ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΟΚΚΩΝΑΣ ΤΑ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΩΝ ΠΡΩΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΩΝ (1486) ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΑΠΑΡΧΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑΣ

Transcript

1 ΓΙΑΝΝΗΣ ΚΟΚΚΩΝΑΣ ΤΑ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΩΝ ΠΡΩΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΣΤΟΙΧΕΙΟΘΕΤΩΝ (1486) ΣΥΜΒΟΛΗ ΣΤΗ ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΑΠΑΡΧΩΝ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΤΥΠΟΓΡΑΦΙΑΣ Εἰσαγωγή Στὰ χρόνια κατὰ τὰ ὁποῖα ἡ τυπογραφία ἑδραιωνόταν ὡς κυρίαρχη τεχνολογία παραγωγῆς βιβλίων οἱ πρῶτοι Ἕλληνες ποὺ θέλησαν νὰ γίνουν νέου τύπου γραφεῖς, δηλαδὴ στοιχειοθέτες, ἦσαν ὁ πρωτοπαπὰς Χανίων Λαόνικος, κατὰ κόσμον κόσ ον Νικόλαος Καβαδάτος, Καβαδ τος, καὶ κα ὁ λέ αν Ἀλέξαν δρος Γεωργίου Ἀλεξάνδρου, Κρητικὸς κι αὐτός, ἀπὸ τὸν Χάνδακα. 1 Οἱ δύο αὐτοὶ τολμηροὶ σκαπανεῖς τῆς ἑλληνικῆς τυπογραφίας βρίσκονταν στὴ Βενετία κατὰ τὰ μέσα τῆς δεκαετίας τοῦ 1480, καὶ τὸ ἔτος 1486 στοιχειοθέτησαν ὁ καθένας ἀπὸ ἕνα βιβλίο, δοκιμάζοντας, πρῶτοι αὐτοί, τὴν παραγωγὴ ἐντύπων ποὺ θὰ ἀπευθύνονταν ἀποκλειστικά, ἢ κατὰ κύριο λόγο, στοὺς ἑλληνόφωνους χριστιανοὺς τοῦ καιροῦ ἐκείνου: ὁ Λαόνικος στοιχειοθέτησε τὴ Βατραχομυομαχία, ἕνα ἀπὸ τὰ δημοφιλέστερα κείμενα γιὰ ἐκπαιδευτικὴ χρήση, μὲ διάστιχη μάλιστα μετάφραση ἐπιλεγμένων φράσεων ἢ λέξεων τυπωμένη μὲ κόκκινο μελάνι, καὶ ὁ Ἀλέξανδρος ἀνέλαβε τὸ πολὺ μεγαλύτερο σὲ ἔκταση Ψαλτήριον, ὁπωσδήποτε περισσότερα ὑποσχόμενο ἀπὸ ἄποψη ἐμπορική, λόγω τοῦ διπλοῦ του χαρακτήρα: ἦταν, καθὼς ξέρουμε, λειτουργικὸ βιβλίο, ἀλλὰ καὶ σχολικὸ ἐγχειρίδιο. Ὁ Λαόνικος τελείωσε τὴ στοιχειοθεσία τῆς Βατραχομυομαχίας στὶς 22 Ἀπριλίου τοῦ 1486, ὁ Ἀλέξανδρος τοῦ Ψαλτηρίου στὶς 15 Νοεμβρίου τοῦ ἴδιου ἔτους ἄλλο τυπωμένο βιβλίο δικό τους δὲν ἔχει ὣς τώρα βρεθεῖ, καὶ τίποτε δὲν δείχνει ὅτι ὑπῆρξε. Μάλλον αὐτὰ τὰ δύο ἦσαν τὰ μόνα προϊόντα ἐκείνης τῆς πρώιμης ἑλληνικῆς ἐκδοτικῆς ἀπόπειρας, καὶ 1. Γιὰ τὰ ὀλίγα γνωστὰ βιογραφικά τους, βλ. Evro Layton, The Sixteenth Century Greek Book in Italy. Printers and Publishers for the Greek World, Βενετία 1994, σ , ὅπου καὶ ἡ σχετικὰ περιορισμένη βιβλιογραφία.

2 96 Γιάννης Κόκκωνας μαζὶ τὰ μόνα τεκμήρια ἑνὸς τεχνολογικοῦ πειράματος, στὸν τομέα τῆς παραγωγῆς ἑλληνικῶν τυπογραφικῶν στοιχείων καὶ τῆς στοιχειοθεσίας ἑλληνικῶν κειμένων, ἑνὸς πειράματος ποὺ δὲν ὁλοκληρώθηκε, ἀποτέλεσε ὡστόσο τὴν ἀφετηρία μιᾶς ἐνδιαφέρουσας καὶ μακρόβιας ἰδιαιτερότητας. Ὁ Λαόνικος καὶ ὁ Ἀλέξανδρος σχεδίασαν, χάραξαν καὶ χύτευσαν μία ἀσυνήθιστα μεγάλη σειρὰ τυπογραφικῶν στοιχείων, τὴν ὁποία προφανῶς χρειάσθηκε νὰ τοποθετήσουν σὲ μία τυπογραφικὴ κάσα ποὺ ὅμοιά της σὲ μέγεθος καὶ πολυπλοκότητα δὲν εἶχε ὣς τότε ἐμφανισθεῖ στὴν Εὐρώπη. Στόχος τῆς ἐργασίας μας εἶναι ἀφενὸς ἡ κατανόηση τῆς λογικῆς μὲ τὴν ὁποία ἐργάσθηκαν ὁ Λαόνικος καὶ ὁ Ἀλέξανδρος, καὶ ἀφετέρου μιὰ πρώτη ἀξιολόγηση τῆς ἐπιρροῆς ποὺ ἐνδεχομένως ἄσκησαν οἱ τεχνικὲς ἐπιλογές τους στὴν ἰδιαίτερη πορεία ποὺ ἀκολούθησε ἡ στοιχειοθεσία ἑλληνικῶν κειμένων ἀπὸ τὶς τελευταῖες δεκαετίες τοῦ 15ου ὣς καὶ τὸν 18ο αἰώνα. Ὣς τὸ 1486, ὅταν ὁ Λαόνικος καὶ ὁ Ἀλέξανδρος ἀποφάσισαν νὰ φτιάξουν ἑλληνικὰ τυπογραφικὰ στοιχεῖα καὶ νὰ στοιχειοθετήσουν ἑλλη νικὰ βιβλία, ἐλάχιστα ἑλληνικὰ βιβλία εἶχαν τυπωθεῖ. Περὶ τὸ 1474 τυπώθηκε ἡ πρώτη ἔκδοση τῆς Βατραχομυομαχίας 2 καὶ περὶ τὸ 1475 ἡ πρώτη ἔκδοση τῆς γραμματικῆς τοῦ Μανουὴλ Χρυσολωρᾶ ὅπως τὴν εἶχε συνοψίσει ὁ μαθητής του Guarino da Verona, τῆς γνωστῆς μὲ τὸν τίτλο Ἐρωτήματα, μιᾶς καὶ ἦταν κατ ἐρωταπόκρισιν συνθεμένη 3 δίγλωσ σα εἶναι καὶ τὰ δύο αὐτὰ μικρὰ βιβλία (ἑλληνικὰ-λατινικά) καὶ ἀχρονο λόγητα, στοιχειοθετημένα μὲ ἀτελεῖς (καθότι χωρὶς κεφαλαῖα) σειρὲς ἑλληνικῶν τυπογραφικῶν στοιχείων. Στὶς ἀρχὲς τοῦ 1476 ἔχουμε, ὡς γνωστόν, τὴν πρώτη ἔκδοση τῆς Ἐπιτομῆς τῶν ὀκτὼ τοῦ λόγου μερῶν, τῆς γραμματικῆς δηλαδὴ τοῦ Κωνσταντίνου Λάσκαρη ( ), 4 ποὺ ἦταν καὶ τὸ πρῶτο χρονολογημένο ἑλληνικὸ βιβλίο, γραμμένο ἀπὸ ἐν ζωῇ τότε Ἕλληνα συγγραφέα γιὰ τὴ στοιχειοθεσία τοῦ βιβλίου αὐτοῦ σχεδιάσθηκε, χαράχθηκε καὶ χυτεύθηκε μὲ τὴ φροντίδα τοῦ ἐπιμελητῆ τῆς ἔκδοσης Δημητρίου Δαμιλᾶ ἡ πρώτη πλήρης σειρὰ ἑλληνικῶν τυπο γραφικῶν στοιχείων, πλήρης γιατὶ ἦταν ἡ πρώτη ποὺ διέθετε, ἐκτὸς ἀπὸ τόνους καὶ πνεύματα, κεφαλαῖα καὶ ὑπογεγραμμένη. Τέλος, πέντε ἀκόμα 2. Πιθανότατα στὴ Brescia ἀπὸ τὸν Thomas Ferrandus. Βλ. Incunabula Short Title Catalogue (στὸ ἑξῆς: ISTC), ἀρ. ih , ὅπου καὶ ἡ σχετικὴ βιβλιογρα φία. Βλ. καὶ Evro Layton, ὅ.π., σ Ἴσως στὴ Vicenza, ἄγνωστο ἀπὸ ποιόν. Βλ. ISTC, ἀρ. ic , ὅπου καὶ ἡ σχετικὴ βιβλιογραφία. Βλ. καὶ Evro Layton, ὅ.π. 4. ISTC, ἀρ. il Βλ. καὶ Evro Layton, ὅ.π., σ. 6.

3 Τὰ τυπογραφικὰ στοιχεῖα τῶν πρώτων Ἑλλήνων στοιχειοθετῶν (1486) 97 Ἡ πρώτη τυπωμένη σελίδα τοῦ πρώτου βιβλίου μὲ συνεχὲς ἑλληνικὸ κείμενο ποὺ τυπώθηκε στὴ Βενετία τὸ 1484: Πρόκειται γιὰ τὰ Ἐρωτήματα τοῦ Χρυσολωρᾶ, τυπωμένα ἀπὸ τὸν Peregrinus de Pasqualibus καὶ τὸν Dionysius Bertochus (βλ. ὑποσημείωση 5).

4 98 Γιάννης Κόκκωνας βιβλία γιὰ ἐκπαιδευτικὴ χρήση τυπώθηκαν ἀπὸ τὸ 1478 ὣς τὸ 1481, τέσσερα στὸ Μιλάνο καὶ ἕνα στὴν Πάρμα, ἐνῶ στὴ Βενετία μόλις τὸ 1484 τυπώθηκε τὸ πρῶτο «ἑλληνικὸ» βιβλίο, μία ἀκόμα δίγλωσση ἔκδο ση, στὰ λατινικὰ καὶ τὰ ἑλληνικά, τῶν Ἐρωτημάτων τοῦ Χρυσολωρᾶ, μὲ ἑλλη νικὰ τυπογραφικὰ στοιχεῖα ποὺ εἶχαν ἔρθει ἀπὸ τὴ Vicenza. 5 Αὐτὰ ἦσαν ὅλα, ὅσα θὰ μποροῦσαν νὰ ἔχουν δεῖ ὁ Λαόνικος καὶ ὁ Ἀλέξανδρος ὅταν ἄρχισαν. Οἱ σειρὲς τῶν ἑλληνικῶν τυπογραφικῶν στοιχείων ποὺ εἶχαν χαρα χθεῖ καὶ χυτευθεῖ ὣς τότε (εἰδικὰ ἂν δὲν λογαριάσουμε ὅσες δημιουργήθη καν γιὰ τὴ στοιχειοθεσία λέξεων, φράσεων ἢ ἀποσπασμάτων μέσα σὲ λα τι νικὰ κείμενα) ἦσαν λίγες, καὶ ἀπὸ αὐτὲς δύο μόνο πλήρεις, ἐκείνη ποὺ φτιάχτηκε, ὅπως ἤδη σημειώσαμε, γιὰ νὰ τυπωθεῖ μὲ αὐτὴν τὸν Ἰανουάριο τοῦ 1476 ἡ Ἐπιτομὴ τῶν ὀκτὼ τοῦ λόγου μερῶν τοῦ Λάσκα ρη, καὶ κα ἄλλη μία ία παρόμοια, παρό οια, πιθανότατα χαραγμένη χαραγ ένη ἀπὸ τὸν ἴδιο τε χνίτη, γιὰ λογαριασμὸ τοῦ σπουδαίου Ἰταλοῦ λόγιου ἐκδότη ποὺ δρα στη ριοποιήθηκε στὸ Μιλάνο ἐπίσης, τοῦ Bonus Accursius. 6 Σὲ κάθε περί πτωση, τὸ δὲν εἶχε διαμορφωθεῖ μιὰ παράδοση τόσο ἰσχυρή, ὥστε νὰ δεσμεύει μὲ κάποιον τρόπο τοὺς νεήλυδες στὸν χῶρο τοῦ σχε διασμοῦ ἑλληνικῶν τυπογραφικῶν στοιχείων καὶ τῆς στοιχειοθεσίας ἑλληνικῶν κειμένων: εἶναι προφανὲς ὅτι ὁ Λαόνικος καὶ ὁ Ἀλέξανδρος ξεκίνησαν νὰ δουλεύουν σὲ καιρὸ αἰσθητικῶν καὶ τεχνικῶν ἀναζητήσεων καὶ πειραματισμῶν, σὲ μιὰ περίοδο ἀνίχνευσης τῶν δυνατοτήτων τῆς νέας ὑψηλῆς τεχνολογίας, ποὺ ἦταν τότε ἡ τυπογραφία, ἐννοῶ τῶν δυνα τοτήτων της γιὰ ἱκανοποιητικὴ ἐκτύπωση ἑλληνικῶν κειμένων. Καὶ ἂς μὴν ξεχνάμε ὅτι ξεκίνησαν νὰ δουλεύουν στὴ Βενετία, ὅταν στὴν πόλη αὐτή, ποὺ ἔμελλε μετὰ ἀπὸ λίγα χρόνια νὰ γίνει τὸ σπουδαιότερο κέντρο τῆς ἑλληνικῆς τυπογραφίας τοῦ 15ου αἰώνα, δὲν εἶχε τυπωθεῖ ἀκόμα κανένα ἑλληνικὸ βιβλίο, παρὰ μόνο τὸ 1484, ὅπως εἴπαμε, ἐκείνη ἡ δίγλωσση, προορισμένη γιὰ Ἰταλοὺς μαθητές, γραμματικὴ τοῦ Χρυσο λωρᾶ. 5. Τὸ βιβλίο τυπώθηκε ἀπὸ τὸν Peregrinus de Pasqualibus, ἐνῶ τὰ ἑλληνικὰ στοιχεῖα εἶχαν χρησιμοποιηθεῖ στὴ Vicenza τὸ 1483 ἀπὸ τὸν Dionysius Bertochus γιὰ τὴ στοιχειοθεσία τοῦ ἑλληνο-λατινικοῦ καὶ τοῦ λατινο-ἑλληνικοῦ λεξικοῦ τοῦ Crastonus. Βλ. ISTC, ἀρ. ic καὶ Evro Layton, ὅ.π., σ Πρωτοχρησιμοποιήθηκε σὲ τρία ἀχρονολόγητα, τυπωμένα, ὡστόσο, τὸ 1480 βιβλία, ἀπὸ τὰ ὁποῖα παλαιότερο ἴσως εἶναι τὸ Saxoli Pratensis viri doctissimi de accentibus ac diphthongis & formatione praeteritorum graecorum. Βλ. Robert Proctor, The Printing of Greek in the Fifteenth Century, Ὀξφόρδη 1900, σ

5 Τὰ τυπογραφικὰ στοιχεῖα τῶν πρώτων Ἑλλήνων στοιχειοθετῶν (1486) 99 Ὁ σπουδαῖος μελετητὴς τῶν ἀπαρχῶν τῆς ἑλληνικῆς τυπογραφίας Robert Proctor, μιλώντας γενικὰ γιὰ τὴν προσπάθεια τοῦ Λαόνικου καὶ τοῦ Ἀλέξανδρου σημείωνε: «The Venetian press of 1486 is certainly one of the most remarkable in the whole history of printing (=Τὸ βενετικὸ τυπογραφεῖο τοῦ 1486 εἶναι ὁπωσδήποτε ἕνα ἀπὸ τὰ πλέον ἀξιοσημεί ωτα σὲ ὁλόκληρη τὴν ἱστορία τῆς Τυπογραφίας). Ἔτσι ἀκριβῶς εἶναι, καὶ νομίζω ὅτι ὅσα θὰ βρεῖ ὁ ἀναγνώστης ἐδῶ παρακάτω ἐνισχύουν τὴν ἐκτίμηση αὐτή. Ἂν ἀντιμετωπίσουμε τὸ τυπογραφεῖο τοῦ 15ου αἰώνα ὡς τὸ πλέον προηγμένο πληροφοριακὸ σύστημα τῆς ἐποχῆς ἐκείνης καὶ ὡς ἕνα σύστημα ἐπεξεργασίας κειμένου μὲ χρήση ἐργαλείων καὶ μηχα νῶν, ὅπως ἔχει εὔστοχα καὶ εὔλογα προτείνει ὁ Michael Giesecke, 7 τότε θὰ πρέπει νὰ ἀντιληφθοῦμε τὴ στοιχειοθήκη τοῦ τυπογράφου, τὴν κάσα ὅπως κοινῶς τὴν ὀνομάζουμε, τὸν μακρινὸ αὐτὸν πρόγονο τοῦ σημερινοῦ πληκτρολογίου δηλαδή, ὡς ἕνα κρισιμότατο ὑποσύστημα, μὲ μηχανισμοὺς τροφοδοσίας, ἀνατροφοδοσίας καὶ ἐλέγχου, ἕνα ὑποσύστημα τοῦ ὁποίου ὁ σχεδιασμὸς καὶ ἡ λειτουργία ἐπηρέαζε τόσο τὴν ταχύτητα ὅσο καὶ τὴν ποιότητα τῆς ἐργασίας. Ἂν ἕνας νέος τυπογράφος τὴν ἐποχὴ ἐκείνη τῶν πειραματισμῶν καὶ τῆς ἀνίχνευσης δὲν χρησιμοποίησε ἁπλῶς μὲ τὸν καθιερωμένο τρόπο τὸ ὑποσύστημα αὐτό, οὔτε περιορίσθηκε σὲ μικρὲς τροποποιήσεις τῶν γνωστῶν λύσεων, ὅπως ἔκαναν ὅλοι ὣς τότε, ἀλλὰ τὸ ξανασχεδίασε ἐπεκτείνοντάς το καὶ διαφοροποιώντας σημαντικὰ τὴ λο γικὴ τῆς λειτουργίας του, προκειμένου νὰ ἐπιτύχει ἕνα ἀποτέλεσμα ποὺ θεωροῦσε κρίσιμο, τόσο γιὰ τὴν πορεία τῆς ἐργασίας του ὅσο καὶ γιὰ τὴν ποιότητα τοῦ τελικοῦ προϊόντος, τοῦ βιβλίου δηλαδή, τότε ἀξίζει νὰ τὸν προσέξουμε καὶ νὰ ἀξιολογήσουμε τὴν καινοτομία, ἂν πράγματι καινο τόμησε. Νομίζω ὅτι οἱ δύο Κρητικοὶ ἔκαναν αὐτὸ ἀκριβῶς, καὶ ὅτι ἀξίζει νὰ ξαναδοῦμε προσεκτικότερα τὴν προσπάθειά τους, καὶ τὴν ἐνδεχόμενη ἀπήχησή της, ἀπὸ τὴν ἄποψη τῆς ἱστορίας τῆς τυπογραφικῆς τεχνολογίας. Τὸ σχεδιαστικὸ πρότυπο Ὅσοι σχεδίαζαν τὰ τυπογραφικὰ στοιχεῖα τὴν ἐποχὴ τοῦ Λαόνικου καὶ τοῦ Ἀλέξανδρου, ὅλοι ἐκεῖνοι οἱ πρωτοπόροι γραμματογράφοι, εἶναι γνω 7. Michael Giesecke, Michael Giesecke, Der Buchdruck in der frühen Neuzeit. Eine historische Fallstudie über die Durchsetzung neuer Informations- und Kommunikationstechnologien, Φρανκφούρτη , σ Εἰδικὰ γιὰ τὴν κάσα καὶ τὴ στοιχειο θεσία, σ

6 Πάνω: ὑποθετικὴ ἀπεικόνιση τῆς θέσης τῶν στοιχειοδέσμων, ὅπως θὰ ἦταν στὸν ὑποθετικὸ ἀρχικὸ σχεδιασμό. Κάτω: «σαλόνι» τοῦ τυπωμένου Ψαλτηρίου. Οἱ σε λίδες ἔχουν πλησιάσει τὴ ράχη κατὰ τὸ ἕνα τρίτο τοῦ ἑνὸς ἐνάτου, ὥστε νὰ ἐπι τυγχάνεται ἁρμονικότερη κατανομὴ τοῦ λευκοῦ τῶν περιθωρίων (σμίκρυνση στὶς ἑπόμενες δύο σελίδες τὸ φυσικὸ μέγεθος).

7 Τὰ τυπογραφικὰ στοιχεῖα τῶν πρώτων Ἑλλήνων στοιχειοθετῶν (1486) 125 μορφὲς τῶν γραμμάτων, βοηθούμενος καὶ ἀπὸ τὴ στατιστικὴ ἀνάλυση ἡ ὁποία παρουσιάζεται στὸν πίνακα τῆς ἑπόμενης σελίδας. Ὅσο γιὰ τὴ διάκριση συνενώσεων καὶ συμπλεγμάτων, καλὸ θὰ ἦταν νὰ διευκρινίσου με ὅτι στὴν πρώτη κατηγορία περιλαμβάνονται οἱ περιπτώσεις κατὰ τὶς ὁποῖες τὰ γράμματα εἶναι ἑνωμένα ἀλλὰ χωρὶς νὰ ἀλλοιώνεται τὸ σχῆμα τους, ἐνῶ στὴ δεύτερη τουλάχιστον ἕνα ἔχει ἀλλοιωθεῖ, προκειμένου νὰ συνδυαστεῖ μὲ τὸ ἄλλο ἢ μὲ τὰ ἄλλα. Γιὰ παράδειγμα: τὸ πρῶτο «περ κατατάσσεται στὶς συνενώσεις, τὸ δεύ τερο στὰ συμπλέγματα. Ὁ κολοφώνας τῆς Βατραχομυομαχίας Ὁ κολοφώνας τοῦ Ψαλτηρίου

8 126 Γιάννης Κόκκωνας ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΕΦΑΛΑΙΑ Μονὰ γράμματα Συνενώσεις (σύνολο: 650) ΠΕΖΑ (σύνολο: 1.214) Συμπλέγματα (σύνολο: 333) Συμπτύξεις: nomina sacra (σύνολο: 13) Ἀποκοπές Ταχυγραφικά 2 γρ. 3 γρ. 4 γρ. 2 γρ. 3 γρ. 4 γρ. 5 γρ. 4 γρ. 5 γρ. 6 γρ. 3 γρ. 2 γρ. ΣΥΝΟΛΟ Α Β Γ Δ Ε Ζ Η Θ Ι Κ Λ Μ Ν Ξ Ο Π Ρ Σ Τ Υ Φ Χ Ψ Ω Σύν

9 Τὰ τυπογραφικὰ στοιχεῖα τῶν πρώτων Ἑλλήνων στοιχειοθετῶν (1486) 135 κέρ (625) κη (626) κη (627) κη (628) κή (629) κή (630) κὴ (631) κὴ (632) κῆ (633) κην (634) κὴν (635) κι (636) κί (637) κὶ (638) κλ (639) κν (640) κο (641) κο (642) κό (643) κὸ (644) κ (645) κρ (646) κρ (647) κρ (648) κτ (649) κυ (650) κύ (651) κὺ (652) κῦ (653) κυν (654) κύν (655) κὺν (656) κύριος (657) κύριε (658) κύριον (659) κυρίου (660) κυρίῳ (661) κω (662) κω (663) κώ (664) κὼ (665) κῶ (666) λ (667) λ (668) λ (669) λ (670) λ (671) λ (672) λ (673) λ (674) λα (675) λα (676) λλ (677) λλ (678) λο (679) μ (680) μ (681) μ (682) μ (683) μ (684) μ (685) μ (686) μ (687) μα (688) μα (689) μα (690) μά (691) μά (692) μᾶ (693) μαι (694) μαι (695) μαί (696) μαί (697) μαὶ (698) μαῖ (699) μαν (700) μαν (701) μάν (702)

10 154 Γιάννης Κόκκωνας Οἱ συλλαβὲς ψι, ψα, ψυ, ψε, ἀπὸ τὸ ἐτρου σκικὸ μελανοδοχεῖο-ἀλφαβητάριο-συλλαβάριο τοῦ 7ου π.χ. αἰώνα, κατασκευασμένο τὴν ἐπο χὴ κατὰ τὴν ὁποία οἱ Ἐτροῦσκοι υἱοθέ τησαν τὸ ἑλληνικὸ ἀλφάβητο τῶν Χαλκιδέων, καὶ μαζὶ μὲ αὐτὸ τὶς τεχνικὲς ἀλφαβητισμοῦ, ὅπως φαίνεται (βλ. παραπάνω, ὑποσημ. 43). Ἀριστερά: οἱ συλλαβὲς ψα, ψε, ψη, ψι, ψο, ψυ, ψω σὲ σχολικὸ πάπυρο τοῦ 3ου αἰ. π.χ. (βλ. παρακάτω, ὑποσημ. 51). Κάτω: οἱ ἴδιες συλλαβὲς στὸ Ἀλφαβητάριον μικρόν τοῦ Γεωρ γίου Βεντότη, Βιέννη 1792, ἀλλὰ καὶ στὸ Νέον μικρὸν ἀλφαβητάριον τοῦ Ἀνέστη Κωνσταντινίδου, Ἀθήνα 1897, καὶ τὰ ἀντίστοιχα ἑπτὰ «συλλαβικὰ» τυπογραφικὰ στοιχεῖα τοῦ Ἀριστερά: οἱ συλλαβὲς ψαν, ψεν, ψην, ψιν, ψον, ψυν, ψων, στὸν ἴδιο πάπυρο. Κάτω: οἱ ἴδιες συλλαβὲς στὸ Ἀλφαβητάριον μικρόν τοῦ Γεωργίου Βεντότη καὶ ἀντίστοιχα τυπογραφικὰ στοιχεῖα τῶν Λαόνικου καὶ Ἀλέξανδρου. Οἱ συλλαβὲς ποὺ βλέπουμε στὸν πάπυρο τοῦ 3ου π.χ. αἰ. μαζὶ μὲ ἄλλες τρι γρ ματες καὶ τετραγράμματες συλ λαβὲς ποὺ ἀρχίζουν ἀπὸ ψῖ, στὸ βιβλίο Προοιμιακὸς με τὰ προ παιδείας γραμμάτων καὶ συλλαβῶν, Βενετία Ἀνάμεσά τους καὶ τρεῖς ἀκόμα συλλαβές, ἀντί στοιχες πρὸς τὰ ἑξῆς «συλ λα βικὰ» στοι χεῖα τῶν Λα ό νικου καὶ Ἀλέξανδρου:

11 Τὰ τυπογραφικὰ στοιχεῖα τῶν πρώτων Ἑλλήνων στοιχειοθετῶν (1486) 167 Ἡ ἐπιτυχία τῆς ἰδέας τοῦ Λαόνικου καὶ τοῦ Ἀλέξανδρου, σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν ἀποτυχία τῶν πολὺ μεταγενέστερων ἀντίστοιχων δυτικοευρωπαϊκῶν, προφανῶς ὀφεί λεται στὸ γεγονὸς ὅτι αὐτὴ ὑλοποιήθηκε νωρίς, πρὶν πα γι ωθεῖ ἡ συνήθεια τῆς στοι χειοθεσίας ἑλληνικῶν κειμένων μὲ στοιχεῖα τοῦ ἑνὸς γράμματος. Ἡ μεγάλη διάρκεια τῆς ἐφαρμογῆς της, ὡστόσο, ὀφεί λεται ἀφενὸς στὸ κύρος τῶν λογίων τυπογράφων ποὺ υἱοθέτησαν τὴν ἰδέα τῆς «λογο τυπικῆς» στοιχειοθεσίας τῶν ἑλληνικῶν, τοῦ Ἄλδου Μα νούτιου δηλαδὴ καὶ τοῦ Robert Estienne, καὶ ἀφετέρου στὴν ἐπιδεξιότητα τῶν τεχνιτῶν στοὺς ὁποίους αὐτοὶ ἀνέθεσαν τὴ χάραξη τῶν στοιχείων τους, τοῦ Francesco Griffo καὶ τοῦ Claude Garamond. Ἂν θέλει κα νεὶς μία πρόχειρη, ἁπτὴ ἀπόδειξη τῆς ἐπιτυχίας καὶ τῆς μακροβιότητας τοῦ «ἑλληνικοῦ» τρόπου στοιχειοθεσίας ποὺ ἐφάρμοσαν πρῶτοι ὁ Λαόνικος καὶ ὁ Ἀλέξανδρος, δὲν ἔχει παρὰ νὰ συγκρίνει τὰ τυπο γραφικά στοιχεῖα τους ὄχι ὡς πρὸς τὸ σχέδιο τῶν γραμμάτων ἀλλὰ ὡς πρὸς τὴ λογικὴ τῶν συνενώσεων μὲ τὴν πλήρη σειρὰ τῶν ἑλληνικῶν ποὺ παρουσίαζε στὴ Γαλλία μετὰ τὰ μέσα τοῦ 18ου αἰώνα, τὸ 1764, ὁ Pierre-Simon Fournier Pierre-Simon Fournier, Manuel typographique, I, Παρίσι Ἐνδεικτικὰ παρα θέτω μετὰ τὸ τέλος τοῦ κειμένου τρεῖς ἀπὸ τὶς σελίδες του. Ἔχω ἀφαιρέσει τὴ στήλη μὲ τοὺς ἀριθμοὺς ποὺ δείχνουν πόσες φορὲς θὰ πρέπει νὰ χυτευθεῖ κάθε στοιχεῖο, καὶ ἔχω προσθέσει ἐκεῖ γιὰ τὶς ἀνάγκες τῆς σύγκρισης τυπογραφικὰ στοιχεῖα τοῦ 1486.

12 168 Γιάννης Κόκκωνας Σύνθεσις ἐμοῦ Λαονίκου... Σύνθεσις ἐμοῦ Ἀλεξάνδρου... «The Venetian press of 1486 [...] it was worked by two Kretans», ἔγρα φε ὁ Proctor τὸ «The press that operated between April and November 1486, the dates of the two books known to have been prin ted by it, the Batrachomyomachia and the Greek Psalter, was appa rently the joint property of two Cretans», σημείωνε τὸ 1985 ὁ Barker. 62 Πα ρομοίως ὁ Στάικος τὸ 1989: «Ἡ πρώτη προσπάθεια γιὰ ἐγκατ στα ση καὶ λειτουργία ἑλληνικοῦ τυπο γραφείου ὀφείλεται στὴ συνεργα σία δύο Κρη τικῶν [...] ποὺ ἔστησαν στὸ χῶρο τους ἕνα πιεστήριο». 63 Εἶχαν πράγ α τι πλῆ ρες τυπογραφεῖο ὁ Λαόνικος καὶ ὁ Ἀλέξανδρος; Τύπωσαν κιό λας, ἢ μόνο στοιχειοθέτησαν τὰ δύο βιβλία ποὺ γνωρίζουμε, ἐνῶ ἡ ἐκ τύπω σή τους ἔγινε ἀπὸ ξένον τεχνίτη σὲ κάποιο βενετσιάνικο τυπο γραφεῖο; Δύσκολο νὰ ἀπαντήσει κανεὶς μὲ βεβαιότητα τρεῖς ἐνδεί εις ὅμως ἐνισχύουν κατὰ τὴ γνώμη μου τὴν ἀμφιβολία. Πρώτη ἔνδειξη, ὁ τρόπος ποὺ «ὑπέγραψαν καὶ οἱ δύο: «Σύνθεσις σημαίνει στὰ συμφραζόμενα τοῦ τυπογραφείου «στοιχειοθεσία» καὶ δὲν ἔχουμε κανένα λόγο νὰ μὴν πάρουμε τὴ δήλωση αὐτὴ τοῖς μετρητοῖς. Ἂν θέλησαν ὁ Λαόνικος καὶ ὁ Ἀλέξανδρος νὰ ποῦν expressis verbis ὅτι στοιχειοθέτησαν τὰ βιβλία, γιατὶ νὰ μὴν μᾶς ποῦν ὅτι τὰ τύπωσαν κιό λας; Ἔπειτα, εἶναι ἡ ποιότητα τῆς ἐκτύπωσης: εἶναι πολὺ καλή, ἂν μάλι στα συγκριθεῖ μὲ τὴν ποιότητα τῆς στοιχειοθεσίας, στὶς συμπτώσεις τῶν δύο ὄψεων τοῦ φύλλου, σὲ ὅλα. Δείχνει πολὺ πεπειραμένο τεχνίτη, εἰδι κὰ ἂν λογαριάσουμε ὅτι εἶναι καὶ δίχρωμη: δὲν ἦταν εὔκολο πράγμα ποτὲ στὴν ἐποχὴ τῶν χειρο κίνητων πιεστηρίων νὰ τυπώσει κανεὶς μὲ δύο χρώματα, εἶχε τὰ μυστικά της ἡ δουλειὰ αὐτὴ καὶ δύσκολα μπορεῖ νὰ φαντασθεῖ κανεὶς δύο νεήλυδες στὸν χῶρο τῶν ἐκτυπώσεων νὰ τὰ κατα φέρνουν ἀμέσως καὶ τόσο καλὰ μὲ τὸ κόκκινο χρῶμα. Τρίτη, καὶ τελευταία ἔνδειξη: στὴ Βατραχομυομαχία οἱ δεῖκτες τῆς ἀκο λου θίας τῶν τυπογραφικῶν φύλλων (signatures) καὶ ὁ κατάλογός τους στὸ τέλος τοῦ βιβλίου (Registrum) ἐκτὸς τοῦ ὅτι δείχνουν πεπειραμένο τεχνίτη, ἔχουν στοιχειοθετηθεῖ μὲ τὴ χρήση γράμματος λατινικοῦ, τοῦ i. Καὶ κάπου στὸ κείμενο ὑπάρχει καὶ ἕνα λατινικὸ v, ποὺ χρησιμοποιήθηκε ἀντὶ γιὰ υ. Τί εἶναι πιὸ πιθανό; Νὰ χάραξαν καὶ νὰ χύτευσαν καὶ δύο 61. Robert Proctor, The Printing of Greek..., ὅ.π., σ Nicolas Barker, Aldus Manutius..., ὅ.π., σ Κωνσταντίνος Σπ. Στάικος, Χάρτα..., ὅ.π., σ. 197.

13 Τὰ τυπογραφικὰ στοιχεῖα τῶν πρώτων Ἑλλήνων στοιχειοθετῶν (1486) 169 λατινικὰ γράμματα ὁ Λαόνικος καὶ ὁ Ἀλέξανδρος, ἢ τὸ μὲν i νὰ τὸ πῆρε ἀπὸ τὴ δική του κάσα ὁ ξένος τεχνίτης ποὺ ἔφτιαξε τὶς φόρμες, τὸ δὲ v νὰ τὸ δανείσθηκαν γιὰ κάποια διόρθωση ποὺ ἔγινε στὸν χῶρο ποὺ γινό ταν ἡ ἐκτύπωση; Νομίζω τὸ δεύτερο. Ἂς μοῦ ἐπιτραπεῖ, λοιπόν, νὰ διατυπώσω τὴν ἀμφιβολία: δὲν γνωρίζουμε ἂν εἶχαν καὶ πιεστήριο ὁ Λαό νικος καὶ ὁ Ἀλέξανδρος καί, ἂν ἔπρεπε ὁπωσδήποτε νὰ δώσουμε ἀπάντη ση στὸ ἐρώτημα, θὰ ἔκλινα πρὸς τὴν ἀρνητική. Ἴσως ὁ ἀναγνώστης στὸ σημεῖο αὐτὸ διερωτηθεῖ μήπως θὰ ἔπρεπε νὰ ἀμφιβάλει κανεὶς καὶ γιὰ τὴ χάραξη καὶ τὴ χύτευση τῶν στοιχείων, ποὺ ἦταν ἐπίσης μιὰ ἀπαιτητικὴ καὶ δύσκολη ἐργασία, νὰ ἀμφιβάλει, δηλαδή, γιὰ τὸ κατὰ πόσον οἱ ἐργασίες αὐτὲς ἔγιναν πράγματι ἀπὸ τὸν Λαόνικο καὶ τὸν Ἀλέξανδρο. Ἡ γνώμη μου εἶναι ὅτι μιὰ τέτοια ἀμφιβολία δὲν φαίνεται δικαιολογημένη. Ἂν ἦταν σχετικὰ εὔκολο νὰ πληρώσουν ἕναν τυπογράφο, προκειμένου νὰ κάνει μόνο τὴν ἐκτύπωση τῶν βιβλίων ποὺ στοιχειοθέτησαν, θὰ ἦταν ἐξαιρετικὰ δύσκολο νὰ πληρώσουν ἕναν χαράκτη, γιὰ νὰ χαράξει τόσο πολλούς, ἑκατοντάδες, στιγεῖς καὶ νὰ κα τα σκευάσει τὶς ἀντίστοιχες μῆτρες. Μποροῦμε νὰ ὑποθέσουμε ὅτι εἶχαν ἄφθο νο χρόνο οἱ δύο συνεργάτες γιὰ νὰ κάνουν οἱ ἴδιοι τὴν κοπια στι κὴ καὶ δύσκολη αὐτὴ ἐργασία, ἀλλὰ δύσκολα μποροῦμε νὰ τοὺς φαντα σθοῦμε νὰ διαθέτουν τὸ κεφάλαιο ποὺ ἦταν ἀπαραίτητο γιὰ νὰ ἀνα θέ σουν σὲ εἰδικὸ τεχνίτη τὴν ἐργασία αὐτή. Ἂν τὸ ἕνας ἄλ λος Κρητικός, ὁ Ζαχαρίας Καλλιέργης, ἦταν σὲ θέση νὰ σχεδιάσει, νὰ χα ράξει καὶ νὰ χυτεύσει τὰ ἀριστουργηματικὰ τυπογραφικὰ στοιχεῖα του, μποροῦμε, νομί ζω, νὰ δεχθοῦμε ὅτι δεκαπέντε χρόνια νωρίτερα δύο συ πα τριῶτες του σχεδίασαν, χάραξαν καὶ χύτευσαν, μὲ λιγότερη ἐπι δεξιό τητα ὁπωσδή ποτε, τὰ τυπογραφικὰ στοιχεῖα τοῦ Ἂς μὴν ξεχνοῦ ε καὶ τὰ λόγια τοῦ Μάρκου Μουσούρου γιὰ τὴν ἐπιδεξιότητα καὶ τὶς ἱκα νό τητες τῶν Κρητικῶν, στὸ γνωστὸ ἐγκωμιαστικὸ ποίημα τοῦ 1499: 64 Ἀλλὰ τί θαυμαίνω Κρητῶν φρένας, οὓς ποτ' ἐφετμαῖς πατρός, Ἀθηναίη δαίδαλα πολλὰ δάεν. Κρὴς γὰρ ὁ τορνεύσας τὰ δὲ χαλκία Κρὴς ὁ συνείρας Κρὴς ὁ καθ' ἓν στίξας Κρὴς ὁ μολυβδοχύτης. 64. Βλ. πρόχειρα, Κωνσταντίνος Σπ. Στάικος, Χάρτα..., ὅ.π., σ

14 170 Γιάννης Κόκκωνας

15 Τὰ τυπογραφικὰ στοιχεῖα τῶν πρώτων Ἑλλήνων στοιχειοθετῶν (1486) 171