Κεφάλαιο 9: Πυροςυςςωμάτωςη και Ανάπτυξη Μικροδομήσ

Transcript

1 Η επίδραςθ τθσ φπαρξθσ μικροδομισ ςτισ ιδιότθτεσ των κεραμικϊν υλικϊν (κερμικι διαςτολι, θλεκτρικι αγωγιμότθτα, ςθμεία τιξθσ, πυκνότθτα κ.α.) που μελετιςαμε μζχρι τϊρα ζχει παραμελθκεί. Ο λόγοσ για αυτό είναι ότι οι παραπάνω ιδιότθτεσ παραμζνουν γενικά ανεπθρζαςτεσ από τθν φπαρξθ μικροδομϊν. Όμωσ, όπωσ κα δοφμε παρακάτω υπάρχουν ιδιότθτεσ που κακαρίηονται κατά μεγάλο βακμό από τθν φπαρξθ μικροδομϊν. ε πολλζσ περιπτϊςεισ μάλιςτα θ βελτιςτοποίθςθ οριςμζνων ιδιοτιτων απαιτεί τθν φπαρξθ μικροδομϊν (πίνακασ επόμενου slide). Αν εξαιρζςουμε τα υαλο-κεραμικά υλικά (που παραςκευάηονται από τιγματα), θ παραςκευι των περιςςότερων κεραμικϊν υλικϊν ξεκινά από λεπτζσ ςκόνεσ, που αναμιγνφονται ςε καλοφπια, και κερμαίνονται ςε υψθλζσ κερμοκραςίεσ ϊςτε να μετατραποφν ςε ςτερεά ςϊματα. Η πυροςυςςωμάτωςθ είναι θ διαδικαςία με τθν οποία ζνα μίγμα από ςκόνεσ, μετατρζπεται ςε ζνα δυνατό και πυκνό κεραμικό ςϊμα.

2 Παραδείγματα επικυμθτϊν μικροδομϊν για τθν βελτιςτοποίθςθ ιδιοτιτων κεραμικϊν υλικϊν:

3 Η πυροςυςςωμάτωςθ είναι ζνα περίπλοκο φαινόμενο κατά το οποίο αρκετζσ διαδικαςίεσ ςυμβαίνουν ταυτόχρονα. Η πυροςυςςωμάτωςθ μπορεί να ςυμβεί είτε με τθν παρουςία ι τθν απουςία υγρισ φάςθσ. τθν πρϊτθ περίπτωςθ ονομάηεται πυροςυςςωμάτωςθ υγρισ φάςθσ (liquid phase sintering), όπου οι ςυςτάςεισ και οι κερμοκραςίεσ τθσ κερμικισ κατεργαςίασ διαλζγονται ϊςτε να ςχθματιςτεί κάποιο υγρό κατά τθν διαδικαςία: Αυτι θ διαδικαςία ζχει μεγάλθ τεχνολογικι ςθμαςία και επιλζγεται ςυχνά για τθν παραςκευι κεραμικϊν υλικϊν.

4 Όταν απουςιάηει θ υγρι φάςθ, ζχουμε πυροςυςςωμάτωςθ ςτερεάσ κατάςταςθσ (solid state-sintering): Πυροςυςςωμάτωςθ ςτερεάσ κατάςταςθσ (solid state-sintering): Η μακροςκοπικι κινθτιριοσ δφναμθ κατά τθν διαδικαςία τθσ πυροςυςςωμάτωςθσ είναι θ μείωςθ τθσ περίςςιασ ενζργειασ που ςχετίηεται με τισ επιφάνειεσ. Αυτό είναι δυνατό να ςυμβεί με δφο μθχανιςμοφσ: i. Με τθν μείωςθ του εμβαδοφ τθσ ςυνολικισ επιφάνειασ, αυξάνοντασ το μζγεκοσ των ςωματιδίων (coarsening). ii. Με τθν εξάλειψθ ςτερεϊν ι αζριων δια-επιφανειϊν και τθν δθμιουργία περιοχϊν κόκκων, ακολουκοφμενθ από ανάπτυξθ μικροδομϊν, που οδθγεί ςτθν ςυμπφκνωςθ (densification/grain growth).

5 Οι παραπάνω δφο μθχανιςμοί ςυναγωνίηονται: τισ περιπτϊςεισ που υπεριςχφουν οι ατομικζσ διαδικαςίεσ που οδθγοφν ςε ςυμπφκνωςθ, μειϊνονται κατά πολφ οι πόροι του υλικοφ και ςτο τζλοσ εξαφανίηονται. Ενϊ όταν οι ατομικζσ διαδικαςίεσ που οδθγοφν ςτθν αφξθςθ του μεγζκουσ των ςωματιδίων είναι γρθγορότερεσ, τόςο οι πόροι όςο και οι κόκκοι γίνονται μεγαλφτεροι με το χρόνο.

6 Χαρακτθριςτικό παράδειγμα ςυμπφκνωςθσ: Ανάπτυξθ μικροδομισ κατά τθν πυροςυςςωμάτωςθ (1600 ο C) Al 2 O 3 με προςμίξεισ MgO: Με τθν πάροδο του χρόνου (από το a ςτο f): το μζγεκοσ των κόκκων αυξάνει ενϊ των πόρων μειϊνεται.

7 Για να μπορζςουμε να κατανοιςουμε και να ελζγξουμε τι ςυμβαίνει κατά τθν διάρκεια τθσ πυροςυςςωμάτωςθσ, πρζπει αναγνωρίςουμε και να προςδιορίςουμε τισ διαδικαςίεσ που ςε ςυμβαίνουν ςε ατομικό επίπεδο. Ατομικοί μθχανιςμοί κατά τθν πυροςυςςωμάτωςθ: Τπάρχουν 5 ατομικοί μθχανιςμοί με τουσ οποίουσ μπορεί να μεταφερκεί μάηα ςε ζνα ςυμπαγζσ μίγμα ςκονϊν: 1. Εξάτμιςθ/ςυμπφκνωςθ. 2. Διάχυςθ επιφάνειασ. 3. Διάχυςθ όγκου. 4. Διάχυςθ ορίων κόκκων. 5. Ρευςτι ροι/πλαςτικι παραμόρφωςθ. Οι παραπάνω μθχανιςμοί μπορεί να οδθγιςουν ςε πυροςυςςωμάτωςθ είτε μζςω διόγκωςθσ των ςωματιδίων (coarsening), είτε μζςω ςυμπφκνωςθσ (densification).

8 Στάδια πυροςυςςωμάτωςθσ: Μποροφμε να διαχωρίςουμε 3 ςτάδια πυροςυςςωμάτωςθσ: αρχικό, ενδιάμεςο, και τελικό. Αρχικό ςτάδιο: Η επιφάνεια επαφισ μεταξφ των ςωματιδίων αυξάνει με τθν ανάπτυξθ λαιμοφ που ςυνδζει τα δφο ςωματίδια. Αυτό επιφζρει αφξθςθ ςτθν τιμι τθσ πυκνότθτασ από 60% ςε 65%.

9 Ενδιάμεςο ςτάδιο: Κατά το ενδιάμεςο ςτάδιο ςχθματίηονται ςυνεχόμενα κανάλια πόρων, τα οποία ςυμπίπτουν με τρεισ άκρεσ κόκκων. Κατά το ςτάδιο αυτό ςθμειϊνεται ςθμαντικι αφξθςθ ςτθν πυκνότθτα από 65% ςε 90% μζςω τθσ διάχυςθσ μάηασ προσ τα κυλινδρικά κανάλια, θ οποία επιφζρει ελάττωςθ του κενοφ χϊρου ανάμεςα ςε αυτά.

10 Τελικό ςτάδιο: Σο τελικό ςτάδιο ξεκινάει όταν οι πορϊδεισ περιοχζσ ελαττϊνονται ςθμαντικά και πλζον δεν ςχθματίηονται ςυνεχόμενα κανάλια πόρων. Κατά το τελικό ςτάδιο αυξάνονται ςθμαντικά οι κινθτικότθτεσ των πόρων και των ορίων των κόκκων, κάτι που δυςκολεφει αρκετά τθν περεταίρω αφξθςθ τθσ πυκνότθτασ (>90%).

11 τθν περίπτωςθ που θ κεωρθτικι πυκνότθτα (θ πυκνότθτα του υλικοφ χωρίσ κακόλου πόρουσ) αποτελεί ςτόχο, κα πρζπει να μελετθκοφν οι ζννοιεσ κινθτικισ για τα ξεχωριςτά ςτάδια τθσ πυροςυςςωμάτωςθσ. Αξίηει να ςθμειϊςουμε ότι οι κινθτικζσ ζννοιεσ κα είναι διαφορετικζσ για κάκε ςτάδιο, και κα εξαρτϊνται από τουσ ατομικοφσ μθχανιςμοφσ που ακολουκοφνται κατά τισ διαδικαςίεσ τθσ πυροςυςςωμάτωςθσ. Παρόλο τθν πολυπλοκότθτα του κζματοσ, τα περιςςότερα μοντζλα πυροςυςςωμάτωςθσ ακολουκοφν τθν παρακάτω προςζγγιςθ: i. Τποκζτουν ζνα αντιπροςωπευτικό ςχιμα ςωματιδίου. ii. Η καμπφλθ τθσ επιφάνειασ υπολογίηεται από γεωμετρικοφσ παραμζτρουσ. iii. Τιοκετείται μια εξίςωςθ μεταβολισ που αναφζρεται ςτο ςτάδιο που προςδιορίηει τθν ταχφτθτα. iv. Η εξίςωςθ ολοκλθρϊνεται ϊςτε να προςδιοριςτεί θ ταχφτθτα αλλαγισ τθσ γεωμετρίασ του ςωματιδίου.

12 Η προςζγγιςθ που αναφζραμε χρθςιμοποιείται για τον προςδιοριςμό τθσ ταχφτθτασ των διαδικαςιϊν που ακολουκοφνται κατά τα ςτάδια τθσ πυροςυςςωμάτωςθσ. Κινθτικι αρχικοφ ςταδίου πυροςυςςωμάτωςθσ: Για το αρχικό ςτάδιο τθσ πυροςυςςωμάτωςθσ υπολογίηεται θ ταχφτθτα ανάπτυξθσ του λαιμοφ ςυνζνωςθσ των δφο ςωματιδίων (εικόνα slide 8), για κάκε ζνα τρόπο/μθχανιςμό με τον οποίο μπορεί να επιτευχκεί ο ςχθματιςμόσ (slide 7). Σχθματιςμόσ μζςω εξάτμιςθσ/ςυμπφκνωςθσ: Μπορεί να δειχκεί ότι θ ταχφτθτα ανάπτυξθσ του λαιμοφ δίνεται από τθν ςχζςθ: 3 2 x 6a svmx P flat t 2 r 2m MXkT[ kt] r (1) όπου α είναι ο ςυντελεςτισ εξάτμιςθσ, m ΜΧ θ μάηα των μορίων αερίου που εξατμίςτθκε, ΔP θ διαφορά πίεςθσ ανάμεςα ςτθν επιφάνεια και τον λαιμό, r θ ακτίνα του ςωματιδίου, x θ ακτίνα του λαιμοφ, γ sv θ επιφανειακι ενζργεια, και Ω ΜΧ ο όγκοσ μιασ μονάδασ ςχθματιςμοφ.

13 Η Εξ. (1) προβλζπει ότι θ ανάπτυξθ του λαιμοφ ςφνδεςθσ είναι αρχικά απότομθ αλλά μετά εξιςορροπείται, ενϊ εξαρτάται ςθμαντικά από το αρχικό μζγεκοσ του ςωματιδίου και τθν μερικι πίεςθ ςτθν επιφάνεια τθσ ζνωςθσ. Σχθματιςμόσ μζςω διάχυςθσ επιφάνειασ/πλζγματοσ: Εάν υποκζςουμε ότι υλικό διαχζεται μακριά από περιοχζσ ορίων κόκκων θ ταχφτθτα ανάπτυξθσ του λαιμοφ δίνεται από τθν ςχζςθ: x r 4 64Dambi sv 3 ktr 2 MX t (2) όπου D ambi είναι ο ςυντελεςτισ διάχυςθσ. θμειϊνουμε εδϊ ότι ο ςυντελεςτισ διάχυςθσ D ambi αναφζρεται ςε ζνωςθ κακαρι (χωρίσ προςμίξεισ) και ςτοιχειομετρικι, όπου οι ατζλειεσ Schottky αποτελοφν το κφριο είδοσ ατελειϊν.

14 Σχθματιςμόσ μζςω διάχυςθσ κοκκϊδων ορίων: ε αυτι τθν περίπτωςθ υποκζτουμε ότι θ μάηα για τον ςχθματιςμό του λαιμοφ ςφνδεςθσ εξαπλϊνεται από τισ περιοχζσ κοκκϊδων ορίων, ςχθματίηοντασ περιοχζσ πλάτουσ δ gb. Η ταχφτθτα ανάπτυξθσ του λαιμοφ δίνεται από τθν ςχζςθ: x r gbdgb sv 4 ktr 2 MX t (3) που καταλιγει ςτθν παρακάτω ςχζςθ γραμμικισ ςυρρίκνωςθσ: 3 L L 3 gbdgb sv 4 ktr MX t (4) όπου D gb ο ςυντελεςτι διάχυςθσ του κοκκϊδουσ ορίου του ιόντοσ που κακορίηει τθν ταχφτθτα.

15 Σχθματιςμόσ μζςω διάχυςθσ επιφανειϊν: ε αυτό το μοντζλο υποκζτουμε ότι τα άτομα διαχζονται μζςω τθσ επιφάνειασ από τισ περιοχζσ κοντά ςτο λαιμό ςφνδεςθσ προσ τθν επιφάνεια του λαιμοφ. Η εξίςωςθ ζκφραςθσ τθσ ανάπτυξθσ του λαιμοφ με το χρόνο ςε αυτι τθν περίπτωςθ είναι: x r sds sv 4 ktr MX t (5) όπου D s ο ςυντελεςτισ διάχυςθσ ςτθν επιφάνεια, και δ s το πάχοσ τθσ επιφάνειασ.

16 Σχθματιςμόσ μζςω ρευςτισ ροισ: Ο βακμόσ ςυρίκνωςθσ των ςφαιρϊν κατά το αρχικό ςτάδιο τθσ πυροςυςςωμάτωςθσ δίνεται από τθν ςχζςθ Frenkel: L L 3 sv 4r t (6) όπου η το ιξϊδεσ (viscosity) των ςφαιρϊν. Φωτογραφίεσ απεικόνιςθσ πυροςυςςωμάτωςθσ με πυκνι ροι:

17 Γενικά ςχόλια: υνικωσ θ ενζργεια ενεργοποίθςθσ αυξάνει με τθν ακόλουκθ ςειρά: διάχυςθ επιφάνειασ διάχυςθ ορίων κόκκων διάχυςθ πλζγματοσ. Η επιφανειακι διάχυςθ ευνοείται ςτισ χαμθλότερεσ κερμοκραςίεσ, ενϊ θ διάχυςθ πλζγματοσ ςτισ υψθλότερεσ κερμοκραςίεσ. Όταν το μζγεκοσ των ςωματιδίων είναι μικρό ευνοείται θ διάχυςθ μζςω ορίων κόκκων και επιφάνειασ ζναντι τθσ διάχυςθσ πλζγματοσ. Η διάχυςθ πλζγματοσ από τθν άλλθ μεριά ευνοείται όταν οι χρόνοι τθσ πυροςυςςωμάτωςθσ είναι μεγάλοι, οι κερμοκραςίεσ είναι υψθλζσ, και τα ςωματίδια είναι μεγάλα. Γενικά για τα μεγάλα ςωματίδια ςυνθκίηεται θ πυροςυςςωμάτωςθ μζςω ρευςτισ ροισ. θμειϊνουμε τζλοσ, ότι ανάλογεσ γενικζσ τάςεισ όπωσ οι παραπάνω ιςχφουν και για τα ενδιάμεςα και τα τελικά ςτάδια τθσ πυροςυςςωμάτωςθσ.

18 Κινθτικι ςυμπφκνωςθσ (Μοντζλο ενδιάμεςθσ πυροςυςςωμάτωςθσ): Σο μεγαλφτερο μζροσ τθσ ςυμπφκνωςθσ ςτθν πυροςυςςωμάτωςθ ςυμβαίνει κατά το ενδιάμεςο ςτάδιο. Για να μπορζςουμε να προςεγγίςουμε τι ςυμβαίνει ςε αυτό το ςτάδιο, κάνουμε τισ παρακάτω υποκζςεισ: i. Σο ςυμπαγζσ μείγμα αποτελείται από ιδανικά τοποκετθμζνα πολφεδρα μικουσ, α p, που ςχθματίηουν κανάλια πόρων ακτίνασ, r c. ii. Η ςυμπφκνωςθ ςυμβαίνει μζςω τθσ διάχυςθσ των κενϊν κζςεων μακριά από τα κυλινδρικά κανάλια των πόρων προσ τα όρια των κόκκων. iii. Η τιμι τθσ ςυγκζντρωςθσ των κενϊν κζςεων ςτο αρχικό μείγμα μεταβάλλεται γραμμικά προσ τθν τιμι ςτο τελικό μείγμα. iv. Οι κενζσ κζςεισ εκμθδενίηονται ςτα όρια των κόκκων.

19 Κάνοντασ τισ υποκζςεισ του προθγοφμενου slide, μπορεί να δειχκεί ότι κατά το ενδιάμεςο ςτάδιο τθσ πυροςυςςωμάτωςθσ θ ποροςιμότθτα, P c, του υλικοφ κα μειϊνεται γραμμικά με τον χρόνο ςφμφωνα με τθν ςχζςθ: P c Dambi svmx ( const) ( t t) 3 f d kt (7) όπου t f είναι ο χρόνοσ που εξαφανίηονται τα κυλινδρικά κανάλια, και d θ μζςθ τιμι τθσ διαμζτρου των ςωματιδίων τθσ πυροςυςςωμάτωςθσ. τθν περίπτωςθ που θ πυροςυςςωμάτωςθ γίνεται μζςω τθσ διάχυςθσ ορίων κόκκων θ ποροςιμότθτα, P c, προςδιορίηεται από τθν ςχζςθ: P c Dgb gb SVMX ( const) ( ) 4 t f t d kt 2/3 (8) όπου δ gb το πάχοσ των ορίων των κόκκων.

20 Κινθτικι διόγκωςθσ και ανάπτυξθσ μικροδομισ (τελικό ςτάδιο): Κατά το τελικό ςτάδιο τθσ πυροςυςςωμάτωςθσ, πρόςκετα ςτθν εξάλειψθ των πόρων, ςθμειϊνεται και μια ανάπτυξθ μικροδομισ μζςω τθσ διόγκωςθσ των κόκκων. Σο μζςο μζγεκοσ των κόκκων αυξάνεται με το χρόνο. Ο ζλεγχοσ των διαδικαςιϊν που οδθγοφν ςτθν διόγκωςθ των κόκκων είναι ςθμαντικόσ για δφο λόγουσ: i. Σο μζγεκοσ των κόκκων επθρεάηει ςε μεγάλο βακμό τισ θλεκτρικζσ, μαγνθτικζσ, οπτικζσ και μθχανικζσ ιδιότθτεσ του υλικοφ. ii. Περιοριςμόσ τθσ αςυνικιςτθσ αφξθςθσ οριςμζνων κόκκων ζναντι κάποιων άλλων.

21 Μικροδομζσ με φυςιολογικι και αςυνικιςτθ ανάπτυξθ κόκκων ςτο υλικό Ti 3 SiC 2 : Η φπαρξθ αςυνικιςτα μεγάλων κόκκων μπορεί να επθρεάςει αρνθτικά τθσ μθχανικζσ ιδιότθτεσ των κεραμικϊν υλικϊν, ενϊ ο πικανόσ εγκλωβιςμόσ πόρων μζςα ςε αυτζσ κακιςτά δφςκολθ τθν επίτευξθ τθσ κεωρθτικισ πυκνότθτασ ςε εφλογο χρονικό διάςτθμα.

22 Μπορεί να δειχκεί ότι θ ανάπτυξθ μικροδομισ με το χρόνο προςδιορίηεται από τθν ςχζςθ: 4M gb 2 2 MX dav dav,0 t (9) όπου d av,0 είναι το μζςο μζγεκοσ κόκκου ςτο χρόνο 0, και β μια γεωμετρικι ςτακερά που εξαρτάται από τθν καμπυλότθτα των ορίων, ενϊ το Μ δίνεται από τθν ςχζςθ: M 0 exp kt G kt * m (10) Η γεωμετρικι ςτακερά β ςτθν Εξ. (9), υποδθλϊνει τθν επίδραςθ του γεωμετρικοφ παράγοντα ςτθν ανάπτυξθ των κόκκων. Για παράδειγμα, για ζνα ςτερεό που υποκετικά απαρτίηεται από ευκεία (μθ καμπυλωτά) όρια κόκκων, το β κα ζτεινε ςτο άπειρο, και δεν κα υπιρχε ανάπτυξθ κόκκων.

23 Παράμετροι που επθρεάηουν τθν πυροςυςςωμάτωςθ ςτερεάσ κατάςταςθσ: Θερμοκραςία: Εφόςον θ πυροςυςςωμάτωςθ εξαρτάται από τθν διάχυςθ, αυξάνοντασ τθν κερμοκραςία ευνοείται και θ κινθτικι των διαδικαςιϊν τθσ. υνικωσ με τθν αφξθςθ τθσ κερμοκραςίασ ευνοοφνται μθχανιςμοί που οδθγοφν ςε ςυμπφκνωςθ. Αρχικι πυκνότθτα: υνικωσ υπάρχει ςυςχετιςμόσ τθσ αρχικισ πυκνότθτασ (πριν τθν πυροςυςςωμάτωςθ) με τθν τελικι που μπορεί να επιτευχκεί. Μεγαλφτερθ αρχικι πυκνότθτα, ςθμαίνει μικρότεροσ ο όγκοσ των πόρων που πρζπει να απαλείφει κατά τθν πυροςυςςωμάτωςθ. Ομοιομορφία τθσ αρχικισ μικροδομισ: Η ομοιομορφία τθσ αρχικισ μικροδομισ ευνοεί τθν ομαλι πυροςυςςωμάτωςθ. Ύπαρξθ προςμίξεων: Ωσ βοθκιματα τθσ πυροςυςςωμάτωςθσ και ζλεγχοσ των διαδικαςιϊν τθσ. Κατανομι μεγζκουσ ςωματιδίων: Η ομοιόμορφθ κατανομι βοθκά ςτον περιοριςμό τθσ αςυνικιςτθσ ανάπτυξθσ κόκκων.

24 Μζγεκοσ ςωματιδίων: Εφόςον θ κινθτιριοσ δφναμθ για τθν ςυμπφκνωςθ είναι θ μείωςθ του εμβαδοφ τθσ επιφάνειασ, όςο μεγαλφτερθ είναι θ αρχικι επιφάνεια, τόςο ιςχυρότερθ κα είναι και θ κινθτιριοσ δφναμθ. θμειϊνουμε όμωσ, ότι υπάρχουν πολλοί παράμετροι τθσ πυροςυςςωμάτωςθσ που ςχετίηονται με το μζγεκοσ των ςωματιδίων, και πρζπει να εξετάηονται κατά τθν επιλογι του ιδανικοφ μεγζκουσ των ςωματιδίων.

25 Σφνοψθ Κεφαλαίου: Σοπικζσ διακυμάνςεισ ςτισ καμπυλότθτεσ των ςωματιδίων οδθγοφν ςε μεταφορά μάηασ από τισ περιοχζσ κετικισ καμπυλότθτασ προσ τισ περιοχζσ αρνθτικισ καμπυλότθτασ. Η κινθτικι τθσ πυροςυςςωμάτωςθσ εξαρτάται από το μζγεκοσ των ςωματιδίων και από τισ τιμζσ των ςυντελεςτϊν διάχυςθσ. Κατά το ενδιάμεςο ςτάδιο τθσ πυροςυςςωμάτωςθσ οι πόροι του υλικοφ εξαφανίηονται μζςω τθσ διάχυςθσ των κενϊν χϊρων από πορϊδεισ περιοχζσ προσ περιοχζσ ορίων κόκκων. Κατά το τελικό ςτάδιο τθσ πυροςυςςωμάτωςθσ ο ςτόχοσ είναι να εξαλειφκοφν και τα τελευταία υπολείμματα πόρων. Η εφαρμογι μιασ εξωτερικισ δφναμθσ κατά τθν διάρκεια τθσ πυροςυςςωμάτωςθσ μπορεί να ευνοιςει τθν ςυμπφκνωςθ, κακϊσ αυξάνει τισ μετακινιςεισ των ςωματιδίων μζςω τθσ ανάπτυξθσ μεγαλφτερου χθμικοφ δυναμικοφ μεταξφ των ςωματιδίων.

26 Σθμείωςθ 1: Οι εικόνεσ και οι πίνακεσ που παρουςιάςτθκαν ςτο Κεφάλαιο 9 είναι από το βιβλίο: Fundamentals of Ceramics, M. W. Barsoum, Taylor and Francis group, 2003, εκτόσ αν γίνεται αναφορά ςε άλλθ πθγι.