριψη, το αποτέλεσμα είναι το ίδιο καταστροφικό όπως κι εκεί, όπου αντίπαλος στην καρποφόρο απόδοση είναι ο ίδιος ο διάβολος. Όμως ολόκληρη η παραβολή τείνει προς ένα μεγάλο σκοπό: την καρποφορία. Το καρποφόρο έδαφος, το οποίο χαρακτηρίζεται από τον Ιησού ως η καλή γη, το αποτελούν οι πιστοί οι οποίοι μαθητεύουν παρά τούς πόδας Ἰησοῦ Χριστοῦ μετασχηματίζοντας τον λόγο του Θεού σε πράξεις αρετής. Κατ αυτόν τον τρόπο ο λόγος του Θεού ευοδώνεται, πληθύνεται και αποδίδει καρπούς στον παρόντα κόσμο, αλλά και στον μέλλοντα της Βασιλείας των Ουρανών. η. Αυτό το οποίο τονίζεται ιδιαίτερα στην παραβολή είναι ότι ο λόγος του Θεού είναι ισχυρός όμως, παράλληλα, δεν παραβιάζει την ελεύθερη βούληση του ανθρώπου. Παρά τη δύναμη που διαθέτει ο λόγος αυτός, η διαδικασία πρόσληψης εκ μέρους του ανθρώπου παίζει έναν πολύ σημαντικό ρόλο, ώστε τολμούμε να πούμε ότι στην παραβολή εξαίρεται η υπεροχή της ανθρώπινης διάθεσης. Απέναντι στην πεζή καθημερινότητα του ανθρώπου υπάρχει το θαύμα, υπάρχει ο ζωντανός λόγος του Θεού με την ανακαινιστική, αναγεννητική και θαυμαστή του δύναμη, η οποία ελευθερώνει και αλλάζει τον άνθρωπο. Όμως, ο ισχυρός λόγος του Θεού ζητά την πρόθυμη 147

148 ανταπόκριση, την υπακοή και τη συνεργασία του ανθρώπου, ώστε να καρποφορήσει στη ζωή του. θ. Υπ αυτή την έννοια η παραβολή και η ερμηνεία της παρουσιάζονται ως βήματα υγιούς αυτοκριτικής για όλους τους Χριστιανούς, οπότε πρέπει να συνδεθούν άμεσα με τον αναγνώστη ή τον ακροατή, προκειμένου να κατανοηθούν και να βγουν χρήσιμα συμπεράσματα. Ο Χριστός, τότε, πήρε αφορμή από το πολύμορφο ακροατήριο, το οποίο είχε μπροστά Του και προσέφερε σ αυτό την παραβολή του σπορέως, με στόχο να το προβληματίσει και να το κάνει να αναρωτηθεί για τον προσωπικό τρόπο αποδοχής του λόγου Του. Ταυτόχρονα έδωσε εξήγηση για τις διαφορετικές αντιδράσεις απέναντι στο μήνυμα του Ευαγγελίου Του, αλλά και την ποικίλη καρποφορία των πιστών. Σήμερα προσφέρει αφορμή για αυτοκριτική σε κάθε Χριστιανό και σε ολόκληρη την Εκκλησία, ως κοινότητα. ι. Η παραβολή του σπορέως αποτελεί μία ανεξάντλητη πηγή ελπίδας. Οι πιστοί Χριστιανοί, κάθε εποχής, δεν πρέπει να απογοητεύονται από εμπόδια, αποτυχίες και εχθρότητες. Σε καθημερινή βάση ευχάριστα γεγονότα διαδέχονται τα δυσάρεστα και το αντίστροφο. Το ίδιο συμβαίνει και με την ανταπόκριση που βρίσκει ο λόγος του Θεού η επιτυχία και η αποτυχία συμπορεύονται. Επομένως στην παραβολή υπάρχει ένα μήνυμα αυξανόμενης αισιοδοξίας, ενθάρρυνσης και παρηγοριάς. Η Βασιλεία του Θεού, παρά τα εμπόδια και τις απώλειες, θα επικρατήσει στη γη και θα αποφέρει πλούσια και ένδοξη συγκομιδή. Η ενθάρρυνση αφορά ολόκληρη την Εκκλησία δεν πρέπει να καταβάλει τα μέλη της η απογοήτευση. Όπως ο γεωργός, έτσι και ο Θεός, σπέρνει τον λόγο Του απλόχερα προς όλους τους ανθρώπους της γης. Το ίδιο οφείλει να κάνει και η Εκκλησία να μη παραιτείται από την προσπάθεια καλλιέργειας των πιστών της. Ας μην παραβλέπουμε ότι ο σπόρος μεγάλωσε, ως έναν βαθμό, ακόμη και στο πετρώδες έδαφος, όπως και σε αυτό με τα αγκάθια. ια. Στην ιστορία της Εκκλησίας μας ο Χριστός είναι ο σπορέας, ο οποίος δεν αποθαρρύνεται ποτέ και η παραβολή του σπορέως αποτελεί μία περίληψη της ιστορίας της σωτηρίας της ανθρωπότητας. Η Βασιλεία του Θεού έρχεται με αργούς ρυθμούς και αντιμετωπίζει ποικίλες αντιδράσεις, όμως έρχεται, είναι ήδη παρούσα! Εν μέσω εχθρότητας, αδιαφορίας, παρεξηγήσεων και απορρίψεων ὁ σπείρων οφείλει να ἐξέρχεται σπεῖραι. Οπότε, για όλους τους κήρυκες του Ευαγγελίου του Χριστού και για όλους τους εκπαιδευτικούς θεολόγους, που υπηρετούμε την Εκπαίδευση, το μήνυμα της παραβολής αυτής μπορεί να θεωρηθεί ως εξής: στη διάρκεια της διακονίας μας θα έρθουμε αντιμέτωποι με δύσκολες καταστάσεις και αποτυχίες, όμως δεν πρέπει να απογοητευθούμε και να παραιτηθούμε από την προσπάθεια. Θα έλθει και η επιτυχία, η οποία θα επιβεβαιώσει ότι άξιζε να καταβάλουμε κάθε κόπο για τη διάδοση του λόγου του Θεού. Ακόμη κι αν πιστεύουμε ότι τα αποτελέσματα είναι πενιχρά και η ποσότητα του σπόρου, που πήγε χαμένος, είναι τεράστια, η προσπάθειά μας δεν θα αποδειχθεί μάταιη. ιβ. Δύο από τις βασικές επιδιώξεις της σύγχρονης θεολογίας, όταν φθάνουμε σε αδιέξοδα και εμπόδια, είναι να ξαναγυρίζουμε στο σημείο αφετηρίας, για να κινηθούμε και πάλι προς τα εμπρός με περισσότερη ορμή, σε ένα πλατύτερο ρεύμα. Οπότε απαιτείται εστίαση στο λόγο του Θεού, κατ αντίθεση προς τους διαφόρους λόγους του συγχρόνου ανθρώπου και παρουσίαση αυτού του λόγου του Θεού στο εδώ και τώρα της ανθρωπότητας. Καθήκον της σύγχρονης Εκκλησίας και των ανθρώπων της είναι να «μεταφράσει» αυτόν τον λόγο του Θεού και να απευθυνθεί στον άνθρωπο του 21 ου αιώνα, ώστε να αποτελέσει μία δύναμη μεταλλαγής του κόσμου, να φέρει μία διάσταση πνευματικότητας και αγιότητας μέσα σε μία υλιστική κοινωνία, να γίνει μία χριστιανική μαρτυρία σωτηρίας και ελπίδας. Ο λόγος του Θεού είναι θείος και 148

149 αμετάβλητος, γι αυτό μπορεί και πρέπει να ανταποκρίνεται στις ανάγκες και τα δεδομένα των ανθρώπων της κάθε εποχής. 149

150 Ε ΜΕΡΟΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι ΜΕΣΟΣΚΗΝΙΟ (ΙΝΤΕΡΛΟΥΔΙΟ) (Mκ. 4,10 13, Mτ. 13,10 17, Λκ. 8,9 10) Είναι ολοφάνερο στον αναγνώστη των Ευαγγελίων ότι οι διηγήσεις της παραβολής και της ερμηνεία της χωρίζονται σε δύο ξεχωριστά τμήματα, αφού ανάμεσά τους παρεμβάλλεται μία ιδιωτική συνομιλία μεταξύ του Χριστού και των μαθητών Του. Σε αυτή τη συνομιλία γίνεται φανερό ότι οι μαθητές ανήκουν στους ανθρώπους που είναι άξιοι για να ακούσουν αυτά που αποκαλύπτει ο Χριστός. Με αυτόν τον τρόπο οι Ευαγγελιστές «στήνουν» τη σκηνή για την ερώτηση των μαθητών και τη συζήτηση που θα ακολουθήσει, δημιουργώντας έτσι ένα κατάλληλο κλίμα για τη μεταφορά του σκηνικού από την διήγηση της παραβολής παρουσίᾳ όλου του πλήθους, στην ερμηνεία της παραβολής αποκλειστικά προς τους μαθητές. Η συζήτηση έχει ως κέντρο της μία ρήση του Ησαΐα (Ησ. 6,9 10). Εδώ ο αναγνώστης της παρούσας εργασίας θα εντρυφήσει σε ένα από τα «δυσκολότερα» κείμενα της Κ. Διαθήκης. 1. Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΕΞΗΓΕΙ ΣΤΟΥΣ ΜΑΘΗΤΕΣ ΤΟΥ ΤΟΝ ΛΟΓΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΟΠΟΙΟ ΜΙΛΑΕΙ ΜΕ ΠΑΡΑΒΟΛΕΣ 1.1. Η Ερώτηση των Μαθητών (Mκ. 4,10, Mτ. 13,10, Λκ. 8,9) Το σκηνικό αλλάζει βίαια στον Ματθαίο και τον Μάρκο και δεν συνδέεται με αυτό των αρχικών στίχων στις όχθες της λίμνης. Οι μαθητές, προφανώς οι δώδεκα, μαζί με κάποιους άλλους ακροατές της παραβολής (μία εικόνα η οποία υποδηλώνει την πρώτη Εκκλησία της εποχής των Ευαγγελιστών 1334 ), υποθέτουμε σε ιδιαίτερη συνομιλία, (Μκ.), ίσως μέσα στη λίμνη, επί του πλοιαρίου 1335 ή στο δρόμο της επιστροφής, ενδεχομένως και μέσα στην οικία μαζί με αυτούς που Τον ακολούθησαν 1336, μετά το τέλος της διήγησης της παραβολής του σπορέως, συζητούν με τον Χριστό. Παρ όλο που, αναμφισβήτητα, ο Χριστός είχε χρησιμοποιήσει και σε προηγούμενες ομιλίες παραβολές 1337, φαίνεται ότι κατά την παρούσα περίσταση οι παραβολές αυξάνονται σε αριθμό (ἐλάλησεν αὐτοῖς πολλὰ ἐν παραβολαῖς) και γίνονται δυσκολότερες στην κατανόηση από το πλήθος, διά τήν ἀσάφειαν τῶν εἰρημένων λόγων 1338, οπότε οι μαθητές, σα να είναι εκπρόσωποι των ακροατών, έρχονται και ζητούν την εξήγηση των παραβολών. Επιπροσθέτως, οι Ευαγγελιστές παρουσιάζουν μία διάκριση που υφίσταται ανάμεσα στο πολύ πλήθος και σε αυτούς που ακολουθούν τους λόγους του Χριστού,οι οποίοι, μαζί με τους δώδεκα μαθητές Του, αποτελούν έναν πιο στενό κύκλο. Σε αυτό τον στενό κύκλο προσφέρεται η ερμηνεία της παραβολής από τον Χριστό, σε αυτούς τους ανθρώπους εμπιστεύεται το μυστήριο της Βασιλείας του Θεού. Ο υπόλοιπος όχλος άκουσε και τις άλλες παραβολές (τὰς παραβολάς), οι οποίες 1334 George Arthur Buttrick, The Interpreterʹs Bible, τόμος 7, σελ Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ματθαίος ο Ευαγγελιστής, σελ Ωριγένης, Εις τας Παροιμίας Σολομώντος, PG 13, 21, Δεν μπορεί να ισχύει αυτό που γράφει ο Matthew Henry στο Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ. 180: Οι μαθητές είναι λίγο ξαφνιασμένοι, επειδή μέχρι τότε ο Χριστός δε χρησιμοποιούσε αυτόν τον τρόπο διδασκαλίας με παραβολές. (Πρβλ.: Μτ. 7,24 27 // Λκ. 6,47 49, Μκ. 2,18 22 // Μτ. 9,15 17 // Λκ. 5,34 39) Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 400 Α,

151 ακολουθούν στο ίδιο κεφάλαιο, όμως η ερμηνεία της παραβολής του σπορέως προσφέρεται μετά την αναχώρησή τους Ο όρος μαθηταί, στην πρώτη Εκκλησία, αντιπροσωπεύει το σύνολο των Χριστιανών Εδώ ενδεχομένως σημαίνει ένα σύνολο ακροατών, οπότε ο Ματθαίος, όπως και ο Λουκάς, με τη συγκεκριμένη λέξη, που έχει πλατύτερη σημασία της λέξης δώδεκα του Μάρκου, αποφεύγουν να παρουσιάσουν τους δώδεκα μαθητές ως αγνοούντες τον λόγο για τον οποίο ο Χριστός μιλούσε με παραβολές Ο Μάρκος, αντί για τη λέξη μαθηταί, χρησιμοποιεί την διφορούμενη, δύσκολη 1342 και περίπλοκη 1343 φράση οἱ περὶ αὐτὸν σὺν τοῖς δώδεκα. Ο Μάρκος παρουσιάζει την τοποθέτηση των μαθητών ως ερώτηση, αφού την εισάγει με το ρήμα ἠρώτων (Mκ. 4,10), όπως και ο Λουκάς, ο οποίος χρησιμοποιεί τον σύνθετο τύπο ἐπηρώτων του ιδίου ρήματος (ἐπερωτάω ῶ), το οποίο, εκτός από ρωτώ, σημαίνει και συμβουλεύομαι, ρωτώ να μάθω κάτι περισσότερο, ζητώ πληροφορίες για κάτι, θέτω ερώτηση Επιπροσθέτως το ρήμα λαλεῖς, το οποίο χρησιμοποιεί ο Ματθαίος, εκ του λαλέω ῶ, επί ανθρώπων, σημαίνει ομιλώ, λέγω, διηγούμαι, αλλά και φλυαρώ, πολυλογώ Το ρήμα συναντάται στον Ματθαίο 26 φορές και οι μισές από αυτές είναι στα κεφάλαια 12 και 13. Η ερώτηση, ίσως, αφορούσε μόνον στην παραβολή του σπορέως (ἡ παραβολή Λκ.) 1346 και το βαθύτερο νόημα της 1347, ή και γενικότερα στον παραβολικό τρόπο διδασκαλίας (ἐν παραβολαῖς Μτ./ τὰς παραβολάς Μκ.) Κάποιοι ερμηνευτές πιστεύουν ότι αυτή η μετατροπή στον πληθυντικό έγινε όταν προστέθηκαν οι επόμενοι στίχοι, οι οποίοι περιέχουν την παράθεση του Προφήτη Ησαΐα Οπότε η ερώτηση, που απευθύνουν οι μαθητές, κατά τον Μάρκο αφορά γενικά στις παραβολές, ενώ ο Ματθαίος παίρνει την ασαφή πρόταση του Μάρκου και την κάνει μία ευθεία ερώτηση προς τον Χριστό: για ποιο λόγο χρησιμοποιείς παραβολές κατά τη διδασκαλία Σου προς τον λαό 1350 ; Η κυρίαρχη αναζήτηση εδώ αφορά τον σκοπό της ερώτησης των μαθητών και αυτό δεν ξεκαθαρίζεται με σαφήνεια στο κείμενο των Ευαγγελιστών. Αναλόγως την απάντηση που θα δώσουμε στο συγκεκριμένο ερώτημα, θα κατανοήσουμε και θα εμβαθύνουμε ή θα μπερδευτούμε με την απάντηση του Χριστού. Συμπεραίνουμε ότι οι περισσότεροι ακροατές, όπως και οι ίδιοι οι μαθητές, μάλλον δεν κατανόησαν την παραβολή Οι μαθητές ανησύχησαν μήπως οι ακροατές των λόγων Του δεν παίρνουν κανένα όφελος από αυτά, που ακούνε, αφού δεν τα καταλαβαίνουν. Ζητούν, λοιπόν, από τον Χριστό να εξηγήσει την παραβολή Βλέποντας ότι δεν μπορούσαν από κάπου αλλού να μάθουν σχετικά με τις παραβολές, παρά μόνον εισερχόμενοι στην οικία, όπου βρισκόταν ο Χριστός, προσήλθαν στον Κύριο παρακαλώντας Τον να τους πει κάποια 1339 Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ Burton Scott Easton, The Gospel according to St. Luke, σελ Willoughby C. Allen, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel according to S. Matthew, σελ W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ H. G. Liddel, R. Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τόμ. 2, σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary, τομ. 8, σελ Κύριλλος Αλεξανδρείας, Εξήγησις εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, MPG 72, 625, Frank E. Gaebelein, κλπ, ό.π Hugh Anderson, The Gospel of Mark, σελ W. D. Davies, D. C. Allison Jr., The Gospel Matthew, τομ. 2, σελ. 387 και W. Manson, The Gospel of Luke, σελ Donald A. Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ

152 πράγματα για την παραβολή, ώστε να μάθουν. Διότι η παραβολή είναι ένας «σκοτεινός λόγος». Επειδή στις Γραφές, πολλές φορές, κάποια πράγματα είναι τόσο σκοτεινά ειπωμένα, ώστε κάποιος να μη μπορεί να προσλάβει το νόημά τους χωρίς πολλή και μεγάλη εξέταση, επειδή είναι συγκεχυμένα τόσο στην έκφραση, όσο και στο νόημα και τη σύνθεσή τους Αργότερα, μετά την Ανάσταση και την επιφοίτηση του Αγίου Πνεύματος, οι μαθητές, που μέχρι την Πεντηκοστή υπήρξαν πεζότατοι άνθρωποι 1354, θα κατανοήσουν ό,τι έχουν δει και ακούσει: διερμήνευσεν αὐτοῖς ἐν πάσαις ταῖς γραφαῖς τὰ περὶ ἑαυτοῦ ότε διήνοιξεν αὐτῶν τὸν νοῦν τοῦ συνιέναι τὰς γραφάς (Λκ. 24,27. 45) Κυριαρχούσα άποψη, μεταξύ πολλών ερμηνευτών, είναι ότι μία τέτοια ερώτηση, σαν κι αυτή των μαθητών, θα άρμοζε περισσότερο σε μεταγενέστερους Χριστιανούς, παρά στους ίδιους τους μαθητές του Χριστού, οι οποίοι άκουσαν απ ευθείας από τον Χριστό την παραβολή Επισημαίνουν ότι δύσκολα μπορούμε να αντισταθούμε στο συμπέρασμα ότι εδώ βρισκόμαστε ενώπιον μίας σύνθεσης της πρωτοχριστιανικής κοινότητας 1357, οπότε υπάρχει μεγάλη δυσκολία στο να καταλήξουμε αν η απάντηση είναι αυθεντική και προέρχεται από τα χείλη του Χριστού 1358 ή αν είναι κατά κάποιον τρόπο σκηνοθετημένη. Το όλο «σκηνικό» της παραβολής και της ερμηνείας της από τον Χριστό, αφού προηγήθηκε ερώτηση των μαθητών Του, μας παρουσιάζει ένα μοτίβο, το οποίο το συναντούμε στην Παλαιά Διαθήκη, στην ιουδαϊκή, αποκαλυπτική, ραβινική διδασκαλία, καθώς και σε ερμητικά 1359 και γνωστικά κείμενα. Το μοτίβο έχει ως εξής: α) διδασκαλία, β) αλλαγή της σκηνής ή του ακροατηρίου, γ) ερώτηση, δ) επίπληξη και ε) ερμηνεία διασάφηση. Το ίδιο μοτίβο κυριαρχεί και στο 7 ο κεφάλαιο του Μάρκου (συζήτηση Ιησού Φαρισαίων), στο 4 ο κεφάλαιο του βιβλίου του προφήτη Ζαχαρία, στα κεφάλαια του Ευαγγελίου του Θωμά και αλλού Στην εκδοχή του Ματθαίου δεν υπάρχει επίπληξη, αν συγκρίνουμε την αφήγηση της παραβολής μας με την «επίπληξη» του Χριστού προς τους μαθητές Του, κατά την εξήγηση της φράσης προσέχετε ἀπὸ τῆς ζύμης τῶν Φαρισαίων καὶ Σαδδουκαίων (Mτ. 16,5 12) Συμπερασματικά, η παραβολή του σπορέως θα αποτελέσει το κλειδί τόσο για τους μαθητές του Χριστού όσο και, διαχρονικά, για όλους τους Χριστιανούς, ώστε να κατανοήσουν το νόημα των παραβολών, αλλά και τον λόγο για τον οποίον ο Χριστός απευθυνόταν στο πλήθος με παραβολές Ο Χριστός φανερώνει στους μαθητές Του πόσο μεγάλο πλεονέκτημα κατέχουν, αφού έχουν την ευκαιρία να τους γνωστοποιηθούν τα μυστήρια του Θεού και η σημασία τους Ωριγένης, Εις τας Παροιμίας Σολομώντος, PG 13, 21, 48 24, Κωστής Μπαστιάς, Νέον Κυριακοδρόμιον, σελ Matthew Henryʹs, ό.π., τομ. V, σελ George Arthur Buttrick, The Interpreterʹs Bible, τόμος 7, σελ C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ Το αναφέρει ο John Martin Creed, The Gospel According to St. Luke: The Greek Text with Introduction, Notes, and Indices και το δέχεται ο A. R. C. Leaney, A Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ Πληροφορίες για τα ερμητικά κείμενα στο λεξιλόγιο της παρούσης εργασίας, σελ Περισσότερα στη μελέτη του Eugene E. Lemcio, External Evidence for the Structure and Function of Mark IV. 1 20, VII and VIII , JTS 29 (1978), σελ W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ

153 1.2. Η απάντηση του Χριστού Η αντίθεση μεταξύ των μαθητών και του υπολοίπου όχλου (Mκ. 4,11 12, Mτ. 13,11 17, Λκ. 8,10) Ο Χριστός απάντησε στην ερώτηση των μαθητών Του, όμως κάθε Ευαγγελιστής εκφράζει με διαφορετικό τρόπο την απάντησή Του. Ο Ματθαίος αφιερώνει επτά στίχους, έχοντας την εκτενέστερη απάντηση, σε αντίθεση με τον Λουκά, ο οποίος την αποδίδει μόλις σε ένα στίχο. Στον Μάρκο η απάντηση είναι επίσης σύντομη, καταλαμβάνοντας δύο στίχους. Ας έχουμε υπ όψιν μας ότι οι συγκεκριμένοι στίχοι ανήκουν στους δυσκολότερους, όσον αφορά την ερμηνεία τους, σε ολόκληρη την Κ. Διαθήκη και χαρακτηρίζονται ως σταυρός των ερμηνευτών Για τον λόγο αυτό πρέπει να εξετάσουμε προσεκτικά την ορολογία που χρησιμοποιείται Παρά το ότι Μάρκος και Λουκάς θεωρούν ως ερώτηση την παρατήρηση των μαθητών [ἠρώτων (Mκ. 4,10) ἐπηρώτων (Λκ. 8,9)], μόνον ο Ματθαίος τοποθετεί τα λεγόμενα του Χριστού ως απάντηση, αφού ξεκινά την πρόταση με τη μετοχή ἀποκριθεὶς, του ρήματος ἀποκρινομαι, το οποίο σημαίνει απαντώ σε ερώτηση, απαντώ σε προσαπτόμενες σε εμένα κατηγορίες Οι άλλοι δύο συνοπτικοί ξεκινούν τις προτάσεις τους με τύπους του ρήματος λέγω [ἔλεγεν (Mκ.), εἶπεν (Λκ.)]. Η απάντηση του Χριστού ουσιαστικά περιλαμβάνει την παράθεση μίας ρήσης του Προφήτη Ησαΐα (Ησ. 6,9 10), όμως αυτό γίνεται ξεκάθαρο και πάλι μόνο στον Ματθαίο 1367, ο οποίος χρησιμοποιεί το ρήμα ἀναπληρόω ῶ (Mτ. 13,14), το οποίο κυριολεκτικώς σημαίνει γεμίζω κάποιο αγγείο. Στην Κ. Διαθήκη το ρήμα απαντάται μόνον μεταφορικώς και σημαίνει εκπληρώνω (κάποια προφητεία) Σε μία σπάνια, για την περίσταση, συμφωνία των τριών συνοπτικών χρησιμοποιείται ο τύπος δέδοται (Mκ. 4,11 Mτ. 13, Λκ. 8,10) του ρήματος δίδωμι, το οποίο έχει τη σημασία δίδω δωρεάν, προσφέρω, παραχωρώ 1369, χαρίζω κάτι σε κάποιον, εμπιστεύομαι. Εδώ έχει και την έννοια του επιτρέπω Δείχνει ότι η γνώση των μυστηρίων είναι δωρεά του Θεού, αλλά αυτό το χάρισμα δε μπορούν να το λάβουν όλοι Η αντωνυμία ὑμῖν, η οποία προηγείται του ρήματος, αν και αντικείμενό του, δεν αναφέρεται μόνον στους μαθητές του Χριστού ή τους άμεσους ακροατές Του, αλλά και σε όλους εμάς, που πιστεύουμε και κατανοούμε την παρουσία του Χριστού, Τον οποίον ο Θεός μας αποκάλυψε ως Υιό Του 1372, άρα αφορά τοῖς ὀρθώς καί βλέπουσι καί ἀκούουσι καί διά τοῦτο πιστεύουσι 1373 και τοῖς ζητοῦσι μαθεῖν Η λέξη μυστήριον σημαίνει τη μυστική, θρησκευτική ιεροτελεστία, το απόκρυφο πράγμα 1375, που απαιτεί μύηση 1376, όπως ακριβώς και τα μυστήρια των αρχαίων Ελλήνων Στην Κ. Διαθήκη εννοείται η απόρρητη, άγνωστη διδασκαλία, η οποία αποκαλύπτει στους πιστούς τις βουλές του Θεού H λέξη δε σημαίνει κάτι το οποίο 1364 Walter C. Kaiser Jr., Peter H. Davids, F. F. Bruce, Manfred Τ. Brauch, Hard Sayings of the Bible, σελ Brett Peterson, ό.π., σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ Θεοφάνης Κεραμεύς, Ομιλία Ζ, Περί της παραβολής του σπόρου, MPG 132, 248 Β, Κύριλλος Αλεξανδρείας, Εξήγησις εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, PG 72, 672, Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 400 Α, 14 Β, Θεοφύλακτος, Ερμηνεία εις το Κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, MPG 123, 800 Β, Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ H. G. Liddel, R. Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τόμ. 3, σελ Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ

154 δεν μπορείς να το αντιληφθείς, επειδή είναι ακατανόητο, αλλά αυτό το οποίο προϋποθέτει θείο φωτισμό, προκειμένου να κατανοηθεί Πιστεύεται ότι το υπόβαθρο της λέξης μυστήριον, μάλλον, πρέπει να αναζητηθεί στα χειρόγραφα της Νεκράς θαλάσσης και στην ιουδαϊκή, αποκαλυπτική γραμματεία, παρά στο χώρο των ελληνιστικών, παγανιστικών, μυστηριακών θρησκειών Εδώ φαίνεται να έχουμε μεταφραστικές διαφορές της αραμαϊκής λέξης mistἐrίn 1381 ή αντανάκλαση της χρήσης της λέξης rᾶzê (= τα μυστήρια του Θεού) στην Παλαιστίνη εκείνης της εποχής, όπως την συναντούμε σε αρκετά χειρόγραφα του Κουμράν Ενδεχομένως, πάλι, εδώ να αποδίδεται η εβραϊκή λέξη sod, η οποία σημαίνει μυστικό, εμπιστευτική ομιλία, κάτι που έχει αποφασιστεί από ουράνιες υπάρξεις Ο L. Cerfaux κάνει μία ενδιαφέρουσα σύνδεση μεταξύ των μοτίβων της αποκαλυπτικής γραμματείας των παπύρων της Νεκράς θαλάσσης και των δύο φάσεων (παραβολή και ερμηνεία) της αποκάλυψης στην παραβολή του σπορέως. Σε αυτά τα αποκαλυπτικά κείμενα και ιδιαιτέρως στον Δανιήλ, υπάρχει παρόμοια διάρθρωση μιας αποκάλυψης σε δύο στάδια: πρώτα αναφέρεται το όραμα, το σύμβολο ή η αλληγορία και κατόπιν δίδεται μία ερμηνεία προερχομένη από αυθεντία Τα ζεύγη βλέποντες βλέπωσιν και ἀκούοντες ἀκούωσιν, τα οποία ακολουθούν, είναι σημιτισμοί, οι οποίοι στην Κ. Διαθήκη συναντώνται μόνον σε παραθέματα από τους Ο Η λέξη ἴδωσιν (Mκ.), από το ρήμα ὁράω ῶ, το οποίο σημαίνει βλέπω, κοιτάζω, αντιλαμβάνομαι, διακρίνω, παρατηρώ προσεκτικά 1386, έχει μία πιο μύχια σημασία από τη λέξη βλέπωσιν, του ρήματος βλέπω, που σημαίνει στρέφω το βλέμμα μου προς κάτι Σύμφωνα με τον C. S. Mann το ρήμα βλέπω σημαίνει κοιτώ, αλλά δεν δίδω μεγάλη προσοχή Να σημειωθεί ότι στην εβραϊκή γλώσσα το απόλυτο απαρέμφατο είναι ισοδύναμο της μετοχής της ελληνικής γλώσσας και μεταφέρει εδώ ένα νόημα όπως αυτό: εσείς μπορεί να βλέπετε και να ξαναβλέπετε, όμως ποτέ δεν θα δείτε (την αλήθεια). Αυτά τα λόγια, λοιπόν, εκφράζουν αυτό το οποίο συμβαίνει στους ανθρώπους, οι οποίοι βρίσκονται έξω από το χώρο της μαθητείας: ακούνε, αλλά δεν καταλαβαίνουν. Είναι, όμως, άραγε αυτή η πρόθεση του Χριστού; Ή μήπως σημαίνει ότι με την όρασή τους βλέπουν μερικώς, ένα τμήμα της αλήθειας, αλλά δεν αντιλαμβάνονται την βαθύτερη πραγματικότητα; Το τελευταίο θα μπορούσε να ερμηνευθεί ελεύθερα και ως εξής: όσες φορές ο νους τους θα είναι πρόθυμος να τα κατανοήσει (τα μυστήρια του Θεού), αυτά θα τους φανερώνονται Κάτι αντίστοιχο, όπως και για το ζεύγος ρημάτων ὁράω ῶ και βλέπω, μπορεί να ειπωθεί και για τα ρήματα ἀκούω και συνίημι Το ἀκούω σημαίνει «βάζω αυτί» για να ακούσω κάτι 1391, αλλά, παράλληλα, μπορεί εδώ να ερμηνευτεί ως απλώς ακούω κάτι, 1379 Donald A. Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ Αναλυτικά το θέμα διαπραγματεύεται ο Raymond Edward Brown στο έργο του: The semitic background of the term mystery in the New testament στη σειρά: Facet books, Biblical series, τομ John W. Bowker, Mystery and Parable: Mark iv. 1 20, JTS 25 (1974), σελ Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I IX, σελ Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary, τομ. 8, σελ Lucien Cerfaux, La connaissance des secrets du Royaume dʹapres Matt. XIII. 11 et paralléles, NTS 2 τ. 4, σελ C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ Η χρήση του ρήματος συνίημι, το οποίο συναντάται για πρώτη φορά στο Ευαγγέλιο του Ματθαίου, στον συγκεκριμένο στίχο, έχει αναλυθεί διεξοδικά στο έργο των Gunther Bornkamm, Gerhard Barth και Heinz Joachim Held, Tradition and Interpretation in Matthew, σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ

155 χωρίς να του δίδω ιδιαίτερη προσοχή, σε αντίθεση με το συνίημι 1392, το οποίο έχει την έννοια κατανοώ κάτι καλά Εδώ ο Χριστός είναι σα να λέγει ότι δεν προσέχουν τους λόγους μου, γι αυτό και δεν τους καταλαβαίνουν Το ρήμα παχύνω (Mτ. 13,15) σημαίνει κάνω κάτι χονδρό, παχύ, ενώ μεταφορικώς, όπως εδώ, έχει την έννοια του κάνω κάτι αμβλύ ως προς την κατανόηση 1395, κάνω κάποιον κουφό, ποιοῦμαι τήν διάνοιαν ἤ τήν ψυχήν αὐτοῦ ἀμβλείαν. Χρησιμοποιείται ἀντί τοῦ ἐσκληρύνθη, ἐπωρώθη Το πάχος της διανοίας οφείλεται στις αμαρτίες και τις βιοτικές επιθυμίες Η έκφραση βαρέως ἤκουσαν χρησιμοποιείται ἀντί τοῦ ἐκώφευσαν 1398, ενώ το ρήμα καμμύω χρησιμοποιείται αντί του καταμύω 1399, το οποίο σημαίνει κλείνω τους οφθαλμούς μου, μισοκοιμάμαι, αποκοιμάμαι Είναι ποιητικός τύπος 1401 και εδώ μπορεί να αποδοθεί με το είμαι πωρωμένος 1402 και, όπως και στο Πρ. 28,27, αναφέρεται στην άκαμπτη επιμονή και το πείσμα των Ιουδαίων, οι οποίοι αντιτάσσονται στο Ευαγγέλιο Η παράθεση των χωρίων του Ησαΐα προϋποθέτει την σκλήρυνση της καρδιάς με υπαιτιότητα του ιδίου του λαού και οι παραβολές δε μπορούν να ελαττώσουν την σκλήρυνση αυτή 1404, όμως ούτε και την αυξήσουν. Δεν ήταν εξ αρχής «παχιά» η καρδιά τους, αλλά έγινε στην πορεία, πριν ήταν «λεπτή» Ήταν μεγάλη η αμάθεια και η μέθη του κατασκοτισμένου ιουδαϊκού μυαλού. Παχύνθηκε η καρδιά του λαού, διότι δε μπορούσε να δει τίποτε από αυτά που έπρεπε να κατανοήσει, αντιθέτως τα θεωρούσε άξια περίγελου Διότι είδαν και δαίμονες να εκβάλει ο Χριστός και είπαν ότι στο όνομα του Βεελζεβούλ εκβάλλει τα δαιμόνια Διότι έλεγαν τα αντίθετα από όσα έβλεπαν και άκουγαν. Για τον λόγο αυτό τους αφαιρεί τη δυνατότητα να ακούνε, επειδή όχι μόνο δεν ωφελούνται, αλλά, αντιθέτως, προσθέτουν στον εαυτό τους και την κατάκριση. Όχι μόνο απιστούσαν, αλλά και επιτιμούσαν και κατηγορούσαν και επιβουλεύονταν τον Κύριο, αλλά Αυτός δεν ήθελε από την αρχή να είναι φορτικός και να τους κατηγορήσει. Αρχικώς, λοιπόν, τους ομιλεί με μεγάλη σαφήνεια, επειδή, όμως, αυτοί διέστρεφαν τους λόγους Του, τους ομιλεί με παραβολές Λέγοντας μήποτε ἐπιστρέψωσιν καὶ ἰάσομαι αὐτούς, ο Χριστός επισημαίνει τη μεγάλη δυστροπία τους, όμως, ταυτοχρόνως, τους έλκει προς το μέρος Του και τους 1392 Η ερμηνεία του ρήματος συνίημι στις σελ της παρούσας εργασίας Στις αγγλικές μεταφράσεις χρησιμοποιούνται αντίστοιχα τα ρήματα hear και listen για να αποδώσουν αυτή τη διαφορά Ν. Δαμαλά, Ερμηνεία εις την Κ. Δ., στο Π. Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον, σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ C. L. W. Grimm στο Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, ό.π., σελ Εδώ αξίζει να αναφερθεί η εργασία του Ιωάννη Χ. Μούρτζιου, Ερμηνευτικές Μελέτες στην Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, τομ. Α, σελ , όπου, στο Κεφάλαιο 5 με τίτλο Και εσκληρύνθη η καρδία Φαραώ, παρουσιάζεται η έννοια της σκλήρυνσης, κατά τις παραδόσεις της Πεντατεύχου Ιωάννης Χρυσόστομος, Εις τον Ησαΐαν, κεφ. 6, τμ. 6, στ. 7 9, εκδ. J. Dumortier. Στους Ψαλμούς συναντούμε την αντίθεση μεταξύ των ανθρώπων, οι οποίοι είναι σκληρόκαρδοι και αυτών, οι οποίοι μελετούν το νόμο του Θεού: ἐτυρώθη ὡς γάλα ἡ καρδία αὐτῶν ἐγὼ δὲ τὸν νόμον σου ἐμελέτησα (Ψλμ. 118,70). Στο Δευτερονόμιο η πάχυνση της καρδίας και η εγκατάλειψη του Θεού έρχεται ως αποτέλεσμα της υλικής ευμάρειας: καὶ ἔφαγεν Ιακωβ καὶ ἐνεπλήσθη καὶ ἀπελάκτισεν ὁ ἠγαπημένος ἐλιπάνθη ἐπαχύνθη ἐπλατύνθη καὶ ἐγκατέλιπεν θεὸν τὸν ποιήσαντα αὐτὸν καὶ ἀπέστη ἀπὸ θεοῦ σωτῆρος αὐτοῦ (Δτ. 32,15) Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 401 Β Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ Ν. Δαμαλά, Ερμηνεία εις την Κ. Δ., στο Π. Ν. Τρεμπέλα, ό.π., σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ C. L. W. Grimm στο Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ Ulrich Luz, Matthew 8 20, A Commentary, σελ Θεοφύλακτος, Ερμηνεία εις το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 123, 281 Β, Κύριλλος Αλεξανδρείας, Ερμηνεία Ιωάννην Ευαγγέλιον, τομ. 1, σελ. 502, στ , εκδ. P.E. Pusey 1407 Ιωάννης Χρυσόστομος, Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον, Ομιλία με, ΜPG ,

156 διεγείρει προς μετάνοια δείχνοντάς τους ότι, αν επιστρέψουν προς Αυτόν, θα τους θεραπεύσει διότι μιλάει έτσι προς αυτούς, για να τους σώσει, επειδή θα μπορούσε να μη μιλήσει καθόλου και να σιωπήσει, όμως δεν το κάνει για να δοξασθεί ο ίδιος, αλλά κάνει τα πάντα για τη σωτηρία τους Η λέξη προφῆται (Mτ. 13,17), αναφέρεται στους Προφήτες της Π. Διαθήκης. Ο δίκαιος είναι αυτός, ο οποίος τηρεί και φυλάσσει το δίκαιο και τους νόμους, τα ήθη και τα έθιμα Στην Κ. Διαθήκη δίκαιος θεωρείται αυτός, που με τα έργα του και τη ζωή του, είναι δίκαιος ενώπιον του Θεού. Με την αυστηρή σημασία της λέξης ο μόνος δίκαιος είναι ο Χριστός Ιδιαίτερα στον Ματθαίο δίκαιοι είναι πάντα οι Χριστιανοί, οι οποίοι διαχωρίζονται από τους πονηρούς, τους ασεβείς και τους αμαρτωλούς Δεν έχει ισχυρό έρεισμα η άποψη ότι η λέξη δίκαιοι αποτελεί επιθετικό προσδιορισμό στη λέξη Προφήται Οι δίκαιοι είναι ένας όρος, ο οποίος περικλείει όλους τους ανθρώπους που προσδοκούν την έλευση του Μεσσία, γι αυτό και είναι ένας όρος πιο διευρυμένος από τον όρο Προφήτες. Εννοούνται οι υπόλοιποι Άγιοι άνθρωποι, οι οποίοι άκουσαν περί του Χριστού από τους Προφήτες και επεθύμησαν να γνωρίσουν και να ακούσουν αυτά που προανήγγειλαν αυτοί Υπό τον όρο βασιλεία νοείται η Βασιλεία του Θεού. Οι Ιουδαίοι πίστευαν ότι η Βασιλεία του Θεού θα εγκαθιδρυθεί από τον Θεό με ταχύτητα και ασφάλεια, μέσω υπερφυσικών διαδικασιών. Όμως η αλήθεια αποδεικνύεται διαφορετική: το μυστήριον, το κρυμμένο μήνυμα της Βασιλείας του Θεού, αποκαλύπτεται σε αυτή την ομάδα των παραβολών, μέσα στην οποία ανήκει και η παραβολή του σπορέως και φανερώνει ότι η Βασιλεία του Θεού ανήκει σε αυτούς, οι οποίοι καρποφορούν στη ζωή τους τα λόγια του Χριστού Δύο σύνδεσμοι κι ένα επίρρημα εγείρουν τις περισσότερες συζητήσεις γύρω από τους συγκεκριμένους στίχους. Είναι οι λέξεις ἵνα, ὅτι και μήποτε. Ο τελικός σύνδεσμος ἵνα (Mκ. 4,12, Λκ. 8,10), όταν ακολουθείται από υποτακτική, αποδίδεται με την έκφραση για να, όπως 1415 και δηλώνει σκοπό Αντί του ἵνα ο Ματθαίος χρησιμοποιεί τον σύνδεσμο ὅτι (Mτ. 13,13), ο οποίος, μετά από ρήματα λεκτικά, γνώσεως και αισθήσεως σημαντικά, αποδίδεται σήμερα με το ότι και το πώς. Ως αιτιολογικός σύνδεσμος αποδίδεται με το διότι και το επειδή. Πολλές φορές, ιδιαιτέρως στην Κ. Διαθήκη, τοποθετείται πλεοναστικώς προ λέξεων ή φράσεων Οι Ματθαίος και Μάρκος χρησιμοποιούν και το χρονικό επίρρημα μήποτε (Mτ. 13,15, Μκ. 4,12), το οποίο με υποτακτική σύνταξη έχει την έννοια της απαγόρευσης και της ισχυρής άρνησης για να μην ποτέ, ουδέποτε Στην Κ. Διαθήκη έχει και την έννοια μήπως κάποτε, όταν ακολουθείται από υποτακτική (όπως εδώ) Κύριλλος Αλεξανδρείας, Υπόμνημα στον Ματθαίο, εκδότης: J. Reuss, απόσπασμα 166, Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ Μόσχος Γκουτζιούδης, Η έννοια της Δικαιοσύνης στο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, Δ. Β. Μ., τόμ. 25, σελ W.F. Albright & C.S.Mann, Matthew, σελ Για να γίνει κατανοητή η διάκριση του Προφήτη και του δικαίου, παραθέτουμε ένα απόσπασμα του Ιώσηπου: εξ αιτίας της καταφρόνησής του προς τον Θεό όλους τους δίκαιους Εβραίους τους σκότωσε, αλλά ούτε και στους Προφήτες έδειξε φειδώ και από αυτούς κάθε ημέρα σκότωνε μερικούς, ώστε το αίμα να ρέει στα Ιεροσόλυμα (Φλάβιος Ιώσηπος, Ιστορίαι της Ιουδαϊκής Αρχαιολογίας, βιβλ. 10, κεφ. 38, 1 39, 1 εκδ.: B. Niese) 1413 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 401 D, Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ

157 Πολύ μεγάλη συζήτηση εγείρει η έκφραση ἵνα + υποτακτική, η οποία χρησιμοποιείται από τον Μάρκο (Mκ. 4,12), και θα μπορούσε να οδηγήσει στην ερμηνεία ότι η «τύφλωση» των απίστων είναι συνάρτηση θεϊκής επιλογής. Εάν δεχθούμε κατά λέξη το παράθεμα, τότε βγάζουμε το συμπέρασμα ότι ο σκοπός των παραβολών είναι οι άπιστοι να μη λάβουν το μήνυμα της Βασιλείας του Θεού κι έτσι να μη μεταστραφούν και σωθούν. Το πρόβλημα αυτό έγινε αντιληπτό από τους ερμηνευτές πολύ νωρίς, οπότε διατυπώθηκε η άποψη ότι ο σύνδεσμος ἵνα δε δηλώνει αιτία, ούτε εκφράζει σκοπό 1420, αλλά δείχνει έκβαση αποτελέσματος. Δεν είπε οὐκ ἐπίστευσαν, αλλά οὐκ ἔμελλον πιστεύειν Ο σύνδεσμος ὅτι του Ματθαίου δίδει μία διαφορετική απόχρωση, όμως η σημασία του συνδέσμου είναι διφορούμενη στις περισσότερες μεταφράσεις. Ο σύνδεσμος ὅτι θα πρέπει να θεωρηθεί αιτιολογικός, επειδή εισάγει την απάντηση, η οποία ξεκίνησε με το διὰ τί (Mτ. 13,10) Εν ολίγοις η ιδέα του Ματθαίου μπορεί να αποδοθεί ως εξής: ο Χριστός μιλάει με παραβολές, επειδή οι άνθρωποι είναι πνευματικά αναίσθητοι και, αν και έχουν μάτια και αυτιά, ουσιαστικά δεν αντιλαμβάνονται αυτά τα οποία βλέπουν και ακούν. Έτσι η κατανόηση των παραβολών δεν πρέπει να θεωρείται κάτι ξεκομμένο από ολόκληρη την αποστολή της σωτηρίας που έφερε ο Χριστός στον κόσμο Άρα ο τρόπος διδασκαλίας με παραβολές παρουσιάζεται ως συνέπεια της απιστίας του ανθρώπου, που εξακολουθεί να ανθίσταται στη διδασκαλία του Χριστού, την οποία συναντούμε στα κεφάλαια 8 12 του Ματθαίου. Για τον Ευαγγελιστή οι παραβολές του Χριστού θα παραμείνουν ακατανόητες σε ἐκείνους που υψώνουν με εχθρότητα και υπερηφάνεια τον εαυτό τους απέναντι στη διδασκαλία Του Σε σχέση με την ερμηνεία των συνδέσμων ἵνα και ὃτι και το νόημα των στίχων, που συνδέονται με αυτούς, υπάρχουν πολλές προσεγγίσεις και έχουν δοθεί ακόμη περισσότερες ερμηνείες. Εδώ παρουσιάζουμε κάποιες από αυτές: α) Ξεκινώντας από τους ίδιους τους συνδέσμους διατυπώνονται διάφορες υποθέσεις, οι οποίες έχουν να κάνουν με το είδος τους (τελικοί, αιτιολογικοί, αναφορικοί) και με την απόδοσή τους στα ελληνικά σε σχέση με τη γλώσσα την οποία μιλούσε ο Χριστός. β) Για κάποιους ερμηνευτές, είναι σύνηθες, στη σημιτική σκέψη και πρακτική, μία εντολή (όπως παρουσιάζεται στο μασωριτικό κείμενο η παράθεση του Ησαΐα) να χρησιμοποιείται για να εκφράσει το αποτέλεσμα Άρα στο κείμενο χρησιμοποιείται το ἵνα με την έννοια του ὅτι. Δηλαδή, ο Χριστός δε μίλησε για τον σκοπό των παραβολών, αλλά για το αποτέλεσμα που αυτές έχουν στους ανθρώπους Είναι πιθανό, λοιπόν, ο Μάρκος να μετέφερε λάθος την αραμαϊκή λέξη de, η οποία σημαίνει αυτός ο οποίος και όχι έτσι ώστε. Άρα το κείμενο πρέπει να διαβαστεί ως εξής: Τα μυστήρια της βασιλείας του Θεού έχουν δοθεί σε εσάς. Αλλά στους άλλους, οι οποίοι βλέπουν και ποτέ δεν κατανοούν θα τους δοθούν με παραβολές γ) Άλλοι ερμηνευτές έχουν την άποψη ότι ο σύνδεσμος ἵνα αποτελεί έναν εισαγωγικό τύπο (φόρμουλα) για να εισαχθεί το ρητό του Ησαΐα στο κείμενο. Έτσι ο 1420 Darrell L. Bock, Luke 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ Αμμώνιος Αλεξανδρείας, Εις τον Ευαγγελιστήν Ιωάννην, MPG 85, 1477 C, Donald A. Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ Darrell L. Bock, Luke 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ. 264, με αναφορά σε Taylor Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ Για τη συγκεκριμένη αραμαϊκή λέξη di υπάρχει άρθρο του D. Keith Andrews, με τίτλο The translation of the Aramaic Di in Greek Bibles, JBL, 66 (1947), σελ

158 σύνδεσμος γίνεται ισοδύναμος με το ἵνα πληρωθῇ, με την έννοια της εκπλήρωσης της προφητείας Δηλαδή: έτσι ώστε να εκπληρωθεί η ρήση του Ησαΐα δ) Κάποιοι αποδίδουν προσωπικές θεολογικές ιδέες ή κίνητρα στους Ευαγγελιστές. Ο Ματθαίος με την αλλαγή του ἵνα σε ὅτι επιθυμεί να κατηγορήσει τους Εβραίους ή δημιουργεί μία ηθική βάση για την απόρριψη τους από το Θεό Αντίστοιχα η ιδέα, στην οποία αποσκοπεί το κείμενο του Μάρκου και η οποία εκφράζεται με τους συνδέσμους ἵνα και μήποτε, δεν είναι αυθεντική, από τα χείλη του Χριστού, αλλά παρουσιάζει τη θεολογική άποψη του Ευαγγελιστή ε) Άλλοι, όπως ο W. Hendriksen, προτείνουν ένα είδος πρόσθετης εναρμόνισης, που επιχείρησε ο Ματθαίος με βάση το κείμενο του Μάρκου: το ὅτι του Ματθαίου αποδίδεται με το επειδή, δηλαδή επειδή οι απορρίψαντες τον Χριστό αρνήθηκαν συνειδητά να δουν και να ακούσουν, ο Χριστός τους μίλησε με παραβολές ώστε (= ἵνα, Μάρκος, Λουκάς) να μη μπορούν πραγματικά να δουν και να ακούσουν Πολλές από τις παραπάνω ερμηνείες παραλείπουν να συνδέσουν τον σχολιασμό των συνδέσμων ἵνα και ὅτι με τη λέξη μήποτε, η οποία, σε συνδυασμό με τη λέξη ἐκείνοις, αποτελεί το κρίσιμο στοιχείο για την κατανόηση του χωρίου Γεννιέται, όμως κι εδώ, ένα καίριο ερώτημα: Το μήποτε είναι εδώ χρονικό επίρρημα ή αιτιολογικός σύνδεσμος, ο οποίος σχετίζεται με τους Ισραηλίτες κι όχι με το Θεό; Δηλαδή, μήπως εννοεί ότι οι ίδιοι σκλήρυναν τους εαυτούς τους 1434, έκλεισαν τα μάτια τους και τα αυτιά τους, για να μην επιστρέψουν και σωθούν; Αυτό κάνει τους Ισραηλίτες ενόχους και όχι τον Θεό υπέρμαχο του απολύτου προορισμού. Αν μετανοήσουν, ο Θεός θα τους θεραπεύσει Κατά τον Ι. Καραβιδόπουλο το μήποτε δεν έχει την έννοια της απειλής, αλλά αυτή της ευκταίας επιστροφής των ακροατών του κηρύγματος του Χριστού, ώστε να τύχουν συγνώμης Χρησιμοποιεί ως μάρτυρα τον Χρυσόστομο: Ο Προφήτης είναι ακριβής στην κατηγορία απέναντι προς τους Ιουδαίους. Δεν είπε οὐ βλέπετε, αλλά βλέψετε καὶ οὐ μὴ ἴδητε, ούτε είπε οὐκ ακούσεσθε, αλλά ἀκούσετε καὶ οὐ μὴ συνῆτε. Δηλαδή αυτοί πρώτοι απομακρύνθηκαν φράσσοντας τα αυτιά τους, κλείνοντας τα μάτια τους και παχύνοντας την καρδιά τους. Όχι μόνον δεν άκουγαν, αλλά και αποστρέφονταν το λόγο του Θεού. Και για ποιον λόγο το έκαναν αυτό; Μήποτε ἐπιστρέψωσιν καὶ ἰάσομαι αὐτούς, τονίζοντας έτσι την μεγάλη τους πονηρία και την αποστροφή τους προς τον Θεό. Αυτά τα λέγει (ο Χριστός) για να τους ελκύσει και να διεγείρει το ενδιαφέρον τους, δείχνοντάς τους ότι εάν επιστρέψουν προς το Θεό θα τους θεραπεύσει (από τις αδυναμίες τους) Λέγει, λοιπόν, μήποτε ἐπιστρέψωσιν καὶ ἰάσομαι αὐτούς, δείχνοντας ότι η επιστροφή προς το Θεό είναι δυνατή, αλλά η μετάνοια είναι αυτή, η οποία οδηγεί στη σωτηρία. Κι αυτό δεν το κάνει για να δοξαστεί ο ίδιος, αλλά κάνει τα πάντα για τη σωτηρία των ανθρώπων. Εάν δεν ήθελε να ακούσουν και να σωθούν, θα σιωπούσε και δε θα μιλούσε με παραβολές αντιθέτως τους παρακινεί σε εγρήγορση, μιλώντας τους αινιγματικά Συμφωνώντας με τα παραπάνω ο π. Ιωάννης Σκιαδαρέσης τονίζει ότι ο παραβολικός λόγος του Χριστού, απέναντι στους ανέτοιμους να τον δεχθούν ανθρώπους, είχε παιδαγωγικό και προσωρινό χαρακτήρα. Αποβλέπει στο να ερεθίσει τους αδιάφορους και να τους κεντρίσει το ενδιαφέρον μήποτε 1428 Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ William R. Farmer, The International Bible Commentary, σελ Jack Dean Kingsbury, The Parables of Jesus in Matthew 13: A Study in Redaction Criticism, σελ Brett Peterson, ό.π Άποψη που καταγράφεται από τους Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary, τομ. 8, σελ C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ Ulrich Luz, Matthew 8 20, A Commentary, σελ Ιωάννης Δ. Καραβιδόπουλος, Το κατά Μάρκον Ευαγγέλιο, σελ Ιωάννης Χρυσόστομος, Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον, Ομιλία με, MPG 58, 472, ,

159 ἐπιστρέψωσιν καὶ ἀφεθῇ αὐτοῖς, μήπως δηλαδή και επιστρέψουν και συγχωρεθούν, ρωτώντας, μαθαίνοντας και ανταποκρινόμενοι. Είναι σα να λέγει ο Χριστός: μιλάω με παραβολές (που δεν είναι «μασημένη τροφή»), μήπως και κινήσω το ενδιαφέρον των ανθρώπων να ρωτήσουν και να ζητήσουν να μάθουν τι κρύβεται κάτω από τον αινιγματικό και παραβολικό λόγο. Άρα ο Χριστός «χαμηλώνει» το επίπεδο του λόγου Του, μέσω των παραβολών, όμως απαιτούνταν και από την πλευρά του ακροατή η δεκτικότητα πρόσληψης και η προσπάθεια κατανόησης και ύστερα αγώνας, ώστε αυτός ο παραβολικός λόγος του Χριστού να γίνει βίωμα και πράξη ζωής. Αν ο ακροατής ήταν ανέτοιμος και δεν είχε αυτή τη δεκτικότητα και το ενδιαφέρον, ώστε άμεσα να τον προσλάβει με το πρώτο άκουσμα, ήταν πολύ πιθανό και αυτός ήταν ο στόχος η ίδια η υφή του παραβολικού λόγου να κεντρίσει το ενδιαφέρον του και να προκαλέσει περιέργεια ή απορία Με βάση όσα είπαμε παραπάνω για τους συνδέσμους ἵνα και ὅτι και το επίρρημα μήποτε γίνεται σαφές ότι στο «μεσοσκήνιο» έχουμε τη διάκριση των ανθρώπων σε δύο κατηγορίες: σε αυτούς που κατανοούν και σε αυτούς, οι οποίοι δεν κατανοούν τον λόγο του Θεού. Οι κατανοούντες είναι οι μαθητές του Χριστού, στους οποίους έχει δοθεί η χάρις της γνώσης των μυστηρίων του Θεού. Είναι πολύ χαρακτηριστική η αντωνυμία ὑμῖν (Mτ. 13,11, Mκ. 4,11, Λκ. 8,10), την οποία χρησιμοποιούν και οι τρεις Ευαγγελιστές. Αυτοί οι οποίοι δεν κατανοούν τα λεγόμενα του Χριστού χαρακτηρίζονται ως ἐκείνοι (Μτ.), οἱ ἔξω (Μκ.), οἱ λοιποί (Λκ.), στους οποίους ο Χριστός ομιλεί ἐν παραβολαῖς (Mτ. 13,13, Mκ. 4,11, Λκ. 8,10) Αυτό το οποίο γίνεται φανερό είναι ότι οι παραβολές, αφού δεν κατανοούνται (μόνον ο Χριστός εξηγεί τις παραβολές), δημιουργούν ένα χάσμα ανάμεσα σε αυτούς που τις κατανοούν και σε εκείνους που δεν τις καταλαβαίνουν Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα βρίσκεται στους στίχους Μτ. 21,44 45, όπου οι φαρισαίοι καταλαβαίνουν ότι ο Χριστός, μέσα από τις παραβολές, ομιλεί για αυτούς, αλλά βγάζουν εσφαλμένα συμπεράσματα από αυτή την γνώση. Αξίζει να επικεντρώσουμε στην «κατεργασία» του Ματθαίου, η οποία περιέχει μεγαλύτερο μέρος κειμένου της Παλαιάς Διαθήκης, το οποίο έχει δομηθεί με πολύ μεγάλη μαεστρία. Χρησιμοποιεί την πρόταση διὰ τοῦτο ἐν παραβολαῖς αὐτοῖς λαλῶ προκειμένου να δώσει έμφαση στην υπόλοιπη πρόταση του Χριστού, αλλά και στην προφητεία του Ησαΐα (Μτ. 13,13 18), που ακολουθούν 1441 και όλο το κείμενο δομείται με ένα σαφέστατα χιαστί σχήμα, του οποίου η δομή και ο τρόπος αντιστροφής απηχεί παλαιοδιαθηκικό κείμενο (π.χ. Ψλμ. 88,28 37), δίνοντας έμφαση στην κλίμακα της κρίσης και του ελέους του Θεού Συνοψίζοντας, μπορούμε να αποδώσουμε το νόημα αυτών των φράσεων ως εξής: Στις μάζες του πλήθους, που δεν διαθέτουν πνευματικά χαρίσματα και δεν έχουν τη δεκτικότητα των θεϊκών αληθειών, ολόκληρη η ζωή και, ιδιαιτέρως, ολόκληρη η αποκάλυψη των θεϊκών μυστηρίων, έχει τη μορφή μίας ανεξήγητης παραβολής, στο αληθινό μήνυμα της οποίας ουδέποτε θα εισχωρήσουν. Και αυτή η κατάσταση εκπληρώνει την ρήση του Θεού, δια του Προφήτη Ησαΐα, ο οποίος περιέγραψε την πνευματική κατάσταση αυτής της γενεάς π. Ιωάννης Σκιαδαρέσης, Παραβολές των Ευαγγελίων, Σημειώσεις για το επιλεγόμενο μάθημα, σελ Theodore H. Robinson, The Gospel of Matthew, σελ Ulrich Luz, Matthew 8 20, A Commentary, σελ Donald A. Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ Το χιαστί σχήμα μπορεί να το βρει ο αναγνώστης στο Kenneth E. Bailey, Poet and Peasant: A Literary Cultural Approach to the Parables in Luke, σελ. 61. Μία ελαφρώς παραλλαγμένη χιαστί δομή παρουσιάζει ο David Wenham στο The Structure of Matthew 13, NTS 25 (1979), σελ Willoughby C. Allen, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel according to S. Matthew, σελ

160 Η χρήση της προφητείας του Ησαΐα από τον Χριστό και τους συγγραφείς της Κ. Διαθήκης Στο εβραϊκό κείμενο του βιβλίου του Ησαΐα ο Θεός λέγει στον προφήτη Του: Πήγαινε και κάνε τις καρδιές αυτού του λαού σκληρές και κάνε τα αυτιά τους βαριά και κλείσε τους τα μάτια, ώστε να μη βλέπουν με τα μάτια τους, να μην ακούν με τα αυτιά τους και να μην καταλαβαίνουν με την καρδιά τους και ξαναθέσε (το χέρι σου) και θα θεραπευθούν. Εδώ φαίνεται ότι ο Θεός σκληραίνει, μέσω του προφήτη Του, τις καρδιές των ανθρώπων, όπως αυτό καθίσταται σαφές από τις προστακτικές που χρησιμοποιούνται, έτσι ώστε η ανταπόκριση να μην είναι δυνατή. Παράλληλα, αυτή η σκληρότητα δεν αφήνει να εκπληρωθεί η υπόσχεση του Θεού προς τον λαό Του. Ωστόσο, η ευκαιρία για μετάνοια είναι ακόμη «ανοικτή» σε ένα μεγάλο μέρος του βιβλίου του Ησαΐα Το κείμενο του Ησαΐα θέλει να σοκάρει τους ακροατές του, ώστε να μεταστραφούν και να υπακούσουν στα λόγια του Θεού και δεν πρέπει να εκλάβουμε ότι εκφράζει θεϊκή προσταγή, για να παραμείνουν οι Ιουδαίοι στην ανυπακοή Όμως, τα λόγια του Ησαΐα στην μετάφραση των Ο αποδίδονται ως εξής: καὶ εἶπεν πορεύθητι καὶ εἰπὸν τῷ λαῷ τούτῳ ἀκοῇ ἀκούσετε καὶ οὐ μὴ συνῆτε καὶ βλέποντες βλέψετε καὶ οὐ μὴ ἴδητε, ἐπαχύνθη γὰρ ἡ καρδία τοῦ λαοῦ τούτου καὶ τοῖς ὠσὶν αὐτῶν βαρέως ἤκουσαν καὶ τοὺς ὀφθαλμοὺς αὐτῶν ἐκάμμυσαν μήποτε ἴδωσιν τοῖς ὀφθαλμοῖς καὶ τοῖς ὠσὶν ἀκούσωσιν καὶ τῇ καρδίᾳ συνῶσιν καὶ ἐπιστρέψωσιν καὶ ἰάσομαι αὐτούς. Όπως διαπιστώνουμε, στη μετάφραση των Ο δε χρησιμοποιούνται οι προστακτικές του εβραϊκού κειμένου κι έτσι φαίνεται ότι η σκληροκαρδία είναι η αιτία κι όχι η πρόθεση. Δηλαδή οι άνθρωποι δεν αποδέχονται το προφητικό μήνυμα εξ αιτίας της σκληροκαρδίας τους κι επειδή έχουν κλειστά τα μάτια τους Οι Ο περιγράφουν καταστάσεις κατά τις οποίες η ευθύνη πέφτει στον ίδιο τον άνθρωπο. Είναι οι ίδιοι οι άνθρωποι, οι οποίοι δεν θέλουν να πιστέψουν, είναι αυτοί οι ίδιοι, οι οποίοι έκλεισαν τα μάτια τους. Το δεύτερο μισό του στίχου 10 στον Ησαΐα ξεκινά με το σύνδεσμο μήποτε, ο οποίος επισημαίνει τη συνέπεια της υπαιτιότητας των ανθρώπων ανεβαίνοντας μία κλίμακα ἴδωσιν ἀκούσωσιν συνῶσιν ἐπιστρέψωσιν, η οποία κορυφώνεται στη μετάνοια και οδηγεί στη σωτηρία: ἰάσομαι. Πρωτίστως, επειδή δεν ήθελαν να μετανοήσουν, κατάντησαν να μη βλέπουν, να μην ακούν και να μην καταλαβαίνουν, ερχόμενοι σε αντίθεση με την εκπληρούμενη κυρίαρχη θέληση του Θεού Οι περισσότεροι ερμηνευτές συμφωνούν ότι οι στίχοι 11 και 13 του Ματθαίου και ο στίχος 11 του Μάρκου διασώζουν ένα targum, και όχι το μασσωριτικό κείμενο ή την μετάφραση των Ο Ενδεχομένως οι Ευαγγελιστές να βασίστηκαν σε μία «ανεξάρτητη» μετάφραση Σύμφωνα με τον C. Evans, ο οποίος μας προσφέρει τρεις τύπους targum του συγκεκριμένου εδαφίου του Ησαΐα, το αραμαϊκό κείμενο μετριάζει την τραχύτητα του εβραϊκού κειμένου Κάποιοι σχολιαστές βλέπουν εδώ μία «απολογία» του Χριστού, για το λόγο που ομιλεί με παραβολές 1451, προσπαθώντας να εξηγήσει τη μικρή αποδοχή του κηρύγματός Του 1452, ενώ άλλοι αμφιβάλλουν για το αν ο Χριστός είπε κάτι τόσο ακραίο, το οποίο αποδίδουν στην πρώτη Εκκλησία, επειδή, όπως 1444 L.A.R.Clare, A Commentary on the Gospel to St. Luke, σελ Πρβλ. Ησ. 1, , , , ,14. 21, Sherman Elbridge Johnson, A Commentary on the Gospel according to St. Mark, σελ Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ. 72, απ όπου και η απόδοση του εβραϊκού κειμένου Donald A. Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ. 373, με αναφορές σε Montefiore και H. J. Held 1448 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ Theodore H. Robinson, The Gospel of Matthew, σελ Craig Α. Evans, To See and Not Perceive: Isaiah in Early Jewish and Christian Interpretation, σελ Mark L. Bailey, The Parable of the sower and the soils, Bibliotheca Sacra, 155, σελ Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I IX, σελ

161 υποστηρίζουν, οι παραβολές λέχθηκαν από τον Χριστό πριν την απόρριψή Του από τον Ισραήλ Έτσι, ο J. Jermaias ισχυρίζεται ότι τα συγκεκριμένα λόγια, πριν τα υιοθετήσει ο Μάρκος, δεν είχαν καμία σχέση με τις παραβολές του Χριστού Άλλωστε, η απόρριψη, η οποία υποδηλώνεται στην παράθεση του Ησαΐα, είναι πέρα από τον χαρακτήρα του Χριστού, ο οποίος προσπαθεί να προσελκύσει τους ανθρώπους στη Βασιλεία του Θεού και όχι να τους εκδιώξει από αυτήν. Όμως, η προφητεία του Ησαΐα μπορεί να παίξει έναν διπλό σκοπό: Από τη μια υπάρχει η δήλωση για την αποστολή Του, και από την άλλη μία προειδοποίηση για τη σκληρότητα της καρδιάς Το χωρίο 6,9 10 του Ησαΐα αποτέλεσε ένα σημαντικό κείμενο, με ιδιαίτερη σημασία για την πρώτη χριστιανική εκκλησία, σύμφωνα με την άποψη πολλών σχολιαστών 1456, επειδή οι συγκεκριμένοι στίχοι του Ησαΐα, οι οποίοι συναντώνται σε αρκετές περιπτώσεις στην Κ. Διαθήκη, προσφέρουν την κατάλληλη βοήθεια, προκειμένου να εξηγηθούν η έλλειψη πίστεως και η απόρριψη του Χριστού εκ μέρους των Ισραηλιτών, αλλά και για να δικαιολογηθεί η στροφή από τον σκληρόκαρδο Ισραήλ στα έθνη Ολόκληρο το χωρίο ξαναβρίσκεται στις Πράξεις των Αποστόλων 28,26 27, ενώ ένα μέρος του παρατίθεται στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον 12,39 40 και στην προς Ρωμαίους επιστολή (Ρωμ. 11,8). Ακόμη, η χρήση του ρήματος πωρόω (πώρωσις) συναντάται στα χωρία Μκ. 3,5. 6,52. 8,17, Ρωμ 11,7. 25, Β Κορ. 3,14 και Εφ. 4,18, στα οποία μπορεί να αναγνωρίσει ο αναγνώστης άμεση ή έμμεση επιρροή από τους συγκεκριμένους στίχους του Ησαΐα Η προφητεία στα κατά Μάρκον και κατά Λουκάν Ευαγγέλια Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Μάρκος και ο Λουκάς (που τον ακολουθεί) δανείστηκαν το παράθεμα της προφητείας από τη μετάφραση των Ο. Αυτό το συμπεραίνουμε από την ταυτότητα των εκφράσεων. Όμως ο Μάρκος τροποποίησε την προφητεία για κάποιους λόγους. Ένας τέτοιος λόγος μπορεί να είναι ότι ο Ευαγγελιστής είχε στο μυαλό του την μορφή του παραθέματος, που χρησιμοποίησε ο Χριστός και αυτή μπορεί να ήταν κάποια μορφή targum, η οποία διατήρησε το πνεύμα της αρχικής προφητείας. Αυτό επικυρώνει το ότι, ίσως, ο Μάρκος διασώζει με μεγαλύτερη πιστότητα τα λεγόμενα του Χριστού σε σχέση με τον Ματθαίο. Η διαφορά του πνεύματος των δύο εκδοχών, της εκδοχής του Μάρκου και του Λουκά από τη μια μεριά και του Ματθαίου από την άλλη, αντιστοιχούν στη διαφορά του εβραϊκού πρωτοτύπου και της μετάφρασης των Ο αντιστοίχως. Ο υπαινιγμός του Λουκά στο χωρίο του Ησαΐα 6,9 10 είναι λιτός και αινιγματικός, πολύ πιο σύντομος από τον Μάρκο και φυσικά από τον Ματθαίο. Προφανώς η έκταση του χωρίου είναι αντίστοιχη και στις πηγές των Ευαγγελιστών. Η σειρά του Ησαΐα ἀκούσετε, βλέποντες αντιστρέφεται και στους τρεις συνοπτικούς σε βλέποντες, ἀκούοντες, ώστε να φανεί πιο φυσική και εκτός του πλαισίου του Προφήτη, ο οποίος φανερώνει ότι αν η προειδοποίηση δεν εισακουστεί, η κρίση δεν θα κατανοηθεί H. K. Luce, The Gospel According to St. Luke, σελ. 166 Πολλές απόψεις, γύρω από το συγκεκριμένο θέμα, αναφέρονται στην εργασία του Hiroaki Yoshimura, Did Jesus cite Isa 6:9 10?. Jesus saying in Mark 4:11 12 and the Isaianic idea of hardening and remnant, σελ. 1 8 της εισαγωγής 1454 Joachim Jeremias, The Parables of Jesus, σελ και Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I IX, σελ Darrell L. Bock, Luke 1:1 9:50, (τομ. 1), σελ π.χ. Charles Harold Dodd, According to the Scriptures: The Sub Structure of New Testament Theology, σελ 36 39, Barnabas Lindars, New Testament Apologetic: The Doctrinal Significance of the Old Testament Quotations, σελ , Evans Craig Alan, The function of Isaiah 6,9 10 in Mark and John, NovT 24 (1982), σελ κ. ά W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ John Nolland, Luke 1:1 9:20 (WBC), σελ. 380 και Darel L. Bock, Luke, τομ. Ι (1, 1 9, 50), σελ

162 Η προφητεία στο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον Ο Ματθαίος βασίζεται στον Μάρκο, «διορθώνοντας» τον σημιτισμό του και αποκαθιστώντας ορθά την δομή της πρότασης Ακολουθεί κι αυτός τους Ο, επειδή το κείμενό τους εξυπηρετεί καλύτερα στους σκοπούς του, ενώ και ο αντικατοπτρισμός του μηνύματος του Ησαΐα είναι πιο σαφής στον Ματθαίο, αφού παρατίθεται αυτούσιο το χωρίο του Προφήτη Για τον Ματθαίο τα λόγια του Ησαΐα αντιστοιχούν απόλυτα στην απόρριψη του Χριστού, η οποία παρατηρήθηκε στα κεφάλαια 11 και Εδώ ο Χριστός φαίνεται ότι μιλάει στους όχλους με παραβολές και προειδοποιεί ότι η κρίση έρχεται σε έναν λαό, του οποίου η καρδιά είναι σκληρή κι ακάθαρτη και η ακοή του έχει αμβλυνθεί Η εμφατική άρνηση είναι ίδια στον Ησαΐα και τον Ματθαίο: οὐ μὴ συνῆτε καὶ οὐ μὴ ἴδητε. Η σύνταξη, όμως, είναι αρκετά διαφορετική από αυτήν του εβραϊκού κειμένου του Ησαΐα, αποφεύγοντας τις προστακτικές του. Στην απροθυμία της πλειονότητας των Ιουδαίων να αποδεχθούν τον Χριστό κατά την επίγεια παρουσία Του, ο Ματθαίος αναγνωρίζει μία βαθύτερη εκπλήρωση της προφητείας. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρόκειται για μία εσχατολογικής χροιάς εκπλήρωση της φράσης του Ησαΐα. Η απόρριψη του Χριστού από τους Ιουδαίους φαίνεται να αποτελεί μυστήριο και είναι αποτέλεσμα της κυρίαρχης θέλησης του Θεού. Είναι σα να λέγει: Τα στοιχεία, για να πιστέψετε, θα βρίσκονται μπροστά στα μάτια σας, θα τα δείτε και θα τα ακούσετε, όμως δεν θα καταλάβετε τίποτα. Η αποτυχία των Ιουδαίων στο να κατανοήσουν τα έργα και τα λόγια του Χριστού για τη διακήρυξή του ερχομού της Βασιλείας του Θεού, παραλληλίζεται με την αδυναμία τους να κατανοήσουν τις παραβολές Το πρόσθετο υλικό του Ματθαίου Ο Ματθαίος χωρίζει τον στίχο του Μάρκου (4,11) σε δύο στίχους (13,11 και 13,13), παρεμβάλλοντας ανάμεσά τους μια φράση, η οποία διασώζει μία, θεωρητικά, αυθεντική πρόταση του Χριστού, η οποία πιστεύεται ότι προέρχεται από την πηγή των λογίων (Q) και διατυπώθηκε στην αραμαϊκή διάλεκτο 1464 : ὅστις γὰρ ἔχει, δοθήσεται αὐτῷ καὶ περισσευθήσεται ὅστις δὲ οὐκ ἔχει, καὶ ὃ ἔχει ἀρθήσεται ἀπ αὐτοῦ, την οποία συναντούμε στον Μάρκο λίγους στίχους παρακάτω (Μκ 4,25 // Λκ. 8,18), ενώ στον Ματθαίο την συναντούμε και πάλι κατά την εξιστόρηση της παραβολής των ταλάντων (Μτ. 25,29), όπως και στον Λουκά (Λκ. 19,26). Παρόμοιες αντιλήψεις συναντούμε και σε ολόκληρη τη ραβινική γραμματεία των Ιουδαίων Άραγε ο Ματθαίος την παρεμβάλλει εδώ για να επεξηγήσει, με ακόμη πιο εμφατικό τρόπο, τη διάκριση μεταξύ των μαθητών και των άλλων, οι οποίοι αγνοούν τα μυστήρια της Βασιλείας των Ουρανών 1466 ; Το πρώτο ημιστίχιο (ὅστις γὰρ ἔχει) αναφέρεται στους μαθητές, ενώ το δεύτερο ημιστίχιο (ὅστις δὲ οὐκ ἔχει ) αναφέρεται στους αμύητους, σχετικά με τα μυστήρια της Βασιλείας του Θεού. Εδώ αξίζει να προσθέσουμε κάποια παράλληλα κείμενα: Στο απόκρυφο βιβλίο του Έσδρα υπάρχει η 1459 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., ό.π., σελ Leaney Alfred Robert Clare, A Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ Donald A. Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ. 373, με αναφορές σε Montefiore και H. J. Held 1462 Leaney Alfred Robert Clare, ό.π Donald A. Hagner, ό.π Joachim Jeremias, New Testament Theology: The proclamation of Jesus, σελ. 23. Το ίδιο ισχύει και για τους στίχους Μτ. 13,16 17, βλ.. Ulrich Luz, Matthew 8 20, A Commentary, σελ Donald A. Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ

163 φράση: από κενά θα πάρεις κενά και από γεμάτα θα πάρεις γεμάτα 1467, ενώ μία ιουδαϊκή παροιμία λέγει: Οι πλούσιοι αποκτούν εύκολα νέα πλούτη, ενώ οι φτωχοί χάνουν εύκολα και τα λίγα τα οποία κατέχουν Στο γνωστικό κατά Θωμάν Ευαγγέλιον (κεφ. 41) διαβάζουμε: Είπε ο Χριστός: Όποιος έχει κάτι στο χέρι, θα πρέπει να του δοθεί και κάτι ακόμη περισσότερο, και όποιος δεν έχει τίποτα, θα πρέπει να του αφαιρεθεί ακόμη κι αυτό το λίγο που έχει Η δικαιοσύνη στον Ματθαίο ενδύεται έναν εσχατολογικό τόνο 1470, όμως το συγκεκριμένο λόγιο αποδίδει μία παράξενη εικόνα για την δικαιοσύνη του Θεού 1471, που ενδιαφέρεται να γεμίσει, όχι το άδειο δοχείο, αλλά αυτό που είναι πλήρες Τη σκοπιμότητα της χρήσης αυτού, του «περιπλανώμενου» πρωτοχριστιανικού λογίου 1473, φαίνεται να την καλύπτει ένας αδιαπέραστος μανδύας. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο Χριστός αφουγκράστηκε το κοινό αίσθημα της εποχής του ή πήρε μία κοσμική παροιμία, της οποίας το μήνυμα ήταν ότι η ζωή είναι άδικη, αφού ο πλούσιος γίνεται πλουσιότερος και ο φτωχός φτωχότερος, προκειμένου να της δώσει μία θρησκευτική χροιά. Βαθύτερα συμπεράσματα δε μπορούν να εξαχθούν Το πρόβλημα, το οποίο εμφανίζεται εδώ ως αδικία, δηλαδή ο Θεός να δίνει σε αυτόν που έχει και να αφαιρεί από αυτόν που δεν έχει, επιλύεται όταν συνειδητοποιήσουμε ότι ο Χριστός αναφέρεται στη δυνατότητα πρόσληψης και μη πρόσληψης. Αυτός ο οποίος ἔχει είναι ο άνθρωπος, ο οποίος υποδέχεται με ευχάριστο τρόπο το μήνυμα της Βασιλείας του Θεού και ανταποκρίνεται γενόμενος μαθητής του Χριστού. Σε αυτόν θα δοθεί περισσότερη κατανόηση και περισσή καρποφορία. Αυτός, ο οποίος οὐκ ἔχει, είναι ο άνθρωπος, ο οποίος δεν ανταποκρίνεται στην εξαγγελία του Χριστού και των μαθητών Του, απορρίπτοντας το μήνυμα της Βασιλείας του Θεού Όταν κάποιος έχει προθυμία και ζήλο θα του δοθούν από το Θεό και όλα αυτά που ζητεί. Όταν, όμως ο ίδιος δε θέλει και δεν προσφέρεται, τότε ούτε ο Θεός θα του δώσει. Και μάλιστα μας λέγει ὃ δοκεῖ ἔχει ἀρθήσεται ἀπ αὐτοῦ 1476, όχι επειδή ο Θεός το αφαιρεί από αυτόν, αλλά επειδή ο ίδιος δεν το αξίζει διότι νομίζει (δοκεῖ) ότι το έχει, ενώ κατά βάθος, δεν το κατέχει Διότι αν κάποιος έχει έστω ένα μικρό σπινθήρα του καλού, αυτός θα σβήσει αν δεν τον τροφοδοτεί με το οξυγόνο του πνεύματος και των πνευματικών έργων, ώστε να γίνει μεγαλύτερη η φλόγα Παρακάτω, στους στίχους Μτ. 13,16 17, έχουμε απότομη αλλαγή στον τόνο και το περιεχόμενο των λόγων του Χριστού. Απέναντι στην σκληροκαρδία των Ισραηλιτών υπάρχουν τα ανοικτά μάτια και τα ευήκοα ώτα των μαθητών Του: ὑμῶν δὲ μακάριοι οἱ 1467 Β Έσδρας, (4 Ezra) 7,25. To κείμενο προέρχεται από την αγγλική μετάφραση του βιβλίου, στην ιστοσελίδα του Πανεπιστημίου της Virginia, στην ηλ. δ/νση: ημ. αν.: L. Cl. Fillion στο Παναγιώτη Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ To κείμενο προέρχεται από την αγγλική μετάφραση του βιβλίου, στην ηλεκτρονική σελίδα: στην ηλεκ. διεύθυνση: ημ. αν.: Μόσχος Γκουτζιούδης, Η έννοια της Δικαιοσύνης στο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, Δ. Β. Μ., τόμ. 25, σ Για τη θεολογία της δικαιοσύνης του Θεού μπορεί να διαβάσει ο αναγνώστης στο έργο του Χαραλάμπου Γ. Ατματζίδη, Από την βιβλική έρευνα στην πίστη της Εκκλησίας, Συνοπτική Θεολογία της Καινής Διαθήκης, τομ. Α, σελ. 316 κ.ε Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ματθαίος ο Ευαγγελιστής, σελ Ulrich Luz, ό.π., σελ Ulrich Luz, ό.π., σελ Frank E. Gaebelein κλπ, The Expositorʹs Bible commentary, τομ. 8, σελ Πρβλ. Μτ. 8, Εδώ ο Χρυσόστομος χρησιμοποιεί την εκδοχή του Λουκά, ο οποίος τοποθετεί την συγκεκριμένη φράση μετά την παραβολή του λύχνου και πριν την αναζήτηση του Χριστού από την μητέρα Του και τους αδελφούς Του (Λκ. 8,18) 1477 Ιωάννης Χρυσόστομος, Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον τον Ευαγγελιστήν, Ομιλία με, ΜPG , , Θεοφύλακτος, Ερμηνεία εις το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 123, 280 C, 14 D, 3 163

164 ὀφθαλμοὶ ὅτι βλέπουσιν καὶ τὰ ὦτα ὑμῶν ὅτι ἀκούουσιν. Τα μάτια τους και τα αυτιά τους περιγράφονται ως μακάρια, μία λέξη κλειδί, γνωστή από τους Μακαρισμούς και από άλλες περιπτώσεις Οι μαθητές είναι μακάριοι, επειδή βλέπουν και ακούν, άσχετα από το αν προσλαμβάνουν ή καταλαβαίνουν Μάκαριος είναι ο ευλογημένος, ο ευτυχής, ο ευδαίμων, ο τυχερός και κατ επέκταση ο πλούσιος και εύπορος. Η λέξη αρχικά σήμαινε τον μέγα, τον υψηλό, τον ισχυρό Κι αυτοί ήταν Ιουδαίοι και ανάμεσά στους Ιουδαίους είχαν ανατραφεί, αλλά δεν έπαθαν αυτά που περιέγραφε η προφητεία, επειδή τη ρίζα των αγαθών, δηλαδή την προαίρεση και την γνώμη τους, τις είχαν ευνοϊκά διακείμενες Δεν θα τους μακάριζε ο Χριστός αν δεν ήταν δικό τους το κατόρθωμα. Δεν αποτελεί δικαιολογία ότι ο Χριστός μιλούσε με ασάφειες (με τις παραβολές). Θα μπορούσαν και οι άλλοι να προσέλθουν και να Τον ρωτήσουν, όπως προσήλθαν οι μαθητές αλλά αυτοί δε θέλησαν, επειδή ήταν ράθυμοι. Και όχι μόνο δε θέλησαν, αλλά έκαναν τα αντίθετα, όχι μόνο δεν πίστευαν, όχι μόνο δεν άκουγαν, αλλά και πολεμούσαν και είχαν μεγάλη απέχθεια προς τους λόγους του Χριστού, γι αυτό και παρουσιάζει τον προφήτη να τους κατηγορεί λέγοντας βαρέως ἤκουσαν. Αλλά οι μαθητές Του δεν ήταν σαν όλους τους υπόλοιπους, γι αυτό και τους μακαρίζει Μακαρίζονται οι οφθαλμοί των μαθητών, οι οποίοι βρίσκονται δίπλα στον Χριστό και μπορούν να δουν τὰς χώρας ὅτι λευκαί εἰσιν πρὸς θερισμόν (Ιω. 4,35). Τους μακαρίζει όμως και επειδή άκουσαν την φωνή του Υιού του Θεού και είδαν Αυτόν. Μέσω αυτού αξιώθηκαν να δουν νοητώς και την φύση του Θεού Πατέρα, κάτι που αξιώθηκαν να απολαύσουν και οι Άγιοι άνθρωποι παλαιότερα Δεν εννοεί εδώ ο Χριστός την όραση και την ακοή, αλλά τη διάνοια των μαθητών Του Τους λέγει: είδατε την παρουσία μου σ αυτόν τον κόσμο, τα θαύματά μου, ακούσατε τη φωνή μου και τη διδασκαλία μου Οι μαθητές του Χριστού, λοιπόν, είναι πιο προνομιούχοι από τους Προφήτες και τους Δικαίους της Παλαιάς Διαθήκης, επειδή εκείνοι μόνο μέσω της πίστεώς τους «είδαν», αυτοί, όμως, βλέπουν και με την όρασή τους, οπότε με μεγαλύτερη σαφήνεια γνωρίζουν τον Μεσσία. Έτσι συνάπτει (ο Χριστός) την Παλαιά με την Καινή Διαθήκη, δείχνοντας ότι οι Προφήτες, όχι μόνο γνώριζαν τα μέλλοντα, αλλά και είχαν σφοδρή επιθυμία για την πραγματοποίησή τους Σε αυτά τα δύο πράγματα υπερέχουν οι Απόστολοι από τους Προφήτες: είδαν σωματικώς τον ίδιο τον Χριστό και μυήθηκαν με πνευματικότερο τρόπο στα θεία (μυστήρια) Ο Χριστός διακηρύττει ότι η σωτηρία είναι παρούσα, εδώ και σήμερα. Όλα αυτά, τα οποία είχαν οραματιστεί οι γενεές του παρελθόντος, τα επαγγέλλεται ως μία παρούσα πραγματικότητα. Αυτό, που για τις γενεές του παρελθόντος αποτελούσε ένα αντικείμενο πίστης και ελπίδας, ο Χριστός το πραγματώνει ως προσωπική εμπειρία του σήμερα Οι μαθητές του Χριστού είχαν την ευκαιρία να δουν θαυμαστά σημεία: τυφλοὶ ἀναβλέπουσιν καὶ χωλοὶ περιπατοῦσιν, λεπροὶ καθαρίζονται καὶ κωφοὶ ἀκούουσιν, καὶ νεκροὶ ἐγείρονται καὶ πτωχοὶ εὐαγγελίζονται (Μτ. 11,4 5). Τα μέλη της Εκκλησίας, όπως και οι μαθητές, δεν είναι προφήτες, ούτε και βασιλιάδες, όμως είναι δίκαιοι και 1479 Βλ. Μτ. 5, ,6. 16,17. 24,46) 1480 W.F. Albright & C.S.Mann, Matthew, σελ Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ Ιωάννης Χρυσόστομος, ό.π., ΜPG 58, 473, Κύριλλος Αλεξανδρείας, Υπόμνημα εις τον Ματθαίον, αποσπ. 167, 1 4, εκδότης: J. Reuss, 1484 Ιωάννης Χρυσόστομος, ό.π., ΜPG 58, 473, Θεοφύλακτος, ό.π., MPG 123, 281 C, Thomas W. Manson, The Sayings of Jesus: As Recorded in the Gospels According to St. Matthew and St. Luke, σελ. 80 και Werner Georg Kümmel, Promise and Fulfilment: The Eschatological Message of Jesus, σελ

165 έχουν την ελπίδα και τη δυνατότητα να γίνουν μάρτυρες θαυμαστών γεγονότων, να δουν τη σωτηρία Παρόμοιοι μακαρισμοί υπάρχουν στους Ψαλμούς Σολομώντος: μακάριοι οἱ γενόμενοι ἐν ταῖς ἡμέραις ἐκείναις ἰδεῖν τὰ ἀγαθὰ Ισραηλ ἐν συναγωγῇ φυλῶν, ἃ ποιήσει ὁ θεός (Ψλ. Σολ. 17,44) και μακάριοι οἱ γενόμενοι ἐν ταῖς ἡμέραις ἐκείναις ἰδεῖν τὰ ἀγαθὰ κυρίου, ἃ ποιήσει γενεᾷ τῇ ἐρχομένῃ (Ψλ. Σολ. 18,6) Οι ψαλμοί μακαρίζουν κάποια ερχόμενη γενεά, που θα δει τον Μεσσία. Ο Χριστός μακαρίζει εμφατικά τους μαθητές Του, την παρούσα γενεά, που ήδη ζει την παρουσία του Μεσσία. Στο παράλληλο κείμενο του Λουκά (Λκ. 10,23 24) η αντίθεση υπάρχει μεταξύ της γενεάς του Χριστού και των προηγουμένων γενεών, ενώ στον Ματθαίο (Μτ. 13,16 17), η αντίθεση βρίσκεται ανάμεσα στους μαθητές (το ὑμῶν δεν αφήνει καμία αμφιβολία) και στους σκληρόκαρδους ανθρώπους της ίδιας γενεάς. Δύο κείμενα από τη Mekilta 1489 της Εξόδου ίσως ρίχνουν κάποιο φως στους στίχους 13,16 17 του Ματθαίου. Εκεί διαβάζουμε: Γι αυτό μπορείτε να πείτε ότι ένας υπηρέτης είδε στη θάλασσα, αυτό που ποτέ δεν είδαν ο Ησαΐας, ο Ιεζεκιήλ και όλοι οι Προφήτες (Mek στην Εξ. 15,2). Λίγο παρακάτω διαβάζουμε: (Τα γεγονότα της Εξόδου έγιναν) μπροστά στα μάτια όλων των ανθρώπων: Αυτό μας διδάσκει ότι εκείνη τη στιγμή είδαν αυτά που ο Ησαΐας και ο Ιεζεκιήλ δεν είδαν ποτέ τους (Mek στην Εξ. 19,11) Σε αυτά τα χωρία, οι κοινοί άνθρωποι, οι οποίοι έζησαν την Έξοδο και την κάθοδο του Θεού στο Σινά, έγιναν μάρτυρες σημείων, τα οποία οι Προφήτες δεν τα είδαν ποτέ στη ζωή τους. Εάν ο Ματθαίος ήξερε την παρούσα παράδοση ή κάτι παρόμοιο, αυτό τον ενθάρρυνε να ενσωματώσει τα λόγια αυτά, περί Προφητών και δικαίων ανδρών μαζί με την παραβολή του Χριστού στο Ευαγγέλιό του Σε ιουδαϊκά targum αναφέρεται ότι τα μυστήρια, τα οποία κρύβονται από τους Προφήτες, αποκαλύπτονται στον Βαλαάμ: Βαλαάμ, υιέ του Βεωρ, σου μιλάει αυτός, ο οποίος είναι πιο έντιμος από τον πατέρα του, (επειδή) τα σκοτεινά μυστήρια, τα κρυμμένα από τους προφήτες, έχουν αποκαλυφθεί σ αυτόν (Targum Αριθμ. 24,3 και 24,15) Στο κατά Θωμάν γνωστικό Ευαγγέλιο, στο κεφάλαιο 38 βρίσκουμε μία φράση, η οποία είναι συγγενής με αυτήν του Ματθαίου: Ο Χριστός είπε, Συχνά επιθυμείτε να ακούσετε αυτά τα λόγια, που λέγω σε σας και δεν υπάρχει κανείς να σας τα πει. Θα υπάρξουν μέρες που θα με αναζητήσετε και δεν θα με βρείτε. Παράλληλα, στο κεφάλαιο 17 διαβάζουμε: Ο Χριστός είπε, θα σας δώσω ό, τι μάτι ανθρώπου δεν είδε, αυτί δεν άκουσε, χέρι δεν άγγιξε, ό, τι δεν έχει προέλθει από ανθρώπινη καρδιά Κατά τη διάρκεια της Εικονομαχίας, ο Ιωάννης Δαμασκηνός χρησιμοποίησε τον συγκεκριμένο μακαρισμό των μαθητών από τον Χριστό ως επιχείρημα με το οποίο υποστηρίζεται η ύπαρξη των εικόνων στη χριστιανική λατρεία Ulrich Luz, Matthew 8 20, A Commentary, σελ Το κείμενο είναι από την ηλεκτρονική έκδοση του Craig A. Evans με τίτλο: The Greek Pseudepigrapha, Oak Tree Software Inc., Πληροφορίες για τον όρο Mekilta στο λεξιλόγιο της παρούσης εργασίας, σελ To κείμενο είναι από το βιβλίο των W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., με τίτλο: Matthew: A Shorter Commentary, based on the 3 volume International Critical Commentary, σελ. 214, σε μετάφραση από την αγγλική γλώσσα Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ Το κείμενο των targum προέρχεται από μετάφραση του αγγλικού κειμένου από τον J. W. Etheridge, στην ηλεκτρονική ιστοσελίδα: N.T.C.S. The newsletters for targumic and cognate studies, στην ηλεκτρονική διεύθυνση: texts/pentateuchal targumim/. Ημ. ανάκτησης: Κατά Θωμάν Ευαγγέλιον, κεφάλαια 38 και 17, μετάφραση του κειμένου από τα αγγλικά από την ιστοσελίδα: από την σελίδα με τίτλο: The ʺScholarsʹ Translationʺ of the Gospel of Thomas 1494 Είδαν οι Απόστολοι τον Χριστό σωματικώς, όπως είδαν τα θαύματά Του και τα Πάθη Του και άκουσαν τα λόγια Του. Έτσι επιθυμούμε κι εμείς να Τον δούμε, να Τον ακούσουμε και να μακαριστούμε. Εκείνοι είδαν το πρόσωπό Του επειδή ήταν παρών σωματικώς, εμείς, όμως, επειδή δεν παρίσταται σωματικώς, όπως μέσα από τα βιβλία ακούμε τα λόγια του και αγιάζεται η ακοή μας και δι αυτής η ψυχή μας και γινόμαστε μακάριοι και 165

166 Η διδασκαλία του Χριστού ἐν παραβολαῖς Με αφορμή το «μεσοσκήνιο» της παραβολής γεννάται ένα ερώτημα: ο παραβολικός λόγος αρμόζει στους νηπίους ως προς την πίστη 1495 ή σε προχωρημένους, οι οποίοι μπορούν να διεισδύσουν πίσω από αυτές και να δουν τα μυστήρια της Βασιλείας του Θεού; Διότι η Βασιλεία του Θεού ανήκει σε μία άλλη πραγματικότητα, καλυμμένη κάτω από το πέπλο των παραβολών, οι οποίες, εν τούτοις, προσφέρουν και το «κλειδί» της ερμηνείας της. Αντίστοιχα υπάρχει ένα «κλειδί» για την κατανόηση του μηνύματος κάθε παραβολής. Στην παραβολή του σπορέως το θεμελιώδες κλειδί είναι η δήλωση του Χριστού ότι ο σπόρος είναι ο λόγος του Θεού Η παραβολή του σπορέως διδάσκει ξεκάθαρα αυτό το μυστήριο της εισόδου στη Βασιλεία του Θεού ο άνθρωπος μπορεί να παρομοιαστεί με ένα δένδρο ή ένα φυτό, που από τη μια μεριά μπορεί να κοπεί και να ριχτεί στη φωτιά 1497, από την άλλη, όμως, μπορεί να δείξει εκπληκτικές δυνατότητες Στη συγκεκριμένη παραβολή ο λαός του Θεού παρομοιάζεται με το έδαφος στο οποίο η Βασιλεία του Θεού μπορεί να καρποφορήσει ή να αποτύχει στο να φέρει καρπούς Ο Κλήμης Αλεξανδρείας γράφει: Λέγει ο προφήτης: Ποιος μπορεί να καταλάβει την παραβολή του Κυρίου, αν δεν είναι σοφός, και επιστήμων και δεν αγαπάει τον Κύριο; Λίγοι μπορούν να κατανοήσουν τις παραβολές. Και επίσης λέγει: Δε φθονεί τους ανθρώπους ο Θεός, αλλά το μυστήριο είναι δικό Του και μυούνται σ αυτό οι υιοί του οίκου Του 1500, ενώ ο Κύριλλος Αλεξανδρείας σημειώνει: Στους μη πιστούς δεν δίδεται η χάρη της γνώσεως των μυστηρίων της Βασιλείας των Ουρανών, αλλά δίδεται σε εμάς, οι οποίοι είμαστε πιο προχωρημένοι στην πίστη. Έτσι μας έδωσε τη δυνατότητα ο Θεός να εννοήσουμε τις παραβολές, τους σκοτεινούς λόγους, αλλά και τις ρήσεις των σοφών ανδρών και τα αινίγματα Ενδεχομένως πολλοί θα αναρωτηθούν για ποιο λόγο ο Θεός δίδει τη γνώση των μυστηρίων Του μόνο σε μία μικρή, εκλεκτή ομάδα ανθρώπων. Όμως η έμφαση, που δίδεται στο κείμενο, δεν αφορά στον αριθμό των ανθρώπων που λαμβάνουν τη γνώση των μυστηρίων, αλλά στη δωρεά του Θεού καθ εαυτήν, η οποία προσφέρεται προς τους ανθρώπους Ένας σύγχρονος συγγραφέας γράφει: Μερικοί άνθρωποι διαβάζουν το Θεό σε πεζή μετάφραση. Πώς, όμως, μπορείς να προσπαθήσεις να «διαβάσεις» το Θεό και να ερμηνεύσεις τους «δρόμους» Του με τέτοιον πεζό τρόπο, χάνοντας το μέγιστο νόημά του; Η τραγωδία των ανθρώπων, που βλέποντες μὴ βλέπωσιν, σχετίζεται με το γεγονός αυτό. Ο Thordon Wilder, στο θεατρικό του έργο Η πόλη μας (Our town) επισημαίνει πόσο αναίσθητοι είμαστε στα χρώματα, στα αρώματα και στην ομορφιά της καθημερινής μας ζωής. Σε αυτούς που θέλουν να καταλάβουν την αλήθεια, τους δίδεται η δυνατότητα να το κάνουν μέσω των παραβολών. Εάν δε μπορούμε να αντιληφθούμε την κατάσταση, δε μας κρύβουν οι παραβολές την αλήθεια, αλλά είμαστε εμείς προσκυνούμε, τιμώντας τα βιβλία, δια των οποίων ακούμε τα λόγια του Χριστού, έτσι και μέσα από τις εικόνες παίρνουμε μία ιδέα της σωματικής ύπαρξής Του και των θαυμάτων Του και των Παθών Του και αγιαζόμαστε και πληροφορούμαστε και χαιρόμαστε και γινόμαστε ευτυχείς και σεβόμαστε και τιμούμε και προσκυνούμε την σωματική Του υπόσταση. (Ιωάννης Δαμασκηνός, Λόγος Απολογητικός, προς τους διαβάλλοντας τας Αγίας Εικόνας, 3, 12, 5 21, εκδότης: B. Kotter) 1495 Θεοφάνης Κεραμεύς, Ομιλία Ζ Περί της παραβολής του σπόρου, ΜPG 132, 248 Β Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ Πρβλ. Λκ. 3,9. 13, Πρβλ. Λκ. 13, A. R. C. Leaney, A Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ Κλήμης Αλεξανδρείας, Στρωματείς, βιβλ. 5, κεφ. 10, ενότ. 63, υποεν. 6, σειρά 1 υπ. 7, σειρά 3 εκδ.: O. Stählin, L. Früchtel and U. Treu 1501 Κύριλλος Αλεξανδρείας, Εξήγησις εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, MPG 72, 624, W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ

167 «τυφλοί», και δεν έχουμε τη δυνατότητα να την αντιληφθούμε με τις δικές μας δυνάμεις Η εκδοχή του Μάρκου περί παραβολών Για πολλούς υπομνηματιστές είναι προφανές ότι η εκδοχή του Ευαγγελίου του Μάρκου φανερώνει μία μεταγενέστερη κατανόηση των παραβολών, σε σχέση με τον Ματθαίο, όταν η εχθρότητα ανάμεσα στη χριστιανική κοινότητα και τους Ιουδαίους της Ιερουσαλήμ είχε γίνει πια ξεκάθαρη. Ο Μάρκος παρουσιάζει την σκλήρυνση της καρδιάς των Ιουδαίων, όπως την παρουσιάζει και ο Παύλος Ουσιαστικά η σύναψη του συγκεκριμένου λογίου του Ησαΐα με την παραβολή του σπορέως παραμένει ένα δυσερμήνευτο γεγονός. Ο Μάρκος επιχειρεί, μέσω αυτού του λογίου, να εκφράσει την αιτία, για την οποία ο Χριστός μιλούσε με παραβολές 1505, όμως είναι δύσκολο να συμφιλιωθούμε με την ιδέα ότι ο Χριστός δίδασκε σε ένα εκστασιασμένο και καταπιεσμένο πλήθος με τέτοιο τρόπο, ώστε να μπερδέψει και να καταδικάσει τους ακροατές Του Ενδεχομένως η ομιλία δια παραβολών συνδέεται με το περιστατικό της μικρής ανταπόκρισης στο κήρυγμα του Χριστού σε κάποιες βόρειες περιοχές 1507 κι έτσι, ενώ ο εσωτερικός κύκλος των μαθητών διδάσκεται ανοιχτά, για τους ανθρώπους εκτός αυτού, όλα παραμένουν αινιγματικά Η εκδοχή του Ματθαίου περί παραβολών Όπως είδαμε και προηγουμένως, οι νεότεροι ερμηνευτές θεωρούν ότι ο Ματθαίος παρουσιάζει τον Χριστό να ομιλεί με παραβολές, επειδή ο λαός είναι ήδη σκληρόκαρδος. Δηλαδή, η απιστία δεν έχει τις ρίζες της στα λόγια του Χριστού, αλλά στην σκληροκαρδία των ανθρώπων O Ματθαίος, επιπλέον, καταλήγει και σε μία αισιόδοξη νότα: ο λόγος του Θεού προσφέρεται ως δωρεά του Θεού προς τους ανθρώπους (Μτ. 13,16 17). Η αλήθεια αποκαλύπτεται μέσω της Θείας Χάριτος Η έμφαση δίδεται στην ευθύνη αυτών που απορρίπτουν το μήνυμα της Βασιλείας του Θεού. Έτσι παρουσιάζεται ο Χριστός να επιθυμεί να διεγείρει την σκέψη και την ανταπόκριση των ακροατών Του Οπότε εδώ ο Μάρκος μας προσφέρει ένα έξοχο παράδειγμα ασύμμετρου επιχειρήματος, τυπικού για τους βιβλικούς συγγραφείς: η κατανόηση των θείων αληθειών από τους μαθητές είναι στοιχείο της Θείας Χάριτος, όμως η αποτυχία κατανόησης του νοήματος των θείων αληθειών είναι στοιχείο της απόρριψης του μηνύματος από τον κάθε άνθρωπο προσωπικά Βέβαια, κάποιοι επιμένουν ότι, για τον Ματθαίο, ο Κύριος χρησιμοποιεί την διδασκαλία δια των παραβολών, επειδή ο Ησαΐας προφήτευσε την σκλήρυνση των Ιουδαίων και η προφητεία αυτή πρέπει να εκπληρωθεί Όμως, ο πρωταρχικός σκοπός της παραβολής ήταν η διδαχή. Οπότε δε μπορεί να γίνει πιστευτό, ως πόρισμα οποιασδήποτε λογικής ανάγνωσης του Ευαγγελίου, ότι ο Χριστός επιθυμούσε να μη γίνει κατανοητός και επένδυε τη διδαχή Του με ακατάληπτες μορφές λόγου George Arthur Buttrick, The Interpreterʹs Bible, τόμος 8, σελ Βλ. Ρωμ. κεφ Sherman Elbridge Johnson, A Commentary on the Gospel according to St. Mark, σελ Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ματθαίος ο Ευαγγελιστής, σελ Πρβλ. Μτ. 11,20 24, Λκ. 10, C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ Dan O. Via Jr. ʺMatthew on the Understandability of the Parables,ʺ JBL 84 (1965), σελ C. S. Mann, Mark, ό.π Donald A. Hagner, Matthew 1 13, (WBC), σελ F. Godet, στο Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, σελ Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ματθαίος ο Ευαγγελιστής, σελ

168 Η εκδοχή του Λουκά περί παραβολών Ο Λουκάς ακολουθεί τους Ο, όσον αφορά στην αποτυχία του όχλου στο να κατανοήσει και να συλλάβει το νόημα και τον σκοπό της παραβολής. Βλέποντας την δύσκολη θέση, στην οποία περιήλθε ο Μάρκος, παραλείπει την «απεχθή πρόταση» (μήποτε ἐπιστρέψωσιν ) δίνοντάς μας ίσως τη γνήσια μορφή της παράθεσης από τον Χριστό. Η δήλωση του Λουκά, λοιπόν, είναι αυτή: το μυστήριο της Βασιλείας του Θεού δεν προορίζεται για τους εκτός αυτής. Για το λόγο αυτό ο Χριστός ομιλεί με παραβολές, προκειμένου να μεταφέρει το μήνυμα της Βασιλείας Του στους μαθητές Του με τέτοιο τρόπο, ώστε, οι εκτός αυτής, εφ όσον δεν έχουν το «κλειδί» της κατανόησης, θα ακούν και δε θα καταλαβαίνουν Η θεωρία της «επισκότισης των παραβολών» Τι αποκαλύπτουν οι παραβολές Για πολλούς ερμηνευτές η παραβολή είναι σαν τη στήλη φωτός και τη νεφέλη που, ως φως, ενθάρρυνε τους Ισραηλίτες στην πορεία τους στην έρημο και την ίδια στιγμή, με τη σκοτεινή της πλευρά, έφερνε σύγχυση στους Αιγυπτίους. Κατά τον ίδιο τρόπο, ως φως, κατευθύνει τους οφθαλμούς ορισμένων, ενώ ταυτοχρόνως θαμπώνει και τυφλώνει τα μάτια κάποιων άλλων Φωτίζει το μήνυμα της Βασιλείας του Θεού στους μαθητές του Χριστού, ενώ από την άλλη το συγκαλύπτει από τους απίστους και τους εχθρικά διακειμένους 1517, χωρίς να είναι κάποιος απόκρυφος στοχασμός Όπως και για τον Απόστολο Παύλο, ὁ λόγος γὰρ ὁ τοῦ σταυροῦ τοῖς μὲν ἀπολλυμένοις μωρία ἐστίν, τοῖς δὲ σῳζομένοις ἡμῖν δύναμις θεοῦ ἐστιν (Α Κoρ. 1,18) Σε γενικές γραμμές, ολόκληρη η διακονία του Χριστού επί της γης μπορεί να θεωρηθεί ότι μετέχει στον χαρακτήρα της παραβολής και παραμένει αίνιγμα για όλους αυτούς, οι οποίοι είναι αποστασιοποιημένοι από τον λόγο Του. Αν ο ιουδαϊκός λαός καταλάβαινε τη διδασκαλία του Χριστού δε θα Τον απέρριπτε, δε θα Τον σταύρωνε. Ο Σ. Αγουρίδης αναρωτιέται: Πώς μία τόσο δυναμική διδασκαλία, όπως αυτή του Χριστού, άφησε ασυγκίνητους τους Ιουδαίους 1520 ; Σύμφωνα με τον Ι. Καραβιδόπουλο, οι παραβολές συνδέονται με το μυστικό του Μεσσία 1521, όπως το εννοεί ο Ευαγγελιστής Μάρκος. Με τη θεολογική μέθοδο, που εφαρμόζει στο Ευαγγέλιό του, αφήνει να φανεί ότι το μεσσιανικό μυστικό, όπως και το νόημα των παραβολών που είπε ο Χριστός, δεν έγιναν φανερά σε όλους τους Ισραηλίτες. Ακόμη και οι μαθητές Του έδειξαν βραδύνοια στο να κατανοήσουν τη διδασκαλία Του Δηλαδή, ο Χριστός αποφεύγει την αναγνώριση της μεσσιανικής Του ιδιότητας από τον ιουδαϊκό όχλο και, ενώ μέσω των παραβολών αποκαλύπτει λίγο λίγο τα μυστήρια της Βασιλείας του Θεού, ταυτοχρόνως τα συγκαλύπτει. Έτσι αποφεύγονται παρερμηνείες τόσο εκ μέρους των Ιουδαίων, οι οποίοι έχουν λανθασμένες εθνικοπολιτικές προσδοκίες για τον Μεσσία όσο και εκ μέρους των Ρωμαίων, οι οποίοι με τη λέξη βασιλεία εννοούν μία επίγεια πραγματικότητα, στην οποία άρχοντες είναι αυτοί οι ίδιοι. Η ευθεία διδασκαλία των αντιλήψεων αυτών δεν θα 1515 Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ. 181 και Π.Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, σελ Ιωάννης Δ. Καραβιδόπουλος, Το κατά Μάρκον Ευαγγέλιο, σελ Hugh Anderson, The Gospel of Mark, σελ Joseph A. Fitzmyer, To Advance the Gospel: New Testament Studies σελ Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ματθαίος ο Ευαγγελιστής, σελ Ιωάννης Δ. Καραβιδόπουλος, ό.π Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Δοκίμια στις ρίζες του Χριστιανισμού, σελ

169 είχε το προσδοκώμενο αποτέλεσμα. Γι αυτό και ο Χριστός διδάσκει ἐν παραβολαῖς (Mτ. 13,3) ή ἐν παροιμίαις (Ιω. 16,25), ώστε να προκληθεί το ενδιαφέρον των ακροατών και, στη συνέχεια, να φανερωθεί το νόημα των παραβολών στον στενότερο κύκλο των ανθρώπων, οι οποίοι θα δείξουν το ανάλογο ενδιαφέρον. Αν οι ακροατές Του ήταν πρόθυμοι και ικανοί να κατανοήσουν, ο Χριστός δε είχε κανέναν λόγο να χρησιμοποιήσει τις παραβολές προκειμένου να αποκρύψει κάτι. Οπότε, ουσιαστικά, δε μας αναγκάζει κανείς να υιοθετήσουμε όλα αυτά τα «τεχνάσματα» των ερμηνευτών περί επισκότισης των παραβολών. Ο Χριστός, κατά τον Μάρκο, δίδασκε στα πλήθη αυτά τα οποία μπορούσαν να τα κατανοήσουν και να τα «χειριστούν» στη ζωή τους: Καὶ τοιαύταις παραβολαῖς πολλαῖς ἐλάλει αὐτοῖς τὸν λόγον καθὼς ἠδύναντο ἀκούειν (Mκ. 4,33) Σχολιάζει ο Ιωάννης Χρυσόστομος, με αφορμή την μη κατανόηση της παραβολής του σπορέως τόσο από τον όχλο όσο κι από τους μαθητές: Κατ ιδίαν, με τους μαθητές Του, επέλυε τα συγκεκριμένα θέματα. Η παραβολή ξεχωρίζει τον άξιο από τον ανάξιο, ο μεν άξιος αναζητά το νόημα στα λεγόμενα, ο ανάξιος το προσπερνά έτσι έγινε και τότε. Οι Ιουδαίοι δεν διήγειραν το μυαλό τους εξ αιτίας της δυσκολίας (της παραβολής), ώστε να ρωτήσουν, επειδή δεν πρόσεξαν τα λεγόμενα. Διότι όταν κάτι είναι «σκιασμένο» σε κάνει να αναζητήσεις την αλήθεια. Αυτό έκανε και τότε ο Χριστός και τους μιλούσε με παραβολές, ερεθίζοντας και διεγείροντας το ακροατήριό Του, που διακατεχόταν από αδιαφορία και πνευματικό λήθαργο, όμως ούτε κι έτσι Τον πρόσεξαν οι μαθητές, αντιθέτως, συνέχισαν, παρά το ότι βρίσκονταν κι αυτοί στην άγνοια, να μένουν δίπλα Του, επειδή ακριβώς κατανοούσαν την άγνοιά τους Ο Χριστός, μέσω των παραβολών, όχι μόνο προσκαλεί τους ακροατές Του να διαπεράσουν την επιφάνεια και να βρουν το βαθύτερο νόημα, αλλά τους δίνει ταυτοχρόνως και την ευκαιρία να ανοίξουν τα μάτια τους και τα αυτιά τους ανακαλύπτοντας τη σημαντική διδασκαλία την οποία τους παρουσιάζει Έχοντας υπ όψιν τα παραπάνω, η φράση διὰ τοῦτο ἐν παραβολαῖς αὐτοῖς λαλῶ, ὅτι βλέποντες οὐ βλέπουσιν καὶ ἀκούοντες οὐκ ἀκούουσιν οὐδὲ συνίουσιν γίνεται μαρτυρία της καλοσύνης του Θεού προς τους ανθρώπους. Η γνώση των μυστηρίων της Βασιλείας του Θεού δεν δίνεται στους μαθητές, όπως δίνεται σε μία κλειστή ομάδα αποκρυφιστών, αντιθέτως καλούνται να την μεταδώσουν και στους συνανθρώπους τους. Οπότε κάποιος μπορεί να αναρωτηθεί για ποιον λόγο θα έπρεπε το μυστήριο της Βασιλείας του Θεού να παραμένει κρυφό από τον πολύ κόσμο; Η απάντηση δίνεται και πάλι από τον Χριστό, μέσω του Ευαγγελίου Του: μηδενὶ εἴπητε τὸ ὅραμα ἕως οὗ ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ἐκ νεκρῶν ἐγερθῇ (Mτ. 17,9). Το γεγονός της Αναστάσεως και η επιφοίτηση του Αγίου Πνεύματος θα αλλάξουν ριζικά τους ανθρώπους, αρκεί βέβαια οι άνθρωποι να θέλουν να αναζητήσουν και να βρουν την αλήθεια κι έτσι να γίνουν μέτοχοι της δωρεάς του Θεού: Αἰτεῖτε καὶ δοθήσεται ὑμῖν, ζητεῖτε καὶ εὑρήσετε, κρούετε καὶ ἀνοιγήσεται ὑμῖν (Mτ. 7,7). Άρα ισχύει και το αντίστροφο: Όποιος δεν αναζητά, δε βρίσκει Η πνευματική τύφλωση των ανθρώπων και το έλεος του Θεού Τα θαυμάσια του Θεού, ενώ είναι πολύ απλά για όσους έχουν το ενδιαφέρον και τη θέληση να τα διδαχθούν και να τα γνωρίσουν, ταυτοχρόνως αποδεικνύονται δύσκολα και γριφώδη για όσους ηθελημένα τα αγνοούν και τα απορρίπτουν. Έτσι, το 1523 Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ Ιωάννης Χρυσόστομος, Ερμηνεία εις τους Ψαλμούς, εις τον μη ψαλμόν, MPG 55, 225, , I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, σελ. 323 Για μία ολοκληρωμένη άποψη για τον σκοπό, που είχαν οι παραβολές του Χριστού, περισσότερες λεπτομέρειες θα βρει ο αναγνώστης στο έργο του Robert H. Stein, An Introduction to the Parables of Jesus, εκδ. Westminster John Knox Press, Philadelphia, Pennsylvania, W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ

170 Ευαγγέλιο αποδεικνύεται υπόθεση ζωής για κάποιους και υπόθεση απωλείας για άλλους Η αποτυχία των Ισραηλιτών να δουν και να ακούσουν είναι μία κατάσταση δεδομένη, η οποία δεν προκλήθηκε από τις παραβολές του Χριστού Η προαίρεσή τους ήταν κακή, γι αυτό και ο διάβολος τους σκότισε, όχι ο Θεός Όπως κι αυτός, ο οποίος έχει τα μάτια του, γίνεται ίσος με τον τυφλό, όταν δεν τα έχει ανοικτά, έτσι γίνονται και πολλοί άνθρωποι, οι οποίοι φέρονται χωρίς σύνεση απέναντι στον λόγο του Θεού, απορρίπτοντάς τον, χωρίς να τον ακούσουν προσεκτικά Εξ αιτίας της πώρωσής τους, εκώφευσαν στους υπερφυείς λόγους και έκλεισαν τα μάτια στα παράδοξα έργα του Χριστού, ο οποίος υπόσχεται ότι θα τους θεραπεύσει από τα πλημμελήματά τους, μιλώντας ο ίδιος προς αυτούς. Είναι σα να λέγει ο Χριστός: διότι βλέποντας με τα μάτια του σώματός τους τα θαύματα που κάνω, κλείνουν τα μάτια της ψυχής και ακούγοντας με τα αυτιά του σώματός τους τα λόγια μου κλείνουν τα αυτιά της ψυχής τους, γι αυτό και απιστούν Διότι αυτοί οι άνθρωποι καθημερινά έβλεπαν μπροστά τους τον Χριστό να κάνει θαύματα. Αλλά γίνονταν εκουσίως τυφλοί και Τον κατηγορούσαν. Αυτό σημαίνει βλέποντες οὐ βλέπουσιν Δηλαδή διέθεταν και μάτια και την αίσθηση της οράσεως κι αυτό το όφειλαν στη χάρη του Χριστού, Τον οποίον έβλεπαν εκεί μπροστά τους. Όμως δεν έβλεπαν το βαθύτερο νόημα, επειδή έκλειναν τα μάτια της ψυχής τους και προσποιούνταν ότι δεν έβλεπαν. Το ίδιο ισχύει και για την έλλειψη της ακοής, δηλαδή δεν ήθελαν να καταλάβουν τα λεγόμενά Του και τα καταφρονούσαν Η διδασκαλία φθάνει στα αυτιά τους, επειδή την ακροώνται, όμως δεν την καταλαβαίνουν, επειδή είναι καλυμμένη με την ασάφεια της παραβολής και αυτοί είναι ανάξιοι της αληθινής γνώσης, αφού η κατάστασή τους είναι ανίατη Το αποτέλεσμα θα είναι να μην απαλλαγούν από τα αμαρτήματά τους και έτσι να μη φθάσουν στη σωτηρία 1535, εφ όσον προτιμούν το σκότος, παρά το φως Τι όφειλαν να κάνουν οι άνθρωποι αυτοί; Θα έπρεπε να ανοίξουν τα μάτια τους, αφού δε βλέπουν. Αν η τύφλωσή τους ήταν εκ φύσεως θα χρειαζόταν απλώς να ανοίξουν τα μάτια τους για να δουν, όμως επειδή η τύφλωσή τους είναι εκούσια και ηθελημένη είπε ο Χριστός βλέποντες οὐ βλέπουσιν, για να φανεί ότι εξ αιτίας της κακίας τους επήλθε η (πνευματική) τύφλωση Ο Αναστάσιος Σιναΐτης έχει μία πιο φιλάνθρωπη προσέγγιση για την πνευματική τύφλωση: Οι άνθρωποι, οι οποίοι δεν πιστεύουν στον Θεό, τυφλώνονται πνευματικά, για να μη φθάσουν στην καταφρόνηση και την καταδίκη Στο ίδιο πνεύμα ο Ευθύμιος Ζιγαβηνός βλέπει στους στίχους αυτούς τη δικαιοσύνη και την οικονομία του Θεού: Προς αυτούς (τους απίστους) δικαίως και οἰκονομικῶς ομιλεί δια των παραβολών, ώστε να ακούν, αλλά να μην καταλαβαίνουν, δικαίως μεν εξ αιτίας της ἐθελοκακίας, της ἐθελοκωφώσεως και της ἐθελοτυφλώσεως της ψυχής τους, οι οποίες τους κάνουν αναξίους να γνωρίσουν τα μυστήρια. Οικονομικώς δε για να μην γίνουν αίτιοι βαρύτερης καταδίκης, επειδή, παρά τη γνώση των μυστηρίων, αυτοί θα συνεχίσουν να αντιτίθενται Και υπογραμμίζει ο Θεοφύλακτος: Δεν τίθεται εδώ θέμα αποκλεισμού 1527 Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ Hans Josef Klauck, Allegorie und Allegorese in synoptischen Gleichnistexten, σελ Αμμώνιος Αλεξανδρείας, Εις τον Ευαγγελιστήν Ιωάννην, MPG 85, 1477 Β 1 C Ευσέβιος Καισαρείας, Περί της Θεοφανείας, MPG 24, 681 B, 13 C, Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 401 Β, 1 2, 11 14, και MPG 129 Β, 400 C, Θεοφύλακτος, Ερμηνεία εις το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 123, 281 Α, Βίκτωρ Αντιοχείας, στο Catena in Marcum, εκδότης: J.A. Cramer, σελ. 306, στ Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 793 D, Βίκτωρ Αντιοχείας, στο Catena in Marcum, εκδότης: J.A. Cramer, σελ. 306, στ Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, σελ Ιωάννης Χρυσόστομος, Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον, Ομιλία με, ΜPG , Αναστάσιος Σιναΐτης, Πατριάρχης Αντιοχείας, Ερωτήσεις, Ερώτησις ΛΣΤ, MPG 89, 577 A, 14 Β, Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 400 C,

171 κάποιων ανθρώπων ή ειμαρμένης, έτσι ώστε σε κάποιους να δίδεται η γνώση των μυστηρίων και σε κάποιους άλλους όχι. Μή γένοιτο! Απλά δίδεται σε όποιους το ζητούν. Διότι ο Χριστός λέγει: Ζητεῖτε καί δοθήσεται ὑμῖν. Οι υπόλοιποι «τυφλώνονται», ώστε να μην κατακριθούν ακόμη περισσότερο, επειδή θα ήξεραν τι πρέπει να κάνουν, αλλά δεν θα το έπρατταν. Διότι αυτός, ο οποίος γνωρίζει και καταφρονεί, είναι άξιος μεγαλύτερης τιμωρίας Άρα, ενώ αυτή η απόκρυψη των μυστηρίων μπορεί να θεωρηθεί ότι αποτελεί τιμωρία των αναξίων, τελικά αποβαίνει μία πράξη μεστή ελέους. Διότι οι παραβολές κρύβουν τα μυστήρια της Βασιλείας του Θεού από αυτούς οι οποίοι παρανοούν και σκανδαλίζονται. Και επειδή οι παραβολές μένουν εντυπωμένες στη μνήμη των ακροατών, αν ποτέ η καρδιά αυτών καταστεί επιδεκτική, θα κατανοήσει το μάθημα της παραβολής, το οποίο άκουσε στο παρελθόν Θεία Χάρις και προσωπική ευθύνη Ο Χριστός, χρησιμοποιώντας τη λέξη δέδοται υπαινίσσεται τη δωρεά της εκλογής των μαθητών Του από τον Θεό Πατέρα. Αυτό ισχύει και για τους σημερινούς Χριστιανούς. Η κατανόηση της αληθείας του Θεού εξαρτάται, σε έναν καθοριστικό βαθμό, από τη Χάρη του Θεού. Οι Ευαγγελιστές κατανοούν την μαθητεία κοντά στον Χριστό ως ένα προνόμιο γνώσης των μυστηρίων της βασιλείας του Θεού 1542, το οποίο μας δίδει την δυνατότητα πνευματικών ευκαιριών Οι άνθρωποι, πολλές φορές, επιδεικνύουν τεράστια πνευματική νωθρότητα και χρόνια απιστία. Αυτό θέτει την ευθύνη για την πνευματική τους αποτυχία στους δικούς τους ώμους. Ταυτόχρονα, όμως, τίποτε από ό,τι γίνεται δε βρίσκεται έξω από τον έλεγχο και το σχέδιο του Θεού Το ότι δεν βλέπει ή δεν ακούει δεν στερεί από τον άνθρωπο την ευθύνη της επιλογής του. Πρέπει να ανοίξει τα μάτια του και τα αυτιά του και να γυρίσει από το σκοτάδι των δαιμονικών δυνάμεων στο φως της παρουσίας του Θεού Το μυστήριο πρέπει να προσεγγιστεί ως δωρεά του Θεού και όχι ως προνόμιο ή κάποια ειδική ικανότητα του ανθρώπου και θα πρέπει να οδηγήσει στην πίστη Αν δεν ήταν δωρεά, τότε θα υπήρχε κατάργηση του αυτεξουσίου Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε, λοιπόν, ότι ο Χριστός απευθύνεται στον κάθε αναγνώστη του Ευαγγελίου, στον κάθε ακροατή του λόγου του Θεού, λέγοντάς του: τα Μυστήρια της Βασιλείας του Θεού παραδίδονται απευθείας σε εσένα προσωπικά Και το μυστήριο της Βασιλείας του Θεού αυξάνεται στον άνθρωπο, ο οποίος το αγκαλιάζει σφιχτά στη ζωή του μέσω της προσευχής Άρα, σε όσους έχουν επιεική και φιλομαθή διάθεση το θείο φως οικεί μέσα τους πλουσιότερο από πριν. Σε αυτούς, που έχουν τον σπινθήρα του νοητού φωτός, αλλά τον μετατρέπουν σε ασύνετη γνώση, θα σβηστεί ακόμη κι αυτό το μικρό φως που έχουν, όπως έπαθαν και οι Ιουδαίοι, οι οποίοι δεν πίστεψαν στον Χριστό διότι διέθεταν μία μικρή φώτιση από τον Νόμο, η οποία τους οδηγούσε στη γνώση του Θεού. Όμως, επειδή έδειξαν 1540 Θεοφύλακτος, Ερμηνεία εις το Κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, MPG 123, 529 D, και του ιδίου Ερμηνεία εις το Κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, MPG 123, 800 Β, Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ. 252, με αναφορά σε Plumer Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I IX, σελ Willoughby C. Allen, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel according to S. Matthew, σελ Frank E. Gaebelein κλπ, The Expositorʹs Bible commentary, τομ. 8, σελ Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ Hugh Anderson, The Gospel of Mark, σελ Ιωάννης Χρυσόστομος, Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον τον Ευαγγελιστήν, Ομιλία με, ΜPG , Albright W.F. & Mann C.S., Matthew, σελ George Arthur Buttrick, The Interpreterʹs Bible, τόμος 12, σελ

172 ασέβεια προς τον Θεό, τη στερήθηκαν κι αυτήν. Έτσι ο Κύριος τους δείχνει με σαφήνεια τι εννοεί λέγοντας ὅστις γὰρ ἔχει, δοθήσεται αὐτῷ καὶ περισσευθήσεται ὅστις δὲ οὐκ ἔχει, καὶ ὃ ἔχει ἀρθήσεται ἀπ αὐτοῦ Σε γενικές γραμμές οι βιβλικοί συγγραφείς τόσο της Π. Διαθήκης όσο και της Κ. Διαθήκης δεν διαπιστώνουν ύπαρξη αντίθεσης μεταξύ της κυριαρχίας του Θεού και της ευθύνης του ανθρώπου, μία ιδέα, η οποία αναδύεται έντονα στο μεσοσκήνιο της παραβολής του σπορέως. Αυτό δε συμβαίνει επειδή αποτυγχάνουν να διακρίνουν τον σκοπό από τις συνέπειες, όπως πολλοί νομίζουν, αλλά επειδή δε βλέπουν ως αντίθετες έννοιες τη θεία κυριαρχία από τη μια μεριά και την ανθρώπινη ευθύνη από την άλλη. Με λίγα λόγια τις θεωρούν συμβατές έννοιες και, ως εκ τούτου, τις αντιπαραβάλουν χωρίς αυτό να το θεωρούν προβληματικό Κύριλλος Αλεξανδρείας, Υπόμνημα εις τον Ματθαίον, 165, 1 18, εκδότης: J. Reuss 1551 Frank E. Gaebelein κλπ, The Expositorʹs Bible, τομ. 8, σελ. 309, Πρβλ. Γεν. 50,19 20, Κρ. 14,4, Ησ. 10,5 7, Αγγ. 1,12 14, Μτ. 11,27 και Ιω. 11,

173 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ 1. ΜΙΑ ΜΙΚΡΗ ΕΡΕΥΝΑ Τελειώνοντας την παρούσα εργασία και έχοντας κατά νου κάποια πρακτική εφαρμογή για την απήχηση του λόγου του Θεού στη νέα γενιά, τα παιδιά μας, πραγματοποίησα μία μικρή έρευνα μεταξύ των μαθητών του σχολείου, όπου υπηρετώ. Στην αρχή του σχολικού έτους δεν ευοδώθηκε μία προσπάθεια δωρεάν διανομής της Καινής Διαθήκης στους μαθητές και τους εκπαιδευτικούς του σχολείου. Το κείμενο ήταν στη δημοτική γλώσσα, η μετάφραση των τεσσάρων καθηγητών, έκδοση της Ελληνικής Βιβλικής Εταιρείας, σε σχήμα τσέπης, εγκεκριμένη από τρία Ορθόδοξα Πατριαρχεία και την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος. Στην προσπάθεια αυτή αντέδρασαν κάποιοι εκπαιδευτικοί του σχολείου, όχι άθεοι ή δήθεν προοδευτικοί, αλλά του, λεγόμενου, «εκκλησιαστικού χώρου», επειδή θεώρησαν «ύποπτο» τον σύλλογο, που τα προσέφερε δωρεάν! Μετά από αυτό το γεγονός, στους μαθητές δόθηκε η διαδικτυακή διεύθυνση της Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης, όπου μπορούσαν να βρουν το κείμενο της Καινής Διαθήκης, τόσο στο πρωτότυπο, όσο και σε νεοελληνική μετάφραση (ακριβώς αυτό το κείμενο που απαγορεύτηκε να διανεμηθεί). Έτσι, σε κάποιες εργασίες και στις τρεις τάξεις του Γυμνασίου, ζητήθηκε από τους μαθητές να ανατρέξουν στη συγκεκριμένη διεύθυνση και να έλθουν σε επαφή με κάποια χωρία της Καινής Διαθήκης. Αλλά και σε όλα τα τμήματα του Σχολείου (Γυμνάσιο και Λύκειο), σε αρκετές περιπτώσεις, κατά τη διάρκεια του μαθήματος των Θρησκευτικών, χρησιμοποιήθηκαν αντίτυπα της Καινής Διαθήκης, προκειμένου να έλθουν οι μαθητές σε επαφή με το κείμενό της και να εξοικειωθούν με τη χρήση της. Επίσης, στο μάθημα της Ερευνητικής Εργασίας (Project) της Α Λυκείου το ένα τμήμα, αποτελούμενο από 17 μαθητές, κατά το τρέχον σχολικό έτος, είχε ως αντικείμενο έρευνας τις παραβολές της Κ. Διαθήκης και ειδικότερα το θέμα ήταν «Ξαναγράφοντας τις παραβολές της Καινής Διαθήκης για τον 21 ο αιώνα». Το δεύτερο τμήμα, αποτελούμενο από 15 μαθητές της ίδιας τάξης, ανέλαβε να δώσει ζωή στις συνθέσεις της προηγουμένης ομάδας, αποδίδοντας τις ιστορίες με τεχνοτροπίες κινουμένων σχεδίων. Κι εδώ εμφανίστηκε μαθητής, ο οποίος αποκάλυψε ότι ο πνευματικός του δεν του έδωσε άδεια να λάβει μέρος σε κάποια από τις ομάδες του μαθήματος, επειδή «διακωμωδείται η Καινή Διαθήκη»! Τα παραπάνω γεγονότα αποτελούν δύο παραδείγματα της αντίδρασης, που συναντούν κάποιες προσπάθειες της διάδοσης του λόγου του Θεού, με τέτοιον τρόπο, ώστε να τον καταλαβαίνει ο σημερινός μαθητής, στο σύγχρονο Σχολείο. Στους μαθητές του συγκεκριμένου Σχολείου διανεμήθηκε ένα ερωτηματολόγιο με πέντε απλές ερωτήσεις: Η πρώτη ερώτηση ήταν αν υπάρχει στο σπίτι τους το βιβλίο της Καινής Διαθήκης. Από τους 309 μαθητές (200 του Γυμνασίου και 109 του Λυκείου) οι 228 (138 και 90) απάντησαν Ναι, οι 53 (39 και 14) απάντησαν Όχι και οι 28 (23 και 5) απάντησαν ότι δεν γνωρίζουν αν υπάρχει σε κάποια βιβλιοθήκη του σπιτιού τους η Καινή Διαθήκη. 173

174 Υπάρχει η Καινή Διαθήκη στο σπίτι σας; ΝΑΙ ΌΧΙ Δεν Γνωρίζω Γυμνάσιο Λύκειο Σύνολο Η δεύτερη ερώτηση είχε περισσότερες επιλογές. Οι μαθητές ρωτήθηκαν αν διαβάζουν την Καινή Διαθήκη και υπήρχε η δυνατότητα επιλογής ανάμεσα στις απαντήσεις Ποτέ, Σπάνια, Μερικές φορές, Συχνά και Καθημερινά. Κάποιοι, οι οποίοι απάντησαν ότι δεν έχουν ή δεν ξέρουν αν υπάρχει Καινή Διαθήκη στο σπίτι τους, είχαν τη δυνατότητα να απαντήσουν θετικά, επειδή είχαν διαβάσει κάποια περικοπή στο διαδίκτυο. Επίσης ζητήθηκε να μη ληφθεί υπ όψιν στις απαντήσεις η ανάγνωση της Καινής Διαθήκης, στα πλαίσια του μαθήματος των Θρησκευτικών του τρέχοντος σχολικού έτους. Συνεπώς οι μαθητές έπρεπε να απαντήσουν αν μόνοι τους επιχείρησαν να διαβάσουν κάποια περικοπή. Οι απαντήσεις είναι οι εξής: Ποτέ απάντησαν 123 μαθητές (74 του Γυμνασίου και 49 του Λυκείου), Σπάνια οι 119 (72 και 47), Μερικές φορές οι 52 (38 και 14), Συχνά οι 15 (15 και 0) και καθημερινά μόνο 1 παιδί του Γυμνασίου. Διαβάζετε την Καινή Διαθήκη; Ποτέ Σπάνια Μερικές φορές Συχνά Καθημερινά Γυμνάσιο Λύκειο Σύνολο Η τρίτη ερώτηση είχε ένα πιο προσωπικό χρώμα. Συγκεκριμένα ρωτήθηκαν οι μαθητές για το αν πιστεύουν ότι η Καινή Διαθήκη αποτελεί ένα σημαντικό βιβλίο για αυτούς, δηλαδή αν παίζει κάποιο σημαντικό ρόλο στη ζωή τους. Οι μαθητές απάντησαν ως εξής: 220 μαθητές (154 του Γυμνασίου και 66 του Λυκείου) απάντησαν Ναι, 72 (40 και 32) απάντησαν Όχι και 17 (6 και 11) απάντησαν ότι δεν γνωρίζουν. 174

175 Είναι σημαντικό βιβλίο η Καινή Διαθήκη; Γυμνάσιο Λύκειο Σύνολο 0 ΝΑΙ ΌΧΙ Δεν Γνωρίζω Η τέταρτη ερώτηση ήταν πολύ απλή και κάποιος θα περίμενε ότι δε θα υπάρξει ούτε μία αρνητική απάντηση. Οι μαθητές ρωτήθηκαν αν γνωρίζουν κάποιο γεγονός, κάποια ιστορία, από την Καινή Διαθήκη. Θετικά απάντησαν 291 μαθητές (191 του Γυμνασίου και 100 του Λυκείου), ενώ αρνητικά απάντησαν 14 (5 του Γυμνασίου και 9 του Λυκείου). Υπήρξαν και 4 μαθητές του Γυμνασίου, οι οποίοι απάντησαν ότι δεν ξέρουν, αν γνωρίζουν κάποια ιστορία από το βιβλίο της Καινής Διαθήκης (μετά από 7 περίπου χρόνια θρησκευτικής εκπαίδευσης, από την Γ τάξη του Δημοτικού)! Γνωρίζετε κάποια ιστορία από την Κ.Δ.; ΝΑΙ ΌΧΙ Δεν Γνωρίζω Γυμνάσιο Λύκειο Σύνολο Η πέμπτη ερώτηση, ίσως η δυσκολότερη, αφορούσε το αν προσπαθούν, συνειδητά, οι μαθητές να εφαρμόσουν στη ζωή τους, κάποια από τα διδάγματα της Καινής Διαθήκης, από αυτά που έμαθαν στο Σχολείο ή μέσω της προσωπικής τους έρευνας. Οι απαντήσεις ήταν: 183 μαθητές απάντησαν Ναι (123 του Γυμνασίου και 60 του Λυκείου), 101 απάντησαν Όχι (63 και 38) και 25 απάντησαν Δεν γνωρίζω (14 και 11). Εφαρμόζετε στη ζωή σας κάποια διδάγματα της Κ.Δ.; Γυμνάσιο Λύκειο Σύνολο 0 ΝΑΙ ΌΧΙ Δεν Γνωρίζω Το πώς θα κρίνει τα αποτελέσματα κάποιος, δηλαδή ενθαρρυντικά ή απογοητευτικά, εξαρτάται από την πλευρά που θα τα δει. Δηλαδή, ενώ κάποιος μπορεί 175

176 να απογοητευτεί από το γεγονός ότι 242 μαθητές, σε σύνολο 309 μαθητών, δεν έχουν διαβάσει ποτέ ή έχουν ανοίξει σπάνια (μόλις 1 3 φορές στα χρόνια τους) την Καινή Διαθήκη, κάποιος θα μπορούσε να επικεντρωθεί στο ότι ο λόγος του Θεού, για 220 από αυτούς τους μαθητές, παίζει σημαντικό ρόλο στη ζωή τους και, επιπροσθέτως, 183 από αυτούς προσπαθούν να εφαρμόζουν κάποια από τα διδάγματά του στην καθημερινότητά τους. Το μήνυμα της παραβολής του σπορέως είναι κατ εξοχήν ενθαρρυντικό. Παρά τα άφθονα εμπόδια που συναντά ο λόγος του Θεού, η καρποφορία του είναι βέβαιη. Εμείς, ως θεολόγοι εκπαιδευτικοί, οφείλουμε να σπέρνουμε τον λόγο του Θεού και ο ίδιος ο Θεός θα δώσει τη χάρη Του, ώστε αυτός ο λόγος να αυξηθεί και να καρποφορήσει στη ζωή των μαθητών μας. Δε μπορούμε να γνωρίζουμε πώς ενεργεί ο λόγος του Θεού στην καρδιά του κάθε ανθρώπου. Αυτός ο λόγος, ο οποίος άλλαξε με μιας τον Ζακχαίο 1552 και από αρχιτελώνης έγινε Απόστολος 1553, ο ίδιος λόγος άφησε ασυγκίνητο επί τρία ολόκληρα έτη τον Ιούδα, ο οποίος από Απόστολος έγινε προδότης του Διδασκάλου του. Ας σπέρνουμε, λοιπόν, χωρίς φειδώ τον λόγο του Θεού στις καρδιές των μαθητών μας Pieter Bruegel ο πρεσβύτερος, H παραβολή του Σπορέως, Timken Museum, Πρβλ.: Λκ. 19, Σύμφωνα με την παράδοση, ο Ζακχαίος ακολούθησε τον Απόστολο Πέτρο και χειροτονήθηκε Επίσκοπος Καισαρείας (από την ηλεκτρονική ιστοσελίδα: Ημερομηνία ανάκτησης: ) 176

177 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ 1. ΠΙΝΑΚΕΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΒΟΛΗΣ 1.1. Η παραβολή του Σπορέως (Σκηνή Πρώτη: Μκ. 4,3 9, Μτ. 13,3 9, Λκ. 8,4 8, Κατά Θωμάν Ευαγγέλιον κεφ. 9) Πρώτη Ομάδα Σπόρου Δεύτερη Ομάδα Σπόρου Τρίτη Ομάδα Σπόρου Τέταρτη Ομάδα Σπόρου Αποτέλεσμα Καρποφορίας τετάρτου εδάφους Κατά Μάρκον Κατά Ματθαίον Κατά Λουκάν Κατά Θωμάν α) παρὰ τὴν ὁδόν α) παρὰ τὴν ὁδόν β) τὰ πετεινὰ β) τὰ πετεινὰ γ) κατέφαγεν αὐτό (4,4) α) επὶ τὸ πετρῶδες ὅπου οὐκ εἶχεν γῆν πολλήν β) ὁ ἥλιος γ) ἐκαυματίσθη καὶ ἐξηράνθη (4,5 6) α) εἰς τὰς ἀκάνθας, β) αἱ ἄκανθαι γ) συνέπνιξαν αὐτό καί καρπὸν οὐκ ἔδωκεν (4,7) α) εἰς τὴν γῆν τὴν καλὴν γ) ἐδίδου καρπὸν ἀναβαίνοντα καὶ αὐξανόμενα (4,8) ἓν τριάκοντα ἓν ἑξήκοντα ἓν ἑκατόν (4,8) γ) κατέφαγεν αὐτά (13,4) α) ἐπὶ τὰ πετρώδη ὅπου οὐκ εἶχεν γῆν πολλήν, β) ἡλίου δὲ ἀνατείλαντος γ) ἐκαυματίσθη καὶ ἐξηράνθη (13,5 6) α) ἐπὶ τὰς ἀκάνθας β) αἱ ἄκανθαι γ) ἔπνιξαν αὐτά (13,7) α) ἐπὶ τὴν γῆν τὴν καλὴν γ) ἐδίδου καρπόν (13,8) ὃ μὲν ἑκατόν ὃ δὲ ἑξήκοντα ὃ δὲ τριάκοντα (13,8) α) είδος εδάφους, β) εχθρός του σπόρου, γ) αποτέλεσμα α) παρὰ τὴν ὁδὸν β) τὰ πετεινὰ τοῦ οὐρανοῦ γ) κατεπατήθη, κατέφαγεν αὐτό (8,5) α) ἐπὶ τὴν πέτραν γ) ἐξηράνθη διὰ τὸ μὴ ἔχειν ἰκμάδα. (8,6) α) ἐν μέσῳ τῶν ἀκανθῶν β) αἱ ἄκανθαι γ) ἀπέπνιξαν αὐτό. (8,7) α) εἰς τὴν γῆν τὴν ἀγαθὴν γ) φυὲν ἐποίησεν καρπὸν (8,8) ἑκατονταπλασίονα (8,8) α) έπεσαν στο δρόμο β) τα πουλιά ήρθαν γ) τους πήραν α) πάνω στο βράχο γ) δεν ρίζωσαν στο έδαφος και δεν παρήγαγαν στάχυ α) σε αγκάθια β) 1 αυτά (αγκάθια) και 2 σκουλήκια γ) 1 έπνιξαν τους σπόρους και τους 2 έφαγαν α) στο καλό έδαφος γ) παρήγαγε καλό καρπό εξήντα ανά μονάδα μέτρησης, εκατόν είκοσι ανά μονάδα μέτρησης 177

178 Η ερώτηση των Μαθητών Η αντίθεση Μαθητών και όχλου Η Προφητεία του Ησαΐα Η εισαγωγή στην Ερμηνεία της Παραβολής 1.2. Συζήτηση Μαθητών και Ιησού (Μεσοσκήνιο: Μτ. 13,10 17, Μκ. 4,10 13, Λκ. 8,9 10, Ησ. 6,9 10) Κατά Ματθαίον Κατά Μάρκον Κατά Λουκάν Ησαΐας (Ο ) Καὶ προσελθόντες οἱ μαθηταὶ εἶπον αὐτῷ διατί ἐν παραβολαῖς λαλεῖς αὐτοῖς; (13,10) 11 ὁ δὲ ἀποκριθεὶς εἶπεν αὐτοῖς ὅτι ὑμῖν δέδοται γνῶναι τὰ μυστήρια τῆς βασιλείας τῶν οὐρανῶν, ἐκείνοις δὲ οὐ δέδοται 12 ὅστις γὰρ ἔχει, δοθήσεται αὐτῷ καὶ περισσευθήσεται ὅστις δὲ οὐκ ἔχει, καὶ ὃ ἔχει ἀρθήσεται ἀπ αὐτοῦ 13 διὰ τοῦτο ἐν παραβολαῖς αὐτοῖς λαλῶ, ἵνα βλέποντες μὴ βλέπωσι, καὶ ἀκούοντες μὴ ἀκούωσιν, μηδὲ συνῶσι, 14 μήποτε ἐπιστρέψωσι καὶ τότε πληρωθήσεται αὐτοῖς ἡ προφητεία Ἡσαΐου ἡ λέγουσα 16 Ὑμῶν δὲ μακάριοι οἱ ὀφθαλμοί, ὅτι βλέπουσι, καὶ τὰ ὦτα ὑμῶν, ὅτι ἀκούουσιν 17 ἀμὴν γὰρ λέγω ὑμῖν ὅτι πολλοὶ προφῆται καὶ δίκαιοι ἐπεθύμησαν ἰδεῖν ἃ βλέπετε, καὶ οὐκ εἶδον, καὶ ἀκοῦσαι ἃ ἀκούετε, καὶ οὐκ ἤκουσαν Μτ. 13:11 14a, ἀκοῇ ἀκούσετε καὶ οὐ μὴ συνῆτε, καὶ βλέποντες βλέψετε καὶ οὐ μὴ ἴδητε 15 ἐπαχύνθη γὰρ ἡ καρδία τοῦ λαοῦ τούτου, καὶ τοῖς ὠσὶ βαρέως ἤκουσαν, καὶ τοὺς ὀφθαλμοὺς αὐτῶν ἐκάμμυσαν, μήποτε ἴδωσι τοῖς ὀφθαλμοῖς καὶ τοῖς ὠσὶν ἀκούσωσι καὶ τῇ καρδίᾳ συνῶσι καὶ ἐπιστρέψωσι, καὶ ἰάσωμαι αὐτούς (13,14b 15) ὑμεῖς οὖν ἀκούσατε τὴν παραβολὴν τοῦ σπείραντος. (13,18) Καὶ ὅτε ἐγένετο κατὰ μόνας, ἠρώτων αὐτὸν οἱ περὶ αὐτὸν σὺν τοῖς δώδεκα τὰς παραβολάς. (4,10) καὶ ἔλεγεν αὐτοῖς ὑμῖν τὸ μυστήριον δέδοται τῆς βασιλείας τοῦ θεοῦ ἐκείνοις δὲ τοῖς ἔξω ἐν παραβολαῖς τὰ πάντα γίνεται, (4,11) ὃς γὰρ ἔχει, δοθήσεται αὐτῷ καὶ ὃς οὐκ ἔχει, καὶ ὃ ἔχει ἀρθήσεται ἀπ αὐτοῦ. (4,25) ἵνα βλέποντες βλέπωσιν καὶ μὴ ἴδωσιν, καὶ ἀκούοντες ἀκούωσιν καὶ μὴ συνιῶσιν, μήποτε ἐπιστρέψωσιν καὶ ἀφεθῇ αὐτοῖς. (4,12) Καὶ λέγει αὐτοῖς οὐκ οἴδατε τὴν παραβολὴν ταύτην, καὶ πῶς πάσας τὰς παραβολὰς γνώσεσθε; (4,13) Ἐπηρώτων δὲ αὐτὸν οἱ μαθηταὶ αὐτοῦ τίς αὕτη εἴη ἡ παραβολή. (8,9) ὁ δὲ εἶπεν ὑμῖν δέδοται γνῶναι τὰ μυστήρια τῆς βασιλείας τοῦ θεοῦ, τοῖς δὲ λοιποῖς ἐν παραβολαῖς, (8,10a) ὃς ἂν γὰρ ἔχῃ, δοθήσεται αὐτῷ καὶ ὃς ἂν μὴ ἔχῃ, καὶ ὃ δοκεῖ ἔχειν ἀρθήσεται ἀπ αὐτοῦ. (8:18b) παντὶ τῷ ἔχοντι δοθήσεται, ἀπὸ δὲ τοῦ μὴ ἔχοντος καὶ ὃ ἔχει ἀρθήσεται. (19,26) 23 Καὶ στραφεὶς πρὸς τοὺς μαθητὰς κατ ἰδίαν εἶπεν μακάριοι οἱ ὀφθαλμοὶ οἱ βλέποντες ἃ βλέπετε. 24 λέγω γὰρ ὑμῖν ὅτι πολλοὶ προφῆται καὶ βασιλεῖς ἠθέλησαν ἰδεῖν ἃ ὑμεῖς βλέπετε καὶ οὐκ εἶδαν, καὶ ἀκοῦσαι ἃ ἀκούετε καὶ οὐκ ἤκουσαν. (10,23 24) ἵνα βλέποντες μὴ βλέπωσιν καὶ ἀκούοντες μὴ συνιῶσιν. (8,10b) Ἔστιν δὲ αὕτη ἡ παραβολή (8,11a) 9 καὶ εἶπεν πορεύθητι καὶ εἰπὸν τῷ λαῷ τούτῳ ἀκοῇ ἀκούσετε καὶ οὐ μὴ συνῆτε καὶ βλέποντες βλέψετε καὶ οὐ μὴ ἴδητε 10 ἐπαχύνθη γὰρ ἡ καρδία τοῦ λαοῦ τούτου καὶ τοῖς ὠσὶν αὐτῶν βαρέως ἤκουσαν καὶ τοὺς ὀφθαλμοὺς αὐτῶν ἐκάμμυσαν μήποτε ἴδωσιν τοῖς ὀφθαλμοῖς καὶ τοῖς ὠσὶν ἀκούσωσιν καὶ τῇ καρδίᾳ συνῶσιν καὶ ἐπιστρέψωσιν καὶ ἰάσομαι αὐτούς (6,9 10) 178

179 1 ος Παραλληλισμός 1.3. Ερμηνεία της παραβολής του Σπορέως (Σκηνή Δεύτερη: Μκ. 4,13 20, Μτ. 13,18 23, Λκ. 8,11 15) Κατά Μάρκον Κατά Ματθαίον Κατά Λουκάν Βασικός παραλληλισμός ὁ σπείρων τὸν λόγον σπείρει. ὁ σπόρος ἐστὶν ὁ λόγος τοῦ θεοῦ. α) οὗτοι δέ εἰσιν οἱ παρὰ τὴν α) οἱ δὲ παρὰ τὴν ὁδόν εἰσιν ὁδόν ὅπου σπείρεται ὁ λόγος β) ὅταν ἀκούσωσιν β) οἱ ἀκούσαντες 2 ος Παραλληλισμός 3 ος Παραλληλισμός 4 ος Παραλληλισμός δ) εὐθὺς ἔρχεται ὁ σατανᾶς ε) αἴρει τὸν λόγον τὸν ἐσπαρμένον εἰς αὐτούς (4,15) Αντιστοίχιση: άνθρωποι/ είδος έδαφους α) οὗτοί εἰσιν οἱ ἐπὶ τὰ πετρώδη σπειρόμενοι β) οἳ ὅταν ἀκούσωσιν τὸν λόγον εὐθὺς μετὰ χαρᾶς λαμβάνουσιν αὐτόν γ) καὶ οὐκ ἔχουσιν ῥίζαν ἐν ἑαυτοῖς ἀλλὰ πρόσκαιροί εἰσιν δ) εἶτα γενομένης θλίψεως ἢ διωγμοῦ διὰ τὸν λόγον ε) εὐθὺς σκανδαλίζονται (4,16 17) Αντιστοίχιση: άνθρωποι/φυτά α) ἄλλοι εἰσὶν οἱ εἰς τὰς ἀκάνθας σπειρόμενοι β) οὗτοί εἰσιν οἱ τὸν λόγον ἀκούσαντες γ δ) αἱ μέριμναι τοῦ αἰῶνος καὶ ἡ ἀπάτη τοῦ πλούτου καὶ αἱ περὶ τὰ λοιπὰ ἐπιθυμίαι εἰσπορευόμεναι ε) συμπνίγουσιν τὸν λόγον καί ἄκαρπος γίνεται (4,18 19) Αντιστοίχιση: άνθρωποι/είδος έδαφους α) ἐκεῖνοί εἰσιν οἱ ἐπὶ τὴν γῆν τὴν καλὴν σπαρέντες β) οἵτινες ἀκούουσιν τὸν λόγον γ) παραδέχονται ε) καρποφοροῦσιν ἓν τριάκοντα καὶ ἓν ἑξήκοντα καὶ ἓν ἑκατόν (4,20) Αντιστοίχιση: άνθρωποι/είδος έδαφους α) ὁ παρὰ τὴν ὁδὸν σπαρείς, οὗτός ἐστιν β) παντὸς ἀκούοντος τὸν λόγον τῆς βασιλείας γ) μὴ συνιέντος δ) ἔρχεται ὁ πονηρὸς ε) ἁρπάζει τὸ ἐσπαρμένον ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦ (13,19) Αντιστοίχιση: άνθρωπος/σπόρος α) ὁ δὲ ἐπὶ τὰ πετρώδη σπαρείς, οὗτός ἐστιν β)ὁ τὸν λόγον ἀκούων εὐθὺς μετὰ χαρᾶς λαμβάνων αὐτόν, γ) οὐκ ἔχει δὲ ῥίζαν ἐν ἑαυτῷ ἀλλὰ πρόσκαιρός ἐστιν δ) γενομένης δὲ θλίψεως ἢ διωγμοῦ διὰ τὸν λόγον ε) εὐθὺς σκανδαλίζεται (13,20 21) Αντιστοίχιση: άνθρωπος/σπόρος α) ὁ δὲ εἰς τὰς ἀκάνθας σπαρείς, οὗτός ἐστιν β) ὁ τὸν λόγον ἀκούων γ δ) ἡ μέριμνα τοῦ αἰῶνος καὶ ἡ ἀπάτη τοῦ πλούτου ε) συμπνίγει τὸν λόγον καί ἄκαρπος γίνεται (13,22) Αντιστοίχιση: άνθρωπος/σπόρος α) ὁ δὲ ἐπὶ τὴν καλὴν γῆν σπαρείς β) οὗτός ἐστιν ὁ τὸν λόγον ἀκούων γ) συνιείς ε) ὃς δὴ καρποφορεῖ καὶ ποιεῖ ὃ μὲν ἑκατόν, ὃ δὲ ἑξήκοντα, ὃ δὲ τριάκοντα (13,23) Αντιστοίχιση: άνθρωπος/σπόρος δ) ἔρχεται ὁ διάβολος ε) αἴρει τὸν λόγον ἀπὸ τῆς καρδίας αὐτῶν, ἵνα μὴ πιστεύσαντες σωθῶσιν (8,12) Αντιστοίχιση: άνθρωποι/έδαφος α) οἱ δὲ ἐπὶ τῆς πέτρας β) οἳ ὅταν ἀκούσωσιν μετὰ χαρᾶς δέχονται τὸν λόγον γ) οὗτοι ῥίζαν οὐκ ἔχουσιν, οἳ πρὸς καιρὸν πιστεύουσιν δ) ἐν καιρῷ πειρασμοῦ ε) ἀφίστανται (8,13) Αντιστοίχιση: άνθρωποι/φυτά α) εἰς τὰς ἀκάνθας πεσόν, β) οὗτοί εἰσιν οἱ ἀκούσαντες γ δ) ὑπὸ μεριμνῶν καὶ πλούτου καὶ ἡδονῶν τοῦ βίου πορευόμενοι ε) συμπνίγονται καὶ οὐ τελεσφοροῦσιν (8,14) Αντιστοίχιση: άνθρωποι/σπόρος α) ἐν τῇ καλῇ γῇ β) οὗτοί εἰσιν οἵτινες ἀκούσαντες τὸν λόγον γ) ἐν καρδίᾳ καλῇ καὶ ἀγαθῇ κατέχουσιν ε) καρποφοροῦσιν ἐν ὑπομονῇ (8,15) Αντιστοίχιση: άνθρωποι/ σπόρος α) αναφορά στο είδος εδάφους της παραβολής, β) ανταπόκριση του ανθρώπου, γ) εσωτερικό αίτιο για την επαρκή ή ανεπαρκή ανταπόκριση, δ) εξωτερικό αίτιο καταστροφής / εχθρός του σπόρου, ε) αποτέλεσμα 179

180 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙV 1. ΜΙΚΡΟ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Cluj Napoca, Romania 180

181 181

182 182

183 Vincent van Gogh: Ο σπορέας και ο ήλιος που δύει 183