Maja Pejčić. Μεταπτυχιακή Διατριβή. Παραγωγή προφορικού λόγου στην ελληνική: Θεματικοί ρόλοι και σειρά όρων. Επιβλέπον μέλος Δ.Ε.Π.

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΓΛΩΣΣΟΛΟΓΙΑΣ Maja Pejčić Μεταπτυχιακή Διατριβή Παραγωγή προφορικού λόγου στην ελληνική: Θεματικοί ρόλοι και σειρά όρων Επιβλέπον μέλος Δ.Ε.Π. Επίκουρη Καθηγήτρια Δ. Παπαδοπούλου Θεσσαλονίκη 2013

2 ΤΡΙΜΕΛΗΣ ΕΞΕΤΑΣΤΙΚΗ ΕΠΙΤΡΟΠΗ Επίκουρη Καθηγήτρια Δέσποινα Παπαδοπούλου Επίκουρος Καθηγητής Δημήτριος Κουτσογιάννης Καθηγήτρια Μελίτα Σταύρου Σηφάκη

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΘΕΜΑΤΙΚΟΙ ΡΟΛΟΙ ΚΑΙ ΡΗΜΑΤΑ ΨΥΧΙΚΟΥ ΠΑΘΟΥΣ Θεματικοί ρόλοι με βάση τα διακριτικά χαρακτηριστικά, Διπλοί θεματικοί ρόλοι και ανάλυση με βάση τους άξονες Γενικευμένοι θεματικοί ρόλοι Συμπεράσματα Ρήματα ψυχικού πάθους Ταξινόμηση ρημάτων ψυχικού πάθους στα ελληνικά Συμπεράσματα ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ ΚΑΙ ΣΕΙΡΑ ΤΩΝ ΟΡΩΝ Σειρά των όρων στα ελληνικά Εννοιολογική και λεξική προσβασιμότητα Εννοιολογική προσβασιμότητα σε γλώσσες με ελεύθερη σειρά των όρων Εγγενής και παραγόμενη προσβασιμότητα Σημασιολογική κατηγορία του ρήματος στην επιλογή της προτασιακής δομής ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Πείραμα ανάκλησης προτάσεων Υλικό Συμμετέχοντες Διαδικασία Κατηγοριοποίηση δεδομένων Μερική επανάληψη του πειράματος Ερωτηματολόγιο Υλικό Συμμετέχοντες Διαδικασία Κατηγοριοποίηση δεδομένων ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ Πείραμα ανάκλησης προτάσεων

4 Διατήρηση της σειράς των όρων Μετατροπές στη σειρά των όρων Παθητικοποίηση της προτασιακής δομής Ερωτηματολόγιο Αντιπαράθεση αποτελεσμάτων του πειράματος ανάκλησης προτάσεων και του ερωτηματολογίου νοηματικής αποδεκτότητας Σύνοψη ΣΥΖΗΤΗΣΗ ΚΑΙ ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ. 93 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΠΕΡΙΛΗΨΗ ABSTRACT.. 142

5 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Κατά την παραγωγή λόγου, οι φυσικοί ομιλητές μιας γλώσσας επιλέγουν διαφορετικές προτασιακές δομές για να οργανώσουν πληροφορίες και να συνδέσουν ένα συμβάν με τους μετέχοντές του. Ανάλογα με τα μορφολογικά χαρακτηριστικά της κάθε γλώσσας, ο αριθμός των επιτρεπτών συνδυασμών των όρων της πρότασης ποικίλλει, καθώς και οι παράγοντες οι οποίοι επηρεάζουν την παραγωγή προφορικού λόγου. Στις γλώσσες με σταθερή σειρά των όρων, όπως είναι η αγγλική, οι επιτρεπτοί συνδυασμοί των όρων είναι ελάχιστοι. Στην περίπτωση της αγγλικής επιτρέπονται μόνο ενεργητικές και παθητικές δομές στις οποίες το υποκείμενο εκφέρεται πάντα στην αρχική θέση της πρότασης. Στις γλώσσες με σχετικά ελεύθερη σειρά των όρων, όπως είναι η ελληνική, ο αριθμός των επιτρεπτών συνδυασμών είναι μεγαλύτερος, καθώς λόγω πλούσιας μορφολογίας η συντακτική λειτουργία παραμένει ίδια όταν ένας όρος αλλάζει τη θέση του στην πρόταση. Συνεπώς, οι φυσικοί ομιλητές της ελληνικής επιλέγουν περισσότερες προτασιακές δομές στην παραγωγή προφορικού λόγου. Για παράδειγμα, όσον αφορά τις ενεργητικές δομές, ανάμεσα στους επιτρεπτούς συνδυασμούς μπορούν να επιλέξουν τις προτάσεις με σειρά Υποκείμενο Ρήμα Αντικείμενο (εφεξής: ΥΡΑ) (1), ή προτάσεις με σειρά Αντικείμενο κλιτικό Ρήμα Υποκείμενο (εφεξής: ΑκλΡΥ) (2), με αναδιπλασιασμό του κλιτικού και το αντικείμενο σε προρηματική θέση στις οποίες οι θεματικοί ρόλοι πραγματώνονται όπως στο (1), αλλά η θέση τους αλλάζει. (1) Ο Γιάννης χτύπησε τη Μαρία. (2) Τη Μαρία τη χτύπησε ο Γιάννης. Συνεπώς, ένα σημαντικό ερώτημα για τις θεωρίες παραγωγής προτάσεων αφορά τις αιτίες επιλογής διαφορετικών προτασιακών δομών. Μια ευρέως διαδεδομένη υπόθεση είναι ότι η παραγωγή προτάσεων γίνεται σταδιακά, δηλαδή ότι οι ομιλητές επιλέγουν προτασιακές δομές που τους επιτρέπουν την παραγωγή της πιο εξέχουσας ή προσβάσιμης λέξης ή φράσης όσο το δυνατό γρηγορότερα (βλ. Bock 1982), ενώ η προσβασιμότητα μιας λέξης ορίζεται από τα σημασιολογικά της χαρακτηριστικά, παραδείγματος χάρη από το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο] ή αντίστοιχα από τη σημασιολογική κατηγορία του

6 2 ρήματος. Σύμφωνα με προηγούμενες μελέτες, ανάλογα με τα μορφολογικά χαρακτηριστικά μιας γλώσσας και τους επιτρεπτούς συνδυασμούς πραγμάτωσης της σειράς των όρων, η προσβασιμότητα επηρεάζει είτε μόνο την απόδοση των γραμματικών λειτουργιών είτε την αλληλεπίδραση της απόδοσης γραμματικών λειτουργιών και της σειράς των όρων (βλ. Bock & Warren 1985, MacDonald, Bock & Kelly 1993, Feleki 1996, Tanaka et al. 2011). Ως επιπλέον παράγοντας στην επιλογή της προτασιακής δομής ορίζεται η σημασιολογική ερμηνεία του ρήματος η οποία σχετίζεται με την επιλογή των των σημασιολογικών ρόλων των ορισμάτων του, οι οποίοι με βάση τις σημασιολογικές και συντακτικές τους ιδιότητες τοποθετούνται σε ιεραρχίες. Σύμφωνα με την πλειονότητα των γλωσσολογικών θεωριών (βλ. Gruber 1965, Jackendoff 1972, Grimshaw 1990), οι σημασιολογικοί ρόλοι τοποθετούνται σε μια ιεραρχία ως προς τη θέση εκφοράς τους στην πρόταση. Τα τυπικά μεταβατικά ρήματα, π.χ. τα ρήματα δράσης, έχουν σταθερή απόδοση θεματικών ρόλων στις γραμματικές λειτουργίες, και οι θεματικοί ρόλοι του Δράστη και του Πάσχοντα, με τους οποίους σχετίζονται, θεωρούνται οι πιο σταθεροί ως προς τα σημασιολογικά τους χαρακτηριστικά. Στις ενεργητικές δομές, ο θεματικός ρόλος του Δράστη πραγματώνεται πάντα στη θέση του υποκειμένου, και ο θεματικός ρόλος του Πάσχοντα στη θέση του αντικειμένου. Ωστόσο, δεν δείχνουν όλες οι ρηματικές κατηγορίες συνέπεια ως προς την ερμηνεία και την αντιστοίχιση των γραμματικών λειτουργιών με τους θεματικούς ρόλους. Η σημασιολογική κατηγορία των ρημάτων ψυχικού πάθους σχετίζεται με τους θεματικούς ρόλους του Φορέα Εμπειρίας και του Ερεθίσματος (ή του Θέματος), έχει δύο τρόπους απόδοσης των θεματικών ρόλων στις γραμματικές λειτουργίες, και παραβιάζει με την ιδιαίτερή της συμπεριφορά τις θεματικές ιεραρχίες. Για παράδειγμα, οι ιεραρχίες μεταβάλλονται ως εξής: Δράστης> Φορέας Εμπειρίας> Στόχος/ Πηγή/ Τόπος/ Θέμα (Grimshaw 1990) και Δράστης> Επηρεάζων> Φορέας Εμπειρίας> Τόπος> Θέμα> Πάσχων (Van Valin 1990) και συνδυάζονται με τη σειρά πραγμάτωσης των όρων στην πρόταση η οποία προωθεί στην αρχική θέση της πρότασης, και στη θέση υποκειμένου το θεματικό ρόλο ο οποίος βρίσκεται πιο υψηλά στην ιεραρχία. Τα ρήματα ψυχικού πάθους τύπου Experiencer Subject (εφεξής: ES) ακολουθούν τις ιεραρχίες, καθώς ο θεματικός ρόλος του Φορέα Εμπειρίας πραγματώνεται στη θέση του υποκειμένου και ο ρόλος του Ερεθίσματος (ή του Θέματος) πραγματώνεται συντακτικά στη θέση του αντικειμένου (3). Στα ρήματα ψυχικού πάθους τύπου Experiencer Object (εφεξής: EO) ο θεματικός ρόλος του Φορέα Εμπειρίας πραγματώνεται στη θέση του αντικειμένου, ενώ ο ρόλος

7 3 του Ερεθίσματος (ή του Θέματος) πραγματώνεται συντακτικά στη θέση του υποκειμένου (4) και η συμπεριφορά αυτή παραβιάζει τις υπάρχουσες θεματικές ιεραρχίες. Κατ επέκταση η διαφοροποίηση αυτή, η οποία οφείλεται κυρίως στη σημασιολογική διαφορά εντός κατηγορίας των ρημάτων ψυχικού πάθους έχει επιπτώσεις και στην επιλογή της προτασιακής δομής. (3) Η Μαρία αγαπάει τον Γιάννη. (4) Ο Γιάννης φόβισε τη Μαρία. Οι προηγούμενες έρευνες έχουν αποδείξει ότι τόσο οι θεματικοί ρόλοι όσο κι η πληροφοριακή δομή αλλά και το γενικότερο περικείμενο (Tantos 2003, 2004, 2005, 2007) επηρεάζουν την επιλογή της φωνής, ενεργητικής και παθητικής ρηματικής μορφολογίας στις γλώσσες με σταθερή και σχετικά ελεύθερη σειρά των όρων (πρβλ. Ferreira 1996, Gennari & MacDonald 2009) ή την επιλογή της σειράς των όρων σε γλώσσες με σχετικά ελεύθερη σειρά των όρων (πρβλ. Verhoeven 2009), με αποτέλεσμα ο πιο προσβάσιμος σημασιολογικά και πραγματολογικά θεματικός ρόλος να εκφράζεται πιο νωρίς. Κατ επέκταση, η επιλογή της προτασιακής δομής βασίζεται στο σημασιολογικό χαρακτήρα των όρων και ειδικότερα, στη σημασιολογική κατηγορία του ρήματος και των θεματικών ρόλων οι οποίοι σχετίζονται με αυτή. Λαμβάνοντας υπόψη τη σχετικά ελεύθερη σειρά των όρων στην ελληνική η οποία επιτρέπει στους φυσικούς ομιλητές της ελληνικής να τοποθετούν το υποκείμενο και το αντικείμενο σε οποιαδήποτε θέση στην πρόταση χωρίς να μετατρέπονται οι συντακτικές τους λειτουργίες, τίθεται το ερώτημα των παραγόντων οι οποίοι καθορίζουν την προτασιακή δομή. Η μελέτη της Feleki (1996) εστιάζει στο χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο], χωρίς έμφαση στο σημασιολογική κατηγορία του ρήματος, και αποδεικνύει ότι το χαρακτηριστικό αυτό επηρεάζει την παραγωγή προτασιακής δομής προωθώντας πάντα την έμψυχη οντότητα στην αρχική θέση της πρότασης. Συμπεριλαμβάνοντας περισσότερους παράγοντες, η μελέτη της Verhoeven (2009) εστιάζει στα ρήματα ψυχικού πάθους (ES και ΕΟ) στην ελληνική και εξετάζει πώς η γραμματική λειτουργία (subjecthood), o θεματικός ρόλος (Δράστης, Φορέας Εμπειρίας) και το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο] επηρεάζουν την επιλογή της σειράς των όρων σε μια πρόταση, αποδεικνύοντας την αλληλεπίδραση και των τριών χαρακτηριστικών αυτών στην παραγωγή του προφορικού λόγου. Στην παρούσα εργασία παρουσιάζουμε μια πειραματική μελέτη η οποία αφορά την προφορική παραγωγή προτάσεων της ελληνικής, στις οποίες εμπλέκονται δύο παράμετροι, η

8 4 σημασιολογική ερμηνεία του ρήματος με τους θεματικούς ρόλους που επιδέχεται και η σειρά των όρων. Ειδικότερα, εξετάζονται και αντιπαρατίθενται ρήματα δράσης και ψυχικού πάθους τύπου ΕΟ, σε αντίθεση με τις παραπάνω μελέτες οι οποίες εστιάζουν σε ολόκληρη την σημασιολογική κατηγορία των ρημάτων ψυχικού πάθους, EO και ES Τα μεν πρώτα επιλέγουν τους θεματικούς ρόλους του Δράστη και του Πάσχοντα (1), στα οποία ο Δράστης πραγματώνεται στη θέση του υποκειμένου και ο Πάσχων στη θέση του αντικειμένου, ενώ τα δεύτερα τους θεματικούς ρόλους του Ερεθίσματος και του Φορέα Εμπειρίας, στα οποία το Ερέθισμα υλοποιείται στη θέση του υποκειμένου, ενώ ο Φορέας Εμπειρίας στη θέση του αντικειμένου (4). Επιπλέον, μελετάμε δύο σειρές όρων, ΥΡΑ και ΑΡΥ. Πιο συγκεκριμένα, αποκλείοντας τον σημασιολογικό παράγοντα του χαρακτηριστικού [+/- έμψυχο], διερευνούμε πώς ο θεματικός ρόλος μιας αποκλειστικά έμψυχης οντότητας επηρεάζει την επιλογή της προτασιακής δομής εκτός περικειμένου και η πειραματική διαδικασία που χρησιμοποιήθηκε είναι η ανάκληση προτάσεων. Τα ρήματα ψυχικού πάθους τύπου ΕΟ, εκτός από την ιδιαίτερη συντακτική τους συμπεριφορά, διαφοροποιούνται μεταξύ τους και με βάση την ερμηνεία τους. Δηλαδή, τα ρήματα αυτά δέχονται δραστική και μη δραστική ερμηνεία η οποία αφορά την σκοπιμότητα που αποδίδεται στο θεματικό ρόλο του Ερεθίσματος, και η οποία, σύμφωνα με προηγούμενες μελέτες (βλ. Arad 1998 για τα αγγλικά, και Anagnostopoulou 1999, Verhoeven 2008, 2008b, 2009 για τα ελληνικά) επηρεάζει την επιλογή της προτασιακής δομής.. Με απώτερο στόχο τη διερεύνηση της συσχέτισης της επιλογής της προτασιακής δομής με την σκοπιμότητα η οποία αποδίδεται στο Ερέθισμα, η παρούσα εργασία εστιάζει στην ερμηνεία των ρημάτων ψυχικού πάθους με βάση ένα ερωτηματολόγιο νοηματικής αποδεκτότητας, εξετάζοντας τη (μη) σκοπιμότητα η οποία αποδίδεται στο θεματικό ρόλο του Ερεθίσματος από τους φυσικούς ομιλητές. Στο πρώτο κεφάλαιο της παρούσας εργασίας παρατίθενται οι προσεγγίσεις οι οποίες πραγματεύονται τους θεματικούς ρόλους και ιδιαίτερα τα ρήματα ψυχικού πάθους και τους ρόλους οι οποίοι σχετίζονται με αυτά, το Ερέθισμα και τον Φορέα Εμπειρίας. Μέσα από την ανασκόπηση διαφορετικών προσεγγίσεων, γίνεται μια απόπειρα προσδιορισμού των θεματικών ρόλων και της ερμηνείας τους. Στη συνέχεια, το δεύτερο κεφάλαιο πραγματεύεται τη σειρά των όρων στην ελληνική και παράλληλα δίνει μέσα από την παράθεση πειραματικών μελετών τις παραμέτρους οι οποίες επηρεάζουν διαγλωσσικά την επιλογή της προτασιακής δομής.

9 5 Το τρίτο κεφάλαιο εστιάζει στην παρούσα πειραματική μελέτη και ειδικότερα στην μεθοδολογία που υιοθετήθηκε, δηλαδή αναλύονται το πείραμα ανάκλησης προτάσεων και το ερωτηματολόγιο νοηματικής αποδεκτότητας. Παρατίθενται ο τρόπος κατασκευής του πειραματικού υλικού, το πειραματικό υλικό, η διεξαγωγή της πειραματικής μελέτης, οι συμμετέχοντες και ο τρόπος κατηγοριοποίησης των αποτελεσμάτων. Στη συνέχεια, στο τέταρτο κεφάλαιο, παρουσιάζονται τα αποτελέσματα της παρούσας πειραματικής μελέτης, τόσο του πειράματος ανάκλησης προτάσεων όσο και του ερωτηματολογίου νοηματικής αποδεκτότητας. Τέλος, στο πέμπτο κεφάλαιο τα αποτελέσματα της παρούσας έρευνας συνοψίζονται και αναλύονται με βάση τις θεωρητικές προσεγγίσεις για τους θεματικούς ρόλους, καθώς και τα πορίσματα προηγουμένων πειραματικών μελετών. Επιπλέον, δίνονται κατευθύνσεις για περαιτέρω έρευνα των υπό μελέτη φαινομένων. Κλείνοντας το εισαγωγικό μέρος αυτό, θα πρέπει να επισημάνουμε και κάποια στοιχεία σχετικά με το υλικό που παρέχεται στο Παράρτημα της παρούσας εργασίας. Στο Παράρτημα 1 παρέχεται ολόκληρο το υλικό του πειράματος ανάκλησης προτάσεων, δομημένο με τον ίδιο τρόπο με τον οποίο μαγνητοφωνήθηκε και παρουσιάστηκε στους συμμετέχοντες του πειράματος. Στο Παράρτημα 2 παρέχονται τα ρήματα δράσης και τα ρήματα ψυχικού πάθους τα οποία αξιοποιήθηκαν στην κατασκευή του πειράματος ανάκλησης προτάσεων και του ερωτηματολογίου νοηματικής αποδεκτότητας, ενώ στο Παράρτημα 3 περιλαμβάνεται το ολόκληρο υλικό του ερωτηματολογίου νοηματικής αποδεκτότητας, έτσι όπως δόθηκε στους ερωτηθέντες.

10 6 1. ΘΕΜΑΤΙΚΟΙ ΡΟΛΟΙ ΚΑΙ ΡΗΜΑΤΑ ΨΥΧΙΚΟΥ ΠΑΘΟΥΣ Οι θεματικοί ρόλοι είναι από τα πλέον μελετημένα γλωσσολογικά φαινόμενα. Η πρώτη αναφορά σε πτωτικές (με την σημασιολογική έννοια) σχέσεις γίνεται στη γραμματική των Σανσκριτικών του Panini, τον 4 ο αιώνα π.χ. Στη σύγχρονη γλωσσολογία, οι θεματικοί ρόλοι αποτελούν φαινόμενο το οποίο συνδέει τη συντακτική αναπαράσταση μιας πρότασης με την σημασιολογική της αναπαράσταση, και επομένως, βρίσκεται στο διεπίπεδο σύνταξης και σημασιολογίας. Από την άποψη της σύνταξης το φαινόμενο αυτό αφορά τη σύνδεση του ρήματος με τα ορίσματά του (δηλ. με τα συμπληρώματά του), ενώ από την άποψη της σημασιολογίας αφορά σημασιολογικές σχέσεις, οι οποίες συνδέουν τα συμβάντα με τους μετέχοντες (Dowty 1989). Οι πρώτες μελέτες ξεκίνησαν από την προσπάθεια σύνδεσης της επιφανειακής με την βαθιά δομή, και, ειδικότερα, από την παρατήρηση των αναντιστοιχιών ανάμεσα στις γραμματικές και τις σημασιολογικές σχέσεις. Από τους πρώτους που έθεσε το ζήτημα σύνδεσης της βαθιάς (deep structure) με την επιφανειακή δομή (surface structure), όσον αφορά τις σημασιολογικές σχέσεις, ήταν ο Fillmore (1968). Στην Case Grammar (Πτωτική Γραμματική) του (1968), στα πλαίσια της γενετικής μετασχηματιστικής γραμματικής, διευρύνει την έννοια του όρου πτώση, και την μεταφέρει από την επιφανειακή δομή στη βαθιά, προσδίδοντάς στον όρο αυτό σημασιολογικό χαρακτήρα. Χρησιμοποιώντας τον όρο πτώση για αυτό που αποκαλείται σήμερα «σημασιολογικός ρόλος», ο Fillmore αναδεικνύει συσχετίσεις ανάμεσα στις γραμματικές σχέσεις και τους σημασιολογικούς ρόλους. Όσον αφορά τη συσχέτιση της επιφανειακής δομής με την βαθιά, ο Fillmore ισχυρίζεται ότι παρά τη διαφορά στη σειρά των όρων και των πτωτικών κόμβων, ο αριθμός των ΟΦ και στις δύο δομές είναι πάντα ίδιος. Σε κάθε ΟΦ της επιφανειακής δομής αντιστοιχίζει μια πτώση της βαθιάς δομής. Κάθε πρόταση, στη βασική της δομή, αποτελείται από ένα ρήμα και μια ή περισσότερες ΟΦ, οι οποίες σχετίζονται με το ρήμα με συγκεκριμένη πτωτική σχέση, και κάθε

11 7 πτωτική σχέση μπορεί να εμφανιστεί μόνο μία φορά στην πρόταση. Σύμφωνα με τον Fillmore, οι τύποι της επιφανειακής δομής δημιουργούνται μέσω μετασχηματισμών οι οποίοι μετακινούν ακριβώς μια ΟΦ στη θέση υποκειμένου και απαλείφουν πτωτικούς δείκτες. Συμπερασματικά, ο Fillmore ισχυρίζεται ότι η αντιστοίχιση της βαθιάς δομής με την επιφανειακή γίνεται πάντα σε αντιστοιχία ένα-προς-ένα. Στις πρώτες μελέτες του, ο Fillmore διαμορφώνει μια λίστα (σημασιολογικών) πτώσεων, η οποία αποτυπώνεται στο (1): (1) Agentive (Α) η πτώση του τυπικά έμψυχου υποκινητή μιας ενέργειας την οποία δηλώνει το ρήμα Instrumental (Ι) η πτώση της άψυχης δύναμης ή αντικειμένου το οποίο εμπλέκεται ως αιτία σε μια ενέργεια ή σε μια κατάσταση την οποία δηλώνει το ρήμα Dative (D) η πτώση της έμψυχης οντότητας η οποία επηρεάζεται από την κατάσταση ή την ενέργεια την οποία δηλώνει το ρήμα Factitive (F) η πτώση του αντικειμένου ή της οντότητας η οποία είναι αποτέλεσμα της ενέργειας ή της κατάστασης την οποία δηλώνει το ρήμα, ή η οποία εκλαμβάνεται ως μέρος της σημασίας του ρήματος Locative (L) η πτώση η οποία εντοπίζει την τοποθεσία ή την κατεύθυνση στο χώρο της κατάστασης ή της ενέργειας την οποία δηλώνει το ρήμα Objective (O) η σημασιολογικά πιο ουδέτερη πτώση, η πτώση του οποιουδήποτε πράγματος το οποίο μπορεί να εκφραστεί από ένα ουσιαστικό του οποίου ο ρόλος στην ενέργεια ή στην κατάσταση την οποία δηλώνει το ρήμα εξαρτάται από τη σημασιολογική ερμηνεία του ίδιου του ρήματος. (Fillmore 1968: 46) Στις μεταγενέστερες μελέτες του, προτείνει έναν κατάλογο (βλ. (2)) σημασιολογικών ρόλων, και οι ρόλοι τους οποίους διαμορφώνει θεωρούνται πλέον παραδοσιακοί.

12 8 (2) Agent (A) - ο υποκινητής ενός συμβάντος Counter-Agent (C) - η δύναμη ή αντίσταση εναντίον της οποίας γίνεται μια ενέργεια Object (O) - η οντότητα η οποία κινείται ή αλλάζει,ή της οποίας η θέση ή ύπαρξη πραγματεύεται Result (R) - η οντότητα η οποία είναι αποτέλεσμα μιας ενέργειας Instrument (I) - το ερέθισμα ή η άμεση φυσική αιτία ενός συμβάντος Source (S) - η θέση από την οποία κάτι μετακινείται Goal (G) - η θέση στην οποία κάτι μετακινείται Experiencer (E) - η οντότητα η οποία αντιλαμβάνεται ή δέχεται ή βιώνει ή υφίσταται το αποτέλεσμα μιας ενέργειας (Fillmore 1971b: 376) Οι σημασιολογικοί ρόλοι διανεμημένοι σε τέτοιες λίστες, σύμφωνα με τον Fillmore (1970), προτείνονται ως σημείο εκκίνησης για την απόδοση υποκειμένου και αντικειμένου σε μια πρόταση. Στο παράδειγμα με τα ρήματα hit (χτυπάω) και break (σπάω), προσπαθώντας να περιγράψει τη διαφορά ανάμεσα στις δύο αυτές κατηγορίες ρημάτων, ο Fillmore προτείνει δύο διαφορετικές λίστες των σημασιολογικών ρόλων οι οποίες σχετίζονται με αυτά τα ρήματα (βλ. παράδειγμα (3) α) και (3) β). (3) α) Break: Agent, Instrument, Object Σπάω: Δράστης, Όργανο, Αντικείμενο β) Hit: Agent, Instrument, Place Χτυπάω: Δράστης, Όργανο, Τόπος Αν στη λίστα υπάρχει ο σημασιολογικός ρόλος του Δράστη, τότε ο μετέχοντας με το ρόλο του Δράστη επιλέγεται ως υποκείμενο. Όταν στη λίστα υπάρχει ο ρόλος του Οργάνου, αυτός επίσης μπορεί να επιλεγεί ως υποκείμενο, αλλά μόνο σε περίπτωση που απουσιάζει ο ρόλος του Δράστη. Επομένως, η επιλογή του υποκειμένου ενός ρήματος σχετίζεται με τη λίστα των σημασιολογικών ρόλων οι οποίοι διατίθενται μέσω αυτού του ρήματος, ενώ η απόδοση του υποκειμένου σχετίζεται με τη σειρά με την οποία οι ρόλοι παρατίθενται στη λίστα αυτή. Με

13 9 άλλα λόγια, υπάρχει μια ιεραρχία με βάση την οποία γίνεται η απόδοση των γραμματικών λειτουργιών. Συγχρόνως με τον Fillmore, ο Gruber (1965) εισάγει ένα σύστημα σημασιολογικών (θεματικών) σχέσεων, στο οποίο την κεντρική θέση καταλαμβάνει το Θέμα της κάθε πρότασης. Σύμφωνα με τον Gruber, η κάθε πρόταση περιέχει υποχρεωτικά ένα Θέμα. Παρόλο που δεν παραθέτει κριτήρια εντόπισης ενός Θέματος στην πρόταση, με τον όρο Θέμα νοείται το συστατικό αυτό της πρότασης το οποίο υφίσταται μια αλλαγή. Ειδικότερα, ο Gruber (1965) αναφέρεται στα ρήματα κίνησης και στα ρήματα τα οποία δηλώνουν τόπο, προσδιορίζοντας το Θέμα ως αντικείμενο εν κινήσει ή ως αντικείμενο το οποίο υφίσταται αλλαγή τοποθεσίας. Επιπλέον, ο Gruber επεκτείνει την έννοια του Θέματος στα αφηρημένα ρήματα τα οποία δηλώνουν μεταφορική κίνηση ή τοποθέτηση, υποστηρίζοντας ότι το Θέμα διατηρεί την ίδια συντακτική θέση. Αυτή η αρχή απορρέει από την πεποίθηση ότι το ρήμα παραμένει ίδιο στην ουσία, αλλάζοντας μόνο τη χρήση. Το σύστημά του Gruber, επομένως, προτείνει έναν τρόπο ενοποίησης διάφορων χρήσεων του μορφολογικά ίδιου ρήματος και εκτός από την ερμηνεία των σημασιολογικών πληροφοριών, αναδεικνύει και κάποιες σημαντικές γενικεύσεις του λεξικού. Εκτός από το Θέμα, ο Gruber προτείνει και άλλους σημασιολογικούς (θεματικούς) ρόλους: Τόπος (Location) - ο οποίος σχετίζεται με τα ρήματα που δηλώνουν τόπο. Πηγή (Source), - ο οποίος σχετίζεται με τα ρήματα κίνησης, όπως και τους ρόλους Στόχος (Goal) και Δράστης (Agent). Ο ρόλος του Δράστη σχετίζεται με τη σημασιολογική ερμηνεία η οποία αποδίδει στην ΟΦ πρόθεση ή θεληματική εμπλοκή σχετικά με την ενέργεια την οποία δηλώνει η πρόταση. Επομένως, μόνο οι ΟΦ με έμψυχες οντότητες λειτουργούν ως Δράστης. Ο ρόλος του Δράστη πραγματώνεται συνήθως στη θέση υποκειμένου, αλλά το υποκείμενο μπορεί ταυτόχρονα να είναι φορέας άλλων σημασιολογικών σχέσεων. Σε αντίθεση με τον Fillmore, ο Gruber παρουσιάζει προτάσεις με τα ρήματα κίνησης και αλλαγής ιδιοκτησίας στα οποία μια ΟΦ προφανώς είναι φορέας δύο σημασιολογικών ρόλων. Ο Jackendoff ακολουθώντας την ανάλυση του Gruber υποστηρίζει το ίδιο. Για παράδειγμα, και οι δύο ισχυρίζονται πως στο παράδειγμα Kelly ran across the field (Η Κέλλυ διέσχισε τον κάμπο), το υποκείμενο του ρήματος run (τρέχω, διασχίζω) είναι ταυτόχρονα Δράστης και Θέμα, με την έννοια μιας οντότητας η οποία κινείται ή είναι τοποθετημένη κάπου. Το υποκείμενο Kelly ερμηνεύεται ως Θέμα, ωστόσο είναι εφικτή η ερμηνεία στην οποία το υποκείμενο μπορεί να

14 10 θεωρηθεί και Δράστης. Στην ερμηνεία στην οποία το υποκείμενο είναι Θέμα, η ενέργεια είναι μη σκόπιμη, ενώ στη δεύτερη ερμηνεία όπου στο υποκείμενο αποδίδονται δύο ρόλοι η ενέργεια συμβαίνει σκόπιμα. Οι περιπτώσεις των διπλών ρόλων, στην Αγγλική, αναφέρονται στα ρήματα τύπου roll (κυλάω), buy (αγοράζω) και sell (πουλάω) (Gruber 1965, Jackendoff 1972, Levin & Rappaport Hovav 2005). Η έρευνα στην πραγμάτωση και την απόδοση θεματικών ρόλων ασχολήθηκε πολύ νωρίς, εκτός από το ζήτημα της αντιστοίχισης της βαθιάς και της επιφανειακής δομής, και με το πρόβλημα της ερμηνείας μιας συγκεκριμένης σημασιολογικής κατηγορίας ρημάτων, συγκεκριμένα των ρημάτων ψυχικού πάθους 1. Τα ρήματα αυτής της κατηγορίας δηλώνουν μια ψυχική κατάσταση την οποία υφίσταται ο ένας από τους μετέχοντες ρόλους της πρότασης, ο οποίος πραγματώνεται συντακτικά είτε στη θέση υποκειμένου είτε στη θέση αντικειμένου, ανάλογα με την κατηγορία του ρήματος (για τα ρήματα ψυχικού πάθους βλ. ενότητα 1.5 στο παρόν κεφάλαιο). Εξετάζοντας τα προβλήματα σύνταξης της Γαλλικής, ο Ruwet (1976) ισχυρίζεται ότι μια θεματική λειτουργία δεν καταλαμβάνει πάντα την ίδια συντακτική θέση σε όλες τις περιπτώσεις. Στο παράδειγμα των ρημάτων τα οποία δηλώνουν ψυχολογικές διαδικασίες, δηλαδή ρήματα ψυχικού πάθους, αντιπαραθέτει προτάσεις στις οποίες ο μετέχοντας ο οποίος βιώνει το συναίσθημα είναι στη θέση υποκειμένου (4α) και στη θέση αντικειμένου (4β) (4) α) Pierre méprise les femmes. Ο Πέτρος μισεί τις γυναίκες. β) Les femmes dégoûte Pierre. Τον Πέτρο τον αηδιάζουν οι γυναίκες. Με αφορμή τέτοια παραδείγματα, συμπεραίνει ο Ruwet, ότι το υποκείμενο της πρώτης πρότασης και το αντικείμενο της δεύτερης έχουν την ίδια θεματική λειτουργία, τη λειτουργία psychological location (Clédat 1900), σύμφωνα με την οποία το υποκείμενο το οποίο βιώνει ένα συναίσθημα δεν είναι πραγματικός Δράστης, αλλά Τόπος/Σημείο (Location). Η ερμηνεία 1 Στην ξενόγλωσση βιβλιογραφία αναφέρονται και ως mental, psychological και psych verbs.

15 11 αυτής της δομής από τον Ruwet δίνεται σε δύο άξονες, και θεματικά /σημασιολογικά και μετασχηματιστικά (συντακτικά). Συμπερασματικά, από τις πρώτες προσεγγίσεις που πραγματεύονται το θέμα των θεματικών ρόλων παρατηρούμε ότι διατυπώνονται αρκετά προβλήματα. Τίθενται τα ερωτήματα (α) της αντιστοίχισης της επιφανειακής δομής με την βαθιά, (β) της σταθερής απόδοσης θεματικών ρόλων στα ορίσματά τους, δηλαδή στις συντακτικές λειτουργίες, καθώς και (γ) το αν συμβαίνει πάντα αντιστοίχιση ένα-προς-ένα. Το σύνολο των θεματικών ρόλων με το οποίο δουλεύουν δεν είναι πεπερασμένο και ενιαίο (βλ. Gruber 1965, Fillmore 1968), καθώς υπάρχει μια τάση οι ρόλοι να προστίθενται και να αναδιατυπώνεται η ερμηνεία τους. Tέλος, τίθεται το ερώτημα επίλυσης προβλημάτων τα οποία αφορούν τη συμπεριφορά κάποιων ρηματικών κατηγοριών, και ειδικότερα, της κατηγορίας των ρημάτων ψυχικού πάθους καθώς και σε ποια πλαίσια η συμπεριφορά αυτή εξηγείται. Δηλαδή, πώς ερμηνεύεται συντακτικά και σημασιολογικά η απόδοση των θεματικών ρόλων οι οποίοι σχετίζονται με αυτή τη ρηματική κατηγορία. Στις μελέτες οι οποίες ακολούθησαν, διαμορφώθηκε μεγάλος αριθμός προσεγγίσεων για να επιλυθούν τα προβλήματα που έχουμε προαναφέρει. Στην παρούσα μελέτη θα παρουσιάσουμε θεωρητικές προσεγγίσεις οι οποίες πραγματεύονται την ερμηνεία των θεματικών ρόλων και τη σύσταση των συνόλων θεματικών ρόλων, εστιάζοντας στη κατηγορία των ρημάτων ψυχικού πάθους, στους θεματικούς ρόλους και τις θεματικές ιεραρχίες οι οποίες σχετίζονται με αυτά Θεματικοί ρόλοι με βάση τα διακριτικά χαρακτηριστικά Ένας από τους προτεινόμενους τρόπους δόμησης και ταξινόμησης των σημασιολογικών ρόλων βασίζεται στην «αποδόμηση χαρακτηριστικών» (feature decomposition). Ειδικότερα, κάθε σημασιολογικός ρόλος προσδιορίζεται στα πλαίσια μικρών συνόλων διττών χαρακτηριστικών (binary features). Ερμηνεύοντας τους σημασιολογικούς ρόλους με βάση τα διακριτικά χαρακτηριστικά, αυτή η προσέγγιση ενισχύει τον παραλληλισμό ανάμεσα στους σημασιολογικούς ρόλους και στα φωνήματα (Levin & Rappaport Hovav 2005). Η προσέγγιση αυτή υιοθετήθηκε από τους Anderson (1971, 1977), Ostler (1979), Rozwadowska (1988, 1989), και Reinhart (1996, 2000, 2001, 2002) μεταξύ άλλων. Θα αναφερθούμε συνοπτικά στις προσεγγίσεις της Rozwadowska (1988, 1989) και της Reinhart (1996, 2000, 2001, 2002).

16 12 Εξετάζοντας την αλληλεπίδραση της ορισματικής δομής και της παραγωγικής μορφολογίας (derivational morphology), η Rozwadowska (1989) συμπεραίνει ότι οι ρόλοι δεν πρέπει να αντιμετωπίζονται ως ολότητες, αλλά ως συμπλέγματα χαρακτηριστικών. Προτείνει επομένως την αποδόμηση των σημασιολογικών ρόλων σε σύνολα χαρακτηριστικών (feature bundles), λαμβάνοντας υπόψη τα εξής χαρακτηριστικά: [+/- αντιληπτικότητα] ([+/- sentient]), [+/- αιτία] ([+/- cause]) και [+/- αλλαγή] ([+/- change]). Για παράδειγμα, αντιπαραθέτοντας τους ρόλους του Πάσχοντα και του Φορέα Εμπειρίας (Rozwadowska 1988: 158, 1989: 119), συμπεραίνει ότι οι εν λόγω ρόλοι μοιράζονται το χαρακτηριστικό [+ αλλαγή]. Το χαρακτηριστικό αυτό σχετίζεται με τα ορίσματα τα οποία επηρεάζονται εξωτερικά (δηλ. όχι ψυχολογικά) κατά τη διάρκεια μιας δράσης, διαδικασίας ή κατάστασης. Ωστόσο, αντιπαραθέτοντας τους ρόλους Φορέα Εμπειρίας και Δράστη η Rozwadowska (1988: 158, 1989: 127) τονίζει ότι ο ρόλος του Φορέα Εμπειρίας έχει περισσότερα κοινά με το ρόλο του Δράστη σε σχέση με κάποιες άλλες γραμματικές γενικεύσεις. Γι αυτό προσδίδει στον Φορέα Εμπειρίας ακόμη ένα χαρακτηριστικό [+ αντιληπτικότητα], το οποίο μοιράζεται με το ρόλο του Δράστη. Σύμφωνα με αυτή την ανάλυση οι θεματικοί ρόλοι είναι σημασιολογικά αναλύσιμοι, και μοιράζονται μεταξύ τους χαρακτηριστικά τα οποία δεν καθιστούν αποκλειστικότητα ενός μόνο ρόλου. Μια παρόμοια προσέγγιση που βασίζεται στα διττά χαρακτηριστικά (binary feature) ανήκει στην Reinhart (1996, 2000, 2001, 2002), η οποία προσπαθεί να καλύψει ένα ευρύ φάσμα πραγμάτωσης της ορισματικής δομής. Η Reinhart εισάγει δύο χαρακτηριστικά: [c] cause change (αιτιακή αλλαγή) και [m] mental change (ψυχική αλλαγή). Αν ένα όρισμα θεωρείται Δράστης μιας αλλαγής κατάστασης, τότε αυτό το όρισμα είναι αιτία (cause) αυτής της αλλαγής. Επομένως, υπάρχει μια επικάλυψη ανάμεσα στους δύο ρόλους του Δράστη και της Αιτίας (Cause). Αυτή την αξία την μαρκάρουμε ως [c] cause change (αιτιακή αλλαγή). Η διαφορά ανάμεσα στους δύο ρόλους είναι ότι ο Δράστης προϋποθέτει και μια ψυχική ιδιότητα του μετέχοντα, την οποία μαρκάρουμε ως [m] mental change (ψυχική αλλαγή). Το ίδιο χαρακτηριστικό διαφοροποιεί το ρόλο Φορέα Εμπειρίας από τους ρόλους Πάσχοντα ή Θέμα. Ο έμψυχος βιώνων ενός συμβάντος (π.χ. κάποιος που έχει φιληθεί από κάποιον άλλον), μπορεί να έχει όλη τη νοητική και ψυχική αντίληψη του συμβάντος. Ωστόσο, η αντίληψη αυτή δεν

17 13 λαμβάνεται υπόψη στην πραγμάτωση της ορισματικής δομής. Οι ιδιαιτερότητες της ψυχικής κατάστασης η οποία νοείται διαφέρουν ανάλογα με το συνδυασμό των χαρακτηριστικών (features). Όταν εμφανίζεται το χαρακτηριστικό /+c, στο ρόλο του Δράστη, θεωρείται συνήθως ότι δηλώνει θεληματική εμπλοκή (volition). Όταν όμως εμφανίζεται χαρακτηριστικό /-c, στο ρόλο του Φορέα Εμπειρίας, η νοητική/ψυχική κατάσταση σχετίζεται με διάφορα συναισθήματα τα οποία εξαρτώνται από το ρήμα. Οι πιθανοί συνδυασμοί επομένως είναι οι εξής: [+c+m], [- c+m], [+c-m], [-c-m]. Εκτός από τους διττούς συνδυασμούς, η Reinhart (2002) προσθέτει και ελλιπή σύνολα (underspecified clusters), τα οποία ονομάζει μονά (unary clusters). Ο πρώτος συνδυασμός, [+c+m], αντιστοιχεί στο ρόλο του Δράστη. Ο συνδυασμός [-c+m] αποτελεί, σύμφωνα με τη Reinhart, πιστή διατύπωση γλωσσολογικής αντίληψης του ρόλου του Φορέα Εμπειρίας. Το σύνολο χαρακτηριστικών [+c-m] είναι συμβατό με το ρόλο του Οργάνου, ενώ ο συνδυασμός [-c-m] αφορά τους ρόλους Θέμα και Πάσχων. Ακολουθούν συμπλέγματα αποτελούμενα από ένα μόνο χαρακτηριστικό. Το μονό χαρακτηριστικό [+c] αφορά το ρόλο Αιτία. Παρόλο που αρχικά αυτός ο ρόλος μοιραζόταν συνδυασμό [+c-m] μαζί με το ρόλο Όργανο, η Reinhart συμπεραίνει ότι είναι πολύ δύσκολο να βρεθεί ρήμα που επιλέγει όρισμα το οποίο είναι αναγκαστικά μόνο Αιτία (και δεν μπορεί να πραγματωθεί ούτε ως Δράστης ούτε ως Όργανο). Επομένως, σύμφωνα με τη Reinhart, ο ρόλος Αιτία φαίνεται να αντιστοιχεί στην φυσική γλώσσα στο χαρακτηριστικό [+c]. Το σύμπλεγμα [+c-m] παραμένει αυτό που συμπεριλαμβάνει τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά αυτού του ρόλου, ωστόσο αυτό επιτυγχάνεται, για ορίσματα που φέρουν τον ρόλο Αιτία, μόνο μέσω χαρακτηριστικού [+c]. Εισάγει επίσης το χαρακτηριστικό (cluster) [+m], έναν πρωτόγνωρο ρόλο το οποίο ονομάζει Φορέας Αντίληψης (Sentient). Ορίσματα με αυτό το σύμπλεγμα είναι το υποκείμενο των ρημάτων love (αγαπάω), know (ξέρω/γνωρίζω), believe (πιστεύω), τα οποία είναι γνωστά ως παραδείγματα για το ρόλο Φορέας Εμπειρίας. Στη σημασιολογική του ερμηνεία, αυτός ο ρόλος δύσκολα διαφοροποιείται από το ρόλο Φορέας Εμπειρίας, ωστόσο σύμφωνα με τη Reinhart, αυτοί οι ρόλοι συνδέονται διαφορετικά (linking). Σε αντίθεση με το Φορέα Εμπειρίας ο οποίος πραγματώνεται συντακτικά ποικιλοτρόπως, ο ρόλος Φορέας Αντίληψης (Sentient) συντακτικά πραγματώνεται εξωτερικά (στη θέση του υποκειμένου). Υποψήφια ρήματα γι αυτό το ρόλο είναι και τα laugh (γελάω), cry (κλαίω) και sleep (κοιμάμαι). Αυτά τα ρήματα απαιτούν έμψυχο όρισμα, αλλά δεν εμπλέκουν απαραίτητα τη δραστικότητα (agentivity) και την αιτιακή σχέση (causal relation) με αυτό το όρισμα.

18 14 Σύμφωνα με αυτή την ανάλυση, οι κατηγορίες ρημάτων ορίζονται με βάση τους σημασιολογικούς ρόλους των ορισμάτων τους. Για παράδειγμα, τα ρήματα τα οποία επιλέγουν [+c] υποκείμενο, επιτρέπουν υποκείμενο με ρόλο Δράστη, Αιτία, Όργανο, και ως εσωτερικό ρόλο επιλέγουν συνήθως το Θέμα [-c-m] ή το Φορέα Εμπειρίας [-c+m]. Τα ρήματα τα οποία απαιτούν υποκείμενο με ρόλο Δράστη επιλέγουν σύμπλεγμα [+c+m]. Συμπερασματικά, οι προσεγγίσεις που είναι βασισμένες σε διττά διακριτικά χαρακτηριστικά, αναδεικνύουν ότι οι ρόλοι είναι σημασιολογικά αναλύσιμοι και ότι μοιράζονται μεταξύ τους χαρακτηριστικά. Ωστόσο, οι προσεγγίσεις αυτές δέχτηκαν κριτική ως προς τον αριθμό των εν δυνάμει συνόλων τα οποία προκύπτουν από τους συνδυασμούς αυτών των χαρακτηριστικών. Ειδικότερα, τα προτεινόμενα χαρακτηριστικά συγκροτούν συνδυασμούς οι οποίοι υπάρχουν θεωρητικά αλλά δεν απαντούν σε κανένα ρήμα ή σε κανένα γνωστό σημασιολογικό ρόλο Διπλοί θεματικοί ρόλοι και ανάλυση με βάση τους άξονες Σε αντίθεση με τις προσεγγίσεις οι οποίες προσπαθούν να ταξινομήσουν τους σημασιολογικούς ρόλους με βάση τα διακριτικά τους χαρακτηριστικά, κάποιες προσεγγίσεις υποστηρίζουν ότι ένα όρισμα μπορεί να γίνει φορέας περισσότερων και συγκεκριμένα, δύο σημασιολογικών ρόλων. Με το σύστημα των διπλών ρόλων αρχικά έχουν ασχοληθεί ο Gruber (1965) και ο Jackendoff (1972), μιλώντας για τα ρήματα τύπου roll (κυλάω), sell (πουλάω) και buy (αγοράζω). Ωστόσο, αυτή η ερμηνεία κατέστη προβληματική, καθώς η εφαρμογή των διπλών ρόλων θα αφορούσε μόνο συγκεκριμένο αριθμό εφικτών συνδυασμών. Προς επίλυση του προβλήματος αυτού, οι Culicover & Wilkins (1984) προτείνουν δύο σύνολα των σημασιολογικών ρόλων, και η επιλογή των διπλών ρόλων πάντα προϋποθέτει ύπαρξη ενός ρόλου από κάθε σύνολο. Τα δύο σύνολα αυτά αναφέρονται στη βιβλιογραφία ως: extensional ή perceptual roles και intensional ή action roles. Στην πρώτη κατηγορία ανήκουν οι ρόλοι όπως Πηγή, Στόχος, Τοπος και Θέμα, έτσι όπως τους ορίζουν οι Gruber (1965) και Jackendoff (1972). Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν ρόλοι όπως Δράστης, Πάσχων, Όργανο και Ευεργετούμενος. Επεκτείνοντας την ανάλυση αυτή, ο Jackendoff (1990) προτείνει ότι η λεξικο-σημασιολογική αναπαράσταση εμπλέκει δύο διαφορετικές διαστάσεις, δύο άξονες: θεματικό και δραστικό ( thematic and action tears).

19 15 Στο θεματικό άξονα παραθέτει τις έννοιες της κίνησης (motion) και του τόπου (location), ενώ στο δραστικό (actor) άξονα παρουσιάζει σχέσεις Δράστη-Πάσχοντα οι οποίες κωδικοποιούν σχέσεις αλληλεπίδρασης (force-dynamic) ανάμεσα στους δύο μετέχοντες του συμβάντος. Ο πρώτος θεματικός άξονας περιλαμβάνει τους ρόλους: Θέμα, Στόχος, Πηγή, Τόπος, ενώ ο δεύτερος αποτελείται από τους ρόλους: Δράστης, Πάσχων, Φορέας Εμπειρίας, Ευεργετούμενος, Όργανο. Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση ένα όρισμα μπορεί να υπάρχει ταυτόχρονα και στους δύο άξονες, όντας φορέας δύο ρόλων. Στη βιβλιογραφία, μια προσέγγιση η οποία επίσης βασίζεται στους άξονες ανήκει στη Grimshaw (1990), η οποία προτείνει δύο αναπαραστάσεις: τον άξονα του ποιού ενέργειας (aspectual, ο οποίος προβάλλει τη δομή του συμβάντος) και τον θεματικό άξονα (εμπνευσμένο από τη θεματικό άξονα του Jackendoff) (Levin & Rappaport Hovav 2005). Ο θεματικός άξονας μοιάζει με τη θεματική ιεραρχία σύμφωνα με την οποία γίνεται η πραγμάτωση της ορισματικής δομής: το πιο εξέχον όρισμα στην ορισματική δομή (a-structure) είναι και συντακτικά το πιο εξέχον όρισμα. Ο άξονας του ποιού ενέργειας βασίζεται στην ιεραρχία του ποιού ενέργειας, στον οποίο το όρισμα με το θεματικό ρόλο Αιτία βρίσκεται στην πιο εξέχουσα θέση. Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση ένα όρισμα πραγματώνεται εξωτερικά αν βρίσκεται στην πιο εξέχουσα θέση και στις δύο ιεραρχίες (maximum prominence) (βλ. παράδειγμα (5)). Θεματική ιεραρχία: (Δράστης (Φορέας Εμπειρίας (Στόχος/ Πηγή/ Τόπος/ Θέμα)))) Ιεραρχία του ποιού ενέργειας: (Αιτία (άλλο ( ))) (5) α) The girl broke the window. Η κοπέλα έσπασε το παράθυρο β) break (σπάω) (x y)) Δράστης Πάσχων Αιτία. Γράφημα 1 The building frightened the tourists. Το κτίριο φόβισε τους τουρίστες.

20 16 frighten (φοβίζω) (x ΦΕ (y)) Θέμα Αιτία.. Όπως φαίνεται στο παράδειγμα, το όρισμα στη θέση του υποκειμένου είναι πιο εξέχον από το αντικείμενο, και στις δύο διαστάσεις, καθώς είναι αιτιακός και θεματικός Δράστης. Ωστόσο, στα ρήματα ψυχικού πάθους, δεν συμβαδίζουν οι δύο ιεραρχίες. Στην περίπτωση των ρημάτων ψυχικού πάθους της ES κατηγορίας, η αντιστοίχιση των δύο διαστάσεων είναι ίδια όπως στην περίπτωση των ρημάτων δράσης (βλ. παράδειγμα (5)), και ο ρόλος Φορέας Εμπειρίας είναι πιο εξέχων και στις δύο ιεραρχίες. Στην περίπτωση των ρημάτων ψυχικού πάθους της ΕΟ κατηγορίας ενεργοποιείται η ανάλυση με τους δύο άξονες (βλ. Γράφημα 1) η οποία ορίζει ποιο από τα δύο ορίσματα θα πραγματωθεί εξωτερικά. Ωστόσο, επειδή σε αυτή την περίπτωση δεν συμβαδίζουν οι δύο άξονες, η πραγμάτωση της ορισματικής δομής καθορίζεται από τον άξονα του ποιού ενέργειας. Το όρισμα το οποίο τελικά πραγματώνεται στη θέση του υποκειμένου, δεν είναι εξωτερικό, και η ανάλυση της Grimshaw παραπέμπει στην ανάλυση των ρημάτων ψυχικού πάθους από τους Belletti&Rizzi (1988) (για πιο εκτενή ανάλυση, βλ. ενότητα 1.5, στο παρόν κεφάλαιο) Γενικευμένοι θεματικοί ρόλοι Μετά την αποδόμηση, στην έρευνα των θεματικών ρόλων ακολούθησαν προσεγγίσεις οι οποίες αφορούν την γενίκευση των σημασιολογικών ρόλων. Σε αυτές τις προσεγγίσεις το περιεχόμενο των παραδοσιακών σημασιολογικών ρόλων αποδομείται σε πιο βασικά συστατικά. Οι γενικευμένοι σημασιολογικοί ρόλοι συγκεντρώνουν ορίσματα τα οποία δείχνουν την ίδια μορφοσυντακτική συμπεριφορά χωρίς να απαιτείται η ύπαρξη κανενός κοινού σημασιολογικού συστατικού. Συνεπώς, δημιουργούνται σημασιολογικοί ρόλοι οι οποίοι καλύπτουν ένα ευρύτερο

21 17 φάσμα ορισμάτων, από ό,τι καλύπτουν οι παραδοσιακοί ρόλοι, και προσδιορίζονται στα πλαίσια συγκεκριμένων σημασιολογικών κριτηρίων. Οι γενικευμένοι σημασιολογικοί ρόλοι αποτελούν μια απόπειρα να ξεπεραστεί η δυσκολία συσχέτισης των σημασιολογικών ρόλων με τις γραμματικές λειτουργίες, όπως είναι το υποκείμενο και το αντικείμενο. Για τον λόγο αυτό, οι προσεγγίσεις που αφορούν τους γενικευμένους σημασιολογικούς ρόλους συνήθως προτείνουν μόνο δύο τέτοιους ρόλους, τον ένα που σχετίζεται με το υποκείμενο και τον άλλο που σχετίζεται με το αντικείμενο. Ωστόσο, κάποιοι ερευνητές προτείνουν και τον τρίτο γενικευμένο σημασιολογικό ρόλο, ο οποίος σχετίζεται με το πρώτο αντικείμενο σε δίπτωτες δομές (πρβλ. Primus 1999, Levin & Rappaport Hovav 2005). Οι ρίζες της προσέγγισης αυτής βρίσκονται στο έργο του Dixon (1972, 1979, 1994), o οποίος μελετώντας την εργαστικότητα, εισήγαγε τους δείκτες Α και Ο για να αναφερθεί σε σημασιολογικές τάξεις των ορισμάτων των μεταβατικών ρημάτων τα οποία πραγματώνονται ως υποκείμενο και άμεσο αντικείμενο, σε γλώσσες με πτωτικό σύστημα που αφορά τη σχέση της ονομαστικής και της αιτιατικής πτώσης, όπως η Αγγλική (Levin & Rappaport Hovav 2005). Οι δείκτες Α και Ο στον πυρήνα τους είναι οι πρωτοτυπικοί Δράστες και Πάσχοντες αντίστοιχα. Ωστόσο, αυτοί οι δείκτες έχουν ως στόχο να συμπεριλάβουν και άλλα ορίσματα τα οποία μοιράζονται την μορφοσυντακτική πραγμάτωση με τους Δράστες και τους Πάσχοντες. Επομένως, δεν ανήκει μόνο ο Δράστης των πρωτοτυπικών ρημάτων στο Α, αλλά και ο Φορέας Αντίληψης (Perceiver) των ρημάτων αντίληψης (Dixon 1994). Με την ίδια λογική ομαδοποιούνται και οι τάξεις ορισμάτων στις προσεγγίσεις που αφορούν τους γενικευμένους σημασιολογικούς ρόλους. Στην παρούσα εργασία θα αναφερθούμε σε δύο θεωρητικές προσεγγίσεις οι οποίες αναφέρονται στους γενικευμένους σημασιολογικούς ρόλους: στους πρωτοτυπικούς ρόλους του Dowty (1991) και στους μακρο-ρόλους των Van Valin & LaPolla (1997). Σύμφωνα με τον Dowty (1991) τα προβλήματα που παρουσιάζουν όλες οι μελέτες στη δημιουργία βιώσιμου συστήματος σημασιολογικών ρόλων επιλύονται αν θεωρήσουμε τους σημασιολογικούς ρόλους ως έννοιες-συστάδες ή ως πρωτότυπα.

22 18 Ο Dowty (1991) θεωρεί ότι υπάρχουν δύο πρωτοτυπικοί σημασιολογικοί ρόλοι: ο πρωτορόλος του Δράστη και ο πρωτορόλος του Πάσχοντα. Οι σημασιολογικοί ρόλοι αυτοί εκπροσωπούν επαναλαμβανόμενα σύνολα συνεπαγωγών (lexical entailments) οι οποίες επιβάλλονται από το ρήμα σε ένα από τα ορίσματά του. Για κάθε πρωτοτυπικό ρόλο προτείνει τις εξής συνεπαγωγές (entailments): Ο πρωτορόλος του Δράστη (Proto-agent) συνεπάγεται: α) τη θεληματική εμπλοκή του σε ένα συμβάν ή κατάσταση β) τη συνειδητότητα (ή/και δυνατότητα αντίληψης) γ) ότι προξενεί ένα συμβάν ή αλλαγή κατάστασης σε έναν άλλο μετέχοντα δ) τη μετακίνηση σε σχέση με την τοποθεσία του άλλου μετέχοντα ε) την ανεξάρτητη ύπαρξη από το συμβάν το οποίο δηλώνει το ρήμα Ο πρωτορόλος του Πάσχοντα (Proto-patient) συνεπάγεται: α) ότι υφίσταται αλλαγή κατάστασης β) το προσαυξητικό θέμα (incremental theme) γ) ότι αιτιακά επηρεάζεται από άλλο μετέχοντα δ) ότι σχετίζεται με τη μετακίνηση άλλου μετέχοντα, ενώ ο ίδιος είναι ακίνητος ε) ότι δεν υπάρχει ανεξάρτητα από το συμβάν, ή δεν υπάρχει καθόλου Αυτά τα χαρακτηριστικά είναι σημασιολογικά ανεξάρτητα, παρόλο που στα περισσότερα μεταβατικά ρήματα της αγγλικής απαντούν περισσότερες από μια συνεπαγωγές για κάθε όρισμα. Ωστόσο, ο Dowty πιστεύει ότι τα όρια των συνεπαγωγών αυτών δεν είναι ποτέ σαφή. Τα ορίσματα δύναται να συμμετέχουν σε μεγαλύτερο ή σε μικρότερο βαθμό σε ένα σημασιολογικό ρόλο. Επομένως, δεν είναι απαραίτητο ένα όρισμα να πληροί όλα τα κριτήρια ενός συγκεκριμένου πρωτο-ρόλου. Οι ΟΦ οι οποίες πληρούν όλα τα κριτήρια ενός ρόλου θεωρούνται καλό παράδειγμα ή πρότυπο του συγκεκριμένου ρόλου. Από αυτό απορρέει ότι τα ορίσματα μπορούν να μοιάζουν στο Δράστη ή στον Πάσχοντα σε μεγαλύτερο ή λιγότερο βαθμό, σύμφωνα με τον αριθμό συνεπαγωγών του πρωτο-δράστη και του πρωτο-πάσχοντα με τις οποίες σχετίζονται.

23 19 Σε κάποιες περιπτώσεις, ένα όρισμα μπορεί να έχει χαρακτηριστικά και των δύο ρόλων. Στην περίπτωση των ρημάτων ψυχικού πάθους τύπου Εxperiencer Object (EO) όταν ερμηνεύονται ως ρήματα που δηλώνουν αλλαγή κατάστασης, τα αντικείμενά τους χαρακτηρίζονται από τη συνεπαγωγή «συνειδητότητας» του πρωτο-δράστη, και από τη συνεπαγωγή ότι ο πρωτο-πάσχων «υφίσταται αλλαγή της κατάστασης» (Dowty 1991: ). Στην εν λόγω προσέγγιση η επιλογή της ορισματικής δομής γίνεται με βάση μια αρχή η οποία διατυπώνεται από τον Dowty. Tο όρισμα με το μεγαλύτερο αριθμό συνεπαγωγών του ρόλου του πρωτο-δράστη πραγματώνεται ως υποκείμενο, και το όρισμα με το μεγαλύτερο αριθμό συνεπαγωγών του πρωτο-πάσχοντα πραγματώνεται ως αντικείμενο. Η αρχή αυτή συνοδεύεται από άλλες συνακόλουθες αρχές. Στην περίπτωση των δύο ορισμάτων τα οποία έχουν τον ίδιο αριθμό συνεπαγωγών ενός πρωτο-ρόλου, και τα δύο δύναται να πραγματωθούν στη θέση του υποκειμένου, ή αντίστοιχα του αντικειμένου. Στην περίπτωση των δίπτωτων ρημάτων (threeplace predicate), το όρισμα το οποίο δεν είναι υποκείμενο και έχει το μεγαλύτερο αριθμό συνεπαγωγών του πρωτο-πάσχοντα πραγματώνεται ως άμεσο αντικείμενο και το δεύτερο όρισμα ως έμμεσο. Σε περίπτωση που τα δύο ορίσματα αυτά έχουν περίπου τον ίδιο αριθμό συνεπαγωγών μπορεί να πραγματωθεί οποιοδήποτε από τα δύο ή και τα δύο ως άμεσο αντικείμενο. Σύμφωνα με τον Dowty (1991) κάποια ορίσματα δεν έχουν κανένα ρόλο, κάποια ορίσματα μοιράζονται τον ίδιο ρόλο και κάποια ορίσματα κατατάσσονται μερικώς και στους δύο ρόλους. Παρόλο που εισάγει ένα σύστημα αποτελούμενο από δυο γενικευμένους ρόλους, συνδυασμοί κάποιων συνεπαγωγών αντιστοιχούν στους γνωστούς τύπους ρόλων. Για παράδειγμα, ο ρόλος του Δράστη αντιπροσωπεύεται από τις συνεπαγωγές «θεληματικότητα», «συνειδητότητα» και «κίνηση», ή σε κάποιες χρήσεις από τις συνεπαγωγές «θεληματικότητα» και «μεταβιβαστικότητα», ή μόνο «θεληματικότητα» (Dowty 1989). Ο ρόλος του Φορέα Εμπειρίας αντιπροσωπεύεται από τις συνεπαγωγές «συνειδητότητα» χωρίς «θεληματικότητα» ή «μεταβιβαστικότητα». Ο ρόλος Όργανο αποτελείται από την «αιτιατικότητα» και κίνηση χωρίς «θεληματικότητα» ή «συνειδητότητα», ενώ ο ρόλος Θέμα τυπικά αντιπροσωπεύεται από την «αλλαγή» σε συνδυασμό με το «προσαυξητικό θέμα» και η «ύπαρξη του εξαρτάται και επηρεάζεται από άλλο μετέχοντα».

24 20 Μία δεύτερη προσέγγιση η οποία πραγματεύεται γενικευμένους θεματικούς ρόλους διατυπώθηκε στην Role and Reference Grammar (Foley & Van Valin 1984,Van Valin 1990, 1993, Van Valin & LaPolla 1997), και αναφέρεται στους μακρορόλους (macroroles). Οι Van Valin & LaPolla (1997) περιγράφουν τους ρόλους ως σύνολα ορισμάτων τα οποία απαντούν σε συγκεκριμένα ρήματα και έχουν σημαντική επιρροή στη γραμματική. Οι μακρορόλοι συσχετίζονται στενά με την επιλογή υποκειμένου και αντικειμένου, και παρόμοια με την προσέγγιση του Dowty, αποτελούν δύο γενικευμένους ρόλους.: τον Actor και τον Undergoer. Παρόλο που μοιράζονται πολλά κοινά χαρακτηριστικά, αυτές οι δύο προσεγγίσεις έχουν διαφορετική θέση στη γραμματική. Αν υποθέσουμε ότι το κάθε ρήμα σχετίζεται με ένα εξατομικευμένο και συγκεκριμένο ρόλο (π.χ. giver, runner, shiner, breaker, singer) ο οποίος βρίσκεται στο χαμηλότερο επίπεδο, τότε οι ρόλοι όπως ο Δράστης, Φορέας Εμπειρίας, Δέκτης, Πάσχων και Θέμα αποτελούν ένα μεσαίο επίπεδο. Οι ρόλοι μεσαίου επιπέδου περιλαμβάνουν αυτούς του χαμηλότερου. Για παράδειγμα, ο Δράστης συμπεριλαμβάνει ρόλους όπως είναι οι runner, giver και singer, ενώ οι μακρορόλοι είναι γενικεύσεις υψηλότερου επιπέδου και συμπεριλαμβάνουν ρόλους μεσαίου επιπέδου. Οι ρόλοι όπως ο Δράστης, Φορέας Εμπειρίας, Όργανο, Πηγή και Δύναμη αντιπροσωπεύονται από το μακρορόλο Actor, ενώ οι ρόλοι Πάσχων, Θέμα, Ερέθισμα, Δέκτης και Τόπος αντιπροσωπεύονται από το μακρορόλο Undergoer. Αυτή η ενοποίηση αντανακλάται και στο επίπεδο επιλογής του υποκειμένου και του αντικειμένου, καθώς ο μακρορόλος Actor τυπικά πραγματώνεται ως υποκείμενο και ο μακρορόλος Undergoer τυπικά πραγματώνεται ως αντικείμενο 2. Επομένως, αντί να γίνεται η επιλογή υποκειμένου και αντικειμένου μιας πρότασης άμεσα από τους ρόλους Δράστης, Φορέας Εμπειρίας ή Πάσχων, αυτή η προσέγγιση εισάγει ένα τρίτο επίπεδο πραγμάτωσης της ορισματικής δομής - την απόδοση των μακρορόλων. Μια σημαντική διαφορά ανάμεσα στους πρωτορόλους του Dowty και τους μακρορόλους των Van Valin & LaPolla, αφορά τη σχέση τους με τη γραμματική. Ενώ από την άποψη της σημασιολογίας δεν διαφέρουν, και ενώ οι μακρορόλοι θεωρούνται έννοιες σημασιολογικές, υποστηρίζεται ότι από πολλές απόψεις αντιστοιχούν στις παραδοσιακές έννοιες των υποκείμενων γραμματικών λειτουργιών και συνδέονται με τη μετασχηματιστική γραμματική (Levin & Rappaport Hovav 2005). 2 Ωστόσο, οι Van Valin & LaPolla τονίζουν ότι αυτό δεν είναι κανόνας, καθώς και οι δύο ρόλοι μπορούν να πραγματωθούν στη θέση υποκειμένου.

25 21 Για να περιγραφεί πώς οι μακρορόλοι αποδίδονται στα ορίσματα, οι Van Valin & LaPolla διαμορφώνουν μια θεματική ιεραρχία (βλ. (6)) αποτελούμενη από τους παραδοσιακούς θεματικούς ρόλους. Οι πιο δραστικοί (agentive) ρόλοι τοποθετούνται στην αριστερή πλευρά της ιεραρχίας, ενώ ρόλοι με χαρακτηριστικά του Πάσχοντα βρίσκονται στο δεξιό άκρο της ιεραρχίας. (6) Δράστης> Επηρεάζων> Φορέας Εμπειρίας> Τόπος> Θέμα> Πάσχων (Van Vallin 1990: 226) Σε πιο πρόσφατες μελέτες, αναθεωρείται η παραπάνω θεματική ιεραρχία και οι Van Valin & LaPolla διατυπώνουν έναν αλγόριθμο (7), στον οποίο οι σημασιολογικοί ρόλοι αναδιατυπώνονται ως θέσεις στις υποδομές οι οποίες αφορούν την αποδόμηση κατηγορήματος, και η ιεραρχία ορίζεται στα πλαίσια τέτοιων υποδομών. (7) Θεματικός αλγόριθμος Arg. of DO 1 st arg. of do 1 st arg. of pred 2 nd arg. of pred Arg. of state (x, (x,y) (x,y) pred (x) AGENT EFFECTOR LOCATION THEME PATIENT MOVER PERCEIVER STIMULUS ENTITY ST. MOVER.. (Van Valin&LaPolla 1997, 127) EXPERIENCER Στον αλγόριθμo διατυπώνονται ορίσματα τα οποία σχετίζονται με δύο κατηγορίες ρημάτων, με τα ρήματα δράσης (do ) και τα ρήματα τα οποία δηλώνουν μια κατάσταση (pred ), καθώς σύμφωνα με τους Van Valin&LaPolla, αυτά τα δύο είδη κατηγορήματος θεωρούνται βασικά στον προσδιορισμό των θεματικών σχέσεων. Επιπλέον, δίπλα στον τύπο του κατηγορήματος δίνεται στην παρένθεση και ο αριθμός των ορισμάτων που επιλέγει (pred (x,y)). Ο αλγόριθμος πλαισιώνεται από δύο βασικά σημεία, από τους ρόλους AGENT (Δράστης) και PATIENT

26 22 (Πάσχων), ενώ οι ενδιάμεσες ομάδες των θεματικών ρόλων κατατάσσονται με βάση το αν αποτελούν το πρώτο ή το δεύτερο όρισμα το οποίο επιλέγει ένα ρήμα, καθώς και με βάση το πόσο όμοιες είναι με το ρόλο AGENT ή τον PATIENT. Για παράδειγμα, καθώς ο ρόλος του EFFECTOR (Επηρεάζων), όταν είναι έμψυχος, μπορεί να ερμηνευτεί ως AGENT, κατατάσσεται στην ομάδα 1 st argument of do η οποία αντιπροσωπεύει ορίσματα με τη μεγαλύτερη ομοιότητα με το AGENT. Αντίστοιχα, τα ορίσματα τα οποία βρίσκονται κοντά στο δεξιό άκρο του αλγορίθμου έχουν περισσότερες ομοιότητες με το ρόλο του PATIENT. Πρόκειται για τα ορίσματα τα οποία δηλώνουν οντότητες οι οποίες δεν είναι δραστήριες και επηρεάζονται από την ενέργεια την οποία δηλώνει το ρήμα. Στηριζόμενοι στη λογική αυτού του αλγορίθμου, οι Van Valin&LaPolla διατυπώνουν την Actor- Undergoer ιεραρχία, μετατρέποντας τους υπάρχοντες θεματικούς ρόλους σε μακρορόλους. (8) Θεματική ιεραρχία Actor-Undergoer ACTOR UNDERGOER Arg. of DO 1 st arg. of do 1 st arg. of pred 2 nd arg. of pred Arg. of state (x, (x,y) (x,y) pred (x) (Van Valin&LaPolla 1997, 146) Στην ιεραρχία η οποία παρατίθεται στο (8), τη θέση των ρόλων AGENT και PATIENT, καταλαμβάνουν οι γενικευμένοι θεματικοί ρόλοι, οι μακρορόλοι ACTOR και UNDERGOER. Σύμφωνα με αυτή την ιεραρχία το argument of DO (AGENT) είναι η αμαρκάριστη επιλογή για το ρόλο Actor και το argument of pred (x) (PATIENT) είναι η αμαρκάριστη επιλογή για το ρόλο Undergoer. Τα βέλη υποδηλώνουν πόσο μαρκαρισμένοι γίνονται οι θεματικοί ρόλοι όπως απομακρύνονται από τα σημεία εκκίνησής τους, δηλ. από τους ρόλους Actor και Undergoer. Argument of DO είναι η λιγότερο μαρκαρισμένη επιλογή για το ρόλο Actor και η πιο μαρκαρισμένη επιλογή για το ρόλο Undergoer. Αντίστοιχα, argument of pred (x) είναι η

27 23 λιγότερο μαρκαρισμένη επιλογή για το ρόλο Undergoer και η πιο μαρκαρισμένη επιλογή για το ρόλο Actor Συμπεράσματα Όπως προκύπτει από τις προσεγγίσεις τις οποίες έχουμε παραθέσει, η μελέτη των θεματικών ρόλων παραμένει ανοιχτή και πολύ παραγωγική. Υπάρχει μια τάση να προστίθενται συνέχεια νέοι θεματικοί ρόλοι, να αναθεωρούνται οι υπάρχοντες και να υπάρχει διαφωνία μεταξύ των μελετητών για την ερμηνεία τους καθώς και τη θέση τους σε θεματικές ιεραρχίες. Ωστόσο, οι ρόλοι όπως ο Δράστης και ο Πάσχων, θεωρούνται πλέον παραδοσιακοί, ενσωματώνονται σε κάθε ανάλυση και αποτελούν βάση για προσεγγίσεις οι οποίες υποστηρίζουν την ύπαρξη των γενικευμένων θεματικών ρόλων. Οι δύο ρόλοι αυτοί σχετίζονται με μεγάλο αριθμό ρημάτων, και η απόδοσή τους στις συντακτικές λειτουργίες θεωρείται σταθερή. Ο Δράστης συνήθως πραγματώνεται στη θέση του υποκειμένου, ενώ ο Πάσχων πραγματώνεται συντακτικά στη θέση του αντικειμένου. Ωστόσο, όπως προκύπτει από τις μελέτες που έχουμε αναφέρει, υπάρχουν κάποιοι θεματικοί ρόλοι οι οποίοι λόγω των ιδιαιτεροτήτων των ρημάτων με τα οποία σχετίζονται, έχουν διαφορετική θέση και ερμηνεία σε κάποιες προσεγγίσεις. Όπως θα δούμε στην επόμενη ενότητα, οι ρόλοι Φορέας Εμπειρίας και Ερέθισμα, οι οποίοι σχετίζονται με τα ρήματα ψυχικού πάθους, δέχτηκαν πολλές ερμηνείες και αναδιατυπώσεις Ρήματα ψυχικού πάθους Τα ρήματα ψυχικού πάθους δηλώνουν μια ενέργεια την οποία βιώνει συναισθηματικά ο ένας από τους δύο μετέχοντες στην πρόταση, και οι σημασιολογικοί ρόλοι οι οποίοι σχετίζονται με τα ρήματα αυτά είναι ο ρόλος Φορέας Εμπειρίας και ο ρόλος Ερέθισμα (επίσης Θέμα και Αιτία, βλ. παρακάτω). Ανάλογα με τη θέση στην οποία πραγματώνεται ο ρόλος Φορέας Εμπειρίας, δηλαδή στη θέση υποκειμένου ή αντικειμένου, τα ρήματα αυτά χωρίζονται σε δύο κατηγορίες. Η πρώτη κατηγορία αποτελείται από τα ρήματα στα οποία ο Φορέας Εμπειρίας πραγματώνεται

28 24 συντακτικά στη θέση υποκειμένου (ES ρήματα) (9), ενώ στη δεύτερη κατηγορία ο Φορέας Εμπειρίας πραγματώνεται συντακτικά στη θέση αντικειμένου (Experiencer Object, στο εξής: ΕΟ ρήματα) (10). (9) Experiencer Subject (ES) ρήματα Mary fears snakes. Η Μαρία φοβάται τα φίδια. (10) Experiencer Object (EO) ρήματα: The thunders frighten children. Οι κεραυνοί φοβίζουν τα παιδιά. Ο τρόπος κατηγοριοποίησης των ρημάτων αυτών υποδηλώνει ότι αυτά τα ρήματα εμφανίζουν κάποιες ιδιαιτερότητες στη συντακτική τους πραγμάτωση. Οι σημασιολογικοί ρόλοι οι οποίοι σχετίζονται με τα ρήματα αυτά δεν πραγματώνονται πάντα στην ίδια συντακτική θέση, και επομένως έρχονται σε σύγκρουση με προσεγγίσεις και με θεωρίες σταθερής αντιστοίχισης της βαθιάς δομής με την επιφανειακή. Παραδείγματος χάριν, σύμφωνα με την Uniformity of Theta Assignment Hypothesis (UTAH) (Baker 1988), οι θεματικές σχέσεις οι οποίες διατυπώνονται μεταξύ λεξικών στοιχείων αναπαρίστανται από αντίστοιχες σχέσεις μεταξύ των στοιχείων αυτών και στο επίπεδο της βαθιάς δομής. Καθώς τα ρήματα ψυχικού πάθους παραβιάζουν αυτή την αρχή, αναπτύχθηκαν πολλές θεωρίες ερμηνείας της συντακτικής και σημασιολογικής τους συμπεριφοράς. Επιπλέον, η παραβίαση της θεωρίας αυτής συνεπάγεται και την παραβίαση των θεματικών ιεραρχιών, σύμφωνα με τις οποίες ο πιο διακεκριμένος μετέχοντας σε ένα συμβάν ή σε μια κατάσταση πραγματώνεται ως υποκείμενο. Στην παρούσα μελέτη θα αναφερθούμε σε μερικές, μεταξύ τους διαφορετικές, προσεγγίσεις οι οποίες πραγματεύονται τη συμπεριφορά αυτών των ρημάτων. Οι μελετητές Belletti & Rizzi (1988) εξέτασαν αυτή την ιδιαίτερη συμπεριφορά των ρημάτων ψυχικού πάθους στην Ιταλική, βασίζοντας την ανάλυσή τους στο θεματικό δίκτυο (θ-grid). 3 Στην περίπτωση των ρημάτων ψυχικού πάθους το θεματικό δίκτυο περιλαμβάνει τους ρόλους Φορέα Εμπειρίας και Θέμα. Σύμφωνα με τους Belletti & Rizzi, ρήματα αυτής της κατηγορίας 3 Το θεματικό δίκτυο αναφέρεται στο λεξικό προσδιορισμό των θεματικών ιδιαιτεροτήτων του κάθε ρήματος. Σύμφωνα με τον Williams (1981), το θεματικό δίκτυο αποτελεί μια λίστα θεματικών ρόλων, στην οποία υποδεικνύεται αν πρόκειται για εξωτερικό ή εσωτερικό ρόλο.

29 25 στην Ιταλική χωρίζονται σε τρεις τάξεις. Στην πρώτη τάξη συγκαταλέγονται ρήματα τύπου ES, όπως για παράδειγμα το temere (φοβάμαι) (βλ. πρόταση (11)), στη δεύτερη ρήματα τύπου ΕΟ, όπως το preoccupare (στενοχωρώ) (πρόταση (12)) και στην τρίτη ρήματα τύπου piacere (αρέσει) (13)). (11) Gianni teme questo. Ο Γιάννης φοβάται αυτό. (12) Questo preoccupa Gianni. Αυτό στενοχωρεί τον Γιάννη (13) A Gianni piace questo. Του Γιάννη/Στον Γιάννη αρέσει αυτό. (Belletti & Rizzi 1988, 291) Η πρώτη κατηγορία αφορά απλά μεταβατικά ρήματα, στα οποία ο ρόλος Φορέας Εμπειρίας πραγματώνεται εξωτερικά στη θέση του υποκειμένου. 4 Στις δύο υπόλοιπες κατηγορίες, η θέση του υποκειμένου είναι κενή καθώς και οι δύο θεματικοί ρόλοι είναι εσωτερικοί και εκφράζονται εντός ΡΦ. Επομένως, στην θέση του υποκειμένου πραγματώνεται είτε ο ένας είτε ο άλλος ρόλος, μέσω μετακίνησης. Σε αυτή την περίπτωση θεωρείται ότι το υποκείμενο είναι παραγόμενο (derived) (Belletti & Rizzi 1988, Γιαννουδάκη 2009). Ειδικότερα, οι μελετητές θεωρούν ότι η δεύτερη κατηγορία (ΕΟ) διαφέρει από τα κανονικά μεταβατικά ρήματα από συντακτική άποψη, καθώς έχει μια ξεχωριστή και μοναδική δομή «δομή ψυχικού πάθους». Η δομή αυτή βασίζεται στη δομή των αναιτιατικών ρημάτων, στην οποία το Θέμα μετακινείται στη θέση υποκειμένου. Το όρισμα Φορέας Εμπειρίας σε αυτή την περίπτωση μαρκάρεται με αιτιατική πτώση, μέσω ειδικής διαδικασίας, χάρη στην οποία φαίνεται σαν αντικείμενο. Η ανάλυση των Belletti & Rizzi (1988) υποστηρίζει ότι ο ρόλος Φορέας Εμπειρίας είναι σημασιολογικά πιο εξέχων από το Θέμα, και ότι πραγματώνεται στη θέση η οποία είναι πιο υψηλή από τη θέση του Θέματος. Υποστηρίζουν ότι λαμβάνοντας υπόψη το θεματικό δίκτυο [Φορέας Εμπειρίας, Θέμα], ο Φορέας Εμπειρίας προβάλλεται σε υψηλότερη θέση από το Θέμα (Belletti & Rizzi 1988). 4 Τα ρήματα τύπου temere έχουν το εξής θεματικό δίκτυο [Φορέας Εμπειρίας, Θέμα]. Ο υπογραμμισμένος ρόλος πραγματώνετα εξωτερικά.

30 26 Τα ρήματα τύπου preoccupare (EO) πληρούν την προϋπόθεση αυτή ενώ εκφράζουν και τα δύο ορίσματα εντός ΡΦ, όπως φαίνεται στο δεντροδιάγραμμα το οποίο παραθέτουμε στο (14). (14) ΡΦ Ρ Φορέας Εμπειρίας Ρ Θέμα Την αρχή αυτή διατηρούν και τα ρήματα τύπου temere (ES), στα οποία ο Φορέας Εμπειρίας πραγματώνεται εξωτερικά, εκτός ΡΦ, και το Θέμα εσωτερικά εντός ΡΦ (βλ. (15)). (15) ΚλΦ Φορέας Εμπειρίας Κλ Κλ ΡΦ Ρ Ρ Θέμα Ωστόσο, δεν συμφωνούν όλοι οι μελετητές με το ειδικό καθεστώς των ρημάτων ψυχικού πάθους το οποίο προτείνουν οι Beletti & Rizzi (1988). O Bouchard (1995) θεωρεί πως τα ρήματα ψυχικού πάθους δεν παρουσιάζουν καμία ιδιαιτερότητα, από άποψη γραμματικής συμπεριφοράς. Στην ουσία, τα ρήματα αυτά, αποτελούν μια υποκατηγορία μιας πολύ παραγωγικής τάξης των «δομών ψυχικού πάθους» ( psych constructions ), και για ένα μεγάλο αριθμό ρημάτων ισχύει ότι αν στη θέση ενός ορίσματος βρίσκεται το psy-chose το ψυχολογικό αντικείμενο το οποίο υπάρχει μόνο στο νοητικό επίπεδο, για παράδειγμα το συναίσθημα, τότε μια δομή γίνεται «δομή ψυχικού πάθους». Το

31 27 ψυχολογικό αντικείμενο αυτό μπορεί να είναι ενσωματωμένο στο ρήμα ή να είναι εκπεφρασμένο στην πρόταση. Σύμφωνα με τον Bouchard (1995), αυτό γίνεται σχεδόν με όλα τα ρήματα, με ένα ή περισσότερα ορίσματα, τα οποία δηλώνουν αλλαγή κατάστασης. Υποστηρίζει τη θεωρία του με τα ακόλουθα παραδείγματα (βλ. προτάσεις από (16) έως (21)), στα οποία το psy-chose μαρκάρεται με τα έντονα γράμματα, ενώ ο ρόλος ο οποίος υφίσταται ή στον οποίο κατευθύνεται η ενέργεια είναι υπογραμμισμένος. (16) Jean fait peur à Marie. [Φορέας Εμπειρίας = Στόχος] Γιάννης προκαλεί φόβο στη Μαρία Ο Γιάννης φοβίζει τη μαρία. (17) Paul a peur de Marie. [Φορέας Εμπειρίας=Τόπος] Παύλος έχει φόβο από Μαρία Ο Παύλος φοβάται τη Μαρία. (18) Cela a mis Marie en colére. [Φορέας Εμπειρίας = Θέμα] Αυτό έβαλε την Μαρία σε θυμό. Αυτό θύμωσε τη Μαρία. (19) Paul a poussé Marie àla haine/au désespoir. [Φορέας Εμπειρίας = Θέμα] Ο Παύλος έριξε την Μαρία στο μίσος/στην απόγνωση. (20) Marie ne revient pas de l horreur de ce spectacle [Φορέας Εμπειρίας = Θέμα] Η Μαρία δεν ξεπερνάει τη φρίκη αυτού του θεάματος. Η Μαρία δεν μπορεί να ξεπεράσει τη φρίκη αυτού του θεάματος. (21) Jean a frappe/empoisonné Marie por son discours. [Φορέας Εμπειρίας = Θέμα] Ο Γιάννης χτύπησε/δηλητηρίασε τη Μαρία με τα λόγια του. Ο Γιάννης πλήγωσε τη Μαρία με τα λόγια του. (Bouchard 1995: 266, 267) Τα ρήματα ψυχικού πάθους πάντα σχηματίζουν ψυχολογικές δομές καθώς το όρισμα psy-chose είναι ενσωματωμένο στο ρήμα, αλλά αυτή είναι η μοναδική ιδιαιτερότητα αυτών των ρημάτων. Τα ρήματα αυτά δεν έχουν ιδιαίτερη βαθιά δομή, δεν έχουν ιδιαίτερη θεματική δομή ούτε θεματικούς ρόλους, καθώς η σημασία του ρόλου Φορέα Εμπειρίας εκλαμβάνεται στα πλαίσια των ρόλων οι οποίοι σχετίζονται με τα κανονικά μεταβατικά ρήματα.

32 28 (22) Pierre méprise l argent [Φορέας Εμπειρίας = Δράστης και Πηγή/Στόχος?] Ο Πιέρ περιφρονεί τα χρήματα. (23) L argent/cette idée dégoûte Pierre.[Φορέας Εμπειρίας = Στόχος] Τα χρήματα/αυτή η ιδέα αηδιάζουν τον Πιέρ. (24) Jean aime Marie. [Φορέας Εμπειρίας = Πηγή/Στόχος?] Ο Γιάννης αγαπάει τη Μαρία. (Bouchard 1995: 268) Από τους μελετητές οι οποίοι έχουν υποστηρίξει ότι τα ρήματα ψυχικού πάθους δεν παρουσιάζουν λεξική ή σημασιολογική μοναδικότητα είναι και η Arad (1998). Ειδικότερα, η Arad μελέτησε ρήματα ΕΟ, προτείνοντας πως τα ρήματα αυτά έχουν τρεις πιθανές ερμηνείες (δραστική, στατική και γεγονοτική). Ωστόσο, τα ρήματα αυτά παρουσιάζουν κάποιες ιδιαιτερότητες μόνο σε μία ερμηνεία τους, συγκεκριμένα στη στατική ερμηνεία, ενώ στη περίπτωση των άλλων ερμηνειών οι ιδιαιτερότητες αυτές εξαφανίζονται. Σύμφωνα με την Arad (1998) τα ρήματα ΕΟ δεν είναι προσχεδιασμένα ως «ψυχικού πάθους», καθώς πολλά από αυτά σχηματίζονται από τα «κανονικά» κατηγορήματα (give fright, take offence) ή εκλαμβάνονται με σημασία η οποία δεν είναι ψυχολογική (agitate, disturb). Οι τρεις ερμηνείες ρημάτων τύπου Еxperiencer Оbject (EO), δραστική, γεγονοτική και στατική, στηρίζονται στις ακόλουθες δύο ιδιότητες: Ύπαρξη ενός δράστη, ο οποίος δρα σκόπιμα έτσι ώστε να προκαλέσει μια νοητική/ψυχική κατάσταση στον Φορέα Εμπειρίας. Ύπαρξη αλλαγής κατάστασης (δηλ., αλλαγής ψυχικής κατάστασης) στον Φορέα Εμπειρίας. Η δραστική ερμηνεία των ΕΟ ρημάτων περιλαμβάνει έναν Δράστη, ο οποίος δρα σκόπιμα, και προκαλεί αλλαγή κατάστασης στον Φορέα Εμπειρίας. (25) Nina frightened Laura deliberately/ to make her go away. Η Νίνα φόβισε τη Λόρα επίτηδες/για να την κάνει να φύγει. Στο παράδειγμα (25) υπάρχει Δράστης, όπως και Φορέας Εμπειρίας, τον οποίο κάποιος φοβίζει.

33 29 Η γεγονοτική ερμηνεία αποκτάται όταν κάποιος ή κάτι γίνεται αιτία αλλαγής της ψυχικής κατάστασης του Φορέα Εμπειρίας, αλλά χωρίς να υπάρχει σκοπιμότητα. Σε αυτή την ερμηνεία, υπάρχει αλλαγή κατάστασης στον Φορέα Εμπειρίας, αλλά δεν υπάρχει σκοπιμότητα εκ μέρους του Δράστη. (26) α. Nina frightened Laura unintentionally/ accidentally. Η Νίνα φόβισε τη Λόρα τυχαία/ χωρίς να το θέλει. β. The explosion/ the noise/ the thunderstorm frightened Laura. Η έκρηξη/ο θόρυβος/ η καταιγίδα φόβισε τη Λόρα. Η τρίτη ερμηνεία είναι η στατική ερμηνεία, η οποία, σύμφωνα με την Arad, είναι η τυπική ψυχολογική ερμηνεία, η οποία προϋποθέτει ότι ο Φορέας Εμπειρίας αντιλαμβάνεται ένα ερέθισμα, το οποίο του προκαλεί μια ψυχική κατάσταση: (27) α. John/ John s haircut annoys Anna. Ο Γιάννης/ Το κούρεμα του Γιάννη ενοχλεί την Άννα. β. John/ John s behavior/ nuclear war frightened Anna. Ο Γιάννης/ η συμπεριφορά του Γιάννη/ ο πυρηνικός πόλεμος τρόμαξε την Άννα. γ. This problem concerned Anna. Αυτό το πρόβλημα ανησύχησε την Άννα. δ. Blood sausage disgusts Nina. Λουκάνικο αίματος αηδιάζει την Άννα. Σε αυτή την ερμηνεία δεν υπάρχει Δράστης. Ο Δράστης δεν προκαλεί εκούσια ή ελεγχόμενα την ψυχική κατάσταση στον Φορέα Εμπειρίας αφενός, και αφετέρου η αντίληψη του Φορέα Εμπειρίας δεν γίνεται εκούσια ή ελεγχόμενα. Πρόκειται για κάτι το οποίο δεν μπορεί να ελεγχθεί ούτε από το Ερέθισμα ούτε από το Φορέα Εμπειρίας, κάτι το οποίο είναι εγγενές στο Ερέθισμα, εκτός ελέγχου και το οποίο προκαλεί μια ψυχική αντίδραση στον Φορέα Εμπειρίας. Αυτό ισχύει ακόμα και στην περίπτωση των έμψυχων οντοτήτων, συγκεκριμένα των ανθρώπων. Η Arad προτείνει να το συγκρίνουμε με μια κατάσταση στην οποία έχουμε ένα άτομο αλλεργικό στις γάτες το οποίο θα αρχίσει να φτερνίζεται τη στιγμή που βρεθεί κοντά του μια γάτα.

34 30 Στην περίπτωση της στατικής ερμηνείας, δεν υπάρχει αλλαγή κατάστασης στον Φορέα Εμπειρίας. Η Arad δίνει ως παράδειγμα το αγγλικό ρήμα concern (ανησυχώ), το οποίο είναι εγγενώς στατικό, καθώς δεν επισημαίνει ένα σημείο στο οποίο γίνεται η αλλαγή της κατάστασης, στην οποία ο Φορέας Εμπειρίας γίνεται από unconcerned concerned. Από αυτό απορρέει ότι ο Φορέας Εμπειρίας βρίσκεται στη συγκεκριμένη κατάσταση όσο αντιλαμβάνεται το ερέθισμα (ή όσο το σκέφτεται). Στην περίπτωση της μη στατικής (δραστικής και γεγονοτικής) ερμηνείας, ο Δράστης/η Αιτία καταφέρνει το σκοπό του μόλις αλλάξει η ψυχική κατάσταση του Φορέα Εμπειρίας. Η κατάσταση αυτή συνεχίζει να υπάρχει ανεξάρτητα από την αιτία. Στην περίπτωση της στατικής ερμηνείας, το ερέθισμα συνυπάρχει με την αλλαγή κατάστασης. Αυτό συνεπάγεται ότι στην περίπτωση των δραστικών και γεγονοτικών ερμηνειών, το ερέθισμα δεν είναι μέρος του συμβάντος της αλλαγής κατάστασης, και επομένως την προκαλεί μερικώς. Στην στατική ερμηνεία, το ερέθισμα είναι εγγενές μέρος του συμβάντος της αλλαγής της κατάστασης: η ύπαρξη της κατάστασης εξαρτάται από αυτό. Την διαφορά ανάμεσα στους δύο τύπους ερμηνείας, η Arad την παρουσιάζει και σχηματικά: (28) α. Στατική ερμηνεία: αντίληψη του ερεθίσματος: τέλος ψυχική κατάσταση: τέλος β. Μη στατική ερμηνεία: ερέθισμα ψυχική κατάσταση > (αόριστη διάρκεια) Σύμφωνα με αυτή την προσέγγιση, οι μη στατική και στατική ερμηνεία είναι αιτιακές (causal). Η αιτία όμως είναι διαφορετική. Στην πρώτη περίπτωση η μεταβιβαστικότητα είναι ενεργή προκαλώντας την αλλαγή της κατάστασης, ενώ στην δεύτερη περίπτωση η μεταβιβαστικότητα είναι στατική, ή προκαλεί τη συνακόλουθη κατάσταση.

35 31 Ωστόσο, υπάρχουν κάποια ρήματα ΕΟ τα οποία δύσκολα εκλαμβάνονται ως στατικά, για παράδειγμα, το ρήμα surprise (εκπλήσσω), καθώς κωδικοποιούν εγγενώς αλλαγή κατάστασης στον Φορέα Εμπειρίας. Επίσης, σύμφωνα με την Arad, υπάρχουν κάποια ρήματα ΕΟ τα οποία επιτρέπουν και τις τρεις ερμηνείες. Ως προς την συντακτική ερμηνεία των ρημάτων ΕΟ, η Arad ισχυρίζεται ότι δεν υπάρχει κάποια ιδιαίτερη συντακτική δομή που να αφορά τα εν λόγω ρήματα, καθώς οι συντακτικοί κανόνες δεν αναφέρονται στους ρόλους έτσι όπως διατυπώνονται στο θεματικό δίκτυο, π.χ. στον Φορέα Εμπειρίας. Κάθε όρισμα και κάθε θεματικός ρόλος δύναται να ερμηνευθούν ως Φορέας Εμπειρίας σε κατάλληλό συγκείμενο (context). Τα ρήματα ψυχικού πάθους έχουν τρεις πιθανές διαφορετικές ερμηνείες οι οποίες αντιστοιχούν σε διαφορετικές συντακτικές δομές. Όλες οι συντακτικές ιδιαιτερότητες οι οποίες σχετίζονται με τα ρήματα ψυχικού πάθους (πρβλ. Belletti & Rizzi 1988) ισχύουν, καθολικά, μόνο για τα ρήματα με στατική ερμηνεία. Η Grimshaw (1990) και ο Pesetsky (1990, 1995) προτείνουν ότι οι προβληματική πραγμάτωση της ορισματικής δομής στα ρήματα ψυχικού πάθους, και συγκεκριμένα στα ρήματα ΕΟ, οφείλεται στο αιτιακό τους σημασιολογικό στάτους και στη διαφορά των θεματικών ρόλων. Σύμφωνα με τη Grimshaw (1990), η δομή των ορισμάτων αποτελείται από δύο άξονες: από τον θεματικό (thematic dimension) και από τον άξονα του ποιού ενέργειας (aspectual dimension). Ο θεματικός άξονας μοιάζει με τη θεματική ιεραρχία 5 σύμφωνα με την οποία γίνεται η πραγμάτωση της ορισματικής δομής: το πιο εξέχον όρισμα στην ορισματική δομή (a-structure) είναι και συντακτικά το πιο εξέχον όρισμα. Ο άξονας του ποιού ενέργειας βασίζεται στην ιεραρχία του ποιού ενέργειας, στον οποίο το όρισμα με το θεματικό ρόλο Αιτία βρίσκεται στην πιο εξέχουσα θέση: (29) (Αιτία (άλλο ( ))) (Grimshaw 1990: 24) Τα ρήματα ψυχικού πάθους έχουν δύο ορίσματα με θεματικούς ρόλους, Φορέα Εμπειρίας και Θέμα, ωστόσο το πιο εξέχον όρισμα δεν πραγματώνεται πάντα στη συντακτικά πιο εξέχουσα θέση, δηλαδή στη θέση του υποκειμένου. Στην περίπτωση των ρημάτων ES, ο Φορέας Εμπειρίας, ο οποίος βρίσκεται ψηλότερα στη θεματική ιεραρχία και είναι πιο εξέχων, 5 Θεματική ιεραρχία: (Δράστης (Φορέας Εμπειρίας (Στόχος/ Πηγή/ Τόπος/ Θέμα)))) (Grimshaw 1990:8).

36 32 πραγματώνεται και συντακτικά στην πιο εξέχουσα θέση στην πρόταση. Στη περίπτωση των ΕΟ ρημάτων, ο πιο εξέχων θεματικός ρόλος δεν πραγματώνεται στην πιο εξέχουσα συντακτική θέση, στη θέση του υποκειμένου. Ειδικότερα, όσον αφορά τα ρήματα τάξης ΕΟ, η Grimshaw ισχυρίζεται ότι η σημασία τους είναι αιτιακή (causal), δηλαδή, το υποκείμενο του ρήματος γίνεται αιτία της αλλαγής της ψυχολογικής κατάστασης του αντικειμένου. Επομένως, θεωρεί τα ρήματα αυτής της κατηγορίας αιτιακά και τη συμπεριφορά τους ίδια με αυτή των αιτιακών ρημάτων, καθώς ο ρόλος της Αιτίας στα αιτιακά ρήματα (π.χ. το ρήμα make, με την έννοια «κάνω κάποιον να υποστεί κάτι») πάντα πραγματώνεται στη θέση του γραμματικού υποκειμένου. Σε αυτή την περίπτωση, ενεργοποιείται η ανάλυση με τους δύο άξονες (βλ. Γράφημα 2) η οποία ορίζει ποιο από τα δύο ορίσματα θα πραγματωθεί εξωτερικά 6. Ωστόσο, επειδή σε αυτή την περίπτωση δεν συμβαδίζουν οι δύο άξονες, η πραγμάτωση της ορισματικής δομής καθορίζεται από τον άξονα του ποιού ενέργειας. Καθώς στην περίπτωση των ΕΟ ρημάτων, κανένα από τα δύο ορίσματα δεν είναι το πιο εξέχον και στους δύο άξονες, θεωρείται ότι αυτά τα ρήματα δεν έχουν εξωτερικό όρισμα, κάτι το οποίο παραπέμπει στην ανάλυση των Belletti&Rizzi (1988) για τα ρήματα ψυχικού πάθους στα ιταλικά. Γράφημα 2 The building frightened the tourists. Το κτίριο φόβισε τους τουρίστες. frighten (φοβίζω) (x ΦΕ (y)) Θέμα Αιτία.. Ο Pesetsky (1988, 1990, 1995) προτείνει διαφορετική ανάλυση των δομών που σχηματίζουν τα ρήματα ψυχικού πάθους. Υποστηρίζει ότι η αιτία του προβλήματος έγκειται στην αντιμετώπιση 6 Εξωτερικά ορίσματα είναι τα ορίσματα τα οποία βρίσκονται στην πιο εξέχουσα θέση στον θεματικό και στον άξονα του ποιού ενέργειας (maximal prominence).

37 33 των θεματικών ρόλων των ρημάτων αυτής της κατηγορίας. Σύμφωνα με τον Pesetsky, επομένως, οι θεματικοί ρόλοι των ρημάτων ES και ΕΟ είναι διαφορετικοί. Στην ανάλυση του Pesetsky, το υποκείμενο των ΕΟ ρημάτων είναι φορέας του ρόλου Αιτία, ενώ το αντικείμενο των ρημάτων ES είναι φορέας του ρόλου Στόχος του συναισθήματος (Target of emotion) ή Υποκείμενο του συναισθήματος (Subject of emotion). Τα ρήματα, επομένως, ταξινομούνται με τον εξής τρόπο: Τάξη 1.α. Υποκείμενο = Φορέας Εμπειρίας, Αντικείμενο/Εμπ. αντικείμενο = Στόχος του συναισθήματος: angry at (θυμώνω με), like (αρέσει), love (αγαπώ), satisfied with (ικανοποιούμαι με), content with (ευχαριστιέμαι με). Τάξη 1.β.Υποκείμενο = Φορέας Εμπειρίας, Αντικείμενο = Υποκείμενο του συναισθήματος: worry about (στενοχωριέμαι για), bored with (βαριέμαι με), concerned about (ανησυχώ για), fear (φοβάμαι), afraid of (φοβάμαι). Τάξη 2: Υποκείμενο = Αιτία, Αντικείμενο = Φορέας Εμπειρίας: anger (εξοργίζω), please (ευχαριστώ/ ικανοποιώ), delight (ευχαριστώ/ ικανοποιώ), satisfy (ικανοποιώ), content (ικανοποιώ), worry (στενοχωρώ), bore (κάνω κπ. να βαρεθεί), concern (ανησυχώ κπ.), frighten (φοβίζω). Η πραγμάτωση της δομής ακολουθεί την εξής ιεραρχία: Αιτία> Φορέας Εμπειρίας> Στόχος/Υποκείμενο του Συναισθήματος, η οποία τηρεί τις εξής αρχές σύνδεσης (linking principles): Το όρισμα Αιτία είναι το υψηλότερο όρισμα του κατηγορήματός του. Ο Φορέας Εμπειρίας είναι το υψηλότερο όρισμα του κατηγορήματός του. Για τα ES ρήματα, τα οποία δεν έχουν όρισμα Αιτία, η σύνδεση είναι απλή - ο Φορέας Εμπειρίας εμφανίζεται στη θέση υποκειμένου. Στην περίπτωση των ΕΟ ρημάτων, τα οποία έχουν ρόλο Αιτία και ρόλο Φορέας Εμπειρίας, οι αρχές σύνδεσης επιβάλλουν στη δομή να γίνει «διπροτασιακή» (biclausal). Σύμφωνα με τον Pesetsky τα ΕΟ ρήματα παράγονται από τα ρήματα ES. Ειδικότερα, οι ρίζες ΕS συνδυάζονται με το μηδενικό μόρφημα (zero morpheme) CAUS στο επίπεδο της σύνταξης και σχηματίζουν ρήματα ΕΟ. Το καινούριο όρισμα Αιτία (Cause)

38 34 προκαλεί την αλλαγή της κατάστασης στο όρισμα του Φορέα Εμπειρίας. O Φορέας Εμπειρίας είναι το υψηλότερο όρισμα της βάσης ES, και η Αιτία είναι το υψηλότερο όρισμα του CAUS. Η υπόθεση ότι οι ρόλοι οι οποίοι αποδίδονται στο υποκείμενο των ΕΟ και στο αντικείμενο των ES είναι διαφορετικοί απορρέει, σύμφωνα με τον Pesetsky, από το γεγονός ότι διαφέρουν οι συνθήκες αλήθειας των ρημάτων αυτών. Στο (30) και (31) παραθέτουμε παραδείγματα προτάσεων της πρώτης τάξης των ρημάτων ES και των ρημάτων ΕΟ: (30) Bill was very angry at the article in the Times (Αντικείμενο = Στόχος του Συν.) Ο Bill ήταν πολύ θυμωμένος με το άρθρο στην εφημερίδα The Times. (31) The article in the Times angered the Bill (Υποκείμενο = Αιτία) Το άρθρο στην εφημερίδα The Times θύμωσε τον Bill. Στο παράδειγμα (30) ο Bill έχει διαβάσει το άρθρο και έχει σχηματίσει άσχημη άποψη γι αυτό: το θεωρεί απαράδεκτο. Στο παράδειγμα (31), υπάρχει πιθανότητα να ισχύει το ίδιο. Ωστόσο σε αυτή την περίπτωση θα μπορούσε ο Bill να πιστεύει ότι το άρθρο είναι καταπληκτικό, αλλά να θυμώνει με το θέμα του. Σύμφωνα με τον Pesetsky (1988: 11) αυτή η διαφορά απορρέει από το εξής: το όρισμα Αιτία συνδέεται αιτιακά με το συναίσθημα το οποίο περιγράφεται από το κατηγόρημα και δημιουργείται από τον Φορέα Εμπειρίας. Από την άλλη πλευρά, το όρισμα Στόχος του Συναισθήματος κρίνεται από τον Φορέα Εμπειρίας ως μέρος του «συναισθηματικού επεισοδίου», στο οποίο ένα αρνητικό συναίσθημα, π.χ. ο θυμός, συνεπάγεται αρνητική κρίση, ενώ ένα θετικό συναίσθημα συνεπάγεται θετική κρίση. Στη περίπτωση της δεύτερης τάξης των ρημάτων ES και των ρημάτων ΕΟ, έχουμε την εξής διαφοροποίηση: (32) John worried about Mary s poor health (Αντικείμενο: Υποκείμενο του Συναισθήματος) Ο Јohn ανησύχησε για την κακή υγεία της Mary. (33) Mary s poor health worried John. (Υποκείμενο: Αιτία) Η κακή υγεία της Mary ανησύχησε τον John. Στο παράδειγμα (32), κάθε φορά που ο John ανησυχούσε, στην ουσία σκεφτόταν με κάποιο τρόπο την υγεία της Mary. Στο παράδειγμα (33), η άσχημη κατάσταση της υγείας της Mary είναι

39 35 μια αιτία να αισθανθεί ο John ανησυχία, αλλά αυτό που τον απασχολεί την ώρα που ανησυχεί μπορεί να μην έχει καμία σχέση με την υγεία της Mary (Pesetsky 1988: 13). Όπως προκύπτει από τα παραδείγματα, ενώ στα ρήματα ΕS υπάρχει μια σαφής ερμηνεία, στα ρήματα ΕΟ υπάρχει δυνατότητα για περισσότερες από μια ερμηνείες καθώς το όρισμα στη θέση του υποκειμένου γίνεται η αιτία της αλλαγής της κατάστασης στον Φορέα Εμπειρίας, ωστόσο μπορεί να διαφέρει ο τρόπος με τον οποίο αντιλαμβάνεται ο Φορέας Εμπειρίας το ερέθισμα Ταξινόμηση των ρημάτων ψυχικού πάθους στα ελληνικά Ανάλυση για τα ρήματα ψυχικού πάθους στα ελληνικά έχει προταθεί από την Anagnostopoulou (1996, 1999), σύμφωνα με την οποία, όπως στα ιταλικά, υπάρχουν τρεις τάξεις των ρημάτων αυτών. Τάξη : ΕS ρήματα (34) Ο Πέτρος αγαπάει τα σκυλιά. Τάξη: ΕΟ ρήματα (35) Τον Πέτρο τον ανησυχεί η κατάσταση. Τάξη: Ρήματα τύπου piacere : αρέσει, φταίει (36) Το κρασί αρέσει στον Πέτρο / του αρέσει του Πέτρου. Η πρώτη τάξη αποτελείται από τα ρήματα στα οποία ο Φορέας Εμπειρίας πραγματώνεται στη θέση υποκειμένου. Σε αυτή την κατηγορία ανήκουν τα ρήματα τύπου μισώ, αγαπώ, λατρεύω, στα οποία το όρισμα Φορέας Εμπειρίας είναι στην ονομαστική πτώση και συμφωνεί με το ρήμα και το Θέμα είναι στην αιτιατική πτώση. Η δεύτερη τάξη περιέχει ρήματα στα οποία το όρισμα Φορέας Εμπειρίας είναι στην αιτιατική, και το Θέμα/Αιτία είναι στην ονομαστική πτώση και συμφωνεί με το ρήμα. Στην τρίτη τάξη τα ρήματα επιλέγουν το όρισμα Φορέας Εμπειρίας στη δοτική πτώση ή προθετική φράση στη γενική και ένα Θέμα στην ονομαστική το οποίο συμφωνεί με το ρήμα.

40 36 Τα ρήματα της πρώτης (ΕS) και της τρίτης τάξης (αρέσει, φταίει) θεωρούνται στατικά, ενώ τα ρήματα της δεύτερης τάξης (ΕΟ) σύμφωνα με κάποιους μελετητές (βλ. Anagnostopoulou, 1999, Kordoni, 1999, Verhoeven 2008b) είναι αμφίσημα ως προς την ερμηνεία τους, καθώς επιλέγουν δραστική και μη δραστική ερμηνεία. (37) Η Μαρία ενοχλεί τον Πέτρο. (38) Τον Πέτρο (τον?) ενοχλούν τα έπιπλα. (Anagnostopoulou 1999: 78, 79) Η σημασία του ρήματος από το πρώτο παράδειγμα αφενός εκλαμβάνεται ως σκόπιμη (agentive), σαν να έχει τον προσδιορισμό «επίτηδες», αφετέρου είναι εφικτή και η μη δραστική ερμηνεία η οποία προϋποθέτει μη δραστικό Ερέθισμα. Το ζήτημα της αμφισημίας ενεργοποιείται όταν στη θέση του Ερεθίσματος υπάρχει έμψυχη οντότητα, καθώς η σκοπιμότητα απαιτεί συνειδητή συμμετοχή σε ένα συμβάν. Στην περίπτωση των άψυχων οντοτήτων στη θέση του Ερεθίσματος είναι εφικτή μόνο η μη δραστική ερμηνεία. Σύμφωνα με την ανάλυση της Anagnostopoulou (1999), η διαφορά στην ερμηνεία κωδικοποιείται και συντακτικά. Στην περίπτωση της μη δραστικής ερμηνείας με άψυχη οντότητα στη θέση του Ερεθίσματος απαιτείται αναδιπλασιασμός του κλιτικού (όπως στο παράδειγμα (37)), ενώ στην περίπτωση της ερμηνείας η οποία αποδίδει σκοπιμότητα στο Ερέθισμα ο αναδιπλασιασμός του ορίσματος στην αιτιατική πτώση είναι προαιρετικός. Επιπλέον, ακολουθώντας την ανάλυση της Verhoeven (2008b), τα ρήματα της δεύτερης τάξης (ΕΟ) δέχονται μια πρόσθετη υποκατηγοριοποίηση με βάση την ερμηνεία τους. Στην πρώτη υποκατηγορία ταξινομούνται τα ρήματα τα οποία δέχονται και τις δύο ερμηνείες (δραστική και μη δραστική) και ονομάζονται labile (ρήματα τύπου ενοχλώ). Στην δεύτερη υποκατηγορία ανήκουν τα ρήματα τύπου ενδιαφέρω και αρέσω και δέχονται μόνο τη μη δραστική ερμηνεία, σύμφωνα με την Verhoeven, ακόμα και όταν στη θέση του Ερεθίσματος βρίσκεται μια έμψυχη οντότητα.

41 Συμπεράσματα Από τις μελέτες που έχουμε παραθέσει προκύπτει καταρχάς ότι τα ρήματα ψυχικού πάθους διαφέρουν διαγλωσσικά ως προς τον τρόπο ταξινόμησής τους, καθώς έχουμε δει ότι στα αγγλικά τα ρήματα αυτής της κατηγορίας ταξινομούνται σε δύο κατηγορίες, ενώ στις γλώσσες όπως είναι η ιταλική και η ελληνική, η ταξινόμηση αφορά τρεις ρηματικές κατηγορίες. Στο διαγλωσσικό επίπεδο, οι περισσότεροι μελετητές συμφωνούν ότι τα ρήματα της ES τάξης μοιάζουν δομικά με τα κανονικά μεταβατικά ρήματα, η συντακτική τους πραγμάτωση είναι σταθερή και τηρούν προτεινόμενες θεματικές ιεραρχίες. Ωστόσο, η ιδιαίτερη συμπεριφορά των ρημάτων της ΕΟ κατηγορίας, αποτέλεσε αφορμή για μεγάλο αριθμό προσεγγίσεων. Από τις μελέτες τις οποίες έχουμε αναφέρει απορρέει ότι η κατηγορία αυτή δεν είναι μοναδική ως προς τα σημασιολογικά και τα συντακτικά της χαρακτηριστικά. Από συντακτική άποψη προκύπτει ότι η συμπεριφορά τους μοιάζει με τη συμπεριφορά άλλων σημασιολογικών ρηματικών κατηγοριών, ενώ από σημασιολογική άποψη φαίνεται ότι η κατηγορία των ΕΟ ρημάτων δέχεται περαιτέρω ταξινομήσεις εντός αυτής της ίδιας κατηγορίας. Συμπερασματικά, σύμφωνα με τις μελέτες που έχουμε παραθέσει, τα ρήματα ΕΟ κατηγορίας δεν έχουν σταθερή σημασιολογική ερμηνεία και ανάλογα με αυτήν πραγματώνεται και η συντακτική τους δομή.

42 38 2. ΠΕΙΡΑΜΑΤΙΚΕΣ ΜΕΛΕΤΕΣ ΚΑΙ ΣΕΙΡΑ ΤΩΝ ΟΡΩΝ Οι θεωρητικές μελέτες ορίζουν την πραγμάτωση της προτασιακής δομής στα πλαίσια της αντιστοίχισης των θεματικών ιεραρχιών με τις ιεραρχίες των γραμματικών λειτουργιών. Ειδικότερα, συσχετίζουν τους υψηλά τοποθετημένους ρόλους των θεματικών ιεραρχιών με υψηλά τοποθετημένες συντακτικές λειτουργίες. Ωστόσο η πραγμάτωση της προτασιακής δομής επηρεάζεται και από άλλους παράγοντες οι οποίοι διαφέρουν διαγλωσσικά. Ως παράγοντες αυτοί ορίζονται κυρίως η σειρά των όρων, η εννοιολογική ή η λεξική προσβασιμότητα και τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά των λέξεων (χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο] και σημασιολογική κατηγορία του ρήματος), μεταξύ άλλων. Σε αυτή την ενότητα θα παρουσιάσουμε την σειρά των όρων στην ελληνική καθώς και τις πειραματικές μελέτες οι οποίες στο διαγλωσσικό επίπεδο εξετάζουν την παραγωγή της προτασιακής δομής και τις παραμέτρους οι οποίες την επηρεάζουν Σειρά των όρων στα ελληνικά Ανάλογα με τα μορφολογικά χαρακτηριστικά, οι γλώσσες έχουν στη διάθεσή τους έναν ή περισσότερους τρόπους να οργανώσουν τις πληροφορίες εντός μιας πρότασης. Η σειρά των όρων επομένως διαφέρει διαγλωσσικά και διακρίνεται σε σταθερή ή ελεύθερη. Η ελληνική γλώσσα ανήκει στην κατηγορία γλωσσών με σχετικά ελεύθερη σειρά των όρων. Σε σύγκριση με την αγγλική γλώσσα η οποία συσχετίζει στενά την απόδοση των γραμματικών λειτουργιών με τη σειρά των όρων (το υποκείμενο στις ενεργητικές δομές πάντα πραγματώνεται στην αρχική θέση της πρότασης και προρηματικά), η ελληνική, λόγω πλούσιας κλιτικής μορφολογίας έχει τη δυνατότητα να αλλάζει τη σειρά των όρων στην πρόταση χωρίς να μετατρέπονται οι γραμματικές λειτουργίες τους. Όπως τονίζουν οι Λασκαράτου & Γεωργιαφέντης (2006), η γραμματική και η συντακτική λειτουργία της κάθε λέξης στην ελληνική δηλώνεται κυρίως από τα μορφολογικά χαρακτηριστικά της, και όχι από τόσο τη θέση που κατέχει στην πρόταση. Επομένως, στην ελληνική υπάρχει μεγάλος αριθμός θεωρητικά

43 39 επιτρεπτών συνδυασμών της σειράς των όρων (ΥΡΑ 7, ΡΥΑ, ΥΑΡ, ΡΑΥ, ΑΥΡ και ΑΡΥ) οι οποίοι σχηματίζουν εξίσου γραμματικά αποδεκτές προτάσεις. Ωστόσο, στην πράξη δεν είναι εξίσου συχνοί όλοι οι συνδυασμοί, ούτε είναι φωνολογικά (προσωδιακά) και πραγματολογικά ισοδύναμοι. (Λασκαράτου & Γεωργιαφέντης 2006). Η οργάνωση της προτασιακής δομής διαμορφώνεται ανάλογα με τις επικοινωνιακές συνθήκες και τις ιδιαίτερες ανάγκες προβολής της πληροφορίας (π.χ. θεματοποίηση, εστίαση σε κάποιο στοιχείο της πρότασης). Επιπλέον, στην ελληνική γλώσσα επιτρέπεται η παράλειψη υποκειμένου (γλώσσα κενού υποκειμένου), καθώς και η αριστερή μετατόπιση του κλιτικού στις δομές στις οποίες το αντικείμενο κατέχει την αρχική θέση. Όμως, παρά την ελευθερία, η επικρατέστερη σειρά των όρων στην ελληνική στις καταφατικές δομές (μεταβατικές, αμετάβατες και δίπτωτες) είναι η ΥΡΑ (Τζάρτζανος 1963, Lascaratou 1994, Λασκαράτου & Γεωργιαφέντης, 2006,). Σύμφωνα με τη Phillippaki-Warburton (1995) η σειρά ΥΡΑ είναι κυρίαρχη, επειδή είναι η πιο συχνή και η πιο εύχρηστη στην επικοινωνία, αλλά δεν είναι βασική, καθώς παράγεται ως αποτέλεσμα θεματοποίησης του υποκειμένου από τη σειρά ΡΥΑ, την οποία θεωρεί βασική. Ωστόσο, και στις δύο σειρές, παρά τη θέση του ρήματος, το υποκείμενο προηγείται του αντικειμένου. Στην παρούσα μελέτη θα εστιάσουμε στην σειρά ΥΡΑ και ΑΡΥ, στις οποίες στην αρχική θέση πραγματώνεται είτε το υποκείμενο είτε το αντικείμενο, εξετάζοντας παράλληλα την αλληλεπίδραση της σειράς των όρων με τον τύπο του ρήματος και τους θεματικούς ρόλους τους οποίους επιλέγει Εννοιολογική και λεξική προσβασιμότητα Σύμφωνα με κάποιες μελέτες, η λέξη η οποία εκφέρεται πρώτη σε μια πρόταση, είναι και η πιο προσβάσιμη. Η προσβασιμότητα μπορεί να αφορά είτε την έννοια είτε την λέξη η οποία νοείται ως το πιο προσβάσιμο στοιχείο μέσα σε μια δομή (conceptual, lexical accessibility). Εξετάζοντας πειραματικά τη σχέση ανάμεσα στην προσβασιμότητα των λέξεων και την συντακτική δομή στην προτασιακή παραγωγή, οι Bock & Warren (1985) στηρίζονται στην ιεραρχία της προσβασιμότητας των ΟΦ, έτσι όπως διατυπώθηκε από τους Keenan & Comrie 7 Υ υποκείμενο, Ρ ρήμα, Α αντικείμενο.

44 40 (1977). Η ιεραρχία αυτή αφορά την παραγωγή των αναφορικών προτάσεων, και στις τρεις πιο υψηλές ΟΦ τοποθετούνται οι συντακτικές λειτουργίες του υποκειμένου, του άμεσου και του έμμεσου αντικειμένου. Οι Bock & Warren (1985) προτείνουν ότι η ιεραρχία των συντακτικών λειτουργιών είναι ιδιαίτερα σημαντική στην εννοιολογική προσβασιμότητα (conceptual accessibility), την οποία ορίζουν ως ευκολία με την οποία ενεργοποιείται ή ανακαλείται από τη μνήμη η νοητική αναπαράσταση μιας οντότητας. Η προσβασιμότητα αυτή σχετίζεται με την ιεραρχία των συντακτικών λειτουργιών καθώς τοποθετεί στις πιο υψηλές συντακτικές λειτουργίες τις ΟΦ οι οποίες αναπαριστούν τις πιο προσβάσιμες έννοιες. Επιπλέον, η εννοιολογική προσβασιμότητα σχετίζεται στενά και με το δέντρο της προβλεψιμότητας (predictability tree) του Keil (1979), το οποίο βασίζεται στην ανάπτυξη των οντολογικών γνώσεων στα παιδιά. Σύμφωνα με αυτή την ιεραρχία, οι πιο προβλέψιμες οντότητες είναι αυτές στις οποίες μπορεί κάποιος να αποδώσει τις περισσότερες ιδιότητες και οι οποίες εμπλέκονται στις περισσότερες δράσεις. Τοποθετώντας τις πιο προβλέψιμες έννοιες στις χαμηλότερες θέσεις της ιεραρχίας, αυτή η θεωρία ορίζει τις ανθρώπινες οντότητες ως πιο προβλέψιμες. Τις ακολουθούν τα ζώα, οι έννοιες οι οποίες αναφέρονται στον πραγματικό κόσμο, τα συμβάντα και οι αφηρημένες έννοιες. Συνδυάζοντας τις ιεραρχίες της πραγμάτωσης των ΟΦ και το δέντρο της προβλεψιμότητας, οι Bock & Warren (1985) ισχυρίζονται ότι στην υπόθεση της εννοιολογικής προσβασιμότητας οι κατηγορίες στις πιο χαμηλές θέσεις του δέντρου της προβλεψιμότητας βρίσκονται στις πιο υψηλές θέσεις των συντακτικών λειτουργιών. Επομένως, οι φυσικοί ομιλητές μιας γλώσσας θα έχουν την τάση να αποδίδουν το υποκείμενο στις έμψυχες οντότητες (στους ανθρώπους και τα ζώα), το άμεσο αντικείμενο σε φυτά και σε άψυχες οντότητες και το έμμεσο/εμπρόθετο αντικείμενο σε αφηρημένες έννοιες (Feleki, 1996). Στηριζόμενοι σε αυτό το θεωρητικό πλαίσιο, οι Bock & Warren (1985) εξετάζουν την επιρροή της εννοιολογικής προσβασιμότητας στην παραγωγή λόγου. Ειδικότερα, ελέγχουν πώς σχετίζεται η εννοιολογική προσβασιμότητα με τις γραμματικές λειτουργίες, όσον αφορά τα τρία πρώτα επίπεδα της γραμματικής ιεραρχίας: το υποκείμενο, το άμεσο και το έμμεσο αντικείμενο. Η εννοιολογική προσβασιμότητα ελέγχεται στα πλαίσια της ικανότητας να φανταστούμε με ευκολία μια έννοια ή μια λέξη (imageability). Σε ένα πείραμα ανάκλησης προτάσεων, αντιπαραθέτουν τρεις τύπους προτάσεων: τις δηλωτικές προτάσεις, δομές με δοτική πτώση και προτάσεις με φράσεις συνδεδεμένες με παράταξη

45 41 (phrasal conjuncts). Η δομή όλων των προτάσεων αποτελούνταν από δύο ουσιαστικά, διαφορετικά ως προς τον βαθμό της ικανότητας να φανταστούμε με ευκολία μια έννοια ή μια λέξη, δηλαδή το ένα ουσιαστικό πάντα ήταν πιο «ευφαντάσιμο» από το άλλο, με την έννοια ότι βρισκόταν σε πιο υψηλή θέση «ευφαντασιμότητας» στην ιεραρχία. Τα 3 είδη των προτάσεων παρουσιάστηκαν σε ζεύγη, έτσι ώστε οι δηλωτικές προτάσεις να δίνονται στην ενεργητική και στην παθητική φωνή, οι προτάσεις με δοτική δομή να δίνονται με εμπρόθετο ή με δύο αντικείμενα, ενώ στις προτάσεις με φράσεις συνδεδεμένες με παράταξη να αλλάζει η σειρά των συστατικών. Τα ζεύγη των προτάσεων παρατίθενται στο παράδειγμα (1), (2) και (3). (1) Απλές δηλωτικές προτάσεις: α) Ενεργητική φωνή: The doctor administered the shock. Ο γιατρός χορήγησε το ηλεκτροσόκ. β) Παθητική φωνή: The shock was administered by the doctor. Το ηλεκτροσόκ χορηγήθηκε από τον γιατρό. (2) Προτάσεις με δοτική: α) Εμπρόθετο αντικείμενο: The old hermit left the property to university Ο ηλικιωμένος ερημίτης άφησε την περιουσία του στο πανεπιστήμιο β) Δύο αντικείμενα: The old hermit left the university the property. Ο ηλικιωμένος ερημίτης άφησε στο πανεπιστήμιο την περιουσία του. (3) Προτάσεις με φράσεις συνδεδεμένες με παράταξη: α) Φυσική σειρά: The lost hiker fought time and winter. Ο χαμένος πεζοπόρος πάλεψε με το χρόνο και τον χειμώνα. β) Μη φυσική σειρά: The lost hiker fought winter and time. Ο χαμένος πεζοπόρος πάλεψε με το χειμώνα και το χρόνο. (Warren & Bock 1985: 54)

46 42 Όπως προκύπτει από τα παραδείγματα, οι δηλωτικές και οι προτάσεις με δοτική είναι κατασκευασμένες έτσι ώστε να ελέγχουν την αλληλεπίδραση της «ευφαντασιμότητας» και των γραμματικών λειτουργιών, ενώ στην περίπτωση του τρίτου τύπου των προτάσεων ελέγχεται η αλληλεπίδραση της «ευφαντασιμότητας» με τη σειρά των όρων. Σύμφωνα με τις προβλέψεις των Bock & Warren, όταν στους συμμετέχοντες δίνεται το εννοιολογικά πιο προσβάσιμο ουσιαστικό στη θέση της πιο χαμηλά τοποθετημένης γραμματικής λειτουργίας (π.χ. στη θέση του αντικειμένου αντί του υποκειμένου στο (1) α) και στη θέση του έμμεσου αντί του άμεσου αντικειμένου στην περίπτωση στο (2) α)), αναμένεται οι συμμετέχοντες να ανακαλέσουν τον εναλλακτικό τύπο της πρότασης που δινόταν σε κάθε ζεύγος ((1) β) και αντίστοιχα 2) β)). Στην περίπτωση των προτάσεων (3) α) και β) η τοποθέτηση της πιο προσβάσιμης έννοιας στην πρώτη θέση θα αναδείκνυε την αλληλεπίδραση της εννοιολογικής προσβασιμότητας στη σειρά των όρων. Οι συμμετέχοντες άκουγαν ένα ένα τα σύνολα των προτάσεων χωρισμένοι σε ομάδες των 3-8 ατόμων, και στη συνέχεια, ακούγοντας τα σημεία εκκίνησης (prompts), προσπαθούσαν να ανακαλέσουν γραπτώς το περιεχόμενο των προτάσεων, σημειώνοντας τις απαντήσεις τους. Τα αποτελέσματα επιβεβαίωσαν την υπόθεση της εννοιολογικής προσβασιμότητας, καθώς υπήρχαν περισσότερες μετατροπές της σειράς των όρων όταν αυτό σήμαινε την τοποθέτηση της πιο «ευφαντάσιμης» λέξης στην πιο υψηλή γραμματική λειτουργία. Στην περίπτωση του 3 ου τύπου των προτάσεων οι Bock & Warren δεν βρήκαν αντίστοιχα αποτελέσματα υπέρ της υπόθεσης της προσβασιμότητας, επομένως συμπέραναν ότι η εννοιολογική προσβασιμότητα επηρεάζει μόνο την απόδοση των γραμματικών λειτουργιών. Εκλαμβάνοντας το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο] ως μέρος της εννοιολογικής προσβασιμότητας, πολλοί μελετητές στην έρευνα της σειράς των όρων εστιάζουν σε αυτή την ιδιότητα κατά την επιλογή της προτασιακής δομής. Οι MacDonald, Bock & Kelly (1993), εξετάζουν την επιρροή του χαρακτηριστικού [+/- έμψυχο], του μήκους των λέξεων και της προσωδίας σε μια σειρά από έξι πειράματα που αφορούν την επεξεργασία των προτάσεων ως προς τις γραμματικές λειτουργίες και τη σειρά των όρων. Ειδικότερα, στην συγκεκριμένη μελέτη, οι ερευνητές αντιπαραθέτουν δύο έννοιες της προσβασιμότητας. Σύμφωνα με την πρώτη, την εννοιολογική προσβασιμότητα, στην αγγλική γλώσσα το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο] καθορίζει την απόδοση

47 43 των γραμματικών λειτουργιών, καθώς υπάρχει προτίμηση στη θέση του υποκειμένου να βρίσκονται οι έμψυχες οντότητες. Η δεύτερη υπόθεση αφορά την λεξική προσβασιμότητα, σύμφωνα με την οποία οι λέξεις οι οποίες είναι πιο προσβάσιμες τη στιγμή της επεξεργασίας (λέξεις της επιφανειακής δομής οι οποίες λόγω του μήκους τους ή των φωνολογικών τους χαρακτηριστικών ανακαλούνται πιο γρήγορα από τη μνήμη) εκφέρονται νωρίτερα στην πρόταση. Στα πρώτα δύο πειράματα, οι μελετητές εξετάζουν την επιρροή του χαρακτηριστικού [+/- έμψυχο] και του μήκους της λέξης στην απόδοση των γραμματικών λειτουργιών και στη σειρά των όρων μέσω της ανάκλησης ολόκληρων προτάσεων. Στα τρία υπόλοιπα πειράματα ελέγχεται η επιρροή των δύο προαναφερόμενων μεταβλητών στην ανάκληση των απλών «παρατακτικών φράσεων», π.χ. room and children (δωμάτιο και παιδιά), στις οποίες η απόδοση των γραμματικών λειτουργιών δεν έχει σημαντικό ρόλο. Στο τελικό, έκτο πείραμα, οι μελετητές εστιάζουν στη προσωδιακή δομή των παρατακτικών φράσεων και στην αλληλεπίδραση της δομής, της σειράς των όρων και του μήκους των λέξεων. Το έκτο πείραμα έχει ως στόχο να συγκρίνει την αποδεκτότητα των προτάσεων και των φράσεων με διαφορετική σειρά όρων με τα αποτελέσματα από τα πειράματα ανάκλησης προτάσεων. Στα πειράματα ανάκλησης προτάσεων οι συμμετέχοντες πρώτα άκουγαν τις προτάσεις και έπειτα καλούνταν να ανακαλέσουν προτάσεις ή φράσεις οι οποίες περιείχαν δύο ουσιαστικά υπό εξέταση. Τα ουσιαστικά υπό εξέταση διέφεραν ως προς το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο] και τον αριθμό των συλλαβών, ενώ στα πειράματα 4, 5 και 6 διέφεραν στον τονισμό. Η σειρά των όρων των πειραματικών τεμαχίων άλλαζε συστηματικά, και ο στόχος ήταν να ανιχνευτούν συστηματική διατήρηση ή μετατροπή της σειράς αυτής κατά την ανάκληση των προτάσεων. Στα πρώτα δύο πειράματα οι πειραματικές προτάσεις έμοιαζαν με αυτές των Bock & Warren (1985) (βλ. παραπάνω), ωστόσο η εξέταση της εννοιολογικής προσβασιμότητας αντικαθίσταται με το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο] και την προσθήκη της μεταβλητής η οποία αφορά το μάκρος της λέξης. Τα αποτελέσματα αυτών των πειραμάτων επιβεβαιώνουν τα αποτελέσματα του πειράματος των Bock & Warren (1985). Στις μεταβατικές προτάσεις τα ουσιαστικά με χαρακτηριστικό[+ έμψυχο] προηγούνται των ουσιαστικών που δηλώνουν άψυχες οντότητες, και επομένως, στην αγγλική γλώσσα το χαρακτηριστικό [+/-έμψυχο] επηρεάζει την απόδοση των γραμματικών

48 44 λειτουργιών. Στην περίπτωση των προτάσεων με τις παρατακτικές φράσεις, δεν παρατηρείται κάποια επιρροή του μήκους των λέξεων στην σειρά των όρων στην πρόταση, επομένως οι μελετητές συμπεραίνουν ότι το μάκρος της λέξης δεν επηρεάζει την επιλογή της προτασιακής δομής. Στα υπόλοιπα τρία πειράματα, οι μελετητές αντιπαραθέτουν παρατακτικές φράσεις με ουσιαστικά που δηλώνουν έμψυχες και άψυχες οντότητες, εκτός προτασιακού περιβάλλοντος. Οι φράσεις αυτές ελέγχονται ως προς το μάκρος των λέξεων, αλλά και ως προς τον τονισμό τους. Στην περίπτωση των παρατακτικών φράσεων τα αποτελέσματα δείχνουν ότι υπάρχει μια τάση να προηγείται μια έμψυχη οντότητα μιας άψυχης, αλλά σύμφωνα με τους μελετητές αυτό συμβαίνει μόνο εκτός συμφραζομένων. Επιπλέον, οι μελετητές αποδίδουν μερικώς αυτά τα αποτελέσματα και στο γεγονός ότι οι παρατακτικές φράσεις εκτός περικειμένου στερούνται θεματικών-συμβαντικών ρόλων. Στο έκτο πείραμα, τα αποτελέσματα δείχνουν την προτίμηση των λέξεων με μικρότερο αριθμό συλλαβών έναντι μεγαλύτερων λέξεων. Ωστόσο, οι μελετητές συμπεραίνουν ότι η προτίμηση των λέξεων με βάση το μήκος τους στον αυθόρμητο λόγο είναι πολύ χαμηλή, και ότι το μήκος της λέξης επηρεάζει κυρίως τον γραπτό λόγο και παίζει κάποιο ρόλο σε ειδικές συνθήκες στις οποίες λαμβάνεται υπόψη η ευφωνία. Συμπερασματικά, η μελέτη των MacDonald et al. (1993) συγκλίνει με τα αποτελέσματα της μελέτης των Bock & Warren (1985), καθώς επιβεβαιώνει ότι στην αγγλική η απόδοση των γραμματικών λειτουργιών επηρεάζεται από την προσβασιμότητα των λέξεων, και ειδικότερα όσον αφορά το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο]. Το ζήτημα της σειράς των όρων παραμένει ανοιχτό, καθώς τα αποτελέσματα δείχνουν ότι η λεξική προσβασιμότητα δεν επηρεάζει την επιλογή της προτασιακής δομής Εννοιολογική προσβασιμότητα στις γλώσσες με ελεύθερη σειρά όρων Η σειρά των όρων στην αγγλική είναι σταθερή και αυστηρή και αυτό οφείλεται στην μορφολογία η οποία δεν έχει άλλο τρόπο εκτός από τη θέση των ΟΦ να αποδώσει τις γραμματικές λειτουργίες. Γι αυτό στην αγγλική γλώσσα το υποκείμενο πάντα εμφανίζεται στη

49 45 θέση η οποία προηγείται του ρήματος ενώ το αντικείμενο σε θέση που έπεται του ρήματος. Η αλλαγή της σειράς των ΟΦ θα είχε ως αποτέλεσμα και την αλλαγή των γραμματικών τους λειτουργιών. Συνεπώς, η μελέτη της επιρροής της εννοιολογικής προσβασιμότητας στη σειρά των όρων δεν είναι εφικτή σε γλώσσες όπως η αγγλική, αλλά σε γλώσσες, οι οποίες έχουν πλούσια μορφολογία και επιτρέπουν στους όρους της πρότασης να αλλάζουν τη θέση τους χωρίς να αλλάζουν τη γραμματική τους λειτουργία. Σε μια μελέτη η οποία αφορά την ιαπωνική γλώσσα, οι Tanaka et al. (2011) εξετάζουν πώς επηρεάζει η εννοιολογική προσβασιμότητα την απόδοση των γραμματικών λειτουργιών και τη σειρά των όρων σε δύο πειράματα ανάκλησης των προτάσεων. Η ιαπωνική είναι μια γλώσσα με σχετικά ελεύθερη σειρά όρων και επιτρέπει την αλλαγή της σειράς των όρων χωρίς να αλλάζουν οι γραμματικές λειτουργίες τους. Στην ενεργητική φωνή, στην οποία στη θέση του υποκειμένου πραγματώνεται ο Δράστης και στη θέση του άμεσου αντικειμένου πραγματώνεται ο Πάσχων, ο προτάσεις έχουν τη σειρά ΥΑΡ (Υποκείμενο- Αντικείμενο-Ρήμα), η οποία θεωρείται προτιμώμενη, ή τη σειρά ΑΥΡ. Στην παθητική φωνή, στην οποία ο Πάσχων πραγματώνεται συντακτικά στη θέση του Υποκειμένου ενώ ο Δράστης βρίσκεται στη θέση του πλάγιου αντικειμένου, οι προτάσεις έχουν τη σειρά ΥΑΡ και ΑΥΡ, μεταξύ άλλων. Όσον αφορά τις παρατακτικές φράσεις, όπως στην αγγλική, και στην ιαπωνική γλώσσα υπάρχει δυνατότητα να αλλάζουν σειρά τα συστατικά των φράσεων. Στο παράδειγμα παρατίθενται οι προτασιακές δομές υπό εξέταση: (4) Ενεργητική πρόταση με σειρά ΥΑΡ booto-ga ryoshi-o hakonda. καράβι ψαρά μετέφερε Το καράβι τον ψαρά μετέφερε. (5) Ενεργητική πρόταση με σειρά ΑΥΡ ryoshi-o booto-ga hakonda ψαρά καράβι μετέφερε Τον ψαρά το καράβι μετέφερε. (6) Παθητική πρόταση με σειρά ΥΑΡ ryosho-ga booto-niyotte hakobareta

50 46 ψαράς καράβι μεταφέρθηκε Ο ψαράς από το καράβι μεταφέρθηκε. (7) Παθητική πρόταση με σειρά ΑΥΡ booto-niyotte ryosho-ga hakobareta καράβι ψαράς μεταφέρθηκε Από το καράβι ο ψαράς μεταφέρθηκε. (8) Πρόταση με παρατακτικές φράσεις booto to ryoshi-ga ugoiteita καράβι και ψαράς κινούνταν Το καράβι και ο ψαράς κινούνταν (9) Πρόταση με παρατακτικές φράσεις ryoshi to booto-ga ugoiteita ψαράς και καράβι κινούνταν Ο ψαράς και το καράβι κινούνταν. Στο πρώτο πείραμα χρησιμοποιήθηκαν προτάσεις με μεταβατικά ρήματα οι οποίες περιείχαν ουσιαστικά που δηλώνουν άψυχη και έμψυχη οντότητα και προτάσεις με αμετάβατα ρήματα στις οποίες στη θέση του υποκειμένου βρίσκεται μια ΟΦ αποτελούμενη από δύο ουσιαστικά διαφορετικά ως προς το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο]. Ο στόχος είναι να ελεγχθεί αν το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο] επηρεάζει τη σειρά εκφοράς των όρων στην πρόταση. Εάν το χαρακτηριστικό αυτό επηρεάζει τη σειρά των όρων, αναμένεται τα ουσιαστικά που δηλώνουν έμψυχες οντότητες να προηγούνται πάντα των άψυχων οντοτήτων, και οι συμμετέχοντες να αλλάζουν τη σειρά των προτάσεων στις οποίες πρώτα εκφέρεται μια άψυχη οντότητα. Σε περίπτωση που το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο] επηρεάζει μόνο τις κύριες προτάσεις και όχι τις παρατακτικές φράσεις, αναμένεται να εκφέρεται πάντα πρώτα η έμψυχη οντότητα μόνο στις προτάσεις που δεν περιέχουν παρατακτικές φράσεις. Στο δεύτερο πείραμα ανάκλησης προτάσεων υπήρχε αλλαγή της σειράς των όρων (ΥΑΡ και ΑΥΡ) και επιπλέον αλλαγή στην απόδοση των γραμματικών λειτουργιών (ενεργητική και παθητική δομή). Σε περίπτωση που το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο] επηρεάζει την απόδοση των γραμματικών λειτουργιών, η έμψυχη οντότητα αναμένεται να πραγματωθεί στη θέση του υποκειμένου, αδιακρίτως από τη σειρά των όρων. Επομένως, αναμένεται όταν ανακαλούν οι

51 47 συμμετέχοντες μια πρόταση στην οποία η έμψυχη οντότητα βρίσκεται στη θέση του αντικειμένου να αλλάξουν τη φωνή από την ενεργητική στην παθητική, έτσι ώστε να προφερθεί πρώτα η έμψυχη οντότητα. Αντίστοιχα, κατά την ανάκληση της πρότασης στην παθητική φωνή στην οποία η έμψυχη οντότητα βρίσκεται στη θέση του αντικειμένου, αναμένεται οι συμμετέχοντες να αλλάξουν την φωνή της πρότασης από την παθητική στην ενεργητική τοποθετώντας την έμψυχη οντότητα στη θέση του υποκειμένου. Η διαδικασία των πειραμάτων ήταν ίδια με αυτήν που ακολουθήθηκε στις δύο μελέτες τις οποίες έχουμε προαναφέρει. Τα αποτελέσματα του πρώτου πειράματος έδειξαν ότι οι φυσικοί ομιλητές προτιμούν την σειρά ΥΑΡ. Ωστόσο, η προτίμηση αυτή επηρεάζεται από το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο], καθώς οι συμμετέχοντες έχουν την τάση να ανακαλούν τις προτάσεις με τη σειρά ΑΥΡ ως ΥΑΡ όταν αυτό έχει ως αποτέλεσμα τοποθέτηση της έμψυχης οντότητας πριν από την άψυχη, παρά όταν έχει ως αποτέλεσμα την τοποθέτηση της άψυχης οντότητας πριν από της έμψυχη. Επομένως, τα αποτελέσματα δείχνουν ότι το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο] επηρεάζει άμεσα τη σειρά των όρων στις μεταβατικές δομές της ιαπωνικής. Ωστόσο, δεν αποδείχτηκε το ίδιο στην περίπτωση των παρατακτικών φράσεων, καθώς οι συμμετέχοντες δεν είχαν την τάση να εκφέρουν συχνότερα τις έμψυχες οντότητες πριν από τις άψυχες. Στο δεύτερο πείραμα ελέγχθηκε η ανάκληση των μεταβατικών προτάσεων οι οποίες διέφεραν ως προς τη σειρά των όρων (ΥΑΡ και ΑΥΡ) και την απόδοση των γραμματικών λειτουργιών. Τα αποτελέσματα του δεύτερου πειράματος επιβεβαίωσαν τα αποτελέσματα του πρώτου πειράματος, καθώς η προτιμώμενη σειρά των όρων ήταν η ΥΑΡ. Όπως και στο πρώτο πείραμα η σειρά των όρων επηρεάστηκε από το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο], καθώς οι συμμετέχοντες είχαν τάση να ανακαλούν τις προτάσεις με τη σειρά ΑΥΡ ως ΥΑΡ όταν η αλλαγή αυτή είχε ως αποτέλεσμα την εκφορά της έμψυχης οντότητας νωρίτερα στην πρόταση, παρά όταν είχε ως αποτέλεσμα την τοποθέτηση της άψυχης οντότητας πιο νωρίς στην πρόταση. Επιπλέον, τα αποτελέσματα έδειξαν ότι το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο] επηρεάζει την απόδοση των γραμματικών λειτουργιών, καθώς οι συμμετέχοντες άλλαζαν την φωνή των προτάσεων, διατηρώντας την ίδια σειρά (ΥΑΡ ή ΑΥΡ) όταν αυτό είχε ως αποτέλεσμα την εκφορά της έμψυχης οντότητας στη θέση του υποκειμένου, παρά όταν είχε ως αποτέλεσμα την εκφορά της

52 48 άψυχης οντότητας στη θέση του υποκειμένου. Επομένως, οι συμμετέχοντες είχαν την τάση να ανακαλούν τις έμψυχες οντότητες στη θέση του υποκειμένου ακόμα και όταν αυτό είχε ως αποτέλεσμα την τοποθέτηση της έμψυχης οντότητας στη δεύτερη θέση. Συμπερασματικά, η μελέτη αυτή έδειξε ότι οι φυσικοί ομιλητές της ιαπωνικής προτιμούν να εκφέρουν νωρίτερα στην πρόταση τις ΟΦ που δηλώνουν έμψυχη οντότητα. Επιπλέον, είχαν την τάση να ανακαλούν τις έμψυχες παρά τις άψυχες οντότητες στη θέση υποκειμένου, στην ενεργητική και στην παθητική φωνή, Συνεπώς, οι μελετητές συμπεραίνουν ότι η εννοιολογική προσβασιμότητα, η ευκολία δηλαδή με την οποία οι ομιλητές ενσωματώνουν στοιχεία σε μια πρόταση, επηρεάζει τόσο την απόδοση των γραμματικών λειτουργιών όσο και τη σειρά των όρων. Η εννοιολογική προσβασιμότητα στην ελληνική μελετήθηκε πειραματικά από την Feleki (1996) η οποία εστιάζει στην επίδραση των σημασιολογικών χαρακτηριστικών στη σειρά των όρων, και ειδικότερα στο πώς επηρεάζει το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο] την εκφορά των όρων στην πρόταση. Στην έρευνα χρησιμοποιήθηκε δοκιμασία ανάκλησης προτάσεων με φυσικούς ομιλητές της ελληνικής. Οι πειραματικές προτάσεις αποτελούνταν από ουσιαστικά που δηλώνουν έμψυχες και άψυχες οντότητες, με τις σειρές ΥΡΑ και ΑΡΥ με εναλλαγή έμψυχο υποκείμενο/άψυχο αντικείμενο και άψυχο υποκείμενο/έμψυχο αντικείμενο (βλ. (10)). Επομένως οι μεταβλητές που εξετάζονται είναι η σειρά των όρων (ΥΡΑ, ΑΡΥ) και το σημασιολογικό χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο]. (10) α) Έμψυχο υποκείμενο/άψυχο αντικείμενο, ΥΡΑ Στα δημοκρατικά πολιτεύματα, ο πολίτης σέβεται το νόμο. β) Άψυχο υποκείμενο/έμψυχο αντικείμενο, ΥΡΑ Στα δημοκρατικά πολιτεύματα, ο νόμος σέβεται τον πολίτη. γ) Έμψυχο υποκείμενο/άψυχο αντικείμενο, ΑΡΥ Στα δημοκρατικά πολιτεύματα, το νόμο σέβεται ο πολίτης. δ) Άψυχο υποκείμενο/έμψυχο αντικείμενο, ΑΡΥ Στα δημοκρατικά πολιτεύματα, τον πολίτη σέβεται ο νόμος.

53 49 Οι συμμετέχοντες άκουγαν σύνολα των πειραματικών προτάσεων, και ύστερα από την ακρόαση καλούνταν να ανακαλέσουν προφορικά μία μία τις προτάσεις, έχοντας ως σημείο εκκίνησης τις αρχικές προθετικές φράσεις των πειραματικών προτάσεων. Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο] επηρεάζει την επιλογή της προτασιακής δομής, καθώς οι περισσότερες αλλαγές στη σειρά των όρων αφορούσαν την τοποθέτηση της έμψυχης οντότητας σε αρχική θέση της πρότασης, καθώς και ότι υπάρχει μια τάση να τοποθετείται το υποκείμενο στις αρχικές θέσεις της πρότασης, αδιακρίτως χαρακτηριστικού [+/- έμψυχο]. Επιπλέον, παρόλο που το πειραματικό υλικό δεν περιείχε παθητικές δομές, οι συμμετέχοντες τις παρήγαγαν σε ένα μικρό ποσοστό (1,92%). Η ανάλυση έδειξε ότι η παθητικοποίηση σχετίζεται με το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο], καθώς αφορά την τοποθέτηση της έμψυχης οντότητας στην αρχική θέση της πρότασης, δηλαδή στη θέση του υποκειμένου. Συμπερασματικά, τα πορίσματα της έρευνας δείχνουν ότι οι φυσικοί ομιλητές της ελληνικής στηρίζονται στα σημασιολογικά χαρακτηριστικά (ειδικότερα στο χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο]) στην επιλογή της προτασιακής δομής, καθώς σημειώθηκαν περισσότερες αλλαγές της σειράς των όρων οι οποίες είχαν ως αποτέλεσμα την εκφορά της έμψυχης οντότητας στην αρχική θέση της πρότασης. Ειδικότερα, οι μετατροπές στη σειρά των όρων ήταν περισσότερες όταν είχαν ως αποτέλεσμα την μετατόπιση του έμψυχου αντικειμένου, παρά όταν είχαν ως αποτέλεσμα την μετατόπιση του άψυχου αντικειμένου. Σε αντίθεση με τις μελέτες οι οποίες έχουν γίνει για την αγγλική γλώσσα, οι μελέτες οι οποίες αφορούν τις γλώσσες με ελεύθερη σειρά όρων (την ιαπωνική και την ελληνική) δείχνουν ότι η σειρά των όρων δεν επηρεάζεται από την ιεραρχία των γραμματικών λειτουργιών, καθώς οι φυσικοί ομιλητές αυτών των γλωσσών στηρίζονται κυρίως στα σημασιολογικά χαρακτηριστικά των όρων της πρότασης για την επιλογή και την παραγωγή της προτασιακής δομής Συνοπτικά, όπως προκύπτει από τα αποτελέσματα των μελετών που έχουμε παραθέσει, η εννοιολογική προσβασιμότητα (η ευκολία με την οποία μια έννοια ενεργοποιείται ή ανακαλείται από τη μνήμη, με ιδιαίτερη έμφαση στο χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο]) επηρεάζει την επιλογή και την παραγωγή της προτασιακής δομής διαγλωσσικά. Ωστόσο, ανάλογα με τα μορφολογικά χαρακτηριστικά μιας γλώσσας και τους επιτρεπτούς συνδυασμούς πραγμάτωσης της σειράς των

54 50 όρων, η προσβασιμότητα επηρεάζει είτε μόνο την απόδοση των γραμματικών λειτουργιών είτε επηρεάζει την αλληλεπίδραση της απόδοσης γραμματικών λειτουργιών και της σειράς των όρων Εγγενής και παραγόμενη προσβασιμότητα Σε μια διαγλωσσική μελέτη η οποία αφορά την αγγλική και την ισπανική γλώσσα, οι Prat-Sala & Branigan (2000) εξετάζουν την επιρροή του συγκείμενου στην προσβασιμότητα των λέξεων. Ειδικότερα, σε δύο πειράματα ελέγχουν πώς οι πιο εξέχουσες λέξεις στο συγκείμενο επηρεάζουν την επιλογή της συντακτικής δομής. Οι μελετητές χωρίζουν την έννοια της προσβασιμότητας στην εγγενή (inherent) και στην παραγόμενη (derived accessibility). Η εγγενής προσβασιμότητα στηρίζεται σε κάποια σημασιολογικά χαρακτηριστικά των εννοιών, όπως είναι για παράδειγμα το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο]. Η παραγόμενη προσβασιμότητα είναι η προσωρινή ιδιότητα την οποία αποκτά μια οντότητα μέσα σε ένα συγκείμενο, δηλαδή αναφέρεται σε λέξεις ήδη γνωστές από το συγκείμενο. Ο στόχος της μελέτης είναι να ελεγχθεί η αλληλεπίδραση των δύο ειδών προσβασιμότητας, εξετάζοντας την υπόθεση ότι οι πιο εξέχουσες έμψυχες οντότητες στο συγκείμενο είναι και πιο προσβάσιμες σε σχέση με άψυχες οντότητες εξίσου εξέχουσες στο συγκείμενο. Στη μελέτη αξιοποιήθηκε η δοκιμασία περιγραφής εικόνων. Οι συμμετέχοντες πρώτα άκουγαν μια ιστορία στην οποία παρουσιάζονταν οι δύο οντότητες υπό εξέταση και έπειτα δίνοντας απάντηση στην ερώτηση «Τι έγινε;», περιέγραφαν την εικόνα στην οποία παρουσιαζόταν μια μεταβατική ενέργεια. Στις ιστορίες δίνονταν και οι δύο οντότητες, αλλά στο συγκείμενο ήταν πιο εξέχουσα μόνο μία από αυτές. Για παράδειγμα, η μία από τις οντότητες παρουσιαζόταν πρώτη στην πρόταση, της αποδίδονταν περισσότερες ιδιότητες, και προσδιοριζόταν από επίθετα ή δεικτικές αντωνυμίες κ.ο.κ. Επιπλέον, τα πειράματα εξέταζαν την εγγενή προσβασιμότητα μέσω του χαρακτηριστικού [+/- έμψυχο], καθώς στο πρώτο πείραμα στις εικόνες δινόταν άψυχος Δράστης και έμψυχος Πάσχων και στο δεύτερο πείραμα δινόταν έμψυχος Δράστης και άψυχος Πάσχων. Και για τις δύο γλώσσες αναμενόταν να είναι εννοιολογικά πιο προσβάσιμη η

55 51 πιο εξέχουσα οντότητα στο συγκείμενο, η οποία θα επηρέαζε και την επιλογή της συντακτικής δομής. Στην αγγλική γλώσσα αναμένεται στις προτάσεις στις οποίες ο Δράστης είναι πιο εξέχων από τον Πάσχοντα, οι συμμετέχοντες να παράγουν τις κανονικές προτάσεις στην ενεργητική φωνή, ενώ στην περίπτωση των προτάσεων στις οποίες πιο εξέχων στο συγκείμενο είναι ο Πάσχων, αναμένεται να παραγάγουν προτάσεις στην παθητική φωνή, στις οποίες το αντικείμενο της ενεργητικής πρότασης πραγματώνεται στη θέση του υποκειμένου. Οι μελετητές κάνουν αντίστοιχες προβλέψεις και για την ισπανική. Ωστόσο, καθώς η ισπανική είναι μια γλώσσα με ελεύθερη σειρά όρων και επιτρέπει αλλαγή της σειράς χωρίς να αλλάζουν οι γραμματικές λειτουργίες, αναμένεται εκτός από τις ενεργητικές δομές με σειρά ΥΡΑ να παραχθούν οι προτάσεις και με σειρά ΑΡΥ.. Στις προτάσεις με σειρά ΑΡΥ, ο Δράστης πραγματώνεται στη θέση του υποκειμένου, αλλά έπεται του Πάσχοντα, ο οποίος εκφέρεται πιο νωρίς, στην αρχική θέση της πρότασης. Επιπλέον, οι προτάσεις με τη σειρά ΑΡΥ στην ισπανική μαρκάρονται με τον αναδιπλασιασμό κλιτικού το οποίο σχετίζεται με το όρισμα που μετατοπίζεται από την αρχική του θέση. Τα αποτελέσματα του πρώτου πειράματος δείχνουν ότι οι πιο εξέχουσες οντότητες επηρεάζουν την συντακτική επεξεργασία σε διαγλωσσικό επίπεδο. Και στις δύο γλώσσες οι συμμετέχοντες είχαν την τάση να εκφέρουν νωρίτερα στην πρόταση, στην πιο εξέχουσα συντακτική θέση, την οντότητα η οποία ήταν πιο εξέχουσα στο συγκείμενο. Επομένως, υπήρχε μια τάση, και στις δύο γλώσσες, να παράγονται ενεργητικές περιγραφές όταν ο Δράστης ήταν πιο εξέχων στο συγκείμενο, και αντίστοιχα να παράγονται παθητικές περιγραφές όταν ο Πάσχων ήταν πιο εξέχων στο συγκείμενο. Επιπλέον, οι ομιλητές της ισπανικής παρήγαν περισσότερες δομές με αριστερή μετατόπιση του κλιτικού όταν ο Πάσχων ήταν πιο εξέχων στο συγκείμενο. Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι η επιλογή της συντακτικής δομής επηρεάζεται από την προσβασιμότητα της πληροφορίας από το προηγούμενο γλωσσικό συγκείμενο. Το δεύτερο πείραμα επιβεβαιώνει τα αποτελέσματα του πρώτου πειράματος. Επιπλέον, δείχνει ότι η σημαντικότητα (salience) ασκεί δυνατή επιρροή στη συντακτική πραγμάτωση, και υπερισχύει της επιρροής που ασκεί το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο] στη συντακτική δομή. Για παράδειγμα, όταν ο άψυχος Δράστης είναι πιο εξέχων στο συγκείμενο, οι συμμετέχοντες έχουν

56 52 την τάση να παράγουν ενεργητικές δομές. Επιπλέον, τα αποτελέσματα έδειξαν ότι η εγγενής προσβασιμότητα ενισχύει την παραγόμενη, καθώς οι ομιλητές της ισπανικής έχουν την τάση να παράγουν περισσότερες δομές με αριστερή μετατόπιση του κλιτικού όταν ο Πάσχων είναι έμψυχος. Συμπερασματικά, τα πειράματα δείχνουν ότι διαγλωσσικά τα στοιχεία τα οποία είναι πιο εξέχοντα στο συγκείμενο, έχουν την τάση να εκφέρονται νωρίτερα στην πρόταση. Ωστόσο, τα αποτελέσματα δείχνουν ότι η συντακτική πραγμάτωση της πρότασης περιορίζεται από τις συντακτικές επιλογές τις οποίες παρέχει κάθε γλώσσα, καθώς οι ομιλητές της αγγλικής μπορούσαν να επιλέξουν ανάμεσα στην κανονική ενεργητική και παθητική φωνή, ενώ οι ομιλητές της ισπανικής είχαν στη διάθεσή τους μια επιπλέον ενεργητική δομή με την αριστερή μετατόπιση του κλιτικού. Η παραγωγή λόγου επομένως είναι προσαυξητική (incremental) και οι ομιλητές χρησιμοποιούν όλες τις δομές που έχουν στη διάθεσή τους για να ανακαλέσουν την πιο προσβάσιμη λέξη πριν από την λιγότερο προσβάσιμη. Επιπλέον, τα πειράματα δείχνουν την αλληλεπίδραση της εγγενούς και της παραγόμενης προσβασιμότητας, καθώς το συγκείμενο αφενός μπορεί να ενισχύσει την προσβασιμότητα μιας εγγενώς προσβάσιμης λέξης, αφετέρου η παραγόμενη προσβασιμότητα μέσα σε ιδιαίτερα ισχυρό συγκείμενο μπορεί να ενισχύσει προσωρινά μια λέξη η οποία δεν έχει υψηλή εγγενή προσβασιμότητα Σημασιολογική κατηγορία του ρήματος στην επιλογή της προτασιακής δομής Στους σημασιολογικούς παράγοντες οι οποίοι συμβάλλουν στην επιλογή και την πραγμάτωση της προτασιακής δομής, εκτός από τα σημασιολογικά χαρακτηριστικά των ΟΦ, συγκαταλέγονται και οι ιδιότητες της ΡΦ. Οι πειραματικές μελέτες έχουν αποδείξει ότι η σημασιολογική κατηγορία του ρήματος και επομένως τα ορίσματα που επιλέγει το κάθε ρήμα, επηρεάζουν την απόδοση των γραμματικών λειτουργιών η οποία συνεπάγεται την επιλογή αντίστοιχης προτασιακής δομής. Η πειραματική μελέτη της Ferreira (1994) εξετάζει την αλληλεπίδραση της προτασιακής δομής ως προς την επιλογή της παθητικής ή της ενεργητικής φωνής με τη σημασιολογική κατηγορία

57 53 του ρήματος. Ειδικότερα, η μελέτη αυτή εξετάζει την έννοια του θεματικά πιο εξέχοντα ρόλου, ο οποίος σύμφωνα με τις θεματικές ιεραρχίες πάντα εκφέρεται πιο γρήγορα στην πρόταση από τους λιγότερο εξέχοντες ρόλους. Για να ελέγξει αυτή την υπόθεση, η Ferreira επιλέγει τη σημασιολογική κατηγορία των ρημάτων ψυχικού πάθους τα οποία έχουν δύο πιθανές προτασιακές δομές, ως προς την συντακτική πραγμάτωση του υποκειμένου και του αντικειμένου. Τα ορίσματα των ρημάτων αυτών πραγματώνονται ως θεματικός ρόλος Ερέθισμα (στη μελέτη της Ferreira ως Θέμα) και ως Φορέας Εμπειρίας. Σύμφωνα με τις θεματικές ιεραρχίες ο θεματικός ρόλος Φορέας Εμπειρίας βρίσκεται πιο ψηλά από το Θέμα/Ερέθισμα, και επομένως αναμένεται να πραγματώνεται πάντα στις πιο υψηλές συντακτικές θέσεις. Παρόλα αυτά, σε μια κατηγορία ρημάτων ψυχικού πάθους το αντικείμενο φέρει το θεματικό ρόλο του Φορέα Εμπειρίας, ενώ το Θέμα/Ερέθισμα βρίσκεται στη θέση υποκειμένου. Η Ferreira εξετάζει στην εν λόγω μελέτη πώς επηρεάζει αυτό το φαινόμενο την παραγωγή και την επιλογή της προτασιακής δομής και προβλέπει την αλλαγή της δομής από την ενεργητική στην παθητική όταν ο πιο εξέχων ρόλος βρίσκεται στη θέση του αντικειμένου (βλ. (11)). (11) α) Ενεργητική φωνή: Bill impressed Tom. Ο Μπιλ εντυπωσίασε τον Τομ. Θέμα/Ερέθισμα Φορέας Εμπειρίας β) Παθητική φωνή: Tom was impressed by Bill. Ο Τομ εντυπωσιάστηκε με τον Μπιλ. Φορέας Εμπειρίας Θέμα/Ερέθισμα Τα τέσσερα πειράματα της μελέτης αφορούν την παραγωγή λόγου, συγκεκριμένα τη σύνθεση προτάσεων και την προφορική τους παραγωγή, από δύο ουσιαστικά και ένα ρήμα που δίνονταν στους συμμετέχοντες. Τα ρήματα που δίνονταν ήταν «κανονικά» (μεταβατικά ρήματα με θεματικούς ρόλους Δράστης - Πάσχων και ρήματα ψυχικού πάθους με ρόλους Φορέας Εμπειρίας - Θέμα) και ΕΟ ρήματα ψυχικού πάθους (Θέμα Φορέας Εμπειρίας), ενώ τα ουσιαστικά πάντα δήλωναν μια έμψυχη και μια άψυχη οντότητα.

58 54 Οι συμμετέχοντες, σε ατομικές συνεδρίες, έβλεπαν να εμφανίζονται τρεις λέξεις (δύο ουσιαστικά και ένα ρήμα: LAYOFFS MANAGER ORDERED, LAYOFFS MANAGER WORRIED) στην οθόνη του υπολογιστή, και κατόπιν καλούνταν να παραγάγουν μια πρόταση αξιοποιώντας τις λέξεις τις οποίες είχαν δει στην οθόνη. Ίδια διαδικασία ακολουθήθηκε και στα τέσσερα πειράματα. Το πρώτο πείραμα εξετάζει την υπόθεση ότι οι παθητικές δομές είναι πιο συχνές με ΕΟ ρήματα από ό,τι με τα κανονικά μεταβατικά ρήματα. Οι προτάσεις του πρώτου πειράματος κατασκευάστηκαν με βάση τις τρεις μεταβλητές: τον τύπο του ρήματος, την εννοιολογική σχέση των ουσιαστικών (μεταξύ τους και σε σχέση με το ρήμα), και το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο]. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα αυτού του πειράματος με τα ρήματα ΕΟ προτιμάται η παθητική δομή, ενώ η σημασιολογική σχέση των εννοιών δεν επηρεάζει την προτασιακή δομή, παρά μόνο σε κάποιες περιπτώσεις διευκολύνει την παραγωγή της. Οι συμμετέχοντες έχουν τάση να διατηρούν τη σειρά των λέξεων έτσι όπως εμφανίζονται στην οθόνη κατά τη διάρκεια του πειράματος, και χρειάζονται περισσότερο χρόνο για σχηματισμό παθητικών δομών σε σχέση με το χρόνο που απαιτείται για τις ενεργητικές δομές. Το δεύτερο πείραμα εξετάζει σε ποιο βαθμό επηρεάζει το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο] την παραγωγή της προτασιακής δομής. Το δεύτερο πείραμα διέφερε από το πρώτο μόνο ως προς το χαρακτηριστικό αυτό, και κατ επέκταση όλα τα ουσιαστικά του δεύτερου πειράματος δήλωναν έμψυχες οντότητες. Τα αποτελέσματα συγκλίνουν με αυτά του πρώτου πειράματος και δείχνουν ότι η σημασιολογική κατηγορία του ρήματος επηρεάζει την επιλογή της προτασιακής δομής, καθώς οι συμμετέχοντες παράγουν περισσότερες παθητικές δομές με τα ρήματα ΕΟ. Ωστόσο, η Ferreira τονίζει ότι κάποιοι συμμετέχοντες δεν παρήγαν καθόλου παθητικές δομές, καθώς και ότι το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο] σε συνδυασμό με τη κατηγορία του ρήματος επηρεάζουν την επιλογή της προτασιακής δομής. Ο στόχος του τρίτου πειράματος ήταν να ελεγχθεί εάν το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο] και η σημασιολογική κατηγορία του ρήματος επηρεάζουν τους φυσικούς ομιλητές να παράγουν τις παθητικές δομές. Στη δοκιμασία χρησιμοποιήθηκαν τα ίδια ρήματα όπως στο 1 ο και το 2 ο πείραμα, ενώ τα ουσιαστικά ήταν ή και τα δύο έμψυχα ή το ένα έμψυχο και το άλλο άψυχο. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα, στην περίπτωση των κανονικών μεταβατικών ρημάτων η

59 55 επιλογή της παθητικής δομής δεν επηρεάζεται από το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο], και η παραγωγή της παθητικής δομής είναι σε χαμηλά επίπεδα. Όσον αφορά τα ΕΟ ρήματα ψυχικού πάθους, η παθητική δομή είναι πιο συχνή όταν τα ουσιαστικά διαφέρουν ως προς το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο], παρά όταν είναι και τα δύο έμψυχα. Επομένως, από τα αποτελέσματα προκύπτει ότι η επιλογή της παθητικής δομής εξαρτάται από την θεματική δομή του ρήματος καθώς και από το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο] των ορισμάτων του ρήματος. Καθώς το ρήμα δινόταν στα προηγούμενα τρία πειράματα σε παρελθοντικό χρόνο, εικάζεται ότι αυτή η μορφολογική διαφοροποίηση επηρεάζει την επιλογή της παθητικής δομής. Συνεπώς, στο τέταρτο πείραμα το ρήμα εμφανίζεται σε μορφολογικά αμαρκάριστη μορφή ως προς το ρηματικό χρόνο: COWBOY SHERIFF CHALLENGE. Τα αποτελέσματα αυτού του πειράματος αναπαράγουν τα αποτελέσματα του τρίτου πειράματος. Η χρήση της παθητικής δομής είναι συχνότερη στα ρήματα ψυχικού πάθους από ό,τι η χρήση της ενεργητικής δομής, και επιπλέον οι παθητικές δομές στα ρήματα ψυχικού πάθους είναι συχνότερες όταν οι δύο ΟΦ διαφέρουν ως προς το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο]. Ωστόσο, το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο] δεν επηρεάζει την παραγωγή των προτάσεων με τα κανονικά μεταβατικά ρήματα σε αντίθεση με την παραγωγή των προτάσεων με ρήματα ψυχικού πάθους. Λαμβάνοντας υπόψη τις ίδιες μεταβλητές (τη σημασιολογική κατηγορία του ρήματος και το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο]), οι Gennari & MacDonald (2009), στα πλαίσια μιας μελέτης για την παραγωγή και κατανόηση των αναφορικών προτάσεων, ελέγχουν πειραματικά την παραγωγή των αναφορικών προτάσεων. Καθώς οι κύριες προτάσεις διαφέρουν από τις αναφορικές, ο στόχος των μελετητών είναι να ελεγχθεί αν τα πορίσματα της μελέτης της Ferreira (1996) ισχύουν και στην περίπτωση τον αναφορικών προτάσεων. Στα πλαίσια της μελέτης διεξήχθησαν δύο πειράματα. Το πρώτο πείραμα ελέγχει τον τύπο του ρήματος ως προς την προτίμηση της ενεργητικής ή της παθητικής δομής. Τα ρήματα υπό εξέταση έχουν ως ορίσματα Δράστη και Πάσχοντα, και Θέμα και Φορέα Εμπειρίας αντίστοιχα. Οι συμμετέχοντες καλούνται να παραγάγουν αναφορικές προτάσεις με ρήμα (από μία από τις δύο σημασιολογικές κατηγορίες) και δύο ουσιαστικά (το ένα που δηλώνει μια έμψυχη και το άλλο που δηλώνει μια άψυχη οντότητα), όταν τους δίνεται μόνο το σημείο εκκίνησης μιας αναφορικής πρότασης (Director that /Movie that ).

60 56 Σύμφωνα με τα αποτελέσματα, οι φυσικοί ομιλητές της αγγλικής προτιμούν να παράγουν παθητικές δομές με τα ρήματα ψυχικού πάθους όταν ως σημείο εκκίνησης δίνεται μια έμψυχη οντότητα, ενώ προτιμούν να παράγουν ενεργητικές δομές με κανονικά μεταβατικά ρήματα όταν τους δίνεται ως σημείο εκκίνησης μια άψυχη οντότητα (12) Σημείο εκκίνησης: the salesman that [excited product] Απάντηση:The salesman that was excited about his product (13) Σημείο εκκίνησης: the school [attended student] Απάντηση: The school that the student attended. Τα αποτελέσματα αυτού του πειράματος συγκλίνουν με τη μελέτη της Ferreira (1994), καθώς τα έμψυχα ουσιαστικά που δίνονται ως σημείο εκκίνησης, στις παθητικές δομές πραγματώνονται ως Φορέας Εμπειρίας. Τα άψυχα ουσιαστικά που δίνονται μετατρέπονται σε αντικείμενο καθώς οι συμμετέχοντες παράγουν ενεργητικές δομές, με Δράστη στη θέση του υποκειμένου. Οι μελετητές, επομένως, συμπεραίνουν ότι ο τύπος του ρήματος ασκεί την ίδια επιρροή και στις δύο μελέτες. Το δεύτερο πείραμα εξετάζει την αλληλεπίδραση του χαρακτηριστικού [+/- έμψυχο] και του τύπου του ρήματος. Το σημείο εκκίνησης που δινόταν σε αυτό το πείραμα δήλωνε πάντα μια έμψυχη οντότητα. Οι ΟΦ που δίνονταν για την παραγωγή των προτάσεων στην περίπτωση των ρημάτων ΕΟ ήταν έμψυχες και άψυχες, ενώ στην περίπτωση των κανονικών μεταβατικών ρημάτων ήταν μόνο έμψυχες. Στα αποτελέσματα παρατηρήθηκαν περισσότερες ενεργητικές δομές με τα κανονικά μεταβατικά ρήματα, και περισσότερες παθητικές δομές με τα ρήματα ψυχικού πάθους όταν στην πρόταση υπήρχαν δύο ουσιαστικά διαφορετικά ως προς το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο]. Τα ποσοστά παραγωγής ενεργητικών και παθητικών δομών με δύο έμψυχες οντότητες δεν παρουσίασαν μεγάλη διαφορά μεταξύ τους. Οι μελετητές ερμηνεύουν αυτό το φαινόμενο στα πλαίσια της υπόθεσης περί της εννοιολογικής προσβασιμότητας, υποστηρίζοντας ότι δύο έμψυχες οντότητες ανταγωνίζονται για τη θέση του υποκειμένου. Συμπερασματικά, από τα αποτελέσματα προκύπτει ότι και οι δύο παράγοντες υπό εξέταση (ο θεματικός ρόλος και το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο]) επηρεάζουν την επιλογή της προτασιακής δομής όταν η δομή περιέχει έμψυχη και άψυχη οντότητα. Ωστόσο, με δύο

61 57 ουσιαστικά που μοιράζονται την ίδια τιμή του χαρακτηριστικού [+/- έμψυχο], η επιρροή του θεματικού ρόλου είναι εξασθενημένη. Η μελέτη της Verhoeven (2009) εστιάζει στα ρήματα ψυχικού πάθους στην ελληνική και εξετάζει πώς η γραμματική λειτουργία (subjecthood), o θεματικός ρόλος (Δράστης, Φορέας Εμπειρίας) και το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο] επηρεάζουν την επιλογή της σειράς των όρων σε μια πρόταση. Τα ρήματα ψυχικού πάθους υπό εξέταση, σύμφωνα με την Verhoeven, διακρίνονται σε τρεις κατηγορίες. Στην πρώτη κατατάσσονται τα ρήματα στα οποία το Ερέθισμα πραγματώνεται στη θέση αντικειμένου (ExperiencerSubject - ES), στη δεύτερη κατατάσσονται τα ρήματα στα οποία το Ερέθισμα πραγματώνεται στη θέση υποκειμένου (ExperiencerObject - ΕΟ) αλλά η ερμηνεία του δηλώνει είτε σκοπιμότητα (agentive reading) είτε μη σκοπιμότητα (non-agentive reading), ενώ στην τρίτη κατηγορία ανήκουν τα ΕΟ ρήματα των οποίων η ερμηνεία δηλώνει αποκλειστικά τη μη σκοπιμότητα (non-agentive reading) του Ερεθίσματος. (14) ExperiencerSubject (ES) ρήματα ψυχικού πάθους: αγαπάω, απολαμβάνω, εκτιμάω, γουστάρω, υποτιμάω, λατρεύω, μισώ, θαυμάζω (15) ΕxperiencerΟbject (EO) ρήματα με δύο πιθανότητες ερμηνείας (δραστική και μη δραστική): προκαλώ, ενοχλώ, ξεγελάω, ενθαρρύνω, διασκεδάζω, τρομάζω, πειράζω, περιπλανάω (16) ΕxperiencerΟbject (ΕΟ) ρήματα με μόνο μη δραστική (non-agentive) ερμηνεία: προβληματίζω, απογοητεύω, γοητεύω, συγκινώ, στενοχωρώ, εκνευρίζω Ο τύπος της δοκιμασίας που χρησιμοποιήθηκε ήταν ένα πείραμα ανάκλησης προτάσεων το οποίο κατασκευάστηκε με τον ίδιο τρόπο όπως στις μελέτες των Bock & Warren (1985) για την αγγλική, της Feleki (1996) και των Branigan&Feleki (1999) για την ελληνική γλώσσα. Οι πειραματικές προτάσεις αποτελούνταν από ρήμα ψυχικού πάθους και από τα δύο ορίσματά του το Ερέθισμα και το Φορέα Εμπειρίας - και επιπλέον πριν από κάθε πρόταση υπήρχε μια ΟΦ η οποία δήλωνε τόπο που ήταν σχετικός με το περιεχόμενο της πρότασης: (17) Γκαλερί: Ο ζωγράφος θαυμάζει το πορτραίτο.

62 58 Αυτή η ΟΦ χρησιμοποιήθηκε στο πείραμα ως σημείο εκκίνησης για την ανάκληση των προτάσεων. Το Ερέθισμα δηλωνόταν ως έμψυχη ή ως άψυχη οντότητα και οι προτάσεις δίνονταν με τη σειρά ΥΡΑ και ΑΡΥ. Οι συμμετέχοντες έβλεπαν το σύνολο των έξι πειραματικών προτάσεων στην οθόνη του υπολογιστή, και κατόπιν τους δινόταν το σημείο εκκίνησης των προτάσεων που μόλις είδαν, για να ανακαλέσουν προφορικά το περιεχόμενό τους. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα, στα ρήματα ES η προτιμώμενη σειρά είναι ΥΡΑ, καθώς αυτή η σειρά διατηρήθηκε στο 100% των σωστών απαντήσεων, ενώ το 45,4% των προτάσεων με σειρά ΑΡΥ μετατράπηκε σε προτάσεις με σειρά ΥΡΑ. Στην περίπτωση των ΕΟ ρημάτων, η εκφορά του υποκειμένου έρχεται σε σύγκρουση με τη εκφορά του Φορέα Εμπειρίας στην αρχική θέση της πρότασης. Όταν και οι δύο οντότητες στην πρόταση είναι έμψυχες (και το Ερέθισμα και ο Φορέας Εμπειρίας), το ποσοστό διατήρησης της σειράς ΥΡΑ ανέρχεται στο 91,3%, ενώ το ποσοστό αλλαγής από τη σειρά ΑΡΥ σε ΥΡΑ είναι 37,5%. Συγκρίνοντας το 100% των ρημάτων ES και το 91,3% των ρημάτων ΕΟ, προκύπτει ότι ο θεματικός ρόλος Φορέας εμπειρίας εξασθενεί την τάση για διατήρηση της κυρίαρχης σειράς ΥΡΑ. Επιπλέον, σε αντίθεση με τα ЕS ρήματα με δύο έμψυχες οντότητες, τα ρήματα ΕΟ έχουν την τάση να παθητικοποιούν την αρχική δομή. Στην περίπτωση της αρχικής δομής ΥΡΑ η παθητικοποίηση συμβαίνει σε 1,7% των προτάσεων, ενώ στην περίπτωση της αρχικής ΑΡΥ δομής η παθητικοποίηση συμβαίνει στο 11,7% των προτάσεων, παρά το γεγονός ότι οι παθητικές δομές δεν παρέχονται στο πειραματικό υλικό. Η Verhoeven ερμηνεύει αυτή την τάση ως μια προσπάθεια συμβιβασμού της προτίμησης για εκφορά του υποκειμένου και του Φορέα Εμπειρίας στην αρχική θέση της πρότασης. Στις προτάσεις με ΕΟ ρήματα και άψυχο Ερέθισμα, το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο] φαίνεται να επηρεάζει την επιλογή της προτασιακής δομής. Στις προτάσεις με σειρά ΥΡΑ, στις οποίες η άψυχη οντότητα πραγματώνεται συντακτικά ως υποκείμενο, τα ποσοστά αλλαγής της σειράς στην ΑΡΥ (στις οποίες η έμψυχη οντότητα εκφέρεται στην αρχική θέση της πρότασης) είναι πιο υψηλά σε σχέση με τις προτάσεις με έμψυχο Ερέθισμα με ΕΟ ρήματα και με ρήματα ES.

63 59 Όσον αφορά τις πειραματικές προτάσεις με άψυχο Ερέθισμα, ρήμα ΕΟ και αρχική σειρά ΑΡΥ, η σειρά αυτή διατηρείται σε μεγαλύτερα ποσοστά σε σχέση με τα ρήματα ΕΟ με έμψυχο Ερέθισμα και σε σχέση με τα ρήματα ΕS. Όσον αφορά το διαχωρισμό των ρημάτων EΟ με βάση τη σκοπιμότητα του Ερεθίσματος, στα ρήματα στα οποία αποδίδεται σκοπιμότητα στο Ερέθισμα, τα ποσοστά διατήρησης της δομής ΥΡΑ είναι πιο υψηλά συγκριτικά με τα ποσοστά διατήρησης της ίδιας σειράς στα ρήματα στα οποία το Ερέθισμα δεν δρα σκόπιμα. Τα αποτελέσματα της μελέτης δείχνουν ότι και οι τρεις κατηγορίες των ρημάτων ψυχικού πάθους έχουν την τάση να διατηρούν το υποκείμενο στην αρχική θέση της πρότασης, και τη σειρά ΥΡΑ. Σε όλες τις δομές η τάση να διατηρείται η σειρά ΥΡΑ είναι μεγαλύτερη από τη διατήρηση της σειράς ΑΡΥ. Ωστόσο, τα ποσοστά διατήρησης διαφέρουν μεταξύ των κατηγοριών ES και EO, καθώς στα ρήματα ΕΟ ο Φορέας Εμπειρίας βρίσκεται στη θέση του αντικειμένου, και η τάση να εκφέρεται πρώτα ο θεματικός ρόλος Φορέας Εμπειρίας συγκρούεται με την τάση για τη διατήρηση της σειράς ΥΡΑ και της εκφοράς του υποκειμένου στην αρχική θέση της πρότασης. Στην περίπτωση τω ρημάτων ΕΟ η τάση να προφέρεται πρώτα ο Φορέας Εμπειρίας προωθεί τη σειρά ΑΡΥ ως κυρίαρχη, και τη σειρά ΥΡΑ ως δευτερεύουσα. Στα ρήματα ЕS, η κυρίαρχη σειρά θεωρείται η ΥΡΑ, ενώ η ΑΡΥ αποκτά το στάτους της δευτερεύουσας. Επιπλέον, τα αποτελέσματα δείχνουν ότι η σκοπιμότητα του Ερεθίσματος έχει καθοριστικό ρόλο στην επιλογή της προτασιακής δομής. Στα ρήματα ΕΟ με Ερέθισμα στο οποίο αποδίδεται σκοπιμότητα, η προτίμηση να εκφέρεται πιο γρήγορα στην πρόταση το στοιχείο που δρα σκόπιμα είναι σε σύγκρουση με την τάση να εκφέρεται ο Φορέας Εμπειρίας στην αρχική θέση της πρότασης, αλλά συγκλίνει με την τάση να κατέχει το υποκείμενο την αρχική θέση της πρότασης. Κατ επέκταση, στην περίπτωση του Ερεθίσματος που δηλώνει σκοπιμότητα, η προτιμώμενη σειρά είναι ΥΡΑ, ενώ η ΑΡΥ γίνεται δευτερεύουσα. Καθώς φαίνεται ότι το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο] ενισχύει μόνο την τοποθέτηση του δραστικού Ερεθίσματος, στην εκφορά του μη δραστικού Ερεθίσματος το χαρακτηριστικό αυτό δεν έχει καθοριστικό ρόλο. Τα πορίσματα αυτής της έρευνας δείχνουν ότι το χαρακτηριστικό [+/- έμψυχο] δεν έχει καθοριστικό ρόλο στην επιλογή της προτασιακής δομής σε αντίθεση με τη μελέτη της Feleki

64 60 (1996). Ωστόσο, η μελέτη της Feleki εστιάζει σε κανονικά μεταβατικά ρήματα, χωρίς αναφορά στις θεματικές ιδιότητες των μετεχόντων. Συνοπτικά, σύμφωνα με τις μελέτες η σημασιολογική κατηγορία του ρήματος επηρεάζει την παραγωγή της προτασιακής δομής. Ειδικότερα, ο τύπος του ορίσματος που επιλέγει και η θέση του θεματικού ρόλου στην θεματική ιεραρχία καθορίζει την εκφορά των όρων της πρότασης. Στην περίπτωση της ελληνικής, παρά την επικρατέστερη σειρά ΥΡΑ, οι φυσικοί ομιλητές έχουν την τάση να παράγουν δομές στις οποίες ο Φορέας Εμπειρίας (πιο υψηλά τοποθετημένος θεματικός ρόλος σε σχέση με το Ερέθισμα) εκφέρεται στην αρχική θέση της πρότασης. Σε κάποιες περιπτώσεις η δομή παραμένει ενεργητική, αλλά στην αρχική θέση εκφέρεται το αντικείμενο, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις η δομή παθητικοποιείται, και ο Φορέας Εμπειρίας εκφέρεται πρώτος και ταυτόχρονα πραγματώνεται ως υποκείμενο στην αρχική θέση της πρότασης. Η τάση για διατήρηση του Φορέα Εμπειρίας στην αρχική θέση της πρότασης ενισχύεται και από τη μελέτη της Cupples (2002) η οποία αφορά την оn-line επεξεργασία των προτάσεων με ρήματα ψυχικού πάθους. Σύμφωνα με τα πορίσματα αυτής της έρευνας, χρειάζεται λιγότερος χρόνος για ανάγνωση προτάσεων με ΕΟ ρήματα όταν βρίσκονται στην παθητική φωνή και ο Φορέας Εμπειρίας στη θέση υποκειμένου, και περισσότερος χρόνος όταν οι ίδιες προτάσεις βρίσκονται στην ενεργητική φωνή (και ο Φορέας Εμπειρίας στη θέση αντικειμένου) σε σχέση με προτάσεις οι οποίες περιείχαν άλλου τύπου ρήματα. Σε αντίθεση με τις μελέτες τις οποίες παραθέσαμε, η παρούσα μελέτη επιχειρεί να εξετάσει και να αντιπαραθέσει θεματικούς ρόλους των ρημάτων δράσης και των ρημάτων ψυχικού πάθους τύπου ΕΟ, εστιάζοντας αποκλειστικά στις έμψυχες οντότητες, καθώς και να ελέγξει την επίδραση των παραμέτρων αυτών στην παραγωγή προφορικού λόγου. Επιπλέον, στην παρούσα μελέτη γίνεται μια απόπειρα κατηγοριοποίησης των ρημάτων ψυχικού πάθους με βάση την ερμηνεία που τους αποδίδουν οι φυσικοί ομιλητές της ελληνικής ως προς τη σκοπιμότητα με την οποία δρα το Ερέθισμα. Στα κεφάλαια 3, 4 και 5 παρουσιάζεται αναλυτικά η παρούσα πειραματική μελέτη.

65 61 3. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ Ο στόχος της παρούσας εργασίας είναι να ελεγχθεί η παραγωγή ορισματικής δομής με ρήματα ψυχικού πάθους και δράσης, λαμβάνοντας υπόψη δύο ανεξάρτητες μεταβλητές τους θεματικούς ρόλους και τη σειρά των όρων. Οι θεματικοί ρόλοι υπό εξέταση είναι ο ρόλος Δράστης και Πάσχων για τα ρήματα δράσης, καθώς και Φορέας Εμπειρίας και Ερέθισμα για τα ρήματα ψυχικού πάθους, ενώ ως προς τη σειρά των όρων ελέγχθηκαν δομές με σειρά ΥκλΡΑ και ΑκλΡΥ. Για την εξέταση των υπό μελέτη φαινομένων κατασκευάστηκε ένα πείραμα ανάκλησης προτάσεων, στο οποίο συμμετείχαν 40 φυσικοί ομιλητές της ελληνικής. Επιπλέον, η μελέτη εστιάζει στην ερμηνεία την οποία αποδίδουν οι φυσικοί ομιλητές της ελληνικής στα ρήματα ψυχικού πάθους και ειδικότερα στον θεματικό ρόλο Ερέθισμα. Η ερμηνεία εξετάζεται με βάση το ερωτηματολόγιο στο οποίο οι 20 φυσικοί ομιλητές της ελληνικής κρίνουν την νοηματική αποδεκτότητα των προτάσεων Πείραμα ανάκλησης προτάσεων Υλικό Για το πείραμα ανάκλησης προτάσεων κατασκευάστηκαν 192 πειραματικές προτάσεις και 24 διασπαστές προσοχής. Στη δημιουργία των προτάσεων αξιοποιήθηκαν ρήματα από δύο σημασιολογικές κατηγορίες: ρήματα ψυχικού πάθους (ΨΠ) και ρήματα δράσης (Δ). Ειδικότερα, χρησιμοποιήθηκαν 29 ρήματα ψυχικού πάθους, εκ των οποίων όλα ήταν Experiencer Object (EO) ρήματα (ο θεματικός ρόλος Φορέας Εμπειρίας πραγματώνεται συντακτικά ως αντικείμενο) και αντίστοιχα, 30 ρήματα δράσης 8. Ο μέγιστος αριθμός επαναλήψεων ενός ρήματος στο σύνολο των προτάσεων ήταν 3. Όλες οι πειραματικές προτάσεις κατασκευάστηκαν ούτως ώστε να έχουν την ίδια δομή και τα συστατικά τους να έχουν τα ίδια χαρακτηριστικά. Στην αρχή κάθε πρότασης υπάρχει μια προθετική φράση, αποτελούμενη από χρονικούς και τοπικούς προσδιορισμούς, μήκους 6-8 συλλαβών, η οποία μετέπειτα αξιοποιήθηκε ως σημείο εκκίνησης στη δοκιμασία ανάκλησης 8 Κατάλογος με το σύνολο των ρημάτων τα οποία αξιοποιήθηκαν στο πείραμα ανάκλησης προτάσεων και στο ερωτηματολόγιο νοηματικής αποδεκτότητας παρέχεται στο Παράρτημα 2.

66 62 προτάσεων. Οι ονοματικές φράσεις αποτελούνται από ουσιαστικά, έμψυχες οντότητες αρσενικού και θηλυκού γένους, έτσι ώστε να υπάρχει σαφής μορφολογική διαφορά ανάμεσα στο υποκείμενο και το αντικείμενο, καθώς τα ουσιαστικά ουδέτερου γένους δεν διαφοροποιούνται μορφολογικά ως προς την ονομαστική και την αιτιατική πτώση. Οι ρηματικές φράσεις περιέχουν ρήματα ενεργητικής φωνής, στο τρίτο ενικό πρόσωπο και στο συνοπτικό παρελθοντικό χρόνο (αόριστο). Καθώς ο στόχος του πειράματος ήταν να ελεγχθεί η διαφορετική σειρά των όρων στην πρόταση, αλλά και να μην είναι εστιασμένα τα ορίσματα του ρήματος, στις προτάσεις με σειρά ΑΡΥ προστέθηκε αναδιπλασιασμένο κλιτικό σε προρηματική θέση. Κατ αναλογία προστέθηκε αναδιπλασιασμένο κλιτικό σε προρηματική θέση στις δομές με σειρά ΥΡΑ, έτσι ώστε να είναι σταθερή η δομή όλων των πειραματικών προτάσεων, και να μην υπάρχει εστίαση σε κανένα συστατικό της πρότασης. Παραθέτουμε παραδείγματα από τις πειραματικές προτάσεις: (1) ΥκλΡΑ, ΨΠ Πριν την κατάθεση ο εγκληματίας τον απείλησε τον μάρτυρα. (2) ΥκλΡΑ, Δ Χτες στη συναυλία ο τραγουδιστής τον έσπρωξε τον θαυμαστή. (3) ΑκλΡΥ, ΨΠ Την ώρα της εξέτασης τον ασθενή τον καθησύχασε ο γιατρός. (4) ΑκλΡΥ, Δ Μετά την αποτυχία την κόρη την χαστούκισε η μητέρα. Αρχική διαδικασία ήταν να σχηματιστούν τετράδες (βλ. παράδειγμα (5)) με βάση τις προτάσεις που κατασκευάστηκαν. Κάθε τετράδα περιέχει προτάσεις με τέτοιο τρόποι ώστε να πληρούν τις 4 πειραματικές συνθήκες και αποτελούνται από 2 ζεύγη: το ένα ζεύγος αποτελείται από προτάσεις με σειρά όρων ΥκλΡΑ, ένα ρήμα Δ (5β) και ένα ρήμα ΨΠ (5α) και το δεύτερο ζεύγος αποτελείται αντίστοιχα από προτάσεις με σειρά όρων ΑκλΡΑ, ένα ρήμα Δ (5δ) και ένα ρήμα ΨΠ (5γ). Ο τελικός αριθμός των τετράδων ήταν 12. (5) α)πριν την κατάθεση ο εγκληματίας τον απείλησε τον μάρτυρα. β) Πριν την κατάθεση ο εγκληματίας τον δολοφόνησε τον μάρτυρα.

67 63 γ) Πριν την κατάθεση τον μάρτυρα τον απείλησε ο εγκληματίας. δ) Πριν την κατάθεση τον μάρτυρα τον δολοφόνησε ο εγκληματίας. Τα σύνολα των προτάσεων σχηματισμένα με τον τρόπο που περιγράφηκε, αξιοποιήθηκαν στη συνέχεια για τη δημιουργία τεσσάρων εκδοχών του πειραματικού υλικού. Επιπλέον, κατασκευάστηκαν 24 διασπαστές προσοχής γραμματικές προτάσεις, που περιείχαν μεταβατικά και αμετάβατα ενεργητικά ρήματα στους παρελθοντικούς και μελλοντικούς χρόνους, με ορίσματα έμψυχες και άψυχες οντότητες, (βλ. παράδειγμα (6) και (7)). (6) Πριν δύο μέρες φάγαμε ψάρι και πατάτες για μεσημεριανό. (7) Προχτές το βράδυ η μητέρα διάβασε ένα παραμύθι στο παιδί. Στη συνέχεια, οι 12 τετράδες των προτάσεων διανεμήθηκαν σε σύνολα των 6 προτάσεων, τα οποία αποτέλεσαν τη βάση για τη δημιουργία των τεσσάρων πειραματικών εκδοχών. Κατ επέκταση, 12 τετράδες και 24 διασπαστές προσοχής αξιοποιήθηκαν στην δημιουργία 12 συνόλων αποτελούμενων από 6 προτάσεις. Κάθε σύνολο περιείχε τέσσερις πειραματικές προτάσεις, μία από κάθε πειραματική συνθήκη, και από 2 διασπαστές προσοχής. Ακολουθώντας τη λογική αυτή, κατασκευάστηκαν 4 πειραματικές εκδοχές, αποτελούμενες από 12 εξάδες, με κάθε εξάδα να αποτελείται από δύο διασπαστές προσοχής και 4 πειραματικές προτάσεις, όπου η καθεμία πρόταση αντιπροσώπευε μια πειραματική συνθήκη. Έτσι, κάθε εκδοχή περιλάμβανε όλες τις πειραματικές συνθήκες και όλες τις κεντρικές προτάσεις, ενώ η ίδια πρόταση δεν εμφανιζόταν πάνω από μία φορά. Ένα παράδειγμα εξάδας προτάσεων παρουσιάζεται στο ακόλουθο παράδειγμα: (8) α) Σήμερα στο μάθημα τον μαθητή τον ταπείνωσε ο καθηγητής. (ΑκλΡΥ, ΨΠ) β) Μετά τον αγώνα τον τερματοφύλακα τον έδειρε ο οπαδός. (ΑκλΡΥ, Δ) γ) Το μεσημέρι τα παιδιά βγήκαν έξω να παίξουν μπάλα. (διασπατής προσοχής) δ) Στην διαμαρτυρία ο αστυνομικός τον εξόργισε τον διαδηλωτή. (ΥκλΡΑ, ΨΠ) ε) Χτες άκουσα ότι θα είναι κλειστά τα μαγαζιά σήμερα. (διασπαστής προσοχής) στ) Μετά τη διάρρηξη ο ιδιοκτήτης τον κυνήγησε τον κλέφτη. (ΥκλΡΑ, ΨΠ)

68 64 Επιπλέον, σε κάθε σύνολο των έξι προτάσεων προστέθηκαν οι αρχικές προθετικές φράσεις των πειραματικών προτάσεων οι οποίες εν συνεχεία χρησιμοποιήθηκαν ως σημεία εκκίνησης στην δοκιμασία ανάκλησης. Οι αρχικές προθετικές φράσεις για τις προτάσεις στο (8) δίνονται στο (9): (9) α) Σήμερα στο μάθημα β) Μετά τον αγώνα γ) Το μεσημέρι δ) Στη διαμαρτυρία ε) Χτες στ) Μετά τη διάρρηξη Η σειρά τοποθέτησης των προτάσεων σε κάθε σύνολο ήταν διαφορετική (βλ. παράδειγμα (10) σε σύγκριση με το (8)), ενώ η σειρά παρουσίασης των αρχικών προθετικών φράσεων που ακολουθούσε (βλ. παράδειγμα (11)), ήταν διαφορετική από την σειρά της αντίστοιχης εξάδας. (10) α) Σήμερα στο μάθημα ο καθηγητής τον ταπείνωσε τον μαθητή. (ΥκλΡΑ, ΨΠ) β) Μετά τον αγώνα ο οπαδός τον έδειρε τον τερματοφύλακα. (ΥκλΡΑ, Δ) γ) Το μεσημέρι τα παιδιά βγήκαν έξω να παίξουν μπάλα. (διασπαστής προσοχής) δ) Στην διαμαρτυρία τον διαδηλωτή τον εξόργισε ο αστυνομικός. (ΑκλΡΥ, ΨΠ) ε) Χτες άκουσα ότι θα είναι κλειστά τα μαγαζιά σήμερα. (διασασπαστής προσοχής) στ) Μετά τη διάρρηξη τον κλέφτη τον κυνήγησε ο ιδιοκτήτης. (ΑκλΡΥ, Δ) (11) α) Στην διαμαρτυρία β) Μετά τη διάρρηξη γ) Σήμερα στο μάθημα δ) Το μεσημέρι ε) Χτες στ) Μετά τον αγώνα

69 65 Τέλος, δημιουργήθηκε μια χωριστή εξάδα εξάσκησης με στόχο την προετοιμασία και την εξοικείωση των συμμετεχόντων με την πειραματική δοκιμασία. Η εξάδα αυτή ήταν ίδια σε όλες τις πειραματικές εκδοχές και αποτελούνταν από προτάσεις δομής ίδιας με αυτή των πειραματικών προτάσεων και των διασπαστών προσοχής. Στο Παράρτημα 1 παρατίθεται όλο το υλικό του πειράματος. Το πειραματικό υλικό στη συνέχεια μαγνητοφωνήθηκε, από φυσική ομιλήτρια της ελληνικής. Οι προτάσεις διαβάστηκαν, με διαφορά τεσσάρων δευτερολέπτων ανάμεσα σε κάθε πειραματική πρόταση και κατόπιν διαμορφώθηκε ένα ηχητικό αρχείο για τη διεξαγωγή του πειράματος Συμμετέχοντες Στο πείραμα έλαβαν μέρος 40 ενήλικες φυσικοί ομιλητές της Ελληνικής, 22 γυναίκες και 18 άνδρες, υψηλού μορφωτικού επιπέδου, ηλικίας από 20 μέχρι 40 ετών, όλοι κάτοικοι Θεσσαλονίκης. Ο μέσος όρος ηλικίας ήταν 28, Διαδικασία Η συλλογή των δεδομένων βασίστηκε σε ατομικές συνεδρίες με τους συμμετέχοντες, διάρκειας, κατά προσέγγιση, 30 λεπτών. Οι 40 συμμετέχοντες χωρίστηκαν σε τέσσερις ομάδες, ούτως ώστε να υπάρχει ίσος αριθμός (10) συμμετεχόντων για καθεμία εκδοχή του πειραματικού υλικού. Ο κάθε συμμετέχων άκουγε από μια εκδοχή, αποτελούμενη από 1 σύνολο εξάσκησης και 12 πειραματικά σύνολα. Αυτά τα 12 σύνολα αποτελούνταν από εξάδες προτάσεων (2 διασπαστές προσοχής και 4 πειραματικές προτάσεις, με τυχαία σειρά παρουσίασης) και από 6 αρχικές προθετικές φράσεις, ηχογραφημένες με σειρά τυχαία και διαφορετική από αυτή της αντίστοιχης εξάδας. Οι συμμετέχοντες, καθισμένοι σε ήσυχο μέρος, άκουγαν, φορώντας ακουστικά, τις προτάσεις από το ηχητικό αρχείο του υπολογιστή. Αρχικά, άκουγαν τις εξάδες πειραματικών προτάσεων (με κενό 4 δευτερολέπτων ανάμεσα σε καθεμία), και στη συνέχεια, χωρίς χρονικούς περιορισμούς, άκουγαν μια μια τις αρχικές προθετικές φράσεις των προτάσεων τις οποίες καλούνταν να ανακαλέσουν προφορικά. Σε περίπτωση που δεν μπορούσαν να ανακαλέσουν το

70 66 περιεχόμενο μιας πρότασης, έλεγαν «δεν θυμάμαι», και η διαδικασία συνεχιζόταν. Η ίδια διαδικασία ακολουθήθηκε σε όλες τις πειραματικές εκδοχές και με όλους τους συμμετέχοντες. Οι απαντήσεις των συμμετεχόντων ηχογραφήθηκαν σε μαγνητόφωνο Philips Voice Tracer LFH Κατηγοριοποίηση δεδομένων Ο στόχος του πειράματος ήταν να ελεγχθεί η διατήρηση ή η μετατροπή της δομής των πειραματικών προτάσεων, με βάση τις δύο ανεξάρτητες μεταβλητές, σειρά των όρων και θεματικοί ρόλοι - σημασιολογική κατηγορία του ρήματος. Αρχικά, όλες οι απαντήσεις κατηγοριοποιήθηκαν με βάση τη σειρά τον όρων και τον τύπο του ρήματος. Κατ επέκταση διαμορφώθηκαν οι κατηγορίες των Σωστών απαντήσεων και των Μετατροπών. Ειδικότερα, ως σωστή απάντηση νοείται η σωστή ανάκληση μιας πρότασης, όπως ακριβώς είναι διατυπωμένη στο πειραματικό υλικό, ενώ ως μετατροπή νοείται η αλλαγή της σειράς των όρων κατά την ανάκληση των προτάσεων. Καθώς, κατά τη διάρκεια της ανάλυσης, το δείγμα παρουσίασε αρκετό αριθμό παθητικοποιήσεων, δημιουργήθηκε η ανάγκη για τη διαμόρφωση και μιας χωριστής κατηγορίας, η οποία θα αφορούσε τις περιπτώσεις αυτές. Ως Σωστές απαντήσεις λήφθηκαν όσες πληρούν και τις δύο προϋποθέσεις (σειρά των όρων και θεματικοί ρόλοι), και επομένως διατηρούν τη δομή των πειραματικών προτάσεων, το ρήμα και τα ουσιαστικά. Ειδικότερα, εκτός από τα πρωτότυπα ρήματα και τα ουσιαστικά, λήφθηκαν ως σωστά και τα συνώνυμά τους, καθώς και τα ουσιαστικά και τα ρήματα που συγγενεύουν σημασιολογικά με τα πρωτότυπα, όπως φαίνεται στο (12). (12) α) Πειραματική πρόταση: Πριν την κατάθεση ο εγκληματίας τον απείλησε τον μάρτυρα. β) Απάντηση: Πριν την κατάθεση ο ύποπτος απείλησε τον μάρτυρα. γ) Πειραματική πρόταση: Προχτές στην πρεμιέρα ο ηθοποιός τον χτύπησε τον κριτή. δ) Απάντηση: Προχτές στην πρεμιέρα ο ηθοποιός χαστούκισε τον κριτή.

71 67 Αντίστοιχα, από την ανάλυση αποκλείστηκαν οι προτάσεις οι οποίες αφενός διατηρούσαν τη δομή, αλλά δεν πληρούσαν το σημασιολογικό παράγοντα, καθώς τα συστατικά της ΟΦ και τα ρήματα της ΡΦ απείχαν σημαντικά από το πρωτότυπο και άλλαζαν δραστικά το νόημα των προτάσεων (βλ. (13)). (13) α) Πειραματική πρόταση: Χτες πριν το ρεσιτάλ η μητέρα τον πλήγωσε τον πιανίστα. β) Απάντηση: Χτες πριν το ρεσιτάλ η μητέρα εκνεύρισε τον πιανίστα. Επιπλέον, από την ανάλυση αποκλείστηκαν οι προτάσεις στις οποίες οι συμμετέχοντες άλλαζαν τους θεματικούς ρόλους, μετατρέποντας τον Δράστη σε Πάσχοντα, και αντίστοιχα το Ερέθισμα σε Φορέα Εμπειρίας.(βλ. (14)). Συνολικά, αποκλείστηκαν 296 προτάσεις, οι οποίες αντιστοιχούν στο 22,17% των απαντήσεων που καταγράφηκαν. (14) α) Πειραματική Πρόταση: Προχτές στην κουζίνα τον βοηθό τον έκαψε ο μάγειρας. β) Απάντηση: Προχτές στην κουζίνα ο βοηθός έκαψε τον μάγειρα. Με βάση τα παραπάνω, διαμορφώθηκαν οι εξής τέσσερις υποκατηγορίες σωστών απαντήσεων οι οποίες αντιστοιχούν στις 4 πειραματικές συνθήκες: 1) ΥΡΑ, Δ 2) ΥΡΑ, ΨΠ 3) ΑΡΥ, Δ 4) ΑΡΥ, ΨΠ. Ως μετατροπές λήφθηκαν οι απαντήσεις στις οποίες τηρήθηκε ο σημασιολογικός παράγοντας (σημασιολογική κατηγορία ρήματος, σημασία των ΟΦ συνώνυμα και σημασιολογικά συγγενικά ουσιαστικά), αφετέρου όμως δεν τηρήθηκε η σειρά των όρων της πρότασης. Επομένως, οι υποκατηγορίες που αρχικώς διαμορφώθηκαν ήταν τέσσερις (ΑΡΥ>ΥΡΑ, ΨΠ, ΑΡΥ>ΥΡΑ, Δ, ΥΡΑ>ΑΡΥ, ΨΠ, ΥΡ >ΑΡΥ, Δ), στις οποίες προστέθηκαν άλλες τέσσερις (ΥΡΑ>ΡΥΑ, ΑΡΥ>ΡΥΑ, ΥΡΑ>ΡΑΥ, ΑΡΥ>ΡΑΥ). Το δείγμα παρουσίασε και δυο ξεχωριστές

72 68 περιπτώσεις χρήσης σειράς: ΑΡΥ>ΥΑΡ και ΥΡΑ>ΥΑΡ, οι οποίες δεν εντάχθηκαν σε καμία κατηγορία (βλ. παράδειγμα (15)). (15) α) Πειραματική πρόταση: Χτες πριν το ρεσιτάλ η μητέρα τον ενθάρρυνε τον πιανίστα β) Απάντηση: Χτες πριν το ρεσιτάλ η μητέρα τον πιανίστα τον ενθάρρυνε γ) Πειραματική πρόταση: Μετά τον πόλεμο τον προδότη τον εξευτέλισε ο στρατηγός. δ) Απάντηση: Μετά τον πόλεμο ο στρατηγός τον προδότη τον εξευτέλισε. Τέλος, ως Παθητικοποίηση λήφθηκαν οι απαντήσεις στις οποίες παρατηρήθηκε η μετατροπή της δομής από την ενεργητική προς την παθητική φωνή. Στην πρώτη ομάδα συμπεριλήφθηκαν τρεις περιπτώσεις παθητικοποιήσεων. Την πρώτη περίπτωση αποτελούσαν προτάσεις με παθητική μορφολογία και παθητική σημασία ((16) α), τη δεύτερη αποτελούσαν οι προτάσεις με ενεργητική μορφολογία και παθητική σημασία ((16) β) και στην τρίτη ομάδα εντάχθηκαν προτάσεις αποτελούμενες από συνδετικό ρήμα και παθητική μετοχή με παθητική σημασία ((16) γ). Έτσι ομαδοποιημένες οι απαντήσεις των συμμετεχόντων κατηγοριοποιήθηκαν στη συνέχεια με βάση τη σημασιολογική κατηγορία του ρήματος και τη σειρά των όρων των πρωτότυπων προτάσεων. (16) α) Πειραματική πρόταση: Χτες στην παρουσίαση τον ακροατή τον συγκίνησε ο ποιητής. Απάντηση: Χτες στην παρουσίαση ο ακροατής συγκινήθηκε από τον συγγραφέα. β) Πειραματική πρόταση: Προχτές στο κομμωτήριο τον πελάτη τον τρόμαξε ο βοηθός Απάντηση: Προχτές στο κομμωτήριο ο πελάτης τρόμαξε από τον βοηθό. γ) Πειραματική πρόταση:

73 69 Πέρυσι στον σαφάρι τον ιθαγενή τον έσφαξε ο κυνηγός. Απάντηση: Ο κυνηγός βρέθηκε σφαγμένος από τον ιθαγενή. δ) Πειραματική πρόταση: Στην τελευταία μάχη τον εχθρό τον αιφνιδίασε ο στρατιώτης. Απάντηση: Στην τελευταία μάχη αιφνιδιάστηκε ο εχθρός Στην κατηγορία παθητικοποιήσεων προστέθηκε και μια δεύτερη ομάδα truncated passives (βλ. (16) δ): οι παθητικές δομές από τις οποίες παραλείπεται κάποιο συστατικό τους, ειδικότερα η από-πφ που αποτελεί και το σημασιολογικό υποκείμενο της πρότασης. Συνοψίζοντας, τα δεδομένα κωδικοποίηθηκαν με τέτοιο τρόπο ώστε να σχηματιστούν τρεις μεγάλες κατηγορίες απαντήσεων: Σωστές, Μετατροπές και Παθητικοποίηση. Η κατηγορία των σωστών απαντήσεων περιείχε τέσσερις υποκατηγορίες (ΥΡΑ ΨΠ, ΥΡΑ Δ, ΑΡΥ ΨΠ και ΑΡΥ Δ), οι Μετατροπές τέσσερις κύριες υποκατηγορίες (ΑΡΥ >ΥΡΑ, ΨΠ, ΑΡΥ >ΥΡΑ, Δ, ΥΡΑ > ΑΡΥ, ΨΠ, ΥΡΑ > ΑΡΥ, Δ), και τέσσερις μικρότερες υποκατηγορίες (ΥΡΑ > ΡΥΑ, ΑΡΥ > ΡΥΑ, ΥΡΑ > ΡΑΥ, ΑΡΥ > ΡΑΥ), ενώ οι Παθητικοποίηση περιείχε τρεις υποκατηγορίες (προτάσεις με παθητική σημασία και παθητική μορφολογία, προτάσεις με παθητική σημασία και ενεργητική μορφολογία και ελλιπείς παθητικές δομές truncated passives) Μερική επανάληψη του πειράματος Κατά τη διάρκεια της ανάλυσης της κάθε εκδοχής του πειραματικού υλικού, σε μια από τις τέσσερις εκδοχές εντοπίστηκαν αποτελέσματα σημαντικά διαφορετικά από τα αποτελέσματα των άλλων εκδοχών. Τα ποσοστά της ανάλυσης της συγκεκριμένης εκδοχής οφείλονταν σε μεθοδολογικό σφάλμα, καθώς σε μια από τις εκδοχές η τελευταία πειραματική πρόταση έπρεπε να ανακληθεί πρώτη, επειδή η αρχική προθετική φράση (σημείο εκκίνησης) ανήκε σε αυτή την πρόταση (βλ. (17) και (18)). Συνεπώς, σημειώθηκαν υψηλά ποσοστά σωστών απαντήσεων για μια από τις μεταβλητές υπό εξέταση. Ωστόσο, οι απαντήσεις αυτές, ως προς την επεξεργασία των προτάσεων, δεν ήταν αποδεκτές στην ανάλυση, καθώς η ανάκλησή τους βασιζόταν μόνο

74 70 στη μνήμη και στο μικρό χρονικό διάστημα το οποίο μεσολάβησε ανάμεσα στην ακρόαση και στην παραγωγή. (17) Σύνολο πειραματικών προτάσεων: α) Στη χθεσινή εκπομπή τον καλεσμένο τον σκούντηξε ο δημοσιογράφος β) Στη γιορτή γενεθλίων ο κλόουν την τρόμαξε την κοπέλα. γ) Πριν δυο μέρες βοήθησα τη γιαγιά να ανέβει στο λεωφορείο. δ) Το περασμένο βράδυ ο επισκέπτης τον στραγγάλισε τον παππού. ε) Χτες το βράδυ κάλεσα στο πάρτι όλους τους φίλους μου. στ) Την ημέρα του αγώνα τον παίκτη τον ενθάρρυνε ο προπονητής. (18) Σύνολο αρχικών προθετικών φράσεων: α) Την ημέρα του αγώνα β) Στη χθεσινή εκπομπή γ) Πριν δυο μέρες δ) Χτες το βράδυ ε) Στη γιορτή γενεθλίων στ) Το περασμένο βράδυ Στη συνέχεια, η μεθοδολογικά προβληματική εκδοχή ανακατασκευάστηκε, έτσι ώστε να μη χρειάζεται να ανακληθεί πρώτη η τελευταία πρόταση του συγκεκριμένου συνόλου των έξι προτάσεων (βλ. (19) και (20)), και αυτό το μέρος του πειράματος διεξήχθη εκ νέου με 10 νέους συμμετέχοντες, ίδιων δημογραφικών χαρακτηριστικών. (19) Σύνολο πειραματικών προτάσεων: α) Στη χθεσινή εκπομπή τον καλεσμένο τον σκούντηξε ο δημοσιογράφος β) Στη γιορτή γενεθλίων ο κλόουν την τρόμαξε την κοπέλα. γ) Πριν δυο μέρες βοήθησα τη γιαγιά να ανέβει στο λεωφορείο. δ) Το περασμένο βράδυ ο επισκέπτης τον στραγγάλισε τον παππού. ε) Χτες το βράδυ κάλεσα στο πάρτι όλους τους φίλους μου. στ) Την ημέρα του αγώνα τον παίκτη τον ενθάρρυνε ο προπονητής.

75 71 (20) Σύνολο αρχικών προθετικών φράσεων: α) Στη χθεσινή εκπομπή β) Πριν δυο μέρες γ) Την ημέρα του αγώνα δ) Χτες το βράδυ ε) Στη γιορτή γενεθλίων στ) Το περασμένο βράδυ 3.3. Ερωτηματολόγιο Υλικό Το ερωτηματολόγιο εστιάζει στην ερμηνεία των ρημάτων ψυχικού πάθους, και ειδικότερα εξετάζει σε ποια ρήματα είναι αποδεκτή η σκοπιμότητα με την οποία δρα το υποκείμενο, δηλαδή ο θεματικός ρόλος του Ερεθίσματος. Το υλικό του ερωτηματολογίου αποτελούνταν από 84 προτάσεις, 48 κεντρικές και 36 διασπαστές προσοχής. Για την κατασκευή του ερωτηματολογίου αξιοποιήθηκε το υλικό από το πείραμα ανάκλησης προτάσεων (βλ. ενότητα στο παρόν κεφάλαιο). Ειδικότερα, ως κεντρικές προτάσεις χρησιμοποιήθηκαν όλες οι προτάσεις από το πείραμα ανάκλησης, οι οποίες περιείχαν ρήμα ψυχικού πάθους, στις οποίες προστέθηκε ο προσδιορισμός «χωρίς να το θέλει», ενώ δεν υπήρχε αναδιαπλασιασμός κλιτικού. Οι 48 κεντρικές προτάσεις περιέχουν 29 ρήματα ψυχικού πάθους 9, και ο μέγιστος αριθμός επαναλήψεων στο σύνολο των προτάσεων ήταν 3. Με τον προσδιορισμό «χωρίς να το θέλει» ελέγχεται η ερμηνεία, και ειδικότερα η σκοπιμότητα την οποία αποδίδουν οι φυσικοί ομιλητές στο υποκείμενο, δηλαδή στο θεματικό ρόλο Ερέθισμα. Η σειρά των όρων όλων των προτάσεων ήταν ΥΡΑ. Στο ακόλουθο παράδειγμα παρατίθεται μια κεντρική πρόταση: (21) Πριν την κατάθεση ο εγκληματίας απείλησε τον μάρτυρα χωρίς να το θέλει. 9 Κατάλογος με το σύνολο των ρημάτων τα οποία αξιοποιήθηκαν στο πείραμα ανάκλησης προτάσεων και στο ερωτηματολόγιο νοηματικής αποδεκτότητας παρέχεται στο Παράρτημα 2.

76 72 Ως διασπαστές προσοχής αξιοποιήθηκαν μεταβατικές και αμετάβατες προτάσεις οι οποίες δεν περιείχαν αναδιαπλασιασμό κλιτικού, όπως και οι διασπαστές προσοχής του πειράματος ανάκλησης (βλ. ενδεικτικά παραδείγματα (22) και (23)). (22) Την ώρα της τελετής ο πρύτανης παραμέρισε τον φοιτητή. (23) Αύριο το μεσημέρι θα πάω στην πισίνα για κολύμπι. Καθώς ως στόχος του ερωτηματολογίου ήταν να βαθμολογηθεί η νοηματική αποδεκτότητα των προτάσεων, στους ερωτηθέντες δινόταν μια κλίμακα αξιολόγησης των προτάσεων (βλ. παράδειγμα (24)), με επεξήγηση της κάθε βαθμολογίας. Επιπλέον, οι ερωτηθέντες είχαν την δυνατότητα να δώσουν εκτός από το βαθμό και την απάντηση «δεν ξέρω» (βλ. παράδειγμα (25)). (24) 1 = Πολύ χαμηλή αποδεκτότητα, μη αποδεκτή πρόταση 2 = Χαμηλή, οριακή αποδεκτότητα 3 = Αποδεκτή πρόταση αλλά δεν ξέρω αν θα την έλεγα 4 = Αποδεκτή πρόταση, θα την έλεγα 5 = Πλήρης αποδεκτότητα (25) Πριν την κατάθεση ο εγκληματίας απείλησε τον μάρτυρα χωρίς να το θέλει. Η σειρά με την οποία δίνονταν οι προτάσεις στο ερωτηματολόγιο ήταν τυχαία (βλ. (26)). Στο Παράρτημα 3 παρατίθεται όλο το υλικό του ερωτηματολογίου. (26) α) Πριν την κατάθεση ο εγκληματίας απείλησε τον μάρτυρα χωρίς να το θέλει. β) Την ώρα της εξέτασης ο γιατρός καθησύχασε τον ασθενή χωρίς να το θέλει. γ) Μεθαύριο θα ξυπνήσω νωρίς για να προλάβω το τρένο.

77 73 δ) Χτες στην παρουσίαση ο ποιητής συγκίνησε τον ακροατή χωρίς να το θέλει. ε) Την ώρα της τελετής ο πρύτανης παραμέρισε τον φοιτητή Συμμετέχοντες Το ερωτηματολόγιο συμπληρώθηκε από 20 ενήλικες φυσικούς ομιλητές της Ελληνικής, 9 γυναίκες και 11 άνδρες, υψηλού μορφωτικού επιπέδου, από 20 μέχρι 43 ετών, κατοίκους Αθήνας και Θεσσαλονίκης. Ο μέσος όρος ηλικίας ήταν 28, Διαδικασία Τα ερωτηματολόγια δόθηκαν στους ερωτηθέντες σε ηλεκτρονική μορφή, με οδηγία να βαθμολογήσουν την αποδεκτότητα των προτάσεων με βάση το νόημά τους. Οι ερωτηθέντες είχαν στη διάθεσή τους μια κλίμακα βαθμολόγησης, με βαθμούς από 1 έως 5 (βλ. (24) και (26)), για να αξιολογήσουν την αποδεκτότητα των προτάσεων (βλ. ενότητα στο παρόν κεφάλαιο). Σε περίπτωση που δεν μπορούσαν να βαθμολογήσουν την αποδεκτότητα μιας πρότασης, είχαν στη διάθεσή τους την απάντηση «δεν ξέρω» Κατηγοριοποίηση δεδομένων Κατόπιν συλλογής των δεδομένων, οι απαντήσεις κατηγοριοποιήθηκαν με βάση το ρήμα της κάθε πρότασης. Στη συνέχεια τα ρήματα ομαδοποιήθηκαν με βάση τον μέσο όρο των βαθμολογήσεων που έλαβαν για την αποδεκτότητά τους. Ειδικότερα, τα ρήματα χωρίστηκαν σε τρεις κατηγορίες. Στην πρώτη κατηγορία συγκαταλέγονται τα ρήματα με μη αποδεκτή ή ερμηνεία οριακής αποδεκτότητας ως προς τη σκοπιμότητα του Ερεθίσματος, στη δεύτερη

78 74 κατηγορία εντάχθηκαν τα ρήματα στα οποία η δράση του Ερεθίσματος κρίνεται σκόπιμη και μη σκόπιμη, ενώ στην τρίτη κατηγορία εντάχθηκαν τα ρήματα των οποίων η ερμηνεία κρίθηκε αποδεκτή ως προς τη σκοπιμότητα του Ερεθίσματος. Ως ρήματα μη αποδεκτής και οριακής αποδεκτότητας λήφθηκαν όλα όσων ο μέσος όρος δεν υπερέβαινε 2,5 (βλ. (27)), ως ρήματα με σκόπιμο και μη σκόπιμο Ερέθισμα λήφθηκαν όλα όσα είχαν μέσο όρο μεταξύ 2,5 και 3,5 (βλ. 28)), και ως αποδεκτά ρήματα λήφθηκαν όλα όσων ο μέσος όρος ήταν υψηλότερος του 3,5 (βλ. 29)) 10. (27) Ρήματα μη αποδεκτής και ερμηνείας οριακής αποδεκτότητας ως προς τη μη σκοπιμότητα του Ερεθίσματος: Παρηγορώ 1,3 Απειλώ 1,4 Εξευτελίζω 1,4 Εκφοβίζω 1,55 Ενθαρρύνω 1,63 Στρεσάρω1,65 Ενθουσιάζω 1,85 Αιφνιδιάζω 1,9 Σαστίζω 1, 95 Εξευτελίζω 1,95 Εκπλήσσω 2 Καθησυχάζω 2,05 Συγχύζω 2,1 Σοκάρω 2,1 Ταπεινώνω 2,3 Αποθαρρύνω 2,36 Εξοργίζω 2,45 10 Κάποια ρήματα υπάρχουν σε περισσότερες από μια κατηγορίες. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι κάποια ρήματα εμφανίζονται σε παραπάνω από μια προτάσεις και η ερμηνεία τους, ως προς τη σκοπιμότητα του Ερεθίσματος, κρίνεται διαφορετικά σε κάθε πρόταση.

79 75 (28) Ρήματα με σκόπιμη και μη σκόπιμη δράση του Ερεθίσματος: Απειλώ 2,6 Ταπεινώνω 2,63 Ξαφνιάζω 2,75 Παραξενεύω 2,8 Εμπνέω 2,85 Προσβάλλω 2,9 Αναστατώνω 2, 94 Εκπλήσσω 2,95 Συγκινώ 2,95 Αποθαρρύνω 3,05 Τρομάζω 3,15 Αιφνιδιάζω 3,15 Εξοργίζω 3,3 Εκνευρίζω 3,3 Απογοητεύω 3, 35 (29) Ρήματα με αποδεκτή ερμηνεία ως προς τη σκοπιμότητα του Ερεθίσματος: Δυσαρεστώ 3,5 Σοκάρω 3,57 Τσαντίζω 3,6 Στρεσάρω 3,6 Προσβάλλω 3,7 Θίγω 3,75 Τσαντίζω 3,8 Αγχώνω 3,9 Τρομάζω 3,9 Ξαφνιάζω 4 Αγχώνω 4 Τρομάζω 4,15

80 76 Στη συνέχεια, με βάση τον μέσο όρο του κάθε ρήματος, διαμορφώθηκε μια κλίμακα στην οποία ιεραρχήθηκαν τα ρήματα με βάση την αποδεκτότητά τους (βλ. (30)). Στο αριστερό άκρο της κλίμακας τοποθετήθηκαν τα ρήματα στα οποία η μη σκοπιμότητα του Ερεθίσματος δεν κρίθηκε αποδεκτή ή κρίθηκε οριακά αποδεκτή. Στο δεξιό άκρο τοποθετήθηκαν τα ρήματα στα οποία η μη σκοπιμότητα του Ερεθίσματος κρίνεται αποδεκτή (για εκτενή ανάλυση βλ. ενότητα 4.2.). (30) Σκοπιμότητα Μη σκοπιμότητα Παρηγορώ Εκφοβίζω Απειλώ Δυσαρεστώ Απειλώ Ενθαρρύνω Ταπεινώνω Σοκάρω Εξευτελίζω Στρεσάρω Ξαφνιάζω Τσαντίζω Ενθουσιάζω Παραξενεύω Στρεσάρω Αιφνιδιάζω Εμπνέω Προσβάλλω Σαστίζω Προσβάλλω Θίγω Εξευτελίζω Εκπλήσσω Αγχώνω Εκπλήσσω Συγκινώ Τρομάζω Καθησυχάζω Αποθαρρύνω Ξαφνιάζω Σοκάρω Συγχύζω Τρομάζω Αιφνιδιάζω Ταπεινώνω Εξοργίζω Αποθαρρύνω Εκνευρίζω Εξοργίζω Απογοητεύω Αναστατώνω Στο επόμενο κεφάλαιο, παρουσιάζονται τα αποτελέσματα του πειράματος ανάκλησης προτάσεων και του ερωτηματολογίου νοηματικής αποδεκτότητας, με στόχο τη διατύπωση των παραμέτρων οι οποίες επηρεάζουν την επιλογή της προτασιακής δομής στην ελληνική αφενός, και την κατηγοριοποίηση και τη διαβάθμιση των ρημάτων ψυχικού πάθους της ελληνικής αφετέρου.. Πιο συγκεκριμένα, αναλύονται και αντιπαρατίθενται τα ποσοστά διατήρησης, μετατροπών και παθητικοποιήσεων των προτασιακών δομών από το πείραμα ανάκλησης προτάσεων, και ομαδοποιούνται τα αποτελέσματα του ερωτηματολογίου νοηματικής

81 77 αποδεκτότητας με βάση τον μέσο όρο του κάθε ρήματος, Επιπλέον, διερευνάται η αλληλεπίδραση των αποτελεσμάτων του πειράματος ανάκλησης προτάσεων και του ερωτηματολογίου νοηματικής αποδεκτότητας.

82 78 4. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 4.1.Πείραμα ανάκλησης προτάσεων Οι απαντήσεις των συμμετεχόντων κατηγοριοποιήθηκαν στις τρεις εξής κατηγορίες: Διατήρηση, Μετατροπές και Παθητικοποίηση. Στην κατηγορία Διατήρηση συγκεντρώθηκαν οι σωστές απαντήσεις οι οποίες αφορούν τη διατήρηση της σειράς των όρων (ΥΡΑ και ΑΡΥ) των πειραματικών προτάσεων και στις δύο σημασιολογικές κατηγορίες των ρημάτων (ρήματα δράσης, στο εξής: Δ, και ρήματα ψυχικού πάθους, στο εξής: ΨΠ). Η κατηγορία Μετατροπές αποτελείται από απαντήσεις στις οποίες παρατηρήθηκε η αλλαγή της αρχικής σειράς των πειραματικών προτάσεων και στις δύο ρηματικές κατηγορίες. Η κατηγορία αυτή αποτελείται από τις υποκατηγορίες ΑΡΥ->ΥΡΑ, ΨΠ, ΑΡΥ->ΥΡΑ, Δ, ΥΡΑ->ΑΡΥ, ΨΠ, ΥΡΑ->ΑΡΥ, Δ, στις οποίες αλλάζουν σειρά το υποκείμενο και το αντικείμενο, ενώ το ρήμα παραμένει στην ίδια θέση. Επιπλέον, σε αυτές τις τέσσερις υποκατηγορίες, προστίθενται άλλες τέσσερις κατηγορίες στις οποίες τη θέση τους αλλάζουν όλοι οι τρεις όροι της πρότασης ή μόνο το ρήμα: ΥΡΑ- >ΡΥΑ, ΑΡΥ->ΡΥΑ, ΥΡΑ->ΡΑΥ, ΑΡΥ->ΡΑΥ. Στην τελευταία υποκατηγορία εντάχθηκαν προτάσεις στις οποίες παρατηρήθηκε παθητικοποίηση δομής, παρόλο που στο πειραματικό υλικό δεν παρέχονται προτάσεις με παθητική μορφολογία. Η κατηγορία Παθητικοποίηση αποτελείται από τρεις κατηγορίες προτάσεων: στην πρώτη ανήκουν πλήρεις προτάσεις, με παθητική μορφολογία και παθητική σημασία, στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν πλήρεις προτάσεις με ενεργητική μορφολογία και παθητική σημασία, ενώ στην τρίτη εντάχθηκαν οι ελλειπτικές προτάσεις με παθητική μορφολογία, στις οποίες παραλείπεται η από-πφ, δηλαδή το σημασιολογικό υποκείμενο. Ωστόσο, καθώς ο αριθμός των προτάσεων σε κάθε υποκατηγορία της Παθητικοποίησης ήταν μικρός, οι προτάσεις με παθητική δομή ερμηνεύονται στην ανάλυση στο σύνολό τους και όχι ανάλογα με την υποκατηγορία τους.

83 Διατήρηση της σειράς των όρων Σε αυτή την κατηγορία αντιπαρατίθενται αποτελέσματα των απαντήσεων που αφορούν τη σειρά ΥΡΑ και ΑΡΥ. Τα αποτελέσματα και των δύο σειρών των όρων, ΥΡΑ και ΑΡΥ, παρουσιάζονται τόσο για τη ρηματική κατηγορία Δ όσο και για την κατηγορία ΨΠ. Τα ποσοστά διατήρησης της σειράς ΥΡΑ στα ρήματα ΨΠ ήταν 47,08% και στα ρήματα Δ ήταν 49,16%. Τα ποσοστά διατήρησης βρίσκονται στο ίδιο, σχετικά υψηλό επίπεδο και για τις δύο ρηματικές κατηγορίες. Στην περίπτωση των προτάσεων με σειρά ΑΡΥ τα ποσοστά διατήρησης βρίσκονται σε παρόμοιο επίπεδο για τα ρήματα ΨΠ (13,95%) και για τα ρήματα Δ (11,25%), το οποίο είναι αρκετά χαμηλό. Τα αποτελέσματα απεικονίζοτναι στο γράφημα ,08 49,16 Διατήρηση 13,95 11,25 0 ΥΡΑ ΑΡΥ ΨΠ Δ Γράφημα 1: Διατήρηση της σειράς των όρων Όπως φαίνεται στο γράφημα 1, υπάρχει τάση να διατηρείται η σειρά ΥΡΑ και επομένως να εκφέρεται το υποκείμενο στην αρχική θέση της πρότασης, ανεξαρτήτως θεματικού ρόλου. Η ελάχιστη διαφορά η οποία υπάρχει ανάμεσα στις δύο ρηματικές κατηγορίες είναι υπέρ των ρημάτων δράσης. Στην περίπτωση των προτάσεων με την αρχική σειρά ΑΡΥ, η τάση για διατήρηση είναι χαμηλή και στις δύο ρηματικές κατηγορίες. Τα τεστ για κανονική κατανομή (Shapiro-Wilk) έδειξαν ότι οι συνθήκες στις οποίες η σειρά των όρων ήταν ΑΡΥ δεν είχαν κανονική κατανομή (p=,000 και για τα ρήματα ψυχικού πάθους και για τα ρήματα δράσης) και επομένως διενεργήθηκαν μη παραμετρικά τεστ. Ειδικότερα,

84 80 χρησιμοποιήθηκε το μη παραμετρικό τεστ Wilcoxon για εξαρτημένα δείγματα, με το οποίο συγκρίθηκαν οι πειραματικές συνθήκες ανά ζεύγη. Στη σειρά ΥΡΑ τα ρήματα ψυχικού πάθους δεν διέφεραν σημαντικά από τα ρήματα δράσης (p=,545). Ωστόσο, στη σειρά ΑΡΥ τα ρήματα ψυχικού πάθους ανακαλούνταν στατιστικά οριακά πιο ορθά από τα ρήματα δράσης (z=1,785, p=,074). Οι προτάσεις με σειρά όρων ΥΡΑ ανακαλούνταν στατιστικά σημαντικά πιο σωστά από τις προτάσεις με σειρά ΑΡΥ και για τα ρήματα ψυχικού πάθους (z=5.258, p=,000) και για τα ρήματα δράσης (z=5,457, p=,000) Μετατροπές στη σειρά των όρων Ως μετατροπές υπολογίστηκαν οι απαντήσεις στις οποίες οι συμμετέχοντες άλλαζαν την σειρά των όρων των πειραματικών προτάσεων. Σύμφωνα με τις απαντήσεις, διαμορφώθηκαν τέσσερις κύριες υποκατηγορίες μετατροπών, στις οποίες αλλάζουν τη θέση τους οι όροι οι οποίοι πραγματώνονται συντακτικά στη θέση υποκειμένου και αντικειμένου, ενώ το ρήμα δεν αλλάζει τη θέση του. Επιπλέον, στις μετατροπές συνυπολογίστηκαν και οι απαντήσεις στις οποίες αλλάζουν τη σειρά όλα τα συστατικά της πρότασης ή μόνο το ρήμα. Στην περίπτωση των πειραματικών προτάσεων με σειρά ΥΡΑ, και στις δύο ρηματικές κατηγορίες σημειώθηκαν πολύ λίγες αλλαγές από την αρχική σειρά ΥΡΑ στη ΑΡΥ (1,25% στα ρήματα ΨΠ και 1,66% στα ρήματα Δ). Όσον αφορά την αρχική σειρά ΑΡΥ, οι αλλαγές είναι σε υψηλότερα επίπεδα, και επιπλέον φαίνεται ότι υπάρχει διαφορά ανάμεσα στις δύο ρηματικές κατηγορίες. Τα αποτελέσματα αποτυπώνονται στο γράφημα Μετατροπές 1,25 1,66 ΥΡΑ > AΡΥ 26,25 ΑΡΥ > ΥΡΑ 38,75 ΨΠ Δ Γράφημα 2: Μετατροπές της σειράς των όρων

85 81 Οι στατιστικές αναλύσεις που διενεργήθηκαν ήταν ίδιες με αυτές την υποενότητας Τα αποτελέσματα δείχνουν ότι οι φυσικοί ομιλητές της ελληνικής δεν έχουν την τάση να αλλάζουν την αρχική σειρά ΥΡΑ σε ΑΡΥ, σε καμία από τις δύο ρηματικές κατηγορίες. Ωστόσο οι αλλαγές από τη σειρά όρων ΑΡΥ στη σειρά ΥΡΑ ήταν στατιστικά σημαντικά περισσότερες στα ρήματα δράσης από ό,τι στα ρήματα ψυχικού πάθους (z=4,073, p=,000). Επομένως, από τα αποτελέσματα προκύπτει ότι οι φυσικοί ομιλητές της Ελληνικής, προτιμούν να εκφέρουν τον Δράστη στην αρχική θέση της πρότασης, στη θέση του υποκειμένου, παρά να τοποθετούν το Ερέθισμα στην αντίστοιχη προτασιακή και γραμματική θέση. Στην κατηγορία των μετατροπών ανήκουν και οι απαντήσεις στις οποίες παρατηρήθηκε αλλαγή θέσεων σε όλους τους όρους της πρότασης ή μόνο του ρήματος. Ωστόσο, οι αλλαγές αυτού του τύπου είναι σε πολύ χαμηλά επίπεδα. Τις παραθέτουμε στο Γράφημα Μετατροπές 5 0 2,5 0,83 1,25 1,88 0,83 0,83 0,83 1,46 ΥΡΑ > ΡΥΑ ΑΡΥ > ΡΥΑ ΥΡΑ > ΡΑΥ ΑΡΥ > ΡΑΥ ΨΠ Δ Γράφημα 3: Μετατροπές της σειράς όλων των όρων ή μόνο του ρήματος Στην πρώτη κατηγορία ΥΡΑ > ΡΥΑ, μόνο το ρήμα αλλάζει τη θέση του στην πρόταση. Παρά την ελάχιστη διαφορά ανάμεσα στις δύο ρηματικές κατηγορίες, παρατηρείται ότι η σειρά στην οποία το υποκείμενο παράγεται σε μεταρηματική θέση παρατηρείται πιο πολύ στα ρήματα δράσης. Στις προτάσεις με σειρά ΑΡΥ η οποία αλλάζει στη ΡΥΑ, τη θέση τους αλλάζουν όλα τα συστατικά της πρότασης. Ωστόσο, αν εξαιρέσουμε τη θέση του ρήματος, από την αρχική σειρά στην οποία το αντικείμενο προηγείται του υποκειμένου, στις απαντήσεις σημειώνεται αλλαγή

86 82 σειράς στην οποία το υποκείμενο προηγείται του αντικειμένου. Σε αυτή την κατηγορία βλέπουμε ότι η αλλαγή συμβαίνει στα ίδια ποσοστά και στις δύο κατηγορίες ρημάτων. Στην τρίτη κατηγορία οι προτάσεις με αρχική σειρά ΥΡΑ, εκφέρονται με σειρά ΡΑΥ. Όπως και στην προηγούμενη κατηγορία, όλοι οι όροι αλλάζουν θέση. Ωστόσο, αν εξαιρέσουμε το ρήμα, παρατηρούμε αλλαγή ΥΑ > ΑΥ. Όπως προκύπτει από τα αποτελέσματα, στα ρήματα ψυχικού πάθους υπάρχουν μεγαλύτερα ποσοστά αλλαγής της αρχικής σειράς, και επομένως μια μικρή τάση να εκφέρεται πρώτος στην πρόταση ο Φορέας Εμπειρίας, ο οποίος κατέχει τη θέση του αντικειμένου. Στην τελευταία κατηγορία ΑΡΥ > ΡΑΥ, η θέση του ρήματος αλλάζει, ενώ το υποκείμενο και το αντικείμενο εκφέρονται με την ίδια σειρά όπως στις πειραματικές προτάσεις. Η αλλαγή αυτή παρατηρείται ελάχιστα πιο συχνά στις προτάσεις με ρήματα ψυχικού πάθους. Αν ληφθούν υπόψη μόνο οι μετακινήσεις του υποκειμένου και του αντικειμένου και όχι αυτές του ρήματος, τα δεδομένα αυτών των τεσσάρων μικρών κατηγοριών μπορούν να συνυπολογιστούν με τα κυρίως αποτελέσματα της κατηγορίας Μετατροπές, καθώς και με τα αποτελέσματα της κατηγορίας Διατήρηση. Τα συνολικά αποτελέσματα τα οποία αφορούν μόνο το υποκείμενο και το αντικείμενο, παρατίθενται στο γράφημα Διατηρήσεις και μετατροπές ΥΑ, ΑΥ 47,91 50,41 39,58 27,08 15,83 12,7 3,75 2,5 ΥΑ ΑΥ ΥΑ > ΑΥ ΑΥ > ΥΑ ΨΠ Δ Γράφημα 4: Διατηρήσεις και μετατροπές της σειράς του υποκειμένου και του αντικειμένου