ΓΙΩΡΓΟΣ ΦΑΡΑΚΛΑΣ. Κοινωνικὴ θεωρία ΙΙ ΜΑΡΞ ΚΑΙ ΒΕΜΠΕΡ

Transcript

1 ΓΙΩΡΓΟΣ ΦΑΡΑΚΛΑΣ Κοινωνικὴ θεωρία ΙΙ ΜΑΡΞ ΚΑΙ ΒΕΜΠΕΡ ΠΑΝΤΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΤΜΗΜΑ ΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΜΑΘΗΜΑ ΕΑΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ ΠΕΙΡΑΙΑΣ

2 2 ΓΕΝΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ Οἱ µεταφράσεις παραθεµάτων εἶναι δικές µου, ἐκτὸς ἀπὸ ὅπου ἀναφέρεται, καὶ προσπαθοῦν νὰ ἀποτυπώνουν ὅσο πιὸ πιστὰ γίνεται τὸ γερµανικό, ἀγγλικό, γαλλικὸ ἢ ἰταλικὸ πρωτότυπο. Ὅταν πρωτοαναφέρεται τὸ ὄνοµα ἑνὸς συγγραφέα, παρατίθενται ἡ γραφή του στὴν γλώσσα στὴν ὁποία ἔγραψε, ἡ χρονολογία γέννησης καὶ θανάτου (ἂν δὲν ζεῖ πιά). Τὸ µάθηµα ἀπαιτεῖ τὴν ἀνάγνωση βιβλίων τῆς βιβλιογραφίας ἀπὸ µέρους τοῦ φοιτητῆ. Ἰστοσελίδες µὲ κείµενα τῶν Μὰρξ-Ἔνγκελς Ἰστοσελίδες µὲ κείµενα τοῦ Βέµπερ English speaking students: see p (γερµανικὰ) (ἀγγλικὰ καὶ γαλλικὰ) (ἑλληνικά). (γερµανικά, ἀγγλικὰ) (ἀγγλικά). Étudiants francophones: voir p. 189 Γεώργιος Φαράκλας-Ματορίκος

3 3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 5 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α. ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΚΑΙ ΙΔΕΟΤΥΠΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ Δύο µεθοδολογίες 5 Ἐξουσιαστικὴ προφητεία καὶ ἀντικειµενικὴ γνώση 7 Ὁ Μὰρξ καὶ ὁ Βέµπερ µετὰ τὴν κατάρρευση τοῦ «ὑπαρκτοῦ σοσιαλισµοῦ» 8 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ. ΜΑΡΞ 15 Β. «Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΟΛΩΝ ΟΣΩΝ ΥΦΙΣΤΑΝΤΑΙ» Ἀπὸ τὸν Ἕγελο στὸν Μάρξ: Ἡ κριτικὴ τῆς ὑπερβατικότητας 15 Ἕνας ἑγελιανὸς συλλογισµὸς καὶ ἡ ἀριστοτελικὴ καταγωγή του 16 Ἡ θεωρία ὡς κριτικὴ 19 Ἀπὸ τὴν κριτικὴ στὴν ἐπανάσταση 22 Ἠθικὴ καὶ προλεταριάτο Γ. ΚΟΙΝΩΝΙΑ ΚΑΙ ΚΡΑΤΟΣ Κριτικὴ τοῦ χωρισµοῦ κοινωνίας καὶ κράτους 29 Κριτικὴ τῆς ἰδεοκρατίας ὡς νοµιµοποίησης τοῦ χωρισµοῦ κοινωνίας καὶ κράτους 34 Ὁ νέος ὑλισµὸς 35 Ἡ ἀδυναµία τοῦ χωριστοῦ κράτους Δ. ΑΛΛΟΤΡΙΩΣΗ ΚΑΙ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Ἡ δηµοκρατία, οὐσία κάθε πολιτεύµατος 43 Ἡ κριτικὴ τῆς ἀντιπροσώπευσης 47 Ἡ ἀλλοτρίωση τοῦ ἀνθρώπου 49 Ἡ Κοµµούνα τῶν Παρισίων Ε. ΒΑΣΗ ΚΑΙ ΕΠΟΙΚΟΔΟΜΗΜΑ Ἀπὸ τὴν φιλοσοφία στὴν ἐπιστήµη 58 Ὑλισµὸς καὶ ἰδεαλισµὸς 63 Ἕνα ἱστορικὸ πρότυπο ἐπιστήµης 64 Παραγωγικὲς δυνάµεις καὶ παραγωγικὲς σχέσεις 68 Ἡ ἔννοια τῆς ἰδεολογίας ΣΤ. ΠΑΛΗ ΤΩΝ ΤΑΞΕΩΝ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ Ἡ καινοτοµία τοῦ Μὰρξ 74 Ἡ ἐµπειρία ὡς πράξη 75 Ἱστορία καὶ πάλη τῶν τάξεων 78 Ἡ πάλη τῶν τάξεων στὴν Ἀρχαιότητα 80 Ἡ τάξη τῶν ἀγροτῶν 81 Οἱ τάξεις µετὰ τὸν Μὰρξ 83 Ἱστορία καὶ µέθοδος 84 Πάλη τῶν τάξεων καὶ πολιτικὴ ἐξουσία Ζ. ΑΞΙΑ ΚΑΙ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ἡ αὐτοαναίρεση τῆς φυσικότητας 90 Ἀπὸ τὸ ἐµπόρευµα στὸ χρῆµα 94 Ἀπὸ τὴν ἀνταλλαγὴ στὸ κεφάλαιο 98 Προεκτάσεις Η. ΦΕΤΙΧΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΥΤΟΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ Φετιχισµὸς καὶ φετιχισµός, φετιχισµὸς καὶ πραγµοποίηση 105 Φετιχισµὸς τοῦ ἐµπορεύµατος καὶ κριτικὴ τῆς πολιτικῆς οἰκονοµίας 106 Τὸ κεφάλαιο ὡς αὐτοαξιοποίηση τῆς ἀξίας 112 ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟ. ΒΕΜΠΕΡ 117 Θ. ΑΞΙΕΣ ΚΑΙ ΓΝΩΣΗ Πολιτικὸς συντηρητισµὸς καὶ ἀκαδηµαϊκὸς ριζοσπαστισµὸς 117 Γεγονότα καὶ ἀξίες 120 Τὸ ζήτηµα τῆς ἀξιολογικῆς οὐδετερότητας, ἡ νεοκαντιανὴ συνιστώσα 123 Ὁ πολυθεϊσµὸς τῶν ἀξιῶν, ἡ νιτσεϊκὴ συνιστώσα Ι. ΟΡΘΟΛΟΓΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΣΚΟΠΟ ΚΑΙ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΑΞΙΑ Θεωρία τοῦ πράττειν 132 Ἰδεότυποι 137 Ὀρθολογικότητα κατὰ τὸν σκοπὸ καὶ κατὰ τὴν ἀξία, ἠθικὴ τοῦ φρονήµατος καὶ τῆς εὐθύνης 138 Ἡ σηµασία τῶν ἀξιῶν ΙΑ. Η ΝΟΜΙΜΟΠΟΙΗΣΗ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑΣ Τρεῖς τύποι κυριαρχίας 147 Κατὰ παράδοση κυριαρχία καὶ πατερναλισµὸς 151 Χαρισµατικὴ κυριαρχία καὶ ἐπανάσταση 153 Κατὰ νόµον κυριαρχία καὶ γραφειοκρατία 157 Τὸ µονοπώλιο τῆς νόµιµης βίας ΙΒ. ΚΑΛΒΙΝΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΚΕΦΑΛΑΙΟΚΡΑΤΙΑ Ἡ αὐτοαναίρεση τῆς θρησκευτικῆς κυριαρχίας 163 Διαµαρτυρόµενη ἠθικὴ καὶ κεφαλαιοκρατικὴ νοοτροπία 164 Ἡ ἄρνηση τοῦ κόσµου 173 Τὸ σιδερένιο κλουβὶ ΙΓ. ΕΞΟΡΘΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΙΣΤΟΡΙΑ Ἡ ἱστορία ὡς ἄνοδος τῆς ὀρθολογικότητας κατὰ τὸν σκοπὸ 178 Ἡ ἱστορία ὡς χωρισµὸς τῶν σφαιρῶν ΕΠΙΛΟΓΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑΣ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ Τοῦ Μὰρξ καὶ τοῦ Ἔνγκελς 185 Τοῦ Βέµπερ 185 Περὶ Μὰρξ καὶ Βέµπερ 185 Περὶ Μὰρξ 186 Περὶ Βέµπερ 187

4 4

5 5 Α ΔΙΑΛΕΚΤΙΚΗ ΚΑΙ ΙΔΕΟΤΥΠΙΚΗ ΜΕΘΟΔΟΣ Δύο µεθοδολογίες Ο γερµανὸς κοµµουνιστὴς φιλόσοφος Κὰρλ Μὰρξ (K. Marx, ) καὶ ὁ ἐθνικῶν φρονηµάτων γερµανὸς Μὰξ Βέµπερ (M. Weber, ) ἕνας ἀπὸ τοὺς ἱδρυτὲς τῆς κοινωνιολογίας, πρότειναν µεθοδολογικὰ πρότυπα καθοριστικὰ γιὰ τοὺς µετέπειτα. 1 Ἀπὸ µαρξιστικὴ σκοπιά, µποροῦν νὰ ὀνοµασθοῦν κριτικὴ θεωρία καὶ σχετικισµός, κατὰ τὴν πρόταση τοῦ Κοσµᾶ Ψυχοπαίδη ( ). 2 Ἀπὸ βεµπεριανὴ σκοπιὰ λέγονται µεθοδολογικὸς ὁλισµὸς καὶ ἀτοµικισµός. Ὅµως τὸ πρότυπο τοῦ σοσιαλιστῆ γάλλου συνιδρυτῆ τῆς κοινωνιολογίας Ἐµὶλ Ντυρκέµ (Émile Durkheim, ) εἶναι ἀκόµη πιὸ ὁλιστικὸ 3 καὶ αὐτὸ τοῦ φιλελεύθερου ἰταλοῦ συνιδρυτῆ της, θεωρητικοῦ τῶν ἐλὶτ Βιλφρέντο Παρέτο (Vilfredo Pareto, ) ἀκόµη πιὸ ἀτοµικιστικό. 4 Μιὰ τυποποίηση τῶν δύο µεθοδολογικῶν προτύπων εἶναι ἡ ἑξῆς. Ἡ διαλεκτικὴ µέθοδος τοῦ Μὰρξ κατασκευάζει ἔννοιες ὡς σχέσεις νοητῶν µερῶν τῆς πραγµατικότητας. Διαλεκτικὰ κατασκευάζεται, π.χ., ἡ ἔννοια τοῦ «κεφαλαίου» στὸ σηµαντικότερο ἔργο του Τὸ κεφάλαιο. Κριτικὴ τῆς πολιτικῆς οἰκονοµίας (α βιβλίο, 1867). Μέθοδος δανεισµένη ἀπὸ τὸν Ἕγελο (G.W.F. Hegel, ), ἡ διαλεκτικὴ ἀνακατασκευὴ τῆς πραγµατικότητας 5 ἀπολήγει σὲ κριτικὴ τῆς πραγµατικότητας ὡς ἀποκλίνουσας ἀπὸ τὴν ἔννοιά της, 6 ἰδίως ἀξιολογώντας τὴν κοινωνία µας ὡς ἀλλοτριωτική. Γιὰ τὸν Μὰρξ δὲν ὑπάρχουν νόµοι γιὰ τὰ κοινωνικὰ φαινόµενα, γιατὶ ἐµπεριέχουν τὴν πράξη: Τὸ τί πράττουµε εἶναι ἀποτέλεσµα τῶν συνθηκῶν ἀλλὰ καὶ τῆς κριτικῆς τους 7 (ἡ ἐπαναστατικὴ πράξη δὲν εἶναι ἐγωιστικὰ ἀναµενόµενη). 8 Πράγµατι, πράξη εἶναι µιὰ δράση, ἡ ὁποία, ἅπαξ καὶ γίνει συνειδητή, ἀλλοιώνει τοὺς ὅρους διεξαγωγῆς της, ποὺ θὰ πεῖ ὅτι τὸ ἀποτέλεσµα ἀναδρᾶ στὴν αἰτία του, καὶ ἄρα ἡ πράξη δὲν ἑρµηνεύεται συνολικὰ µὲ αἰτιακὸ τρόπο, γιατὶ κάθε αἰτία εἶναι αἰτιατὸ καὶ κάθε αἰτιατὸ αἰτία (ἡ ἰδέα εἶναι ἀπὸ τὴν Λογικὴ τοῦ Ἕγελου, ). 9 Ἀντὶ νόµων ὑπάρχουν τάσεις. 10 Ἡ ἰδεοτυπικὴ µέθοδος τοῦ Βέµπερ κατασκευάζει ἔννοιες ὡς νοητοὺς τύπους τῆς πραγµατικότητας. Ἰδεοτυπικὴ κατασκευὴ εἶναι, π.χ., τὸ «πνεῦµα τοῦ καπιταλισµοῦ» στὸ πιὸ γνωστὸ ἔργο του Ἡ προτεσταντικὴ ἠθικὴ καὶ τὸ πνεῦµα τοῦ καπιταλισµοῦ (1920). Μέθοδος ἐµπνευσµένη ἀπὸ τὸν Νίτσε (Fr. Nietzsche, ), 11 ἡ ἰδεοτυπικὴ ἀνακατασκευὴ τῆς πραγµατικότητας ἀπολήγει σὲ αὐτοκριτική τῆς γνώσης ἐν ὄψει τῶν ἀποκλίσεων τῆς πραγµατικότητας, πρὸς ὄφελος τῆς δέουσας ἀξιολογικῆς οὐδετερότητας. 12 Γιὰ τὸν Βέµπερ δὲν ὑπάρχουν νόµοι γιὰ τὶς ἀτοµικὲς δράσεις, γιατὶ περιέχουν νόηµα: Τὸ τί πράττουµε εἶναι ἀποτέλεσµα τοῦ σκοποῦ µας ἀλλὰ καὶ τῶν

6 6 συνθηκῶν (ὑπάρχουν µὴ ἀναµενόµενα ἀποτελέσµατα τοῦ πράττειν). 13 Πράγµατι, τὸ νόηµα, ὁ σκοπὸς ποὺ ἀποδίδει ὁ δρῶν στὴν δράση, δηµιουργεῖ µιὰ ἀπόσταση σκοποῦ καὶ ἀποτελέσµατος ποὺ καθιστᾶ ἀπροσδιόριστη τὴν ἀπόδοση αἰτιῶν, γιατὶ µιὰ αἰτία µπορεῖ νὰ ἔχει ἀντίθετα αἰτιατὰ καὶ ἕνα αἰτιατὸ ἀντίθετα αἴτια (ἡ ἰδέα εἶναι ἀπὸ τὸν Γκ. Ζίµµελ G. Simmel, ). 14 Ἀντὶ νόµων ὑπάρχουν τύποι µεταβάσεων. Τὰ δύο πρότυπα, ἀνταγωνιστικὰ σὲ ἐπίπεδο προθέσεων, συνδυάζονται σὲ ἐπίπεδο ἐπιµέρους µεθόδων. Ὁ Βέµπερ ἔχει ὡς ἰδανικὸ τὴν ἀξιολογικὴ οὐδετερότητα. Θεωρεῖ, δηλαδή, τὴν ἀντικειµενικότητα τῆς κρίσης ἀντιστρόφως ἀνάλογη στὴν παρέµβαση ἀξιῶν, τὴν ἀξιολόγηση ἐπιβλαβὴ γιὰ τὴν ἐπιστηµονικότητα. Ἡ ἄποψη ἀντανακλᾶ τὴν αὐτοκατανόηση τῶν ἐπιστηµόνων. Θεωροῦν προϋπόθεση τῆς ἀντικειµενικότητας τὴν ἀµεροληψία. Ἀλλὰ κατὰ τὴν ἴδια του τὴν ἄποψη ἡ οὐδετερότητα δὲν εἶναι ἐφικτή, ἡ ἀµιγὴς περιγραφὴ εἶναι µόνο ἕνα ἰδανικό, καθὼς ἡ ἑκάστοτε ἐπιστήµη ἐξαρτᾶται ἀπὸ βασικὲς ἀποφάσεις γιὰ τὸ τί εἶναι σηµαντικὸ στὸ ἀντικείµενό της, ποὺ συνιστοῦν ἰσάριθµες ἐπιλογὲς ἀξιῶν. Μ ἄλλα λόγια, ἡ ἐπιστήµη συγκροτεῖται ἀξιακά, ὅπως λέει ὁ Ψυχοπαίδης. 15 Ἐφ ὅσον οἱ ἀξίες ἐξαρτῶνται ἀπὸ τὴν κοινωνία ὅπου ὁ ἐπιστήµονας ζεῖ, ἡ ἐπιστήµη ἀνακλᾶ τὶς προϊδεάσεις τῆς κοινωνίας, ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον δὲ αὐτὲς ποὺ κυριαρχοῦν σὲ αὐτήν. Αὐτὸ τὸ τρωτὸ θέλει νὰ θεραπεύσει ὁ Μὰρξ υἱοθετώντας ἀξίες ποὺ ὑπάρχουν µέν, ἀλλὰ δὲν εἶναι κυρίαρχες στὴν κοινωνία. Ὁ Μὰρξ θεωρεῖ ἀπαραίτητη τὴν κριτικὴ στάση καὶ τὴν ἠθικὴ συµπαράταξη µὲ τὰ µέλη τῆς κοινωνίας ποὺ ὑποφέρουν. Αὐτὴ ἡ ἄποψη φαίνεται ἐκ πρώτης ὄψεως νὰ µὴν πληροῖ τὶς προϋποθέσεις ἀµεροληψίας καὶ νηφαλιότητας ποὺ συνήθως συνδέουµε µὲ τὴν ἀναζήτηση τῆς ἀλήθειας. Ὅµως, ἀπὸ µιὰ ὁρισµένη ὀπτικὴ γωνία, τὶς πληροῖ, ἴσως µόνον αὐτὴ µάλιστα δικαιοῦται νὰ τρέφει αὐτὴ τὴν ἐλπίδα. Διότι, ἀπὸ τὴν σκοπιὰ τῶν προϊδεάσεων ποὺ στρεβλώνουν τὴν ἀντίληψη ποὺ ἔχουµε ἑνὸς πεδίου εἶναι σαφὲς ὅτι πρέπει πρῶτα πρῶτα νὰ κρατοῦµε µιὰ κριτικὴ στάση ἀπέναντι στὴν ἄµεση πρόσληψή µας τοῦ πεδίου, γιὰ νὰ µὴν πέσουµε θύµατα τῶν προϊδεάσεων αὐτῶν. Εἶναι σαφὲς δὲ ὅτι οἱ προϊδεάσεις συνήθως εὐνοοῦν ὅσους εἶναι κυρίαρχοι µέσα στὴν κοινωνία, ὅτι «ἡ ἄρχουσα ἰδεολογία εἶναι ἡ ἰδεολογία τῆς ἄρχουσας τάξης», ὅπως λέει ὁ Μάρξ. Κατὰ τοῦτο δὲν εἶναι µόνον ἠθικὴ ἐπιταγὴ νὰ τοποθετεῖται ὁ ἐπιστήµονας ἀπὸ τὴν σκοπιὰ τῶν καταπιεσµένων, εἶναι γνωσιοθεωρητικὴ ἀπαίτηση, γιὰ νὰ µὴν παγιδευτεῖ σὲ ἰδέες περὶ κοινωνίας ποὺ ἁπλῶς βοηθοῦν τὴν ὑπάρχουσα κοινωνία νὰ συνεχίσει νὰ ὑπάρχει, ἀποκρύπτοντας τὴν τυχὸν ἀδικία της ἀπὸ τὰ µέλη της: Μὲ αὐτὴ τὴν ἔννοια «ἰδεολογία» εἶναι γιὰ τὸν Μὰρξ τὸ κοινωνικὸ ἐκεῖνο ψεῦδος ποὺ ἐξασφαλίζει τὴν ἀναπαραγωγὴ τῆς κοινωνικῆς µορφῆς, κι ἀποτελεῖ χρέος τοῦ ἐπιστήµονα νὰ λυτρωθεῖ ἀπὸ τὴν ἰδεολογία. Συνεπῶς ἡ ἄποψή του ἔχει νόηµα ἀπὸ ἐπιστηµολογικὴ ἄποψη. Μποροῦµε νὰ ποῦµε ὅτι ἀποτελεῖ προσπάθεια συνδυασµοῦ τῶν δύο εὔλογων θέσεων τοῦ Βέµπερ: Ἂν ὁ ἐπιστήµονας ὀφείλει νὰ εἶναι ἀξιολογικὰ οὐδέτερος καὶ εἶναι πάντα δέσµιος τῶν προϊδεάσεων, ἄρα τῶν ἀξιῶν, τῆς ἐποχῆς του, δὲν µένει παρὰ νὰ ἐπιλέγει ἔστω, ἐκεῖνες τὶς προϊδεάσεις, τὶς ἀξίες, ποὺ δὲν εἶναι κυρίαρχες στὴν κοινωνία του. Ἂν ἔχω ἀπέχθεια γιὰ ἕνα χηµικὸ στοιχεῖο, λατρεία γιὰ ἄλλο, κι αὐτὸ ἐπηρεάζει τὴν ἔρευνά µου ὡς χηµικοῦ, ἔχω πρόβληµα. Ἂν δὲν θεωρῶ τοὺς ἑβραίους ἀνθρώπους, θὰ δυσκολευθῶ νὰ ἐκφέρω µία ἀντικειµενικὴ κρίση. Οἱ προκαταλήψεις στρεβλώνουν τὸ νηφάλιο βλέµµα ποὺ ὀφείλει νὰ ἔχει ὁ ἐρευνητής. Ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἄποψη, ἡ βεµπεριανὴ ἄποψη εἶναι αὐτὴ τοῦ κοινοῦ νοῦ. Ὅπως πάντα, αὐτὸ σηµαίνει ὅτι πρόκειται γιὰ ὀρθὴ ἄποψη ἐντὸς συγκεκριµένου πεδίου ἐφαρµογῆς, ἡ ὁποία, ὅταν γενικεύεται, ὁδηγεῖ σὲ ἄτοπα. Πῶς θ ἀπαλλαγῶ ἀπὸ προκαταλήψεις, προλήψεις, ἀτεκµηρίωτες παραδοχές; Μέσῳ τῆς κριτικῆς τῶν παραδοχῶν αὐτῶν. Τὸ ἴδιο ἄλλωστε γίνεται στὶς φυσικὲς καὶ τὶς κοινωνικὲς ἐπιστῆµες. Πρέπει νὰ ἐλέγχουµε τὶς ἰδέες µας ἐπάνω στὴν ἐµπειρία, νὰ

7 βλέπουµε ἂν ἀνταποκρίνονται στὴν πραγµατικότητα. Ἀλλὰ δὲν εἶναι ποτὲ ἀπόλυτα ἐφικτό, καθὼς ἡ πραγµατικότητα δὲν ἔρχεται νὰ µᾶς βρεῖ ἀψιµυθίωτη, γιὰ νὰ τὴν συγκρίνουµε µὲ τὸ πῶς φαίνεται µέσα ἀπὸ τὸ πρίσµα τῶν ἐννοιῶν µας. Ἡ ἀνάγνωση τῆς ἐµπειρίας, τὸ στήσιµο τοῦ πειράµατος προϋποθέτουν αὐτὸ ἀκριβῶς τὸ πρίσµα. 7 Ἐξουσιαστικὴ προφητεία καὶ ἀντικειµενικὴ γνώση Στὶς κοινωνικὲς ἐπιστῆµες εἰδικὰ προκύπτει µιὰ µεγαλύτερη δυσκολία: Ἐπειδὴ ἡ ἰδέα ποὺ ἔχουν οἱ ἄνθρωποι γιὰ τὸ τί εἶναι οἱ ἴδιοι, ὅσο ἐξωφρενικὴ καὶ ἂν εἶναι, ἐπηρεάζει τὸ τί εἶναι, µιὰ προϋπόθεση δηµιουργεῖ φαινόµενα ποὺ τὴν τεκµηριώνουν ἐµπειρικά. Ὄχι µόνο διαβάζω τὸ τί συµβαίνει µὲς ἀπὸ δικές µου προϋποθέσεις, τὸ κάµνω κιόλας νὰ ὑπακούει σ αὐτές. Γιὰ αἰῶνες πίστευαν ὅτι οἱ γυναῖκες εἶναι νοητικὰ κατώτερες ἀπὸ τοὺς ἄνδρες, καὶ γι αὐτὸ δὲν τὶς ἔστελναν στὸ σχολεῖο καὶ δὲν τὶς δέχονταν στὸ πανεπιστήµιο. Ἡ διαπίστωση ὅτι εἶναι ἀγράµµατες ἐνίσχυε ἐµπειρικὰ τὴν θέση ὅτι εἶναι κατώτερες καὶ νοµιµοποιοῦσε τὸν ἀποκλεισµό τους ἀπὸ τὴν ἐκπαίδευση. Ὅπως εἶναι προφανές, τὸ δῆθεν ἐµπειρικὸ ἐπιχείρηµα ἦταν ἕνας φαῦλος κύκλος, οἱ γυναῖκες δὲν ἤξεραν γράµµατα ἐπειδὴ δὲν πήγαιναν στὸ σχολεῖο, κι ἂς ἔλεγαν οἱ ἄντρες ὅτι δὲν τὶς στέλνουν στὸ σχολεῖο ἐπειδὴ τάχα δὲν τὰ παίρνου, ὅπως φαίνεται, ἔλεγαν, ἀπὸ τὴν ἀγραµµατοσύνη τους! Ἀκόµη τώρα κάποιοι ρωτοῦν: Γιατί εἶναι τόσο λίγοι οἱ µεγάλοι καλλιτέχνες ἢ ἐπιστήµονες γυναῖκες; Γιὰ τὸν ἴδιο λόγο ποὺ ἡ ἀρχαιότητα ἔβγαλε ἕναν µόνο δοῦλο φιλόσοφο, τὸν Ἐπίκτητο, ἔβγαλε µία µόνο γυναίκα, τὴν Ὑπατία. Ἂν οἱ ἄντρες µεγάλωναν τὰ παιδιὰ κι οἱ γυναῖκες σύχναζαν στὴν ἀγορά, τὰ ποσοστὰ θἄταν ἀντίστροφα. Ὁ ἐκ Γενεύης ὁρµώµενος φιλόσοφος Ζὰν-Ζὰκ Ρουσσὼ (Jean-Jacques Rousseau, ) ἔλεγε πολὺ ὡραία τὸ ἴδιο πράγµα γιὰ τὴν δουλεία: Ὁ Ἀριστοτέλης εἶχε πεῖ ὅτι οἱ ἄνθρωποι δὲν εἶναι ἴσοι ἀπὸ τὴν φύση τους, ὅτι οἱ µὲν γεννιοῦνται γιὰ τὴν δουλεία, οἱ δὲ γιὰ τὴν κυριαρχία. Ὁ Ἀριστοτέλης εἶχε δίκιο, ἀλλὰ µπέρδευε τὸ ἀποτέλεσµα µὲ τὴν αἰτία. Ὅποιος ἄνθρωπος γεννηθεῖ στὴν δουλεία γεννιέται γιὰ νἄναι δοῦλος, εἶναι ἀπολύτως βέβαιο. Οἱ δοῦλοι χάνουν τὰ πάντα µέσα στὰ δεσµά τους, ἀκόµη καὶ τὴν ἐπιθυµία νὰ λυτρωθοῦν ἀπὸ αὐτά. [ ] Ἂν ὑπάρχουν λοιπὸν φύσει δοῦλοι, εἶναι ἐπειδὴ ὑπῆρξαν παρὰ φύσιν δοῦλοι. 16 Ὁ Ρουσσὼ περιγράφει ἔτσι τὴν ἴδια διάσταση τοῦ ἀνθρώπινου φαινοµένου: Ὅ,τι λέει ὁ ἄνθρωπος πὼς εἶναι, τὸ κάνει νὰ εἶναι, γι αὐτὸν ἀκριβῶς τὸν λόγο. Ἐπιβάλλει στὴν πραγµατικότητα, δηλαδὴ στὸν συνάνθρωπό του, νὰ συµµορφωθεῖ πρὸς τὶς δικές του προκαταλήψεις, καὶ ὕστερα ἐπικαλεῖται τὴν ἐµπειρικὴ πραγµατικότητα ποὺ ἔπλασε ὁ ἴδιος ὡς ἐµπειρικὴ ἐπιβεβαίωση τῶν προκαταλήψεων. Ὅπως ὁ ἱεροεξεταστὴς ποὺ ἐπιβεβαιώνει τὴν ὑπόθεσή του, πὼς ἡ τάδε γυναίκα εἶναι µάγισσα, διὰ τῆς ὁµολογίας της, ποὺ τῆς τὴν ἀπέσπασε φέρνοντάς την µπροστὰ στὸ δίληµµα ὁµολογία ἢ θάνατος. Αὐτὸ τὸ φαινόµενο ὑπογράµµιζε ὁ µαρξιστὴς φιλόσοφος Κοσµᾶς Ψυχοπαίδης γιὰ νὰ δείξει ὅτι ἡ ἄρση τῶν στρεβλωτικῶν προεννοήσεων πρέπει νὰ γίνει βάσει κριτικῆς τους, ἄρα ἀξιολόγησής τους, δηλαδὴ στὴν βάση, πάλι, κάποιων ἀξιῶν, διαφορετικῶν ἀπὸ ὅσες παράγουν τὶς ἐν λόγῳ προκαταλήψεις, καὶ ὅτι οἱ ἐν λόγῳ ἀξίες θὰ πρέπει, γιὰ νὰ µὴν ἀποτελοῦν νέα µήτρα προκαταλήψεων, νὰ προκύπτουν στὸ ἀντικείµενο, στὴν κοινωνία, ὡς κάτι ποὺ τίθεται ὡς διεκδίκηση, ἄρα ὡς ἀξία, ἀπὸ τὰ ὑπὸ µελέτη ὑποκείµενα. Ὁ Ψυχοπαίδης µᾶς προσφέρει δηλαδὴ ἐπιστηµολογικοὺς λόγους γιὰ νὰ διαπράττουµε τὴν ἐπιστηµονικὰ ὕποπτη µαρξικὴ κίνηση τοῦ νὰ τοποθετούµαστε ἀπὸ τὴν σκοπιὰ τῶν ἀδικηµένων. 17 Ἡ ἠθικὴ ἀγανάκτηση ποὺ µᾶς ὠθεῖ πρὸς τὸ µέρος τῶν

8 8 θυµάτων εἶναι κατὰ τοῦτο ἔκφανση τῆς κοινωνικῆς διεκδίκησης ἀξιῶν ποὺ µᾶς βοηθᾶ νὰ γνωρίσουµε ἀντικειµενικά. Γιὰ τὸν Ψυχοπαίδη, ὁ Μὰρξ µᾶς δείχνει ὅτι πρέπει νὰ εἴµαστε ἠθικοὶ γιὰ λόγους ἐπιστηµονικῆς ἀντικειµενικότητας ἢ ἐντιµότητας! Τὸ φαινόµενο, ὅτι ὁ ὁ ἄνθρωπος κάνει νὰ ὑπάρχει ὅ,τι λέει ὅτι ὑπάρχει προτείνω νὰ ὀνοµασθεῖ ἐξουσιαστικὴ προφητεία, διότι εἶναι µιὰ αὐτοεκπληρούµενη προφητεία, ὅπου ὅµως δὲν ἀρκεῖ ἡ ἐκφορὰ τῆς προβλέψεως γιὰ νὰ προκληθεῖ τὸ προβλεπόµενο (ὅπως ὅταν λέω σὲ κάποιον «σὲ διακόπτω» ἐνῶ µιλάει, ἢ «ξύπνησες;» ἐνῶ κοιµᾶται), ἀλλὰ παρεµβαίνει ἡ ἐξουσία καὶ τὸ προκαλεῖ. 18 Ὅλη ἡ κριτικὴ τῆς ὑπάρχουσας ἀνισότητας ὡς ἀδικίας ἀπὸ τὸν Μὰρξ µπορεῖ νὰ ἀναχθεῖ σὲ ἕνα τέτοιο ἐγχείρηµα κριτικῆς σὲ προκαταλήψεις µέσα στὸν νοῦ µας ἀλλὰ καὶ ἔξω µας ὡς αἰτίες ἐµπειρικῶν φαινοµένων στὴν ὑπάρχουσα µορφὴ κοινωνίας. Ὁ Μὰρξ δὲν µπορεῖ νὰ πεισθεῖ ἀπὸ κανέναν ἀνθρωπογνώστη ὅτι ὁ ἄνθρωπος, χωρὶς τὸν φόβο τῆς ἀνεργίας, θὰ πάψει νὰ δουλεύει, ὅτι ἡ ἀνθρώπινη φύση δὲν θὰ ἀντέξει ἕνα τόσο φιλικὸ σύστηµα, γιατὶ δὲν µπορεῖ νὰ ξέρει ποιά εἶναι ἡ φύση τοῦ ἀνθρώπου, µιὰ κι ὁ ἄνθρωπος ἔχει ζήσει µέχρι τώρα σὲ ταξικὲς κοινωνίες. Δὲν προφητεύει τίποτα, οὔτε θετικά, δηλαδὴ δὲν λέει ποιά θὰ εἶναι ἡ ὀργάνωση µιᾶς κοινωνίας «ἐλευθέρων παραγωγῶν», οὔτε καὶ ἀρνητικά, δηλαδὴ δὲν λέει τί δὲν µπορεῖ νὰ κάµει ὁ ἄνθρωπος, προτοῦ δοκιµάσει. Ὅθεν ἡ σηµασία τῆς πράξεως στὴν σκέψη του. Ἡ «φιλοσοφία τῆς πράξεως», ὅπως ὀνόµαζε τὸν µαρξισµὸ ὁ ἰταλὸς κοµµουνιστὴς ἡγέτης καὶ µαρξιστὴς διανοούµενος Ἀντόνιο Γκράµσι (A. Gramsci, ), ἦταν ἄδικο ποὺ µετετράπη σὲ µιὰ θεωρία ἕτοιµη πρὸς ἐφαρµογή, πράγµα ποὺ καταργοῦσε τὴν αὐτοτέλεια τῆς στιγµῆς τῆς πράξης, τὴν δηµιουργικότητά της, τὴν ἱστορικότητά της, ποὺ µιὰ τέτοια φιλοσοφία στόχευε νὰ σεβαστεῖ καὶ νὰ µελετήσει. Ὁ Μὰρξ καὶ ὁ Βέµπερ µετὰ τὴν κατάρρευση τοῦ «ὑπαρκτοῦ σοσιαλισµοῦ» Ὁ Μὰρξ ἦταν πολὺ πιὸ γνωστὸς ὅσο ὑπῆρχε ἡ Σοβιετικὴ Ἕνωση. Ἔκτοτε, ὁ Βέµπερ ἀνατιµήθηκε καθὼς αὐτὸς ἀπαξιωνόταν. Ὅπως λέει ὁ Νικόλαος Τάτσης: Εἶχε εἰπωθεῖ παλαιότερα πώς, ὅταν εἰσῆλθε τελικὰ θριαµβευτὴς ὁ σοβιετικὸς στρατὸς στὸ Βερολίνο µὲ τὸ τέλος τοῦ Β Παγκοσµίου Πολέµου καὶ τὴν συντριβὴ τοῦ ναζιστικοῦ τέρατος, ἡ σύγκρουση δὲν ἦταν ἀνάµεσα σὲ Ρώσους καὶ Γερµανούς, ἀλλὰ µεταξὺ τῆς ἀριστερᾶς καὶ τῆς δεξιᾶς πτέρυγας τοῦ ἑγελιανισµοῦ. Μὲ τὸ ἴδιο πνεῦµα εἰρωνείας ἐπὶ τοῦ ἱστορικοῦ γίγνεσθαι θὰ µποροῦσε κάποιος νὰ ἰσχυρισθεῖ πώς, ὅταν γκρεµιζόταν τὸ τεῖχος τοῦ Βερολίνου στὸ τέλος τοῦ Ψυχροῦ Πολέµου καὶ τὴν πτώση τῶν κρατῶν τοῦ λεγόµενου «ὑπαρκτοῦ σοσιαλισµοῦ», ἡ καταληκτικὴ πράξη τοῦ νέου ἱστορικοῦ δράµατος δὲν σηµατοδοτοῦσε τὴν σύγκρουση ἀνάµεσα σὲ δύο ἰδεολογίες ἢ πολιτικὰ συστήµατα, ἀλλὰ τὴν θεωρητικὴ διαπάλη µεταξὺ τοῦ Βέµπερ καὶ τοῦ Μάρξ. Μετὰ τὴν ἀπόλυτη κυριαρχία τοῦ Μὰρξ γιὰ τρία τέταρτα τοῦ αἰώνα µας [τοῦ κ αἰώνα], ἡ θεωρητικὴ ἀποδυνάµωσή του ἔφερε τὸν Βέµπερ πάλι στὸ προσκήνιο τῆς ἐπικαιρότητας. 19 Ὄντως, ἐν µίᾳ νυκτὶ ὁ Μὰρξ µετέβη ἀπὸ τὴν θέση ἀπαράκαµπτης ἀναφορᾶς στὴν θέση τοῦ στοχαστῆ µεταξὺ ἄλλων, ὕποπτου κιόλας γιὰ ἔλλειψη ἀντικειµενικότητας. Ὁ Γάλλος κοινωνιολόγος Λουὶ Σωβὲλ διεπίστωσε τὸ 1998 ὅτι µόνο µία στὶς ἑκατὸ διατριβὲς κοινωνιολογίας ποὺ ὑποστηρίχθηκαν στὸ γαλλικὸ Πανεπιστήµιο µετὰ ἀπὸ τὸ 1990 περιέχει τὴν λέξη «τάξη», µάλιστα τὸ ἕνα τρίτο ἀπὸ αὐτὲς ἐννοεῖ τὶς τάξεις τοῦ σχολείου! 20 Μήπως ἀφοῦ κατέρρευσε ὁ λεγόµενος «ὑπαρκτὸς σοσιαλισµὸς» δὲν ὑπάρχουν πιὰ κοινωνικὲς τάξεις ἢ ἔπαψε νὰ ἔχει νόηµα νὰ ἀναλύουµε τὴν κοινωνία σὲ τάξεις; Βλέπουµε ἐδῶ ὅτι πολλοὶ ἐπιστήµονες δὲν ἔχουν ἐπιστηµονικὸ πνεῦµα, ὅτι,

9 κατὰ τεκµήριο, ἀδιαφοροῦν γιὰ τὴν ἀξιολογικὴ οὐδετερότητα, ἀφοῦ θὰ προσφύγουν σ ἕναν ἀναλυτικὸ ὅρο ἢ ὄχι ἀνάλογα µὲ τὸ ἂν εἶναι ἢ ὄχι τοῦ συρµοῦ. Ὁ Βέµπερ ἐνέπνεε µιὰ σηµαντικὴ σειρὰ κοινωνικῶν ἐπιστηµόνων καὶ πρίν. Δὲν ἀναβαθµίσθηκε µετὰ τὴν κατάρρευση τοῦ «ὑπαρκτοῦ σοσιαλισµοῦ», ἡ θέση του ἦταν ἤδη πολὺ ψηλὰ στὸ στερέωµα τῆς κοινωνικῆς ἐπιστήµης. Ἂν ἄλλαξε ἡ σηµασία του σὲ σχέση µὲ τὸν Μάρξ, εἶναι γιατὶ αὐτὸς ἀπαξιώθηκε συγκυριακά. Ἔχουµε πιὸ πολὺ ὑποχώρηση τοῦ µαρξικοῦ πλαισίου παρὰ πρόοδο τοῦ βεµπεριανοῦ. Εἶναι λιγότερο εὔκολο σήµερα νὰ µιλᾶ κανεὶς γιὰ ἄρχουσα τάξη, πάλη τῶν τάξεων, ἐργαλειοποίηση τοῦ πολιτικοῦ, ἀλλαγὴ τρόπου παραγωγῆς καὶ ἰδεολογίας. Ἀλλὰ ἡ ἀλλαγὴ δὲν πρέπει νὰ ὑπερτιµᾶται. Πρέπει ν ἀποµακρυνόµαστε ἀπὸ τὴν µόδα, ὥστε νὰ ἐξετάζουµε τὴν ἐπιστηµονικὴ ἀξία τῶν ὅρων. Ὁ καπιταλισµὸς µετονοµάσθηκε εὐρέως σὲ «οἰκονοµία τῆς ἀγορᾶς», ἀλλὰ δὲν ἔπαψε νὰ εἶναι ὁ ἐπιστηµονικὰ ἔγκυρος ὅρος. Ὅπως σηµείωνε ὁ ἀµερικανὸς οἰκονοµολόγος Γκαλµπραίηθ τὸ 2004, «οἰκονοµία τῆς ἀγορᾶς» ὑπῆρχε ἤδη τὸν η π.χ. αἰώνα στὴν Ἰωνία, ὄχι ὅµως κεφαλαιοκρατία. 21 Ἡ οἰκονοµία τῆς ἀγορᾶς εἶναι µὴ ἐπιστηµονικὴ περιγραφὴ τοῦ οἰκονοµικοῦ συστήµατός µας, ὄχι γιατὶ εἶναι λάθος, ἀλλὰ γιατὶ εἶναι πολὺ γενική. Ἂν ποῦµε ὅτι ὁ Σωκράτης εἶναι θηλαστικό, δὲν εἶναι λάθος, ἀλλὰ εἶναι λιγότερο ἀκριβὲς ἀπὸ τὸ νὰ λέµε ὅτι εἶναι ἄνθρωπος. Ἡ ἀντίδραση στὸν οἰκονοµικὸ φιλελευθερισµὸ ὡς ἰδεολογία ἐξηγεῖ, πέρα ἀπὸ τὴν δίψα γιὰ κοινωνικὴ δικαιοσύνη, τὴν πρόσφατη ἀναβίωση τοῦ ἐνδιαφέροντος γιὰ τὸν Μάρξ. Ὑπάρχει ἕνας λόγος γιὰ τὸν ὁποῖο, πάντως, δὲν µποροῦµε νὰ ποῦµε ὅτι ἡ ἥττα τοῦ Μὰρξ ἰσοδυναµεῖ µὲ νίκη τοῦ πνεύµατος τοῦ Βέµπερ. Ὁ ὑπέρµαχος τῆς ἀξιολογικῆς οὐδετερότητας προφανῶς θὰ διαφωνοῦσε µὲ τὴν ἀπόρριψη κάποιων ἐργαλείων λόγῳ συγκυρίας ἀπὸ ἕναν ἐπιστηµονικὸ κλάδο. Ἡ ἀνατίµηση τῆς ἄποψης τοῦ Βέµπερ γίνεται γιὰ ἀντιβεµπεριανοὺς λόγους. Ἂς πάρουµε ἕνα παράδειγµα. Ὁ Μουσσολίνι δώρισε τὰ ἔργα τοῦ Μακιαβέλλι (Niccolò Machiavelli, ) στὸν Χίτλερ καὶ ὁ Φύρερ τὰ ἔργα τοῦ Νίτσε (Friedrich Nietzsche, ) στὸν Ντοῦτσε, αὐτὸ ὅµως δὲν σηµαίνει ὅτι ὁ Μακιαβέλλι καὶ ὁ Νίτσε ἦσαν προποµποὶ τοῦ φασισµοῦ, κι ἂς τὸ ὑποστήριξαν αὐτὸ πολλοὶ σοβαροὶ ἄνθρωποι, ὅπως ὁ δηµοκράτης Ἒρνστ Κασσίρερ (Ernst Cassirer, ) γιὰ τὸν Μακιαβέλλι 22 καὶ ὁ µαρξιστὴς Γκέοργκ Λούκατς (György/Georg Lukács, ) γιὰ τὸν Νίτσε, 23 συντετριµµένοι µετὰ τὸν πόλεµο καὶ τὴν ἀποκάλυψη τῶν στρατοπέδων ἐξόντωσης. Εἶχαν ἄδικο, ὁ Μακιαβέλλι ἦταν ὑπὲρ τῆς ρωµαϊκῆς δηµοκρατίας γιατὶ ἐπέτρεπε τὸν ἀγώνα τῶν πληβείων κατὰ τῶν εὐγενῶν κι ἐχθρευόταν τὴν αὐτοκρατορία ὡς νίκη τῶν δεύτερων, 24 «ὁ ἐθνικισµὸς καὶ τὸ φιλετικὸ µίσος» ἦταν γιὰ τὸν Νίτσε µιὰ «ψώρα τῆς καρδιᾶς», 25 κι αὐτὲς οἱ θέσεις δὲν συµφωνοῦν διόλου, ἀντίστοιχα, µὲ τὸν ἀντιδηµοκρατισµὸ τοῦ φασισµοῦ καὶ τὸν ἐθνικισµὸ τοῦ ναζισµοῦ. Κάτι ἀνάλογο ἰσχύει γιὰ τὴν σχέση τοῦ Μὰρξ µὲ τὸν «ὑπαρκτὸ σοσιαλισµό», καθὼς ἦταν δηµοκράτης κι αὐτὸ τὸ πολίτευµα δὲν ἦταν. Ἀναφέρω τὴν ἀπότοµη ἀποµάκρυνση ἀπὸ τὸν Μὰρξ ὄχι µόνο γιὰ νὰ ὑπογραµµίσω τὴν ἔλλειψη σοβαρότητας ὁρισµένων ἐπιστηµόνων, ἀλλὰ καὶ γιὰ νὰ τονίσω πόσο πιὸ σύνθετα εἶναι τὰ πράγµατα ἀπ ὅ,τι νοµίζουµε ὅταν δὲν ἔχουµε διαβάσει ἔργα τῶν στοχαστῶν, τόσο ὡς πρὸς τὴν σχέση τους µὲ τὴν ἑγελιανὴ παράδοση τὴν ἀριστερὴ καὶ δεξιὰ τάση τῆς ὁποίας ἀναφέρει ὁ Ν. Τάτσης ὅσο καί, τὸ πιὸ σηµαντικό, ὡς πρὸς τὸν συνδυασµὸ ἀντιπροσωπευτικῆς δηµοκρατίας καὶ κεφαλαιοκρατικῆς οἰκονοµίας. Ὁ Μὰρξ καὶ ὁ Βέµπερ δὲν ἀντιστοιχοῦν στὰ δύο στρατόπεδα τοῦ Ψυχροῦ Πολέµου. Ὁ ναζισµὸς δὲν εἶχε σχέση µὲ τὸν Ἕγελο, κι ἂς ὑποστηρίζει ὁ Τάτσης τὸ ἀντίθετο, προφανῶς ἐπηρεασµένος ἀπὸ τὸν Κὰρλ Πόππερ. 26 Ὁ Βέµπερ ἔχει πολλὰ κοινὰ µὲ τὸν Ἕγελο σὲ ἐπίπεδο µεθόδου 27 καὶ κυρίως θέσεων, 28 ἐνῶ ὁ ἀρχικὰ ἀριστερὸς ἑγελιανὸς Μὰρξ υἱοθετεῖ στοιχεῖα τῆς µεθόδου τοῦ δασκάλου του καὶ ὄχι τόσο θέσεις του. Ὡς 9

10 10 πρὸς τὸ φρόνηµα, ὁ Μὰρξ ἦταν δηµοκράτης, γιὰ τὸν Βέµπερ ἡ δηµοκρατία ἦταν ἕνα µέσο µεταξὺ ἄλλων ἐπίσης θεµιτῶν πρὸς ἐπίτευξη πολιτικῶν στόχων. Ὅµως ἱστορικὰ ὁ Μὰρξ ταυτίσθηκε µὲ πολιτεύµατα ποὺ µᾶλλον θεωροῦσαν τὴν δηµοκρατία µέσον κι ὄχι αὐτοσκοπό, ἄρα εἶχαν µιὰ βεµπεριανὴ µᾶλλον παρὰ µαρξικὴ στάση ἀπέναντί της. Ἀπὸ τὴν µιά, ἂν ἦταν νὰ βρεθεῖ ἕνας στοχαστὴς ποὺ νὰ στηρίζει τὸν συνδυασµὸ κοινοβουλευτικῆς δηµοκρατίας καὶ κεφαλαιοκρατίας, ὑπῆρχαν ἄλλοι ποὺ τὸ κάµνουν πιὸ ὁλόψυχα ἀπὸ τὸν Βέµπερ. Ἀπὸ τὴν ἄλλη, τὸ ὅτι στὸν «ὑπαρκτὸ σοσιαλισµὸ» ὅλα ἀνῆκαν στὸ κράτος δὲν ἐξασφάλιζε βέβαια τὸν σοσιαλιστικό του χαρακτήρα, γιατὶ, ὅπως ἔγραφε ὁ φιλόσοφος Κώστας Παπαϊωάννου ἐνάντια στὸν Λέοντα Τρότσκι (Л. Троцкий, ) ρῶσο µαρξιστὴ καὶ ἡγετικὴ φυσιογνωµία τῆς Ἐπανάστασης, αὐτὸ ἴσχυε καὶ στὴν φαραωνικὴ Αἴγυπτο, ὅπου προφανῶς δὲν εἶχαν σοσιαλισµό. 29 Πολιτεύµατα µὲ ἐξόριστους, στηµένες δίκες, ἐκτελέσεις ἀντιφρονούντων, τὰ ὁποῖα ἀνέπτυξαν τὸ κοινωνικὸ κράτος µέσῳ πατρικοῦ τύπου ἐξουσίας, ποὺ προστάτευε τὸν ἐξουσιαζόµενο χωρὶς νὰ τοῦ ἐκχωρεῖ τὴν δύναµη νὰ τὸ κάµει ὁ ἴδιος, ἐπικαλοῦνταν τὸν Μάρξ, ἕναν ἄνθρωπο ἀλλεργικὸ στὴν ἀδικία, ποὺ στὰ εἴκοσι ἕξι του ἔλεγε ὅτι ἀποτελεῖ ἠθικὴ ἐπιταγὴ ν ἀνατραποῦν ὅλες οἱ κοινωνικὲς σχέσεις «ὅπου ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἕνα ταπεινωµένο, ὑποδουλωµένο, ἐγκαταλελειµένο, καταφρονηµένο ὂν» (MEW 1, 385). Τὸ 1921, ὁ ρῶσος µαρξιστὴς Βλαδίµηρος Λένιν (Влади мир Ле нин, ), ἡγέτης τῆς Ρώσικης Ἐπανάστασης, ποὺ πρωτοέφερε µαρξιστὲς στὴν ἐξουσία, ἀσκοῦσε τὴν ἑξῆς κριτικὴ στὸ καθεστὼς ποὺ εἶχε δηµιουργήσει τὸ δικό του κόµµα: «Εἴµαστε ἀνίκανοι νὰ καταδικάσουµε δηµοσίως αὐτὴ τὴν βρωµερὴ γραφειοκρατία, µᾶς ἀξίζει [ ] νὰ µᾶς κρεµάσουν ὅλους ἀπὸ σιχαµένα σχοινιὰ γι αὐτὸ τὸν λόγο. Εὐελπιστῶ νὰ τὸ κάµουν κάποτε, καὶ θἄναι δίκαιο». 30 Εἶχε τόσο λίγο τὴν ἐντύπωση ὅτι ἡ ἀδικία νικήθηκε στὸν «ὑπαρκτὸ σοσιαλισµό», ποὺ ἐναπέθετε τὶς ἐλπίδες του γιὰ τὴν ἄρση τῆς ἀδικίας σὲ µιὰ ἐπανάσταση ἐναντίον τοῦ καθεστῶτος! Στὴν πραγµατικότητα, ὁ Μὰρξ καὶ ὁ Βέµπερ καταλαµβάνουν µιὰ θέση ἀνώτερη. Ὅταν παύουν νἄχουν ὀπαδούς, τότε ἐπιδροῦν. Αὐτὸ εἶναι τὸ παράδοξο τοῦ κλασικοῦ. Ὅταν ἐξέλιπαν οἱ νεοπλατωνικοί, φάνηκε ὅτι δὲν µπορεῖς νὰ σκεφτεῖς χωρὶς σχήµατα τοῦ Πλάτωνα, τὸ ἴδιο συνέβη ὅταν χάθηκαν οἱ νεοαριστοτελικοὶ γιὰ τὸν Ἀριστοτέλη ἢ ὅταν τελείωσαν οἱ νεοκαντιανοὶ γιὰ τὸν Κάντ. Δὲν µποροῦµε, χωρὶς τὶς ἔννοιες τοῦ Βέµπερ ἀλλὰ καὶ τοῦ Μάρξ, νὰ καταλάβουµε τὰ φαινόµενα τοῦ κοινωνικοῦ κόσµου. Μποροῦµε νὰ µὴν ἀναφέρουµε τὰ ὀνόµατά τους, ὄχι ὅµως νὰ µὴ χρησιµοποιοῦµε τὶς διαλεκτικοῦ τύπου µεθόδους ἀνάλυσης διαδικασιῶν ἢ τὶς ἰδεοτυπικὲς µεθόδους γιὰ τὴν περιγραφὴ κοινωνικῶν στάσεων καὶ ὁµάδων. Ἕνας κοινωνιολόγος ποὺ µελετᾶ µιὰ κοινωνικὴ ὁµάδα ἀναρωτιέται ποιός εἶναι ὁ ρόλος της στὴν παραγωγὴ καὶ ποιοί εἶναι οἱ τυπικοὶ τρόποι σκέψης της. Στὴν µιὰ περίπτωση ἡ ὁµάδα ἐντάσσεται σὲ µιὰ διαδικασία, στὴν ἄλλη σὲ µιὰ τυπολογία. Ἂν θεωροῦµε τὴν διαδικασία ἀνώτερη τῆς τυπολογίας, ἡ πρόθεσή µας εἶναι ἀντίθετη ἀλλὰ ὄχι ξένη πρὸς τὴν πρόθεση ἐκείνων ποὺ ἐκτιµοῦν τὴν τυπολογία σηµαντικότερη ἀπὸ τὴν διαδικασία. Οἱ µαρξιστὲς χρησιµοποιοῦν ἰδεοτύπους γιὰ τὴν κατανόηση διαδικασιῶν. Γιὰ τοὺς βεµπεριανοὺς οἱ διαδικασίες ἀναλύονται ἰδεοτυπικά. Οἱ δύο µέθοδοι προσφεύγουν ἡ µία στὴν ἄλλη. Αὐτὸ ἰσχύει ἰδιαίτερα γιὰ τὸν Μάρξ. Ἡ κατάρρευση τοῦ ὑπαρκτοῦ σοσιαλισµοῦ στὴν ἀνατολικὴ Εὐρώπη, ἡ µετατροπή του σὲ µορφὴ κεφαλαιοκρατίας στὴν Κίνα, συνοδευόµενες ἀπὸ τὴν ὅποια ἀντίσταση τοῦ «εὐρωπαϊκοῦ ὀνείρου» ὅπως ὀνόµασε ὁ ἀµερικανὸς πολιτειολόγος Τζέρεµυ Ρίφκιν τὸν χαρακτηριστικὸ τῆς µεταπολεµικῆς δυτικῆς Εὐρώπης συνδυασµὸ κοινωνικοῦ κράτους, κοινοβουλευτικῆς δηµοκρατίας καὶ µεικτῆς οἰκονοµίας 31 καὶ ἀπὸ τὴν ἄνθηση τοῦ σοσιαλιστικοῦ προτάγµατος στὴν λατινικὴ Ἀµερική, δηµιουργοῦν µιὰ κατάσταση ὅπου ὁ µαρξισµὸς µπορεῖ ξανὰ ν

11 ἀντιµετωπισθεῖ ὡς ἐπιστηµονικὸ ἐργαλεῖο, ὅπως τοῦ ἀξίζει. Ἀπὸ τὴν ἄλλη µεριά, τὸν περασµένο αἰώνα συχνὰ οἱ µαρξιστὲς ἔµοιαζαν µὲ πιστούς, ἐπεδείκνυαν λατρεία σὲ φράσεις τῶν «κλασικῶν τοῦ µαρξισµοῦ-λενινισµοῦ», διεξήγαγαν αἱµατηρὲς µάχες ἀντίθετων ἐκκλησιῶν τῆς ἴδιας θρησκείας, ζηλωτὲς τοῦ Στάλιν ἐνάντια σὲ πιστοὺς τοῦ Τρότσκι, θιασῶτες τοῦ Μάο ἐναντίον ὅλων. Θἄπρεπε νὰ ἔχει κανεὶς τὴν ρητορικὴ δεινότητα τοῦ Μὰρξ καὶ τοῦ Ἔνγκελς γιὰ νὰ γράψει µιὰ νέα Ἁγία οἰκογένεια ἢ µιὰ νέα Γερµανικὴ ἰδεολογία ἔργα ὅπου οἱ δύο φίλοι καυτηρίαζαν τὴν µετατροπὴ τῆς φιλοσοφίας τῆς ἐποχῆς τους σὲ θεολογία, γιὰ νὰ περιγράψει τὴν πάλη µαρξιστικῶν αἱρέσεων κατὰ τὸν κ αἰώνα. Βέβαια οἱ ἑρµηνευτικὲς ἔριδες περὶ µαρξισµοῦ εἶχαν ἐπιπτώσεις στὴν ζωή, ἐνῶ οἱ φιλοσοφικὲς «ἐπαναστάσεις» ποὺ χλευάζουν ὁ Μὰρξ κι ὁ Ἔνγκελς διαδραµατίζονταν «στὴν καθαρὴ σκέψη» (Die deutsche Ideologie, MEW 3, 17), ἀλλὰ στὶς δύο περιπτώσεις µιὰ θεολογικὴ µορφὴ κάλυπτε ἕνα ἀντιθεολογικὸ περιεχόµενο (σ. 19). Ἡ σηµερινὴ κατάσταση προσφέρει µιὰ µοναδικὴ εὐκαιρία νὰ ξαναδιαβάσουµε τὸν Μὰρξ µὲ τὴν νηφαλιότητα τῆς κατανόησης, ποὺ δὲν ἀποτελεῖ ἀδιαφορία γιὰ τὴν ἀδικία, ἀλλὰ προϋπόθεση γιὰ τὴν ὀρθολογικὴ ἀντιµετώπισή της. Ἂν ὁ Μὰρξ καὶ ὁ Βέµπερ εἶναι, ὅπως πιστεύω, οἱ ἱδρυτικὲς φυσιογνωµίες τῶν δύο κυρίαρχων ἐπιστηµονικῶν «παραδειγµάτων», δηλαδὴ τῶν δύο προτύπων ὀργάνωσης καὶ κατανόησης τοῦ ἐµπειρικοῦ ὑλικοῦ στὶς κοινωνικὲς ἐπιστῆµες, εἶναι πολὺ πιθανὸ αὐτὸ νὰ σηµαίνει ὅτι ἀναστοχάζονται ὁ καθένας µιὰ ἀναγκαία στιγµὴ τῆς κοινωνικῆς ἔρευνας, ὁ ἀναγκαῖος χαρακτήρας τῆς ὁποίας µεταφέρεται στὴν ἀντίστοιχη θεώρηση καὶ τὴν δικαιώνει. Δικαίωση τῶν θεωρήσεων µαρξικοῦ τύπου, διαλεκτικῆς µεθόδου, εἶναι ἡ ἱστορικὴ πράξη (Praxis) ὡς ἐνέργηµα µὲ ἐπιπτώσεις στὴν δοµὴ τῆς κοινωνίας: Δὲν εἶναι εὔκολο νὰ σκεφτεῖς τὴν κοινωνικὴ πράξη δίχως µαρξικοῦ τύπου ἀνάλυση κοινωνικῶν τάξεων. Δικαίωση τῶν προσεγγίσεων βεµπεριανοῦ τύπου, ἰδεοτυπικῆς µεθόδου, εἶναι τὸ νόηµα ποὺ δίνουν οἱ δρῶντες στὴν κοινωνικὴ πράξη (Handlung): Δὲν εἶναι εὔκολο νὰ συνδέεις προθέσεις κι ἀποτελέσµατα πράξεων δίχως βεµπεριανὲς ἔννοιες (τύποι πράξεων, µὴ ἀναµενόµενα ἀποτελέσµατα). Ἡ θετικιστικὴ µέθοδος τοῦ Ντυρκὲµ οὐσιαστικὰ ἀποκλείει τὴν ἱστορικὴ πράξη καὶ τὸ νόηµα: Μελετᾶ τὰ ἀνθρώπινα φαινόµενα ὡς ἂν πράγµατα, σὲ ἀντίθεση µὲ τὸν Μάρξ, ποὺ καταγγέλλει τὴν µετατροπὴ τῶν πράξεων σὲ πράγµατα (φετιχισµό), καὶ τοῦτο ἀποκλείοντας ἐξ ὑπαρχῆς τὸ νόηµα ποὺ οἱ δρῶντες ἀποδίδουν στὴν πράξη τους (µελετᾶ τὴν αὐτοκτονία στατιστικά, χωρὶς ἀναφορὰ στὰ σηµειώµατα ποὺ ἀφήνουν συνήθως οἱ αὐτόχειρες), σὲ ἀντίθεση µὲ τὸν Βέµπερ ποὺ ἀπὸ ἐκεῖ ξεκινᾶ (κατανόηση τοῦ νοήµατος τῆς πράξης κατὰ τὸν δρώντα). Πηγὴ νοµιµοποίησης αὐτῆς τῆς µεθόδου ποὺ δὲν θὰ ἐξετάζουµε ἐδῶ εἶναι τὸ κύρος τοῦ φυσικοµαθηµατικοῦ προτύπου, ποὺ µελετᾶ ὄντα τὰ ὁποῖα, ὅµως, οὔτε πράττουν, οὔτε νοηµατοδοτοῦν πράξεις Βλ. K. Löwith, «Max Weber und Karl Marx», Archiv für Sozialwissenschaft und Sozialpolitik, 67, 1927 E. Meiksins Wood, Democracy against Capitalism, CUP, Καίµπριτζ 1995 Ἕ. Μέικσινς Γούντ, Ἡ δηµοκρατία ἐνάντια στὸν καπιταλισµό, Στάχυ, Ἀθήνα 1998, κεφ. 5, σ , καὶ Γ. Φαράκλας, «Αὐτὸ τὸ πρᾶγµα», Νῆσος, Ἀθήνα 2001, κεφ. 6, σ K. Psychopedis, Geschichte und Methode, Campus, Φραγκφούρτη-Νέα Ὑόρκη 1984 Κ. Ψυχοπαίδης, Ἱστορία καὶ µέθοδος, Σµίλη, Ἀθήνα Βλ. É. Durkheim, Les règles de la méthode sociologique, PUF, Παρίσι 1937, Ἐ. Ντυρκέµ, Οἱ κανόνες τῆς κοινωνιολογικῆς µεθόδου, Gutenberg, Ἀθήνα Πρβλ. Στ. Κωνσταντακόπουλος, «Οἱ κλασικοὶ τοῦ ἐλιτισµοῦ καὶ ὁ σοσιαλισµός», Παν. Ἰωαννίνων, Καὶ τώρα τί; Τὸ µέλλον τῆς σοσιαλιστικῆς ἰδέας στὴν Εὐρώπη, Ἐναλλακτικὲς ἐκδ., Ἀθήνα 1999, σ Βλ. Κ. Marx, Grundrisse der Kritik der

12 12 politischen Ökonomie, Marx-Engels Werke [ἐφ ἑξῆς MEW], Dietz, , τ. 42, Βερολίνο 1983, σ Κ. Μάρξ, Βασικὲς γραµµὲς τῆς κριτικῆς τῆς πολιτικῆς οἰκονοµίας, τ. Α, Στοχαστής, Ἀθήνα 1989, σ Βλ. Κ. Marx, Das Kapital, 1. Band, MEW 23, σ. 118 κ.ἑ. Κ. Μάρξ, Τὸ κεφάλαιο, τ. Α, ΣΕ, Ἀθήνα 1978, σ. 116 κ.ἑ. 7. Βλ. Κ. Marx, «ad Feuerbach», Marx-Engels Gesamtausgabe [ἐφ ἑξῆς MEGA], Βερολίνο-Μόσχα , ἐδῶ MEGA Ι 5, Βερολίνο 1932 Θέσεις γιὰ τὸν Φόυερµπαχ, Ἐρατώ, Ἀθήνα Βλ. E. Renault, Marx et l idée de critique, PUF, Παρίσι Βλ. R. Bubner, «Logik und Kapital. Zur Methode einer Kritik der politischen Ökonomie», εἰς R.B., Dialektik und Wissenschaft, Suhrkamp, Φραγκφούρτη 1973, σ Βλ. G. Duménil, Le concept de loi économique dans le Capital, Maspero, Παρίσι Ὅπως ἔχει δείξει ὁ Wilhelm Hennis, Max Webers Fragestellung, Mohr, Τυβίγγη M. Weber, Gesammelte Aufsätze zur Wissenschaftslehre, Mohr, Τυβίγγη , σ Μ. Βέµπερ, Δοκίµια ἐπὶ τῆς θεωρίας τῶν κοινωνικῶν ἐπιστηµῶν, ΕΚΚΕ, Ἀθῆναι 1972, τ. 2, σ Βλ. M, Weber, Wirtschaft und Gesellschaft, Mohr, Τυβίγγη 1922, , σ Μὰξ Βέµπερ, Οἰκονοµία καὶ κοινωνία, 1. Κοινωνιολογικὲς ἔννοιες, Σαββάλας, Ἀθήνα G. Simmel, Die Probleme der Geschichtsphilosophie, 1892, Duncker & Humblot, Μόναχο-Λειψία Βλ. Κ. Ψυχοπαίδης, Ὁ Μὰξ Βέµπερ καὶ ἡ κατασκευὴ ἐννοιῶν στὶς κοινωνικὲς ἐπιστῆµες, Κένταυρος, Ἀθήνα J.-J. Rousseau, Du contrat social, 1762, Œuvres complètes, τ. Γ, Gallimard, Παρίσι 1964, σ. 353 Ζ.-Ζ. Ρουσσώ, Τὸ κοινωνικὸ συµβόλαιο, Πόλις, Ἀθήνα Psychopedis, Geschichte und Methode, ὅ.π. 18. Γ. Φαράκλας, «Ἐξουσιαστικὴ προφητεία», εἰς Μ. Ἀγγελίδης-Στ. Δηµητρίου-Ἀ. Λαβράνου, Θεωρία, ἀξίες καὶ κριτική, Πόλις-ΙΣΚ, Ἀθήνα 2008, σ Ν. Τάτσης, «Βιογραφικὴ προσέγγιση», εἰς Ν.Τ. (ἐπ.), Μὰξ Βέµπερ. Ἑρµηνευτικὰ κείµενα, Ὀδυσσέας, Ἀθήνα 1998, σ L. Chauvel, Le destin des générations, PUF, Παρίσι 1998, σ. 10 παράθεµα ἀπὸ J.- Cl. Michéa, Impasse Adam Smith, 2002, Flammarion, Παρίσι ²2006, σ J.K. Galbraith, The Economics of Innocent Fraud, 2004, Penguin, Harmondsworth 2009 Τζ. Κ. Γκαλµπραίηθ, Τὰ οἰκονοµικὰ τῆς ἀθώας ἀπάτης, Λιβάνης, Ἀθήνα 2006, κεφ E. Cassirer, Der Mythus des Staates, 1949, Fischer, Φραγκφούρτη 1985 Ἔ. Κασσίρερ, Ὁ µύθος τοῦ κράτους, Γνώση, Ἀθήνα G. Lukács, Die Zerstörung der Vernunft, Luchterhand, Neuwied-Βερολίνο N. Machiavelli, Discorsi sopra la prima deca di Tito Livio, βιβλ. Α, κεφ. 4 κ.ἑ Il Principe e altre opere politiche, Garzanti, Μιλάνο 1976, σ. 115 κ.ἑ. Ἔργα, τ. Α, Κάλβος, Ἀθήνα 1984, σ. 299 κ.ἑ. 25. Fr. Nietzsche, Die fröhliche Wissenschaft, 1882, 377, Werke in 3 Bänden, Hanser, Μόναχο 1955, σ. 253 Φρ. Νίτσε, Ἡ χαρούµενη ἐπιστήµη, Ἑξάντας, Ἀθήνα Ὁ Κὰρλ Πόππερ (Karl Popper, ), ἕνας σηµαντικὸς ἐπιστηµολόγος, µετὰ τὸν πόλεµο ἀνοίχθηκε στὴν πολιτικὴ φιλοσοφία καὶ καταδίκασε γιὰ τὸν φασισµὸ τὸν Πλάτωνα, τὸν Ἀριστοτέλη, τὸν Ἕγελο καὶ τὸν Μάρξ, µὲ ἀκόµη πιὸ ἕωλα ἐπιχειρήµατα ἀπὸ αὐτὰ τοῦ Κασσίρερ καὶ τοῦ Λούκατς τὴν ἴδια περίοδο (The Open Society and its Ennemies, Routledge, Λονδίνο 1945 Κ. Πόππερ, Ἡ ἀνοιχτὴ κοινωνία καὶ οἱ ἐχθροί της, Δωδώνη, Ἀθήνα-Γιάννινα 1980, 2 τ.). 27. D. Henrich, Die Einheit der Wissenschaftslehre Max Webers, Mohr, Τυβίγγη C. Colliot-Thélène, Le désenchantement de l État. De Hegel à Max Weber, Minuit, Παρίσι Κ. Παπαϊωάννου, «Ἡ κρίση τοῦ µαρξισµοῦ», 1954, εἰς Κ.Π., Ὁ µαρξισµὸς σὰν ἰδεολογία, Κοµµούνα, Ἀθήνα 1988, σ , ἐδῶ σ V.I. Lénine, Œuvres complètes, γαλλ. µτφ., ES, Παρίσι-Éd. du Progrès, Μόσχα, τ. 36, 1973, σ J. Rifkin, The European Dream, Penguin, Νέα Ὑόρκη 2004 Τζ. Ρίφκιν, Τὸ εὐρωπαϊκὸ ὄνειρο, Λιβάνης, Ἀθήνα Durkheim, Les règles de la méthode sociologique, ὅ.π.

13 13 ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΜΑΡΞ Ὁ δὲ Ἰησοῦς εἶπε τοῖς µαθηταῖς αὐτοῦ ἀµὴν λέγω ὑµῖν ὅτι δυσκόλως πλούσιος εἰσελεύσεται εἰς τὴν βασιλείαν τῶν οὐρανῶν. Κατὰ Ματθαῖον, ιθ, 23.

14 14

15 15 Β «Η ΚΡΙΤΙΚΗ ΟΛΩΝ ΟΣΩΝ ΥΦΙΣΤΑΝΤΑΙ» Στὴν παρουσίασή µου τῆς σκέψης τοῦ Μὰρξ θὰ πορευθῶ µὲ τρόπο ἱστορικὸ ἀλλὰ καὶ συστηµατικό: Ἀκολουθῶ τὴν ἐξέλιξη τῆς σκέψης, ἀλλὰ µὲ συστηµατικὸ καµβᾶ. Οἱ θεµατικὲς εἶναι κριτική, πολιτική, ἐργασία, οἰκονοµία, ἱστορία, ἀξία, κεφάλαιο. Ἂν καὶ ὁ Μὰρξ ἔχει µιλήσει γιὰ κάθε θεµατικὴ σὲ ἄνω τοῦ ἑνὸς ἔργου, ἐγὼ θὰ τὶς ἀναπτύξω ξεκινώντας ἀπὸ ἕνα ἑκάστοτε, τὸ πιὸ χαρακτηριστικό, καὶ ἀκολουθώντας λίγο-πολὺ τὴν χρονολογικὴ σειρά τους. Γιὰ τὴν κριτικὴ θὰ ἐπικεντρωθῶ στὸ Γιὰ τὴν κριτικὴ τῆς ἑγελιανῆς φιλοσοφίας τοῦ δικαίου. Εἰσαγωγή, γιὰ τὴν πολιτικὴ στὴν Κριτικὴ τοῦ ἑγελιανοῦ πολιτικοῦ δικαίου, γιὰ τὴν ἐργασία στὰ Παρισινὰ χειρόγραφα, γιὰ τὴν θέση τῆς οἰκονοµίας στὸν Πρόλογο τῆς Γερµανικῆς ἰδεολογίας, γιὰ τὴν ἱστορία κυρίως στὸ Κοµµουνιστικὸ µανιφέστο ἀλλὰ καὶ στὶς Βασικὲς γραµµὲς τῆς κριτικῆς τῆς πολιτικῆς οἰκονοµίας, τέλος, γιὰ τὴν θεωρία τῆς ἀξίας καὶ τὸ κεφάλαιο στὸν πρῶτο τόµο τοῦ Κεφαλαίου. Τότε θὰ ἔχουµε περιτρέξει τὶς βασικὲς ἔννοιες τοῦ Μάρξ. Ἀπὸ τὸν Ἕγελο στὸν Μάρξ: Ἡ κριτικὴ τῆς ὑπερβατικότητας Ὁ Μὰρξ ξεκινᾶ τὴν φιλοσοφική του σταδιοδροµία ὡς µέλος τῶν Νέων Ἑγελιανῶν. Οἱ ἑγελιανοί, δηλαδὴ οἱ φιλόσοφοι ποὺ ἐπηρεάζονται ἀπὸ τὴν φιλοσοφία τοῦ Ἕγελου καὶ τὴν διεκδικοῦν, ἔστω κριτικά, χωρίζονται σὲ µὴ ἐπαναστάτες «δεξιοὺς» ποὺ τὴν ἑρµηνεύουν ὡς προέκταση τῆς θεολογίας καὶ σὲ ἐπαναστάτες «ἀριστεροὺς» ποὺ τὴν ἑρµηνεύουν ὡς ἀνατροπὴ τῆς θεολογίας. Οἱ τελευταῖοι ἀντλοῦν ἀπὸ τὸν Ἕγελο πρωτίστως ἕνα κεντρικὸ σηµεῖο, τὴν ἄρνηση τῆς ὑπερβατικότητας. 1 Ὑπερβατικὸ εἶναι κάτι ἀνώτερο ἀπὸ τὴν ἄµεση ἐµπειρικὴ πραγµατικότητα, τὸ ὁποῖο θεωρεῖται χωριστὸ ἀπὸ αὐτήν. Αὐτὴ ἡ κριτικὴ θὰ γίνει ἀπαραίτητο στοιχεῖο κάθε µετέπειτα ὑλισµοῦ ὑλιστὴς εἶναι ὁ κατ ἐξοχὴν ἐχθρὸς τῆς ὑπερβατικότητας, κάθε ὀντολογικοῦ δυϊσµοῦ. Οἱ ἀριστεροὶ ἑγελιανοὶ στρέφουν αὐτὴ τὴν κριτικὴ πρῶτα κατὰ τῆς θρησκείας. Ὄπως λέει ὁ Μὰρξ στὸ ἄρθρο Γιὰ τὴν κριτικὴ τῆς ἑγελιανῆς φιλοσοφίας τοῦ δικαίου. Εἰσαγωγή, τοῦ 1844, 2 ἦταν φυσικὸ ἡ κριτικὴ νὰ στραφεῖ κατὰ πρῶτον ἐνάντια στὴν θρησκεία, ἀφοῦ τὸ βασίλειό της οὐκ ἔστιν ἐκ τοῦ κόσµου τούτου, ὅπως ἔλεγε ὁ Ἰησοῦς κατὰ τὰ Εὐαγγέλια. Μιὰ κριτικὴ τῆς ὑπερβατικότητας ἐφαρµόζεται κατ ἐξοχὴν στὴν πίστη σὲ κάτι ὑπερβατικό. Ὕστερα, ὅµως, πρέπει νὰ ἀσκηθεῖ καὶ κριτικὴ στὴν ἐντὸς τοῦ κόσµου ὑπερβατικότητα. Αὐτὸ τὸ ἔργο ἀναλαµβάνει ὁ Μάρξ. Τοῦτο σηµαίνει ὅτι, κατὰ τὴν ἄποψή του, δὲν εἶναι µόνον ὁ «οὐρανὸς» ποὺ θεωρεῖται ψευδῶς χωριστὸς κι ἀνώτερος ἀπὸ τὴν «γῆ», ἤτοι δὲν εἶναι µόνον ἡ θρησκεία ποὺ διεκδικεῖ ἔτσι ἡ ἴδια νὰ

16 16 εἶναι χωριστὴ κι ἀνώτερη ἀπὸ τὴν πολιτική, ἀλλὰ ἡ «γῆ» ἡ ἴδια διαιρεῖται ψευδῶς καὶ αὐτὴ σὲ κάτι ἀνώτερο, τὴν σφαίρα τοῦ κράτους, χωριστὸ ἀπὸ τὴν κατώτερη σφαίρα τῆς κοινωνίας, ὁπότε ἡ πολιτικὴ µὲ τὴν στενὴ τώρα ἔννοια τῆς κρατικῆς σφαίρας ἐµφανίζεται ὡς κάτι ἀνώτερο καὶ χωριστὸ ἀπὸ τὴν οἰκονοµία. Τῷ ὄντι, ὁ Μὰρξ θ ἀφιερωθεῖ στὴν κριτικὴ τῆς γῆς ἢ τῆς πολιτικῆς, κριτικὴ τῶν τάχα ὑπερβατικῶν πρὸς τὴν κοινωνία ἀρχῶν, ὅπως εἶναι πρῶτα πρῶτα ἡ πολιτικὴ ἀρχή, τὸ κράτος: Εἶναι λοιπὸν ἔργο τῆς ἱστορίας, ἀφοῦ ἐξαφανίσθηκε τὸ ἐπέκεινα, νὰ διακριβώσει τὴν ἀλήθεια τοῦ ἐνθάδε. Εἶναι κατ ἀρχὰς ἔργο τῆς φιλοσοφίας, ποὺ βρίσκεται στὴν ὑπηρεσία τῆς ἱστορίας, ἀφοῦ ξεσκεπάσθηκε τὸ ἱερὸ σχῆµα τῆς ἀνθρώπινης αὐτοαποξένωσης, νὰ ξεσκεπάσει τὴν αὐτοαποξένωση ὑπὸ τὰ βέβηλα σχήµατά της. Ἔτσι ἡ κριτικὴ τοῦ οὐρανοῦ µετατρέπεται σὲ κριτικὴ τῆς γῆς, ἡ κριτικὴ τῆς θρησκείας σὲ κριτικὴ τοῦ δικαίου, ἡ κριτικὴ τῆς θεολογίας σὲ κριτικὴ τῆς πολιτικῆς. 3 Τί σηµαίνει ὅτι ἡ θρησκεία ἢ ἡ πολιτικὴ σφαίρα εἶναι µιὰ «αὐτοαποξένωση» τοῦ ἀνθρώπου (Selbstentfremdung); Ἡ ἔννοια, ποὺ ἀργότερα θὰ ἐξετάσουµε λεπτοµερῶς, διακρίνοντάς την ἀπὸ τὴν ἀποξένωση, 4 εἶναι ἑγελιανῆς προέλευσης. Τὸ 1807, στὴν Φαινοµενολογία τοῦ νοῦ, ὁ Ἕγελος ἀνέπτυσσε τὸ ἑξῆς σκεπτικό. Ὅταν πιστεύω ὅτι ἡ οὐσία µου εἶναι ἐπέκεινα τοῦ κόσµου τούτου, πέραν τοῦ κόσµου µου, ἐν τέλει πέραν τοῦ ἑαυτοῦ µου, ἡ συνείδησή µου εἶναι «δυστυχισµένη»: Ἔχει συνείδηση τοῦ ἑαυτοῦ της µέσα στὸ ἀντικείµενό της, ἀλλὰ τοῦ ἑαυτοῦ της ὡς ἄλλου, ὡς ξένου. Ἔχει ὁρίσει τὸν ἴδιο τὸν ἑαυτό της ὡς κάτι ξένο στὸν ἑαυτό της, ἔχει ἀποξενωθεῖ ἀπὸ τὸν ἑαυτό της («Ἡ δυστυχισµένη συνείδηση»). Ὅταν ἕνα σχῆµα τοῦ κοινωνικοῦ κόσµου ἔχει ἀνάλογα γνωρίσµατα, ὅταν µιὰ συλλογικότητα περιφρονεῖ τὴν ἐπίγεια ὑπόστασή της καὶ ζητᾶ τὴν οὐσία στὸν ἄλλο κόσµο, ἡ «αὐτοαποξένωση» αὐτὴ ἀποτελεῖ δεῖγµα «σπαραγµοῦ» τοῦ ἐν λόγῳ κόσµου, ποὺ σχίζεται σὲ δύο, σὲ κόσµο τῆς πίστης καὶ κόσµο τῆς διανόησης, κόσµο τῆς δεισιδαιµονίας καὶ κόσµο τοῦ διαφωτισµοῦ («Ὁ ἀποξενωµένος ἀπὸ τὸν ἑαυτό του νοῦς»). 5 Τοῦτος ὁ κόσµος δὲν εἶναι ἡ Νεωτερικότητα ἀλλὰ ὁ Μεσαίωνας, ἐποχὴ ὅπου κυριαρχεῖ ἡ πίστη στὸν ἄλλο κόσµο, καὶ ἡ πρὸ τοῦ 1789 περίοδος. Ρωµαντικοὶ συγκαιρινοί του ὅπως ὁ Νοβάλις (Novalis, ) ἔχουν τὴν ἀντίστροφη ἀνάλυση, ἀναδεικνύουν τὴν χριστιανικὴ κοινότητα πιστῶν ἔναντι τῆς ἀτοµικιστικῆς σηµερινῆς κοινωνίας. 6 Ὁ Ἕγελος δὲν εἶναι ρωµαντικὸς ἀλλὰ νεωτεριστής, ὅπως ὁ Μάρξ, καὶ ἡ µεταφορὰ τῆς ἄρνησης τῆς ὑπερβατικότητας ἀπὸ τὸν ἕναν στὸν ἄλλο εἶναι ἀκριβῶς χαρακτηριστικὴ αὐτῆς τῆς σύµπλευσής τους. 7 Ὡστόσο ὁ Μὰρξ θὰ στρέψει αὐτὸ τὸ ἑγελιανὸ ἐπιχείρηµα ἐναντίον τοῦ Ἕγελου. Ἀπὸ αὐτὸ ὁ Ἕγελος συνεπέραινε ὅτι δὲν ὑπάρχει ὑπερβατικότητα τοῦ Θεοῦ, ὁ Μὰρξ ὅτι δὲν ὑπάρχει Θεός, ἀκολουθώντας τὸν Φόυερµπαχ (L. Feuerbach, ). 8 Γι αὐτὸ στὰ Χειρόγραφα τοῦ 1844 δηλώνει «φοϋερµπαχιανός». Ἕνας ἑγελιανὸς συλλογισµὸς καὶ ἡ ἀριστοτελικὴ καταγωγή του Ποιό εἶναι τὸ ἐπιχείρηµα τοῦ Ἕγελου; Ὅταν, γιὰ νὰ ἐξάρουµε τὴν ἀνωτερότητα ἑνὸς ὅρου τὴν ἀπολυτότητα, τὴν ἀπειρία, π.χ., τοῦ Θεοῦ, τὸν ὁρίζουµε ὡς ἐντελῶς ἄλλο ἀπὸ τὸν κατώτερο, ὡς κάτι πέραν αὐτοῦ, ὑπερβατικό, αὐτοαναιρούµαστε, γιατὶ τότε τὸ ἀνώτερο ἀποσυνδέεται, εἶναι ἄσχετο µὲ τὸ κατώτερο, ἄρα δὲν εἶναι ἀνώτερο. Ἴσα ἴσα, τότε εἶναι ποὺ ἔχει τὸ ἴδιο καθεστὼς µὲ τὸ πεπερασµένο. Ὁ ὑπερβατικὸς Θεὸς τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, µὲ τὴν διεκδικητικότητα ποὺ τὸν χαρακτηρίζει, δείχνει λιγότερη «ἀνωτερότητα» ἀπὸ τὸν Θεὸ τῆς Καινῆς, ἐνσαρκωµένο καὶ ἄρα (κατὰ τὸν Ἕγελο) µὴ

17 ὑπερβατικό. Ὁ πρῶτος εἶναι τιµωρός, γιατὶ ἡ ἀξίωση ὑπερβατικότητάς του τὸν κάµνει νὰ µοιάζει µὲ τὰ πλάσµατα, τὰ ὁποῖα εἶναι ἐκδικητικά. Ὁ δεύτερος εἶναι Ἀγάπη γιατὶ ἡ πραγµατικὴ ἀνωτερότητά του αἴρει, ἀντίστροφα, τὴν ὑπερβατικότητά του. Ἐκεῖνα ποὺ δὲν θεωροῦνται σχετικὰ καταντοῦν µὴ διακριτά, ἐκεῖνα ποὺ θεωροῦνται µποροῦν νὰ διακριθοῦν. Ἡ διαλεκτικὴ εἶναι αὐτὴ ἡ ἀνατροπὴ τοῦ πῶς φαίνονται οἱ ἔννοιες, τῶν προθέσεων µὲ τὶς ὁποῖες κατασκευάζονται, ὅταν δοῦµε πῶς λειτουργοῦν. Πῶς καταλήγουµε ὅµως στὸ ὅτι τὸ ἐπέκεινα εἶναι αὐτο-ἀποξένωση τοῦ ἐνθάδε, ὅτι ὁ Θεὸς εἶναι ὁ ἐξιδανικευµένος ἄνθρωπος, ὁ «οὐρανὸς» µιὰ προβολὴ τῆς «γῆς»; Αὐτὸ προϋποθέτει ἕναν διαλεκτικὸ συλλογισµό, ποὺ ἀφορᾶ τὸ πῶς συγκροτοῦνται οἱ ἴδιες οἱ ἔννοιες ποὺ χρησιµοποιοῦµε. Πρῶτον, τὸ ἄπειρο αὐτὸ εἶναι ἀναδιπλασιασµὸς τοῦ περατοῦ. Πράγµατι, ἂν τὸ ἄπειρο θεωρεῖται ὑπερβατικό, ἔχει τὸ περατὸ ἔξω του. Ἂν ὅµως ἔχει κάτι ἔξω του, ἔχει πέρας. Ἄρα δὲν εἶναι ἄπειρο ἀλλὰ περατό, ὅπως ἀκριβῶς αὐτὸ ἀπὸ τὸ ὁποῖο χωρίζεται. Θεωρεῖται ἄπειρο ἀλλὰ συγκροτεῖται ὡς κάτι περατό. Προσέξτε τὴν παράδοξη δοµὴ τοῦ συλλογισµοῦ: Τὸ ἄπειρο ἔχει κοινὴ ἔννοια µὲ τὸ περατὸ ἅπαξ καὶ τὸ θέτω χώρια ἀπὸ αὐτό, ἀλλὰ τὸ θέτω χώρια ἀκριβῶς µὲ σκοπὸ νὰ µὴν ἔχει κοινὴ ἔννοια µ αὐτό. Ἡ πρόθεσή µου αὐτοαναιρεῖται ὅταν ἔλθει σὲ ἐπαφὴ µὲ τὶς σχέσεις µεταξὺ ἐννοιῶν. Δὲν µπορῶ νὰ κάµω ὅ,τι θέλω µὲ τὶς ἔννοιες. Ἔτσι, ἂν δὲν θέτω τὸ ἄπειρο χώρια ἀπὸ τὸ περατό, τότε θὰ εἶναι δυνατὸ νὰ διαχωριστεῖ ὄντως ἀπὸ αὐτό. Ἂν ἀποδεχτῶ ὅτι ἄπειρο καὶ περατὸ ἔχουν ἀναγκαστικὰ µιὰ κοινὴ ἔννοια, ἕνα πλαίσιο ἐντὸς τοῦ ὁποίου διαφέρουν, ἴσως παραγάγω µιὰ διαφορὰ µεταξὺ τῶν δύο, ἡ ὁποία θὰ στηρίζεται στὴν κοινή τους ἔννοια, θὰ εἶναι ἀπόρροιά της. Αὐτὴ εἶναι ἡ δοµὴ τῆς διαλεκτικῆς µεθόδου. Καταγγέλλει τὸ ὑπερβατικὸ ὡς κάτι δῆθεν ἀνώτερο ποὺ στὴν πράξη δὲν διαφέρει ἀπὸ τὸ κατώτερο. Δὲν εἶναι χωριστό, ἀφοῦ ἂν ὑποθέσω ὅτι εἶναι, καταλήγω ὅτι δὲν εἶναι, ἡ ὑπόθεσή µου αὐτοαναιρεῖται. Τὸ πόρισµα εἶναι ὅτι τὸ δῆθεν ὑπερβατικὸ ἔχει κοινὴ ἔννοια µὲ τὸ ἐνθάδε, δὲν εἶναι ὑπερβατικό. Ἔτσι ἡ διαλεκτικὴ εἶναι µιὰ µέθοδος κριτικῆς ἐννοιῶν καὶ συνεπῶς κριτικῆς τῶν θεσµῶν ποὺ στηρίζονται σὲ αὐτὲς τὶς ἔννοιες. Ἀλλὰ τὸ ὑπερβατικὸ δὲν ἔχει µόνο κοινὴ ἔννοια µὲ τὸ ἐνθάδε, εἶναι καὶ προϊόν του. Ἂν τὸ ὑπερβατικὸ δὲν εἶναι χωριστό, δὲν ὑπάρχει, ἡ ἔννοια τῆς ὑπερβατικότητας εἶναι προβληµατική, ὅποιος τὴν χρησιµοποιεῖ ψεύδεται εἴτε τὸ ξέρει εἴτε ὄχι. Εἶναι σὰν νὰ µιλᾶ γιὰ τετράγωνο κύκλο ἢ γιὰ τὸν σηµερινὸ βασιλιᾶ τῆς Γαλλίας. Μιλώντας ὅµως γιὰ τὴν ὑπερβατικότητα, γιὰ τὸν τετράγωνο κύκλο καὶ γιὰ τὸν νῦν κάτοχο τοῦ γαλλικοῦ θρόνου, δηµιουργεῖ ἕνα φάντασµα, προϊὸν τῆς φαντασίας, πλάσµα τοῦ νοῦ, ποὺ ἐπάγεται ἀπὸ τὸ ὅτι γίνεται λόγος γι αὐτό. Ὅταν δὲν συνειδητοποιεῖ κανεὶς ὅτι ἡ ὑπερβατικότητα ἀναιρεῖται ὡς ἔννοια, ὅταν µιλᾶ γι αὐτὴν σὰν νὰ σήµαινε κάτι, στὴν πράξη µετατρέπει τὸ ἀνώτερο σὲ κακὴ ἐκδοχὴ τοῦ κατώτερου. Τὸ δῆθεν χωριστὸ ἄπειρο εἶναι τὸ κατ ἐξοχὴν µὴ χωριστό, εἶναι τὸ µὴ χωριστὸ δίχως συνείδηση τῆς µὴ χωριστότητάς του. 9 Ἡ διαλεκτικὴ κριτικὴ καταγγέλλει ἔτσι τὸ ὑπερβατικὸ ὡς κρυφὴ προβολὴ τοῦ ἐµπειρικοῦ στὸ ὑπερφυσικό. Τὸ ὑπερβατικὸ εἶναι λοιπὸν µιὰ ἄλλη µορφὴ τοῦ ἐνθάδε. Ὄχι µόνο αὐτό εἶναι καὶ µιὰ κουτσουρεµένη µορφή του. Γι αὐτὸ κατὰ τὸν Ἕγελο ἔχει ἐλαττώµατα ἀνθρώπου ὁ Θεὸς ποὺ δὲν εἶναι ἄνθρωπος (ὁ Ζεὺς) ἐνῶ ὁ Θεὸς ποὺ εἶναι ἄνθρωπος (ὁ Ἰησοὺς) µπορεῖ ν ἀπαλλαγεῖ ἀπὸ τὰ ἀνθρώπινα κουσούρια. Τὸ ὑπερβατικὸ εἶναι ἔκτυπο τοῦ ἐνθάδε, ἄρα πάντα κακέκτυπο: Ἔχει τὸ καθεστὼς αἰσθητοῦ χωρὶς τὸν πλοῦτο τῶν αἰσθητῶν. Εἶναι ὅ,τι λέµε ἀφαίρεση, δηλαδὴ ἕνας νοητὸς προσδιορισµὸς ποὺ δὲν ὑπερβαίνει τὸ ἐπίπεδο τῶν ἐµπειρικῶν ὄντων χωρὶς νὰ εἶναι, ἔστω, ἕνα ἐµπειρικὸ ὄν, µιὰ ἁπλουστευµένη ἐκδοχὴ τῶν ἐγκόσµιων ὄντων ποὺ δὲν ὑπάρχει στὸν κόσµο. Τὴν λέµε «προβολὴ» τοῦ ἐµπειρικοῦ, γιατὶ εἶναι µιὰ ψευδὴς ἐξιδανίκευση τῶν ἐµπειρικῶν 17

18 18 πραγµάτων ποὺ βαφτίζεται ἀνώτερη. Ἀπὸ αὐτὸ ἀκριβῶς τὸ ἐπιχείρηµα συνάγει ὁ Φόυερµπαχ ὅτι ἡ θρησκεία εἶναι µιὰ ἀπάτη ποὺ ἐξιδανικεύει τὸν ἐµπειρικὸ κόσµο, ἀφαιρώντας του τὰ ἐπιµέρους χαρακτηριστικὰ καὶ ἀντιτάσσοντάς τον στὸν ἴδιο τὸν ἐµπειρικὸ κόσµο ὡς ξένο. 9 Γιὰ τὸν Μάρξ, τὸ ἴδιο ἰσχύει γιὰ τὸ νεώτερο κράτος, ἐµφανίζεται ὡς χωριστὸ ἀπ τὴν κοινωνία πολιτῶν, ἐνῶ εἶναι µόνον ἡ ἐξιδανικευµένη ἀφαιρετικὰ ἐκδοχή της, ποὺ ἐµφανίζεται σὲ αὐτὴν ὡς κάτι ξένο. Ὁ Μὰρξ ἀναπτύσσει µὲ δύο τρόπους αὐτὸ τὸ ἐπιχείρηµα στὰ , ἀναλύει τὸ ὑπάρχον κράτος ἀλλὰ καὶ τὴν ὀρθολογικὴ ἀνακατασκευή του ἀπὸ τὸν Ἕγελο. Δὲν ὁµιλεῖ µὲ ἑγελιανοὺς µόνον ὅρους (κριτικῆς τῆς ὑπερβατικότητας), µιλᾶ ἐπίσης µὲ ἀριστοτελικούς. Ἂν τὰ νοητά, λέει ὁ Ἀριστοτέλης στὸ Ζ τῶν Μετὰ τὰ φυσικά, εἶναι χωριστὰ ἀπὸ τὰ αἰσθητά, ὅπως ὑποστήριζε ὁ Πλάτων, τότε εἶναι ἀναδιπλασιασµοί τους, 10 «αὐτοάνθρωπος» εἶναι ὁ αἰσθητὸς ἄνθρωπος ποὺ τοῦ προσθέσαµε τὴν λέξη «αὐτὸ-» καὶ τὸν µεταφέραµε ἐκτὸς αἰσθητῶν. Κανένα ἀπὸ τὰ καθολικὰ δὲν ἠµπορεῖ νὰ ἔχει χωριστὴ ὕπαρξη ἔξω ἀπὸ τὰ καθέκαστα. Ἡ ἀλήθεια εἶναι ὅτι ὅσοι ὑποστηρίζουν τὴν ὕπαρξη τῶν εἰδῶν, ἀπὸ κάποια ἄποψη δίνοντάς τους χωριστὴ ὕπαρξη, ἀφοῦ εἶναι οὐσίες, µιλοῦν σωστά, ἀπὸ µιὰν ἄλλη ἄποψη, ὅµως, θεωρώντας τὸ εἶδος ὡς κάτι ἑνιαῖο ἐπάνω σὲ πολλά, πέφτουν σὲ σφάλµα. Αὐτὸ τὸ παθαίνουν, γιατὶ δὲν ἠµποροῦν νὰ εἰποῦν ποιές εἶναι οἱ τέτοιες ἄφθαρτες καὶ χωριστὲς ἀπὸ τὰ καθέκαστα καὶ τὶς οὐσίες τὶς αἰσθητὲς οὐσίες. Τὶς φτειάνουν λοιπὸν ἴδιες κατὰ τὸ εἶδος µὲ τὶς φθαρτὲς (γιατὶ οἱ φθαρτὲς οὐσίες µᾶς εἶναι ξεκάθαρα γνωστὲς) δηµιουργώντας αὐτοάνθρωπο καὶ αὐτόιππο µὲ τὴν προσθήκη τῆς λέξης «αὐτὸ» ἐπάνω στὰ ὀνόµατα τῶν αἰσθητῶν. 11 Ὁ Ἀριστοτέλης κατηγορεῖ ἔτσι τὸν Πλάτωνα ὅτι ἀντὶ ν ἀποδίδει τὴν ἰδιότητα στὸ πράγµα, τὸ κατηγόρηµα στὸ ὑποκείµενο, ἀντιστρέφει τὴν φυσιολογικὴ ἐξάρτηση καὶ παρουσιάζει τὴν ἰδιότητα ὡς ὑποκείµενο. Ὄντως, ὁ Πλάτων ὀνοµάζει τὸν γενικὸ ὅρο «οὐσία» τοῦ συγκεκριµένου ὄντος τῆς ἐµπειρίας, ἐνῶ ὁ Ἀριστοτέλης ὀνοµάζει ἔτσι αὐτὸ ἐδῶ τὸ ὄν, µιὰ ἰδιότητα τοῦ ὁποίου εἶναι ὁ γενικὸς ὅρος. Στὰ νέα ἑλληνικὰ αὐτὴ ἡ διαφορὰ εἶναι ἀκόµη αἰσθητή: Ὅταν µιλῶ γιὰ τὴν «οὐσία» ἑνὸς προβλήµατος καὶ ὅταν µιλῶ γιὰ µιὰ χηµικὴ «οὐσία», ἡ λέξη «οὐσία» δηλώνει, στὴν πρώτη περίπτωση, µιὰ ἔννοια καί, στὴν δεύτερη, ἕνα πράγµα, δηλαδὴ ὁρίζεται στὴν πρώτη περίπτωση πλατωνικὰ καὶ στὴν δεύτερη ἀριστοτελικά. Τοῦ Ἕγελου τὸ ἀντιυπερβατικὸ ἐπιχείρηµα εἶναι προφανῶς συγγενικὸ µὲ αὐτό. Ὁ Ἀριστοτέλης λέει, κατ οὐσίαν, ὅτι ἡ ἰδέα, ἂν εἶναι χωριστή, ἔχει δική της ὑπόσταση ἄλλη ἀπὸ αὐτὰ τῶν ὁποίων εἶναι ἰδέα, ἄρα εἶναι ἰδέα ἄλλου πράγµατος ὁ Ἕγελος, ἐπὶ τῆς οὐσίας, λέει ὅτι ἡ ἰδέα, ἂν εἶναι χωριστή, εἶναι ἄσχετη µ ἐκεῖνο τοῦ ὁποίου εἶναι ἰδέα, ἄρα δὲν εἶναι ἰδέα αὐτοῦ τοῦ πράγµατος. Ἡ διαφορὰ εἶναι µικρή, ἀλλὰ ὑπάρχει: Τὸ ἑγελιανὸ συµπέρασµα εἶναι εὐρύτερης ἐφαρµογῆς, ἀφορᾶ ὅ,τι θεωρεῖται χωριστὸ καὶ συνάµα ἀνώτερο, π.χ. τὸ κράτος. Ὁ Μὰρξ φαίνεται νὰ ἀσκεῖ µιὰ ἀριστοτελικὴ κριτικὴ στὸν ἰδεοκράτη Ἕγελο, ὅταν λέει ὅτι ὑποκείµενο δὲν εἶναι τὸ κράτος ἀλλὰ ἡ κοινωνία, ἀλλὰ ἀσκεῖ κριτικὴ στὴν ἔννοια τοῦ χωρισµοῦ κι ἂς ἀφορᾶ τὴν σχέση δύο ἐξ ἴσου ἐµπειρικῶν (ἀλλὰ καὶ µὴ αἰσθητὰ ὁρατῶν) ὅρων, τῆς κοινωνίας καὶ τοῦ κράτους, ὁπότε πολλῷ µᾶλλον ἐφαρµόζει τό, γενικότερο, ἑγελιανὸ ἐπιχείρηµα. Ἀπὸ τὴν ἄλλη, ὅµως, τὸ γενικὸ αὐτὸ ἐπιχείρηµα κατὰ τῆς ὑπερβατικότητας µπορεῖ νὰ ἐφαρµοσθεῖ µὲ δύο τρόπους, εἴτε γιὰ νὰ ἀλλάξουµε τὸ νόηµα τοῦ ὑπερβατικοῦ εἴτε γιὰ νὰ τὸ ἄρουµε. Ὁ Ἕγελος συµπεραίνει ἔτσι ὅτι τὸ ἀνώτερο ὑπάρχει ἀλλὰ δὲν εἶναι ὑπερβατικό, π.χ., ὑπάρχουν ἰδέες, ἀλλὰ δὲν εἶναι ἐπέκεινα, ὑπάρχει Θεός, ἀλλὰ δὲν εἶναι σὲ ἄλλο κόσµο, ἐνῶ ὁ φουερµπαχιανὸς νεαρὸς Μὰρξ ἀπὸ τὸ ἴδιο ἐπιχείρηµα θὰ

19 συµπεράνει πὼς οἱ ἰδέες δὲν ὑπάρχουν, ὑπάρχει µόνον αἴσθηση ἢ ὕλη. Ὁ ὑλισµὸς τοῦ Μὰρξ χρωστᾶ πολὺ περισσότερα σ αὐτὴ τὴν κριτικὴ τῆς ἔννοιας «ὑπερβατικὸ» (ἐνν. «ὑπερβατικὸ πρὸς τὸν ἐµπειρικό, πεπερασµένο κόσµο»), παρὰ στοὺς γάλλους ὑλιστὲς τοῦ ιη αἰώνα, Λὰ Μεττρὶ (La Mettrie, ), Ἑλβέτιο (Helvétius, ), ντ Ὁλµπὰκ (d Holbach, ) ἢ ντὲ Σάντ (de Sade, ). Ὁ Μὰρξ θὰ συµπεράνει ἐπίσης ὅτι ὁ Θεὸς δὲν ὑπάρχει, ὑπάρχει µόνο στὸ µυαλό µας, καί, τέλος, ὅτι τὸ κράτος δὲν ὑπάρχει στ ἀλήθεια, ἀλλὰ µόνον ὡς ἐπιφαινόµενο τῆς κοινωνίας. Σ αὐτὸ συνίσταται ἡ κριτική του τοῦ ἑγελιανοῦ κράτους. Τὸ ἐπιχείρηµα κατὰ τῆς ὑπερβατικότητας ἔχει παρανοηθεῖ, κυρίως µὲ ἱερὸ σκοπὸ νὰ σωθεῖ ὁ ὑλιστὴς Μὰρξ ἀπὸ τὸν ἰδεαλιστὴ Ἕγελο. Τὸ ἐπιχείρηµα ἔχει τὴν πιὸ σαφὴ µορφή του στὸ κεφ. «Ἡ ἀπειρία» τῆς Λογικῆς τοῦ Ἕγελου, ὅπου ἀνασκευάζει τὴν θεολογικὴ ἔννοια τοῦ ἀπείρου ὡς χωριστοῦ ἀπὸ τὸ περατό. 12 Ὅσο ἦταν µαρξιστής, ὁ ἰταλὸς Λούτσιο Κολλέττι (L. Colletti, ) ἑρµήνευε τὸν Ἕγελο ὡς ἐχθρὸ τῆς πεπερασµένης ἐµπειρικῆς ὕπαρξης στηριζόµενος σὲ αὐτὸ ἀκριβῶς τὸ κεφάλαιο, ὅπου κατ ἐξοχὴν ὁ Ἕγελος ἀσκεῖ κριτικὴ στὴν ἔννοια τῆς ὑπερβατικότητας, µιὰ κριτικὴ ποὺ ὅπως φαίνεται εἶναι ἀναπόσπαστο κοµµάτι τοῦ ὑλισµοῦ τοῦ Μάρξ! Ἡ θεωρία ὡς κριτικὴ Οἱ ἰδέες µιᾶς κοινωνίας, γιὰ τὸ τί εἶναι ἡ ἴδια, εἶναι οὐσιώδης στιγµὴ τοῦ τί εἶναι. Σὲ αὐτὸ διαφέρει ἡ κοινωνία ἀπὸ τὴν µὴ νοήµονα φύση, ποὺ ἀδιαφορεῖ γιὰ ὅλες τὶς ἰδέες ποὺ σχηµατίζονται γι αὐτήν. Ὁ Μὰρξ θὰ ὑποστηρίξει µὲ αὐτὴ τὴν ἔννοια ὅτι οἱ θεοὶ τοῦ Ὀλύµπου ὑπῆρχαν µὲ τὴν ἔννοια ὅτι ἡ πίστη στὴν ὕπαρξή τους εἶχε κοινωνικὰ ἀποτελέσµατα. Ἡ κριτικὴ τῶν ἰδεῶν εἶναι ἔτσι ἀπαραίτητο συµπλήρωµα τῆς κριτικῆς τῶν δοµῶν. Ἄρα ἡ κριτικὴ τοῦ κατὰ Ἕγελο κράτους εἶναι συνάµα «κριτικὴ ἀνάλυση τῆς νεωτερικῆς πολιτείας καὶ τῆς σχετικῆς ἐνεργοῦ πραγµατικότητας». Παράδοξο γιὰ τὸν Μὰρξ εἶναι µόνον ὅτι ἡ γερµανικὴ φιλοσοφία εἶναι στὸ ὕψος τῆς σύγχρονής της περιόδου, δηλαδὴ περιγράφει τὴν νεωτερικὴ πολιτεία, ἐνῶ δὲν ἔχει ἀνέλθει ἡ Γερµανία στὸ ὕψος τῆς νεωτερικῆς πολιτείας ὅπως ἡ Ἀγγλία καὶ ἡ Γαλλία. Αὐτὸ τὸ προνόµιο τῆς φιλοσοφίας ὀφείλεται στὸ ὅτι εἶναι ὀρθολογική. Ἐνῶ ἡ γνήσια ἔκφραση τῆς καθυστερηµένης Γερµανίας θ ἀναζητηθεῖ στὴν ἀνορθόλογη θέση τῆς ἱστορικῆς σχολῆς τοῦ δικαίου, ἡ ὁποία διεκδικεῖ ἄλλωστε γιὰ το δίκαιο τὸ καθεστὼς ἔκφρασης τῶν παραστάσεων ἑνὸς λαοῦ, ὄχι ὀρθολογικοῦ ἐλέγχου τους. Αὐτὴ ἡ σχολὴ θεωρεῖ πὼς ἡ νοµικὴ τάξη πραγµάτων ἐκφράζει ἁπλῶς τὸ ἄλογο «πνεῦµα τοῦ λαοῦ», ποὺ ἀλλάζει ἀπὸ χώρα σὲ χώρα. 15 Δυὸ χρόνια νωρίτερα, τὸ 1842, ὁ Μὰρξ εἶχε ἀφιερώσει ἕνα ἄρθρο στὸ Φιλοσοφικὸ µανιφέστο τῆς ἱστορικῆς σχολῆς τοῦ δικαίου, µὲ ἀναφορὰ στὸ Φυσικὸ δίκαιο τοῦ «πατέρα» τῆς σχολῆς, τοῦ νοµοµαθῆ Γκούσταβ Οὗγκο (G. Hugo, ). Τὸν ἀνορθολογισµὸ τοῦ Οὗγκο εἶχε ἤδη ἐπικρίνει ὁ Ἕγελος τὸ 1821 στὴν Φιλοσοφία τοῦ δικαίου. Ὁ Οὗγκο εἶχε ἀπαντήσει, ὁ Ἕγελος ἀνταπαντήσει. 16 Ὁ Μὰρξ θεωρεῖ τὸν Οὗγκο πρότυπο ἀνορθολογισµοῦ καὶ σχετικισµοῦ: «Δὲν θέλει ν ἀποδείξει ὅτι τὸ θετὸ εἶναι ὀρθολογικό θέλει ν ἀποδείξει ὅτι τὸ θετὸ δὲν εἶναι ὀρθολογικό», διότι ἔτσι µόνο, «βεβηλώνοντας ὅ,τι θεωρεῖ ἱερὸ ὁ δίκαιος, ὁ ἠθικός, ὁ πολιτικὸς ἄνθρωπος», µπορεῖ ν ἀποδείξει ὅτι «τὸ θετὸ δὲν ἰσχύει ἐπειδὴ εἶναι ἔλλογο», καὶ νὰ καταλήξει στὸν σχετικισµό. Ἀφοῦ «στὸ ἕνα µέρος εἶναι θετὸ τὸ τάδε, στὸ ἄλλο τὸ δείνα», καὶ «τὸ ἕνα εἶναι τόσο ἀνορθόλογο ὅσο τὸ ἄλλο, ὑποτάξου σὲ ὅ,τι εἶναι θετὸ ἀνάµεσα στοὺς τέσσερεις τοίχους σου». Γιὰ τὸν Μάρξ, τὸ πρόβληµα εἶναι ὅτι αὐτὴ ἡ στάση, κατ ἀναλογία τῆς στάσης διεφθαρµένων Γάλλων

20 20 αὐλικῶν τῆς Παλινόρθωσης, ἐκφράζει µόνο τὴν «σήψη» τοῦ Παλαιοῦ καθεστῶτος, εἶναι «ἡ σήψη ποὺ ἀπολαµβάνει τὸν ἑαυτό της», ὄχι ἡ ἐκκολαπτόµενη νέα κατάσταση τῆς ἀνθρωπότητας. 17 Γι αὐτὸ ἐκτιµᾶ, τὸ 1844, πὼς ἡ «ἱστορικὴ σχολὴ τοῦ δικαίου» εἶναι ἡ γνήσια ἔκφραση τῆς καθυστερηµένης Γερµανίας. Ὁ Μὰρξ ἀναφέρεται στὴν παραδοσιακὴ διάζευξη ὀρθοῦ λόγου καὶ ἱστορικότητας, ἡ ὁποία διέπει τὴν σκέψη τοῦ Οὗγκο. Ἂν κάτι δὲν εἶναι «a priori γνωστό, καθαρό, καθολικό, ἀναγκαῖο, δεδοµένο ἐντὸς τοῦ ὑγιοῦς ὀρθοῦ λόγου, οἱονεὶ ἔµφυτο», τότε, λέει ὁ Οὗγκο, δὲν εἶναι «ἐπιστηµονικὸ µὲ τὴν αὐστηρὴ ἔννοια», εἶναι «ἱστορικό», καὶ αὐτὸ σηµαίνει «a posteriori, ἐµπειρικό, διαφορετικὸ ἀνάλογα µὲ τὸν τρόπο καὶ τὸν χρόνο, τυχαῖο». 18 Ἀπόλυτη ὀρθολογικότητα ἢ ἀπόλυτη ἔλλειψη ὀρθολογικότητας, δὲν ὑπάρχει ἐνδιάµεσο. Ὁ ἱστορικισµὸς διατηρεῖ χωριστὰ τὸ φυσικὸ καὶ τὸ θετό, τὸ φύσει καὶ τὸ νόµῳ, ὅπως ὅλη ἡ προνεωτερικότητα. Ὅµως ἀλλάζει τὰ πρόσηµα: Δὲν θεωρεῖ πιὰ πρότυπο τοῦ δικαίου τὸ φυσικὸ ἀλλὰ τὸ θετό. Αὐτὸ ἀκριβῶς τὸ ἐνδιάµεσο εἶναι ὅµως ποὺ µελετᾶ µιὰ ὀρθολογικὴ ἀνάγνωση τῆς ἱστορίας, ὅπως αὐτὴ ποὺ πρότεινε ὁ Ἕγελος καὶ προεξέτεινε ὁ Μάρξ. Πράγµατι, κανένα ἱστορικὸ νοµικὸ µόρφωµα δὲν εἶναι ἰδανικό, ἀπόλυτα ὀρθολογικό, ἐξαγώγιµο ἀπὸ τὴν σκέψη χωρὶς ἀναφορὰ στὶς πραγµατικὲς συνθῆκες, κι ὅµως καµµία µορφὴ κοινωνίας δὲν εἶναι ἄµοιρη τοῦ ὀρθοῦ λόγου, ὅλες ρθυµίζουν µὲ κανόνες τὴν συνύπαρξη ἀντίθετων συµφερόντων. Προτοῦ λοιπὸν ἀσκήσει κριτικὴ ἕνας Γερµανὸς στὴν ἰδεοκρατία τῆς γερµανικῆς φιλοσοφίας, γιὰ νὰ µπορέσει ἔπειτα ν ἀσκήσει κριτικὴ στὸ ὑπάρχον κράτος, τὸ ὁποῖο ἐκφράζει αὐτὴ ἡ φιλοσοφία ὅπως πράττει ὁ Μὰρξ τὴν ἴδια ἐποχὴ στὸ χειρόγραφο γιὰ τὴν Κριτικὴ τῆς ἑγελιανῆς φιλοσοφίας τοῦ κράτους καὶ στὸ ἄρθρο Γιὰ τὸ ἑβραϊκὸ ζήτηµα ἀντίστοιχα, πρέπει νὰ ἀσκήσει κριτικὴ στὴν καθυστερηµένη Γερµανία. Αὐτὴ ἡ κριτικὴ δὲν εἶναι ὅµοια µὲ τὶς ἄλλες δύο, δὲν ἔχει σκοπὸ νὰ ἄρει κάτι ποὺ ἰσχύει, µόνο νὰ ἐξαλείψει κάτι ποὺ οὐσιαστικὰ εἶναι ἤδη ξεπερασµένο. Δὲν διαλέγεται µαζί του, µόνο τὸ καταγγέλλει, δὲν ἀποτελεῖ αὐταξία, µόνο ἐργαλεῖο ἐναντίον του: Ἡ κριτικὴ καθ ἑαυτὴν δὲν χρειάζεται νὰ συνεννοηθεῖ µὲ τὸ ἀντικείµενο αὐτὸ (Selbstverständigung mit diesem Gegenstand), γιατὶ ἔχει καθαρίσει µ αὐτό. Δὲν ἐµφανίζεται πλέον ὡς αὐτοσκοπός, µόνο πιὰ ὡς µέσον. Οὐσιῶδες πάθος (Pathos) της εἶναι ἡ ἀγανάκτηση, οὐσιαστικὴ δουλειά της ἡ καταγγελία. 19 Ἀπὸ αὐτὸ τὸ χωρίο ἀντλῶ δύο συµπεράσµατα. Ἀφ ἑνός, ἡ κριτικὴ τοῦ Ἕγελου καὶ τῆς σηµερινῆς κατάστασης στὰ προοδευµένα κράτη εἶναι καὶ µιὰ αὐτεξήγηση καὶ αὐτοκατανόηση (Selbstverständigung) τοῦ θεωρητικοῦ ποὺ τὴν ἀσκεῖ. Ἐµπνέεται ἀπὸ σεβασµὸ γιὰ τὸ ἀντικείµενο κριτικῆς, καὶ γι αὐτὸ θεραπεύεται ὡς αὐτοσκοπός. Εἶναι ἐποικοδοµητικὴ κριτική, γιατὶ δὲν ἀπευθύνεται σὲ κάτι ποὺ ἔχει ἀποδειχθεῖ παροδικό, κάτι τοῦ ὁποίου οἱ δυσλειτουργίες ἔχουν φανεῖ στὴν πράξη ἄλυτες. Ἴσα ἴσα στόχος τῆς κριτικῆς τοῦ ὑπάρχοντος συστήµατος εἶναι ἡ κατάδειξη τοῦ ὅτι καὶ αὐτὸ εἶναι ἕνα ἱστορικὸ µόνο φαινόµενο, µὲ ἀρχὴ καὶ τέλος. Σκοπεύει νὰ δείξει ὅτι θὰ καταστοῦν ἐν τέλει ἀνυπέρβλητες κι οἱ δικές του δυσλειτουργίες. Αὐτὸ ἰσχύει ἀκόµη στὸ Κεφάλαιο. Γιατὶ θεωρητικὰ θὰ µποροῦσε ἡ κεφαλαιοκρατία νὰ ὑπερβαίνει τὶς δυσλειτουργίες της συνεχῶς, ὁπότε θἄχουν δίκιο οἱ ἀστοὶ οἰκονοµολόγοι, ποὺ τὴν θεωροῦν ὁριστικὴ κατάσταση. Αὐτὴ ἡ κριτικὴ δὲν περιορίζεται στὴν ἀγανάκτηση καὶ τὴν καταγγελία, λέει ὅτι αὐτὸ ποὺ συµβαίνει εἶναι ἀπαράδεκτο, ὄχι ὅτι εἶναι κίβδηλο, ὄχι ὅτι εἶναι ἕνα ψέµµα. Κάτι ποὺ θὰ πρέπει νὰ τὸ θυµόµαστε, ὅταν θὰ µελετήσουµε τέτοιες κριτικές. Αὐτό, εἰρήσθω ἐν παρόδῳ, µᾶς βοηθᾶ νὰ καταλάβουµε γιατί τὰ πολιτικὰ σχόλια τῶν ἐφηµερίδων µας βρίθουν καταγγελιῶν καὶ ξεχειλίζουν ἀπὸ ἀγανάκτηση, ἐνῶ σὲ ἐφηµερίδες ἀνεπτυγµένων χωρῶν ὑπάρχουν πιὸ πολλὲς ἀναλύσεις: Δὲν εἶναι ζήτηµα