Για παραπομπή : Δούκες

Transcript

1 Krsmanović Bojana,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Περίληψη : Οι υπήρξαν μία από τις επιφανέστερες αριστοκρατικές οικογένειες της Μικράς Ασίας και προέρχονταν από την Παφλαγονία. Από τα μέσα του 9ου αιώνα έως το 1204 μπορούμε να διακρίνουμε τρεις ξεχωριστές ομάδες που έφεραν το επώνυμο αυτό, από τις οποίες το οικογενειακό όνομα των Δουκών δόξασαν οι εκπρόσωποι της πρώτης και της τρίτης ομάδας. Τον 11ο αιώνα δύο μέλη της οικογένειας των Δουκών ανέβηκαν στο θρόνο της αυτοκρατορίας και, μετά τη σύναψη συγγενικών σχέσεων με τους Κομνηνούς, έγιναν μία από τις πιο σημαντικές οικογένειες της αυτοκρατορίας. Κύρια Ιδιότητα Αξιωματούχοι 1. Γενικά Οι εμφανίζονται για πρώτη φορά στις πηγές περί τα μέσα του 9ου αιώνα. Κατάγονταν από την περιοχή της Παφλαγονίας και υπήρξαν μία από τις πλέον επιφανείς βυζαντινές αριστοκρατικές οικογένειες της Μικράς Ασίας. Επειδή ο καθορισμός της ιστορικής συνέχειας της οικογένειας αυτής από τον 9ο αιώνα έως το 1204 είναι προβληματικός, οι ερευνητές συνήθως διακρίνους τρεις ξεχωριστές ομάδες που έφεραν το συγκεκριμένο οικογενειακό επώνυμο. 1 Το όνομα των Δουκών δόξασε η πρώτη ομάδα των μελών της, που δραστηριοποιήθηκε τον 9ο και τις πρώτες δεκαετίες του 10ου αιώνα. Ωστόσο, μεγαλύτερο κύρος είχαν δύο μέλη της τρίτης ομάδας, οι Κωνσταντίνος Ι και Μιχαήλ Ζ ( ), οποίοι τον 11ο αιώνα σχημάτισαν τη δυναστεία των Δουκών. Οι σχέσεις επιγαμίας που συνήψαν με τη δυναστεία των Κομνηνών έδωσε στους γόητρο και θέση μεταξύ των πρώτων οικογενειών της αυτοκρατορίας. Το κύρος και η δόξα του οικογενειακού τους ονόματος διατηρήθηκαν και μετά την εξάλειψη της οικογένειας των Δουκών, η συνέχεια της οποίας μπορεί να ιχνηλατηθεί στις πηγές σχεδόν έως τα μέσα του 12ου αιώνα. 2. Εμφάνιση και καταγωγή της οικογένειας των Δουκών Οι παραδόσεις σχετικά με την καταγωγή της οικογένειας συνέδεαν τους με τον Μέγα Κωνσταντίνο. Σύμφωνα με τον ιστορικό του 11ου αιώνα Νικηφόρο Βρυέννιο, ο οποίος και παραθέτει την παράδοση, ο πρώτος Δούκας ήταν συγγενής και στενός συνεργάτης του Μεγάλου Κωνσταντίνου, μετοίκησε από τη Ρώμη στη νεοϊδρυθείσα Κωνσταντινούπολη και διορίστηκε δουξ της πόλης. Ο προαναφερθείς αξιωματούχος, το όνομα του οποίου δεν αναφέρεται, εθεωρείτο ο ιδρυτής της οικογένειας των Δουκών. 2 Ο θρύλος αυτός, βεβαίως, δεν έχει καμία σχέση με την πραγματικότητα, καθώς οι πρώτες γραπτές αναφορές σε μέλη της οικογένειας των Δουκών χρονολογούνται από τα μέσα του 9ου αιώνα. Θεωρείται ότι το οικογενειακό τους όνομα προερχόταν από τον τίτλο του δουκός τον οποίο πιθανώς έφερε ο γενάρχης της οικογένειας, ο οποίος την εποχή εκείνη ήταν διοικητής κάποιας παραμεθόριας περιοχής της αυτοκρατορίας. 3 Θεωρείται σχεδόν βέβαιο ότι οι ήταν βυζαντινής καταγωγής (αυτόχθονες ελληνόφωνοι). 4 Σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, κατάγονταν από το θέμα της Παφλαγονίας, 5 όπου βρίσκονταν τα οικογενειακά τους κτήματα. 3. Οι πρώτοι εκπρόσωποι της οικογένειας τον 9ο και στις αρχές του 10ου αιώνα Ως πρώτο μέλος της οικογένειας των Δουκών (του οποίου δεν γνωρίζουμε το όνομα) αναφέρεται ένας αξιωματούχος της αυτοκράτειρας Θεοδώρας, ο οποίος εστάλη εναντίον των Παυλικιανών της Μικράς Ασίας περί το Τα σημαντικότερα μέλη της λεγόμενης πρώτης ομάδας των Δουκών ήταν ο Ανδρόνικος Δούκας και ο γιος του Κωνσταντίνος, οι οποίοι ανήκαν στην ανώτερη στρατιωτική ιεραρχία. Η σταδιοδρομία τους συμπίπτει με την περίοδο βασιλείας του Λέοντος ΣΤ ( ) και, όπως πολλοί άλλοι εκπρόσωποι των βυζαντινών αριστοκρατικών οικογενειών, έτσι και οι είχαν την ευκαιρία να διακριθούν στον αγώνα εναντίον των Αράβων και να ανέλθουν κοινωνικά. Μάλιστα, στις αρχές του 10ου αιώνα ήρθαν σε σύγκρουση με την αυτοκρατορική εξουσία, κυρίως λόγω του παρακοιμωμένου Σαμωνά, Δημιουργήθηκε στις 5/12/2017 Σελίδα 1/11

2 Krsmanović Bojana,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος συμβούλου του Λέοντος, και για κάποιο χρονικό διάστημα είχαν καταφύγει στην αυλή του Άραβα χαλίφη. Μετά το θάνατο του Λέοντος ΣΤ (912), την εξουσία ανέλαβε ο αδελφός του Αλέξανδρος ( ), ο οποίος πριν πεθάνει (Ιούνιος 913) όρισε αντιβασιλέα και επίτροπο του ανηλίκου Κωνσταντίνου Ζ Πορφυρογεννήτου τον Νικόλαο Μυστικό, Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως και φίλο της οικογένειας των Δουκών. Πριν μάθει ότι είχε οριστεί επικεφαλής του συμβουλίου αντιβασιλείας, ο Νικόλαος Μυστικός είχε υποκινήσει τον Κωνσταντίνο Δούκα, ο οποίος ήταν δομέστικος των σχολών, σε στάση με σκοπό την κατάληψη του θρόνου. Όταν πληροφορήθηκε το θάνατο του Αλεξάνδρου, ο Κωνσταντίνος Δούκας έσπευσε με τους οπαδούς του στην Κωνσταντινούπολη. Η στάση των Δουκών κατεστάλη από την αυτοκρατορική φρουρά, ενώ ο σφετεριστής του θρόνου Κωνσταντίνος Δούκας, ο γιος του Γρηγόριος και ο ανιψιός του Μιχαήλ έχασαν τη ζωή τους στις οδομαχίες που ακολούθησαν. Ο νεότερος γιος του Κωνσταντίνου, Στέφανος, ευνουχίστηκε και εστάλη με τη μητέρα του στα κτήματα των Δουκών στο θέμα Παφλαγονίας. Ο θάνατος των περισσότερων αρρένων μελών των Δουκών απέκλεισε τη δυνατότητα συνέχισης του οικογενειακού ονόματος. Αν ληφθεί υπόψη το γεγονός ότι ο Νικόλαος, ο τελευταίος γνωστός Δούκας της πρώτης ομάδας οι συγγενικές σχέσεις του οποίου με τους προαναφερόμενους δεν μπορούν με ακρίβεια να επιβεβαιωθούν σκοτώθηκε σε μάχη εναντίον των Βουλγάρων στους Κατασύρτες (917), είναι σαφές γιατί υπάρχει πρόβλημα στην παρακολούθηση της συνέχειας αυτής της οικογένειας. 4. Οι στα τέλη του 10ου και στις αρχές του 11ου αιώνα: ο Ανδρόνικος Λυδός και οι γιοι του Στο τελευταίο τέταρτο του 10ου αιώνα συναντούμε ειδήσεις για κάποιες προσωπικότητες τις οποίες ορισμένοι ερευνητές εντάσσουν στην οικογένεια των Δουκών και συγκεκριμένα στη λεγόμενη δεύτερη ομάδα. 6 Πρόκειται για τον Ανδρόνικο Λυδό και τους γιους του, Χριστόφορο και Βάρδα. Η ενδεχόμενη συγγένειά τους με τους του 9ου και των αρχών του 10ου αιώνα δεν μπορεί ούτε κατά προσέγγιση να διακριβωθεί. Επίσης, στις πηγές δεν υπάρχουν πληροφορίες βάσει των οποίων θα μπορούσαμε με μεγαλύτερη βεβαιότητα να υποστηρίξουμε ότι οι προαναφερθέντες ανήκαν στην οικογένεια των Δουκών. 7 Οι δραστηριότητες του Ανδρονίκου Λυδού και των γιων του εντάσσονται στην περίοδο της βασιλείας του Βασιλείου Β ( ), όταν μνημονεύονται ως οπαδοί του σφετεριστή Βάρδα Σκληρού στη στάση του Οι τον 11ο αιώνα 5.1. Οι αυτοκράτορες Την πλέον πολυάριθμη και γνωστότερη ομάδα των Δουκών αποτελούν δύο αδελφοί, ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος Ι Δούκας και ο καίσαρας Ιωάννης Δούκας, καθώς και οι άμεσοι απόγονοί τους, οι οποίοι εμφανίζονται συνεχώς στις πηγές μετά τα μέσα του 11ου αιώνα. 8 Όμως η συγγένεια των μελών της τρίτης ομάδας των Δουκών με τους του 9ου και 10ου αιώνα δεν μπορεί να επιβεβαιωθεί. Ο Βυζαντινός ιστορικός του 12ου αιώνα Ιωάννης Ζωναράς αμφισβήτησε ανοιχτά την ύπαρξη άμεσης συγγένειας μεταξύ των προαναφερθέντων δύο αδελφών και των παλαιοτέρων Δουκών, αναφέροντας ότι στην πραγματικότητα ο Κωνσταντίνος Ι και ο καίσαρας Ιωάννης προέρχονταν από τη γραμμή των γυναικείων μελών της οικογένειας. 9 Η άνοδος της τελευταίας ομάδας των Δουκών αρχίζει την εποχή της μεγάλης στάσης του Ο Κωνσταντίνος Δούκας, έχοντας τον τίτλο του βεστάρχη, και ο αδελφός του Ιωάννης συγκαταλέγονταν μεταξύ των πλέον εξεχόντων μελών της βυζαντινής στρατιωτικής αριστοκρατίας (Βοτανειατών, Αργυρών, Βούρτζηδων, Βρυέννιων κ.ά.) που υποστήριξαν τις αυτοκρατορικές βλέψεις του Ισαακίου Κομνηνού. Σύμφωνα με τις πηγές της εποχής, ο Κωνσταντίνος Δούκας ήταν ένας από τους πλέον γενναιόδωρους χρηματοδότες του στασιαστικού κινήματος, γεγονός που μαρτυρεί τον μεγάλο πλούτο της οικογένειάς του. 10 Η διετής βασιλεία του Ισαακίου Α Κομνηνού οδήγησε στην άνοδο όλων όσοι συνέβαλαν στην κατάληψη της εξουσίας από αυτόν, συμπεριλαμβανομένης και της οικογένειας των Δουκών. Το ότι οι εκμεταλλεύτηκαν με τον καλύτερο δυνατό Δημιουργήθηκε στις 5/12/2017 Σελίδα 2/11

3 Krsmanović Bojana,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος τρόπο την ευκαιρία που τους δόθηκε επιβεβαιώνεται από το γεγονός ότι όταν το 1059 ο Ισαάκιος Α παραιτήθηκε για λόγους υγείας επέλεξε ως διάδοχό του τον Κωνσταντίνο Δούκα, ο οποίος είχε ήδη τιμηθεί με τον τίτλο του προέδρου. Η βασιλεία του Κωνσταντίνου Ι οδήγησε τους στην πρώτη θέση μεταξύ των αριστοκρατικών οικογενειών της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Οι πολυάριθμοι συγγενείς του αυτοκράτορα και του Ιωάννη Δούκα κατέλαβαν εξέχουσες θέσεις στον κρατικό μηχανισμό και συνδέθηκαν με σχέσεις επιγαμίας με άλλες βυζαντινές αριστοκρατικές οικογένειες. Από την εποχή εκείνη παρατηρείται και η διάδοση του οικογενειακού ονόματος των Δουκών σε άλλες οικογένειες της ανώτερης τάξης. Μολονότι η δυναστεία των Δουκών έληξε το 1078, με την ανατροπή του Μιχαήλ Ζ Δούκα, γιου του Κωνσταντίνου Ι, οι, χάρη στις συγγενικές σχέσεις με τους Κομνηνούς, διατήρησαν τις πλέον επιφανείς και εξέχουσες θέσεις στην αυτοκρατορία Σχέσεις επιγαμίας με άλλες οικογένειες Οι είχαν συνάψει συγγενικές σχέσεις με πολλές επιφανείς οικογένειες του Βυζαντίου, σχέσεις οι οποίες συχνά υπέκρυπταν και ταυτότητα πολιτικών συμφερόντων. Το 1034 ο Κωνσταντίνος Δούκας νυμφεύθηκε την κόρη του Κωνσταντίνου Δαλασσηνού και υποστήριξε τις βλέψεις του πεθερού του. Εξαιτίας του γεγονότος αυτού, ο αυτοκράτορας Μιχαήλ Δ Παφλαγών τον τιμώρησε με εξορία. Αργότερα, μετά το θάνατο της πρώτης συζύγου του, ο Κωνσταντίνος Δούκας νυμφεύθηκε την Ευδοκία Μακρεμβολίτισσα. Κατά τη διάρκεια της στάσης του 1057, οι συγγενικοί δεσμοί μεταξύ των Μακρεμβολιτών και των Δουκών συνέβαλαν στο να λάβουν οι στασιαστές την υποστήριξη του πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Μιχαήλ Κηρουλάριου, θείου της Ευδοκίας Μακρεμβολίτισσας. Η πατριά των Δουκών ενισχύθηκε μετά την άνοδο του Κωνσταντίνου Ι στο θρόνο, όταν ήταν προς το συμφέρον πολλών οικογενειών να έχουν συγγένεια με την αυτοκρατορική δυναστεία. Έτσι, στο β ήμισυ του 11ου αιώνα οι συνήψαν συγγενικές σχέσεις με τους Κομνηνούς, τους Παλαιολόγους και τους Πηγονίτες. Τη μεγαλύτερη σημασία για τους είχαν οι συγγενικοί δεσμοί με τους Κομνηνούς, δεδομένου ότι η συγγένεια αυτή τούς βοήθησε να ισχυροποιηθούν και να διατηρήσουν τις θέσεις τους στην περίοδο της διακυβέρνησης της δυναστείας των Κομνηνών Αντιπαλότητα μεταξύ Δουκών και Κομνηνών Η παραίτηση του Ισαακίου Α Κομνηνού υπέρ του Κωνσταντίνου Δούκα και όχι κάποιου από τα μέλη της οικογένειάς του προκάλεσε αντιπαλότητα μεταξύ των Δουκών και των Κομνηνών, διότι ορισμένοι από τους τελευταίους δεν μπόρεσαν να συμβιβαστούν με την απώλεια της εξουσίας. Στο πλαίσιο αυτό θα πρέπει να ενταχθούν οι πολιτικές δραστηριότητες της Άννας Δαλασσηνής, συζύγου του Ιωάννη Κομνηνού (αδελφού του Ισαακίου Α ) και μητέρας του μετέπειτα αυτοκράτορα Αλεξίου Α Κομνηνού ( ). 11 Η Άννα Δαλασσηνή παρέμεινε ως το τέλος της ζωής της μεγάλη αντίπαλος των Δουκών και την εχθρότητα αυτή, η οποία είχε τις ρίζες της στα γεγονότα του 1059, την έδειχνε επανειλημμένα. Την περίοδο , όταν η θέση της δυναστείας των Δουκών είχε κλονιστεί εξαιτίας της ανόδου του Ρωμανού Δ Διογένη στο θρόνο, 12 η Άννα Δαλασσηνή είχε ταχθεί με την παράταξη του νέου αυτοκράτορα, στον οποίον έμεινε πιστή και μετά την ανατροπή του από τους το 1071, με αποτέλεσμα για κάποιο διάστημα να σταλεί στην εξορία μαζί με τους γιους της. Εχθρότητα απέναντι στους έδειξε και όταν ο καίσαρας Ιωάννης Δούκας πρότεινε τη σύναψη γάμου μεταξύ της εγγονής του Ειρήνης 13 και του Αλεξίου Κομνηνού. Ο γάμος τελικά έγινε παρά τη θέληση της Άννας Δαλασσηνής, η οποία δεν συμβιβάστηκε ποτέ με αυτόν: το 1081, μετά την άνοδο του Αλεξίου Κομνηνού στο θρόνο, η μητέρα του επιχείρησε να διαλύσει το γάμο. Η απόπειρα αυτή δεν είχε επιτυχία, καθώς ο Αλέξιος Α έγκαιρα συνειδητοποίησε τις συνέπειες της πράξης αυτής για τα πολιτικά συμφέροντα της οικογένειας των Κομνηνών Η πολιτική συμμαχία Δουκών Κομνηνών Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο γάμος μεταξύ της Ειρήνης Δούκαινας και του Αλεξίου Κομνηνού, ο οποίος έγινε το 1077, ήταν προς όφελος και των δύο οικογενειών. Αυτό το επιβεβαιώνουν και οι μαρτυρίες της Άννας Κομνηνής, κόρης του Αλεξίου Α. Από τα στοιχεία που περιέχονται στην Αλεξιάδα καθίσταται σαφές ότι κινητήρια δύναμη πίσω από τη στάση του 1081 Δημιουργήθηκε στις 5/12/2017 Σελίδα 3/11

4 Krsmanović Bojana,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος ήταν οι, με επικεφαλής τον καίσαρα Ιωάννη, καθώς και ο Γεώργιος Παλαιολόγος, ο οποίος είχε νυμφευθεί την Άννα, αδελφή της Ειρήνης Δούκαινας. Είναι επίσης γνωστό ότι οι και οι σύμμαχοί τους στήριξαν τη στάση με χρηματικά μέσα, τα οποία βοήθησαν ώστε να συγκεντρωθεί στρατός, χωρίς τον οποίο ήταν αδύνατη η επιτυχής έκβαση του εγχειρήματος. Ο γάμος με την Ειρήνη ήταν που έδωσε το προβάδισμα στον Αλέξιο Κομνηνό απέναντι στο μεγαλύτερο αδελφό του Ισαάκιο. Χάρη στην επιρροή των Δουκών, ο στρατός ανακήρυξε τον Αλέξιο διάδοχο του θρόνου. Επιπλέον, ο πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Κοσμάς, επίσης οπαδός των Δουκών, επηρέασε τον αυτοκράτορα Νικηφόρο Γ Βοτανειάτη στο να παραιτηθεί από το θρόνο για να μην προκαλέσει εμφύλιο πόλεμο. Όταν ο Αλέξιος Α Κομνηνός ανέλαβε την εξουσία, οι εκπρόσωποι των Δουκών ζήτησαν να αναγνωριστούν και επιβεβαιωθούν επισήμως τα δικαιώματά τους στο θρόνο. Οι, συνεπώς, δεν είχαν παραιτηθεί από τη συμμετοχή τους στην εξουσία και προσπαθούσαν να προστατεύσουν τα δυναστικά τους συμφέροντα με δύο τρόπους. Ο πρώτος ήταν μέσω του Κωνσταντίου Δούκα, γιου του ανατραπέντος Μιχαήλ Ζ, στον οποίον ο Αλέξιος Α αναγνώρισε με χρυσόβουλλο το αξίωμα του καίσαρα. Ο δεύτερος τρόπος ήταν μέσω της Ειρήνης, συζύγου του νέου αυτοκράτορα. Οι Κομνηνοί επιχείρησαν να παρακάμψουν τα συμφέροντα των Δουκών, όπως φαίνεται από το γεγονός ότι η Ειρήνη στέφθηκε αυγούστα επτά μέρες μετά τη στέψη του Αλεξίου Α και τούτο μετά από επιμονή των Δουκών και των οπαδών τους Η διάδοση του ονόματος των Δουκών Δεδομένου ότι οι άρρενες απόγονοι του Κωνσταντίνου Ι δεν έζησαν πέραν του 1100 και οι απόγονοι του καίσαρα Ιωάννη Δούκα μετά τα μέσα του 12ου αιώνα, 15 θα πρέπει να γίνει διάκριση μεταξύ των πραγματικών μελών της οικογένειας των Δουκών και όσων έφεραν το οικογενειακό όνομα Δούκας. Η άνοδος της δυναστείας των Δουκών στην εξουσία και κατόπιν η σύνδεση των Δουκών με τους Κομνηνούς προσέδωσαν γόητρο στο οικογενειακό τους όνομα. Έτσι, ορισμένοι εγγονοί της Ειρήνης Δούκαινας και του Αλεξίου Α πήραν το επώνυμο Δούκας. Από τον 12ο αιώνα εξαπλώθηκε στο Βυζάντιο η συνήθεια χρήσης δύο ή περισσότερων επωνύμων. Από την εποχή εκείνη και έπειτα παρατηρείται το φαινόμενο πολλά μέλη επιφανών και λιγότερων επιφανών οικογενειών να σφετερίζονται το οικογενειακό όνομα των Δουκών, με αποτέλεσμα στις περισσότερες περιπτώσεις να είναι αδύνατο να διαπιστωθεί κάποια συγγένεια με τους πραγματικούς που κατάγονταν από τον Κωνσταντίνο Ι και τον καίσαρα Ιωάννη. Ορισμένα μεμονωμένα άτομα που κατάγονταν από άλλες οικογένειες και που, στην καλύτερη περίπτωση, είχαν μακρινή συγγένεια με τους μέσω κάποιας γυναικείας γραμμής, υιοθετούσαν το οικογενειακό όνομα Δούκας για να προβάλουν το κύρος τους. Η αίγλη του ονόματος συνέβαλε ώστε, ακόμη και μετά την εξάλειψη της οικογένειας, το επώνυμο Δούκας να διατηρηθεί σε διάφορα τμήματα της αυτοκρατορίας, όπως στην Ήπειρο, όπου η οικογένεια των Αγγέλων-Δουκών διαφύλαξε αυτό το ένδοξο όνομα έως τον 14ο αιώνα. 1. Τις τρεις ομάδες των Δουκών διέκρινε ο Polemis, D.I., The Doukai: A Contribution to Byzantine Prosopography (University of London Historical Studies 22, London 1968), σελ. 1-3, Βλ. Νικηφόρος Βρυέννιος, Ύλη Ιστορίας, Gautier, P. (επιμ.), Nicéphore Bryennios, Histoire (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 9, Bruxelles 1975), σελ. 67, 12-69, 4. Πρβ. Polemis, D.I., The Doukai: A Contribution to Byzantine Prosopography (University of London Historical Studies 22, London 1968), σελ Polemis, D.I., The Doukai: A Contribution to Byzantine Prosopography (University of London Historical Studies 22, London 1968), σελ Ορισμένοι ερευνητές υποστήριξαν την πιθανότητα αρμενικής καταγωγής της οικογένειας των Δουκών, όμως κάτι τέτοιο δε βασίζεται στις πηγές. Βλ. Polemis, D.I., The Doukai: A Contribution to Byzantine Prosopography (University of London Historical Studies 22, London 1968), σελ Polemis, D.I., The Doukai: A Contribution to Byzantine Prosopography (University of London Historical Studies 22, London 1968), σελ. 8 και σημ. 2. Δημιουργήθηκε στις 5/12/2017 Σελίδα 4/11

5 Krsmanović Bojana,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος 6. Ο Polemis, D.I., The Doukai: A Contribution to Byzantine Prosopography (University of London Historical Studies 22, London 1968), σελ. 8, 26, 27 εντάσσει τα πρόσωπα αυτά στην οικογένεια των Δουκών με επιφυλάξεις. Ο Cheynet, J.-C., Pouvoir et contestations à Byzance (Paris 1990), σελ. 172, 216 και σημ. 63 δέχεται την πιθανότητα ο Ανδρόνικος Λυδός και οι γιοι του να ανήκαν σε έναν κλάδο των Δουκών καταγόμενο από την περιοχή του θέματος Θρακησίων ή του θέματος Οψικίου. 7. Η Krsmanović, B., Uspon vojnog plemstva u Vizantiji 11. veka (Beograd 2001), σελ. 163 και σημ. 62, βασιζόμενη στην περιγραφή του Ιωάννη Σκυλίτζη, Σύνοψις Ιστοριών, Thurn, I. (επιμ.), Ioannis Scylitzae Synopsis Historiarum (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 5, Berlin New York 1973), σελ. 319, 328, 354, όπου ο Ανδρόνικος Λυδός αναφέρεται ως πατρίκιος και δούκας, ενώ στους γιους του Ανδρόνικου δεν αποδίδεται το οικογενειακό όνομα Δούκας, πιθανολογεί ότι η λεγόμενη δεύτερη ομάδα δεν ανήκε στην οικογένεια των Δουκών. 8. Πιθανολογείται ότι οι δύο αδελφοί ήταν γιοι κάποιου Ανδρόνικου Δούκα, γνωστού από μία σφραγίδα στην οποία μνημονεύεται ως πρωτοσπαθάριος και στρατηγός Μεγάλης Πρεσθλάβας. Βλ. Polemis, D.I., The Doukai: A Contribution to Byzantine Prosopography (University of London Historical Studies 22, London 1968), σελ. 28 και Cheynet, J.-C, Pouvoir et contestations à Byzance (Paris 1990), σελ. 193, Ιωάννης Ζωναράς, Επιτομή Ιστοριών, Bütner-Wobst, T. (επιμ.), Ioannis Zonarae Epitomae Historiarum 3 (Bonn 1897), 675, , Συνεχιστής Ιωάννου Σκυλίτζη, Χρονογραφία, Τσολάκης, Ε. (επιμ.), Η Συνέχεια της Χρονογραφίας του Ιωάννου Σκυλίτζη (Ioannes Scylitzes Continuatus) (Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου 105, Θεσσαλονίκη 1968), σελ. 108, Σύμφωνα με το Νικηφόρο Βρυέννιο, Ύλη Ιστορίας, Gautier, P. (επιμ.), Nicéphore Bryennios, Histoire (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 9, Bruxelles 1975), σελ , η Άννα Δαλασσηνή αντιτάχθηκε ανοιχτά στην απόφαση του Ισαακίου Α Κομνηνού να τον διαδεχθεί ο Κωνσταντίνος Δούκας. Η απόφαση του Ισαακίου ήταν ασυνήθιστη, διότι για διάδοχό του και για τη δημιουργία δυναστείας των Κομνηνών ο καταλληλότερος ήταν ο αδελφός του Ιωάννης (σύζυγος της Άννας Δαλασσηνής), πατέρας πέντε γιων, από τους οποίους οι τρεις ο Μανουήλ, ο Ισαάκιος και ο Αλέξιος είχαν γεννηθεί πριν από το 1059, βλ. Βαρζός, Κ., Η γενεαλογία των Κομνηνών 1 (Θεσσαλονίκη 1984), σελ. 61, 67, Ο γάμος της Ευδοκίας Μακρεμβολίτισσας με το στρατηγό Ρωμανό Διογένη προκάλεσε την αντίθεση των Δουκών, διότι απειλούσε τα συμφέροντα της οικογένειας, δεδομένου ότι ο γάμος αυτός μπορούσε να απειλήσει τα δικαιώματα του Μιχαήλ Δούκα στο θρόνο. 13. Η Ειρήνη Δούκαινα ήταν κόρη του Ανδρονίκου Δούκα, μεγαλύτερου γιου του Ιωάννη Δούκα, και της Μαρίας της Βουλγαρίας. Βλ. Polemis, D.I., The Doukai: A Contribution to Byzantine Prosopography (University of London Historical Studies 22, London 1968), σελ Οι φοβούνταν ότι ο Αλέξιος είχε την πρόθεση να νυμφευθεί τη Μαρία την Αλανή, πρώην σύζυγο του Μιχαήλ Ζ Δούκα και του Νικηφόρου Γ Βοτανειάτη. Πρβ. Άννα Κομνηνή, Αλεξιάς, Reinsch, D.R. Kambylis, A. (επιμ.), Annae Comnenae Alexias (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 40, Berlin New York 2001), σελ , Βλ. Polemis, D.I., The Doukai: A Contribution to Byzantine Prosopography (University of London Historical Studies 22, London 1968), σελ. 11. Βιβλιογραφία : Ιωάννης Σκυλίτζης, Σύνοψις Ιστοριών, Thurn, I. (ed.), Ioannis Skylitzae Synopsis Historiarum, Corpus Fontium Historiae Byzantinae 5, Berlin New York 1973 Μιχαήλ Ψελλός, Χρονογραφία, Renauld, É. (ed.), Michael Psellos, Chronographie ou histoire d un siècle de Byzance ( ), Ι-ΙΙ, Paris (ανατ. 1967) Συνεχιστής Ιωάννου Σκυλίτζη, Χρονογραφία, Τσολάκης, Ε. (επιμ.), Η Συνέχεια της Χρονογραφίας του Ιωάννου Σκυλίτζη, Ίδρυμα Μελετών Χερσονήσου του Αίμου 105, Θεσσαλονίκη 1968 Polemis D., The Doukai. A Contribution to Byzantine Prosopography, London 1968, University of London Δημιουργήθηκε στις 5/12/2017 Σελίδα 5/11

6 Krsmanović Bojana,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Historical Studies 22 Ιωάννης Ζωναράς, Επιτομή Ιστοριών, Büttner-Wobst, T. (ed.), Ioannis Zonarae epitomae historiarum libri XVIII 1-3, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn Συμεών Μάγιστρος, Χρονικόν, Wahlgren, S. (ed.), Symeonis Magistri et Logothetae Chronicon, Corpus Fontium Historiae Byzantinae 44:1, Berlin New York 2006 Βλυσίδου Β., Λουγγής Τ., Λαμπάκης Σ., Σαββίδης Α., Κουντούρα-Γαλάκη Ε., Η Μικρά Ασία των θεμάτων. Έρευνες πάνω στη γεωγραφική φυσιογνωμία και προσωπογραφία των βυζαντινών θεμάτων της Mικράς Aσίας (7ος-11ος αι.), Αθήνα 1998, Eρευνητική Bιβλιοθήκη 1 Cheynet J.-C., Pouvoir et contestations à Byzance ( ), Paris 1990, Byzantina Sorbonensia 9 Συνεχισταί Θεοφάνους, Χρονογραφία συγγραφείσα εκ προστάγματος Κωνσταντίνου του φιλοχρίστου και πορφυρογεννήτου δεσπότου, Bekker, I. (ed.), Theophanes Continuatus, Joannes Cameniata, Symeon Magister, Georgius Monachus, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1838 Krsmanović B., Uspon vojnog plemstva u Vizantiji XI veka, Beograd 2001 Μπουρδάρα Κ., Καθοσίωσις και Τυραννίς κατά τους Μέσους Βυζαντινούς χρόνους Ι: Μακεδονική δυναστεία , Αθήνα 1981 Skoulatos B., Les personnages byzantins de l Alexiade. Analyse prosopographique et synthèse, Louvain 1980, Université de Louvain, Recueil de Travaux d Histoire et de Philologie 6e série, fasc. 20 "", Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit, fasc. 3, Wien 1978, no , "", Prosopographisches Lexikon der Palaiologenzeit. Addenda und Corrigenda zu Faszikel 1-8, Wien 1988, no Anderson J.C., "A Manuscript of the Despote Andronicus Ducas", REB, 37, 1979, Karlin-Hayter P., "Jean Doukas", Byzantion, 42, 1971, Kazhdan A., Cutler A., "Doukas", Kazhdan, A. (ed.), The Oxford Dictionary of Byzantium 1, New York Oxford 1991, Kazhdan A., "John Doukas: An Attempt of De-Identification", Le parole e le idee, 11, 1969, Leib B., "Jean Doukas, César et Moine. Son jeu politique à Byzance de 1067 à 1081", Analecta Bollandiana, 68, 1950, Oikonomidès N., "Le serment de l impératrice Eudocie (1067). Un épisode de l histoire dynastique de Byzance", Revue des Études Byzantines, 21, 1963, Νικηφόρος Βρυέννιος, Ύλη Ιστορίας, Gautier, P. (ed.), Nicéphore Bryennios, Histoire, Corpus Fontium Historiae Byzantinae 9, Bruxelles 1975 Άννα Κομνηνή, Αλεξιάς, Reinsch, D.R. Kambylis, A. (eds), Annae Comnenae Alexias, Corpus Fontium Historiae Byzantinae 40, Berlin New York 2001 Δημιουργήθηκε στις 5/12/2017 Σελίδα 6/11

7 Krsmanović Bojana,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Δικτυογραφία : Νομίσματα Κωνσταντίνου Ι Δούκα Νομίσματα Μιχαήλ Ζ Δούκα Γλωσσάριo : αυγούστα, η Ισόβιος τιμητικός τίτλος που απονεμόταν από τον αυτοκράτορα στη σύζυγό του, την αυτοκράτειρα, συνήθως μετά τη γέννηση του γιου και διαδόχου. Πολύ σπάνια και σε εξαιρετικές περιπτώσεις ο τίτλος δινόταν και σε εξέχουσες προσωπικότητες του στενού οικογενειακού κύκλου του αυτοκράτορα. βεστάρχης, ο Βυζαντινός τιμητικός τίτλος ο οποίος εμφανίζεται για πρώτη φορά στο Τακτικόν του Scorialensis, που χρονολογείται στην περίοδο Εικάζεται ότι ο τίτλος του βεστάρχη αφορούσε το αξίωμα επί της διαχείρισης της προσωπικής ιματιοθήκης του αυτοκράτορα. Στην αρχή ως βεστάρχες τιμούνταν αποκλειστικά ευνούχοι, ενώ από την πέμπτη δεκαετία του 11ου αιώνα ο τίτλος απονεμόταν ισότιμα και στους ευνούχους και στους βαρβάτους. Στη διάρκεια του 11ου αιώνα τον τίτλο του βεστάρχη τον έφεραν πολλοί διακεκριμένοι στρατηγοί του βυζαντινού στρατού. Ο τίτλος εξαφανίζεται στις αρχές του 12ου αιώνα. δομέστικος των σχολών, ο Διοικητής του τάγματος των σχολών. Ο πρώτος γνωστός αξιωματούχος εμφανίστηκε το 767/768. Το 10ο αιώνα απέκτησε μεγάλη δύναμη στο στρατό των θεμάτων. Κατά τα μέσα του 10ου αιώνα το αξίωμα του δομέστικου των σχολών χωρίστηκε σε δύο: στο δομέστικο των σχολών της Ανατολής και στο δομέστικο των σχολών της Δύσης, τον ανώτατο δηλαδή στρατιωτικό διοικητή του στρατού των ανατολικών και των δυτικών επαρχιών αντίστοιχα. δούκας, ο (λατ. dux) Αρχαιότητα: Ρωμαίος στρατιωτικός αξιωματούχος ο οποίος σε ορισμένες επαρχίες είχε και διοικητικές αρμοδιότητες. Βυζάντιο: Κατά κανόνα ανώτατος στρατιωτικός αξιωματούχος. Από το β μισό του 10ου αιώνα ο όρος δηλώνει το στρατιωτικό διοικητή μεγάλης περιφέρειας. Μετά το 12ο αιώνα οι δούκες εμφανίζονται ως διοικητές μικρών θεμάτων. καίσαρας, ο Στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ο τίτλος του καίσαρα απονεμόταν στον αυτοκράτορα. Επί Διοκλητιανού ( ) και μετέπειτα, καίσαρας αναγορευόταν ο νεαρός συναυτοκράτορας. Ήταν ο υψηλότερος τίτλος στην ιεραρχία της βυζαντινής αυλής, με διάσημα ένα στέμμα και ένα σταυρό. Τον 8ο αιώνα το αξίωμα του καίσαρα αποδιδόταν συνήθως στο διάδοχο του θρόνου. Τον ύστερο 11ο αιώνα, με τη μεταρρύθμιση του Αλεξίου Α Κομνηνού ( ), ο καίσαρας υποβαθμίστηκε, έγινε ο τρίτος στην ιεραρχία μετά τον αυτοκράτορα και το σεβαστοκράτορα. Από το 14ο αιώνα το αξίωμα αποδιδόταν κυρίως σε ξένους πρίγκιπες. παρακοιμώμενος, ο Αξιωματούχος υπεύθυνος για το βασιλικό κοιτώνα και συνήθως ο πλέον έμπιστος συνεργάτης του αυτοκράτορα στη διαχείριση των κρατικών υποθέσεων. πρόεδρος, ο Ανώτατο αυλικό αξίωμα που εμφανίζεται πρώτη φορά επί Νικηφόρου Β' Φωκά. Οι αρμοδιότητες του προέδρου δε φαίνονται σαφώς καθορισμένες. Τον 11ο αιώνα ο τίτλος αποδίδεται όλο και συχνότερα, αλλά δεν απαντά πια μετά τα μέσα του 12ου αιώνα. Ως εκκλησιαστικό αξίωμα ο πρόεδρος ήταν ισότιμος του μητροπολίτη και αποδιδόταν στον εποπτεύοντα μητροπολίτη επισκοπικής ή μητροπολιτικής έδρας μέχρι να διευθετηθεί η εκλογή ιεράρχη. χαλίφης, ο O ανώτατος θρησκευτικός και πολιτικός αρχηγός των μουσουλμάνων, θεωρούμενος διάδοχος του Mωάμεθ (αραβ. khalifa = τοποτηρητής). Ήταν ο επικεφαλής του χαλιφάτου, του θρησκευτικού κράτους των Αράβων. χρυσόβουλο, το Το χρυσόβουλο ή χρυσόβουλλον είναι το πιο επίσημο έγγραφο που εκδιδόταν από τη γραμματεία των Βυζαντινών αυτοκρατόρων. Ονομάζεται έτσι γιατί φέρει τη χρυσή βούλα του αυτοκράτορα. Πηγές Νικηφόρος Βρυέννιος, Ύλη Ιστορίας, Gautier, P. (επιμ.), Nicéphore Bryennios, Histoire (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 9, Bruxelles 1975), σελ. 67, 12 69, 4. Συνεχισταί Θεοφάνους, Χρονογραφία, Bekker, I. (επιμ.), Theophanes Continuatus (Bonn 1838), σελ. 165, 12 19, 371, , 20. Δημιουργήθηκε στις 5/12/2017 Σελίδα 7/11

8 Krsmanović Bojana,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ιωάννης Ζωναράς, Επιτομή Ιστοριών, Bütner Wobst, T. (επιμ.), Ioannis Zonarae Epitomae Historiarum 3 (Bonn 1897), 675, , 8. Άννα Κομνηνή, Αλεξιάς, Reinsch, D.R. Kambylis, A. (επιμ.), Annae Comnenae Alexias (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 40, Berlin New York 2001), σελ. 89, 72 90, 86. Παραθέματα Η μυθική καταγωγή των Δουκών, όπως αναφέρεται στο ιστορικό έργο του Νικηφόρου Βρυέννιου: Οὕτω γὰρ καὶ ὁ Κομνηνὸς καὶ οὐχ ἕτερον τρόπον τὴν βασίλειον ἀνακαλεῖται ἀρχήν, δικαίῳ τε δηλαδὴ τῆς πρὸς τὸ Κομνηνικὸν γένος ἐξ αἵματος γνησιότητος καὶ τῆς πρὸς τὸ Δουκικὸν ἐξ ἀγχιστείας ἐγγύτητος ἐκ Δουκῶν γὰρ ἁρμοσάμενος τοῦ βίου τὴν κοινωνόν, εἰς μίαν συμφωνίαν ἄμφω τὰ γένη συνῆψε καὶ εἰς ἓν φυτὸν συνεδένδρωσεν, ἅμα δὲ ἐπὶ τῷ ἀρχαιότητι διαφέρειν αἰδεσιμώτερον, ὥς φασι. Διὰ τοῦτο καὶ πάντες τήν τε Κομνηνικὴν ἀρχαιογονίαν καὶ Δουκικὴν αἰδούμενοι καὶ τὸν ἐντεῦθεν ἐπὶ τὴν βασιλείαν μᾶλλον ἑτέρου τινὸς δικαιούμενον, τὸν Κομνηνὸν δηλονότι Ἀλέξιον, ἀσμένως ὑπ ἐκείνου βασιλεύεσθαι εἵλοντο. Εἰ γάρ τις ἀνὰ ῥοῦν ὥσπερ ἀναδραμεῖν βούλοιτο, εὑρήσει τὸ τῶν Δουκῶν γένος ὥσπερ ἐκ πρώτης ἀναβλύσαν τῆς τοῦ μεγάλου Κωνσταντίνου φυλῆς, καθότι καὶ ὁ πρῶτος Δούκας ἐκεῖνος, εἷς ὢν τῶν μετὰ τοῦ μεγάλου Κωνσταντίνου τῆς πρεσβυτέρας Ρώμης ἀπαναστάντων καὶ πρὸς τὴν νεωτέραν μετοικησάντων, καθ αἷμα τῷ μεγάλῳ Κωνσταντῖνῳ καὶ γνησιώτατα προσῳκείωτο ἐκείνου τε γὰρ ἐξάδελφος ἦν καὶ τὴν τοῦ δουκὸς Κωνσταντινουπόλεως ἀξίαν παρ αὐτοῦ ἐγκεχείριστο, κἀντεῦθεν καὶ πάντες ἐξ αὐτοῦ κατωνομάσθησαν οἱ Δουκώνυμοι. Νικηφόρος Βρυέννιος, Ύλη Ιστορίας, Gautier, P. (επιμ.), Nicéphore Bryennios, Histoire (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 9, Bruxelles 1975), σελ. 67, 12 69, 4. Η πρώτη αναφορά σε μέλος της οικογένειας των Δουκών τον 9ο αιώνα: ἐφ οἷς ἀγαλλομένη ἐκείνη, καὶ οἷον τρόπαια ἐπιθεῖναι μείζω δι ἐφέσεως ἔχουσα, καὶ τοὺς κατὰ τὴν ἀνατολὴν Παυλικιανοὺς ἐπειρᾶτο μετάγειν ὡς βούλοιτο πρὸς εὐσέβειαν ἢ ἐξαιρεῖν καὶ ἀπ ἀνθρώπων ποιεῖν ὃ καὶ πολλῶν κακῶν τὴν ἡμετέραν ἐνέπλησεν. ἡ μὲν γὰρ πέμψασά τινας τῶν ἐπ ἐξουσίας (ὁ τοῦ Ἀργυροῦ καὶ ὁ τοῦ Δουκὸς καὶ ὁ Σουδάλης οἱ ἀποσταλέντες ἐλέγοντο) τοὺς μὲν ξύλῳ ἀνήρτων, τοὺς δὲ ξίφει παρεδίδουν, τοὺς δὲ τῷ τῆς θαλάσσης βυθῷ. Συνεχισταί Θεοφάνους, Χρονογραφία, Bekker, I. (επιμ.), Theophanes Continuatus (Bonn 1838), σελ. 165, Συνωμοσία εναντίον της οικογένειας των Δουκών επί Λέοντος ΣΤ (αρχές 10ου αιώνα): Στόλου δὲ τῶν Ἀγαρηνῶν κατὰ Ρωμαίων ἐξελθόντος, ὁ βασιλεὺς Ἡμέριον λογοθέτην τοῦ δρόμου τοῦ στόλου παντὸς ἀρχηγὸν προβάλλεται. ἐδέξατο καὶ Ἀνδρόνικος ὁ δοὺξ συνεισελθεῖν τῷ Ἡμερίῳ καὶ τοὺς Ἀγαρηνοὺς καταπολεμῆσαι. ὁ δὲ Σαμωνᾶς ἀδιάλλακτος ἐχθρὸς ὢν Ἀνδρονίκῳ βόθρον αὐτῷ ὑπώρυττεν καὶ τοῖς ποσὶ παγίδας ὑπετίθει, δυσμενῶς ἔχων αὐτῷ διὰ τὴν ὑπέρθεσιν τῆς φυγῆς ὑπέβαλε δέ τινα γράψαι λαθραίως Ἀνδρονίκῳ μὴ ἐν τοῖς πλοίοις εἰσελθεῖν, ὅτι, φησίν, παραγγελίας ὁ Ἡμέριος εἴληφεν παρὰ βασιλέως, ὑποβληθέντος παρὰ Σαμωνᾶ, κατασχεῖν καὶ τυφλῶσαί σε. πολλὰ δὲ τοῦ Ἡμερίου προτρεπομένου τὸν Ἀνδρόνικον ἐν τοῖς πλοίοις εἰσελθεῖν τῶν Ἀγαρηνῶν ἐπικειμένων, ἀπεσκίρτησε, μὴ τοῦτο ποιῆσαι καταδεξάμενος. Ἡμέριος δὲ μόνος τῇ τοῦ ἁγίου ἀποστόλου Θωμᾶ μνήμῃ συμβαλὼν πόλεμον μετὰ τῶν Ἀγαρηνῶν μεγάλην νίκην εἰργάσατο. τοῦτο μαθὼν Ἀνδρόνικος, καὶ ἀπογνούς, ἅμα συγγενέσι καὶ δούλοις αὐτοῦ πόλιν κατέσχεν τὴν λεγομένην Καβάλαν, εἰς ἀποστασίαν ὁρμήσας. ὁ δὲ Σαμωνᾶς πάλαι ποτὲ τοιούτου ἐπιλαβέσθαι καιροῦ ἐπιθυμῶν πρὸς βασιλέα ἔλεγεν «οὐκ ἀεί, δέσποτα, ἔλεγον ὅτι ἀντάρτης καὶ ἀποστάτης ἐστὶν ὁ δοὺξ καὶ τῇ βασιλείᾳ σου πολέμιος;» παραυτίκα γοῦν ἀπέστειλεν Γρηγορᾶν Ἰβηρίτζην λεγόμενον, δομέστικον ὄντα τῶν σχολῶν καὶ συμπένθερον Ἀνδρονίκου, καταπολεμῆσαι αὐτόν. μαθὼν δὲ τοῦτο Ανδρόνικος, καὶ πῶς ὁ πατριάρχης Νικόλαος τῆς ἐκκλησίας ἐξεδιώχθη, τοῖς Ἀγαρηνοῖς ἐξέφυγεν πανοικί, τηνικαῦτα κατὰ Ρωμαίων ἐξεληλυθόσιν ὃν ἀμερμουμνῆς ἐντίμως καὶ μεγαλοπρεπῶς προσεδέξατο. Συνεχισταί Θεοφάνους, Χρονογραφία, Bekker, I. (επιμ.), Theophanes Continuatus (Bonn 1838), σελ. 371, , 20. Η καταγωγή του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου Ι Δούκα σύμφωνα με τον ιστορικό Ιωάννη Ζωναρά: Οὗτος ὁ βασιλεὺς ηὔχει μὲν ὡς ἐπὶ προγόνοις τοῖς πάλαι τῇ τῶν δουκῶν κεκλημένοις ἐπωνυμίᾳ, τῷ Ἀνδρονίκῳ δηλαδὴ καὶ τῷ Δημιουργήθηκε στις 5/12/2017 Σελίδα 8/11

9 Krsmanović Bojana,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Πανθηρίῳ καὶ ἐπὶ τούτοις τῷ Κωνσταντίνῳ. ἀλλὰ τοῦ γένους ἐκείνων πάλαι πανοικὶ ἐξολοθρευθέντος, ὅτε Κωνσταντῖνος τυρρανίδι ἐπικεχείρηκεν, ὡς ἔμπροσθεν εἴρηται, τοῦ πορφυρογεννήτου Κωνσταντίνου τοῦ παιδὸς τοῦ ἄνακτος Λέοντος, τοῦ φιλοσόφου φημί, βασιλεύοντος καὶ ὑπὸ ἐπιτρόπους τελοῦντος ἔτι διὰ τὴν νηπιότητα, καὶ μηδενὸς ἄρρενος περιλειφθέντος, ἐκ θηλείας οἱ τούτου κατήγοντο πρόγονοι, ὅθεν οὐδὲ Δοῦκας λελόγιστο καθαρός, ἀλλ ἐπίμικτος καὶ κεκιβδηλευμένην ἔχων τὴν πρὸς τοὺς Δούκας συγγένειαν. Ιωάννης Ζωναράς, Επιτομή Ιστοριών, Bütner Wobst, T. (επιμ.), Ioannis Zonarae Epitomae Historiarum 3 (Bonn 1897), σελ. 675, , 8. Η Άννα Κομνηνή περιγράφει την επαμφοτερίζουσα στάση των Δουκών έναντι των Κομνηνών το 1081: πολλοὶ μὲν οὖν, ὡς ἄνωθεν εἴρηται, τὴν τῆς βασιλίδος περὶ τὰ βασίλεια καρτερίαν ὑποπτεύοντες ὑπετονθόρυζον, ὡς εἰς κῆδος ταύτην ἀγάγεσθαι μέλλει ὁ νῦν τῆς βασιλείας ἐπιδραξάμενος. οἱ δὲ Δοῦκαι οὐδὲν μέν τι τοιοῦτον ἐνενόουν (οὐ γὰρ συνεφέροντο ταῖς τυχούσαις ἐννοίαις), ἀλλὰ τὴν τῆς μητρὸς τῶν Κομνηνῶν ἀπροφάσιστον κατ αὐτῶν μῆνιν ἐκ μακροῦ γινώσκοντες περιδεεῖς ἦσαν ὑποπτεύοντες αὐτήν, ὡς κἀγὼ πολλάκις διηγουμένων ἀκήκοα. ἐπεὶ δὲ καὶ ὁ Παλαιολόγος Γεώργιος μετὰ τοῦ στόλου φθάσας τῆς εὐφημίας ἐξῆρχεν, οἱ περὶ τοὺς Κομνηνοὺς προκύπτοντες ἄνωθεν κατεσίγαζον, μὴ τὴν Εἰρήνην τῷ Ἀλεξίῳ κἀν τῇ εὐφημίᾳ συνάψαντας κοινῶς εὐφημεῖν. ὅ δ ἐμβριμησάμενος κάτωθεν αὐτοῖς φησίν «οὐ δι ὑμᾶς τὸν τοσοῦτον ἀγῶνα ἀνεδησάμην αὐτός, ἀλλὰ δι ἣν φατὲ Εἰρήνην». ἅμα δὲ καὶ τοῖς ναυτικοῖς παρεκελεύετο Εἰρήνην σὺν τῷ Ἀλεξίῳ ἀνευφημεῖν. ταῦτα ταῖς μὲν ψυχαῖς τῶν Δουκῶν πολὺν ἐνέβαλε θόρυβον, τοῖς δέ γε μωμοσκόποις λοιδωρίας ὕλη κατὰ τῆς βασιλίδος Μαρίας ἐγίνετο. Άννα Κομνηνή, Αλεξιάς, Reinsch, D.R. Kambylis, A. (επιμ.), Annae Comnenae Alexias (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 40, Berlin New York 2001), σελ. 89, 72 90, 86. Χρονολόγιο Περί το : Πρώτη μνεία των Δουκών στις γραπτές πηγές Αρχές 10ου αιώνα: Δράση των Ανδρονίκου και Κωνσταντίνου Δουκών επί βασιλείας Λέοντος ΣΤ 913: Στάση του Κωνσταντίνου Δούκα για κατάληψη της εξουσίας. Χάνουν τη ζωή τους ο Κωνσταντίνος Δούκας, ο γιος του Γρηγόριος και ο ανιψιός του Μιχαήλ. Ο νεότερος γιος του Κωνσταντίνου, Στέφανος, ευνουχίζεται 917: Χάνει τη ζωή του σε μάχη μεταξύ Βυζαντινών και Βουλγάρων στους Κατασύρτες (Θράκη) ο Νικόλαος Δούκας, τελευταίος γνωστός εκπρόσωπος της λεγόμενης πρώτης ομάδας των Δουκών : Συμμετοχή του Ανδρόνικου Λυδού και των γιων του, Χριστόφορου και Βάρδα, μελών της λεγόμενης δεύτερης ομάδας των Δουκών, στη στάση του Βάρδα Σκληρού 1034: Ο Κωνσταντίνος Δούκας υποστηρίζει τον πεθερό του Κωνσταντίνο Δαλασσηνό εναντίον του Μιχαήλ Δ Παφλαγόνος 1057: Ο Κωνσταντίνος Δούκας και ο αδελφός του Ιωάννης συμμετέχουν στη στάση του Ισαακίου Κομνηνού : Βασιλεία του Κωνσταντίνου Ι Δούκα : Βασιλεία του Μιχαήλ Ζ Δούκα 1077: Γάμος της Ειρήνης, εγγονής του καίσαρα Ιωάννη Δούκα, με τον Αλέξιο Κομνηνό 1081: Ενεργός συμμετοχή των Δουκών στη στάση του Αλεξίου Κομνηνού εναντίον του Νικηφόρου Γ Βοτανειάτη Βοηθ. Κατάλογοι Δημιουργήθηκε στις 5/12/2017 Σελίδα 9/11

10 Krsmanović Bojana,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΠΙΦΑΝΩΝ ΜΕΛΩΝ Ανδρόνικος Δούκας: Έδρασε την εποχή του Λέοντος ΣΤ ( ). Ανήκε στην ανώτερη στρατιωτική ιεραρχία και έλαβε μέρος στον πόλεμο εναντίον των Αράβων. Το 906 κατηγορήθηκε ότι συνωμότησε εναντίον του Λέοντος ΣΤ και την άνοιξη του 907 διέφυγε στους Άραβες. Σύντομα άρχισε μυστικές διαπραγματεύσεις με τον αυτοκράτορα, επιθυμώντας να επιστρέψει στο Βυζάντιο, όμως οι Άραβες τον φυλάκισαν. Πέθανε περί το 908. Κωνσταντίνος Δούκας: Γιος του προηγούμενου. Μαζί με τον πατέρα του διέφυγε στους Άραβες, αλλά επέστρεψε στο Βυζάντιο το 908, όταν διορίστηκε στρατηγός του θέματος Χαρσιανού και λίγο αργότερα δομέστικος των σχολών. Μετά το θάνατο του αυτοκράτορα Αλέξανδρου (913), ο πατριάρχης Νικόλαος Μυστικός τον κάλεσε να αναλάβει το θρόνο. Σκοτώθηκε σε μάχη εναντίον της φρουράς της Κωνσταντινούπολης. Γρηγόριος Δούκας: Γιος του προηγούμενου. Σκοτώθηκε με τον πατέρα του το 913 στις οδομαχίες στην Κωνσταντινούπολη. Μιχαήλ Δούκας: Ανιψιός του Κωνσταντίνου Δούκα. Σκοτώθηκε με το θείο του το 913 στις οδομαχίες στην Κωνσταντινούπολη. Στέφανος Δούκας: Νεότερος γιος του Κωνσταντίνου Δούκα. Μετά την αποτυχημένη στάση του 913, ευνουχίστηκε και εξορίστηκε με τη μητέρα του στην Παφλαγονία. Νικόλαος Δούκας: Ο τελευταίος γνωστός εκπρόσωπος της λεγόμενης πρώτης ομάδας των Δουκών, σκοτώθηκε το 917 στη μάχη μεταξύ Βυζαντινών και Βουλγάρων στους Κατασύρτες. Ανδρόνικος (Δούκας;) Λυδός: Έδρασε στα τέλη του 10ου αιώνα. Ήταν πατρίκιος και δούκας. Ορισμένοι ερευνητές τον κατατάσσουν στα μέλη της οικογένειας των Δουκών (στη λεγόμενη δεύτερη ομάδα). Κωνσταντίνος Ι Δούκας: Εκπρόσωπος της λεγόμενης τρίτης ομάδας των Δουκών. Στην πηγές εμφανίζεται για πρώτη φορά το 1034, όταν υποστήριξε τις βλέψεις του πεθερού του, Κωνσταντίνου Δαλασσηνού, και αντιτάχθηκε στον Μιχαήλ Δ Παφλαγόνα. Μετά το θάνατο της πρώτης του συζύγου, νυμφεύθηκε την Ευδοκία Μακρεμβολίτισσα, ανιψιά του πατριάρχη Μιχαήλ Κηρουλάριου. Το 1057 έλαβε μέρος στη στάση του Ισαακίου Κομνηνού. Στη διάρκεια της βασιλείας του Ισαακίου Α τιμήθηκε με τον υψηλό τίτλο του προέδρου. Το 1059 ανακηρύχτηκε αυτοκράτορας αντί του Ισαακίου Α και βασίλευσε έως το θάνατό του (1067). Ιωάννης Δούκας: Αδελφός του προηγούμενου. Το 1057 έλαβε μέρος στη στάση του Ισαάκιου Κομνηνού. Το 1059 τιμήθηκε με το αξίωμα του καίσαρα. Υπήρξε προστάτης των δυναστικών συμφερόντων της οικογένειας των Δουκών και αντίπαλος του Ρωμανού Δ Διογένη ( ). Βοήθησε τον Μιχαήλ Ζ Δούκα να αναλάβει την εξουσία και συνέβαλε στη σύναψη συγγενικών σχέσεων μεταξύ Δουκών και Κομνηνών, αφού υποστήριξε το γάμο μεταξύ της εγγονής του Ειρήνης και του Αλεξίου Κομνηνού. Διαδραμάτισε έναν από τους σημαντικότερους ρόλους στη στάση του Αλέξιου Κομνηνού το Στη διάρκεια της βασιλείας του Αλεξίου Α η επιρροή του μειώθηκε. Πέθανε περί το Μιχαήλ Ζ Δούκας: Γιος του Κωνσταντίνου Ι και της Ευδοκίας Μακρεμβολίτισσας. Μετά το θάνατο του πατέρα του δεν μπορούσε να αναλάβει την εξουσία, διότι ήταν ανήλικος. Με τη βοήθεια των συγγενών του ανέλαβε την εξουσία το 1071 στη θέση του Ρωμανού Δ. Ανατράπηκε το 1078, όταν στο θρόνο ανέβηκε ο Νικηφόρος Γ Βοτανειάτης. Αναγκάστηκε να γίνει μοναχός και πέθανε περί το Δημιουργήθηκε στις 5/12/2017 Σελίδα 10/11

11 Krsmanović Bojana,, 2003, Εγκυκλοπαίδεια Μείζονος Ειρήνη Δούκαινα: Κόρη του Ανδρόνικου Δούκα και της Μαρίας της Βουλγαρίας, εγγονή του Ιωάννη Δούκα. Γεννήθηκε το Το 1077 η μητέρα της προέτρεψε το γάμο της με τον Αλέξιο Κομνηνό. Λόγω αυτής της συγγένειας, οι Δούκες υποστήριξαν τη στάση του Αλεξίου Κομνηνού το 1081, με την οποία οι οικογένειες των Κομνηνών και των Δουκών ήρθαν στην εξουσία. Κωνστάντιος Δούκας: Γιος του Μιχαήλ Ζ και της Μαρίας της Αλανίας. Γεννήθηκε περί το Όταν ο πατέρας του ανατράπηκε (1078), η μητέρα του προστάτευσε τα δικαιώματα του γιου της στο θρόνο με το γάμο της με τον νέο αυτοκράτορα Νικηφόρο Γ Βοτανειάτη. Μόλις ανέλαβε την εξουσία ο Αλέξιος Κομνηνός, ο νέος αυτοκράτορας εγγυήθηκε τα βασιλικά δικαιώματα του Κωνσταντίου Δούκα με χρυσόβουλο. Αργότερα ο Κωνστάντιος αρραβωνιάστηκε την κόρη του Αλεξίου, Άννα Κομνηνή. Πέθανε περί το Δημιουργήθηκε στις 5/12/2017 Σελίδα 11/11