ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΧΡΥΣΟΒΑΛΑΝΤΗΣ Η ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ ΣΤΗΝ ΨΑΛΤΙΚΗ TEXNH ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ

Transcript

1 ΙΩΑΝΝΙΔΗΣ ΧΡΥΣΟΒΑΛΑΝΤΗΣ Η ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ ΣΤΗΝ ΨΑΛΤΙΚΗ TEXNH ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ποὺ κατατέθηκε στὸ Π.Μ.Σ. τοῦ Τμήματος Ποιμαντικῆς καὶ Κοινωνικῆς Θεολογίας τοῦ Α.Π.Θ. γιὰ τὴν ἀπόκτηση Διπλώματος εἰδίκευσης ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΠΡΩΤ. ΣΠΥΡΙΔΩΝ ΑΝΤΩΝΙΟΥ ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΜΑΙΟΣ 2009

2 2

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος.. 7 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ α)ἐπιστημονικῶν περιοδικῶν, Ἐγκυκλοπαιδειῶν, κ.ἄ. β) Βραχυγραφίες Βιβλίων καὶ Ἄρθρων... γ) Συντομογραφίες ὅρων, συμβόλων καὶ ἄλλων ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ α) Πηγές (Χειρόγραφοι κώδικες, Πατερικὰ κείμενα). β) Βιβλία Κατάλογοι Βοηθήματα... γ) Λειτουργικὰ βιβλία... δ) Μουσικὰ Βιβλία ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ Κεφάλαιο 1ο. ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ Α ΚΥΡΙΑΚΗΣ ΤΩΝ ΝΗΣΤΕΙΩΝ (ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ) Α) Τὸ ἰδιαίτερο νόημα τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς ὡς γενικοῦ πλαισίου Β) Ἀναδρομὴ στὴ λειτουργικὴ ἐξέλιξη τῆς ἑορτῆς Κεφάλαιο 2ο. ΥΜΝΟΛΟΓΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ Α) Περιγραφὴ τῆς Ὑμνογραφίας τῆς ἑορτῆς α) Τὸ Ὑμνολογικὸ ὑλικὸ ποὺ μᾶς παραδίδεται στὸ Τριώδιο β) Ὑμνολογικό ὑλικὸ μὴ περιεχόμενο στὸ βιβλίο τοῦ Τριωδίου.. Β) Ὑμνολογικὴ ἐξέταση τῶν προσομοίων τῆς ἑορτῆς α) Μικρὸς Ἑσπερινός

4 β) Μεγάλος Ἑσπερινός... γ) Ὄρθρος Ι. Κανόνας πρῶτος ΙΙ. Ὑπόλοιπα τροπάρια Ἀκολουθίας (Μεσώδια Καθίσματα, Κοντάκιο Οἴκος, Ἐξαποστειλάρια, Στιχηρὰ τῶν Αἴνων).. ΙΙΙ. Κανόνας δεύτερος ψαλλόμενος μετὰ τὴν Ἀπόλυση τοῦ Ὅρθρου... δ) Κατανυκτικὸς Ἐσπερινός. Γ) Ὑμνολογικὴ ἐξέταση τῶν Ἰδιομέλων τῆς ἑορτῆς. α) Μεγάλου Ἐσπερινοῦ β) Ἰδιόμελα Ὄρθρου καὶ Κατανυκτικοῦ Ἐσπερινοῦ Κεφάλαιο 3ο. ΠΑΡΑΘΕΣΗ ΚΑΙ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΙΔΙΟΜΕΛΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΚΑΛΟΦΩΝΙΚΩΝ «ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ» ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΟΥΣ Γενικὰ. 77 Α) Ἀνάλυση τῶν Ἰδιομέλων α) Δοξαστικὸ Ἰδιόμελο τῶν Στιχηρῶν «Ἡ χάρις ἐπέλαμψεν». β) Δοξαστικὸ Ἰδιόμελο τῶν Ἀποστίχων «Οἱ ἐξ ἀσεβείας».. γ) Δοξαστικὸ Ἰδιόμελο τῆς Λιτῆς «Χαίρετε προφῆται τιμιοι».. δ) Δοξαστικὸ Ἰδιόμελο τῶν Αἰνων «Μωσύς τῷ καιρῷ τῆς ἐγκρατείας» ε)ἰδιόμελο Ἀποστίχων Κατανυκτικοῦ Έσπερινοῦ «Δεῦτε ἐκκαθάρωμεν» Β) Ἀνάλυση τῶν Καλοφωνικῶν Μαθημάτων α) Καλοφωνικὸ Στιχηρὸ «Ἡ χάρις ἐπέλαμψεν»... β) Καλοφωνικὸ Στιχηρὸ «Οἱ ἐξ ἀσεβείας». γ) Καλοφωνικὸ Στιχηρὸ «Ἱερογραφίαις εἰκόνων»

5 δ) Καλοφωνικὴ σύνθεση «Λάμπρυνον τῇ θείᾳ σου δόξῃ»... ε) Καλοφωνικὴ σύνθεση «Ἐποφειλομένη πρὸς Θεόν ἐτήσιος εὐχαριστία» ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ ΥΜΝΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΜΟΥΣΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ A) Ὑμνολογικο ὑλικό της Α Κυριακῆς τῶν Νηστειῶν μή περιεχόμενο στο ἰσχῦον βιβλίο τοῦ Τριωδίου (κατά τό πλεῖστον ἀνέκδοτο) Ι. Δύο σειρὲς Εἱρμῶν τῆς Α Κυριακῆς τῶν Νηστειῶν ΙΙ. Μεσώδια Καθίσματα Κυριακῆς τῆς Ὀρθοδοξίας... ΙΙΙ. Ἐξαποστειλάρια Κυριακῆς Ὀρθοδοξίας.. ΙV. Στιχηρὰ τῶν Προφητῶν.. V. Κοντάκια τῆς Α Κυριακῆς τῶν Νηστειῶν... VI. Κανόνας τῶν Προφητῶν B) Τὰ ἐκδοθέντα κλασικὰ μουσικὰ κείμενα τῆς ἐορτῆς Ι. Tὰ Δοξαστικὰ τῶν Στιχηρῶν ἀπ τὸ Δοξαστάριο Ἰακώβου Πρωτοψάλτου ΙΙ. Τὸ Ἰδιόμελο «Δεῦτε ἐκκαθάρωμεν» σὲ ἀργὸ παλαιὸ στιχηραρικὸ μέλος Πέτρου Λαμπαδαρίου 298 ΙΙI. Τὰ Δοξαστικὰ τῶν Ἀποστίχων ἀπ τὸ Δοξαστάριο τῶν Ἀποστίχων Χου ρμουζίου τοῦ Χαρτοφύλακος ΙV. Tὰ Δοξαστικὰ τῆς ἐορτῆς ἀπ τὸ Σύντομο Δοξαστάριο Πέτρου Πελοπον νησίου... Ἐπίλογος... Εὐρετήριο ὄρων καὶ ἐννοιῶν... Εὐρετήριο κυρίων ὀνομάτων

6 6

7 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Ἡ Κυριακή της Ὀρθοδοξίας, ἡ ὁποία συμπίπτει μέ τήν πρώτη Κυριακή τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, ξεχωρίζει ἀπό τίς ὑπόλοιπες Κυριακές τῶν Νηστειῶν γιατί τό περιεχόμενὸ της εἶναι θριαμβευτικό καί ἑορταστικό. Καί αὐτό γιατί κατά τήν ἡμέρα αὐτή ἡ Ἐκκλησία γιορτάζει τό θρίαμβο τῆς Ὀρθοδοξίας, τήν νίκη της κατά τῆς πλάνης, τήν ἀποκατάσταση τῶν ἁγίων εἰκόνων στήν ζωή καί στήν πρακτική της, ἡ ὁποία εἶχε ἐπικυρωθεῖ καί δογματικά ἀπό τήν Ζ Οἰκουμενική Σύνοδο. Ἡ θεολογική αὐτή ἐπιβεβαίωση καί δογματική τεκμηρίωση τῆς τιμητικῆς προσκύνησης τῶν ἱερῶν μορφῶν, ἡ ἱστορική δικαίωση καί ἐπίσημη ἀποδοχή της, καθώς καί ἡ ἐνσωμάτωσή της στήν λατρεία τῆς Ἐκκλησίας μας διαζωγραφεῖται καί ἀποτυπώνεται θαυμάσια μέ τόν χρωστήρα τοῦ λόγου μέσα στήν ὑμνογραφία τῆς ἑορτῆς, ἡ ὁποία μέ τήν σειρά της ὑπηρετεῖται καί ἐπενδύεται ἄψογα ἀπ τό ἐκκλησιαστικό μέλος. Ἡ παροῦσα διπλωματική ἐργασία δέν συνιστᾶ λοιπόν μία διεξοδική διαπραγμάτευση τῆς Α Κυριακῆς τῶν Νηστειῶν ἄλλωστε αὐτή ἡ ὀπτική θά ἀφοροῦσε περισσότερο τόν τομέα τῆς Λειτουργικῆς ἀλλά ἐπικεντρώνεται περισσότερο σ αὐτήν τήν ὑμνολογική καί μουσικολογική διάσταση τοῦ θέματος. Λέγοντας «Ψαλτική τέχνη» δέν ἐννοεῖται μόνο ἡ τέχνη τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ μέλους, ἀλλά καί αὐτό τό ἴδιο τὸ ὑμνογραφικό ποιητικό κείμενο τό ὁποῖο ἀναπόφευκτα καθορίζει καί καλουπώνει τήν μουσική σύνθεση, χωρίς βέβαια νά καταργεῖ τήν δημιουργική της πνοή καί ἐλευθερία. Ὁ διττός λοιπόν αὐτός συγκερασμός, τόν ὁποῖο ἡ Ἐκκλησία ἔχει καθιερώσει στήν λατρευτική της πρακτική ἀπό τήν πρωτοχριστιανική κιόλας ἐποχή, ἡ συνεργία αὐτή ποιητικοῦ λόγου καί μέλους μέσα στά πλαίσια τῆς Κυριακῆς της Ὀρθοδοξίας ἀποτελεῖ καί τόν κύριο θεματικό ἄξονα αὐτῆς τῆς ἐργασίας. Πιό συγκεκριμένα, ὡς πρός τόν τομέα τῆς Βυζαντινῆς Μούσικολογίας, ἡ προσφορά της δέν ἐξαντλεῖται μόνο στήν παρουσίαση καί ἀνάλυση ὅλων τῶν εὐρισκομένων Καλοφωνικῶν καί Στιχηραρικῶν μελουργημάτων τῆς ἑορτῆς ἀλλά προχωρεῖ σέ μία πρώτη ἀξιολόγηση αἰσθητική ἀποτίμηση αὐτῶν μέ βάση τά ἐσωτερικά μελουργικά στοιχεῖα τῶν συνθέσεων, τήν ἀνταπόκρισή τους στό 7

8 μελιζόμενο ποιητικό κείμενο καί τό νόημά του, συνυπολογίζοντας καί τό «ἦθος» πού ὑποβάλλει στήν ψυχή τοῦ προσευχομένου πιστοῦ. Ἀκόμη στόν τομέα τῆς Ὑμνολογίας καί κάτ ἐπέκταση τῆς Λειτουργικῆς ἡ συνεισφορά της ἔγκειται στό ὅτι παρουσιάζει στό Β μέρος τῆς συγκεντρωμένα τὰ ὑμνογραφικά κείμενα τῆς Α Κυριακῆς τῶν Νηστειῶν πού ἔχουν ἐκδοθεῖ ἐκτός τοῦ ἐν χρήσει βιβλίου τοῦ Τριωδίου, καθώς καί ἀνέκδοτο ὑμνολογικό ὑλικό προερχόμενο ἀπό ποικίλους χειρόγραφους κώδικες. Εἰδικότερα ἡ διάρθρωση τῆς ἐργασίας εἶναι ἡ παρακάτω: Τό πρῶτο Κεφάλαιο τοῦ Α Μέρους ἀποτελεῖ μία εἰσαγωγική προσέγγιση τοῦ γενικότερου πλαισίου τῆς ἑορτῆς τῆς Ὀρθοδοξίας καθώς καί τῶν λειτουργικῶν προϋποθέσεων πού ἐπέδρασαν στήν διαμόρφωση τῆς ὑμνολογίας της. Στό ἑπόμενο, μετά ἀπό μία γενική περιγραφή των, ἐξετάζονται ἀπό ἄποψη ὑμνολογική τά ὑμνογραφικά κείμενα τοῦ Τριωδίου καί ὄχι μόνο, διακρινόμενα σέ Προσόμοια καί Ἰδιόμελα. Ἐπίσης στό Γ Κεφάλαιο παρατίθενται στήν παλαιά καί στὴν νέα σημειογραφία τά μουσικά κείμενα τῶν Ἰδιόμελων (ἀπό τό παλαιό Βυζαντινό Στιχηράριο, τό Στιχηράριο τοῦ Χρυσάφη τοῦ Νέου καί Γερμανοῦ Νέων Πατρῶν) καί τῶν Καλοφωνικῶν μαθημάτων τῆς ἑορτῆς, ἀναλύονται μορφολογικά καί ἀξιολογοῦνται αἰσθητικά καί μουσικολογικά. Τέλος τό Β Μέρος τῆς ἐργασίας περιέχει ἄγνωστα, ὅπως εἰπώθηκε, στό εὐρύ κοινό ὑμνολογικά κείμενα πού δέν περιέχονται μέσα στό ἰσχῦον βιβλίο τοῦ Τριωδίου, καθώς καί τά κλασικά μουσικά κείμενα τῶν Ἰδιομελῶν τῆς ἑορτῆς πού ἔχουν ἐκδοθεῖ. Γιά τήν ἐκπόνηση αὐτῆς τῆς διπλωματικῆς ἐργασίας νιώθω ὑποχρέωση καί ἀνάγκη μαζί νά εὐχαριστήσω τούς παρακάτω: Πρῶτα καί κύρια τόν ἐπιβλέποντα καθηγητή μου σεβαστό π. Σπυρίδωνα Ἀντωνίου ὁ ὁποῖος μέ τίς σοφές ὑποδείξεις του, τό ἀμείωτο ἐνδιαφέρον του, τήν συμπαράσταση καί τόν ἐνθαρρυντικό τοῦ λόγο κατηύθυνε τήν ἐρευνητική καί συγγραφική μου πορεία. Τά ὑπόλοιπα μέλη τῆς ἐξεταστικῆς ἐπιτροπῆς, ἀναπληρωτὴ καθηγητή κ. Συμεών Πασχαλίδη καί ὲπίκουρο κ. Βασίλειο Τσίγκο, καθώς καί τόν 8

9 ἐπίσης ἐπίκουρο καθηγητὴ τοῦ τμήματὸς μας π. Κων/ντῖνο Καραϊσαρίδη γιά τίς πολύτιμες συμβουλές τους. Τούς ὑπεύθυνους τῶν βιβλιοθηκῶν τῆς Θεολογικῆς καί Φιλοσοφικῆς σχολῆς, τοῦ τμήματος Μουσικολογίας τοῦ Α.Π.Θ., τοῦ Τμήματος Χειρόγραφών τῆς Ἑθνικῆς Βιβλιοθήκης Ἀθηνῶν, καθώς καί τό προσωπικό του Πατριαρχικοῦ ἱδρύματος Πατερικῶν Μελετῶν τῆς Ι.Π.Μ. Βλατάδων Θεσσαλονίκης καί ἰδιαίτερα τό προσωπικό τοῦ Τομέα Χειρογράφων, οἱ ὁποῖοι πρόθυμα μέ διευκόλυναν στήν ἔρευνά μου. Τόν Σεβασμιώτατο Μητροπολίτη Ἐλευθερουπόλεως κκ. Χρυσόστομο ὁ ὁποῖος μέ παρότρυνε πνευματικά κατά τήν ἐκπόνηση τῆς ἐργασίας μου, καθώς καί τόν σεβαστό ἡγούμενο τῆς Ι.Μ. Λειμῶνος τῆς νήσου Λέσβο π. Νικόδημο Παυλόπουλο ὁ ὁποῖος μέ διευκόλυνε κατά τήν ἐκεῖ ἐργασία μου. Τόν ἀγαπητό φίλο, συνάδελφο Ἱεροψάλτη καί ὑποψήφιο Διδάκτορα τοῦ τμήματὸς μας κ. Κων/ντῖνο Γεωργιάδη γιά τίς ὑποδείξεις καί παρατηρήσεις του ὡς πρός τήν ἱστορικό δογματική διάσταση τοῦ θέματος. Τέλος τόν ἀγαπητό μου ἀδελφό Ραφαήλ Ἰωαννίδη καί τήν Μαρία Ἁγιομαμίτου γιά τίς πολύτιμες παρεμβάσεις τους σέ κάποια τεχνικά καί πρακτικά ζητήματα πού ἀφοροῦσαν τήν μορφή τοῦ κειμένου. 9

10 ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ α)ἐπιστημονικῶν περιοδικῶν, Ἐγκυκλοπαιδειῶν, Ἐπετηρίδων καὶ Πρακτικῶν ΑΒ Analecta Bollandiana ΒΕΠ Βιβλιοθήκη Ἑλλήνων Πατέρων καὶ Ἐκκλησιαστικῶν Συγγραφέων (1955) ΒΖ ΓΠ EA Byzantinische Zeitschrift Γρηγόριος Παλαμᾶς Ἐκκλησιαστική Ἀλήθεια (περ. Κωνσταντινούπολις) EEΒΣ Ἐπετηρὶς Ἑταιρείας Βυζαντινῶν Σπουδῶν (Ἀθῆναι) 1924 καὶ ἑξῆς EEMΣ[ΠΕΑ] Ἐργασίαι Ἐκκλησιαστικοῦ Μουσικοῦ Συλλόγου (εἰς Παράρτημα Ἐκκλησιαστικῆς Ἀλήθειας), (Κωνσταντινούπολις, τεύχη 1 6, )] ΕΦ Ἐκκλησιαστικὸς Φάρος ΘΗΕ Θρησκευτικὴ καὶ Ἠθικὴ Ἐγκυκλοπαίδεια (Ἔκδοσις Α Μαρτίνου), Ἀθῆναι ΙΒΜ Κ.Δ. ΜΜΒ ΜΠΤ Ἵδρυμα Βυζαντινῆς Μουσικολογίας Καινὴ Διαθήκη Momumenta Musicae Byzantinae (Copenhagen) Μετόχιον Παναγίου Τάφου (Κῶν/λεως) ΠΕΑ Παράρτημα Ἐκκλησιαστικῆς Ἀλήθειας (Κων/πολις ) ΠΔΣΜΨ Πρακτικὰ τοῦ Β Διεθνοῦς Συνεδρίου Μουσικολογικοῦ καὶ Ψαλτικοῦ (Ἀθήνα Ὀκτωβρίου 2006) 10

11 ΠΔ PG Παλαιὰ Διαθήκη Patrologia Graeca J. Migne β) Βραχυγραφίες Βιβλίων καὶ Ἄρθρων Ἀλυγιζάκη, Ἡ Ὀκταηχία Ἀλυγιζάκη Ἄντ., Ἡ ὀκταηχία στὴν Ἑλληνικὴ λειτουργικὴ ὑμνογραφία (διδακτορικὴ διατριβὴ), Θεσσαλονίκη Ἀντωνίου, Μορφολογία Ἀντωνίου Σ. (πρωτοπρεσβυτέρου), Μορφολογία τῆς Βυζαντινῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, Θεσσαλονίκη Βαμβουδάκη, Συμβολή Βαμβουδάκη Ἐμμ., Συμβολὴ εἰς τὴν σπουδὴν τῆς παρασημαντικῆς τῶν Βυζαντινῶν μουσικῶν, τόμ. Α, Σάμος Βεργώτη, Ὑμνολογία Βεργώτη Γ., Εἰσαγωγὴ στὴν Ἱστορία τῆς Ὑμνολογίας, Θεσσαλονίκη Βιολάκη, Τυπικόν Τυπικὸν τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, ὅμοιον κὰθ ὅλα πρὸς τὴν ἐν Κων/πόλει ἐγκεκριμένην ἔκδοσιν, ἥτις δὶς ἐξεδόθη ὑπὸ Κων/ντίνου Πρωτοψάλτου μὲ πολλᾶς προσθήκας καὶ ἐπιδιορθώσεις ὑπὸ τοῦ Πρωτοψάλτου Γεωργίου Βιολάκη, ἐργασθέντος μετὰ δύο ἀλλεπαλλήλων ἐπιτροπῶν ἐπί τούτῳ πατριαρχικῇ διαταγῇ ὁρισθεισῶν, ἔκδ. Σαλλίβερου, Ἀθῆναι Γαβριήλ Ἱερομονάχου, Ἐξήγησις Γαβριήλ Ἱερομονάχου, Ἐξήγησις πάνυ ὠφέλιμος περὶ τοῦ τί ἐστὶ ψαλτικὴ καὶ περὶ τῆς ἐτυμολογίας τῶν σημαδίων ταύτης καὶ ἑτέρων πολλῶν χρησίμων καὶ ἀναγκαίων, ΕΕΜΣ [ΠΕΑ], τεῦχος Β (1900), σσ ἤ στὸν Βαμβουδάκη, Συμβολὴ, σσ Δεττοράκη, Ὑμνογραφία Δεττοράκη Θ., Βυζαντινὴ Θρησκευτικὴ ποίηση καὶ Ὑμνογραφία, ἔκδ. Β μὲ προσθῆκες, Ρέθυμνο Dmitrievski, Opisanie Dmitrievski J. A., Opisanie liturgitjeskich Rucopisej, (Τυπικά Ι. ΙΙ. ΙΙΙ., Περιγραφὴ λειτουργικῶν χειρογράφων τῆς Ὀρθόδοξης Ἀνατολῆς), Kiev

12 Εὐστρατιάδη, Εἱρμολόγιον Εὐστρατιάδη Σ., Εἱρμολόγιον, τῇ συνεργασίᾳ Σπυρίδωνος μοναχοῦ Λαυριώτου, Ἀθήνα 2006 (ἔκδ. ἀναθεωρημένη καὶ βελτιωμένη). _, Κατάλογος Βατοπεδίου Εὐστρατιάδη Σ. Ἀρκαδίου Διακόνου, Κατάλογος τῶν ἐν τῇ Ἱερᾷ Μονῇ Βατοπεδίου ἀποκειμένων κωδίκων, Paris 1924, Ἁγιορείτικη Βιβλιοθήκη, τόμ. Α. _, Κατάλογος τῆς Μεγίστης Λαύρας Εὐστρατιάδη Σ. Σπυρίδωνος Λαυριώτου, Κατάλογος τῶν κωδίκων τῆς Μεγίστης Λαύρας (τοῦ Ἁγίου Ὅρους), Paris Θεοδώρου, Ἡ ἀξία Θεοδώρου Εὐαγγέλου, Ἡ μορφωτική ἀξία τοῦ ἰσχύοντος Τριωδίου, ἐν Ἀθήναις Καρά, Ἡ ἑρμηνεία Καρά Σ., Ἡ ὀρθὴ ἑρμηνεία καὶ μεταγραφὴ τῶν Βυζαντινῶν μουσικῶν χειρογράφων, στὸ Πεπραγμένα τοῦ Θ Διεθνοῦς Βυζαντινολογικοῦ Συνεδρίου, Θεσσαλονίκη 12 19/4/1953, τόμ. Β, Ἀθῆναι _, Ἡ σημειογραφία Καρὰ Σ., Ἡ βυζαντινὴ μουσικὴ σημειογραφία, Ἀθῆναι Mansi, Sacrorum Mansi J.D., Sacrorum conculiorum nova et amplissima collecto, I XXX (έως 1439), Florentiae Venetis Ἀνατύπωση καὶ συνέχεια μέχρι τὸ 1902 ἀπὸ J. Martin L. Petit, I LIII, Paris Leipzig , ἀνατύπωση Graz Μανουὴλ Χρυσάφη, Περὶ τῶν ἐνθεωρουμένων Μανουήλ Χρυσάφη, «Περὶ τῶν ἐνθεωρουμένων τῇ ψαλτικῇ τέχνῃ καὶ ὧν φρονοῦσι κακῶς τινὲς περὶ αὐτῶν», Φόρμιγξ Γ, περίοδος Α, ἔτος Β, ἀρ. 4 καὶ ἑξῆς, Ἀθῆναι Μητσάκη, Ὑμνογραφία Μητσάκη Κ., Βυζαντινὴ Ὑμνογραφία, τόμ. Α. Ἀπὸ τὴν Καινὴ Διαθήκη ἕως τὴν εἰκονομαχία, Θεσσαλονίκη 1971, (ἀνατύπωση μὲ προσθῆκες), Ἀθήνα Ξύδη, Ὑμνογραφία Ξύδη Θ., Βυζαντινὴ Ὑμνογραφία, Ἀθήνα Παναγιωτόπουλου, Θεωρία καὶ Πράξις Παναγιωτόπουλου Δ. Γ., Θεωρία καὶ 12

13 Πράξις τῆς Βυζαντινῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, Ἀθήνα, 1947 (ἔκδ. 5 η, Ἀθῆναι 1991). Πανδέκτη Πανδέκτη τῆς ἱερᾶς Ἐκκλησιαστικῆς ὑμνωδίας τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ, ἐκδοθεῖσα ὑπὸ Ἰωάννου Λαμπαδαρίου καὶ Στεφάνου Α Δομεστίκου τῆς Μ.Χ.Ε., τόμ. Γ, περιέχων τὰ μέγιστα μαθήματα τῆς τε παπαδικῆς καὶ τοῦ μαθηματαρίου, ἐκ τοῦ Πατριαρχικοῦ τυπογραφείου 1851, ἐν Κων/πόλει, (ἐπανέκδοση 1997, ἑκδ. Ἐπέκταση, Κατερίνη). Παπανούτσου, Αἰσθητική Παπανούτσου Ε.Π., Αἰσθητική, Ἀθήνα 1969 (ἐκδ Δ ). Πλουσιαδηνοῦ, Ἑρμηνεία Πλουσιαδηνοῦ Ἰωάννου, Ἑρμηνεία τῆς παραλλαγῆς τῶν κυρίων καὶ πλαγίων καὶ διφώνων καὶ τετραφώνων καὶ τῶν λοιπῶν, (κώδικας Διονυσίου 570 φφ. 119r 123v), στὸ Ἀλυγιζάκη Ἀ., Ἡ Ὀκταηχία στὴν ἑλληνικὴ λειτουργικὴ ὑμνογραφία, Θεσσαλονίκη 1985, σσ Ρήγα, Τυπικόν Ρήγα Γ., Τυπικόν (Λειτουργικὰ Βλατάδων 1), Θεσσαλονίκη Σακκελίων, Πατμιακὴ Βιβλιοθήκη Σακκελίων Ἰ., Πατμιακὴ Βιβλιοθήκη: ἤτοι ἀναγραφὴ τῶν ἐν τῇ βιβλιοθήκῃ τῆς κατά τὴν νῆσον Πάτμον γεραρᾶς καὶ βασιλικῆς Μονῆς τοῦ Ἁγίου Ἀποστόλου καὶ Εὐαγγελιστοῦ Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου τεθησαυρισμένων χειρογράφων τευχῶν, Ἀθήνα Σμέμαν, Σαρακοστή Σμέμαν Α., Μεγάλη Σαρακοστή, πορεία πρὸς τὸ Πάσχα, Ἀθήνα Στάθη, Ἀναγραμματισμοί Στάθη Γρ., Οἱ Ἀναγραμματισμοὶ καὶ τὰ μαθήματα τῆς Βυζαντινῆς μελοποιΐας, ΙΒΜ, Μελέται 3, Ἀθήναι _, Ἡ δεκαπεντασύλλαβος ὑμνογραφία Στάθη Γρ., Ἡ δεκαπεντασύλλαβος ὑμνογραφία ἐν τῇ Βυζαντινῇ Μελοποιΐα, Ἀθήναι _, Ἡ καταλογογράφησις Στάθη Γρ., «Ἡ καταλογογράφησις τῶν χειρογράφων Βυζαντινῆς Μουσικῆς τοῦ Ἁγίου Ὅρους καὶ τὰ ἐξ αὐτῆς προκύπτοντα ἄμεσα ὀφέλη», Ἐκκλησία φφ , τοῦ 1972 καὶ 1 2 τοῦ _, Τὸ πρόβλημα μεταγραφῆς Στάθη Γρ., «Ἡ παλαιὰ Βυζαντινὴ σημειογραφία καὶ τὸ πρόβλημα μεταγραφῆς της εἰς τὸ πεντάγραμμον», 13

14 Βυζαντινὰ 7 (1975), σσ _, Ἡ ἐξήγησις Στάθη Γρ., Ἡ ἐξήγησις τῆς παλαιᾶς Βυζαντινῆς Σημειογραφίας, Ἀθῆναι _, Ἡ ἐξήγησις τῆς Ψαλτικῆς Στάθη Γρ., «Ἡ ἐξήγησις τῆς Ψαλτικῆς τέχνης», Θεολογία ΝΗ (1987), σσ _, Δειναὶ θέσεις Στάθη Γρ., «Δειναὶ θέσεις καὶ Ἐξήγησις», Θεολογία ΝΓ (1982), σσ (καὶ ἀνάτυπον, Ἀθήνα 1982). _, Τὰ Χειρόγραφα Στάθη Γρ., Τὰ Χειρόγραφα Βυζαντινῆς Μουσικῆς Ἅγιον Ὅρος (τόμ. Α Ζ ), Κατάλογος περιγραφικὸς τῶν χειρογράφων κωδίκων τῆς Βυζαντινῆς μουσικῆς τῶν ἀποκειμένων ἐν ταῖς βιβλιοθήκαις τῶν Ἱερῶν Μονῶν καὶ Σκητῶν τοῦ Ἁγίου Ὅρους, τόμ. Α, Β, Γ, Ἀθῆναι _, Ἀνάλυση Στάθη Γρ., Ἀνάλυση τοῦ στιχηροῦ τοῦ Γερμανοῦ Ἀρχιερέως Νέων Πατρῶν «Τὸν ἥλιον κρύψαντα» [Ἡ Παλαιὰ «συνοπτικὴ» καὶ ἡ νέα «ἀναλυτική» μέθοδος τῆς βυζαντινῆς σημειογραφίας] «...τιμὴ πρὸς τὸν διδάσκαλον...». Ἔκφραση ἀγάπης στὸ πρόσωπο τοῦ καθηγητοῦ Γρηγορ. Θ. Στάθη. Ἀφιέρωμα στὰ ἑξηντάχρονα τῆς ἡλικίας καὶ στὰ τριαντάχρονα τῆς ἐπιστημονικῆς καὶ καλλιτεχνικῆς προσφορὰς του, Ἀθῆναι 2001, σ _, Tὸ πρόβλημα μεταγραφῆς Στάθη Γρ., «Ἡ παλαιὰ βυζαντινὴ σημειογραφία καὶ τὸ πρόβλημα μεταγραφῆς της εἰς τὸ πεντάγραμμον», Βυζαντινά 7 (1975), σσ _, Μελουργοί, Χρυσάφης Στάθη Γρ., Παναγιώτης Χρυσάφης ὁ Νέος καὶ Πρωτοψάλτης, κείμενο στὸ πρόγραμμα Μέγαρο Μουσικῆς Ἀθηνῶν. Περίοδος Μελουργοὶ τοῦ ΙΖ αἰώνα. Παναγιώτης Χρυσάφης ὁ νέος καὶ Πρωτοψάλτης Γερμανὸς ἀρχιερεὺς Νέων Πατρῶν Μπαλάσης ἱερεὺς καὶ νομοφύλαξ Πέτρος ὁ Μπερεκέτης καὶ Μελωδός, (Ἀθήνα 1995), σσ _, Ἡ σύγχηση Στάθη Γρ., «Ἡ σύγχηση τῶν τριῶν Πέτρων», Βυζαντινὰ 3 (1971), σσ

15 _, Μελουργοί, Γερμανός Στάθη Γρ., Γερμανὸς Ἀρχιερεὺς Νέων Πατρῶν, κείμενο στὸ πρόγραμμα Μέγαρο Μουσικῆς Ἀθηνῶν. Περίοδος Μελουργοί (ὄπ.π.), σσ _, Μελουργοί, Μπερεκέτης Στάθη Γρ., Πέτρος Μπερεκέτης ὁ Μελωδός, κείμενο στὸ πρόγραμμα. Μέγαρo Μουσικῆς Ἀθηνῶν. Περίοδος Μελουργοί (ὅπ.π.), σσ Gouillard Συνοδικόν, Συνοδικὸν (Κατὰ τὴν κριτικὴ ἔκδοση τοῦ J. Gouillard), στὸ Κυριακὴ τῆς Ὀρθοδοξίας, Θεσσαλονίκη 2006, σσ Τρεμπέλα, Ἐκλογή Τρεμπέλα Π., Ἐκλογὴ Ἑλληνικῆς Ὀρθόδοξης Ὑμνογραφίας, Ἀθῆναι Τριώδιον Τριώδιον Κατανυκτικόν, (ἔκδοσις τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας), Ἀθῆναι, Τωμαδάκη, Ὑμνογραφία Τωμαδάκη Ἐ., Ἡ Βυζαντινή Υμνογραφία καί Ποίησις, ἤτοι Εἰσαγωγή εἰς τήν Βυζαντινὴν Φιλολογίαν, τόμ. Β, Ἀθῆναι _, Ρωμανοῦ Τωμαδάκη Ν., Ρωμανοῦ τοῦ Μελωδοῦ Ὕμνοι, τόμ. Α Ε, Ἀθῆναι Φουντούλη, Λειτουργική Φουντούλη Ι., Λειτουργική Α, Εἰσαγωγὴ στὴ Θεία Λατρεία, Θεσσαλονίκη _, Λογικὴ Λατρεία Φουντούλη Ι., Λογικὴ Λατρεία, Θεσσαλονίκη Φλώρου, Ἡ παράδοση Φλώρου Κων/ντίνου, Ἡ ἑλληνικὴ παράδοση στὶς μουσικὲς γραφὲς τοῦ μεσαίωνα, Θεσσαλονίκη 1998, (μετάφραση Κ. Κακαβελάκη). Χατζηγιακουμῆ, Χειρόγραφα Τουρκοκρατίας Χατζηγιακουμῆ Μ., Μουσικὰ χειρόγραφα Τουρκοκρατίας ( ), Ἀθήνα _, Χειρόγραφα Χατζηγιακουμὴ Μ., Χειρόγραφα ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς , Ἀθήνα Χρυσάνθου, Θεωρητικόν Χρυσάνθου τοῦ ἐκ Μαδύτου, Θεωρητικὸν Μέγα τῆς Μουσικῆς, Τεργέστη

16 Ψάχου, Ἡ παρασημαντική Ψάχου Κ., Ἡ παρασημαντικὴ τῆς Βυζαντινῆς μουσικῆς, Ἀθήνα γ) Συντομογραφίες ὅρων, συμβόλων καὶ ἄλλων r v αἰ. ἀρ. βλ. βλ. π. βλ. πκ. ἔκδ. κ.ο.κ μ.τ. ὅπ.π. πργφ. πλ. πρβλ. π.χ. σ. σσ. σειρ. τροπ. ὑποσμ. φ. φφ. [...] χφ., χφφ. πρώτη δεύτερη ὄψη φύλλου αἰώνας αἰῶνες ἀριθμός βλέπε βλέπε παραπάνω βλέπε παρακάτω ἔκδοση καὶ οὕτω κάθ ἑξῆς μελικὸ τόξο ὅπου παραπάνω παράγραφος πλάγιος (στοὺς ἤχους) παράβαλε παραδείγματος χάρη σελίδα σελίδες σειρὰ τροπάριο ὑποσημείωση φῦλλο φύλλα παραλείψεις χειρόγραφο, χειρόγραφα 16

17 ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α) ΠΗΓΕΣ α) Χειρόγραφοι κώδικες (Τριώδια, Τυπικὰ, Στιχηράρια, Δοξαστάρια, Μαθηματάρια) ΑΓΙΟΡΕΙΤΙΚΟΙ Μονῆς Ἁγίου Παύλου 43 (ΙΖ αἰ.) Μονῆς Βατοπεδίου 118 (ΙΔ αἰ.) 625 (ΙΒ αἰ.) 846 (ΙΖ αἰ.) 848 (ΙΕ αἰ.) 1159 (ΙΔ αἰ.) 1176 (ΙΔ αἰ.) 1178 (ΙΓ αἰ.) 1179 (ΙΔ αἰ.) 1183 (ΙΕ αἰ.) 1184 (ΙΕ αἰ.) 1189 (ΙΒ αἰ.) 1190 (ΙΑ αἰ.) 1192 (ΙΕ αἰ.) 1486 (ἔτους 1292) 1487 (ΙΓ αἰ.) 1488 (ΙΑ αἰ.) 1489 (ΙΓ αἰ.) 1490 (ΙΓ αἰ.) Μονῆς Διονυσίου 58 (ΙΓ αἰ.) 400 (ΙΣΤ αἰ.) 421 (ΙΣΤ αἰ.) 422 (ΙΣΤ αἰ.) 432 (ΙΣΤ αἰ.) 434 (ΙΣΤ αἰ.) 435 (ΙΣΤ αἰ.) 487 (ΙΣΤ αἰ.) 17

18 430 (ΙΣΤ αἰ.) 431 (ΙΣΤ αἰ.) 570 (τέλη IE αἰ.) 652 (ΙΘ αἰ.) Μονῆς Δοχειαρίου 323 (ἔτους 1835) 329 (ἔτους 1839) Μονῆς Ἰβήρων 42 (ΙΔ αἰ.) 773 (ΙΣΤ αἰ.) 798 (ΙΣΤ αἰ.) 799 (ΙΣΤ αἰ.) 806 (ΙΕ αἰ.) 947 (ΙΕ αἰ.) 950 (ΙΣΤ αἰ.) 960 (ΙΗ αἰ.) 954 (ΙΣΤ αἰ.) 962 (ΙΣΤ αἰ.) 965 (ΙΗ αἰ.) 967 (ΙΖ αἰ.) 971 (ΙΗ αἰ.) 975 (ΙΕ αἰ.) 976 (ΙΣΤ αἰ.) 977 (ΙΕ αἰ. τέλη) 980 (ΙΖ αἰ.) 988 (ἔτους 1734) 989 (ΙΗ αἰ.) 990 (ΙΗ αἰ.) 992 (ἔτους 1672) 1000(ΙΖ αἰ.) 966 (ΙΗ αἰ.) Μονῆς Μεγίστης Λαύρας 32 (ΙΓ αἰ.) Μονῆς Παντελεήμονος 949 (ΙΗ αἰ.) 659, 660 (ΙΘ αἰ.) 18

19 ΑΘΗΝΑΪΚΟΙ Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης Ἑλλάδος (ΕΒΕ) 788 ( ΙΒ αἰ.) Συλλογῆς Μετοχίου Παναγίου Τάφου Κων/πόλεως (ΜΠΤ) 708 (χφ. Χουρμουζίου, ἀχρόνιστο) 715 (»» ) 733 (»» ) 747 (»» ) 749 (χφ. Χουρμουζίου, ἔτους 1832) 762 (χφ. Χουρμουζίου, ἀχρόνιστο) 764 (»» ) Βατικανοῦ 1877 (ἔτους 1292) Λέσβου (Μονῆς Λειμώνος) 230 (περίπου ἔτους 1700) 238 (περίπου ἔτους 1700) 347 (περίπου ἔτους 1690) 459 (περίπου ἔτους 1700) Πατμιακοί (Μονῆς Ἰωάννου Θεολόγου) 213 (ΙΑ αἰ.) 266 (Θ Ι αἰ.) 19

20 Σιναϊτικοί 150 (Ι ΙΑ αἰ.) 925 (ΙΓ αἰ.) 1101 (ἔτους 1311) Vindobonensis Theol. Gr. 136 β) Πατερικά κείμενα Χρονογραφίες Ἀνωνύμου, Συγγραφὴ χρονογραφίου PG 108, 1009C 1037A. Γεωργίου Μοναχοῦ, Χρονικὸν σύντομον, Βιβλίον δ PG 110, 913C 1033C (κριτικὴ ἐκδ. ὑπὸ C. de Boor, Georgii monachi chronicon, I II, Lipsiae 1904). Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου, Ἀντιρρητικοὶ κατὰ εἰκονομάχων, Ἀντιρρητικὸς Α PG 99, 328C 352B, Ἀντιρρητικὸς Β PG 99, 352C 388D, Ἀντιρρητικὸς Γ PG 99, 389A 436A. Θεοφάνους, Χρονογραφία PG 108, 908ΒC. Κριτικὴ ἔκδοση ὐπὸ C. de Boor, Theophanis Chronografia, I II, Lipsiae 1883, ἀνατύπωση Hildesheim Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Πρός τοὺς διαβάλλοντας τὰς ἀγίας εἰκόνας, Λόγος Α PG 94, 1232A 1284A. Λόγος Β PG 1284B 1317A. Λόγος Γ PG 1317B 1420C (κριτικὴ ἐκδ. ὑπο B. Kotter, Die Schriften des Johannes von Damaskos, τόμ. 3, PTS 17, Berlin 1975). Ἰωάννου Ζωναρὰ, «Ἐπιτομὴ ἰστοριῶν», ἐκδ. Büttner Wobst Th., στὸ Corpus scriptorum historiae byzantinae 14, Bonn Λέοντος Γραμματικοῦ, Χρονογραφία PG 108, 1037B 1060D. Νικηφόρου Κωνσταντινουπόλεως, Πρὸς Λέοντα Γ Ρώμης PG 100, 169A 200C. Ἀντίρρησις Α PG 100, 205A 323D, Ἀντίρρησις Β PG 100, 329A 373C, Ἀντίρρησις Γ PG 100, 376A 533A. 20

21 _, Ἀπολογητικὸς ὑπὲρ τῶν ἱερῶν εἰκόνων PG 100, 533B 849B. (κριτικὴ ἐκδ. ὑπὸ C. de Boor, Nicephori archiepiscopi Contantinopolitani Opuscula Historica, Lipsiae 1883). Μ. Βασιλείου, Περὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος PG 32, Ὄρος Ζ Οἰκουμενικῆς Συνόδου, στοὺς J. Wohlmuth, G. Alberigo, G. Dosseti, P. Joannou, C. Leonardi, P. Prodi, στὸ Dekrete der okumenischen Konzilien=Conciliorum oecumenicorum decreta, Band 1, Ferdinand Schöningh, Paderborn München Wien Zürich 2002, σσ Πρακτικὰ Ζ Οἰκουμενικῆς Συνόδου, στὸν Mansi J.D., Sacrorum conculiorum nova et amplissima collecto, I XXX (ἕως 1439), Florentiae Venetis Ἀνατύπωση καὶ συνέχεια μέχρι τὸ 1902 ἀπὸ J. Martin L.Petit, I LIII, Paris Leipzig , ἀνατύπωση Graz Συνοδικὸν (Κατὰ τὴν κριτικὴ ἔκδοση τοῦ J. Gouillard), στὸ Κυριακὴ τῆς Ὀρθοδοξίας, Θεσσαλονίκη 2006, σσ Β) ΒΙΒΛΙΑ ΚΑΤΑΛΟΓΟΙ ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ Ἀγαθοκλέους Παναγ., Θεωρητικόν τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, Ἀθῆναι Ἀλυγιζάκη Ἄντ., Θέματα Ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, Θεσσαλονίκη _, Ἡ ὀκταηχία στὴν Ἑλληνικὴ λειτουργικὴ ὑμνογραφία (διδακτορικὴ διατριβή), Θεσσαλονίκη _, «Μορφολογικὲς παρατηρήσεις στὸ ἔργο τῶν μελουργῶν Πέτρου Λαμπαδαρίου τοῦ Πελοποννησίου καὶ Ἰακώβου Πρωτοψάλτου (ιη αἰ.)», Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς 71 (1988). Anastos M., Iconoclasm and imperial rule , ἐν HUSSEY J. M., The Cambridge medieval history, IV, part 1, Byzantium and its neighbours, Cambridge University Press Ἀντωνίου Σπυρίδωνος (πρωτοπρεσβυτέρου), Θεωρία καὶ πράξη τῆς ψαλτικῆς τέχνης, Θέματα Λειτουργικῆς Μουσικῆς, Θεσσαλονίκη

22 _, Μορφολογία τῆς Βυζαντινῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, Θεσσαλονίκη _, Τὸ Εἱρμολόγιον καὶ ἡ παράδοση τοῦ μέλους του, (διδακτορικὴ διατριβὴ ὑποβληθεῖσα στὸ τμῆμα Κοινωνικῆς Θεολογίας τοῦ Πανεπιστημίου Ἀθηνῶν, Ἵδρυμα Βυζαντινῆς Μουσικολογίας 8), Ἀθῆναι Βαμβουδάκη Ἔμμ., Συμβολὴ εἰς τὴν σπουδὴν τῆς παρασημαντικῆς τῶν Βυζαντινῶν μουσικῶν, τόμ. Α Σάμος _, Εἰσαγωγὴ εἰς τὸ θεωρητικὸν καὶ πρακτικόν τῆς ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, ἔκδ. Β, Ἀθῆναι Βέης Νίκος, Τὰ χειρόγραφα τῶν Μετεώρων. Κατάλογος περιγραφικὸς τῶν χειρογράφων κωδίκων τῶν ἀποκειμένων εἰς τὰς μονὰς τῶν Μετεώρων Α, Β, Ἀθῆναι Βεργώτη Γ., Εἰσαγωγὴ στὴν Ἱστορία τῆς Ὑμνολογίας, Θεσσαλονίκη Brown P.A., Dark Age Crisis. Aspects of the Iconoclastic Controversy, στὸ τοῦ ἰδίου, Society and the Holy in Late Antiquity, London, Γαβριὴλ Ἱερομονάχου, Ἐξήγησις πάνυ ὠφέλιμος περὶ τοῦ τί ἐστὶ ψαλτικὴ καὶ περὶ τῆς ἐτυμολογίας τῶν σημαδίων ταύτης καὶ ἑτέρων πολλῶν χρησίμων καὶ ἀναγκαίων, ΕΕΜΣ [ΠΕΑ], τεῦχος Β (1900), σσ ἢ στὸν Βαμβουδάκη, Συμβολή, σσ Gero St., «Byzantine Iconoclasm during the reign of Leo III. With particular attention to the oriental sources», στὸ CSCO, τ. 346, Subsidia 41, Louvain _, «Notes on Byzantine Iconoclasm in the Eight Century», στὸ Byz 44 (1974). Chapman Matthew G. Gonzalez Arthur E. John, «A brief historical and theological over view of the iconoclastic controversy», Κληρονομία 8/2. Γιαννόπουλου Ε., Ἡ Ψαλτικὴ τέχνη, Λόγος καὶ Μέλος στὴν λατρεία τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, Θεσ/νίκη Δεττοράκη Θ., Βυζαντινὴ Θρησκευτικὴ ποίηση καὶ Ὑμνογραφία, ἔκδ. Β μὲ προσθῆκες, Ρέθυμνο

23 Dmitrievski J.A. Opisanie liturgitjeskich Rucopisej, (Ι.ΙΙ.ΙΙΙ. Τυπικά, Περιγραφὴ λειτουργικῶν χειρογράφων τῆς Ὀρθόδοξης Ἀνατολῆς), Kiev, Εὐστρατιάδη Σ., Ταμεῖον Ἐκκλησιαστικῆς Ποιήσεως, πέριοδικό Ἐκκλησιαστικὸς Φάρος, τ. ΛΕ 1936 ΝΑ 51. _, Εἱρμολόγιον, τὴ συνεργασία Σπυρίδωνος μοναχοῦ Λαυριώτου, Ἀθήνα 2006 (ἔκδ. ἀναθεωρημένη καὶ βελτιωμένη). _, Κατάλογος τῶν ἐν τὴ μονὴ τῶν Βλατέων (Τσαοὺς Μοναστήρι) ἀποκειμένων κωδίκων, Θεσσαλονίκη _, Ποιηταὶ καὶ Ὑμνογράφοι τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, τόμ. Α, ἐν Ἱεροσολύμοις Εὐστρατιάδη Σ. Ἀρκαδίου Διακόνου, Κατάλογος τῶν ἐν τὴ Ἱερὰ Μονὴ Βατοπεδίου ἀποκειμένων κωδίκων, Paris 1924 (Ἁγιορείτικη Βιβλιοθήκη, τόμ. Α ). _, Σπυρίδωνος Λαυριώτου, Κατάλογος τῶν κωδίκων τῆς Μεγίστης Λαύρας (τοῦ Ἁγίου Ὅρους), Paris Fatouros G., Theodori Studitae Epistulae, Walter de Gruyter Ζήση Θ. (πρωτοπρεσβυτέρου.), Οἱ εἰκόνες στὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, Φίλη Ὀρθοδοξία 2, Θεσ/νίκη Gardthausen V., Catalog Coficum graecorum Sinaiticorum, Oxon Giakalis A., Images of the divine: the theology of icons at the Seventh Ecumenical Council, Leiden New York Köln, Gouillard J., Aux origins de l Iconoclasme: Le témoignage de Grégoire II, TM 3 (1968), σσ Θεοδώρου Εὐαγγέλου, Ἡ μορφωτικὴ ἀξία τοῦ ἰσχύοντος Τριωδίου, ἐν Ἀθήναις Καλλινίκου Κ. (πρωτοπρεσβυτέρου), Ὁ Χριστιανικὸς ναὸς καὶ τὰ τελούμενα ἐν αὐτῷ, Ἀθῆναι

24 Καρὰ Σίμωνος, Μέθοδος τῆς Ἑλληνικῆς μουσικῆς, τόμ. Α, Ἀθῆναι _, Γένη καὶ Διαστήματα εἰς τὴν Βυζαντινὴν μουσικήν, Ἀθῆναι _, Ἡ Βυζαντινὴ μουσικὴ παλαιογραφικὴ ἔρευνα ἐν Ἑλλάδι, Ἀθῆναι _, Ἡ ὀρθὴ ἑρμηνεία καὶ μεταγραφὴ τῶν Βυζαντινῶν μουσικῶν χειρογράφων, στὸ Πεπραγμένα τοῦ Θ Διεθνοῦς Βυζαντινολογικοῦ Συνεδρίου, Θεσ/νίκη 12 19/4/1953, τόμ. Β, Ἀθῆναι _, Ἡ Βυζαντινὴ μουσικὴ σημειογραφία, Ἀθῆναι _, Ἰωάννης μαῒστωρ ὁ Κουκουζέλης καὶ ἡ ἐποχή του, Ἀθήνα Κομίνη Ἀθ., Πίνακες χρονολογημένων Πατμιακῶν κωδίκων, Ἀθῆναι _, Πατμιακὴ Βιβλιοθήκη, ἤτοι Νέος κατάλογος τῶν χειρογράφων κωδίκων τῆς Ἱ. Μ. Ἀγ. Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου Πάτμου, τόμ. Α κώδικες 1 101, Ἀθῆναι Karlin Hayter P., Iconoclasm, στὸ The Oxford History of Byzantium, ed. Mango C., Oxford, Κορακίδη Α., Βυζαντινὴ Ὑμνογραφία, τόμ. Α, Ὑμνογραφία καὶ Ρητορική, ὁ τονικὸς ρυθμὸς καὶ τὰ στολίδια τοῦ ἔντεχνου λόγου, Ἀθήνα 2006 καὶ τόμ. Β,Λεξικὸ τῶν Ὑμνολογικῶν καὶ λειτουργικῶν ὅρων τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας (Ἐρευνητικὴ ἀνάπτυξη), Ἀθήνα Κόρδη Γ., Μορφὴ καὶ εἰκόνα. Ἡ προβληματικὴ γιὰ τὴ σχέση μορφῆς καὶ εἰκόνας κατὰ τοὺς εἰκονομάχους καὶ εἰκονόφιλους (διδ. διατριβὴ), Ἀθήνα Κορναράκη Κ., Ἡ θεολογία τῶν ἱερῶν εἰκόνων κατὰ τὸν Ὄσιο Θεόδωρο τὸν Στουδίτη, Κατερίνη Κώνστα Ἀποστόλου, Μουσικὴ Τέχνη καὶ Τεχνολογία τῆς κοινῆς παραδόσεως, στὸ Γρ. Στάθη, Ἡ ἐξήγησις τῆς παλαιᾶς βυζαντινῆς σημειογραφίας, Ἀθῆναι 1978, σσ καὶ Χ. Καρακατσάνη, Βυζαντινὴ Ποταμηΐς, τόμ. Α, Θεωρητικὸν Ἀποστόλου Κώνστα τοῦ Χίου, κῶδιξ 1867 τοῦ 1820 Ε.Β.Ε., Ἀθῆναι

25 Ladner G., Origin and Significance of the Iconoclastic Controversy, στὸ Medieval Studies 2 (1940). _, The Concept of the Image in the Greek Fathers and the Byzantine Iconoclastic Controversy, στὸ DOP 7 (1953). Λάμπρου Σ., Κατάλογοι τῶν ἐν ταῖς Βιβλιοθήκαις τοῦ Ἁγίου Ὅρους ἑλληνικῶν κωδίκων, τόμ. Α (1890) καὶ τόμ. Β (1895), ἐν Καταβριγία τῆς Ἀγγλίας. Λάουρδα Β., Ἡ εἰκονομαχία, στὸ Χριστιανικὸν Συμπόσιον 1, Ἀθῆναι, Λιάλιου Δ. Α., Ἐρμηνεία τῶν δογματικῶν καὶ συμβολικῶν κειμένων τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, τόμ. Α, Β, Θεσ/νίκη, _, Ἐκκλησία, κόσμος, ἄνθρωπος, Θεσ/νίκη, Mainbourg L., Histoire de l Heresie des Iconoclastes, et de la translation de l Empire aux Francois, ἐν Παρισίοις, Martin E. J., A history of the Iconoclastic Controversy, London Ματσούκα Ν.,Ἱστορικὲς καὶ Θεολογικὲς προϋποθέσεις εἰκονοφίλων καὶ εἰκονομάχων, στὸ Ἀναφορὰ εἰς μνήμην Μητροπολίτου Σάρδεων Μαξίμου , 3, Γενεύη _, Δογματικὴ καὶ Συμβολικὴ Θεολογία Α. Εἰσαγωγὴ στὴ θεολογικὴ γνωσιολογία, Θεσ/νίκη, _, Δογματικὴ καὶ Συμβολικὴ Θεολογία Β. Ἐκθεση τῆς Ὀρθόδοξης πίστης σὲ ἀντιπαράθεση μὲ τὴ δυτικὴ χριστιανοσύνη, Θεσ/νίκη, Μαυρόσκα Β., Ἡ θεολογία τῶν ἱερῶν εἰκόνων στήν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησιαστική παράδοση καί ἡ λειτουργικοκανονική τεκμηρίωσή της (δίδακτορικὴ διατριβή, τμῆμα Ποίμαντικῆς καί Κοίνωνικῆς Θεολογίας Α.Π.Θ.), Θεσ/νίκη, Μητσάκη Κ., Βυζαντινὴ Ὑμνογραφία, τόμ. Α. Ἀπὸ τὴν Καινὴ Διαθήκη ἕως τὴν εἰκονομαχία, Θεσσαλονίκη 1971, (ἀνατύπωση μὲ προσθῆκες) Ἀθήνα Nikolaou Th., Die Ikonenverehrung als Beispiel ostkirchlicher Theologie und Frömmigkeit nach Johannes von Damaskos, Ostkirchliche Studien 25 (1976). 25

26 Ξύδη Θ., Βυζαντινὴ Ὑμνογραφία, Ἀθήνα Παναγιωτόπουλου Δ. Γ., Θεωρία καὶ Πράξις τῆς Βυζαντινῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς, Ἀθήνα, 1947 (ἔκδ. 5η, Ἀθῆναι 1991). Παπαδοπούλου Γ., Συμβολαὶ εἰς τὴν ἱστορίαν τῆς παρ ἡμῖν ἐκκλησιαστικὴς Μουσικῆς, Ἀθῆναι _, Λεξικὸν τῆς Βυζαντινῆς Μουσικῆς, Ἀθῆναι 1995 Παπαδοπούλου Κεραμέως Α, Ἱεροσολυμιτικῆ Βιβλιοθήκη τόμ. Ε, Πετρούπολις Παπανούτσου Ε. Π., Αἰσθητική, Ἀθήνα 1969 (Δ ἔκδοση). Παπαρηγόπουλου Κ., Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους, τόμ. Γ, Δ, Ἀθῆναι Πάρη Νεκταρίου (Ἀρχιμανδρίτου), Διερευνήσεις στο Λειτουργικό άσμα, Θεσ/νίκη, Patrinelis Chr., «Protopsaltai, Lampadarioi, and Domestikoi of the Great Church during the Post Byzantine period ( )», Studies in Eastern Chant, τόμ. Γ Λονδίνο 1973, σσ Πασχαλίδης Σ., Τὸ ὐμναγιολογικὸ ἔργο τῶν Κολλυβάδων. Συμβολὴ στὴ μελέτη τῆς ἁγιολογικῆς γραμματείας κατὰ τὴν περίοδο τῆς Τουρκοκρατίας, Θεσ/νίκη Πλουσιαδηνοὺ Ἰωάννου, «Ἑρμηνεία τῆς παραλλαγῆς τῶν κυρίων καὶ πλάγιων ἤχων καὶ διφώνων καὶ τετραφώνων καὶ τῶν λοιπῶν», (κώδικας Διονυσίου 570 φφ.119r 123v), στὸ Ἄντ. Ἀλυγιζάκη, Ἡ ὀκταηχία στὴν Ἑλληνικὴ λειτουργικὴ ὑμνογραφία, Θεσσαλονίκη 1985, σσ Πολίτη Λ., Κατάλογος τῶν χειρογράφων τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης τῆς Ἑλλᾶδος, Ἀθῆναι 1991 (Πραγματεῖαι τῆς Ἀκαδημίας Ἀθηνῶν, 54) _, Κατάλογος χειρογράφων τοῦ Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης (ἐπιμέλεια συμπληρώσεις Π. Σωτηρούδη, Α. Σακκελαρίδου Σωτηρούδη), Θεσσα λονίκη Runciman St., Byzantine Civilisation (μετάφραση Δετζώρτζη Δ.), Ἀθήνα

27 Σακκελίων Ι., Πατμιακὴ Βιβλιοθήκη: ἤτοι ἀναγραφὴ τῶν ἐν τῇ βιβλιοθήκῃ τῆς κατὰ τὴν νῆσον Πάτμον γεραρᾶς καὶ βασιλικῆς Μονῆς τοῦ Ἁγίου Ἀποστόλου καὶ Εὐαγγελιστοὺ Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου τεθησαυρισμένων χειρογράφων τευχῶν, Ἀθήνα Σακκελίων Ι. καὶ Α., Κατάλογος Χειρογράφων τῆς Ἐθνικῆς Βιβλιοθήκης τῆς Ἑλλάδος, Ἀθῆναι Sahas D., Icon and Logos, Toronto, Νικοδήμου Σκρέττα (Ἀρχιμανδρίτου), Ἠ Θεῖα Εὐχαριστία καὶ τὰ προνόμια τῆς Κυριακῆς κατὰ τὴν διδασκαλία τῶν Κολλυβάδων, Θεσ/νίκη Σμέμαν Α., Μεγάλη Σαρακοστή, πορεία πρὸς τὸ Πάσχα, Ἀθήνα Στάθη Γρ., Οἱ ἀναγραμματισμοὶ καὶ τὰ μαθήματα τῆς Βυζαντινῆς μελοποιΐας, ΙΒΜ Μελέται 3, Ἀθῆναι 1979, σσ _, Ἡ δεκαπεντασύλλαβος ὑμνογραφία ἐν τῇ Βυζαντινῇ Μελοποιΐα, Ἀθῆναι _, «Ἡ σύγχηση τῶν τριῶν Πέτρων», Βυζαντινὰ 3 (1971), σσ _, «Ἡ καταλογογράφησις τῶν χειρογράφων Βυζαντινῆς Μουσικῆς τοῦ Ἁγίου Ὅρους καὶ τὰ ἐξ αὐτῆς προκύπτοντα ἄμεσα ὀφέλη», Ἐκκλησία φφ , τοῦ 1972 καὶ 1 2 τοῦ _, «Ἡ παλαιὰ Βυζαντινὴ σημειογραφία καὶ τὸ πρόβλημα μεταγραφῆς τῆς εἰς τὸ πεντάγραμμον», Βυζαντινὰ 7 (1975), σσ _, Ἡ ἐξήγησις τῆς παλαιᾶς Βυζαντινῆς Σημειογραφίας, Ἀθῆναι _, «Ἡ ἐξήγησις τῆς Ψαλτικῆς τέχνης», Θεολογία ΝΗ (1987), σσ _, «Δειναὶ θέσεις» καὶ «Ἐξήγησις», Θεολογία ΝΓ (1982), σσ (καὶ ἀνάτυπον, Ἀθήνα 1982). _, Τὰ χειρόγραφα Βυζαντινῆς Μουσικῆς Ἅγιον Ὅρος (τόμ. Α Ζ ), Κατάλογος περιγραφικὸς τῶν χειρογράφων κωδίκων τῆς Βυζαντινῆς μουσικῆς τῶν 27

28 ἀποκειμένων ἐν ταῖς βιβλιοθήκαις τῶν Ἱερῶν Μονῶν καὶ Σκητῶν τοῦ Ἁγίου Ὅρους τόμ. Α, Ἀθῆναι 1975, τόμ. Β, Ἀθῆναι 1976, τόμ. Γ _, «O μαῒστωρ Ἰωάννης Παπαδόπουλος ὁ Κουκουζέλης», Ἐφημέριος ΛΔ (1986), τεύχη _, «Ἀνάλυση τοῦ στιχηροῦ τοῦ Γερμανοῦ Ἀρχιερέως Νέων Πατρὼν «Τὸν ἥλιον κρύψαντα» [Ἡ Παλαιὰ «συνοπτικὴ» καὶ ἡ νέα «ἀναλυτικὴ» μέθοδος τῆς βυζαντινῆς σημειογραφίας]», «.τιμὴ πρὸς τὸν διδάσκαλον...». Ἔκφραση ἀγάπης στὸ πρόσωπο τοῦ καθηγητοῦ Γρηγορίου Θ. Στάθη. Ἀφιέρωμα στὰ ἐξηντάχρονὰ τῆς ἡλικία καὶ στὰ τριαντάχρονά της ἐπιστημονικῆς καὶ καλλιτεχνικῆς προσφορᾶς του, Ἀθῆναι 2001, σσ _, Τὸ μουσικὸ χειρόγραφο Σινὰ 1477, «...τιμὴ πρὸς τὸν δὶδάσκαλον...». Ἔκφραση ἀγάπης (ὄπ.π.), σσ _, Οἱ «Συντμήσεις» Βυζαντινῶν καὶ μεταβυζαντινῶν συνθὲσεων, «... τιμὴ πρὸς τὸν διδάσκαλον...». Ἔκφραση ἀγάπης (ὄπ.π.), σσ _, Γερμανὸς Ἀρχιερεὺς Νέων Πατρών, κείμενο στὸ πρόγραμμα Μέγαρo Μουσικῆς Ἀθηνῶν. Περίοδος Μελουργοὶ τοῦ ΙΖ αἰώνα Παναγιώτης Χρυσάφης ὁ νέος καὶ Πρωτοψάλτης Γερμανὸς ἀρχιερεὺς Νέων Πατρὼν Μπαλάσης ἱερεὺς καὶ νομοφύλαξ Πέτρος ὁ Μπερεκέτης καὶ Μελωδός, (Ἀθήνα 1995), σσ _, Παναγιώτης Χρυσάφης ὁ Νέος καὶ Πρωτοψάλτης, κείμενο στὸ πρόγραμμα. Μέγαρo Μουσικῆς Ἀθηνῶν. Περίοδος Μελουργοὶ τοῦ ΙΖ αἰώνα. Παναγιώτης Χρυσάφης (ὄπ.π.), σσ _, Πέτρος Μπερεκέτης ὁ Μελωδός, κείμενο στὸ πρόγραμμα Μέγαρo Μουσικῆς Ἀθηνῶν. Περίοδος Μελουργοὶ τοῦ ΙΖ αἰώνα. Παναγιώτης Χρυσάφης (ὄπ.π.), σσ Τρεμπέλα Π., Ἐκλογὴ Ἑλληνικῆς Ὀρθόδοξης Ὑμνογραφίας, Ἀθῆναι Τσίγκου Β., Ὁ ἀνακαινισμὸς τοῦ ἀνθρώπου κατὰ τὴν δογματικὴ διδασκαλία τοὺ Ἁγίου Συμεὼν τοῦ Νέου Θεολόγου, Θεσ/νίκη

29 _, Ἐκκλησιολογικὲς θέσεις τοῦ Ἁγίου Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου: αὐθεντία καὶ πρωτεῖο, Θεσ/νίκη Τωμαδάκη Ε., Ἄσματα τοῦ Τριωδίου ἐρανισθέντα ἐκ κωδίκων τῆς Κάτω Ἰταλίας, Α, ἐν Ἀθῆναις Τωμαδάκη Ν., Ρωμανοὺ τοῦ Μελωδοῦ Ὕμνοι, τόμ. Α Ε Ἀθῆναι ( ). _, Εἰσαγωγὴ εἰς τὴν Βυζαντινὴν Φιλολογίαν, τόμ. Α (Μέρος Α Β ), ἔκδοσις τετάρτη, 1993 καὶ τόμ. Β Βυζαντινὴ ὑμνογραφία καὶ ποίησις, ἔκδοσις τρίτη (ἀνατύπωση), Θεσσαλονίκη Φειδὰ Β., Βυζάντιο. Βίος Θεσμοί Κοινωνία Ἐκκλησία Παιδεία Τέχνη, Ἀθῆναι Φιλοξένους Κυριακοῦ, Θεωρητικὸν στοιχειῶδες τῆς μουσικῆς, Κων/πόλις _, Λεξικὸν τῆς Ἑλληνικῆς Ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς, Κων/πόλις Φουντούλη Ι., Λειτουργικὴ Α, Εἰσαγωγὴ στὴ Θεία Λατρεία, Θεσσαλονίκη _, Λογικὴ Λατρεία, Θεσσαλονίκη Φλώρου Κων/ντίνου, Ἡ ἑλληνικὴ παράδοση στὶς μουσικὲς γραφὲς τοῦ μεσαίωνα, (μετάφραση Κ. Κακαβελάκη), Θεσσαλονίκη Follieri Henrica, Initia Hymnorum Ecclesiae Graecae, I,II,III,IV,V, Βατικανό Χατζηγιακουμὴ Μ., Μουσικὰ χειρόγραφα Τουρκοκρατίας ( ), Ἀθήνα _, Χειρόγραφα ἐκκλησιαστικῆς μουσικῆς , Ἀθήνα Χρυσάνθου τοῦ ἐκ Μαδύτου, Θεωρητικὸν Μέγα της Μουσικῆς, Τεργέστη Χρυσάφου Μανουήλ, Περὶ τῶν ἐνθεωρουμένων τῇ ψαλτικῇ τέχνῃ καὶ ὧν φρονοῦσι κακῶς τινὲς περὶ αὐτῶν, Φόρμιγξ, περίοδος Α ἔτος Β, ἀριθμὸς 4 καὶ ἑξῆς, Ἀθῆναι 1903 καὶ στὸ Παπαδοπούλου Κεραμέως, Μανουὴλ Χρυσάφης, Λαμπαδάριος τοῦ βασιλικοῦ κλήρου, νν8 1901, σσ , L. Tardo, L antica melurgia by zantina, Grottaferrata 1938, σσ καὶ Βαμβουδάκη Ἐμ., Συμβολὴ εἰς τὴν σπουδὴν τῆς παρασημαντικῆς τῶν βυζαντινῶν μουσικῶν, τόμ. Α, Σάμος

30 Ψάχου Κ. Ἡ παρασημαντικὴ τῆς Βυζαντινῆς μουσικῆς, Ἀθήνα _, Τὸ ὀκτάηχον σύστημα τῆς Βυζαντινῆς μουσικῆς, Νεάπολις _, Λειτουργικόν, Ἀθῆναι Γ) ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ ΜΗΝΑΙΟΝ ΤΟΥ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ, περιέχον ἅπασαν τὴν ἀνήκουσαν αὐτῷ ἀκολουθίαν, διορθωθὲν τὸ πρὶν ὑπὸ Βαρθολομαίου Κουτλουμουσιανοῦ τοῦ Ἰμβρίου καὶ παρ αὐτοῦ αὐξηθὲν τῇ τοῦ Τυπικοῦ προσθήκῃ, κατὰ τὴν διάταξιν τῆς Ἁγίας τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, ἦς τῇ ἐγγράφῳ ἀδείᾳ ἀναθεωρηθὲν καὶ ἀκριβῶς διορθωθὲν ἐκδίδεται νῦν ὑπὸ τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθῆναι ΜΗΝΑΙΟΝ ΤΟΥ ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ, (ὡς καὶ ἀνωτέρω), Ἀθῆναι 1973 ΝΟΕΜΒΡΙΟΥ, (ὡς καὶ ἀνωτέρω), Ἀθῆναι 1973 ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ, (ὡς καὶ ἀνωτέρω), Ἀθῆναι 1970 ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΥ, (ὡς καὶ ἀνωτέρω), Ἀθῆναι 1970 ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΥ, (ὡς καὶ ἀνωτέρω), Ἀθῆναι 1972 ΜΑΡΤΙΟΥ, (ὡς καὶ ἀνωτέρω), Ἀθῆναι 1973 ΑΠΡΙΛΙΟΥ, (ὡς καὶ ἀνωτέρω), Ἀθῆναι 1972 ΜΑΙΟΥ, (ὡς καὶ ἀνωτέρω), Ἀθῆναι 1972 ΙΟΥΝΙΟΥ, (ὡς καὶ ἀνωτέρω), Ἀθῆναι 1972 ΙΟΥΛΙΟΥ, (ὡς καὶ ἀνωτέρω), Ἀθῆναι 1967 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ, (ὡς καὶ ἀνωτέρω), Ἀθῆναι 1973 ΔΙΠΤΥΧΑ τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἰανουαρίου ἐπετηρὶς 2008, ἔτος ὀγδοηκοστὸν τέταρτον. ΤΥΠΙΚΟΝ Ρήγα Γ., (Λειτουργικὰ Βλατάδων 1), Θεσσαλονίκη

31 ΤΡΙΩΔΙΟΝ ΚΑΤΑΝΥΚΤΙΚΟΝ, (ἔκδοσις τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας), Ἀθῆναι, ΤΥΠΙΚΟΝ τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, ὅμοιον κὰθ ὅλα πρὸς τὴν ἐν Κων/πόλει ἐγκεκριμένην ἔκδοσιν, ἥτις δὶς ἐξεδόθη ὑπὸ Κων/ντίνου Πρωτοψάλτου μὲ πολλᾶς προσθήκας καὶ ἐπιδιορθώσεις ὑπὸ τοῦ Πρωτοψάλτου Γεωργίου Βιολάκη, ἐργασθέντος μετὰ δύο ἀλλεπαλλήλων ἐπιτροπῶν ἐπὶ τούτῳ πατριαρχικῇ διαταγῇ ὁρισθεισῶν, ἔκδ. Σαλλίβερου, Ἀθῆναι Δ) ΜΟΥΣΙΚΑ ΒΙΒΛΙΑ ΔΟΞΑΣΤΑΡΙΟΝ περιέχον τὰ Δοξαστικὰ ὅλων τῶν Δεσποτικῶν καi Θεoμητορικῶν ἑορτῶν, τῶν τὲ ἑορταζομένων Ἁγίων του ὅλου ἐνιαυτοῦ, τοῦ τὲ Τριωδίου καὶ Πεντηκοσταρίου μελοποιηθὲν παρὰ Ἰακώβου πρωτοψάλτου τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, ἐξηγηθὲν δὲ ἀπαραλλάκτως εἰς τὴν νέαν τῆς Μουσικῆς μέθοδον, παρὰ Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος, ἑνὸς τῶν ἐφευρετῶν τῆς ρηθείσης μεθόδου. Νῦν πρῶτον ἐκδοθὲν εἰς τὺπὸν παρὰ Θεοδώρου Π. Π. Παράσχου Φωκαέως ἐπιστασίᾳ τουτοῦ αὐτοῦ. Ἀναλώμασι δὲ τοῦ τὲ ἰδίου, καὶ τῶν φιλομούσων Συνδρομητῶν, τόμος Δεύτερος, Κων/πολις 1836 (ἀνατύπωση Κατερίνη 1990, ἔκδ. Τέρτιος). ΔΟΞΑΣΤΑΡΙΟΝ περιέχον τα Δοξαστικὰ τῶν Ἀποστίχων ὄλων τῶν Δεσποτικῶν καὶ Θεομητορικῶν ἐορτῶν τῶν τε ἐορταζομένων Ἁγίων τοῦ ὄλου ἐνιαυτοῦ καὶ τοῦ Τριωδίου και Πεντηκοσταρίου, μελοποιηθὲν παρὰ Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος. Νῦν δεύτερον ἐκδίδοται κάτ αίτησιν τῶν ἐν τῷ Ἁγίῳ ὅρει τοῦ Ἄθωνος παρὰ Νήφωνος Κ. Σουβατζόγλου, τομ. Α καῖ Β, ἐν Θεσσαλονίκη ΔΟΞΑΣΤΆΡΙΟΝ ΠΈΤΡΟΥ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΊΟΥ ἐξηγηθὲν πιστῶς ἐκ τῆς ἀρχαίας εἰς τὴν κὰθ ἡμᾶς γραφὴν ὑπὸ τοῦ Πρωτοψάλτου τῆς Μ.Χ.Ε Γεωργίου Βιολάκη τοῦ ἀρχαίου μέλους ἀδιαφθόρου φυλαχθέντος. Νῦν τὸ πρῶτον ἐγκρίσει καὶ ἀδείᾳ τῆς Α.Θ.Π. τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχου Κυρίου Κυρίου 31

32 Κων/ντίνου τοῦ Ε. Ἔκδιδοται εἰς τόμους δύο ὑπὸ Ἰακώβου Ι. Ναυπλιώτου καὶ Κων/ντίνου Κ. Κλάββα Δομεστίκων τῆς Μ.Χ.Ε., τόμος πρῶτος, ἐν Κων/πόλει ΔΟΞΑΣΤΑΡΙΟΝ ΠΈΤΡΟΥ ΤΟΥ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΊΟΥ ἐκδίδοται ὑπὸ τοῦ Μουσ. Π. Γ. Κηλτζανίδου Προυσαέως, Κων/πολη, ΠΑΝΔΕΚΤΗ τῆς Ἐκκλησιαστικῆς ὑμνωδίας τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ, ἐκδοθεῖσα ὑπὸ Ἰωάννου Λαμπαδαρίου καὶ Στεφάνου Α Δὸμεστίκου τῆς Μ.Χ.Ε., τόμος Γ, περιέχων τὰ μέγιστα μαθήματὰ τῆς τὲ παπαδικῆς καὶ τοῦ μαθηματαρίου, ἐν Κων/πόλει ἐκ τοῦ Πατριαρχικοῦ τυπογραφείου 1851 (ἀνατύπωση Κατερίνη 1997, ἔκδ. Ἐπέκταση). ΠΑΝΔΕΚΤΗ τῆς ἱερᾶς ἐκκλησιαστικῆς ὕμνωδίας τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ, ἐκδοθεῖσα ὑπο Ἰωάννου Λαμπαδαρίου καὶ Στεφάνου Α Δομεστίκου τῆς τοῦ Χριστοῦ Μεγάλης Ἐκκλησίας, τόμος Α, περιέχων τὰ μαθήματα τοῦ Ἑσπερινοῦ, ἐν Κων/πόλει ἐκ τοῦ Πατριαρχικοῦ τυπογραφείου (ἀνατύπωση Κατερίνη 1997, ἔκδ. Ἐπέκταση). ΣΥΝΤΟΜΟΝ ΔΟΞΑΣΤΑΡΙΟΝ τοῦ ἀοιδίμου Πέτρου Λαμπαδαρίου τοῦ Πελοποννησίου, μεταφρασθὲν κατὰ τὴν νέαν μέθοδον τῆς Μουσικῆς τῶν Μουσικολογιωτάτων Διδασκάλων τοῦ νὲου Συστήματος. Ἤδη εἰς φῶς ἀχθὲν ἀναλώμασι τῶν ἐκδοτῶν. Βουκουρέστι 1820 (ἀνατύπωση Ἀθήνα 2000, ἔκδ. Κουλτούρα) ΜΟΥΣΙΚΗ ΚΥΨΕΛΗ κατὰ τὴν προφορὰ καὶ τὸ ὕφος τῆς Μ.Χ.Ε. ὑπὸ Στεφάνου Λαμπαδαρίου, Περιεκτικὴ πάντων τῶν Ἰδιομέλων καὶ Δοξαστικῶν τοῦ Ἑσπερινοῦ, τῆς Λιτῆς, τῶν Ἀποστίχων καὶ τῶν Αἴνων, Ἀπολυτικίων καὶ Κοντακίων, πασῶν τῶν Δεσποτικῶν καὶ Θεομητορικῶν ἑορτῶν, τῶν ἑορταζομένων καὶ μὴ ἑορταζομένων Ἁγίων, ὡς καὶ τῶν ἐν τοῖς Μηναίοις εὑρισκομένων τοῦ ὅλου ἐνιαυτοῦ τοῦ τε Τριωδίου και Πεντηκοσταρίου εἰς τόμους τρεῖς, τόμος Α, Κων/πολη,

33 ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ Α ΚΥΡΙΑΚΗΣ ΤΩΝ ΝΗΣΤΕΙΩΝ (ΚΥΡΙΑΚΗ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ) Α) Τὸ ἰδιαίτερο νόημα τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς ὡς γενικοῦ πλαισίου Η Α Κυριακὴ τῶν Νηστειῶν ἢ Κυριακή της Ὀρθοδοξίας, ὅπως ἔχει ἐπικρατήσει ν ἀποκαλεῖται, ἐντάσσεται μαζὶ μὲ τὶς ὑπόλοιπες Κυριακὲς τῶν Νηστειῶν καὶ τὶς ἑβδομάδες τοὺς μέσα στὴν κατανυκτικὴ περίοδο τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς. Ἡ Μεγάλη δὲ Τεσσαρακοστὴ μαζὶ μὲ τὶς τέσσερεις προπαρασκευαστικές της Κυριακές 1 καὶ τὴν Ἁγία καὶ Μεγάλη Ἑβδομάδα συνθέτουν τὴν πρὸ τοῦ Πάσχα λειτουργικὴ περίοδο τὴν ὁποῖα ὀνομάζουμε Τριώδιο. Ὁ ὅρος Τριώδιο ἔχει ληφθεῖ ἀπ τοὺς Κανόνες ποὺ ψάλλονται στοὺς Ὄρθρους τῶν καθημερινῶν ἠμερῶν τῆς περιόδου αὐτῆς, οἱ ὁποῖοι ἀποτελοῦνται ἀπὸ τρεῖς κατὰ βάση ὠδὲς καὶ εἶναι ἔργα τῶν Στουδιτῶν ὑμνογράφων Θεοδώρου καὶ Ἰωσήφ 2. Ἡ χρονικὴ περίοδος τοῦ Τριωδίου ἀνήκει στὸν κινητὸ ἐορτολογικὸ κύκλο καὶ θεσπίστηκε ἀπ τοὺς Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας ὡς προπαρασκευαστική τῆς ἑορτῆς τῆς Ἀναστάσεως τοῦ Κυρίου 3. Μὲ κέντρο λοιπὸν τὴν ἑορτὴ τοῦ Πάσχα ἀναπτύχθηκε σταδιακὰ σύστημα ἑορτῶν ἐξαρτώμενων 1 Κυριακή τοῦ Τελώνου καὶ τοῦ Φαρισαίου, τοῦ Ἀσώτου, τῆς Άπόκρεω και τῆς Τυρινῆς. 2 Φουντούλη, Λειτουργική, σ Βλ. Σμέμαν, Σαρακοστή, σσ

34 ἀπ αὐτό: ἀρχικὰ ἡ Μεγάλη Ἑβδομάδα, μὲ τὴν ἀνάμνηση τῆς ἐγέρσεως τοῦ Λαζάρου κατὰ τὸ πρὶν ἀπ αὐτὴν Σάββατο καὶ τὴν θριαμβευτικὴ εἴσοδο τοῦ Κυρίου στὰ Ἱεροσόλυμα (Κυριακὴ τῶν Βαΐων) 4. Βαθμηδὸν ἡ πρὸ τοῦ Πάσχα ὀλιγοήμερη νηστεία ἐξελίχθηκε σὲ τεσσαρακονθήμερη μὲ τὶς πέντε Κυριακὲς τῶν Νηστειῶν καὶ τὶς ἑβδομάδες τοὺς, ἐνῶ ἀργότερα προστέθηκαν ἄλλες τρεῖς προπαρασκευαστικές τῆς τεσσαρακονθήμερης νηστείας 5. Ἡ νηστεία αὐτὴ εἶναι παλαιότατη, ἤδη ἀπὸ τὸν Γ αἰώνα 6 καὶ ὁ ἀριθμὸς τῶν σαράντα ἡμερῶν ἱερός, ἀφοῦ ἔχει καθοριστεῖ κατὰ μίμηση βιβλικῶν προτύπων: ὁ Μωϋσῆς στὸ ὅρος Σινὰ νήστευσε σαράντα ἡμέρες πρὶν συναντήσει τὸ Θεό 7, τὸ ἴδιο καὶ ὁ προφήτης Ἠλίας στὴν ἔρημο Χωρήβ 8. Κυρίως ὅμως αὐτὴ ἡ τεσσαρακονθήμερη νηστεία εἶναι κατὰ τοὺς Πατέρες «ἡ νηστεία τοῦ Κυρίου», μὲ τὴν ὁποία ὁ πιστὸς μιμεῖται καὶ συμμετέχει σʹ ἕνα οὐσιῶδες περιστατικὸ τῆς ἐπίγειας ζωῆς του. Ἔτσι ἡ Τεσσαρακοστὴ παίρνει ἕνα μυστικὸ σωτηριολογικὸ νόημα: Ὁ χριστιανὸς συνεξέρχεται μαζὶ μὲ τὸν Κύριό του στὴν ἔρημο τῆς Τεσσαρακοστῆς καὶ συμμετέχει στοὺς πειρασμούς Του, ἀπαντώντας στὸν πρῶτο πειρασμὸ μὲ τὴ νηστεία, στὸ δεύτερο μὲ τὴν ἀδιάλειπτη λατρεία τοῦ μόνου ἀληθινοῦ Θεοῦ καὶ στὸν τρίτο μὲ τὴν ταπείνωση 9. Μ αὐτὸν τὸν τρόπο λοιπὸν βιώνεται ἡ μέθεξη τῆς μυστικῆς ζωῆς τοῦ Χριστοῦ, ἡ συμμετοχή μας στὴ νίκη τοῦ κατὰ τοῦ διαβόλου, ἡ ἀνακαίνιση τῆς «φθαρείσης ἠμῶν φύσεως» 10. Ἐπίσης ἡ νηστεία αὐτὴ ἔχει καὶ ἕναν ἄλλο πατερικὸ συμβολισμό, τὸ νόημα τῆς «ἀποδεκάτωσης», ἡ ὁποία σὰν ἔννοια προέρχεται ἀπ τὴν Παλαιὰ Διαθήκη 11. Στὴν ἐποχὴ τῆς χάριτος ὅμως παίρνει ἕναν νέο συμβολισμό: τὸ ἕνα 4 Φουντούλη, Λειτουργική, σ Βλ. Φουντούλη, Λειτουργική, σ Θ.Η.Ε., τόμ. ΙΑ, σ Έξοδος 24, Βασιλειῶν Α, 9, Φουντούλη, Λογικὴ λατρεία, σ Θεοδώρου, Ἡ μορφωτικὴ ἀξία, σ Φουντούλη, Λογικὴ λατρεία, σ

35 δέκατο περίπου τῶν ἡμερῶν τοῦ ἔτους, οἱ σαράντα αὐτὲς ἡμέρες, ἀφιερώνονται στὸ Θεὸ «ὡς ἀπαρχὴ καὶ ἀποδεκάτωσις κατ ἐνιαυτὸν τῆς ζωῆς ἡμῶν» κατὰ τὸν Συμεὼν Θὲσ/νίκης 12. Ἔτσι ἡ περίοδος αὐτὴ ἀποτελεῖ τὸ κεντρικότερο καὶ οὐσιωδέστερο τμῆμα τοῦ ὀρθόδοξου ἐκκλησιαστικοῦ ἔτους καὶ τῆς καθ ὅλου ὀρθοδόξου λατρείας 13. Ἡ σκοπιμότητα λοιπὸν αὐτῆς τῆς ἱερῆς περιόδου, ὅπως καταφαίνεται ἀπὸ τὰ παραπάνω, εἶναι σὲ τελικὴ ἀνάλυση ἡ δέουσα προπαρασκευὴ τῶν πιστῶν γιὰ νὰ ἑορτάσουν ἀξίως «τοῦ τὲ σταυρωσίμου καὶ τοῦ ἀναστασίμου Πάσχα» 14. Ἀκόμη, στὴν ἀρχαία Ἐκκλησία ὁ βασικὸς σκοπὸς τῆς Σαρακοστῆς ἦταν νὰ προετοιμαστοῦν οἱ κατηχούμενοι γιὰ τὸ βάπτισμα, ποὺ ἐκεῖνον τὸν καιρὸ ἐπιτελοῦνταν κατὰ τὴ διάρκεια τῆς Ἀναστάσιμης Πασχαλινῆς Θείας Λειτουργίας. «Σήμερα, ποὺ ἡ Ἐκκλησία δὲν βαπτίζει πιὰ τοὺς χριστιανοὺς σὲ μεγάλη ἡλικία, ἡ Μεγάλη Τεσσαρακοστὴ εἶναι μία εὐκαιρία ἀναβαπτισμοῦ μέσα στὴν κολυμβήθρα τῆς μετανοίας μὲ τελικὸ προορισμὸ τὴν ἑορτὴ τοῦ Πάσχα, τὸ πέρασμα ἀπὸ τὴν ἁμαρτία καὶ τὸ θάνατο στὴ χαρὰ τῆς Λαμπρῆς, τὴν εἴσοδο στὴ δόξα τῆς Βασιλείας 15». 12 Συμεὼν Θεσσαλονίκης, Ἀποκρίσεις ΝΒ PG 155, Θεοδώρου, Ἡ μορφωτικὴ ἀξία, σ Ὄπ.π, σ Σμέμαν, Σαρακοστή, σσ

36 Β) Ἀναδρομὴ στὴ λειτουργικὴ ἐξέλιξη τῆς ἑορτῆς Καταρχήν πρέπει νὰ εἰπωθεῖ ὅτι στὴν περίοδο τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς μποροῦμε νὰ διακρίνουμε ἀλλεπάλληλα στρώματα λειτουργικῶν παραδόσεων διαφόρων ἐποχῶν καὶ διαφόρου προελεύσεως. Ὑπάρχουν παμπάλαια στοιχεῖα, ὅπως καὶ ἄλλα κατὰ πολὺ νεώτερα. Τὰ νεώτερα στοιχεῖα ἢ ἐπικρατοῦν καὶ κυριαρχοῦν ἢ ἀναμιγνύονται μὲ τὰ παλαιότερα καὶ ἡ συνύπαρξη αὐτὴ γεννᾶ ἕνα σωρὸ ἱστορικὰ προβλήματα. Παρὰ τὸ παράδοξο αὐτὸ μωσαϊκό, διακρίνει κανεὶς μιὰ γενικὴ κατευθυντήριο γραμμὴ καὶ μιὰ σχετικὴ ἐνότητα 16. Ἐπίσης κάθε Κυριακή της Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς ἔχει δύο θέματα, δύο νοήματα: τὸ ἀρχικό, καὶ τὸ μεταγενέστερο. Ἀφενὸς μέν τὰ ἀρχικὰ ἐορτολογικὰ θέματα, τὰ ὁποῖα ἔχουν Ἱεροσολυμίτικη προέλευση, συμπίπτουν μὲ τὰ θέματα τῶν ἁγιογραφικῶν ἀναγνωσμάτων τῆς κάθε μιάς 17, αὐτὸ δηλαδὴ ποὺ ἰσχύει ἕως σήμερα γιὰ τὶς τέσσερεις προπαρασκευαστικὲς ἑβδομάδες πρὶν τὴ Σαρακοστή. Ἀφετέρου κάποια μεγάλα ἱστορικὰ γεγονότα τῆς Ἐκκλησίας, καθὼς καὶ ἡ μνήμη μεγάλων ὁσιακῶν τῆς μορφῶν, συνδέθηκαν μὲ τὶς Κυριακές τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς καὶ τελικῶς ἐπικράτησαν ὡς κύρια ἐορτολογικὰ θέματα ἕως καὶ σήμερα. Ἡ πρώτη λοιπὸν Κυριακὴ τῶν νηστειῶν ἦταν ἀφιερωμένη στὴ μνήμη τῶν Προφητών 18, σὲ συνάρτηση προφανῶς πρὸς τὸ θέμα τῆς προηγούμενης Κυριακῆς, τῆς πτώσης δηλαδὴ τῶν Πρωτοπλάστων 19. Αὐτὸ διαφαίνεται καθαρὰ στὸ ἀποστολικὸ καὶ στὸ εὐαγγελικὸ ἀνάγνωσμα τῆς ἡμέρας: στὸ μὲν πρῶτο γί 16 Φουντούλη, Λογικὴ Λατρεία, σσ Ὄπ.π, σ. 34 καὶ Σμέμαν, Σαρακοστή, σ. 86. Νὰ σημειωθεῖ ὅτι οἱ ἀναγινωσκόμενες εὐαγγελικὲς περικοπὲς δὲν ἦταν παντοῦ καὶ πάντα οἱ ἴδιες, Βλ. Φουντούλη, Λειτουργική, σ Φουντούλη, Λογικὴ Λατρεία, σ. 34 καὶ Θ.Η.Ε., τόμ. Θ, σ. 957 καὶ Θεοδώρου, Ἡ μορφωτικὴ ἀξία, σ. 29. Βλ. καὶ κώδ. Πάτμου 266 (9ος 10ος αἵ.) καὶ Σινὰ 150 (10ος 11ος αἵ.), στὸν Dmitrievskij, Opisanie, τόμ.α, σσ Φουντούλη, Λογικὴ Λατρεία, σ

37 νεται ἀναφορὰ στοὺς ἀγῶνες καὶ στὰ πάθη τῶν Προφητών 20 οἱ ὁποῖοι, μαζὶ μὲ τοὺς ὑπόλοιπους Δίκαιους τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, κατέχουν ἰσότιμη θέση μὲ τοὺς Ἁγίους τῆς περιόδου τῆς χάριτος, ὡς μιμητὲς τοῦ Πάθους τοῦ Κυρίου. Τὸ ἀντίστοιχο εὐαγγελικὸ ὁμιλεῖ γιὰ τὴν ἀναγνώριση ἀπὸ τοὺς μαθητὲς στὸ πρόσωπο τοῦ Χριστοῦ τοῦ προκηρυχθέντος ἀπ τοὺς προφῆτες Μεσσία 21. Ἐπίσης τὸ Προκείμενο («Εὐλογητὸς εἷ Κύριε, ὁ Θεὸς τῶν πατέρων ἡμῶν») καὶ τὸ Ἀλληλουάριο («Μωυσῆς καὶ Ἀαρὼν ἐν τοῖς ἱερεύσιν αὐτοῦ»), ποὺ προηγοῦνται αὐτῶν τῶν ἀναγνωσμάτων προέρχονται καὶ αὐτὰ ἀπ τὸ παλαιὸ στρῶμα τοῦ ἀρχικοῦ της περιεχομένου 22. Καὶ γιὰ νὰ ἐμβαθύνουμε ἀκόμη περισσότερο σὲ αὐτὸ τὸ ἀρχικὸ νόημα τῆς Κυριακῆς ποὺ ἐξετάζουμε, πρέπει νὰ θυμηθοῦμε τὴν ἀρχικὴ σχέση ποὺ εἶχε ἡ Τεσσαρακοστὴ μὲ τὸ Ἅγιο Βάπτισμα καὶ νὰ τὴν ἐντάξουμε μέσα στὴν κατήχηση τῆς πρώτης Ἐκκλησίας καὶ τὴν προετοιμασία τοῦ κατηχουμένου γιὰ τὸ Πασχαλινὸ Μυστήριο τοῦ Βαπτίσματος 23. Τὸ Βάπτισμα εἶναι ἡ εἴσοδος στὴ νέα ζωή ποὺ ἐγκαινίασε ὁ Χριστός. Γιὰ τὸν κατηχούμενο αὐτὴ ἡ νέα ζωὴ εἶναι ἀκόμα μόνο μία ἀγγελία καὶ μία ὑπόσχεση καὶ αὐτὸς τὴ δέχεται μὲ τὴν πίστη. Εἶναι σὰν τοὺς ἀνθρώπους τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης ποὺ ζοῦσαν μὲ τὴν πίστη σὲ μία ὑπόσχεση, τῆς ὁποίας τὴν ἐκπλήρωση δὲν εἶδαν. Αὐτὸ εἶναι καὶ τὸ θέμα τῆς Α Κυριακῆς: ἀφοῦ ἀναφερθεῖ στοὺς Δίκαιους τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, τὸ ἀποστολικὸ ἀνάγνωσμα καταλήγει: «... καὶ οὗτοι πάντες μαρτυρηθέντες διὰ τῆς πίστεως οὐκ ἐκομίσαντο τὴν ἐπαγγελίαν τοῦ θεοῦ περὶ ἠμῶν κρεῖττον τί προβλεψαμένου...». Τί εἶναι αὐτὸ τὸ «κρεῖττον»; Ἡ ἀπάντηση δίνεται στὸ εὐαγγελικὸ ἀνάγνωσμα τῆς ἴδιας Κυριακῆς: «...μείζων τούτων ὄψει...ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ἀπʹ ἄρτι ὄψεσθε τὸν οὐρανὸν ἀνεῳγότα, καὶ τοὺς ἀγγέλους τοῦ θεοῦ ἀναβαίνοντας καὶ καταβαίνοντας ἐπὶ τὸν υἱὸν τοῦ ἀνθρώπου». Αὐτὸ σημαίνει: 20 Ἑβρ. 11, 24 26, Ἰωάν. 1, Δανιὴλ, 3, (Προσευχὴ Ἀζαρίου) καὶ Ψαλμ. 98, 6 ἀντίστοιχα. Βλ. Φουντούλη, Λογικὴ Λατρεία, σ. 3. Βλ. καὶ πκ., σσ Σμέμαν, Σαρακοστή, σ

38 «ἐσεῖς οἱ κατηχούμενοι, ἐσεῖς ποὺ πιστεύετε στὸ Χριστό, ἐσεῖς ποὺ θέλετε νὰ βαπτιστεῖτε, ποὺ προετοιμάζεστε γιὰ τὸ Πάσχα, ἐσεῖς θὰ δεῖτε τὴν ἐγκαθίδρυση τῆς νέας ἐποχῆς, τὴν ἐμφάνιση τῆς Βασιλείας τοῦ Θεού 24». Στὴ σημερινὴ ὅμως λειτουργικὴ πράξη τὸ παλαιότερο αὐτὸ λειτουργικὸ στρῶμα δὲν διακρίνεται εὔκολα, ἀφοῦ ἔχει ἐπισκιαστεῖ ἀπ τὸ νεώτερο ἐορτολογικὸ περιεχόμενο ποὺ ἔχει ἀποκτήσει 25. Τὸ μεταγενέστερο λοιπὸν θέμα ποὺ τῆς ἔχει ἀποδοθεῖ εἶναι ἡ ἀνάμνηση τῆς κατὰ τὴν ἡμέρα αὐτή ἀναστηλώσεως τῶν ἁγίων εἰκόνων καὶ τοῦ θριάμβου τῆς Ὀρθοδοξίας κατὰ τῆς ἀσέβειας. Αὐτὴ ἡ ἑορτὴ δὲν ἔχει θέση στὸ Τριώδιο μόνο ὡς ἀνάμνηση τοῦ ἱστορικοῦ αὐτοῦ γεγονότος, ἀλλὰ ἔχει καὶ πασχάλιο χαρακτήρα: δηλώνει ὅτι οἱ ὀρθόδοξοι προπαρασκευάζονται γιὰ τὸ Ἅγιο Πάσχα τηρώντας τοὺς ἑαυτοὺς τοὺς καθαροὺς ἀπὸ κάθε ἀσέβεια. Ἡ ἐναντίον τῆς πλάνης τῶν αἱρετικῶν νίκη αἰσθητοποιεῖται μὲ τὴ λιτανεία τῶν εἰκόνων, διὰ τῆς ὁποίας πανηγυρίζεται ἡ νίκη τοῦ Χριστοῦ ἐναντίον τῶν ὀργάνων τῆς πλάνης καὶ τοῦ σκότους. Πασχάλιο χαρακτήρα ἔχουν ἐπίσης καὶ τὰ ἀναγνώσματα τῆς ἡμέρας: τὸ μὲν ἀποστολικὸ ἀνάγνωσμα δείχνει τὴν «πασχάλιον δύναμιν» τῆς πίστεως, ἡ δὲ εὐαγγελικὴ περικοπὴ παρουσιάζει τὸν Ἰησοῦν ὡς τὸν Υἱὸ τοῦ Θεοῦ, τὸν βασιλέα τοῦ Ἰσραήλ, τὸν περιστοιχιζόμενο ἀπὸ τοὺς ἀγγέλους 26. Στὴν σύγχρονη λοιπὸν λειτουργικὴ πράξη ἡ Α Κυριακὴ τῶν Νηστειῶν εἶναι κατεξοχὴν γνωστὴ ὡς Κυριακή της Ὀρθοδοξίας, μὲ βάση δηλαδὴ τὸ μεταγενέστερο θέμα της. Τὸ ἴδιο ἰσχύει καὶ γιὰ τὶς ὑπόλοιπες Κυριακές, τῶν ὁποίων τὰ παλαιότερά τους θέματα ἀντικαταστάθηκαν μὲ νεώτερα, γεγονὸς ποὺ συντελέστηκε πιθανὸν στὴν Κων/πολη ἀπὸ τὸ ΣΤ ἕως τὸν ΙΔ αἰώνα 27. Παρ 24 Σμέμαν, Σαράκοστη, σσ Μετὰ τὴν καθιέρωση τῆς Κυριακῆς της Ὀρθοξίας ἡ μνήμη τῶν Προφητῶν καὶ Προφητίδων μεταφέρθηκε κατὰ τὴν Κυριακή τῆς πρὸ Χριστοῦ Γεννήσεως μαζὶ μὲ τὴν μνήμη «πάντων τῶν ἀπ αἰῶνος θεῷ εὐαρεστησάντων ἀπὸ Ἀδὰμ ἄχρι καὶ Ἰωσὴφ τοῦ Μνήστορος», Βλ. Θ.Η.Ε. τόμ. Θ, σ. 957 καὶ Μηναῖον τοῦ Δεκεμβρίου, Ἀθήνα, 1970, σ Θεοδώρου, Ἡ μορφωτικὴ ἀξία, σ Φουντούλη, Λογικὴ Λατρεία, σ

39 ὅλα αὐτά, ἄλλα λιγότερο καὶ ἄλλα περισσότερο, τὰ σημερινὰ ἐορτολογικὰ θέματα εἶναι ἐνσωματωμένα μέσα στὸ πνεῦμα τῆς Μ. Τεσσαρακοστῆς (μνήμη Ἅγ. Γρηγορίου τοῦ Παλαμᾶ, Σταυροπροσκυνήσεως, Ἅγ. Ἰωάννου τῆς Κλίμακος, Ὁσίας Μαρίας τῆς Αἰγυπτίας). Ἡ ἑορτὴ τῆς Ὀρθοδοξίας καθιερώθηκε τὸ 842 καὶ ἀφοῦ εἶχε κοπάσει ἡ εἰκονομαχία ἀπὸ τὴ βασίλισσα Θεοδώρα, ἐπὶ πατριαρχίας τοῦ Κων/πόλεως Μεθοδίου τοῦ Ὁμολογητού 28. Μετὰ ἀπὸ θαυμαστὰ γεγονότα μὲ τὰ ὁποῖα ὁ Θεὸς ἔδειξε τὸ θέλημά του γιὰ τὶς ἱερὲς εἰκόνες καὶ τὴν ἄφεση τῶν ἁμαρτιῶν τοῦ δυσσεβὴ συζύγου τῆς Θεοδώρας βασιλιὰ Θεόφιλου, ἡ βασίλισσα πραγματοποίησε λιτανεία, ἔπειτα ὰπ τὴν ὁποία ἔλαβε χώρα ἡ πανηγυρικὴ ἀναστήλωση καὶ προσκύνηση τῶν ἱερῶν εἰκόνων 29. Ἡ λιτανεία αὐτή, ἡ ὁποία ἐπιτελοῦνταν στὴν Κων/πολη παρόντος καὶ τοῦ βασιλιὰ ἀπὸ τὸ ναὸ τῆς Θεοτόκου στὶς Βλαχέρναις 30, θεσπίστηκε διὰ τοῦ Τυπικοῦ της Λαύρας τοῦ Ὁσίου Σάββα, μετέπειτα δὲ ἀντικαταστάθηκε στὰ Τυπικὰ τοῦ Κων/ντίνου Πρωτοψάλτου καὶ τοῦ Γ. Βιολάκη μὲ ἐπιμνημόσυνη δέηση ὑπὲρ «πάντων τῶν ἀπ αἰῶνος κεκοιμημένων βασιλέων, πατριαρχῶν, ἀρχιερέων καὶ πάντων τῶν ἀπὸ περάτων ἕως περάτων τῆς οἰκουμένης προτελευτησάντων εὐσεβῶν καὶ ὀρθοδόξων Χριστιανῶν» 31. Ἀργότερα ὅμως, γύρω στὸ 1930, ἀναζωπυρώθηκε πάλι στὴν Ἀθήνα ὑπὸ τοῦ ἀοιδίμου Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν κυροῦ Χρυσοστόμου (Παπαδόπουλου) καὶ τελεῖται ἀκόμη καὶ σήμερα σὲ ὅλους τους ναοὺς τῆς Ἑλλαδικῆς Ἐκκλησίας, ἀλλὰ καὶ τῶν ὑπολοίπων Πατριαρχείων τῆς Ἀνατολῆς Θ.Η.Ε.,τόμ.Θ, σ Βλ. στὸ Συναξάριο τῆς ἑορτῆς, Τριώδιον, σσ Κων/ντίνου τοῦ Πορφυρογεννήτου, Ἔκθεσις τῆς βασιλείου τάξεως PG 112, Βιολάκη, Τυπικόν, σσ. 336 καὶ Θ.Η.Ε., τόμ. Θ, σ , βλ. καὶ Δίπτυχά τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἰανουαρίου ἐπετηρὶς 2008, σσ

40 40

41 ΔΕΥΤΕΡΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΥΜΝΟΛΟΓΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ Α) Περιγραφὴ τῆς ὑμνογραφίας τῆς ἑορτῆς α) Τὸ ὑμνολογικὸ ὑλικὸ ποὺ μᾶς παραδίνεται στὸ Τριώδιο Ἡ Ὑμνογραφία τῆς Α Κυριακῆς τῶν Νηστειῶν ἔχει χαρακτήρα θριαμβευτικὸ καὶ ἀντλεῖ τὰ θέματά της κυρίως ἀπ τὴν ἑορτὴ τῆς Ὀρθοδοξίας μὲ ἀρκετὰ ὅμως λείψανα ἀπ τὴν Κυριακὴ τῶν Προφητῶν. Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα εἶναι οἱ δύο Κανόνες τῆς ἑορτῆς, οἱ ὁποῖοι εἶναι δημιουργήματα δύο ἀνδρῶν ποὺ ἔζησαν τὴ μεγάλη διαμάχη κι ἐνίωσαν τὴν ἔντονη ἱερὴ χαρὰ τῆς νίκης τῆς ὀρθῆς πίστεως 1. εἶναι νικηφόρα ἄσματα, παιάνες χαρᾶς: Ἡ Ἐκκλησία σὰν νύμφη στολίζεται μὲ τὴν ἱερὴ στολὴ τῶν εἰκόνων καὶ πανηγυρίζει γιὰ τὴ νίκη τῆς κατὰ τῶν αἱρετικῶν καὶ τὴν ἐπικράτηση τῆς ὀρθῆς πίστεως. Ἀφετέρου, στοιχεῖα τῆς ἀκολουθίας ποὺ παραπέμπουν στὸ παλαιότερο θέμα της εἶναι τὰ δύο πρῶτα Στιχηρὰ τοῦ Ἑσπερινοῦ («Σὲ τὸν ἀκατάληπτον...» καὶ «Λόγω σὲ κυρήξαντες...»), τὸ Δοξαστικό της Λιτής 2, τὸ Δοξαστικὸ τῶν Αἴνων, τὸ περίφημο ἀπόστολικὸ ἀνάγνωσμα τῆς ἡμέρας 3, καθὼς καὶ μερικὰ τροπάρια ποὺ ψάλλονται τὶς καθημερινές τῆς Δεύτερης Ἑβδομάδας τῶν Νηστειών 4. Ὡς 1 Βλ. πκ., σ Θ.Η.Ε., τόμ. Θ, σ Ὅσον ἀφορᾶ τὸ Δοξαστικό τῆς Λιτῆς «Χαίρετε Προφῆται τίμιοι» ἐκτὸς ἀπ τὴν ἀκολουθία τῆς Α Κυριακῆς τῶν Νηστειῶν, ὅπου δὲν φέρει ὄνομα συνθέτη, τὸ συναντοῦμε καὶ στὸν Ἑσπερινό τῆς πρὸ τῆς Χριστοῦ Γεννήσεως Κυριακῆς, ὅπου ἐπέχει θέση Δοξαστικοῦ τῶν Ἀποστίχων καὶ φέρει τὸ ὄνομα τοῦ ὑμνογράφου Κυπριανοῦ, Βλ. Μηναῖον τοῦ Δεκεμβρίου, Ἀθήνα 1970, σ Βλ. καί π., σ. 38, υποσμ Ἑβραίους 11, 24 26, Φουντούλη, Λογικὴ Λατρεία, σ. 34. Ὡς τέτοια μποροῦμε νὰ ἀναφέρουμε τὸ δεύτερο Στιχηρὸ τοῦ Ἑσπερινοῦ τῆς Κυριακῆς «Μωσὺς ὁ θεσπέσιος» (βλ. πκ., σσ ) καὶ τὸ Ἰδιόμελο ἀπ τὰ Ἀπόστιχα τῶν Αἴνων σε ἦχο πλ. Α «Θαυμαστὸν ὅπλον» καὶ τὸ 41

42 πρὸς τὸν ποιητὴ δημιουργό τους τὰ τροπάρια τῆς Α Κυριακῆς τῶν Νηστειῶν μποροῦμε νὰ τὰ διακρίνουμε σὲ ἐπώνυμες καὶ ἀνώνυμες συνθέσεις. Ὅσον ἀφορᾶ τὶς ἀνώνυμες, αὐτὲς περιλαμβάνουν Ἰδιόμελα ὅπως τὰ τρία Δοξαστικά του Ἑσπερινοῦ 5 καὶ προσόμοια:τὰ Ἀπόστιχα τοῦ Μικροῦ Ἑσπερινοῦ ποὺ ἔχουν συντεθεῖ κατὰ τὸν πρόλογο «Οἴκος τοῦ Εὐφραθᾶ» 6, τὰ Στιχηρὰ τοῦ Μεγάλου Ἑσπερινοῦ πρὸς τὸ «Ὅλην ἀποθέμενοι» 7 καὶ τὰ Στιχηρὰ τῶν Αἴνων τοῦ Ὄρθρου πρὸς τὸ «Ἔδωκας σημείωσιν» 8. Οἱ Καταβασίες, ποὺ ψάλλονται στὸ τέλος τῆς κάθε Ὠδῆς τοῦ Κανόνα 9, συμπίπτουν μὲ τοὺς Εἱρμοὺς τοῦ Ἀναστάσιμου Κανόνα τοῦ Δ Ἤχου. Τέλος, στὸν Κατανυκτικὸ Ἑσπερινό, ποὺ τελεῖται τὸ ἀπόγευμα τῆς Κυριακής 10, βρίσκουμε στὰ Ἀπόστιχα τρεῖς ὕμνους σὲ ἦχο πλ.δ τὰ ὁποῖα μᾶς παραδίνονται δίχως συνθέτη, τὸ πρῶτο Ἰδιόμελο, ἕνα Μαρτυρικὸ καὶ ἕνα Θεοτοκίο 11. Τὸ Προκείμενο «Ἔδωκας κληρονομίαν», ποὺ συναντοῦμε πρὶν ἀπ τὰ παραπάνω, εἶναι καὶ αὐτὸ σὲ ἦχο πλ. Δ 12 καὶ ψάλλεται ἐναλλὰξ στοὺς Κατανυκτικοὺς Ἑσπερινοὺς τῶν Κυριακῶν τῆς περιόδου αὐτῆς μὲ τὸ Προκείμενο «Μὴ ἀποστρέψης» 13. Ἀπ τὴν ἄλλη πλευρά, οἱ ἐπώνυμες ὑμνογραφικὲς συνθέσεις περιλαμβάνουν τὰ Στιχηρὰ τοῦ Μικροῦ Ἑσπερινοῦ 14, τὸ Δοξαστικὸ τῶν Αἴνων 15, τὰ τροπάριο τῆς Θ Ὠδῆς τοῦ Κανόνα «Νηστεία τὸν Μωσέα» ἀπ τὴν ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου τῆς Δευτέρας τῆς Β Ἑβδομάδος. 5 Βλ. Τριώδιον, σσ. 134, Ὄπ.π., σ Ὄπ.π., σ Ὄπ.π., σ Ὄπ.π., σσ Αὐτὴ ἡ κανονικὴ τάξη τηρεῖται στὶς Ἱερὲς Μονές ἐνῶ στοὺς ἐνοριακοὺς Ναοὺς ψάλλονται μὲ συνεχῆ τρόπο μετὰ τὴν ἀνάγνωση τοῦ Συναξαρίου. 10 Γιὰ τὸν Κατανυκτικὸ Ἑσπερινό, βλ. πκ, σσ Βλ. Τριώδιον, σ Ὄπ.π. 13 Βλ. Βιολάκη, Τυπικόν, σσ. 324 καὶ Βλ. Τριώδιον, σ Ὄπ.π., σ

43 Στιχηρὰ τοῦ Κατανυκτικοῦ Ἑσπερινοῦ 16 καὶ τοὺς δύο Κανόνες τῆς ἑορτῆς. Ἀπ αὐτοὺς ὁ πρῶτος ψάλλεται στὴν ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου, σὲ ἀντίθεση μὲ τὸν δεύτερο ποὺ ψάλλεται μετὰ τὴν Ἀπόλυσή του, καὶ ἔχει συντεθεῖ σὲ ἦχο Δ κατὰ τοὺς εἱρμοὺς τοῦ Ἀναστάσιμου Κανόνα «Θαλάσσης τὸ ἐρυθραῖον πέλαγος». Ἐπίσης φέρει ἀκροστοιχίδα «Σήμερον εὐσεβίης θεοφεγγέος ἤλυθεν αἴγλη» καὶ εἶναι «ποίημα τοῦ κυρίου Θεοφάνους» 17. Πρόκειται γιὰ τὸν Σαββαΐτη ὑμνογράφο Θεοφάνη τὸν Γραπτὸ ( ) ὁ ὁποῖος γεννήθηκε καὶ πέρασε τὸ μεγαλύτερο μέρος τῆς ζωῆς του στὰ Ἱεροσόλυμα. Πολλοὶ ἀπ τοὺς Κανόνες ποὺ φέρονται μὲ τὸ ὄνομα Θεοφάνης ἀμφισβητοῦνται ὡς πρὸς τὴν πατρότητά τους, γιατί ἔχουμε καὶ ἄλλους ὑμνογράφους μὲ τὸ ἴδιο ὄνομα 18. ἐντούτοις γιὰ τὸν συγκεκριμένο Κανόνα τῆς Κυριακῆς της Ὀρθοδοξίας δὲν μποροῦμε ν ἀμφιβάλλουμε μιᾶς καὶ ὁ Θεοφάνης πῆρε ἐνεργὸ μέρος στὶς εἰκονομαχικὲς ἔριδες στὸ πλευρὸ τῶν ὑπερασπιστῶν τῶν Ἅγιων Εἰκόνων. Ὁ δεύτερος Κανόνας τῆς ἑορτῆς ἀποδίδεται στόν Θεόδωρο τὸν Στουδίτη καὶ οἱ εἱρμοὶ του ἀκολουθοῦν τὸ μετρικὸ καὶ μουσικὸ πρότυπο τῶν εἱρμῶν τοῦ Μεγάλου Κανόνα τοῦ Ἁγίου Ἀνδρέα Κρήτης σὲ ἦχο πλ. Β 19. Ὁ Ἅγιος Θεόδωρος ( ) διετέλεσε ἡγούμενος τῆς περίφημης Μονῆς τοῦ Στουδίου στὴν Κων/πολη καὶ μαζὶ μὲ τὸν ἐπίσης ὑμνογράφο ἀδελφό του Ἰωσὴφ ὑπῆρξαν ἀγωνιστὲς ὑπὲρ τῶν ἁγίων εἰκόνων, γι αὐτὸ καὶ καταδιώχθηκαν ἀπ τοὺς εἰκονομάχους βασιλεῖς Κων/ντίνο τὸν Ε καὶ Λέοντα τὸν Ε Ὄπ.π., σ Ὄπ.π., σσ Περισσότερες πληροφορίες γιὰ τὸν Θεοφάνη βλ. Βεργώτη, Ὑμνολογία, σσ , Τρεμπέλα, Ὑμνογραφία, σσ καὶ Ξύδη, Ὑμνογραφία, σσ Βλ. Τριώδιον, σσ ὅπου ἀναφέρεται στὴν ἐπικεφαλίδα ὅτι ὁ Κανόνας εἶναι «ποίημα Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου», ἐντούτοις αὐτὴ ἡ ἀναφορὰ εἶναι ἀνακριβὴς ἀφοῦ ὁ Ἅγιος Θεόδωρος πέθανε τὸ 826 καὶ ὁ Κανόνας συντάχθηκε, σύμφωνα μὲ ἀναφορὲς ποὺ περιέχει σὲ πρόσωπα καὶ γεγονότα τῆς β εἰκονομαχικῆς περιόδου, μετὰ τὸ Περισσότερες πληροφορίες γιὰ τὸν Θεόδωρο τὸν Στουδίτη βλ. Βεργώτη, Ὑμνολογία, σσ , Τρεμπέλα, Ὑμνογραφία, σσ καὶ Ξύδη, Ὑμνογραφία, σσ

44 Ὅπως εἰπώθηκε, ὁ Κανόνας αὐτὸς ψάλλεται μετὰ τὸ πέρας τοῦ Ὄρθρου καὶ συγκεκριμένα κατὰ τὴν λιτάνευση τῶν Ἁγίων εἰκόνων ἡ ὁποία, κατὰ τὶς διατάξεις τοῦ Τριωδίου, ἐπιτελεῖται μετὰ τὴν Ἀπόλυση τοῦ Ὄρθρου καὶ πρὸ τῆς Θείας Λειτουργίας «μετὰ τῶν ἁγίων τοῦ Σταυροῦ ξύλων, καὶ τῶν σεπτῶν εἰκόνων» 21. Ἡ πομπὴ ἔπειτα στέκεται «ἐν τόπῳ ὠρισμένῳ» 22 καὶ ἐκεῖ ἀπαγγέλονται περικοπὲς ἀπ τὸ λεγόμενο «Συνοδικό της Ὀρθοδοξίας» 23. Τὸ Συνοδικὸ αὐτὸ περιέχεται στὸ κυριώτερο μέρος του στὸ βιβλίο τοῦ Τριωδίου 24 μὲ τὶς ἀποφάσεις τῆς Ζ Οἰκουμενικῆς Συνόδου καὶ μὲ μικρὲς συμπληρώσεις ὀνομάτων τῆς ἐνδημούσης Συνόδου τοῦ ἔτους 843 ἀλλὰ καὶ τῶν μετέπειτα τοπικῶν Συνόδων, «κατὰ πασῶν ἐν γένει τῶν αἱρέσεων» καὶ ἰδιαίτερά τῆς Εἰκονομαχίας 25. Τὰ μηνύματα τοῦ Συνοδικοῦ ἐκφέρονται μὲ ἀναφωνήσεις ἀπ τὸν κλῆρο καὶ τὸ λαό, ὅπως εἶναι οἱ μακαρισμοὶ τῶν Ὀρθοδόξων Βασιλέων, Πατριαρχῶν, κληρικῶν καὶ λαϊκῶν ὀνομαστικὰ μὲ τὸ «Αἰωνία ἡ μνήμη» καὶ μὲ ἀναθεματισμὸ τῶν «ἀπ αἰῶνος» αἱρετικῶν. Ἡ ὁριστικὴ καὶ τελικὴ διαμόρφωση καὶ σύνταξη τοῦ σημερινοῦ κειμένου τοποθετεῖται στὸ β ἥμισύ τοῦ ΙΔ αἰώνα 26. Στὴ σημερινὴ ἐνοριακὴ λειτουργικὴ πράξη ἀναφωνεῖται μέρος μόνο τοῦ Συνοδικοῦ αὐτοῦ, ἐνῶ ὁ Κανόνας καταλιμπάνεται 27. Ποίημα τοῦ Θεοδώρου τοῦ Στουδίτη εἶναι καὶ τὸ Στιχηρὸ τοῦ Κατανυκτικοῦ Ἑσπερινοῦ της Κυριακῆς, προσόμοιο πρὸς τὸ «Ἀρχαγγελικῶς ἀνυμνήσωμεν» σὲ ἦχο πλ. Β. Τὰ ὑπόλοιπα Στιχηρὰ εἶναι συνθέσεις τοῦ ἀδελφοῦ του Ἰωσήφ 28 καὶ εἶναι προσόμοια πρὸς τὸ «Ἔδωκας σημείωσιν» τοῦ Δ (Λεγέτου) ἤχου. Ἐπίσης ὡς ἐπώνυμες συνθέσεις μποροῦμε ν ἀναφέρουμε καὶ τὰ πέντε 21 Βλ. Τριώδιον, σ Ὄπ.π. 23 Ὄπ.π., σ , Βλ. καὶ Συνοδικὸν, Gouillard, σσ Βλ. Τριώδιον, σσ Συνοδικόν, Gouillard, σσ. 11 καὶ Ὄπ.π., σ Δίπτυχά της Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, σσ Βλ. Τριώδιον, σ

45 Στιχηρὰ τοῦ Μικροῦ Ἑσπερινοῦ 29, «ποίημα τοῦ Νικολάου», ὁ ὁποῖος προέρχεται καὶ αὐτὸς ἀπ τὸ περιβάλλον τῆς Μονῆς Στουδίου 30, τὰ ὁποία ἔχουν μελοποιηθεῖ κατὰ τὸν πρόλογο «Τῶν οὐρανίων ταγμάτων». Ἀκόμη τὸ Ἰδιόμελο Δοξαστικὸ τῶν Αἴνων «Μωσὺς τῷ καιρῷ τῆς ἐγκρατείας», τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖ σύνθεση τοῦ Σαββαΐτου ποιητῆ Ἀνδρέα Πήρου, μελοποιημένο σὲ ἦχο πλ. Β 31. β) Ὑμνολογικὸ ὑλικὸ μὴ περιεχόμενο στὸ βιβλίο τοῦ Τριωδίου Ἐκτὸς ἀπ τὰ παραπάνω ποὺ περιλαμβάνονται στὸ ἰσχῦον βιβλίο τοῦ Τριωδίου, βρίσκουμε ἐπιπλέον ὑμνολογικὸ ὑλικό σὲ διάφορες ἐκδόσεις ὑμνογραφικῶν κειμένων 32, καθὼς καὶ ἀδημοσίευτο σὲ ἀρκετοὺς χειρόγραφους κώδικες 33, μὲ θέμα τόσο τὶς ἅγιες εἰκόνες, ὅσο καὶ τὴν παλαιότερη ἑορτὴ τῶν Προφητῶν: α) Ἕναν Κανόνα τῶν Προφητών ποίημα «τοῦ Θεοφάνους», τοῦ ὁποίου ἡ πρώτη Ὠδὴ ἔχει μελωδικὸ πρότυπο τὸν εἱρμὸ «Ἵππον καὶ ἀναβάτην» 29 Ὄπ.π., σ Βεργώτη, Εἰσαγωγή, σ Βλ. Τριώδιο, σ. 139 καὶ Θ.Η.Ε, τόμ.θ, σ Εἰδικότερα γιὰ τὸν ποιητὴ Ἀνδρέα Πηρὸ βλ. Τωμαδάκη, Ὑμνογραφία, σσ , Θ.Η.Ε., τόμ. Β, σ. 700, Εὐστρατιάδη, «Ἀνδρέας Πυρρὸς ἢ Τυφλός», Ε.Ε.Β.Σ. Ι, σσ καὶ Ἀντωνίου, Τὸ Εἱρμολόγιον, σσ Τέτοιες ἐκδόσεις είναι οἱ παρακάτω: α) Τριώδιον Κατανυκτικόν, ἐν Ρώμῃ 1879 β) Ἀκολουθίαι τῶν Ἀνωνύμων, Ἀκολουθία τῆς Ἁγίας Μεταλήψεως, καὶ αἰ Θείαι Λειτουργίαι τῶν ἐν ἁγίοις Πατέρων ἡμῶν Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου καὶ Βασιλείου τοῦ Μεγάλου [Romae, curante Ph. Vitali] 1738 γ) P. Μaas., Fruhbizantinische kirchevpoesie, Bonn 1910 δ) Νέα Σιὼν, Ἐκκλησιαστικόν περιοδικόν σύγγραμμα, ἐν Ἱεροσολύμοις ε) Τρεμπέλα, Ἐκλογὴ καὶ στ) Ἐυστρατιάδη, Εἱρμολόγιον. 33 Οἱ κώδικες αὐτοὶ περιλαμβάνουν Τριώδια τοῦ ΙΓ ΙΣΤ αἰ. (Διονυσίου 58 καὶ 400, Ἰβήρων 42, Βατοπεδίου 1159 καὶ 1183), Εἱρμολόγια (Λαύρας 32) καὶ Συλλογὲς Κοντακίων (Παντελεήμονος 659 καὶ 660 καὶ Πάτμου 213). 45

46 τῆς Α Ὠδῆς τοῦ Ἀναστάσιμου Κανόνα τοῦ πλ. Α ἤχου 34. Φέρει Ἀκροστοιχίδα «Χορὸς κροτείσθω τῶν προφητῶν εὐστόχως», ποιητὴς τοῦ εἶναι ὁ Θεοφάνης ὁ Γραπτός 35 καὶ ψάλλεται στὸ Ἀποδειπνο 36 ἢ στὸν Ὄρθρο ἐφόσον «τρέχει ὁ πλ. Α, ὅποτε πρωτεύει ὁ Κανὼν τῶν Προφητῶν» 37. β) Τέσσερα Στιχηρὰ τῶν Προφητῶν 38 σὲ ἦχο Α πρὸς τὸν πρόλογο «Πανεύφημοι μάρτυρες», τὰ ὁποία ψάλλονταν στὸν Ἐσπερινὸ 39 τῆς ἑορτῆς ἢ στὸ Ἀποδειπνο 40. γ) Δύο ἀκολουθίες Εἱρμῶν 41 μὲ ἀναφορὲς στὴν ἑορτὴ τῆς Ὀρθοδοξίας, ἡ πρώτη του Βασιλείου μοναχοὺ 42 ἀπ τὴν Μονὴ τῶν Ἀκοιμήτων καὶ ἡ δεύτερη ποίημα τοῦ Γεωργίου τοῦ Ἀνατολικοὺ 43 καὶ οἱ δύο σὲ ἦχο πλ. Α. δ) Τρία Μεσώδια Καθίσματα, τὰ δὺο σε ἤχο Δ πρὸς τὸ «Ὁ ὑψωθεῖς ἐν τῷ Σταυρῷ» 44 καὶ τὸ «Ταχὺ προκατάλαβε» 45 ἀντίστοιχα και το τρίτο σὲ ἦχο Α πρὸς τὸν πρόλογο «Χορὸς ἀγγελικός Βλ. πκ., σσ , καὶ Διονυσίου 58 φφ. 102v 105r, Ἰβήρων 42 φφ. 52v 55v καὶ Βατοπεδίου 1183 φφ. 97v 99v. Ὀ Κανόνας αὐτός ἔχει δημοσιευθεῖ στὸ Ἀκολουθίαι τῶν Ἀνωνύμων, (ὄπ.π. σ. 43) καὶ στὸ περιοδικὸ Νέα Σιών, (ὄπ.π. σ. 43). 35 Βλ. Βατοπεδίου 1183 φ. 97v. 36 Βλ. Διονυσίου 58 φ. 102v καὶ Βατοπεδίου 1183 φ. 97v. 37 Βλ. ΕΒΕ 788 στὸν Dmitrievskij, Opisanie, τόμ. Ι, σ Βλ. πκ., σσ Τὰ τρία πρῶτα Στιχηρὰ ἔχουν δημοσιευθεῖ στὸ Ἀκολουθίαι τῶν Ἀνωνύμων, (ὄπ.π. σ. 43). 39 Βλ. ΕΒΕ 788 στὸν Dmitrievskij, Opisanie, τόμ. Ι, σ Βλ. Διονυσίου 58 φ. 105v καὶ Βατοπεδίου 1183 φ. 99v 41 Βλ. πκ., σσ Οἱ εἱρμοὶ αὐτοί ἔχουν δημοσιευθεί απ τὸν Εὐστρατιάδη, Εἰρμολόγιον, σσ Βλ. καὶ Λαύρας 32 φ. 186ν 187r. 42 Γιὰ τὸν ὑμνογράφο Βασίλειο Μοναχὸ βλ. Τρεμπέλα, Ὑμνογραφία, σ Γιὰ τὸν Γεὼργιο Άνατολικὸ βλ. Θ.Η.Ε., τόμ. Δ, σ. 475, Εὐστρατιάδη, «Γεώργιος Ἁγιοπολίτης ὁ Ἀνὰτολικός», Νέα Σιῶν ΛΖ (1938), σσ καὶ Τωμαδάκη, Ὑμνογραφία, σσ Βλ. πκ., σ Βλ. καὶ Βατοπεδίου 1159 φ. 203ν καὶ Ἰβήρων 42, φ. 53v. 45 Βλ. πκ., σ Βλ. καὶ Βατοπεδίου 1183 φ. 95r καὶ 1159, φ. 203r. 46

47 ε) ΔύοἘξαποστειλάρια προερχόμενα ἀπ τὸ παλαιότερο στρῶμα τῶν Προφητῶν, τὸ πρῶτο σὲ ἦχο Γ κατὰ τὸν πρόλογο «Ἐν πνεύματι τῷ ἱερῷ», καὶ τὸ ὅμοιο Θεοτοκίο του «Ἡ Βασιλὶς ἡ παντιμος» 47. στ) Ἄλλα δύο Ἐξαποστειλάρια μὲ ἀναφορὲς στὸ νεώτερο θέμα καὶ τὰ δὺο σὲ ἦχο Β κατὰ τὸν πρόλογο «Τοῖς μαθηταῖς συνέλθωμεν» 48. ζ) Τέλος σὲ Συλλογὲς Κοντακίων τοῦ Ρωμανοῦ τοῦ Μελωδοῦ βρίσκουμε τρία πλήρη Κοντάκια 49 τῆς Α Κυριακῆς τῶν Νηστειῶν: τὸ πρῶτο ἀπ αὐτὰ δὲν εἶναι ἄλλο ἀπ τὸ σήμερα ἀναγινωσκόμενο κατ αὐτὴν τὴν ἡμέρα Κοντάκιο 50 συμπληρωμένο καὶ μὲ τοὺς ὑπόλοιπους εἰκοσιένα οἴκους του. Φέρει ἐπικεφαλίδα «Κοντάκιον ψαλλόμενον εἰς τὰς ἱερᾶς καὶ θείας εἰκόνας» καὶ ἀκροστοιχίδα «Τοῖς εἰκονοκλάσταις οὐαί» 51. Ἀν καὶ ἐμπεριέχεται σὲ συλλογὴ Kοντακίων τοῦ μεγαλύτερου ὑμνογράφου τοῦ εἴδους αὐτοῦ Ρωμανοῦ τοῦ Μελωδού 52, ἐντούτοις θεωροῦμε ὅτι ἔχει συντεθεῖ ἀπὸ μεταγενέστερο ὑμνογράφο, σύγχρονο τῆς ἐποχῆς τῆς εἰκονομαχίας, ὁ ὁποῖος διαθέτει τὸ ἴδιο θεολογικὸ ὑπόβαθρο μὲ τὸν συντάκτη τοῦ δευτέρου Κα νόνα Βλ. πκ., σ Βλ. Βατοπεδίου καὶ 1183 φ. 95r. Τὸ παρὸν βρίσκεται δημοσιευμένο καὶ στὸ Τριώδιον Κατανυκτικόν, ἐν Ρώμῃ Βλ. πκ, σ Βλ. Βατοπεδίου 1183 φ. 96v. 48 Βλ. πκ, σ Βλ. Ἰβήρων 42 φ. 56r. 49 Κώδικες Παντελεήμονος 660 φφ , Σινὰ 925 φφ. 77v 78v, Πάτμου 213 φφ. 15r 19v. Ὁ ἁγιορείτικος κώδικας τῆς Παντελεήμονος ἀποτελεῖ ἀντιγραφὴ τοῦ Πατμιακοῦ κώδικα 213 τῆς Ἱερᾶς Μονῆς τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Θεολόγου, βλ. Παντελεήμονος 660 φ. 49. Ἐπίσης ἐχουν δημοσιευθεῖ τὸ προοίμιο καὶ ὁ πρῶτος στίχος ὄλων τῶν Οἴκων καὶ τῶν τριῶν Κοντακίων στὸν Τωμαδάκη, Ρωμανοῦ, σ. σπε σπη. 50 Τριώδιον, σ Βλ. πκ., σ Βλ. καὶ Παντελεήμονος 660 φφ καὶ Τωμαδάκη, Ρωμανοῦ, σ. σπε. 52 Ὄπ.π. 53 Γιὰ τοῦτο μὰς πείθει το γεγονὸς ὅτι ὐπάρχει ἀναφορὰ γὶα τὴν αἴρεση τοῦ 47

48 τὸ ἴδιο ἰσχύει καὶ γιὰ τὸ δεύτερο, τὸ ὁποῖο ἐπιγράφεται ὡς «Ἕτερον Κοντάκιον τῇ αὐτῇ Κυριακῇ (τῆς Ὀρθοδοξίας)» καὶ εἶναι μελοποιημένο σὲ ἦχο Β πρὸς τὸ «Χειρόγραφον εἰκόνα». 54 τὸ τρίτο καὶ τελευταῖο Κοντάκιο ποὺ μᾶς παραδίδουν οἱ κώδικες 55 ψάλλεται «τῇ αὐτῇ Κυριακῇ τῆς Πρωτονηστίμου, εἰς τὸν Ἀδὰμ καὶ Εὔαν, Κάιν καὶ Ἄβελ, σὲ ἦχο πλ. Β πρὸς τὸ «Ἐκάθισεν Ἀδὰμ» καὶ φέρει «Ἀκροστοιχίδα Ἀλφάβητον». Τὸ περιεχόμενό του λοιπὸν ἀφορᾶ τo παλαιότερo ἐορτολογικὸ στρῶμα καὶ ἀποτελεῖται ἀπὸ εἰκοσιτέσσερις Οἴκους, μικρότερους σὲ ἔκταση σὲ σχέση μὲ τὰ δύο προαναφερθέντα Κοντάκια. Ἐκτὸς ἀπ τὰ παραπάνω ὁμοειδῆ τροπάρια ἀντλοῦμε ἀπὸ διάφορα Παλαιὰ Τυπικὰ 56 καὶ μερικὰ μεμονωμένα τροπάρια τῆς Α Κυριακῆς τῶν Νηστειῶν: α) ἕνα τροπάριο σὲ ἦχο Δ ποὺ ψάλλονταν στὸ Γ Ἀντίφωνο τοῦ Ἀμώμου καὶ τοῦ ὁποίου τὸ κείμενο εἶναι τὸ παρακάτω: «Ἡ σεπτὴ τῶν Προφητῶν σου πανήγυρις, οὐρανὸν τὴν Ἐκκλησίαν ἀνέδειξε, καὶ τοῖς ἀνθρώποις συγχορεύουσιν ἄγγελοι, ταῖς αὐτῶν πρεσβείαις, Χριστὲ ὁ θεός, τὴν ζωὴν ἠμῶν ἐν εἰρήνῃ κυβέρνησον, ἴνα ψάλλωμὲν σοι Ἀλληλούϊα». 57 β) Ἕνα τροπάριο σὲ ἦχο Β, ψαλλόμενο στὸν Ν Ψαλμὸ «Καὶ ἐν πυρὶ παραδειχθεῖς, καὶ ἐν σαρκὶ φανερωθεῖς, τὸ Μωσέως ἐδόξασας πρόσωπον, ταῖς ἐν Μονοθελητισμοῦ (βλ. πκ., σ. 279), ὁ ὁποῖος καταδικάσθηκε ἀπ τὴν ΣΤ Οἰκουμενικὴ Σύνοδο τὸ 680, μεταγενέστερα δηλαδὴ ἀπ τὸν Ρωμανὸ τὸν Μελωδὸ, καθῶς καὶ ἡ παρόμοια ἐπιχειρηματολογία καὶ θεματολογία μὲ τὴν ὑπόλοιπη ὑμνολογία τῆς ἐορτῆς τῆς Ὀρθοδοξίας καὶ ἰδιαίτερα μὲ τὸν δεύτερο Κανόνα (βλ. πκ., σσ. 276, 279, ). 54 Βλ. πκ., σσ Βλ. καὶ Παντελεήμονος 660 φφ καὶ Τωμαδάκη, Ρωμανοῦ, σσ. σπστ σπζ. 55 Βλ. πκ., σσ Βλ. καὶ Παντελεήμονος 660 φφ καὶ Εὐστρατιάδη, Εἱρμολόγιον, σ. σπζ σπη. Ἐπίσης μὰς παραδίδεται καὶ στὸν Τρεμπέλα, Ὑμνογραφία, σσ καὶ στὸν Ρ. Μaas, Fruhbizantinische kirchevpoesie, Bonn 1910, ὁ ὁποῖος θεωρεῖ ὅτι εἶναι παλαιότερο τῶν χρόνων τoῦ Ρωμανοῦ. 56 Βλ. Dmitrievskij, Opisaniae, τόμ. Ι. 57 Βλ. ΕΒΕ 788 στὸν Dmitrievskij, Opisaniae τόμ. Ι, σ

49 νόμῳ ἱερατίαις τὸν Ἀαρὼν τύπον τῆς καινῆς ἀνέδειξας χάριτος, ταῖς αὐτῶν ἱκεσίαις Χριστὲ ὁ θεὸς δώρησαι ἡμῖν τὸ μέγα ἔλεος» 58. γ) τὸ τροπάριο «Καὶ ὁ χορὸς τῶν Προφητῶν» σὲ ἦχο Β, τὸ ὁποῖο παραδίνεται καὶ στὸ ἰσχῦον σήμερα Τριώδιο ψαλλόμενο μετὰ τὸν Κανόνα τοῦ Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου 59. Μαρτυρεῖται ὅμως ὄτι εἶχε καὶ ἄλλη θέση μέσα στὴν Ἀκολουθία τῆς Α Κυριακῆς τῶν Νηστειῶν: στὸν Ὄρθρο, εἴτε ὡς Κάθισμα μετὰ τὸν Πολυέλαιο 60, εἴτε μετὰ τὸν Ν Ψαλμὸ 61 καὶ στὴν Θεία Λειτουργία ὡς Εἰσοδικό 62. Τέλος, ὡς πρὸς τὴν Θεία Λειτουργία ἔχουμε νὰ παρατηρήσουμε τὰ ἐξῆς: α) Τὰ τρία μικρὰ Ἀντίφωνα τῆς ἐορτής 63 καθιερώθηκαν μέσω τῶν νεωτέρων Τυπικῶν «κατὰ τὸν τύπο τῶν Δεσποτικῶν ἑορτῶν» 64 ἀπὸ ψαλμικοὺς κατ ἐκλογὴ στίχους μὲ τὰ γνωστὰ ἐφύμνια τῶν λοιπῶν Κυριακῶν, στοὺς στίχους δὲ τοῦ Γ Ἀντιφώνου ὁρίσθηκε νὰ ψάλλεται τὸ Ἀπολυτίκιο τῆς ἑορτῆς τῆς Ὀρθοδοξίας «Τὴν ἄχραντον εἰκόνα σου». 65 β) Ὡς Προκείμενο τοῦ Ἀποστόλου ψάλλεται σήμερα τὸ «Εὐλογητὸς εἰ Κύριε ὁ θεὸς τῶν Πατέρων ἠμῶν» σὲ ἦχο Δ μὲ στίχο «Ὅτι δίκαιος εἰ ἐπὶ πάσιν...». 66 Σὲ ὁρισμένα ὅμως παλαιὰ Τυπικὰ μᾶς παραδίνονται καὶ ἄλλα τρία Προκείμενα: σὲ ἦχο βαρὺ τὸ «Καυχήσονται ὅσιοι ἐν δόξη» μὲ στίχο «Ἄσατε τῷ Κυρίῳ ἄσμα Καινόν», Βλ. Πάτμου 266, ὄπ.π., σ Βλ. Τριώδιο, σ Βλ. ΕΒΕ 788 στὸν Dmitrievskij, Opisaniae, σ Βλ. Πάτμου 266, ὄπ.π., σ Βλ. Σινὰ 150, ὄπ.π., σ Βλ. Βιολάκη, Τυπικόν, σ Θ.H.E, τόμ.θ, σ. 958, βλ. καὶ Βιολάκη, Τυπικὸν, σ Ὄπ.π., σ Δανιὴλ, 3, (Προσευχὴ Ἀζαρίου). Βλ. Ρήγα, Τυπικόν, σ. 776 καὶ Τριώδιον, σ Ψαλμ. 149, 1 καὶ 5. Βλ. Πάτμου 266 στὸν Dmitrievskij, Opisaniae, σ

50 «Ὁδήγησὸν με ἐπὶ τὴν ἀλήθειάν σου» μὲ στίχο «Καυχήσονται ὅσιοι ἐν δόξη» 68 καὶ «Σὺ ἱερεὺς εἰς τὸν αἰώνα...» μὲ στίχο «Εἶπεν ὁ Κύριος τῷ Κυρίῳ μου...». 69 γ) Ἐπίσης ὡς ἀπόστολικὸ ἀνάγνωσμα τῆς Α Κυριακῆς τῶν Νηστειῶν μᾶς παραδίδεται σὲ παλαιότερα Τυπικὰ 70 ἡ ἴδια περικοπῆ ποὺ διαβάζεται καὶ στὴ σύγχρονη λειτουργικὴ πράξη 71, ἡ ὁποία ἀναφέρεται στοὺς Προφῆτες καὶ Δικαίους της Παλαιᾶς Διαθήκης 72. Μαρτυρείται ὅμως καὶ μία ἀκόμη περικοπῆ 73, ὡς ἐναλλακτικὴ τῆς πρώτης, ἡ ὁποία προέρχεται ἀπ τὴν Β πρὸς Κορινθίους Ἐπιστολή. 74 δ) Τὸ ἴδιο συμβαίνει καὶ μὲ τὸ Εὐαγγελικὸ ἀνάγνωσμα ὅπου, ἐκτὸς ἀπ τὸ ὁριζόμενο στὴν σημερινὴ τάξη 75, ἀναφέρεται στὸν ἴδιο κώδικα τῆς Σιναϊτικῆς Βιβλιοθήκης 76 ὡς ἐναλλακτικὴ ἡ περικοπὴ μὲ τοὺς πειρασμοὺς τοῦ Κυρίου 77. Ἐπίσης ἀπὸ ἕνα Εὐαγγελιστάριο τοῦ Ζ αἰώνα ἀπ τὴν ἴδια βιβλιοθήκη, μᾶς παραδίνεται ἡ περικοπὴ ποὺ περιλαμβάνει τοὺς περὶ νηστείας λόγους τοῦ Κυρίου 78 καὶ ἡ ὁποία διαβάζονταν ὡς εὐαγγελικὸ ἀνάγνωσμα στὴν Σιωνίτιδα Ἐκκλησία κατὰ τὴν Κυριακὴ αὐτή Ψαλμ. 24, 5. Βλ. Σινὰ 150, στὸν Dmitrievskij, Opisaniae, σ Ψαλμ. 109, 1 καὶ 4. Βλ. ΕΒΕ 788, στὸν Dmitrievskij, Opisaniae, σ Βλ. στὸν Dmitrievskij, Opisaniae, σσ. 116, 186, Ἑβρ. 11, 24 26, 32 40, βλ. καὶ Τριώδιον, σ Βλ. π., σ Βλ. Σινὰ 150 στὸν Dmitrievskij, Opisaniae, σ Β Κορινθίους 6, Ἰωάν. 1, 44 52, βλ. καὶ στὸν Dmitrievskij Opisaniae, σσ. 116, 186, Βλ. Σινὰ 150 στὸν Dmitrievskij, Opisaniae, σ Μάτθ. 4, Ματθ. 6, Θ.Η.Ε., τόμ.θ, σ

51 ε) Ὡς στίχοι τοῦ Ἀλληλουάριου ὁρίζονται στὴν σύγχρονη λειτουργικὴ πράξη οἱ στίχοι «Μωϋσῆς καὶ Ἀαρῶν ἐν τοῖς ἱερεύσιν αὐτοῦ» καὶ «Ἐπεκαλοῦντο τὸν Κύριον...» 80. Ἐπίσης σε παλαιότερα Τυπικὰ ἀπαντοῦμε, ἐκτός ἀπ τὰ παραπαραπάνω 81, καὶ τὸν στίχο «Εὐδόκησας, Κύριε, τὴν γῆν σου ἀπέστρεψας...». 82 στ) Τὸ ὁριζόμενο σήμερα ἀπ τὸ τυπικὸ Κοινωνικό της Κυριακῆς αὐτῆς εἶναι τὸ γνωστὸ τῶν Κυριακῶν «Αἰνεῖτε τὸν Κύριον ἐκ τῶν οὐρανῶν. Ἀλληλούϊα» 83 τὸ ὁποῖο προβλέπεται ἐπίσης καὶ ἀπὸ παλαιότερα Τυπικά. 84 Ἐκτὸς ὅμως ἀπ αὐτὸ, ὁρίζεται ἐπίσης ὡς Κοινωνικὸ 85 καὶ ὁ ψαλμικὸς στίχος «Ἀγγαλιάσθε δίκαιοι ἐν Κυρίῳ...» 86, ὁ ὁποῖος ψάλλεται σήμερα κατὰ τὴν ἑορτὴ τῶν Ἁγίων Πάντων 87. Ἐπίσης μᾶς παραδίδεται καὶ ἕνα ἄλλο Κοινωνικὸ σὲ ἦχο Β τὸ ὁποῖο ψάλλονταν ὅλες τὶς Κυριακές τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς καὶ τοῦ ὁποίου τὸ κείμενο εἶναι τὸ παρακάτω: «Τῆς ἁγίας σου τραπέζης προκειμένης καὶ τῶν ἀχράντων μυστηρίων μελιζομένων ἐνετείλω τοῖς ἁγίοις μαθηταίς σου λάβετε, φάγετέ μου τὸ Σῶμα, γεύσασθε, πίετέ μου τὸ Αἷμα ἐμπλήσθητε χαρᾶς, λάβετε πνεῦμα ἅγιον, Ἀλληλούϊα» 88. Β) Ὑμνολογικὴ ἐξέταση τῶν προσομοίων τῆς ἑορτῆς Ἡ ὑμνολογικὴ ἐξέταση τῶν προσομοίων 89 ἀλλὰ καὶ παρακάτω τῶν Ἰδιομέλων 90 τῆς ἑορτῆς θὰ κινηθεῖ σὲ δύο βασικοὺς ἄξονες: Ὁ πρῶτος ἀφορᾶ τὴν 80 Ψαλμ. 98, 6.Βλ. καὶ Ρήγα, Τυπικόν, σ. 776 καὶ Τριώδιον, σ Βλ. Dmitrievskij, Opisaniae, σσ. 186 καὶ Βλ. Σινὰ 150 στὸν Dmitrievskij, Opisaniae, σ Βιολάκη, Τυπικόν, σ Βλ. ΕΒΕ 788 στὸν Dmitrievskij, Opisaniae, σ Βλ. Πάτμου 266 στὸν Dmitrievskij, Opisaniae, σ. 116 καὶ Ρήγα, Τυπικόν, σ Ψάλμ. 32, Βιολάκη, Τυπικόν, σ Βλ. Σινὰ 150, στὸν Dmitrievskij, Opisaniae, σ Γιὰ τὸν ὅρο «προσόμοιο» βλ. πκ., σ

52 περιγραφὴ τοῦ νοηματικοῦ περιεχομένου τῶν ἐπιμέρους τροπαρίων καθὼς καὶ τῶν πηγῶν ἀπ τὶς ὁποῖες οἱ ὑμνογράφοι τῆς ἑορτῆς ἄντλησαν τὰ θέματα καὶ τὸ ὑλικὸ γιὰ τὶς ὑμνογραφικές τους συνθέσεις. Ὁ ἄλλος ἄξονας περιλαμβάνει τὴν ἐξέταση τοῦ ἤχου μελοποιΐας τους, τοῦ ποιητικοῦ ὕφους τοὺς καθὼς καὶ τὸν μετρικό τους σχολιασμό. Καταρχήν, τὸ περιεχόμενο τῶν ὕμνων τῆς ἑορτῆς προέρχεται βασικὰ ἀπ τὸ ἱστορικὸ ὑπόστρωμα τῆς ἑορτῆς ποὺ ἀφορᾶ κυρίως τὴν δεύτερη περίοδο τῆς Εἰκονομαχίας, καὶ τὸ ὁποῖο ἐκτίθεται ἀναλυτικὰ στὸ Συναξάριο τῆς ἡμέρας. 91 Ἐπίσης οἱ θεολογικὲς ἀναφορὲς ποὺ ὑπάρχουν στὰ διάφορα τροπάρια μᾶς παραπέμπουν στὸ Συνοδικό της Ὀρθοδοξίας ποὺ ὑπάρχει ἐπίσης καταχωρημένο μέσα στὸ βιβλίο τοῦ Τριωδίου, μετὰ τὴν ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου καὶ πρὸ τῆς Θείας Λειτουργίας 92. Τέλος, βρίσκουμε ἀρκετὲς ἀναφορὲς σὲ γεγονότα καὶ πρόσωπα τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης, σὲ χωρία τῆς Καινῆς, καθὼς καὶ μία ἀναφορὰ ἀπ τὸν Μέγα Βασίλειο. Ὅπως ἔχει ἤδη εἰπωθεῖ, ὁ χαρακτήρας τῆς ὑμνολογίας τῆς Κυριακῆς τῆς Ὀρθοδοξίας, εἶναι θριαμβευτικὸς καὶ πανηγυρικός 93, ἐνῶ ἀντίθετα οἱ ὕμνοι ποὺ προέρχονται ἀπ τὸ παλαιότερο στρῶμα τῆς ἑορτῆς τῶν Προφητῶν μᾶς δημιουργοῦν μία ἱκετευτικὴ παρακλητικὴ ἀτμόσφαιρα. Αὐτὴ ἡ ἀντιδιαστολὴ τοῦ χαρακτήρα τῶν δύο ὑμνολογικῶν ὑλικῶν καταφαίνεται τόσο ἀπ τὸ νοηματικὸ περιεχόμενο τῶν ὕμνων ὅσο καὶ ἀπ τὴν ἐπιλογὴ τοῦ ἤχου μελοποίησής τους. Ἄλλωστε, τὸ μέλος, μὲ τὸ ὁποῖο ἐνδύουν οἱ ὑμνογράφοι τὰ ποιητικά τους δημιουργήματα εἶναι ἄρρηκτα συνδεδεμένο μὲ τὸ νοηματικὸ περιεχόμενο αὐτῶν 94, καθὼς καὶ μὲ τὸν σοβαρὸ καὶ σεμνὸ χαρακτήρα τῆς Ψαλτικῆς τέχνης. 90 Γιὰ τὸν ὅρο «ἱδιόμελο» βλ. πκ., σ Τριώδιον, σσ Ὄπ.π., σσ Βλ. π., σ. 41. Τὸ χαρμόσυνο αὐτὸ κλίμα τῆς ἑορτῆς θεμελιώνεται καὶ στὸ Συνοδικό, βλ. Τριώδιο, σ. 144, παργφ. 1 («τὴν πανήγυριν ἑορτάζοντες συναγαλλόμενοι). 94 Βλ. Παναγιωτόπουλου, Θεωρία, σσ καὶ Ἀντωνίου, Μορφολογία, σ

53 Κάθε πορεία τοῦ μέλους αὐτοῦ, ἡ ὁποία γίνεται μὲ βάση τοὺς ὀκτὼ Ἤχους καὶ τὰ τρία Γένη καὶ Συστήματα τῆς Ἐκκλησιαστικῆς μας μουσική 95, ἐκφράζει καὶ μία ψυχικὴ διάθεση καὶ δημιουργεῖ τὴν ἀνάλογη αἴσθηση καὶ στὸν ἀκροατή 96. Αὐτὸ τὸ «ἦθος» τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ μέλους 97 εὐχαριστεῖ κι ἐκπαιδεύει τοὺς πιστούς 98 καὶ ἐμπνέει ἀνάλογα στὶς ψυχὲς τοὺς ἀνδρεία καὶ μεγαλοπρέπεια (διασταλτικὸ ἦθος), ταπείνωση, ἱκεσία καὶ κατάνυξη (συσταλτικὸ ἦθος) καὶ τέλος ἠρεμία καὶ γαλήνη (ἡσυχαστικὸ ἦθος) 99. Τέλος, ἡ ὑμνογραφικὴ ἐξέταση θὰ ὁλοκληρωθεῖ στὸ ἐπίπεδό της μετρικῆς, ἐφόσον οἱ βυζαντινοὶ ὕμνοι ἔχουν γραφτεῖ σὲ ρυθμοτονικὰ μέτρα σύμφωνα μὲ τὸν κανόνα τῆς ἰσοσυλλαβίας (ἴδιος ἀριθμὸς συλλαβῶν) καὶ τῆς ὁμοτονίας (ἴδια θέση τοῦ τόνου) μεταξὺ τῶν τροπαρίων 100. Ἔτσι ὑπάρχουν τροπάρια, τὰ λεγόμενα προσόμοια, ποὺ μελίζονται πρὸς ἕνα ποιητικὸ καὶ μουσικὸ πρότυπο (αὐτομελὸ) 101 καὶ στὰ ὁποῖα βρίσκουν ἐφαρμογὴ οἱ δύο ὡς ἄνω μετρικοὶ κανόνες τῆς ὀρθόδοξης ὑμνογραφίας 102. Ἀπ τὴν ἄλλη τὰ τροπάρια ποὺ ψάλλονται μὲ ἰδιαίτερο μέλος, χωρὶς ν ἀκολουθοῦν ἕνα συγκεκριμένο 95 Περὶ Ἤχων, Γενῶν καὶ Συστημάτων βλ. Χρυσάνθου, Θεωρητικόν, σσ. 25, 94, Ἀντωνίου, Μορφολογία, σ Βλ. σχετικὰ στὸν Χρύσανθο, Θεωρητικόν, σ. 84, πάργφ. 189 καὶ σ. 179, πάργφ. 396 κ. ἐξ., Ἀντωνίου, Μορφολογία, σσ και Παναγιωτόπουλου, Θεωρία, σσ Μ. Βασιλείου, Ἑρμηνεία εἰς τὸν ά ψαλμὸν PG 29, 212Β. 99 Βλ. Ἀντωνίου, Μορφολογία, σ. 73 καὶ Παναγιωτόπουλου, Θεωρία, σ Βλ. Δεττοράκη, Ὑμνογραφία, σ Ὄπ.π., σ Ἡ ἰσοσυλλαβία καὶ ἡ ὁμοτονία στὴν βυζαντινὴ ἐκκλησιαστικὴ ποίηση παρατηρήθηκε πρῶτα ἀπ τὸν λόγιο Κων/ντίνο Οἰκονόμο τὸν ἐξ Οἰκονόμων τὸ 1830 καὶ εἶναι ἀποδεκτὴ ἔκτοτε ὡς μία μετρικὴ πραγματικότητα. Αὐτὸ ὑϊοθετήθηκε ἀπὸ ὅλους τους μεταγενέστερους ξένους κι ἕλληνες μελετητές, εἴτε ὡς ἀπαράβατος καὶ ἀλύγιστος Κανόνας (Pitra, Maas, Trypanis κ.α.) εἴτε ὡς χαλαρὸς κανόνας ποὺ οἱ ἀποκλίσεις του ρυθμίζονται καὶ ἀποκαθίστανται ἀπ τὸ μέλος (Geisser, Σ. Εὐστρατιάδης, Τωμαδάκης), βλ. καὶ Δεττοράκη Ὑμνογραφία, σσ

54 πρότυπο 103 (Ἰδιόμελα), ἔχουν μεγαλύτερη μελωδικὴ καὶ λυρικὴ ποικιλία καὶ δὲν περιορίζονται ἀπὸ αὐστηροὺς στιχουργικοὺς κανόνες. I) Μικρὸς Ἑσπερινὸς Περιεχόμενο Πηγὲς τῶν ὕμνων: Τὰ Στιχηρὰ προσόμοια ἀρχίζουν μὲ τὴν προτροπὴ ὅπως «προσπέσωμεν, εὐσεβοφρόνως εἰκόνας Χριστοῦ σεπτᾶς προσκυνοῦντες» καὶ μᾶς εἰσάγουν στὸν χαρμόσυνο χαρακτήρα τῆς ἡμέρας: «ἐορτᾶσαι... χαρμονικῶς», «κόσμος ὁ σύμπας εὐφραίνου» ἀφοῦ «ὁ Κύριος καθεῖλεν ἀπὸ ὕψους ἀσεβείας τὸ κράτος» 104. Στὸ τέταρτο δὲ Στιχηρὸ συναντοῦμε καὶ τὴν ἀναφορὰ στὴ διδασκαλία τοῦ Μεγάλου Βασιλείου σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία «ἡ τιμὴ τῆς εἰκόνας πρὸς τὸ πρωτότυπον φέρει» 105. Τὰ παραπάνω Στιχηρὰ καταλήγουν σὲ Δοξαστικὸ προσόμοιο θεοτοκίο στὸ ὁποῖο βρίσκουμε δογματικὲς ἀναφορὲς ἐμπνευσμένες ἀπ τὸ Συνοδικό της Ὀρθοδοξίας: «ὁ φύσει ἀόρατος βροτὸς ὠράθη... οὗ της σαρκὸς γεγραφότες...» 106. Τὰ Ἀπόστιχα ἔχουν ὡς θεματικὸ κέντρο τὴν νίκη καὶ τὴν ἐπικράτηση τῆς ὀρθῆς πίστεως κατὰ τῶν αἱρετικῶν καὶ τῆς ἀσέβειας: «Λύμην φθοροποιοῦ, φυγόντες κακοδόξων, ὀρθοδοξίας φέγγει», «Ἀρείου θολερά, κατήργηται ἀπάτη» 107. Ἐπίσης ἱστορικὴ ἀναφορὰ ὑπάρχει καὶ γιὰ τὴν Βασίλισσα Θεοδώρα ὡς ὀργάνου τῆς πρόνοιας τοῦ Θεού 108. Τέλος τὸ Ἀπολυτίκιο τονίζει ἐξ ἀρχῆς τὸ κύριο θέμα τῆς ἑορτῆς: «Τὴν ἄχραντον εἰκόνα σου προσκυνοῦμεν ἀγαθέ», συνεχίζει μὲ μία αἴτηση πρὸς τὸν Κύριο Ἰησοῦ Χριστὸ καὶ ἀφοῦ ἀναφερθεῖ στὴν σωτηριολογικὴ ἰδιότητα τῆς θυσίας του («ἴνα ρύση οὖς ἐπλασας ἐκ τῆς δουλείας 103 Δεττοράκη, Ὑμνογραφία, σ. 91, βλ. καὶ Ἀντωνίου, Μορφολογία, σ Ἐπίσης βλ. πκ., σ Βλ. Τριώδιον, σ Μ. Βασιλείου, Περὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος PG 32, 150C. 106 Βλ. Τριώδιον, σ. 133 καὶ 144. παργφ Βλ. Τριώδιον, σ Ὄπ.π., βλ. 3 ο Στιχηρό. 54

55 τοῦ ἐχθροῦ») καταλήγει σὲ εὐχαριστία καὶ χαρμόσυνη ἀγγελία: «χαρᾶς ἐκπλήρωσας τὰ πάντα, ὁ Σωτὴρ ἠμῶν» 109. Ἦχος μελοποιΐας μετρική: Τὰ Στιχηρὰ προσόμοια ἔχουν συντεθεῖ σύμφωνα μὲ τὸν πρόλογο «Τῶν οὐρανίων ταγμάτων» καὶ ὄντας τὸ περιεχόμενό τους θριαμβευτικὸ 110 ἐνδύονται μὲ τὴν μελωδία τοῦ Α ἤχου, ὁ ὁποῖος εἶναι ὁ πιὸ μεγαλοπρεπὴς καὶ διασταλτικὸς μεταξύ της Ὀκταηχίας 111. Ἔτσι οἱ μετέχοντες στὴν Ἱερὴ Ἀγρυπνία αὐτῆς τῆς κυριωνύμου ἡμέρας εἰσέρχονται ἐξ ἀρχῆς στὴν πανηγυρικὴ ἀτμόσφαιρα τοῦ θριάμβου τῆς Ὀρθοδοξίας κατὰ τῆς ἀσεβείας. Ἀκολουθοῦν τὰ Ἀπόστιχα σὲ ἦχο Β εἱρμολογικὸ κατὰ τὸν πρόλογο «Οἴκος τοῦ Εὐφραθα» ὁ ὁποῖος χρησιμοποιεῖται συχνὰ ὡς μελωδικὸς ὁδηγὸς πολλῶν ἄλλων Ἀποστίχων προσομοίων. Ὡς πρὸς τὴν μετρική τους τὰ παραπάνω τροπάρια (Στιχηρὰ Ἀπόστιχα) εἶναι σχεδὸν ὁμότονα καὶ ἔχουν ἴδιο ἀριθμὸ συλλαβῶν μεταξύ τους. Στὸ Ἀπολυτίκιο τέλος ἡ ἐπιλογὴ τοῦ Β ἤχου γιὰ τὴν μελωδικὴ ἀπόδοσὴ του δικαιολογεῖται ἀπ τὸν ἱκετευτικὸ χαρακτήρα ποὺ ἔχει στὴν ἀρχή: «αἰτούμενοι συγχώρησιν τῶν πταισμάτων ἡμῶν, Χριστὲ ὁ Θεός». 112 II) Μέγας Ἑσπερινὸς Περιεχόμενο πηγὲς ὕμνων: Τὰ δύο πρῶτα Στιχηρὰ 113 προέρχονται ἀπ τὸ παλιότερο ὑπόστρωμα τῆς ἑορτῆς τῶν Προφητών 114 καὶ ἀναφέρονται σ αὐτούς: τὸ πρῶτο στὴν προανακήρυξη ὅτι «παιδίον ἔσεσθαι, ἐξ Ἀπειρογάμου σαρκούμενον, ἀνθρώποις συναπτόμενον, καὶ τοῖς ἐπὶ γὴς καθορώμενον». 115 Τὸ 109 Ὄ.π.π., σ Βλ. Τριώδιον, σ Βλ. Ἀντωνίου, Μορφολογία, σ. 73 καὶ Παναγιωτοπούλου, Θεωρία, σ Βλ. Τριώδιον, σ Ὄπ.π., σ Βλ. π., σ Βλ. Ἠσαΐας, 7, 14 καὶ 9,

56 δεύτερο στὴν «ἔργοις» μίμηση τοῦ πάθους τοῦ Κυρίου μέσω τῆς ὁποίας «σύμμορφοι γεγόνασιν, οὗπερ προηγόρευσαν Πάθους σου». Αὐτὴ ἡ «ἐν λόγῳ καὶ ἔργῳ» διδασκαλία τῶν Προφητῶν μᾶς παραπέμπει καὶ στὸ Συνοδικό τῆς ἑορτῆς τῆς Ὀρθοδοξίας, τὸ ὁποῖο πολλὲς φορὲς τονίζει αὐτὴ τὴ σχέση τῆς προφορικῆς διακήρυξης τοῦ Εὐαγγελίου («λόγῳ») μὲ τὴν «ἔργῳ» ἀποτύπωση τῆς διδασκαλίας μὲ σχήματα, «γραφῇ τὲ καὶ εἰκόσιν» 116. Τὰ ὑπόλοιπα δύο Στιχηρὰ ἔχουν συντεθεῖ μᾶλλον μεταγενέστερα, ἐφόσον ἀναφέρονται στὸ νεώτερο ἱστορικὸ θέμα τῆς ἡμέρας: τὸ πρῶτο ἀπ αὐτὰ εἶναι δογματικότατο καὶ σαφῶς παραπέμπει στὴν διδασκαλία τοῦ Συνοδικοῦ, σύμφωνα μὲ τὴν ὁποία ὁ Θεὸς Λόγος εἶναι ἀπερίγραπτος ὡς πρὸς τὴν θεϊκή του φύση, περιγραπτὸς ὅμως ὡς πρὸς τὴν ἀνθρώπινὴ: 117 «φύσει ἀπερίγραπτος τῇ θεϊκῇ σου ὑπάρχων, σαρκωθεῖς ἠξίωσας περιγράφεσθαι» 118. Ἐπίσης, μᾶς διδάσκει ὁ ἱερὸς ὑμνογράφος καὶ ἕνα ἄλλο βασικὸ δόγμα τοῦ Συνοδικοῦ: ὅτι ὁ Κύριος «τῆς σαρκὸς προσλήψει γὰρ καὶ τὰ ἰδιώματα ἀνελάβου ταύτης ἅπαντα» σὲ πεῖσμα τῶν κακοδόξων οἱ ὁποῖοι ὑποβίβαζαν τὴν ἀνθρώπινη φύση του 119. Ἦχος μελοποιΐας μετρική: Τὰ Στιχηρὰ τοῦ Μεγάλου Ἑσπερινοῦ, σὲ ἀντιδιαστολὴ μὲ τὰ ἀντίστοιχα τοῦ Μικροῦ 120, ἔχουν ἱκετευτικὸ χαρακτήρα ὅπως καὶ τὰ περισσότερα ἀπομεινάρια ἀπ τὴν ἑορτὴ τῶν Προφητῶν, γι αὐτὸ καὶ ἔχουν μελοποιηθεῖ στὸν χρωματικὸ πλ. Β ἦχο. Ὁ ἦχος λοιπόν αὐτός, ἔχοντας συσταλτικὸ καὶ πένθιμο ἤθος 121, ἁρμόζει τόσο στὸ νοηματικὸ περιεχόμενό τους, ὅσο καὶ στὴν γενικότερη πένθιμη ἀτμόσφαιρα τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, μέσα στὴν ὁποία ἐντάσσεται καὶ ἡ ἀκολουθία τῆς Α Κυριακῆς τῶν Νηστειῶν. Ὅσον ἀφορᾶ τὴν μετρική τους, τὰ τροπάρια αὐτὰ ἀκολουθοῦν τὸν κανόνα τῆς 116 Βλ. Συνοδικὸ στὸ Τριώδιον, σ. 144 παργφ. 1 (διὰ τε λόγου άνακυρήξεως, καὶ εἰκονικῆς ἀποτυπώσεως ), 5, Ὄπ.π., σ. 144 παργφ Βλ. Τριώδιο, σ Ὄπ.π., σ. 134 καὶ Συνοδικὸ στὸ Τριώδιον, σ. 146, παργφ Βλ. π., σ Βλ. Ἀντωνίου, Μορφολογία, σ. 73 καὶ Παναγιωτόπουλου, Θεωρία, σ

57 ἰσοσυλλαβίας, μὲ μία συλλαβὴ λιγότερη στὸ πρῶτο Στιχηρὸ, ἡ ὁποία ὅμως ἀναπληρώνεται ἀπ τὴν μουσικὴ τοῦ ἐπένδυση μὲ τὸ φαινόμενο τῆς «τονῆς» 122. Ἔτσι λοιπὸν ἀποκαθίσταται ἡ ἐπιθυμητὴ ἰσοχρονία τῶν συλλαβῶν μεταξὺ τῶν ἐπιμέρους τροπαρίων 123. III) Ὄρθρος Στὴν Ἀκολουθία τοῦ Ὄρθρου δεσπόζει ὁ Κανόνας τοῦ Θεοφάνους τοῦ Γραπτοῦ καὶ δευτερευόντως τὰ Καθίσματα ἀνάμεσα στὴ Γ καὶ Δ Ὠδὴ τοῦ (Μεσώδια), τὸ Κοντάκιο καὶ ὁ Οἴκος, τὰ δύο Ἐξαποστειλάρια καὶ τέλος τὰ τρία Στιχηρὰ τῶν Αἴνων. Γιὰ τὴν ἀποτελεσματικότερη παρακολούθησή τους ἡ ἐξέταση θ ἀρχίσει ἀπ τὸν Κανόνα τῆς ἑορτῆς. α) Κανόνας Περιεχόμενο Πηγὲς τῶν τροπαρίων: Ἡ πανηγυρικὴ καὶ θριαμβευτικὴ ἀτμόσφαιρα τῆς ἑορτῆς ἀποτυπώνεται θαυμᾶςια στὰ πρῶτα τροπάρια τῆς Α Ὠδῆς, ὅπως καὶ σ ὅλη τὴν ὑπόλοιπη ἔκτασή του: «Σκιρτῶντες μετ εὐφροσύνης σήμερον», «Ἡμέραν χαρμονικήν...», «Ἐδόθη τὴ Ἐκκλησία τὰ νικητήρια» εἶναι οἱ πρῶτες χαρμονικὲς διατυπώσεις τοῦ Κανόνα, ἐνῶ ἡ Α Ὠδὴ τοῦ κλείνει στὸ Θεοτόκιο μὲ τὴν φράση «νῦν πανιέρως ἀγαλλόμεθα» 124. Γενικότερα, μποροῦμε νὰ ποὺμε ὅτι ὁ Κανόνας ἔχει ὡς πρὸς τὸ περιεχόμενό του τὴν ἑξῆς δομή: τὸ προτελευταῖο τροπάριο τῆς κάθε Ὠδῆς (τὸ πρὸ τοῦ Θεοτοκίου) ἔχει ἱστορικὸ χαρακτήρα καὶ παρουσιάζει τὴν συμβολὴ τῶν εὐσεβῶν Βασιλέων στὴν ἀποκατάσταση τῶν ἁγίων εἰκόνων. Συνήθως ὑπάρχει καὶ ὀνομαστικὴ ἀναφορὰ στὴ βασίλισσα Θεοδώρα καὶ στὸν υἱό της, αὐτοκράτορα Μιχαήλ 125, 122 Ἀ. Εὐθημιάδη, Μαθήματα Βυζ. Ἐκκλ. Μουσικῆς, Θεσ/νίκη 1997, σ. 26, ὑποσμ Δεττοράκη, Ὑμνογραφία, σ Βλ. Τριώδιο, σ Βλ. Τριώδιο, σ. 135, 1 ο τρόπ. Α Ὠδῆς καὶ σ. 136, 3 ο τρόπ. ΣΤ Ὠδῆς. 57

58 κάποτε μόνον στὴ Θεοδώρα 126 καὶ τρεῖς φορὲς στὴν «Βασίλισσα»ἢ «Ἄνασσα» 127, ὅπου ὑπονοεῖται καὶ πάλι ἡ Θεοδώρα. Ἡ συμβολή της στὴν ὁριστικὴ παύση τῆς εἰκονομαχικῆς ἔριδας καὶ στὴν ἀναστήλωση τῶν ἁγίων εἰκόνων ὑπῆρξε καταλυτική, γεγονὸς ποὺ καταδεικνύεται ἀπ τὸ μισὸ καὶ πλέον Συναξάριο τῆς ἑορτῆς στὸ ὁποῖο οὐσιαστικὰ ἱστοροῦνται οἱ θεοκίνητες ἐνέργειες τῆς Θεοδώρας καθὼς καὶ τὰ εὐεργετικὰ γιὰ τὴν Ἐκκλησία ἀποτελέσματα ποὺ εἶχε ἡ δράση τῆς αὐτή 128. Τὸ τελευταῖο τροπάριο τῆς κάθε Ὠδῆς ἐπιγράφεται ὡς Θεοτόκιο καί, ὄπως καὶ σὲ κάθε Κανόνα, ἀναφέρεται στὴν Ὑπεραγία Θεοτόκο. Ὡς πρὸς τὸ περιεχόμενο τὰ Θεοτοκία αὐτὰ τοῦ Θεοφάνη περιέχουν συνήθως ἀναφορὰ στὸ Ναὸ τῆς Θεοτόκου μὲ ἐξαίρεση τὴν Δ, Ζ καὶ Θ Ὠδὴ, ὅπου τονίζεται ἡ ἰδιότητά της ὡς «ἁγίασμα τοῦ σεσαρκωμένου Θεοῦ Λόγου» 129, «Μητέρας τοῦ Παντουργοῦ» 130 καὶ ὡς θεογεννήτριας («τῶν πάντων Δεσπότην γεγέννηκας» 131 ). Ἀκόμη στὴν Α καὶ Θ Ὠδὴ γίνεται ἀναφορὰ καὶ στὸ ἑορταζόμενο γεγονὸς («τὸν Ναόν σου... ἐν εἰκόσι κοσμούμενον» 132 ), ἐνῶ μία φορά, στὴν ΣΤ Ὠδὴ, παραλληλίζεται ἡ Παναγία μὲ τὴν Σκηνὴ τοῦ Μαρτυρίου τῆς Παλαιᾶς Διαθήκης 133. Ἡ παρομοίωση αὐτὴ μᾶς ὁδηγεῖ στὸ Συνοδικὸ ὅπου ἡ Σκηνὴ τοῦ Μαρτυρίου ἀποκαλεῖται τύπος τῆς Παρθένου 134. Κατὰ τὰ ἄλλα, τὰ δύο ἢ τρία πρῶτα τροπάρια (ἀνάλογα ἂν ἡ Ὠδὴ ἔχει 4 ἤ 5 τροπάρια) ποικίλλουν ὡς πρὸς τὸ περιεχόμενο: στὴν Α Ὠδὴ ἐξαίρεται, ὅπως 126 Ὀπ.π., σ. 138, 3 ο τρόπ. Ζ Ὠδῆς. 127 Ὄπ.π., σ. 135, 4 ο τρόπ. Γ Ὠδῆς, σ. 136, 4 ο τρόπ. Δ Ὠδῆς καὶ σ. 138, 3 ο τρόπ. Η Ὠδῆς. 128 Ὄπ.π., σσ Ὄπ.π., σ Ὄπ.π., σ Ὄπ.π. 132 Ὄπ.π., σ Ὄπ.π., σ Βλ. Συνοδικὸ στὸ Τριώδιον, σ. 145 παργφ

59 εἰπώθηκε 135, ἡ πανηγυρικὴ ἑορταστικὴ ἀτμόσφαιρα καὶ ἡ ἑνότητα τῆς Ἐκκλησίας 136, στὴν Γ ἀναφέρονται ἀκροθιγῶς οἱ Προφῆτες καὶ οἱ Ἀποστολοι 137, ὅπως πολλάκις καὶ στὸ Συνοδικὸ της Ὀρθοδοξίας 138. Στὴν Δ καὶ στὴν Ε γίνεται ἀναφορὰ στὸν κίνδυνο τῶν αἱρέσεων καὶ τὴν διαφύλαξη τῆς Ἐκκλησίας ἀπ τὸν σάλο τῆς κακοδοξίας 139, στὴν Ζ ἐπανερχόμαστε στὸ χαρμόσυνο σκηνικό της Α Ὠδής 140, ἐνῶ στὴν Η τονίζεται ἡ παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μας ὡς πρὸς τὴν ἁγιογράφηση καὶ προσκύνηση τῶν ἱερῶν εἰκόνων, μὲ τὴν ἀναφορὰ καὶ πάλι στὴ διδασκαλία τοῦ Μ. Βασιλείου 141. Ἡ τελευταία αὐτὴ ἀναφορὰ στὴν ἁγιοπατερικὴ διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας μᾶς παραπέμπει στὸν Ὄρο τῆς Ζ Οἰκουμενικῆς Συνόδου, ὁ ὁποῖος περιέχεται αὐτούσιος μέσα στὸ Συνοδικὸ 142 καὶ ἀναγιγνώσκεται κάθε χρόνο κατὰ τὴν ἑορτὴ τῆς Ὀρθοδοξίας 143. Τέλος, ὁ Κανόνας κλείνει ξανὰ μὲ θριαμβευτικὲς ἀναφορὲς ἀφοῦ ἡ Ἐκκλησία ἀπέκτησε καὶ πάλι τὴν τιμὴ καὶ τὸ κόσμημα τῶν ἁγίων εἰκόνων 144, ἐνῶ ἡ δοξολογικὴ διάθεση εἶναι καταφανής 145. Ἦχος μελοποιΐας μετρική: Ὁ Κανόνας αὐτὸς ἔχει μελοποιηθεῖ σὲ ἦχο Λέγετο κατὰ τοὺς εἱρμοὺς τοῦ Ἀναστασίμου Κανόνα τοῦ Δ ἤχου τοῦ ὁποίου ὁ 135 Βλ. π., σ Βλ. Τριώδιον, σ. 135, 1 ο καὶ 3 ο τρόπ. 137 Ὄπ.π., σ. 135, 2 ο καὶ 3 ο τρόπ. 138 Ὄπ.π., σ. 144 παργφ. 1 (Προφητικαῖς τε ἐπόμενοι ῥήσεσι, Ἀποστολικαῖς τε παραινέσεσιν ) καὶ σ. 145 παργφ. 3 καὶ Ὄπ.π., σ Ὄπ.π., σ Βλ. π., σ Ὄπ.π., σ. 145 πάργφ Δίπτυχά τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, σ Ὄπ.π., σ. 138, 1 ο καὶ 2 ο τρόπ. 145 Ὄπ.π., «Σὲ μεγαλύνομεν Τρισάγιε», «μετ εὐφροσύνης Δέσποτα, καὶ θημηδίας μεγαλύνει σέ». Αὐτὴ ἡ δοξολογικὴ καὶ εὐχαριστιακὴ διάθεση ποὺ ἐκφράζεται σ αὐτὸ τὸ σημεῖο τοῦ Κανόνα πηγάζει καὶ ἀπ τὴν ἀρχικὴ ἀναφορὰ τοῦ Συνοδικοῦ βλ. Τριώδιον, σ. 144 παργφ. 1 (Ἐποφειλομένοι πρὸς Θεὸν ἐτήσιος εὐχαριστία ). 59

60 πρῶτος ἀρχίζει μὲ τὸ «Θαλάσσης τὸ ἐρυθραῖον πέλαγος...». Ἡ ἐπιλογὴ τοῦ ἤχου αὐτοῦ ἀνταποκρίνεται θαυμάσια στὸ χαρμόσυνο καὶ θριαμβευτικὸ ὑμνογραφικὸ περιεχόμενο τοῦ Κανόνα ἀφοῦ ὁ Λέγετος ἔχει χαρακτήρα σοβαρό, στιβαρὸ καὶ μεγαλοπρεπή 146. Ὡς πρὸς τὴν μετρική του τὰ τροπάρια τῆς κάθε Ὠδῆς ἀκολουθοῦν πιστὰ, ὡς πρὸς τὸν ἀριθμὸ τῶν συλλαβῶν καὶ τὴν θέση τῶν τόνων, τοὺς εἱρμοὺς τοῦ Ἀναστασίμου Κανόνα, ἐνῶ ἡ Ἀκροστοιχίδα ποὺ σχηματίζεται ἀπ τὸ πρῶτο γράμμα ὅλων τῶν τροπαρίων εἶναι ἔμμετρη σὲ μέτρο προσωδιακὸ καὶ συγκεκριμένα σὲ δακτυλικὸ ἑξάμετρο. Τέλος, στὴ Ζ καὶ Η Ὠδὴ παρατηροῦμε τὴν ὕπαρξη ἐφυμνίου σὲ ὅλα τὰ τροπάριά τους, πλὴν τοῦ τρίτου τῆς Η Ὠδῆς. β) Ὑπόλοιπα τροπάρια ἀκολουθίας (Μεσώδια Καθίσματα, Κοντάκιο Οἴκος, Ἐξαποστειλάρια, Στιχηρὰ τῶν Αἴνων) Περιεχόμενο πηγὲς τροπαρίων: Ὅσον ἀφορὰ τὰ Μεσώδια Καθίσματα, ἀξιοσημείωτα εἶναι στὸ πρῶτο ἡ θεολογικὴ θέση ἡ ὁποία διατυπώνεται στὴν ἐναρξὴ του 147, καθὼς καὶ ἡ ἀναφορὰ τοῦ δεύτερου στοὺς Προφῆτες, Ἀποστόλους καὶ σὲ ὅλους τους Ἁγίους, στοιχεία ποὺ μᾶς παραπέμπουν ἀπευθείας στὸ Συνοδικό της Ὀρθοδοξίας 148. Παρακάτω τὸ Αὐτομελὸ Κοντάκιο ἔχει περιεχόμενο θεολογικότατο 149, ἐμπνευσμένο καὶ αὐτὸ ἀπ τὴ διδασκαλία τοῦ Συνοδικοῦ, ἰδίως στὴν ἀρχικὴ ἀναφορά του στὸ ἀπερίγραπτο καὶ περιγραπτὸ συνάμα τοῦ Θεοῦ Λόγου 150, καθὼς καὶ στὴν κατάληξή του μὲ τὴν «ἔργῳ καὶ λόγῳ» ἐξιστόρηση τῆς σωτηρίας καὶ τῆς θείας Οἰκονομίας Ἀντωνίου, Μορφολογία, σ. 75, βλ. καὶ Παναγιωτόπουλου, Θεωρία, σ Βλ. Τριώδιο, σ. 136 «Τὴν θείαν σου μορφήν, ἐν εἰκόνι τυποῦντες, τὴν Γέννησιν Χριστέ, ἀριδήλως βοῶμεν». 148 Ὄπ.π., σ. 144, παργφ. 1 (Προφητικαῖς τε ἐπόμενοι ῥήσεσι, Ἀποστολικαῖς τε παραινέσεσιν ), 5, Ὄπ.π., σ Ὄπ.π., σ. 144, παργφ Βλ. π., σ. 57, ὑποσμ

61 Ἀπ τὴν ἄλλη ὁ Οἴκος συνδυάζει θαυμάσια τὸ παλιὸ καὶ τὸ νέο θέμα τῆς ἡμέρας: στὸ πρῶτο μέρος του μᾶς παραπέμπει στὴν σημασία τοῦ ἔργου τῶν Προφητῶν ὡς πρὸς τὴν φανέρωση τοῦ ἀληθινοῦ Θεοῦ στοὺς ἀνθρώπους 152, θυμίζοντάς μας ὡς πρὸς αὐτὸ τὸ σημεῖο τὸ πρῶτο Στιχηρὸ τοῦ Ἑσπερινοῦ 153. Ἀκόμη τονίζεται ἡ σημασία τοῦ κοινοῦ Βαπτίσματος ὡς πρὸς τὴν γνώση τοῦ Θεού 154, σημεῖο ποὺ μᾶς παραπέμπει καὶ στὸ πρωταρχικὸ νόημα τῆς Τεσσαρακοστῆς ὡς περιόδου προετοιμασίας τῶν κατηχουμένων γιὰ τὸ Ἅγιο Βάπτισμα κατὰ τὴν Κυριακή του Πάσχα 155. Καταλήγει, τέλος, μὲ τὸ ἐφύμνιο τοῦ Κοντακίου τὸ ὁποῖο εἶναι ἐμπνευσμένο ἀπ τὴν Θεολογία τοῦ Συνοδικοῦ καὶ τὴν ἑορτὴ τῆς Ὀρθοδοξίας 156. Στὴ συνέχεια τὰ Ἐξαποστειλάρια τονίζουν τὸ ἑορταστικὸ χαρακτήρα τῆς ἡμέρας 157, ὅπως ἐπίσης καὶ τὰ Στιχηρὰ τῶν Αἴνων, τὰ ὁποία εἶναι πλημμυρισμένα ἀπ τὴν θριαμβευτικὴ καὶ δοξολογικὴ εὐχαριστιακὴ ἀτμόσφαιρα τῆς ἑορτῆς 158. Μόνο τὸ δεύτερο Στιχηρὸ ἔχει περισσότερο θεολογικὸ λόγο, ἐμπνευσμένο ἀπ τὸ Συνοδικό: ἀρχικὰ διακηρύσσει τὴν ὁμολογία καὶ ἀναγνώριση τοῦ Μυστηρίου τῆς Θείας Οἰκονομίας μέσω τῆς ἀναστήλωσης καὶ τῆς «σχετικῶς» προσκύνησης τῶν ἁγίων εἰκόνων 159 καὶ στὴ συνέχεια ἀναφέρεται σὲ μία βασικὴ πλάνη τῶν θεομάχων εἰκονοκλαστῶν ὅτι «οὐ γὰρ δοκήσει ἡμῖν 152 Ὄπ.π. «προκατήγγειλαν τὸ τῆς Οἰκονομίας Μυστήριον». 153 Βλ. π, σ Βλ. Τριώδιο, σ. 137 «ἕνα Κύριον τὸν θεὸν γινώσκομεν». 155 Ὄπ.π., «ἓν Βάπτισμα ἔχοντες, Χριστὸν ἐνδεδύμεθα», βλ. π., σ Βλ. π., σ. 60. Γιὰ τὴν πλήρη μορφὴ τοῦ Κοντακίου καὶ τῶν ὑπολοίπων Οἴκων τοῦ βλ. π., σ Βλ. Τριώδιον, σ. 139 «Σκιρτήσατε, κροτήσατε, μετ εὐφροσύνης ἅσατε», «χαρᾶς πληρούμεθα πάντες». 158 Ὄπ.π., «Ἐν σοῖ νῦν ἀγάλλεται ἡ Ἐκκλησία φιλάνθρωπε... καὶ χαίρουσα, σὲ ὑμνεῖ..», «Ἡμέρα χαρμόσυνος καὶ εὐφροσύνης ἀνάπλεως», Βλ. π., σ. 59, ὑποσμ Βλ. Τριώδιον, σ. 144 παργφ. 5 καὶ στο Συνοδικὸ, Τριώδιον, σ. 137 «Εἰ τὶς ταύτας οὐ προσκυνεῖ, καὶ ἀσπάζεται σχετικῶς, οὐ λατρευτικῶς, οὐχ ὡς Θεούς, ἀλλ ὡς εἰκόνας». 61

62 ὥφθης φιλάνθρωπε ἀλλ ἀληθείᾳ καὶ φύσει σαρκός» 160. Ἦχος μελοποιΐας μετρική: Τὰ Μεσώδια Καθίσματα ἔχουν μελοποιηθεῖ σὲ ἦχο Α κατὰ τὸν πρόλογο «Χορὸς ἀγγελικός», τὸ Αὐτομελὸ Κοντάκιο σὲ ἦχο πλ. Δ καὶ τὰ Ἐξαποστειλάρια σὲ ἦχο Β κατὰ τὸ «Γυναῖκες ἀκουτίσθητε», προλόγου ὁ ὁποῖος χρησιμοποιεῖται κατεξοχὴν ὡς μελωδικὸ πρότυπο τῶν Ἐξαποστειλαρίων. Ἡ ἐπιλογὴ τέλος τοῦ Λεγέτου ἤχου στὰ Στιχηρὰ τῶν Αἴνων λειτουργεῖ ἀκριβῶς με τὸν ἴδιο τρόπο ὄπως καὶ στὸν Κανόνα 161 : ἐξαίρεται μὲ τὸν ἐπίσημο καὶ στιβαρὸ χαρακτήρα τοῦ ἤχου αὐτοῦ ὁ θριαμβευτικὸς χαρακτήρας τῶν Στιχηρῶν αὐτῶν. Ὡς πρὸς τὴν μετρική τους τὰ Καθίσματα, τὰ Ἐξαποστειλάρια καὶ τὰ Στιχηρὰ τῶν Αἴνων, ὡς προσόμοια ποὺ εἶναι, παρουσιάζουν τὴν ἴδια στιχουργικὴ δομὴ μεταξὺ τῶν τροπαρίων (ἰσοσυλλαβία, ὁμοτονία) 162. Ἀπ τὴν ἄλλη τὸ Κοντάκιο καὶ ὁ Οἴκος εἶναι Αὐτομελά, μὲ διαφορετικὴ πρωτότυπη στιχουργία τὸ καθένα. Αὐτὸ ποὺ τὰ συνδέει εἶναι ἡ ὕπαρξη τοῦ κοινοῦ ἐφυμνίου, πρακτικὴ κοινὴ σὲ ὅλα τὰ Κοντάκια 163. γ) Κανόνας δεύτερος ψαλλόμενος μετὰ τὴν Ἀπόλυση τοῦ Ὄρθρου Ὁ δεύτερος Κανόνας ποὺ ἀπαντᾶται στὴν Ἀκολουθία τῆς Κυριακῆς τῆς Ὀρθοδοξίας ψάλλεται μετὰ τὴν Ἀπόλυση τοῦ Ὄρθρου κατὰ τὴν λιτάνευση τῶν ἁγίων εἰκόνων 164. Πρόκειται γιὰ ἕναν μεγαλύτερο ἀπ τὸν πρῶτο σὲ ἔκταση Κανόνα (9 τροπάρια ἀνὰ ὠδὴ μὲ ἐξαίρεση τὴν Η ποὺ ἔχει 8) ποὺ τὸ περιεχόμενό του εἶναι ἱστορικό, ἀντιαιρετικό, παράλληλα θριαμβευτικὸ καὶ ἐκκλησιολογικό. Περιεχόμενο, Δομὴ Κανόνα: Ἀρχίζει συνήθως στὸ πρῶτο τροπάριο τῆς κάθε Ὠδῆς μὲ τὴν χαρμόσυνη ἀγγελία τῆς νίκης τῆς Ὀρθοδοξίας καὶ τὴν 160 Βλ Τριώδιον, σ. 139 καὶ σ. 146 παργφ Βλ. π., σ Βλ. π., σ. 53., ὑποσμ Βλ. Δεττοράκη, Ὑμνογραφία, σ Βλ. π., σσ

63 προτροπὴ γιὰ συμμετοχὴ σ αὐτὸ τὸ πνευματικὸ πανηγύρι 165. Στὰ ἑπόμενα τροπάρια ἀποδοκιμάζονται καὶ ἀναθεματίζονται οἱ αἱρετικοί, εἴτε μεμονωμένα, εἴτε συνολικά: Ἡ κύρια ἀναφορὰ εἶναι κατὰ τοῦ αἱρετικοῦ Ἰωάννη, ὁ ὁποῖος ὑπῆρξε Πατριάρχης ἐπὶ τοῦ εἰκονομάχου αὐτοκράτορα Θεοφίλου ( ) 166. Ἐνίοτε ἀποδοκιμάζονται δύο ζεύγη αἱρετικῶν, ὁ Λήζιξ μὲ τὸν Ἰωάννη 167 καὶ ὁ Ἀντώνιος πάλι μὲ τὸν Ἰωάννη 168. Ἐπίσης ἡ τὲτρανδρία Λήζιξ, Ἀντώνιος, Θεόδωρος καὶ Θεοδοτός 169. Ἐνίοτε ἀποδοκιμάζονται καὶ χωρὶς ὀνομαστικὴ ἀναφορὰ προσδιοριζόμενοι μὲ τὰ ἐπίθετα «ἄνομοι», «δείλαιοι», «πλανοὶ» 170 καὶ μία φορὰ ἀναθεματίζονται συνολικά, ὡς σύνοδο 171. Ἀκόμη χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ ἀποστροφὴ τοῦ ὑμνογράφου σὲ β ἑνικὸ πρόσωπο κατὰ ἑνὸς μὴ κατονομαζόμενου αἱρετικοὺ 172 ἢ στὶς περισσότερες περιπτώσεις κατὰ τοῦ Ἰωάννη 173, τεχνικὴ ποὺ προσδίδει ἀμεσότητα καὶ θεατρικότητα στὸν ποιητικὸ λόγο. Ἡ κάθε Ὠδὴ κλείνει μ ἕνα Τριαδικὸ δογματικὸ τροπάριο τοῦ ὁποίου τὸ περιεχόμενο προαναγγέλλεται ἀπ τὸν στίχο ποὺ προηγεῖται («Δόξα Πατρὶ καὶ Υἱῷ...») καὶ τέλος μ ἕνα Θεοτοκίο μὲ τὸν στίχο «Καὶ νῦν καὶ ἀεί...» 174. Ἐκτὸς ἀπ τὰ παραπάνω παρεμβάλλονται τροπάρια ποὺ περιέχουν ἀνα 165 Βλ. Τριώδιον, σ , 1 ο τρόπ. Α, Γ, Δ, Ε, Η Ὠδῆ. 166 Ὀπ.π., Γ, ΣΤ, Ζ, Η Ὠδή. 167 Ὄπ.π., Η Ὠδή. 168 Ὄπ.π., Δ Ὠδή. 169 Ὀπ.π., Α, Γ, Θ Ὠδή. 170 Ὀπ.π., Γ, Δ, Θ Ὠδή. 171 Ὀπ.π., 5 ο τρόπ. Ε Ὠδὴ. 172 Ὀπ.π., 4 ο τρόπ. Ε Ὠδή. 173 Ὀπ.π., ΣΤ, Ζ, Η Ὠδή. 174 Βλ. π., σ

64 φορὲς στὴν δίωξη τῶν αἱρετικῶν ἀπ τὸν Κύριο καὶ τὴν ἀποκατάσταση τῆς εὐσέβειας 175 καὶ στὴν δικαίωση καὶ σύναξη τῶν διωχθέντων Πατέρων καὶ Ἀσκητών 176. Ἐπιπλέον, τὸ πρῶτο τροπάριο τοῦ Κανόνα ἔχει εὐχαριστιακὸ καὶ δοξολογικὸ χαρακτήρα, ὅπως καὶ μερικὰ ἀκόμα 177, ἐνῶ στὴν Θ Ὠδὴ κυριαρχοῦν οἱ ἀναφορὲς στὴν ἀποκατάσταση τῆς Ἑνότητας τῆς Ἐκκλησίας 178. Πηγές, Ὑλικὸ τροπαρίων: Τὸ ἱστορικό, βιβλικὸ καὶ θεολογικὸ ὑλικὸ αὐτοῦ του Κανόνα προέρχεται κυρίως ἀπ τὴν δεύτερη περίοδο τῆς Εἰκονομαχίας ( ), ἀπ τὴν Παλαιὰ καὶ Καινὴ Διαθήκη καὶ κυρίως ἀπ τὸ Συναξάριο τῆς ἑορτῆς καὶ τὸ Συνοδικό της Ὀρθοδοξίας. Ὅσον ἀφορᾶ τὶς ἱστορικὲς ἀναφορὲς ἔχουμε νὰ παρατηρήσουμε τὰ παρακάτω: στὴν ἀρχὴ ὁ Στουδίτης ὐμνογράφος κάνει λόγο γιὰ μία «βασιλείαν κραταιάν, Ὀρθοδοξίας πρόμαχον», ἀναφορὰ ποὺ μᾶς θυμίζει τὸν προηγούμενο Κανόνα 179, εἶναι ὅμως ἡ πρώτη καὶ ἡ τελευταία φορὰ ποὺ κάνει λόγο γιὰ τὴ Βασίλισσα Θεοδώρα. Ἀντίθετα, ὁ Κανόνας αὐτὸς βρίθει ἀπὸ ὀνόματα αἱρετικῶν, ἀπὸ ἀνώνυμες ἀναφορὲς σὲ Πατέρες καὶ Ἀσκητὲς ποὺ ὑπέστησαν μαρτύρια ὑπὲρ τῆς εὐσεβείας καὶ ἀπὸ κάποια συγκεκριμένα ἱστορικὰ γεγονότα. Ἡ τετρανδρία τὴν ὁποία ἀποδοκιμάζει πολλάκις ὁ ὑμνογράφος τῶν αἱρετικῶν Ληζικοῦ, Ἀντωνίου, Θεοδώρου καὶ Ἰωάννη 180 μᾶς παραπέμπει σὲ κάποιους ἀπ τοὺς πρωταγωνιστὲς τῆς εἰκονοκλαστικῆς μερίδας. Συγκεκριμένα τὸ ὄνομα Θεόδωρος ἀναφέρεται στὸν Πατριάρχη Θεόδωρο Μελισσηνὸ, ὁ ὁποῖος ἀπὸ αὐλικὸς ἀναγορεύτηκε στὸν Πατριαρχικὸ θρόνο τὸ 815 ἐπὶ Λέοντος τοῦ Ε καὶ ἐπίσης συγκάλεσε τὸ ἴδιος ἔτος τὴν αἱρετικὴ ψευτο σύνοδο ἡ ὁποία καταδίκασε τοὺς εἰκονολάτρες 181. Τὸ δὲ ὄνομα Ἰωάννης, τὸ ὁποῖο ἀπαντᾶται σχεδὸν στὰ μισὰ 175 Ὀπ.π., σ. 140, 7 ο τρόπ. Α, Γ Ὠδή. 176 Ὄπ.π., σ. 141, 2 ο καὶ 3 ο τρόπ. Δ Ὠδή, σ. 143, 1 ο καὶ 2 ο τρόπ. Θ Ὠδή. 177 Ὄπ.π., σ. 141, 7 ο τρόπ. Γ Ὠδὴ καὶ σ. 143, 5 ο τρόπ. Θ Ὠδή. 178 Ὄπ.π., σ ο, 2 ο καὶ 7 ο τρόπ. Θ Ὠδή. 179 Βλ. π., σσ Βλ. π, σ Θ.Η.Ε., τόμ.ε, σ

65 τροπάρια τοῦ Κανόνα, μᾶς παραπέμπει στὸν Ἰωάννη τὸν Ζ ὁ ὁποῖος ἔγινε Πατριάρχης Κων/πόλεως τὸ 837 ἀπ τὸν μαθητὴ τοῦ αὐτοκράτορα Θεόφιλο. προηγουμένως εἶχε πρωταγωνιστήσει στὴν παραπάνω εἰκονοκλαστικῆ Συνόδο 182, ἡ ὁποῖα συγκλήθηκε τὴν ἵδια περίοδο τῆς βασιλείας τοῦ Θεοφίλου ( ). Ἀκόμη γίνεται λόγος γιὰ τὸν παραμερισμὸ τοῦ ὁμολογητῆ Πατριάρχη Μεθοδίου καὶ τὴν ἀντικατάστασή του ἀπ τὸν Ἰωάννη «ὁ καὶ Ἰαννὶς ὁ μαντιάρχης καὶ δαιμονιάρχης μᾶλλον ἢ Πατριάρχης» 183. Ἐπίσης κάποια σημεῖα τοῦ Κανόνα μὲ ἀντιαιρετικὸ περιεχόμενο μᾶς θυμίζουν τὸ ὕφος τοῦ Συνοδικοῦ καὶ μᾶς μεταφέρουν ἐκφράσεις αὐτούσιες ἀπ αὐτό: οἱ Ἀναθεματισμοὶ τῶν αἱρετικῶν «Ἀνάθεμα τρίς» 184, «Ἀνάθεμα ἔστωσαν» 185 ἡ ὀνομαστικὴ ἀναφορὰ στοὺς αἱρετικοὺς Θεοδοτό, Ἀντώνιο, Ἰωάννη καὶ Θεοδωρο 186 καὶ ὁ χαρακτηρισμὸς «δείλαιοι» 187. Ἀφετέρου ἡ ἀναφορὰ στοὺς Πατέρες καὶ ἀσκητὲς «οἱ διωχθέντες πάλαι» 188 ἔχει προέλευση τόσο ἀπ τὸ Συναξάριο ὅσο καὶ ἀπ τὸ Συνοδικό, μέσα στὸ ὁποῖο μακαρίζονται οἱ «Πατέρες» 189 ἀλλὰ καὶ ἐπώνυμα ἀρκετοὶ μοναχοὶ ἀνάμεσα στοὺς ὁποίους καὶ ὁ ὑμνογράφος αὐτοῦ τοῦ Κανόνα 190. Τέλος, οἱ συγκεκριμένες ἱστορικές του ἀναφορὲς ἐξαντλοῦνται σὲ τρία κυρίως σημεῖα: 182 Ὄπ.π., σ Βλ. Τριώδιον, σ Ὄπ.π., σ. 141, 7 ο τρόπ. Δ Ὠδῆς. 185 Ὄπ.π., σ. 143, 6 ο τρόπ. Θ Ὠδῆς. 186 Βλ. Συνοδικὸ στὸ Τριώδιο, σ. 146 παργφ Ὄπ.π., σ. 141, 3ο τρόπ. Δ Ὠδὴ καὶ Συνοδικὸ στὸ Τριώδιο, σ. 144, παργφ Ὄπ.π., σ Ὄπ.π., σ. 144 παργφ. 1 καὶ σ. 145 παργφ Ὄπ.π., σ. 145, παργφ. 15. Ἐπίσης ἀπ τὸ Συνοδικὸ εἶναι ἐμπνευσμένα καὶ ἄλλα στοιχεῖα τοῦ Κανόνα, βλ. πκ., σσ

66 στὸν λιθοβολισμὸ τῆς μορφῆς τοῦ Κυρίου τῆς «ἐν τὴ Χαλκῇ πύλῃ τοῦ Παλατίου» 191, στὸν ἀκριβῆ χρονικὸ προσδιορισμὸ τῆς δεύτερης εἰκονομαχικῆς περιόδου ( ) («τετραπλαῖς ἐβδομάδεσιν ἐτῶν» 192 =28 ἔτη) καὶ στὴν ἀναφορὰ σὲ μία ἀπ τὶς δύο 193 εἰκονοκλαστικὲς Συνόδους (754 καὶ 815 μ.χ.) 194. Ἐκτὸς ἀπ τὸ ἱστορικό του περιεχόμενο ὁ Κανόνας αὐτὸς εἶναι πλούσιος καὶ σὲ θεολογικὰ νοήματα τὰ ὁποῖα προέρχονται τόσο ἀπ τὶς ἀντίστοιχες ἀναφορὲς τοῦ Συνοδικοῦ, ὅσο καὶ ἀπ τὴν διδασκαλία τῆς Ζ Οἰκουμενικῆς Συνόδου 195. Ὁ ἅγιος Θεόδωρος ὁ Στουδίτη, στον ὁποῖο αποδίδεται ὁ Κανόνας, ἀνέπτυξε καὶ ἔντονη θεολογικὴ ἐπιχειρηματολογία ὑπὲρ τῆς προσκύνησης τῶν ἁγίων εἰκόνων 196 καὶ ὑπεραμύνεται τοῦ δόγματος τῆς ἀδιαίρετης καὶ ἀσύγχυτης ἕνωσης τῶν δύο φύσεων στὸ πρόσωπο τοῦ Κυρίου 197. Ἔτσι ἀποκρούει μία βασικὴ πλάνη τῶν εἰκονομάχων οἱ ὁποῖοι προσέβαλλαν τὴν ἀκεραιότητα τῆς ἀνθρώπινης φύσης τοῦ ένσάρκου Θεοῦ Λόγου 198, πλησιάζοντας μ αὐτὸ τὸν τρόπο τὴν ἀρειανικὴ καὶ νεστοριανική διδασκαλία 199 καὶ ἀποτελώντας κατ οὐσία χριστολογικὴ αἴρεση. 191 Ὄπ.π., σ. 142, 1 ο τρόπ. Ζ Ὠδή. 192 Ὄπ.π., σ. 141, 5 ο τρόπ. Ε Ὠδή. 193 Ὄπ.π., σ. 141, 5 ο τρόπ. Ε Ὠδή. 194 Βλ. Θ.Η.Ε., τόμ. Ε, σσ. 399 καὶ Βλ. Πρακτικὰ Συνόδου στὸν Mansi, Sacrorum conciliorum nova et amplissima collecta, I XXX, Florentiae Venetis (ἀνατ. Graz ). 196 Βλ. Θεοδώρου Στουδίτου, Ἀντιρρητικὸς Α, Β, Γ ΡG 99, Βλ. Τριώδιο, σ. 140, 6 ο τρόπ. Γ Ὠδῆς «ὑπὲρ τῆς σαρκοφόρου ὁμοιώσεως», σ. 142, 4 ο τρόπ. Ζ Ὠδῆς. 198 Ὄπ.π., σ. 143, 5 ο τρόπ. Η Ὠδὴς καὶ Συνοδικὸ τῆς Ὀρθοδοξίας στὸ Τριώδιο, σ. 146 παργφ Ὄπ.π., σ. 140, 8 ο καὶ 9 ο τρόπ. Γ Ὠδῆς. 66

67 Ἔχοντας αὐτὸν τὸν θεολογικὸ ὁπλισμὸ ὁ Στουδίτης ὐμνογράφος καὶ πιστὸς ὑπὲρμαχος τῆς Ζ Οἰκουμενικῆς Συνόδου (787) 200, ἐκλαϊκεύει τὰ θεολογικὰ νοήματα καὶ διδάσκει τοὺς πιστούς, χρησιμοποιῶντας παράλληλα ὡραῖες παρομοιώσεις καὶ μεταφορὲς: «Σκιρτᾶ ἡ Ἐκκλησία, δεξαμένη τὴν στολὴν ἑαυτοῦ γυμνώσεως» 201, «Χριστὸς ὁ Λόγος, τὴν ἰδίαν στολὴ ἀπέδωσε τῇ Ἐκκλησίᾳ» 202, ὅπου ὡς στολὴ καὶ ἐγκαλλώπισμα νοεῖται «τὸ κάλλος τῆς θείας μορφῆς» 203, «ἡ θέα τῆς αὐτοῦ σαρκώσεως» 204, ἡ ἀποτύπωση τῆς «μορφῆς» καὶ τοῦ «εἴδους» 205 τοῦ Θεανθρώπου Ἰησοῦ Χριστοῦ «ἥν θεὸς ὤν ἐφόρεσεν ὡς ἄνθρωπος, διὰ τὸ σῶσαι ἠμᾶς» 206. Αὐτὴ ὅμως ἡ προσκύνηση τῆς μορφῆς τοῦ Κυρίου δὲν πρέπει νὰ γίνεται «λατρευτικῶς» ἀλλὰ «σχετικῶς» 207, νὰ μὴ μένει δηλαδῆ στὶς ἱερὲς Του εἰκόνες ἀλλὰ νὰ μεταβαίνει στὴ συμπεριγραπτὴ σ αὐτὲς θεία Του φύση. Τέλος, οἱ βιβλικὲς ἀναφορὲς εἶναι λιγότερες: «Ἰαννὴς καὶ Ἰαμβρής, ἀνθεστηκότες τῷ νομοθέτη πάλαι Μωϋσῇ» 208 καὶ «τὴν κάμινον τῆς αἱρέσεως... φλέγουσα νοουμένους Χαλδαίους» 209 ἀπ τὴν Παλαιὰ Διαθήκη 210 καὶ «ἤθροισαν σύνοδον... ὡς Ἰουδαῖοι τὸ πρίν, Ἄννας καὶ Καϊάφας» 211 καὶ «πύλαι Ἅδου, ταύτης οὐ κατίσχυσαν» 212 ἀπ τὴν Καινὴ Διαθήκη Βλ. π., σσ. 43 καὶ Βλ. Τριώδιον, σ. 140, 2 ο τρόπ. Α Ὠδής. 202 Ὄπ.π., σ. 143, 1 ο τρόπ. Η Ὠδής. 203 Ὄπ.π., σ. 142, 4 ο τρόπ. Ζ Ὠδής. 204 Ὄπ.π., σ. 141, 2 ο τρόπ. Δ Ὠδής. 205 Ὄπ.π., σ. 140, 9 ο τρόπ. Α Ὠδής. 206 Ὄπ.π., σ. 140, 3 ο τρόπ. Ζ Ὠδή 207 Ὄπ.π., σ. 140, 2 ο τρόπ. Γ Ὠδὴς καὶ σ. 141, 2 ο τρόπ. Ε Ὠδής. 208 Ὄπ.π., σ. 140, 6 ο τρόπ. Α Ὠδής. 209 Ὄπ.π., σ. 142, 1 ο τρόπ. Ζ Ὠδῆς. 210 Βλ. Ἀριθμ. 21, 20 καὶ Μάκβ. Α 9, γιὰ τὴν πρώτη ἀναφορὰ καὶ γιὰ τὴν δεύτερη Δανιὴλ 3. 67

68 Ποιητικὸ Ὕφος, Ἦχος Μελοποιΐας, Μετρική: Τὸ ὕφος τοῦ Κανόνα εἶναι ἄμεσο, γλαφυρὸ καὶ παραστατικὸ μὲ τὴν εὐρεία χρήση τοῦ β προσώπου 214 καὶ κάποιων ἐκφραστικῶν σχημάτων: παρομοίωση: «Ἰαννὴς καὶ Ἰαμβρὴς... πάλαι Μωϋσῆ» 215, «ὡς Ἰουδαῖοι τὸ πρίν, Ἄννας καὶ Καϊάφας» 216, «μᾶλλον δὲ Πυθαγόραν καὶ Κρόνον, καὶ Ἀπόλλωνα... ὧν τὸν βίον ἐζήλωσας» 217. μεταφορά: «Ἡ ἄμπελος τῆς κακίας ἐξέτεινε τὰ κλήματα τῆς ἀσεβείας...» 218, προσωποποίηση: «Τὰ αἵματα κράζουσι» 219 «Σκιρτᾶ Ἐκκλησία, δεξαμένη τὴν στολὴν τῆς ἑαυτοῦ γυμνώσεως» 220 καὶ σχῆμα ἀντίθεσης: «Θεὸς ἐκδικήσεων, νῦν ἐπαρρησιάσατο» 221 σὲ ἀντίθεση μὲ τὸ ἑπόμενο «Μακρόθυμε Κύριε... τὶς ἀριθμήσει τὴν φιλανθρωπίαν σου» 222. Ἐπίσης τὸ ὕφος γίνεται διηγηματικό, ὅπου ἀναφέρεται σὲ ἱστορικὰ γεγονότα καὶ πρόσωπα 223, προτρεπτικό ὅπου καλεῖ τὸν λαὸ τοῦ Θεοῦ στὴν 211 Βλ. Τριώδιο, σ. 141, 5 ο τρόπ. Ε Ὠδής. 212 Ὄπ.π., σ. 143, 5 ο τρόπ. Θ Ὠδής. 213 Ἰωάν. 18, γιὰ τὴν πρώτη ἀναφορὰ καὶ Μάτθ. 6, 3 4 γιὰ τὴν δεύτερη. 214 Βλ. π., σ Βλ. Τριώδιο, σ. 140, 6 ο τρόπ. Α Ὠδής. 216 Ὄπ.π., σ. 141, 5 ο τρόπ. Ε Ὠδής. 217 Ὄπ.π., σ. 142, 7 ο τρόπ. Ζ Ὠδής. 218 Ὄπ.π., σ. 141, 5 ο τρόπ. Δ Ὠδής. 219 Ὄπ.π., σ. 141, 6 ο τρόπ. Γ Ὠδής. 220 Ὄπ.π., σ. 140, 2 ο τρόπ. Α Ὠδής. Αὐτὴ ἡ προσωποποίηση τῆς Ἐκκλησίας, ἡ ὁποία ἐνδύεται μὲ τὴν στολὴ καὶ τὸ κάλλος τῆς μορφῆς τοῦ Χριστοῦ, τὴν συναντοῦμε καὶ σ ἄλλα τροπάρια: σ. 140, 3 ο,7 ο Α Ὠδής, σ. 142, 3 ο τρόπ. Ζ Ὠδής, σ. 143, 1 ο τρόπ. Η Ὠδής. 221 Ὄπ.π., σ. 143, 3 ο τρόπ. Θ Ὠδής. 222 Ὄπ.π., σ. 143, 3 ο τρόπ. Θ Ὠδής. 223 Βλ. π., σσ

69 εὐφρόσυνη ἀτμόσφαιρα τῆς ἐορτής 224 καὶ τοὺς μάρτυρες τῆς πίστεως σὲ σύναξη καὶ συνάθροιση 225 καὶ, τέλος, στὴν Θ Ὠδὴ παρακλητικό 226. Μετρικὰ ὁ Κανόνας ἀκολουθεῖ τὸ γνωστὸ κανόνα τῆς ἰσοσυλλαβίας καὶ ὁμοτονίας μεταξὺ τῶν τροπαρίων τῆς κάθε Ὠδῆς μὲ κάποια ἐλευθερία, ἡ ὁποία σὲ καμία περίπτωση δὲν παρεκκλίνει σὲ ποιητικὴ αὐθαιρεσία 227. Τέλος, ὁ ἦχος μελοποιΐας τοῦ εἶναι ὁ πλ. Β, ἦχος μὲ συσταλτικὸ ἦθος καὶ παρακλητικὸ χαρακτήρα 228. Ἐδῶ ἡ χαρμόσυνη ἀτμόσφαιρα τοῦ προηγούμενου Κανόνα συναντᾶ τὴν ἱκεσία καὶ τὴν εὐχαριστία πρὸς τὸν εὐεργέτη Θεὸ ποὺ διαφύλαξε τὴν Ἐκκλησία του ἀπὸ τὴν κακοδοξία καὶ κατίσχυνε τοὺς δυσσεβεῖς εἰκονομάχους 229. Ἐπίσης ὅλη ἡ Θ Ὠδὴ 230 εἶναι ἕνα ξέσπασμα χαρᾶς ἀλλὰ καὶ ἱκεσίας, στοιχεῖο ποὺ δικαιολογεῖ ἀπόλυτα τὴν ἐπιλογὴ τοῦ ὑμνογράφου ὡς πρὸς τὸν ἦχο μελοποιΐας. IV) Κατανυκτικὸς Ἑσπερινὸς (τῇ αὐτῇ Κυριακῇ Α τῶν Νηστειῶν, εἰς τὸν Ἑσπερινὸν) 231 Κατανυκτικὸς Ἑσπερινὸς ἔχει ἐπικρατήσει νὰ ὀνομάζεται ὁ Ἑσπερινὸς τῶν Κυριακῶν της Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς λόγω τῶν κατανυκτικῶν τροπαρίων ποὺ ψάλλονται κατ αὐτούς 232, ἀλλὰ καὶ τῆς γενικότερης κατανυκτικῆς ἀτμόσφαιρας ἀπ τὴν ὁποία διαποτίζονται, ὅπως καὶ οἱ ὑπόλοιπες ἀκολουθίες τῆς τεσσαρακονθήμερης νηστείας. Τὰ τροπάρια λοιπὸν τοῦ Ἑσπερινοῦ της Α 224 Ὄπ.π., σ Ὄπ.π.., σ Βλ. Τριώδιον, σ. 143, 5 ο καὶ 7 ο τρόπ. Θ Ὠδής. 227 Δεττοράκη, Ὑμνογραφία, σ Βλ. Ἀντωνίου, Μορφολογία, σ Βλ. Τριώδιον, σ. 140, 1 ο καὶ 7 ο τρόπ. Α Ὠδής. 230 Ὄπ.π., σ Ὄπ.π., σ Χαρακτηριστικὰ εἶναι τὰ τέσσερα κατανυκτικὰ Στιχηρὰ ποὺ ψάλλονται στοὺς Ἑσπερινοὺς αὐτούς, Βλ. Βιολάκη, Τυπικόν, σ

70 Κυριακῆς τῶν Νηστειῶν δὲν ἔχουν ὡς πρὸς τὸ περιεχόμενό τους σχέση μὲ τὸν ὑπόλοιπο θριαμβευτικὸ τόνο τῆς ὑπόλοιπης ὑμνολογίας της, ἀλλὰ στόχο ἔχουν νὰ στρέψουν τὸ ἐνδιαφέρον καὶ τὴν μέριμνα τῶν πιστῶν στὴν καλλιέργεια καὶ ἐργασία τῶν ἀρετῶν καὶ στὴν ἀναζήτηση τῆς ἄνωθεν βοήθειας καὶ χάριτος. Ἡ ἀκολουθία περιλαμβάνει τρία Στιχηρὰ προσόμοια, τὰ δύο «ποιήματα» τοῦ Ἰωσὴφ τοῦ Ὑμνογράφου 233 καὶ τὸ τρίτο τοῦ ἀδελφοῦ του Θεοδώρου Στουδίτη 234.Τὸ πρῶτο ἀπ τὰ Στιχηρὰ τοῦ Ἰωσὴφ μᾶς εἰσάγει ἐξ ἀρχῆς στὴν κατανυκτικὴ ἀτμόσφαιρα τῆς ἀκολουθίας, 235 ἐνῶ τὸ δεύτερο, ἔχοντας ὡς θέμα του τὴν νηστεία καὶ τὴν διαμέσου αὐτῆς κάθαρση ἀπ τὰ πάθη, μᾶς θυμίζει ἀρκετὰ τὸ Δοξαστικὸ τῶν Αἴνων 236. Τὸ τρίτο μας προτρέπει στὴν ἐργασία τῶν τεσσάρων μεγάλων ἀρετῶν χρησιμοποιώντας ἀναφορὲς ἀπ τὴν Παλαιὰ Διαθήκη («ἅρμα πυρὸς... ὡς Ἠλίας ὁ Θεσβίτης» 237 ), ὅπως ἄλλωστε καὶ τὸ προηγούμενο («Μωσὺς ὁ Θεσπέσιος, διὰ νηστείας τεθέαται» 238 ). Ἡ ἀκολουθία κλείνει μὲ τὰ τρία τροπάρια τῶν Ἀποστίχων σὲ ἦχο πλ. Δ 239 ἀπ τὰ ὁποία τὸ πρῶτο εἶναι Ἰδιόμελο καὶ ἡ ἐξέτασὴ του θὰ γίνει στὴν ἀμέσως ἑπόμενη ἑνότητα ποὺ ἀφορᾶ κατεξοχὴν τὰ Ἰδιόμελα τροπάρια τῆς Α Κυριακῆς τῶν Νηστειῶν. Γ)Ὑμνολογικὴ ἐξέταση τῶν Ἰδιόμελων τῆς ἑορτῆς Ἰδιόμελα ὀνομάζονται τὰ τροπάρια ἐκεῖνα ποὺ ἔχουν ἰδιαίτερο («ἴδιον») μέλος, «χωρὶς κανένα μουσικὸ καὶ ποιητικὸ πρότυπο καὶ χωρὶς νὰ λαμβάνονται 233 Βλ π., σ Ὄπ.π. 235 Βλ. Τριώδιον, σ Ὄπ.π., σ. 151, βλ. καὶ πκ., σ Βασιλ. Δ, 2, Ἐξοδ., Βλ. Τριώδιον, σ. 152, καὶ π., σ

71 ποτὲ ὡς πρότυπο γιὰ ἄλλες παρόμοιες συνθέσεις» 240. Μέσα στὴν ἀκολουθία τῆς Κυριακῆς τῆς Ὀρθοδοξίας ἀπαντοῦμε μόνο πέντε Ἰδιόμελα τροπάρια, σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν πλειάδα τῶν προσομοίων ποὺ ἔχουν ἐξεταστεῖ. Ἀφοροῦν τὰ τέσσερα Δοξαστικά της ἐορτής 241 καὶ τὸ Ἰδιόμελο τῶν Ἀποστίχων τοῦ Κατανυκτικοῦ Ἑσπερινοῦ 242. Ὡς πρὸς τὴν μετρική τους ἐξ ἀρχῆς πρέπει νὰ εἰπωθεῖ γιὰ τὸ καθένα ἀπ αὐτὰ ὅτι παρὰ τὴν ἐσωτερικὴ αἴσθηση τοῦ ρυθμοῦ ποὺ τὰ διακρίνει, δὲν ἔχουν συντεθεῖ πάνω σὲ συγκεκριμένα ποιητικὰ μέτρα 243 καὶ ὅτι τείνουν περισσότερο πρὸς τὸ πεζὸ λόγο. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι ὑπάρχει μεγαλύτερη ἐλευθερία στὴν ἀνάπτυξη τοῦ μέλους καὶ μεγαλύτερα περιθώρια δημιουργικότητας ἀπ τοὺς μελοποιούς, ἀφοῦ δὲν περιορίζονται ἀπὸ αὐστηρὰ προκαθορισμένα μετρικὰ καὶ μελωδικὰ σχήματα 244. Ἡ ὑμνολογικὴ ἐξέταση τῶν πέντε Ἰδιομέλων θὰ γίνει σύμφωνα μὲ τὴν σειρὰ τοὺς μέσα στὸ βιβλίο τοῦ Τριωδίου καὶ μὲ βάση τὶς ἑξῆς παραμέτρους: τὸ περιεχόμενο καὶ τὶς πηγὲς ἀπ τὶς ὁποῖες οἱ ὑμνογράφοι ἀντλοῦν τὰ θέματά τους καὶ τὴν θεολογικὴ καὶ ποιητική τους ἀξία. α) Ἰδιόμελα Μεγάλου Ἑσπερινοῦ Τὰ τρία Ἰδιόμελα τοῦ Μεγάλου Ἑσπερινοῦ ἔχουν, ὅπως ἔχει εἰπωθεῖ 245, ἔχουν θέση Δοξαστικοῦ μέσα στὴν ἀκολουθία, δηλαδὴ Στιχηροῦ τροπαρίου τοῦ ὁποίου προηγται πάντοτε ὡς προοίμιο τὸ «Δόξα Πατρὶ καὶ Υἱῷ καὶ Ἁγίῷ Πνεύματι» καὶ τὸ ὁποῖο «ψάλλεται στὸ τέλος ὁρισμένων ἀκολουθιῶν(ἑσπερινοῦ, Λιτῆς, Ὄρθρου) ὡς κατακλείδα τῆς Ὑμνολογίας 246. Εἶναι καὶ τὰ τρία μελοποιημέ 240 Δεττοράκη, Ὑμνογραφία, σ. 91, βλ. π., σ Βλ. Τριώδιον, σ. 134, Ὄπ.π., σ Δεττοράκη, Ὑμνογραφία, σ Βλ. π., σ Βλ. π., σ Δεττοράκη, Ὑμνογραφία, σ

72 να σὲ ἦχο Β ἀπὸ ἀνώνυμους συνθέτες 247. Περιεχόμενο πηγὲς τῶν Ἰδιομέλων: Ὡς πρὸς τὸ περιεχόμενὸ τους τὸ Δοξαστικὸ τῶν Στιχηρῶν «Ἡ χάρις ἐπέλαμψε» καὶ τῶν Ἀποστίχων «Οἱ ἐξ ἀσεβείας» ἀνήκουν στὸ ὑμνολογικὸ ὑλικό της ἑορτῆς τῆς Ὀρθοδοξίας. Καὶ τὰ δύο ἔχουν ὡς κύριο θέμα τοὺς τὴν τιμητικὴ προσκύνηση τῶν εἰκόνων 248 μὲ ἀποδοκιμαστικὴ ἀναφορὰ τῶν κακοδόξων 249, καταλήγοντας στὸ τέλος σὲ παρακλητικὰ αἰτήματα 250. Ἐπίσης στὸ Δοξαστικὸ τῶν Ἀποστίχων βρίσκουμε καὶ τὸν ἀπόηχο τῆς θριαμβευτικῆς καὶ δοξολογικῆς ἀτμόσφαιρας τῶν τροπαρίων τῆς ὑπόλοιπης ὑμνολογίας 251. Ἀντίθετα τὸ Δοξαστικό της Λιτῆς «Χαίρετε Προφῆται τίμιοι» προέρχεται ἀπ τὴν παλαιότερη ἑορτὴ τῶν Προφητών 252 καὶ ἐξαίρει τὴν πίστη τῶν Προφητῶν καὶ τὸν ρόλο τους ὡς «μεσίται...τῆς Νέας Διαθήκης Χριστοῦ» 253, καταλήγοντας καὶ αὐτὸ στὸ τέλος σὲ ἱκεσία καὶ παρακληση 254. Ὡς ἐκ τούτου ἡ ἐπιλογὴ τοῦ Β ἤχου γιὰ τὴν μελοποίηση τῶν παραπάνω Δοξαστικῶν δικαιώνεται κυρίως ἀπ τὸν τελευταῖο αὐτὸ παρακλητικὸ τόνο ποὺ συναντοῦμε καὶ στὰ τρία. 255 Ἀφετέρου, ὡς πρὸς τὶς πηγὲς τῶν θεμάτων τους, τὰ δύο πρῶτα Δοξαστικὰ ἀντλοῦν τὸ περιεχόμενό τους ἀπ τὴν δεξαμενὴ τοῦ Συνοδικοῦ της Ὀρθοδοξίας, τὸ ὁποῖο τροφοδοτεῖ, ὅπως ἔχει καταδειχθεῖ μέχρις ἐδῶ, καὶ ὅλη τὴν ὑπόλοιπη ὑμνολογία τῆς Κυριακῆς: ἡ φράση τοῦ πρώτου Δοξαστικοῦ «Ἡ χάρις ἐπέλαμψε τῆς ἀληθεί 247 Βλ. Τριώδιο, σ. 134, βλ. καὶ π., σ Τριώδιον, σ. 134 «...τοῦ Σαρκωθέντος ἡ μορφή, εὐσεβῶς προσκυνουμένη» καὶ «...ἱερᾶς Χριστοῦ εἰκόνας...τιμητικῶς προσκυνήσωμεν». 249 Ὄπ.π.,«Ἐνδυσάσθωσαν αἰσχύνην...πιστεύοντες»,«ἀποβαλλόμενοι..θρησκείαν». 250 Ὄπ.π., «Ὁ θεός... κληρονομίαν σου», «αἰτούμενοι... τὸ μέγα ἔλεος». 251 Ὄπ.π., «ψαλμικῶς τὰς χείρας... προσάγοντες». 252 Βλ. π., σ Βλ. Τριώδιον, σ Ὄπ.π. «αὐτὸν ἱκετεύσατε... ψυχᾶς ἡμῶν». 255 Γιὰ τὸν Β καὶ τὸν πλ. Β ἦχο βλ. π., σσ

73 ας» βρίσκει ἀντιστοιχία στὴν φράση τοῦ Συνοδικοῦ «Ἡ χάρις ὡς ἔλαμψεν», 256 ἡ φράση «τὰ προτυπούμενα πάλαι σκιωδῶς...ἐκτετέλεσται» ἀποδίδει περιληπτικὰ τὸ νόημα μίας ὁλόκληρης παραγράφου τοῦ Συνοδικοῦ 257. Στὴν ἴδια παράγραφο ἀνάγεται καὶ ἡ φράση «τῆς σκηνῆς τοῦ μαρτυρίου...προϋπογράφουσα» 258. οἱ θεολογικὲς ἀναφορὲς «τὴν ἔνσωμον εἰκόνα Χριστοῦ» καὶ «ἡμῖν γὰρ δόξα τοῦ σαρκωθέντος ἡ μορφὴ» μᾶς παραπέμπουν στὴν θεολογικὴ διδασκαλία τοῦ Συνοδικοῦ ὡς πρὸς τὴν δογματικὴ πλάνη τῶν εἰκονομάχων 259. στὸ δεύτερο Δοξαστικὸ, στὴ φράση «εὐχαριστήριον αἶνον θεῷ προσάγοντες», τονίζεται ἡ δοξολογικὴ καὶ εὐχαριστιακὴ ἀτμόσφαιρα τῆς ἑορτῆς, ὅπως καὶ στὴν ἀρχὴ τοῦ Συνοδικού 260, οἱ φράσεις «ἐνδυσάσθωσαν αἰσχύνην...πιστεύοντες» καὶ «ἀποβαλλόμενοι...θρησκείαν» τοῦ πρώτου καὶ τοῦ δευτέρου Δοξαστικοῦ ἀντίστοιχά μᾶς ὁδηγοῦν στὴν ἀποδοκιμαστικὴ διάθεση τοῦ Συνοδικοῦ ὡς πρὸς τὶς κακοδοξίες τῶν αἱρετικῶν καὶ στοὺς ἀναθεματισμοὺς αὐτών 261 καὶ τέλος, «ἡ γὰρ τιμή...διαβαίνει» τοῦ ἴδιου Δοξαστικοῦ μᾶς παραπέμπει ρητὰ («ὡς φησι Βασίλειος») στὴν διδασκαλία τοῦ Μ. Βασιλείου καὶ γενικότερα στὴν Πατερικὴ παράδοση τῆς Ἐκκλησίας 262. Θεολογικὴ καὶ ποιητικὴ ἀξία: Ὡς πρὸς τὴν θεολογική τους ἀποτίμηση τὸ Δοξαστικὸ τῶν Στιχηρῶν εἶναι πιὸ πλούσιο σὲ θεολογικὰ νοήματα ἐνῶ τὸ Δοξαστικὸ τῶν Ἀποστίχων ἔχει περισσότερο προτρεπτικὸ καὶ διδακτικὸ ὕφος. Ἡ θεολογικὴ λοιπὸν ἀξία τοῦ πρώτου ἔγκειται στὸ κοινὸ θεολογικό του ὑπόβαθρο 256 Βλ. Τριώδιον, σ. 145 παργφ Ὄπ.π. παργφ Ὄπ.π. 259 Ὄπ.π., σ. 146 παργφ. 4 6, βλ. π., σσ Ὄπ.π., σ. 144 παργφ. 1, βλ. καὶ π., σ. 60, ὑποσμ Ὄπ.π., σ. 145, παργφ καὶ σ Βλ. π., σ. 53, ὄπως καὶ τὰ σχετικὰ πατερικὰ κείμενα ( βλ. π., σσ ). 73

74 μ αὐτὸ τοῦ Συνοδικοὺ 263 καὶ τοῦ δευτέρου Κανόνα τῆς ἑορτῆς. Εἰδικότερα οἱ κοινὲς ἀναφορὲς μὲ τὸν Κανόνα τοῦ Θεοδώρου Στουδίτη καταδεικνύουν καὶ τὴν ἰσχυρὴ ἐπίδραση τῆς Συνοδικῆς καὶ Πατερικῆς παράδοσης στὴν ἀκολουθία τῆς Κυριακῆς τῆς Ὀρθοδοξίας 264 καὶ ἀκόμη τὴν ταύτιση τῶν πηγῶν τῶν διαφόρων ὑμνογράφων τῆς ἑορτῆς αὐτής 265 : ἡ προσωποποίηση τῆς Ἐκκλησίας στὴν φράση τοῦ πρώτου Δοξαστικοῦ «ὡς ὑπερκόσμιον κόσμον ἐπαμφιέννυται» μᾶς θυμίζει τὶς ἀντίστοιχες ἀναφορὲς τοῦ Κανόνα, ὅπου πάλι ἡ Ἐκκλησία ἐνδύεται τὴν «στολὴν» καὶ τὸ «κάλλος κόσμον» τῆς μορφῆς τοῦ Χριστού 266. «ἡμῖν γὰρ δόξα τοῦ Σαρκωθέντος ἡ μορφή»: οἱ ὄροι ποὺ χρησιμοποιοῦνται στὴν θεολογικότατη αὐτὴ διακήρυξη τοῦ Δοξαστικοῦ ταυτίζονται μὲ τοὺς ἀντίστοιχους ὅρους τοῦ Κανόνα «δόξα» 267, «σάρκωση» 268, «μορφὴ εἶδος» 269, «εὐσεβῶς προσκυνουμένη, οὐ θεοποιουμένη»: ἡ διευκρίνηση τοῦ Δοξαστικοῦ ὡς πρὸς τὴν ἀποφυγὴ τῶν ὑπερβολῶν σχετικὰ μὲ τὴν προσκύνηση τῆς μορφῆς τοῦ Κυρίου καὶ τῶν ὑπολοίπων ἁγίων της Ἐκκλησίας μας ἀπαντᾶται καὶ αὐτὴ αὐτούσια στὴν ποιητικὴ σύνθεση τοῦ Στουδίτη ὑμνογράφου 270. Τέλος, γιὰ νὰ μπορέσουμε ν ἀξιολογήσουμε ἀντικειμενικὰ τὸ ποιητικὸ ὕφος τῶν παραπάνω Δοξαστικῶν πρέπει νὰ ἔχουμε ὑπόψη μᾶς ὅτι καὶ τὰ τρία 263 Βλ. π., σ Βλ. Πρακτικὰ Συνόδου στὸν Mansi, Sacrorum καὶ τὶς σχετικὲς ὁμιλίες τοῦ Θεοδώρου Στουδίτη, Νικηφόρου Κων/πόλεως καὶ Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, βλ. π., σσ Βλ. π., σ Βλ. π., σ Βλ. Τριώδιον, σ. 140, 2 ο τρόπ. Α Ὠδής. 268 Ὄπ.π., σ. 140, 3 ο τρόπ. Α Ὠδὴς καὶ 6 ο τρόπ. Γ Ὠδής, σ. 142, 2 ο τρόπ. Στ Ὠδὴς καὶ 2 ο τρόπ. Ζ Ὠδής, σ. 143, 3 ο τρόπ. Θ Ὠδὴς. 269 Ὀπ.π., σ. 140, 9 ο τρόπ. Α Ὠδὴς καὶ 9 ο τρόπ. Δ Ὠδής, σ. 141, 4 ο τρόπ. Ε Ὠδὴς καὶ 2 ο τρόπ. ΣΤ Ὠδής, σ. 142, 2 ο καὶ 3 ο τρόπ. Ζ Ὠδή, σ. 143, 3 ο καὶ 5 ο τρόπ. Η Ὠδή. 270 Βλ. π., σ. 45 καὶ πκ

75 ἔχουν συντεθεῖ ὡς Ἰδιόμελα 271 καὶ ὡς ἐκ τούτου ἔχουν περισσότερο χαρακτήρα πεζοῦ κειμένου, ἀδέσμευτου ἀπὸ ποιητικὰ στερεότυπα 272. Παρ ὅλα αὐτὰ ὅμως τὰ δύο ἀπ αὐτά, μὲ ἐξαίρεση τὸ Δοξαστικό της Λιτῆς, δὲν ὑπολείπονται οὔτε καὶ σὲ ποιητικὴ ἀξία. Εἰδικότερα μὲ τὴν χρήση κάποιων σχημάτων οἱ ὑμνογράφοι προσδίδουν ποιητικὴ χάρη καὶ παραστατικότητα στὴν ἔκφρασή τους: σχῆμα ἀντίθεσης: «πάλαι νῦν» καὶ «οἱ ἐξ ἀσεβείας εἰς εὐσέβειαν» 273 καὶ σχῆμα ὁμοιοκατάληκτο: στὸ πρῶτο Δοξαστικὸ ἀπαντοῦμε τὰ παρακάτω ὁμοιοκατάληκτα ζεύγη μετοχῶν καὶ ρημάτων: «προυπογράφουσακατέχουσα», «σεβόμεθα πλανώμεθα», «προσκυνουμένη οὐ θεοποιουμένη». Ἀφετέρου στὸ δεύτερο τὰ παρακὰτω: «προβάντες ἑλλαμφέντες» καὶ «κροτήσωμενπροσκυνήσωμεν» 274. β) Ἰδιόμελα Ὄρθρου καὶ Κατανυκτικοῦ Ἑσπερινοῦ. Τὰ δύο τελευταία Ἰδιόμελα τῆς ἐορτῆς, δηλαδή τὸ Δοξαστικὸ τῶν Αἴνων τοῦ Ὄρθρου καθὼς καὶ τὸ Ἰδιόμελο τῶν Ἀποστίχων τοῦ Κατανυκτικοῦ Ἑσπερινοῦ 275, σ ἀντίθεση μὲ τὰ τρία προαναφερθέντα Δοξαστικὰ, δὲν ἔχουν νὰ ἐπιδείξουν κάτι ἀξιόλογο ὡς πρὸς τὴν λογοτεχνική τους μορφὴ καὶ τὸ θεολογικό τους περιεχόμενο. Ἀπεναντίας περιέχουν ἄκρως πνευματικὰ καὶ διδακτικὰ νοήματα μὲ τὴν ἀναφορά τους στὶς δύο μεγάλες ἀρετὲς τῆς νηστείας καὶ τῆς ἐλεημοσύνης, μυόντας μ αὐτὸ τὸν τρόπο τοὺς πιστοὺς στὸν κατανυκτικὸ καὶ μυσταγωγικὸ στίβο τῆς Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς. Τὴν ἀρετὴ τῆς νηστείας τονίζει καὶ ἐξαίρει τὸ πρῶτο ἀπ τὰ δύο Ἰδιόμελα 271 Βλ. π., σ Ὄπ.π. 273 Βλ. Τριώδιο, σ Ὄπ.π. 275 Ὄπ.π., σ. 139 καὶ

76 δήλ. τὸ Δοξαστικὸ τῶν Αἴνων 276 τὸ ὁποῖο, χρησιμοποιώντας πρότυπα καὶ ἀναφορὲς σὲ πρόσωπα ἀπ τὴν Παλαιὰ Διαθήκη 277, διαζωγραφεῖ τὰ ἐπιτεύγματα τῆς εὐλογημένης αὐτῆς ἀρετῆς. Τὸ Δοξαστικὸ αὐτὸ ἔχει ἄμεση σχέση μὲ τὸ «ἀναγινωσκόμενο τότε στὴν Σιωνίτιδα Ἐκκλησία κατὰ τὴν Θεία Λειτουργία τῆς Κυριακῆς αὐτῆς Εὐαγγέλιο, στὸ ὁποῖο περιλαμβάνονται οἱ περὶ νηστείας λόγοι τοῦ Κυρίου 278, τὸ ὁποῖο σώζεται σὲ Ἱεροσολυμήτικο Εὐαγγελιστάριο τοῦ Ζ αἰώνα» 279. Ὅσον ἀφορᾶ τὸ πρῶτο Στιχηρὸ τῶν Ἀποστίχων «Δεῦτε ἐκκαθάρωμεν» 280 ἔχει ὡς θέμα του τὴν ἀρετὴ τῆς ἐλεημοσύνης μὲ ἔντονη τὴν σχετικὴ Καινοδιαθητικὴ διδασκαλία 281. Ὁ ἦχος μελοποιΐας τοῦ εἶναι ὁ πλ.δ, ἦχος μὲ ἡσυχαστικὸ ἤθος 282, ὁ ὁποῖος εὐνοεῖ τὴν δημιουργία κλίματος ἠρεμίας καὶ γαλήνης στὶς ψυχὲς τῶν πιστών γιὰ τὴν παρακολούθηση τοῦ διδακτικότατου νοήματος αὐτοῦ του Ἰδιομέλου. Ἀκολουθοῦν δύο ἀκόμη τροπάρια στὸν ἴδιο ἦχο, τὸ ἕνα Μαρτυρικὸ καὶ τὸ ἄλλο Θεοτοκίο 283, μὲ τὰ ὁποία κλείνει καὶ ὁλόκληρη ἡ ὑμνολογία τῆς Α Κυριακῆς τῶν Νηστειῶν. Μετὰ ἀπ αὐτὴ τὴν ἐξέταση τῶν διαφόρων παραμέτρων ποὺ σχετίζονται μὲ τὸ ποιητικὸ κείμενο τῶν παραπάνω Ἰδιομέλων καθὼς καὶ τῶν ὑπολοίπων ὕμνων τῆς Κυριακῆς αὐτῆς, εἴμαστε σὲ θέση πλέον νὰ προχωρήσουμε καὶ στὴν μουσικολογικὴ καὶ μορφολογικὴ ἀνάλυση τοῦ μέλους τους. 276 Βλ. π., σ Ἔξοδος κέφ. 19, Βασιλειῶν Γ, κέφ. 7 καὶ Δανιὴλ κέφ Μάτθ. 6, Θ.Η.Ε., τόμ. Θ, σ Τὸ Εὐαγγελικὸ ἀνάγνωσμα αὐτὸ ἐμφαίνεται ἀπ τὸ χειρόγραφο 210 τῆς Σιναϊτικῆς βιβλιοθήκης. 280 Βλ. π., σ Βλ. Τριώδιον, σ. 152 «μὴ ἐπιγνώτω ἡ ἀριστερά, τῆς δεξιᾶς τὸ ἔργον», «ἐν κρυπτῷ τῷ τὰ κρυπτὰ εἰδότι» βλ. Μάτθ. 6, Βλ. Ἀντωνίου, Μορφολογία, σ. 110., βλ. καὶ π., σ Βλ. π., σ

77 ΤΡΙΤΟ ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΑΡΑΘΕΣΗ ΚΑΙ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΩΝ ΙΔΙΟΜΕΛΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΚΑΛΟΦΩΝΙΚΩΝ «ΜΑΘΗΜΑΤΩΝ» ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ ΑΠΟΤΙΜΗΣΗ ΤΟΥΣ Γενικὰ Σ αὐτὴ τὴν τελευταία ἑνότητα θ ἀκολουθήσει μία θεώρηση τῶν πέντε Ἰδιομέλων καὶ τῶν εὐρισκομένων ἀπὸ χειρόγραφους κώδικες 1 καλοφωνικῶν μελῶν τῆς Α Κυριακῆς τῶν Νηστειῶν ἀπὸ ἄποψη καθαρὰ μουσική. Στόχος δηλαδὴ τῆς ἔρευνάς μας θὰ εἶναι ἡ μορφολογικὴ ἀνάλυσή τους, «ἀνάλυση δηλαδὴ ποὺ ἀφορᾶ στὴν δομὴ τῶν συνθέσεων αὐτῶν καὶ τὰ μέρη τὰ ὁποῖα ἀπαρτίζουν αὐτές» 2. Αὐτὸς εἶναι καὶ ὁ ἀσφαλέστερος δρόμος γιὰ τὴν ἀντικειμενικὴ κατανόηση καὶ τελικὴ ἀξιολόγηση τῶν μουσικῶν ἔργων τῆς τέχνης. Ξεκινώντας λοιπὸν ἀπ τὰ Ἰδιόμελα τῆς ἐορτῆς, ἠ μορφολογικὴ προσέγγιση τοῦ μέλους των θὰ γίνει μὲ βάση τὶς τρεῖς κυριώτερες μελοποιήσεις τους: τοῦ Παλαιοῦ Στιχηραρίου 3, τὸ ὁποῖο φέρεται ὡς ἀνώνυμο 4 καὶ τῶν δύο μεταβυζαντινῶν ἐπώνυμων Στιχηραρίων, τοῦ Χρυσάφη τοῦ Νέου 5 (ἀκμὴ Βλ. πκ., σ Στάθη, Ἀναγραμματισμοὶ, σ Μελοποίηση Α ἤ μόνο Α ἀπὸ ἐδῶ καὶ στὸ ἑξῆς. 4 Ἀντωνίου, Μορφολογία, σ Μελοποίηση Β ἢ μόνο Β ἀπὸ ἐδῶ καὶ στὸ ἑξῆς. Γιὰ τὸν Παναγιώτη Χρυσάφη τὸν Νέο βλ. Χατζηγιακουμή, Χειρόγραφα σσ , , , τοῦ ἰδίου, Χειρόγραφα Τουρκοκρατίας, σσ καὶ Στάθη, Μελουργοί, σσ

78 1685) καὶ τοῦ Γερμανοῦ Νέων Πατρῶν 6 (ἀκμὴ ). Ὅσον ἀφορὰ τὴν πρώτη μελοποίηση, ἡ ὁποῖα ἔλαβε χώρα πρὶν τὴν Ἅλωση τοῦ 1453, ὁ τελευταῖος ποὺ μελοποίησε καὶ ὁλοκλήρωσε τὸ παλαιὸ αὐτὸ Βυζαντινὸ Στιχηράριο εἶναι ὁ Μανουὴλ Δούκας ὁ Χρυσάφης (ἀκμὴ περίπου ) 7. Αὐτοῦ του μελοποιοῦ τὴν παράδοση ἀποτυπώνουν οἱ κώδικες μὲ βάση τοὺς ὁποίους θὰ γίνει παρακάτω ἡ παράθεση τοῦ παλαιοῦ βυζαντινοῦ μέλους τῶν Ἰδιομέλων τῆς ἑορτῆς σὲ παραλληλισμὸ μὲ τὶς δύο ἐπώνυμες μεταγενέστερες μελοποιήσεις. Οἱ κώδικες λοιπὸν αὐτοὶ εἶναι: α) γιὰ τὸ παλαιὸ Στιχηράριο οἱ Ἰβήρων 950 (τέλη ΙΕ αἵ.) φφ. 96r 97v, 253v 255v καὶ 954 (ἔτους 1539) φφ. 92v, 198v 199v, β) γιὰ τὸ Στιχηράριο τοῦ Παναγιώτη Χρυσάφη τοῦ Νέου οἱ Ἰβήρων 990 (ἔτους 1715) φφ. 153r 155v, 992 (ΙΖ αἰ.) φφ. 43v 44r, 163r 165r καὶ Λειμῶνος 230 φφ. 146r 147r καὶ γ) γιὰ τὸ Στιχηράριο τοῦ Γερμανοῦ Νέων Πατρὼν ὁ κώδικας Ἰβήρων 965 (ΙΗ αἰ.) φφ , καὶ Ξηροποτάμου 290 φφ. 29v 32r. Ὅλοι οἱ παραπάνω κώδικες εἶναι γραμμένοι στὴν Μέση πλήρη βυζαντινὴ συνοπτικὴ (δήλ. στενογραφικὴ) σημειογραφία 8. Ἡ «ἐξήγησή» 9 τους στὴν νέα ἀναλυτικὴ σημειογραφία ἔχει γίνει ἀπ τὸν Χουρμούζιο τὸν Χαρτοφύλακα (περίπου ) 10 καὶ περιέχεται στοὺς κώδικες ΜΠΤ 708 (φφ. 258r 259r), 715 (φφ. 49r 53r), 747 (60v 61v), 749 (φφ 85r 91v), 762 (φ. 66v 66 bisv) καὶ 764 (φφ. 97r 104v) οἱ ὁποῖοι καταγράφουν τὶς ἐξηγήσεις τῶν Ἰδιομέλων τοῦ Τριωδίου τῶν τριῶν προαναφερθέντων Στιχηραρίων. Ἐπίσης θὰ παρατεθεῖ καὶ ἡ ἐξήγηση τοῦ 6 Μελοποίηση Γ ἢ μόνο Γ ἀπὸ εδῶ καὶ στὸ ἑξῆς. Γιὰ τὸν Γερμανὸ βλ. Στάθη, Μελουργοί, σσ καὶ Χατζηγιακουμή, Χειρόγραφα, σσ Χατζηγιακουμή, Χειρόγραφα, σ. 25. Πρὶν ἀπ τὸν Μανουὴλ Χρυσάφη εἶχε προηγηθεῖ ἡ μελοποίηση καὶ ὁ καλλωπισμὸς τοῦ Στιχηραρίου ἀπ τὸν Ἰωάννη Κουκουζέλη (ἀρχές ΙΔ αί). 8 Βλ. Ψάχου, Παρασημαντική, σ. 65 καὶ Στάθη, Ἀνάλυση, σ Γιὰ τον ὄρο «ἑξήγηση» βλ. Στάθη, Ἐξήγηση, σσ Γιὰ τὸν Χουρμούζιο βλ. Χατζηγιακουμή, Χειρόγραφα, σσ

79 Νικολάου Δοχειαρίτη 11 (κώδικας Δοχειαρίου 327, φφ. 230v 237r) ὁ ὁποῖος ἀπέδωσε στὴν νέα παρασημαντικὴ ὁλόκληρο τὸ Στιχηράριο τοῦ Γερμανοῦ Νέων Πατρῶν. Κατὰ τὴν ἐξέταση τῶν Ἰδιομέλων τῆς ἑορτῆς θὰ προηγηθεῖ ἡ παράθεση τῶν μουσικῶν κειμένων τῶν τριῶν ἐπιμέρους μελοποιήσεων καὶ τῶν ἐξηγήσεων τους καὶ κατόπιν θ ἀκολουθήσει ἡ ἀνάλυση τῶν ἐπιμέρους δομικῶν στοιχείων ἀπ τὰ ὁποία ἀπαρτίζονται. Ἡ πορεία τῆς ἀνάλυσης αὐτῆς βασίζεται στὴν ἀντίστοιχη ἀνάλυση τοῦ Γρηγορίου Στάθη τοῦ στιχηροῦ «Τὸν ἥλιον κρύψαντα» σὲ μελοποίηση τοῦ Γερμανοῦ Νέων Πατρῶν 12, μὲ κάποιες ἐπιπλέον συμπληρώσεις οἱ ὁποῖες ἀποδείχτηκαν ἀναγκαῖες, λόγω τῆς μεθόδου τῆς παράλληλης ἐξέτασης καὶ παράθεσης περισσότερων τῆς μίας μελοποιήσεων ποὺ ἀκολουθήθηκε. Πιὸ συγκεκριμένα θὰ περιλαμβάνει τὰ παρακάτω: α) Ἀρχικὰ ἕναν πίνακα στὸν ὁποῖο θὰ παρατίθενται σὲ παράλληλη ἐξέταση τὰ μελικὰ τόξα τῶν τριῶν μελοποιήσεων (τὰ ὁποία σχεδὸν πάντα συμπίπτουν μὲ τὰ κῶλα τοῦ ποιητικοῦ κειμένου) κυρίως ὡς πρὸς τὸν ἦχο ποὺ ἀκολουθεῖ ἡ πορεία τοῦ μέλους,τις καταλήξεις τους, τὶς μαρτυρίες μὲ τὶς ὁποῖες παρασημαίνονται αὐτὲς, καθὼς καὶ τὴν ὕπαρξη φθορῶν. Μὲ τὸν τρόπο αὐτὸν θὰ καταδειχθεῖ καὶ ὁ βαθμὸς τῆς καλλωπιστικῆς διάθεσης τῶν δύο μεταγενέστερων μελοποιῶν σὲ σχέση μὲ τὴν παραδεδομένη βυζαντινὴ μελοποίηση. Ὁ «καινοφανὴς καλλωπισμὸς» τοῦ Στιχηραρίου ἀλλὰ καὶ τῶν ὑπολοίπων Γενῶν μελοποιΐας ἀποτελεῖ φαινόμενο τοῦ ΙΖ καὶ ΙΗ αἰώνα 13 καὶ σημαίνει τὴν διάνθιση, τὸν πλατυσμὸ καὶ τὸν στολισμὸ τῆς παλαιότερης μελουργικῆς δημιουργίας 14, συνεπῶς τὴ δημιουργικὴ μεταχείριση τῆς παράδοσης καὶ ὄχι παραφθορὰ ἢ παραφόρτωμὰ της 15. Ἔτσι παρατηροῦμε μελικοὺς πλατυσμοὺς καὶ μελισματικότερη ἀνάπτυξη κυρίως σὲ λέξεις πρωτεύουσες ἢ στὴν περίπτωση 11 Γιὰ τον Νικόλαο Δοχειαρίτη βλ. Στάθη, Ἀναγραμματισμοί, σ. 58, ὑποσμ Βλ. Στάθη, Ἀνάλυση, σσ Στάθη, Ἀναγραμματισμοί, σσ Ἀντωνίου, Τὸ Εἱρμολόγιον, σ Στάθη, Ἀναγραμματισμοί, σ. 52, ὑποσμ. 16 καὶ Μελουργοί, σ

80 ποὺ ὁ μελοποιὸς ἐπιδιώκει νὰ τονίσει ἐμφατικὰ τὸ νόημα μίας φράσης ἢ μεμονωμένης λέξης. Ἡ εὕρεση λοιπὸν καὶ ἐπισήμανση τῶν «νεοφανῶν μελλιτορυττόφθογγων θέσεων» 16 εἶναι ὁ κύριος στόχος τῆς παράλληλης παράθεσης τῶν διαφορετικῶν μελοποιήσεων στὸν ἐν λόγω πίνακα. β) Θ ἀκολουθεῖ ἡ κυρίως ἀνάλυση τῶν ἐπιμέρους στοιχείων ποὺ ἀπαρτίζουν τὸ Ἰδιόμελο, ὅπως ἡ παράθεση τῶν καταληκτικῶν καὶ μὴ θέσεων 17, τῶν Μεγάλων ὑποστάσεων καὶ ἡ χρήση αὐτῶν μέσα στὶς ἐπιμέρους θέσεις ἢ τὶς ὑπόλοιπες ἑνώσεις σημαδίων 18. Ἀκόμη ἡ ἐξέταση τῆς ἐνέργειας τῶν φθορῶν ποὺ ἐνδεχομένως ὑπάρχουν γιὰ τὶς μεταβολὲς τοῦ γένους ἢ τοῦ συστήματος μὲ τὸ ὁποῖο βαίνει τὸ μέλος 19 καί, τέλος καὶ ἴσως τὸ σημαντικότερο, ἡ αἰσθητικὴ ἀξιολόγηση τῶν παραπάνω, καθὼς καὶ τῶν ὑπολοίπων στοιχείων ποὺ χρησιμοποιοῦνται κατὰ τὴ διαδικασία τῆς συνθέσεως 20. γ)ἐπίσης στὸ Β Μέρος τῆς ἐργασίας 21 ἐκτίθενται καὶ ἡ «κατὰ συντομώτερον τρόπον» τελευταία ἀργὴ «μετὰ καλλωπισμοῦ» μελοποίηση τοὺς ἀπ τὸν Ἰάκωβο τὸν Πελοποννήσιο 22 καὶ Πρωτοψάλτη τῆς Μεγάλης Ἐκκλησίας (+1800) 23, καθὼς καὶ τὸ νέο 24 συντομότερο μέλος τοῦ Πέτρου τοῦ Πελοπον 16 Ἡ φράση αὐτὴ ἀποτελεῖ αὐτούσια διατύπωση τοῦ Χρυσάφη τοῦ Νέου στὸν αὐτόγραφό του κώδικα τῆς Πατριαρχικῆς βιβλιοθήκης τῶν Ἱεροσολύμων, Νέα Συλλογὴ ἄρ. χφ. 4. Βλ. καὶ Χατζηγιακουμή, Χειρόγραφα, σσ Βλ. πκ., σσ καὶ Ἀντωνίου, Τὸ Εἱρμολόγιον, σ Βλ. Στάθη, Ἐξήγηση, σσ Βλ. πκ., σσ Στάθη, Ἀνάλυση, σ. 564, Βλ. καὶ πκ., σσ Βλ. πκ., σσ Βλ. κώδικας Ξηροποτάμου 289 καὶ 295, Δοχειαρίου 361 στὸν Στάθη, Χειρόγραφα, τόμ. Α, σσ , καὶ ἀντίστοιχα. Ἐπίσης τοῦ ἰδίου, Ἀναγραμματισμοί, σ. 57, ὑποσμ Γιὰ τὸν Ἰάκωβο τὸν Πρωτοψάλτη βλ. Χατζηγιακουμή, Χειρόγραφα, σ Γιὰ τὸ νέο στιχηραρικὸ μέλος, τὸ ὁποῖο καὶ ἐπιβλήθηκε τοῦ παλαιοῦ ἕως καὶ σήμερα βλ. ΔΣΜΨ, σσ

81 νησίου(+1778) 25, γιὰ νὰ δοθεῖ ἡ πλήρης εἰκόνα τῆς μελουργικῆς πορείας τῶν Ἰδιομέλων αὐτῶν. Ἐκτὸς ἀπ τὸ στιχηραρικὸ τοὺς μέλος στὴν δεύτερη ἑνότητα τοῦ κεφαλαίου αὐτοῦ θὰ ἐκτεθεῖ, ὄπως εἰπώθηκε 26, καὶ ἡ καλοφωνικὴ μελοποίηση τῶν δύο Δοξαστικῶν του Ἑσπερινοῦ της ἑορτῆς, ἡ ὁποία ἐπιτυγχάνεται διὰ τῆς εἰσαγωγῆς ἠχημάτων, τοῦ ἀναγραμματισμοῦ καὶ ἀναποδισμοῦ λέξεων τοῦ κειμένου καὶ τέλος, μέσω αὐτοῦ καθ ἑαυτοῦ τοῦ καλοφωνικοῦ ἐπιτηδευμένου μέλους τους 27. Τὸ πρῶτο εἶναι ποίημα «τοῦ Πατζάδος, ἐκαλλωπίσθη παρὰ Μανουὴλ τοῦ Χρυσάφη» σὲ ἦχο Β 28 καὶ τὸ δεύτερο «παρὰ τοῦ Μανούηλ τοῦ Χρυσάφη» στὸν ἴδιο ἦχο 29. Σύνθεμα τοῦ παλαιοῦ Χρυσάφη 30 εἶναι καὶ τὸ μάθημα «Ἐποφειλομένη πρὸς Θεὸν ἐτήσιος εὐχαριστία» σὲ ἦχο πλ.δ 31, ἐνῶ σὲ ἦχο Ἅγια ἔχει μελοποιηθεῖ καλοφωνικὰ καὶ τὸ τρίτο τροπάριο τῆς Θ Ὠδῆς τοῦ πρώτου Κανόνα τῆς ἐορτής 32 ἀπ τὸν Χρυσάφη τὸν Νέο (ἀκμὴ περίπου ) 33. Στὸν ἴδιο ἦχο ἔχει συντεθεῖ ἐπίσης καὶ τὸ πρῶτο τροπάριο τοῦ ἴδιου Κανόνα ἀπ τὸν μεγάλο μεταβυζαντινὸ μελουργὸ Πέτρο τὸν Μπερεκέτη (ἀκμὴ περίπου ) 34.Ἐξηγημένες μας παραδίνονται μόνο ἡ πρώτη καὶ ἡ προτελευταία σύνθεση ἀπ τὸν Χουρμούζιο τὸν Χαρτοφύλακα 35 καὶ τὸν Γρηγόριο Πρωτοψάλτη 36 ἀντίστοιχα. 25 Βλ. Χατζηγιακουμή, Χειρόγραφα, σσ Βλ. π., σ Στάθη, Ἀναγραμματισμοί, σσ Ἰβήρων 975, φφ. 357v 359r. 29 Ὀπ.π., φφ. 359r 360r. 30 Βλ. π., σ. 79, ὑποσμ Ἰβήρων 1000, φ. 6r 6v. 32 Κώδικας Μονῆς Λειμῶνος 347, φφ. 21v 24r. 33 Βλ. π., σ. 77., ὑποσμ Ἰβήρων 960, φφ 189r 191v. Γιὰ τὸν Μπερεκέτη Βλ. Χατζηγιακουμή, Χειρόγραφα, σσ , 88, , Στάθη, Μελουργοί, σσ καὶ Ἡ σύγχηση, σσ ΜΠΤ 733, φφ. 120v 124v. 81

82 Α) Ἀνάλυση τῶν Ἰδιομέλων Ι) Δοξαστικὸ Ἰδιόμελο τῶν Στιχηρῶν «Ἡ χάρις ἐπέλαμψεν», ἀδήλου ποιητοῦ, μέλος ἀργὸ στιχηραρικὸ,ἦχος Β Ἡ χάρις ἐπέλαμψεν τῆς ἀληθείας τὰ προτυπούμενα πάλαι σκιωδῶς, νῦν ἀναφανδὸν ἐκτετέλεσται. ἰδοὺ γὰρ ἡ Ἐκκλησία, τὴν ἔνσωμον εἰκόνα Χριστοῦ, ὡς ὑπερκόσμιον κόσμον ἐπαμφιέννυται, τῆς σκηνῆς τοῦ μαρτυρίου τὸν τύπον προυπογράφουσα, καὶ τὴν Ὀρθόδοξον πίστιν κατέχουσα. ἴνα ὅν σεβόμεθα, τούτου καὶ τὴν εἰκόνα διακρατοῦντες μὴ πλανώμεθα. Ἐνδυσάσθωσαν αἰσχύνην, οἱ οὕτω μὴ πιστεύοντες ἡμῖν γὰρ δόξα τοῦ σαρκωθέντος ἡ μορφή, εὐσεβῶς προσκυνουμένη, οὐ θεοποιουμένη. Ταύτην κατασπαζόμενοι, πιστοὶ βοήσωμεν ὁ θεὸς σῶσον τὸν λαόν σου, καὶ εὐλόγησον τὴν κληρονομίαν σου. 36 Πανδέκτη, τόμ. Γ, σσ Ὁ Γρηγόριος o Πρωτοψάλτης μετέγραψε στὴ νέα σημειογραφία ὁλόκληρη τὴν Νέα Παπαδικὴ σὲ τέσσερις τόμους κατὰ τὸ 1816 (Βλ. Χατζηγιακουμή, Χειρόγραφα Τουρκοκρατίας, σ. 285), ἡ ὁποία ἔδωσε καὶ τὸ ὑλικὸ γιὰ τὴν ἔκδοση τῆς τετράτομης Πανδέκτης. 82

83 α) Τὰ μουσικὰ κείμενα Μελοποίηση Α Παλαιὸ Στιχηράριο (Ἰβήρων 954, φ. 198v) Μελοποίηση Β Στιχηράριο Χρυσάφη τοῦ νέου (Ἰβήρων 992, φ.163r v) 83

84 Μελοποίηση Γ Στιχηράριο Γερμανοῦ Νέων Πατρῶν (Ἰβήρων 965, φφ ) 84

85 85

86 β) Οἱ «Ἐξηγήσεις» τοῦ Ἰδιομέλου «Ἐξήγηση ἢ Ἀνάλυση εἶναι ἡ ἀναλυτικώτερη καταγραφὴ τοῦ μέλους» μίας συνθέσεως 37 καὶ εἰδικότερα στὸ τελευταῖο στάδιό της, δηλαδὴ στὴν Νέα Ἀναλυτικὴ Σημειογραφία τῶν τριῶν Διδασκάλων, «ἡ διὰ μόνου τῶν σημαδίων ποσότητας ἀπόδοση τῶν θέσεων καὶ τῶν ὑποστάσεων τῆς παλαιᾶς Σημειογραφίας». 38 Σ αὐτὴ λοιπὸν τὴν ἀναλυτικὴ σημειογραφία ἐξήγησε ὁ Χουρμούζιος ὁ Χαρτοφύλακας, ὁ ὁποῖος ὑπῆρξε καὶ ἕνας ἀπ τοὺς τρεῖς ἐφευρέτες της, 39 τὰ Ἰδιόμελα τῆς ἑορτῆς ἀπὸ τὶς τρεῖς βασικότερες ἐξεταζόμενες μελοποιήσεις τους μὲ τρόπο λιτὸ καὶ πυκνό. Ἀκόμη τὸ μέλος τοῦ Γερμανοῦ ἐξήγησε ὁ Νικόλαος ὁ Δοχειαρίτης 40 μὲ πιὸ ἀναλυτικὸ μελισματικὸ τρόπο, ἀποδίδοντας τὰ ποικίλα φωνητικὰ ποικίλματα καὶ ἐκφραστικὰ στολίδια μὲ τὰ ὁποῖα ἡ σύγχρονή του Ἁγιορείτικη προφορικὴ παράδοση ἑρμήνευε τὸ συγκεκριμένο μέλος. Ἡ ὁμοιομορφία στὴν καταγραφὴ τῶν παραπάνω λεπτῶν ποικιλμάτων, καθὼς καὶ ἡ ἀπαράλλακτη φωνητικὴ ἀπόδοσή τους στὴν σημερινὴ παραδοσιακὴ ψαλτικὴ πράξη ἀποδεικνύουν τὴν πιστότητα τῶν ἐξηγήσεων αὐτῶν, καθὼς καὶ τὸν διαφορετικὸ βαθμὸ ἀνάλυσης ποὺ ὑπάρχει ἀκόμη καὶ σὲ μουσικὰ κείμενα τῆς νέας σημειογραφίας. Τέλος αὐτὴ ἡ, ἔστω καὶ μὲ μικρὲς παραλλαγές, ταύτιση τῶν διαφορετικῶν ἐξηγήσεων, καθὼς καὶ ἡ συμπόρευση τους μὲ τὴν προφορικὴ ἐρμηνευτικὴ τους ἀπόδοση ὑποστηρίζουν καὶ τὴν κυρίαρχη πλέον πεποίθηση ὅτι οἱ πάμπολλες ἐκκλησιαστικὲς μελωδικὲς γραμμὲς δὲν ὑπέστησαν καμμία παραφθορὰ στὸν διάβα τῶν αἰώνων, ἀλλὰ τὶς παραλάβαμε ὡς σήμερα ἀπαράλλακτες καὶ ὡς πρὸς τὶς λεπτότερες ἀποχρώσεις τους μέσω τῆς προφορικῆς ἑρμηνευτικῆς παράδοσης. Ἀκολουθοῦν ἀμέσως παρακάτω οἱ διάφορες ἐξηγήσεις τοῦ μέλους τοῦ Δοξαστικοῦ. 37 Στάθη, Τὸ πρόβλημα μεταγραφῆς, σ Στάθη, Ἀναγραμματισμοί, σ. 53, ὑποσ. 7. Εἰδικότερα γιὰ τὴν «ἐξήγηση» βλ. τοῦ ἰδίου, Ἡ ἐξήγησις, σσ Χατζηγιακουμή, Χειρόγραφα, σσ καὶ Στάθη, Ἀναγραμματισμοί, σ. 57, ὑποσμ Βλ. π., σ

87 Ἐξήγηση τῆς Α Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος (ΜΠΤ 715, φφ. 49r 50r) 87

88 88

89 Ἐξήγηση τῆς Β Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος (ΜΠΤ 764, φφ. 98r 99v) 89

90 90

91 91

92 92

93 Ἐξηγήση τῆς Γ Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος (ΜΠΤ 749, φφ. 85r 87r) 93

94 94

95 95

96 96

97 Ἐξήγηση τῆς Γ Νικολάου Δοχειαρίτη (Δοχειαρίου 327, φφ. 231v 234r) 97

98 98

99 99

100 100

101 101

102 102

103 γ) Πίνακας συνεξέτασης τῶν τριῶν μελοποιήσεων μὲ βάση τὰ μελικὰ τόξα Μελικά Τόξα Κείμενο Μελοποίησησελίδα καὶ σειρὰ στὸ χφ A Περίοδος : Ἀνάπτυξη τοῦ θέματος τῆς ἑορτῆς Ι Ἀρκτική μαρτυρία (ΔΙ) Ἦχος Καταλήξεις 356 (Καταληκτικὸς φθόγγος μαρτυρία) καὶ φθορὲς Σχολιασμὸς Α (σ. 83, σειρ. 1) Β (ΔΙ) ἀτελὴς κατάληξη Πανόμοιο τὸ μ.τ. στὴν Α καὶ Β. Στὴν Γ τὸ μέλος καταλήγει μὲ τὴν θέση 1α. Ἡ χάρις ἐπέλαμψε τῆς ἀληθείας Β (83, 1) Β (ΔΙ) Γ (84, 1) Β (ΔΙ) /Ἡ ἴδια μαρτυρία πρὶν καὶ στὸ «Ἡ χάρις» ΙΙ τὰ προτυπούμενα πάλαι σκιωδῶς, Α (83, 1 2) Β μέσος / πλ. Β ἀτελὴς κατάληξη Στὴν φράση «πάλαι σκιωδῶς» Β (83, 1 2) Β μέσος / πλ. Β ἴδιο μέλος στὴν Α καὶ Β. Γ (84, 1 2) Β μέσος (ΒΟΥ) ΙΙΙ νῦν ἀναφανδὸν ἐκτετέλεσται. Α (83, 2) Πλ. Β Ἴδια μελικὴ πορεία καὶ στοὺς Β (83, 2 3) Πλ. Β (ΝΗ) ἐντελὴς κατάληξη τρεῖς μὲ τὴν καταληκτικὴ φράση 2α. Στὴν Γ ἐπεκτείνεται τὸ τόξο (ΝΗ) καὶ στὸ «ἰδοὺ», ὅπου καὶ Γ (84, 2 85, 1) Πλ. Β (ΝΗ) κατάληξη στὴν ἀρχὴ τοῦ ἑπόμενου μ.τ. στὸ «ἰδοὺ» μὲ τὴν μαρτυρία καταλήγει ὡς Β ἦχος. IV Ἰδοὺ γὰρ ἡ Ἐκκλησία Α (83, 3) Πλ. Β (ΝΗ) ἀτελὴς κατάληξη Ίδια γραμμὴ ἀκριβῶς στὴν Α 356 Σημειώνονται οἱ καταλήξεις τοῦ μουσικοῦ κειμένου τῆς παλαιᾶς γραφῆς, ἐνῶ ὄταν λείπουν στὸ τέλος ἐνὸς μ.τ. σημειώνεται ἡ παῦλα. Γιὰ τὰ μαρτυρικὰ σημεῖα τοῦ Β ἤχου στὴν παλαιὰ γραφὴ βλ. πκ., σ

104 Β (83, 3) Πλ. Β (ΝΗ) καὶ Β. Γ (84, 1) Πλ. Β στὸ (ΔΙ) 5χορδο ΔΙ ΠΑ V τὴν ἔνσωμον εἰκόνα αὐτού 357, Α (σ. 83, σειρ. 3) Β μέσος (ΒΟΥ) ἀτελὴς κατάληξη Ἴδιο μέλος στὴν Α καὶ Β μὲ διαφορετικὴ καταληκτικὴ φράση Β (83, 4) Β μέσος (ΒΟΥ) Γ (84, 1 2) Β μέσος / πλ. Β (ΓΑ ὡς ΔΙ τοῦ Νενανω) στὸ τέλος (3α καὶ 7α). Στὴν Γ διαπλατυσμὸς μὲ Ο2+Θ1. VI ὡς ὑπερκόσμιον κόσμον ἐπαμφιέννυται, Α (83, 3 4) Πλ. Β (ΝΗ) ἀτελὴς κατάληξη Ἴδια καταληκτικὴ φράση (2α) Β (83, 4 84, 1) Πλ. Β / Β (ΝΗ) / Κατάληξη ἐπίσης μὲ Θ1 στὴν ἀρχὴ τοῦ ἑπόμενου μ.τ. (ΔΙ) στὸ «τῆς σκηνῆς». καὶ στοὺς τρεῖς μὲ ἐπέκταση τῆς Β καὶ Γ καὶ στὸ «τῆς σκηνῆς» τοῦ ἑπόμενου μ.τ., ὅπου καὶ Γ (85, 2 3) Πλ. Β / Β (ΝΗ) /»» (ΔΙ) καταλήγει μὲ τὸν θεματισμό. VII της σκηνῆς... προϋπογράφουσα, Α (83, 4 5) Β (ΔΙ) ἀτελὴς κατάληξη Ἴδια ἡ καταληκτικὴ φόρμα καὶ Β (85, 84, 1 2) Β (ΔΙ) στοὺς τρεῖς μὲ τὴν διπλὴ χρήση Γ (85, 3 5) Β (ΔΙ) / Μαρτυρία πρὶν του ψηφιστοπαρακαλέσματος στὸ «τῆς σκηνῆς» στὴν Β Γ ἀντὶ μόνον τοῦ παρακαλέσματος τῆς Α. VIIΙ καὶ τὴν ὀρθόδοξον πίστιν κατέχουσα. Α (83, 5 6) Β / πλ. Β (ΝΗ) έντελὴς κατάληξη Ἴδια ἀκριβῶς ἡ μελικὴ Β (84, 2 3) Β / πλ. Β (ΝΗ) μεταχείριση τῆς ἐντελοῦς Γ (85, 5) Β / πλ. Β (ΝΗ) κατάληξης, μὲ τὴν χρήση τῆς θέσης 2αβ καὶ μ ἕναν μικρὸ πλατυσμὸ μετὰ ἀπ αὐτὴν μὲ τὴν χρήση τοῦ θὲς καὶ ἀπόθες. IX ἴνα ὅν σεβώμεθα, Α (83, 6) Β (ΔΙ) ἀτελὴς κατάληξη Μετά τὴν χρήση τῆς μικρῆς Β (84, 3 4) Β (ΔΙ) διαβατικῆς 10α καὶ στὶς τρεῖς ἡ Γ (85, 5 6) Β (ΔΙ) Β καὶ Γ καταλήγουν μὲ τὴν 357 Αὐτή τὴν γραφὴ διασώζουν καὶ οἱ τρεῖς μελοποιήσεις άντὶ τῆς γραφῆς «Χριστοῦ» τοῦ ἐντύπου Τριωδίου καὶ τῶν ἐξηγήσεων. 104

105 ἴδια μελικὴ φόρμα. X τούτου καὶ τὴν εἰκόνα Α (83, 6 7) Β / πλ. Β (ΓΑ) ἀτελὴς κατάληξη Η Α καὶ Β συμπίτουν στὴν λέξη Β (84, 4) Β / πλ. Β (ΓΑ) «εἰκόνα»μὲ τὴν χρήση τῆς θέσης Γ (85, 6) Β (ΔΙ) 5α. XI διακρατοῦντες μὴ πλανώμεθα. Α (σ. 83,σειρ. 7) Πλ. Β (ΝΗ) ἐντελὴς κατάληξη Ἴδια πτώση καὶ στὶς τρεῖς μὲ τὴν Β (84, 4 5) Πλ. Β θέση τοῦ ἀντικοντίσματος (2α). (ΝΗ) Γ (85, 6 7) Πλ. Β (ΝΗ) B Περίοδος :Ἐξωβελισμὸς τῆς αἱρετικῆς διδασκαλίας καὶ τῆς εἰκονολατρικῆς ὑπερβολῆς ΧΙΙ Ενδυσάσθωσαν αἰσχύνην, Α (83, 7 8) Β / πλ. Β (ΒΟΥ) ἀτελὴς κατάληξη Β (84, 5) Πλ. Β (ΝΗ) Γ (85, 7) Πλ. Β (ΝΗ) Διαφορετική μελικὴ πορεία καὶ στοὺς τρεῖς μὲ τοὺς δύο μεταγενέστερους μελοποιοὺς ν ἀποδίδουν πιὸ ἐκφραστικὰ τὴν λέξη «αἰσχύνην». ΧΙΙΙ οἰ οὕτω μὴ πιστεύοντες. Α (83, 8) Β μέσος (ΒΟΥ) ἐντελὴς κατάληξη Ίδιο μέλος καὶ στὶς τρεῖς μὲ Β (84, 6) Β μέσος (ΒΟΥ) παντελὴ ἀπουσία καλλωπισμοῦ Γ (85, 8) Β μέσος (ΒΟΥ) στὴν Β καὶ Γ, καταληκτικὴ θέση 3α. ΧΙV ἡμῖν γὰρ δόξα τοῦ σαρκωθέντος ἡ Α (83, 8 9) Β μέσος/ πλ. Β Ἴδιο μέλος στὴν Α καὶ Β καὶ μορφή, (ΝΗ) ἀτελὴς κατάληξη καταληκτικὴ φράση 6α καὶ Β (84, 6 7) Β μέσος/ πλ. Β (ΝΗ) ἐπιπλέον μὲ πλατυσμὸ σὲ ἦθος Γ (85, 8 9) Β μέσος (ΔΙ) / Μαρτυρία πρὶν Νενανω (2β) στὴν Β. Πιὸ καὶ στὸ «δόξα» καλλωπισμένο τὸ μέλος τῆς Γ μὲ μεγαλύτερο πλατυσμὸ στὸ «μορφή». XV εὐσεβῶς προσκυνουμένη, Α (83, 9) Β μέσος (ΒΟΥ) Πιὸ καλλωπισμένο τὸ μέλος τῆς Β (84, 7 8) Β μέσος (ΒΟΥ) / Μαρτυρία πρὶν καὶ Β μὲ τὴν χρήση τοῦ θεματισμοῦ στὸ «ευσεβῶς» καὶ μὲ τὴν 5αβ στὸ τέλος. Ἴδια καταληκτικὴ θέση καὶ στὴν Γ Γ (85, 10) Β (ΒΟΥ) 105

106 XVI οὐ θεοποιουμένη. Α (83, 9) Β μέσος (ΒΟΥ) ἐντελὴς κατάληξη Στὴν Α καὶ Β κατάληξη μὲ τὴν Β (84, 8) Β μέσος/ πλ. Β (ΔΙ) 5αβ ἐνῶ στὴν Γ μὲ τὴν 1α. Γ (85, 10) Β (ΔΙ) Γ Περίοδος :Ἱκεσία Παράκληση ΧVII Tαύτην κατασπαζόμενοι, Α (83, 10) Β / πλ. Β (ΓΑ) / ἀτελὴς κατάληξη στὸ «ταύτην» με τὴν μαρτυρία Β (σ. 84, σειρ. 8 9) Β / Β μέσος (ΔΙ) Διαφορετική μελωδικὴ κίνηση καὶ στὶς τρεῖς μὲ μελικοὺς πλατυσμοὺς καὶ μελισματικὴ μεταχείριση κυρίως στὴν Β ἀλλὰ καὶ στὴν Γ. Γ (85, 11) Πλ. Β στο (ΔΙ ὡς ΠΑ πλ. Β ) / Μαρτυρία 5χορδο ΔΙ ΠΑ καὶ φθορά καὶ πρὶν στὸ «ταύτην» ΧVIII πιστοὶ βοήσωμεν. Α (83, 10) Πλ. Β Β (ΔΙ) ἐντελὴς κατάληξη Μελισματική πάλι ἀνάπτυξη Β (84, 10 11) Πλ. Β 5χορδο (ΒΟΥ) στὴν Β καὶ Γ στὰ πλαίσια τοῦ 5χορδου ΔΙ ΠΑ καὶ σὲ σκληρὸ Γ (85, 12 13) ΔΙ ΠΑ»» χρῶμα. Ἴδιο μέλος στὸ «βοήσωμεν» καὶ κατάληξη μὲ (ΒΟΥ) παραχορδή. ΧΙΧ Ὁ θεὸς σῶσον τὸν λαόν σου Α (83, 11) Β / Β μέσος (ΒΟΥ) ἀτελὴς κατάληξη Αντιγραφή τοῦ παραδοσιακοῦ Β (84, 11 12) Β / Β μέσος (ΒΟΥ) βυζαντινοῦ μέλους ἀπ τὴν Β Γ (85, 14) Β μέσος (ΒΟΥ) / Ἡ ἴδια μαρτυρία πρὶν καὶ στὸ «ὁ Θεὸς» καὶ Γ, ἴδια καταληκτικὴ φόρμα (4α) καὶ στοὺς τρεῖς. ΧΧ καὶ εὐλόγησον τὴν κληρονομίαν σου. Α (83, 11) Πλ. Β (ΝΗ) τελικὴ κατάληξη (θέση 2α) Β (84, 12 13) B / Άγια / πλ.β (ΔΙ) (θέση 1β) Γ (85, 14 15) Β μέσος/ Β (ΔΙ) (θέση 4α)/ Μαρτυρία στὸ «εὐλόγησον» Διαφορετική ἐπιλογὴ ἡ κάθε μία μὲ πιὸ ὁμαλὴ ἀνάπτυξη στὴν Α καὶ Γ. Στὴν Β παρατηρεῖται μεγάλη διαφοροποίηση, μὲ περάσματα ἀπ τὸν Β σὲ Αγια,(ἐπὶ τοῦ φθόγγου ΓΑ) καὶ συνακόλουθη κατάληξη στὸν πλ. Β, γιὰ νὰ ἐπανέλθει καὶ νὰ καταλήξει στὸν Β ἦχο. 106

107 δ) Ἀνάλυση τοῦ Ἰδιομέλου Οἱ καταληκτικὲς φράσεις καὶ «θέσεις» Τὸ βασικότερο χαρακτηριστικό τῆς Βυζαντινῆς καὶ Μεταβυζαντινῆς Μελοποιΐας εἶναι ὁ «κατὰ θέσεις» τρόπος τοῦ μελίζειν, δηλαδὴ ἡ χρήση σταθερῶν πανόμοιων θέσεων 398, οἱ ὁποῖες ποικίλουν ἀνάλογα μὲ τὸ γένος καὶ τὸ εἶδος μελοποιΐας, ἡ λεγόμενη «στερεοτυπικὴ δομή» 399. «Οἱ ἀμετάβλητες αὐτὲς μελωδικὲς θέσεις εἶναι ἀρκετὰ εὐκίνητες καὶ εὐσχημάτιστες, χωρὶς νὰ χάνουν τὰ σταθερὰ τους στοιχεῖα» 400 καί σχεδὸν ὅλες ἔχουν χαρακτήρα καταληκτικό 401. Διακρίνουμε ἀτελεῖς, ἐντελεῖς καὶ τελικὲς καταλήξεις, ὅπου τὸ ποιητικὸ κείμενο ἔχει κόμμα, ἄνω στιγμὴ ἢ τελεία ἀντίστοιχα 402. Μὲ βάση λοιπὸν αὐτὴν τὴν τριπλὴ διάκριση ἔχουμε νὰ παρατηρήσουμε στὸ πρῶτο Δοξαστικό τοῦ Ἑσπερινοῦ τὶς παρακάτω: ἀτελεῖς: στὴν βάση τοῦ κυρίου ἤχου καὶ πιὸ ἀραιὰ στὴν βάση τοῦ μέσου ἢ τοῦ πλαγίου του ἐντελεῖς: κυρίως στὴν βάση τοῦ πλαγίου του (στὸ τονικὸ ὕψος τοῦ ΝΗ τοῦ Β ἤχου ὡς μετάθεση) καὶ στὸν μέσο του (δηλαδὴ στὸν φθόγγο ΒΟΥ) τελικές: κατὰ τὴν Α μελοποίηση τὸ Δοξαστικὸ καταλήγει τελικῶς στὴν βάση τοῦ πλαγίου του, ἐνῶ στὶς δύο ὑπόλοιπες στὴν βάση τοῦ κυρίου Β ἤχου. 398 Στάθη, Ἡ μεταγραφὴ, σ. 199 καὶ τοῦ ἰδίου, Ἐξήγηση, σ Ἀντωνίου, Τὸ Εἱρμολόγιον, σ Ὅπ.π., σ Στάθη, Ἐξήγηση, σ Γιὰ τὶς καταλήξεις βλ. καὶ Χρυσάνθου, Θεωρητικόν, σ. 133, παργφ. 302 καὶ Παναγιωτόπουλου, Θεωρία, σ Γιὰ τὶς «θέσεις» στὸν Στάθη, Ἐξήγηση, σσ

108 Οἱ χαρακτηριστικότερες καταληκτικὲς θέσεις ποὺ συναντοῦμε εἶναι οἱ παρακάτω: 1α) Ἀπαντάται κυρίως ὡς έντελὴς κατάληξη. 2α) Θέση «ἀντικόντισμα» 403, ἀπαντᾶται μὲ μεγάλη συχνότητα κυρίως ὡς ἐντελὴς καὶ ἐπιπλέον στὴν Α καὶ ὡς τελικὴ κατάληξη. 2αβ) Τὴν βρίσκουμε καὶ ἀποσπασμένη ἀπ τὴν εὐρύτερη φράση 2α, εἴτε μόνη της, εἴτε σὲ ἕνωση μὲ ἄλλες φράσεις. 3α) Ὡς ἀτελὴς ἢ ἐντελὴς. 3αβ) 403 Τὴν ὀνομασία ἀντικόντισμα τὴν ἀπαντοῦμε στὸ «Μέγα Ἴσον» τοῦ Ἰ. Κουκουζέλη, βλ. Ψάχου, Ἠ Παρασημαντικὴ, σ

109 Ἴδια χρήση μὲ 2αβ. 4α) Ὡς ἀτελὴς μὲ μεγἀλη συχνότητα. 5α) Κυρίως ὡς ἀτελὴς, μὲ μικρότερη συχνότητα καὶ ὡς τελικὴ στὴν Β καὶ Γ. 6α) Ἐμφανίζεται μὲ μικρότερη συχνότητα ὡς ἀτελὴς κατάληξη. 7α) Ἴδια χρήση μὲ 6α. 1β) Πρόκειται γιὰ μία ἀπ τὶς τελικὲς καταληκτικὲς φόρμες τῆς Β. 2β) Χαρακτηριστικὸς διαπλατυσμὸς τῆς καταληκτικῆς θέσης 6α στὴν Β ἡ ὁποία ἀπολήγει στὴν ἑπόμενη λέξη σὲ ἐντελὴ κατάληξη μὲ τὴν ὑπόσταση τοῦ θεματισμοῦ. 109

110 3β) Ἐκτεταμένος μελικὸς διαπλατυσμὸς τῆς Β ποὺ ἀπολήγει σὲ ἀτελὴ κατάληξη μὲ τὴν ὑπόσταση τοῦ ἔσω θεματισμοῦ. Τὴν συναντοῦμε μία φορὰ στὸ Δοξαστικὸ τῶν Στιχηρῶν καὶ στὴν λέξη «εὐλόγησον» β) Χαρακτηριστικὴ πτωτικὴ φράση τῆς Β καὶ Γ μετὰ ἀπ τὴν ὁποία ἀκολουθεῖ καταληκτικὸ στερεότυπο (συνήθως τὸ 7α, ὄπως στὸ συγκεκριμένο παράδειγμα, ἤ τὸ ὄπως στο Δοξαστικὸ τῆς Λιτῆς γ) Ἀπαντᾶται ὡς ἀτελὴς στὴν Γ 2γ) Τὴν συναντοῦμε ἐναλλακτικὰ καὶ μὲ ξηρὸν κλάσμα, ἔχοντας ὅμως τὸ ἴδιο μελωδικὸ περιεχόμενο. Ἐπίσης οἱ παρακάτω μελωδικοὶ σχηματισμοὶ ποὺ προκύπτουν ἀπ τὸν συνδυασμὸ οὐρανίσματος καὶ ἔσω ἢ ἔξω θεματισμοῦ ἔχουν καὶ θέση ἀτελοῦς κατάληξης: 404 Βλ. π., σ. 84, σειρ Βλ. πκ.., σ. 147, σειρ

111 Ο1+Θ1 Ἡ χρήση τῆς περιορίζεται στὴν Α. Ο2+Θ1 ἢ Θ2 ἤ ἤ ὄπ.π. Ἀπαντᾶται μὲ μεγάλη συχνότητα στὴν Β καὶ Γ ἀλλὰ καὶ σπανιότερα στὴν Α (σ. 147, σειρ. 3 στὸ Δοξαστικὸ τῆς Λιτῆς «Χαίρετε προφῆται τίμιοι»,). Ἐκτὸς ἀπ τὰ παραπάνω καταληκτικὰ στερεότυπα ἐντοπίζουμε καὶ κάποια ἐναρκτήρια, καθὼς καὶ κάποιες ἄλλες ἑνώσεις σημαδίων: 8α) στικοῦ. Ἀποτελεῖ τὴν ἐναρκτήρια «γνωριστικὴ ἰδέα» ὅλων τῶν μελοποιήσεων τοῦ Δοξα 9α) Χαρακτηριστικὴ συνηθέστατη μικρὴ «διαβατικὴ» φράση, ἡ ὁποία σὲ μερικὲς περιπτώσεις ἑνώνει τὶς καταληκτικὲς θέσεις μὲ τὴν ἀρχὴ τῶν κώλων ποὺ ἀκολουθοῦν. Ἡ ἐξήγησὴ της ἀποδίδεται ἀπ τὸν Χουρμούζιο μὲ ποικίλες μικρές μελικὲς κινήσεις, ἀνάλογα μὲ τὴν συνάφεια τῶν θέσεων ποὺ συνδέει. 10α) Ἴδια περίπτωση μὲ τὴν 9α, μὲ σταθερὴ ὄμως ἀπόδοση στὴν ἐξήγησὴ της: 111

112 Τέλος, ὡς πρὸς τὶς τελικὲς καταληκτικὲς φράσεις ποὺ βρίσκουμε καὶ στὰ τρία Δοξαστικά του Β ἤχου ἡ συχνότητὰ τους εἶναι ἡ ἑξῆς: ΔΟΞΑΣΤΙΚΟ ΕΠΙΜΕΡΟΥΣ ΜΕΛΟΠΟΙΗΣΕΙΣ Α Β Γ «Ἠ χάρις ἐπέλαμψεν» 2α 1β 5α «Οἱ ἐξ ἀσεβείας» 2α 2α 5α «Χαίρετε προφῆται» 2α 5α 2α Οἱ παραπάνω ἀμετάβλητες μουσικὲς θέσεις ἀποτελοῦν καὶ τὶς κυριώτερες ἐπαναλαμβανόμενες φράσεις στὸ παλαιὸ (ἀργὸ) στιχηραρικὸ μέλος τοῦ Β ἤχου. Ἔτσι τὶς ἴδιες θέσεις θὰ ἐπισημάνουμε καὶ κατὰ τὴν ἐξέταση τῶν ἄλλων δύο Δοξαστικῶν τοῦ Ἑσπερινοῦ ποὺ θ ἀκολουθήσει, ἐν μέρει δὲ ἀκόμη καὶ στὸ Δοξαστικό του Ὄρθρου «Μωσῦς τῷ καιρῷ τῆς ἐγκρατείας», τὸ ὁποῖο, ἂν καὶ μελοποιημένο σὲ πλ. Β ἦχο, ἐντούτοις μοιράζεται κοινὰ μελωδικὰ μοτίβα μ αὐτὰ τοῦ κυρίου Β ἤχου. Ὡς πρὸς τὸ μελικό τους περιεχόμενο αὐτὲς οἱ θέσεις ἐξηχοῦν τὴν ἴδια μελικὴ κίνηση σὲ ὅλα τὰ σημεῖα τῶν τριῶν Δοξαστικῶν τοῦ Β ἤχου ποὺ ἀπαντῶνται, ἀφοῦ χρησιμοποιοῦνται μὲ τὸν ἴδιο τρόπο καὶ καταλήγουν στὴν ἴδια βαθμίδα τοῦ πενταχόρδου ἢ τετραχόρδου 406. Νὰ σημειωθεῖ ἐπίσης ὅτι μεγάλη συνέπεια παρατηρεῖται καὶ στὴν παρασήμανση τῶν μαρτυριῶν στὴν ἀρχὴ τῶν Δοξαστικῶν γιὰ τὴ δήλωση τοῦ Β ἤχου (ἀρκτικὲς μαρτυρίες ἢ μαρτυρίες τοῦ ἤχου) 407 ἀλλὰ καὶ ἐνδιάμεσα γιὰ τὸν καθορισμὸ τῶν καταληκτικῶν φθόγγων στὶς ἀτελεῖς καὶ ἐντελεῖς καταλήξεις 408. Στὴν ἔναρξη λοιπὸν τῶν ἐπιμέρους μελοποιήσεων σημειώνεται ὡς μαρτυρικὸ σημάδι ἡ συντομογραφία τῆς λέξης «δεύτερος» γιὰ νὰ δηλωθεῖ ὁ Β ἦχος, κεντήματα καὶ ὀλίγον μὲ τὶς δύο ἀποστρόφους 409. Τὴν μαρτυρία αὐτὴ τὴν συναντοῦμε συχνὰ καὶ στὰ ἐνδιάμεσά τοῦ μέλους, μὲ ἀντικατάσταση στὰ νεώτερα χειρόγραφα καὶ στὶς ἔντυπες ἐκδόσεις τῶν δύο ἀποστρόφων ἀπὸ δύο τελεῖες. Τὴν μεγαλύτερη ἀκρίβεια, ὡς πρὸς τὴν παρασήμανση τῶν καταληκτικῶν φθόγγων, τὴν βρίσκουμε στὸν κώδικα τῆς μονῆς Ἰβήρων 992 τοῦ ΙΖ αἰώνα, ποὺ περιέχει τὴν μελοποίηση τῶν Δοξαστικῶν ἀπ τὸν Χρυσάφη: Στὸν κώδικα 406 Βλ. Στάθη, Ἐξήγηση, σ. 104 καὶ τοῦ ἰδίου, Ἀνάλυση, σσ Βλ. Στάθη, Χειρόγραφα, τόμ. Α στον ἔνθετο πίνακα καὶ Χρυσάνθου, Θεωρητικόν, σ. 45, παργφ Βλ. Χρύσανθου, Θεωρητικόν, σ. 45, παργφ Ἀντωνίου, Τὸ Εἱρμολόγιον, σ

113 λοιπὸν αὐτὸν ἡ μαρτυρία ἀντιστοιχεῖ στὴ βάση τοῦ κυρίου ἤχου ΔΙ, ἡ στὴν βάση τοῦ μέσου ΒΟΥ, ἐνῶ ἡ σ αὐτὴ τοῦ πλαγίου του (ΠΑ στὸ τονικὸ ὕψος τοῦ ΝΗ ὡς μετάθεση). Πίνακας μεγάλων ὑποστάσεων χειρονομίας 410 ΜΕΓΑΛΕΣ ΥΠΟΣΤΑΣΕΙΣ ΠΑΡΑΚΑΛΕ ΣΜΑ Ή ΈΤΕΡΟΝ ΠΑΡΑΚΛΗ ΤΙΚΗ ΘΕΜΑΤΙ ΣΜΟΣ ΕΣΩ Η ΕΞΩ ΟΥΡΑΝΙ ΣΜΑ ΘΕΣ ΚΑΙ ΑΠΟΘΕΣ ΛΥΓΙΣΜΑ ΤΡΟΜΙΚΟΝ ΞΗΡΟΝ ΚΛΑΣΜΑ ΨΗΦΙΣΤΟ ΠΑΡΑΚΑ ΛΕΣΜΑ ΚΥΛΙΣΜΑ Η ΑΝΤΙΚΕΝΩ ΚΥΛΙΣΜΑ ΜΕΛΟΠΟΙ ΗΣΕΙΣ ΜΕΛΙΚΑ ΤΟΞΑ Ι ΙΙ ΕΣ Α Β Γ Α Β Γ Α Β Γ Α Β Γ Α Β Γ Α Β Γ Α Β Γ Α Β Γ Α Β Γ Α Β Γ ΕΣ 1 ΕΞ ΙΙΙ ΙV ΕΣ 1 1Κ V 1 ΕΣ μ 1μ 1 VI μ 1Κ VII ΕΣ 1 ΕΣ 1 ΕΣ VIII IX X μ 1Α XI Κ XII 1 1 XIII 1 1 1Κ XIV ΕΣ XV ΕΣ XVI XVII ΕΞ XVIII ΕΣ XΙX ΕΞ 1 ΕΞ XX ΕΣ 1 ΕΣ μ μ Ὅπως φαίνεται ἀπ τὴν παράθεση τῶν κειμένων τῶν τριῶν μελοποιήσεων τὰ κύρια «Μεγάλα Σημάδια Χειρονομίας», ποὺ λειτουργοῦν ὡς βραχυγραφίες ὁλόκληρων Ὀ ἔσω καὶ ὁ ἔξω Θεματισμὸς δηλώνονται μὲ τὰ ὰρχικὰ ΕΣ καὶ ΕΞ ὰντίστοιχα, ἐνῶ τὸ Κύλισμα καὶ τὸ Ἀντικενωκύλισμα μὲ τὰ Κ καὶ Α. Τὸ μαῦρο Σύναγμα ἀπαντάται στὸν πίνακα μία φορὰ στὸ μ.τ. ΙΙ, ἐνῶ μὲ τὸ μικρό μ ὲπισημαίνεται ὁ μαῦρος χρωματισμὸς τῶν ὑποστάσεων. Τέλος τὸ Παρακάλεσμα ἐμφανίζεται κυρίως στὴν Α μελοποίηση ἐνῶ το Ἔτερον στὴν Β καὶ Γ. 113

114 μελικῶν φράσεων 411, εἶναι τὰ ἑξῆς: Οὐράνισμα (πάντα σὲ συνδυασμὸ μὲ Θεματισμό), ἔσω καὶ ἔξω Θεματισμὸς (εἴτε μόνα τους εἴτε συνήθως σὲ συμπλοκὴ μὲ τὸ Οὐράνισμα), Θὲς καὶ ἀπόθες, Παρακλητική, Κύλισμα, Ἄντικενωκύλισμα, Ξηρὸν Κλάσμα, Παρακάλεσμα ἤ Ἕτερον καὶ Ψηφιστοπαρακάλεσμα. Τὰ ἄφωνα αὐτὰ σημάδια σὲ συνδυασμὸ μὲ τοὺς φωνητικοὺς χαρακτήρες 412 συναρμολογοῦν ὁλόκληρες θέσεις 413 καὶ ἡ ἀκολουθία τέτοιων καταλλήλως συναρμοσμένων μουσικῶν φράσεων ὁλόκληρο τὸ μέλος 414, τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖ καὶ τὸ τελικὸ ζητούμενο τῆς Ψαλτικῆς 415. Τὸ μέλος λοιπὸν μποροῦμε νὰ τὸ βροῦμε κάτω ἀπ τὰ ἄφωνα ἀλλὰ κυρίαρχα σημάδια, ἀπ τὶς λεγόμενες «Μεγάλες ὑποστάσεις Χειρονομίας» 416, τῶν ὁποίων τὸ μελικὸ περιεχόμενο ποικίλλει ἀνάλογα μὲ τὴν ἕνωση τῶν σημαδιῶν ποσότητας κάτω ἢ πάνω ἀπ τὰ ὁποία τίθενται 417. Μελικὴ ποικιλία ἐπίσης θὰ παρατηρηθεῖ ὅταν τὴν ἴδια ἀκολουθία ἐμφώνων χαρακτήρων καὶ ἀφώνου σημαδιοῦ τὴν συναντήσουμε σὲ διαφορετικοὺς ἤχους 418, ὅποτε ἐκεῖ διαφοροποιεῖται τὸ μέλος ἐξαιτίας τοῦ διαφορετικοῦ τονικοῦ ὕψους στὸ ὁποῖο ἔχουν τεθεῖ 419. Ἐπίσης ἡ παρατηρούμενη στὶς δύο μεταγενέστερες μελοποιήσεις προσθήκη μερικῶν ἐπιπλέον ὑποστάσεων σὲ φράσεις ποὺ χρησιμοποιοῦνται αὐτούσιες ἀπ τὸ 411 Στάθη, Ἐξήγηση σ. 100 καὶ Ψάχου, Παρασημαντική, σ Μ αὐτὴν τὴν ἰδιότητα ἐννοοῦνται οἱ ὑποστάσεις ποὺ ξεχωρίζει ὁ Ἀπόστολος Κώνστας, ὁ ὁποῖος λανθασμένα τὶς θεωρεῖ «ἀνωφελεῖς» (Βλ. Στάθη, Ἐξήγηση σ. 36 καὶ Κώνστα, Θεωρητικόν, σ. 70) καὶ μερικὲς ἀπ τὶς ὑπόλοιπες 16 ποὺ τὶς θεωρεῖ ὁλότελα ἀπαραίτητες (Βλ. Στάθη, Ἐξήγηση, σσ. 97 καὶ 104). Στὸν παραπάνω πίνακα, ὄπως καὶ στοὺς παρακάτω που θ ἀκολουθήσουν, παρατίθενται, ἐκτὸς ἀπ τὰ παραπάνω, καὶ μερικὲς ἐπιπλέον ὑποστάσεις ὄπως το Τρομικόν, Λύγισμα καὶ Στρεπτόν. 412 Ὄπ.π. σ. 103 καὶ σ Βλ. Μ. Χρυσάφου, Περὶ τῶν ἐνθεωρουμένων, στὸν Βαμβουδάκη, Συμβολή, σσ καὶ Tardo, L antica, σσ Γιὰ τὶς θέσεις βλ. καὶ Στάθη, Τὸ πρόβλημα μεταγραφῆς, σσ Στάθη, Ἡ ἐξήγηση, σ Στάθη, Τὸ πρόβλημα μεταγραφῆς, σ Στάθη, Ἡ ἐξήγηση, σ Ὄ.π.π., σ Καρά, Ἡ σημειογραφία, στὸ Παράρτημα, Πίνακας Δ. 419 Στάθη, Ἡ ἐξήγηση, σ. 104 καὶ Χρυσάνθου, Θεωρητικόν, σ

115 παλαιὸ Βυζαντινὸ Στιχηράριο δὲν ὀφείλεται ἀπαραίτητα καὶ σὲ διαφορετικὸ ἢ πιὸ καλλωπισμένο μελικὸ περιεχόμενο. Αὐτὸ τὸ φαινόμενο παρατηρεῖται εὐρύτερα στὶς μεταβυζαντινὲς συνθέσεις καὶ ἐξηγεῖται ἀπ τὴν ἀνάγκη τῶν μελοποιῶν νὰ καταγράψουν ὅλα τὰ χειρονομικὰ σημάδια τῶν ὁποίων ἡ παρασήμανση δὲν ἦταν πολλὲς φορὲς ἀναγκαία στὶς βυζαντινὲς συνθέσεις, ἀφοῦ παριστάνοντο στὴν πράξη ἀπ τοὺς χειρονόμους τῶν πολυμελῶν βυζαντινῶν χορῶν 420. Ἄφθονα τέτοια παραδείγματα μπορεὶ ν ἀντλήσει κανεὶς μέσα ἀπ τὰ παραπάνω μουσικὰ κείμενα 421, ὅπως καὶ τῶν ὑπολοίπων Ἰδιομέλων τῆς ἑορτῆς. Ἀκόμη μικρὲς προσθῆκες ἀφώνων σημαδίων παρατηροῦμε καὶ σὲ σύγχρονα μεταξύ τους Στιχηράρια 422 ποὺ καταγράφουν τὸ μέλος τοῦ Παλαιοῦ Στιχηραρίου, ἔτσι ὅπως εἶχε διαμορφωθεῖ κατὰ τὴν τελευταία περίοδο πρὶν τὴν Ἄλωση τῆς Πόλης. Ἐνδεικτικὰ ἀναφέρουμε τὴν χρήση τοῦ ἀντικενωκυλίσματος ἀντὶ τῆς παρακλητικῆς στὴν φράση 11α, τοῦ ξηροῦ κλάσματος στὸ Δοξαστικὸ «Μωσὺς τῷ καιρῷ τῆς ἐγκρατείας» τοῦ κώδικα 950 καὶ τοῦ ἑτέρου, ὅπου τὸ κείμενο τοῦ κώδικα 954 ἔχει παρακάλεσμα. Εἰδικὰ ὥς προς το παρακάλεσμα, ὅλοι οἱ μεταγενέστεροι κώδικες τὸ ἀντικαθιστοῦν μὲ τὸ ἕτερο 423. Τέλος, ἕνα ἀκόμη ἐνδιαφέρον στοιχεῖο εἶναι ὁ κόκκινος ἢ μαῦρος χρωματισμὸς τῶν ὑποστάσεων, κυρίως αὐτῶν τῶν δεκαέξι ποὺ ὁ Ἀπόστολος Κώνστας τὶς ξεχωρίζει ὡς ὁλότελα ἀπαραίτητες καὶ χρήσιμες 424. Στὰ παλαιότερα χειρόγραφά της A 420 Καρά, Ἡ Παλαιογραφία, σ Στὴν μετὰ τὸν Μπαλάσιο ἐποχὴ τῶν μεγάλων ἐξηγητῶν (18 ος αἵ.) ἡ ἀνάγκη σαφέστερης καὶ πιὸ ἀνελυμμένης καταγραφῆς τοῦ μέλους ὁδήγησε τοὺς ἐξηγητὲς στὴν ἀντικατάσταση τῶν μεγάλων ὑποστάσεων ἀπὸ ἄλλα ἄφωνα σημάδια σαφέστερης ἐπιμέρους ἐνέργειας καὶ τέλος ἀπ τὴν πλήρη καταγραφή τους μὲ τοὺς ἔμφωνους χαρακτῆρες, βλ. Στάθη, Ἡ Ἐξήγηση, σ Χαρακτηριστικὸ παράδειγμα εἶναι ὴ ἐναρκτήρια φράση 8α των τριῶν μελοποιήσεων (βλ. π. σσ καὶ 111) ἡ ὁποῖα στὴν Α έμφανίζεται μὲ μόνη τὴν κόκκινη ὑπόσταση τοῦ παρακαλέσματος, ἐνῶ στὰ μεταγενέστερα χειρογραφα τῆς Β καὶ Γ αὐτὸ ἀντικαθίσταται ἀπ τὸ ἔτερον καὶ έπιπλέον προστίθεται καὶ τὸ λύγισμα. 422 Κώδικες Ἰβήρων 950 (τέλη ΙΕ αἰ.) καὶ 954 ( ἔτους 1539). 423 Βλ. Ψάχου, Ἡ Παρασημαντικὴ, σ. 124 και τὸ παραπάνω παράδειγμα, ὑποσμ Bλ. Στάθη, Ἡ ἐξήγηση, σ

116 μελοποίησης κυριαρχοῦν οἱ κόκκινες ὑποστάσεις μὲ μόνη τὴν βαρεία νὰ ἔχει μαῦρο χρῶμα καὶ ἀραιότερα ἡ παρακλητικὴ καὶ τὸ ξηρὸν κλάσμα. Στὴν Β πληθύνονται οἱ μαῦρες ὑποστάσεις (τὸ ψηφιστόν, τὸ ἀντικένωμα καὶ τὸ ὁμαλὸν ἐναλλάσσονται ὡς κόκκινα ἢ μαῦρα, ἐνῶ παγιώνεται τὸ μαῦρο χρῶμα τῆς βαρείας καὶ τοῦ ξηροῦ κλάσματος), ὅπως καὶ στὰ σύγχρονα περίπου μουσικὰ κείμενα τῆς Γ. Ἀυτὴ ἡ διάκριση τῶν σημαδίων σὲ κόκκινα καὶ μαῦρα ἔχει σχέση μὲ τὸν ἀργὸ ἢ σύντομό τους δρόμο ἢ τρόπο 425, ἐκτὸς ἀπ τὴν παρακλητικὴ καὶ τὸ λύγισμα «ποὺ δουλεύονται μὲ δύο τρόπους, ἀργοῦ τὲ καὶ γοργοῦ» ἀνεξάρτητα ἀπ τὸ μαῦρο ἢ κόκκινο χρῶμα τους 426. Χρήση φθορῶν καὶ συνακόλουθες μεταβολὲς τοῦ γένους καὶ τοῦ συστήματος (μετάθεση) Ὁ χρωματισμὸς τοῦ μέλους, ποὺ συντελεῖται μὲ τὴ χρήση τῶν φθορῶν, ἀποσκοπεῖ στὸν τονισμὸ τοῦ νοήματος τοῦ ποιητικοῦ κειμένου, ὅταν ἔχουν ἐξαντληθεῖ οἱ μελικὲς δυνατότητες τοῦ γένους καὶ τοῦ ἤχου στὸ ὁποῖο ἀνήκει τὸ Ἰδιόμελο 427. Οἱ φθορές 428 γράφονται μὲ κόκκινη μελάνη καὶ διακρίνονται σὲ πέντε, αὐτὲς τῶν κυρίων ἤχων καὶ τοῦ Νενανω. Οἱ προθεωρίες τῶν παπαδικῶν διδάσκουν ὅτι φθορὰ ὀνομάζεται καὶ ὁ ἔσω θεματισμός 429 τὸν ὁποῖο συμπεριλάβαμε πρὶν άνάμεσα στὶς μεγάλες ὑποστάσεις. Ἐξ ἀρχῆς ὅμως πρέπει νὰ εἰπωθεῖ ὅτι πολλὲς φορὲς ἡ μετάβαση σὲ ἄλλο γένος δὲν δηλώνεται σαφῶς στὰ κείμενα τῆς παλαιᾶς σημειογραφίας, ἀλλὰ ὁπωσδήποτε ὑπονοεῖται μέσα στὰ μαῦρα ἢ κόκκινα ἄφωνα σημάδια 430. Αὐτὸ καταφαίνεται ἀπὸ μία ἁπλὴ παραβολὴ ἀνάμεσα στὴν στενογραφικὴ καὶ ἐξηγημένη παρασήμανση τοῦ μέλους τῶν Ἰδιομέλων, ὅπου σὲ κάποια σημεῖα τῶν χειρογράφων τῆς παλαιὰς παρασημαντικῆς ἀπουσιάζει παντελῶς ἡ δήλωση τῶν μεταβολῶν αὐτῶν. 425 Ὄπ.π., σ Ὄπ.π 427 Στάθη, Ἀνάλυση, σ Γιὰ τὶς φθορὲς βλ. Χρυσάνθου, Θεωρητικόν, σσ καὶ Χρυσάφη, Περὶ τῶν ἐνθεωρουμένων, στὸν Βαμβουδάκη, Συμβολή, σ Ἀντωνίου, Τὸ Εἱρμολόγιον, σ Βλ. π., σ

117 Ὁδηγὸς λοιπὸν σ αὐτὴ τὴν περίπτωση, ὅπως καὶ γιὰ τὴν ἀλλαγὴ τῶν συστημάτων 431, θα εἶναι ἡ Νέα Μέθοδος καὶ οἰ κώδικες τῶν ἐξηγήσεων. Χαρακτηριστικὴ περίπτωση ὅπου ὁ Β ἦχος τρέπεται σὲ πλ.β χωρὶς τὴν ἔνδειξη αὐτῆς τῆς μεταβολῆς εἶναι ὁ πλαγιασμὸς τοῦ μέλους προκειμένου νὰ καταλήξει ἐντελῶς ἢ τελικῶς. Αὐτὴ ἡ πτώση πραγματοποιεῖται στὰ Ἰδιόμελα τοῦ Β ἤχου κυρίως μὲ τὴ χρήση τῆς θέσης 2α. Σ αὐτὴ τὴν περίπτωση ὅμως ἡ ρητὴ ἔνδειξη αὐτῆς τῆς μεταβολῆς δὲν εἶναι ἀναγκαία ἀφοῦ δὲν ἀλλάζει τὸ γένος ἀλλὰ μόνο τὸ χρῶμα ἀπὸ μαλακὸ σὲ σκληρό, ὄπως καὶ γιὰ τὸν ἐπιπρόσθετο λόγο ὅτι, σύμφωνα μὲ τὰ Βυζαντινὰ θεωρητικά, οἱ κύριοι ἦχοι περιέχονται μέσα στοὺς πλαγίους καὶ οἱ πλάγιοι μέσα στοὺς κυρίους 432. Μία ἄλλη περίπτωση ποὺ συναντοῦμε κυρίως στὴν Β μελοποίηση εἶναι ὅταν τίθεται ἡ φθορὰ τοῦ Νενανω ἐπὶ τοῦ φθόγγου ΔΙ 433. Ἐκεῖ ἡ χρήση της σκοπεύει περισσότερο στὸ νὰ καταδείξει τὴν ποιότητα τοῦ Νενανω μέλους ἐπὶ τῆς τριφωνίας τοῦ πλ.β 434 καὶ ὄχι στὴν ἀλλαγὴ διαστημάτων ἢ χρώματος, ἀφοῦ σὲ ὅλες τὶς περιπτώσεις προηγεῖται ἤδη σκληρὸ χρῶμα. Συνήθως μετὰ ἀπ αὐτὴ ἀκολουθεῖ ἕνας μελισματικὸς στερεότυπος πλατυσμός, χαρακτηριστικό τῆς μελουργικῆς στιχηραρικῆς σύνθεσης τοῦ Χρυσάφη. Σ αὐτὴ τὴν περίπτωση ὁ μελικὸς διαπλατυσμὸς ἀναδεικνύει πολὺ περισσότερο τὴν ποιότητα τοῦ Νενανω πρὸς τὸ ὀξὺ κυρίως τετράχορδο, γιὰ νὰ καταλήξει πάλι στὴ βάση του μὲ τὴν ἴδια χαρακτηριστικὴ μελικὴ κίνηση μὲ τὴν ὁποία ξεκίνησε 435. Ἀκόμη ἡ χρήση, καθὼς καὶ ἡ μεταβολὴ τῶν συστημάτων, ἀποτελεῖ ἐπίσης ἕνα βασικὸ στοιχεῖο τοῦ μέλους. Στὸ προκείμενο Δοξαστικὸ ἡ μελωδία βαίνει κυρίως κατὰ 431 Στάθη, Ἀνάλυση, σ. 551 ὑποσμ. 57 καὶ Πλουσιαδηνού, Ἑρμηνεία, κώδικας Διονυσίου 570, φ. 120r, καὶ στὸν Ἀλυγιζάκη, Ἡ Ὀκταηχία, σ Βλ. π., σσ Στὸ παρὸν Δοξαστικὸ τὴν συναντοῦμε μὲ μεγάλη συχνότητα στὸν κώδικα Ἰβηρῶν 280 (φ. 35r v), ἐνῶ στὸν κώδικα 992, βάση τοῦ ὁποίου παραθέτουμε τὸ μέλος τῆς Β, ἡ φθορὰ τοῦ Νενανω συναντᾶται μόνο στὸ ἑπόμενο Δοξαστικὸ τῶν Ἀποστίχων, Βλ. πκ., σ. 124, σειρ Βλ. π., σ

118 τὸ πεντάχορδο σύστημα μὲ ἕνα μαλακὸ χρωματικὸ τετράχορδο ἢ πεντάχορδο (ΔΙ ΝΗ ἢ ΔΙ ΠΑ ) ὅπου βασικὰ ἀναπτύσσεται ἡ μελωδία καὶ ἕνα συνημμένο σκληρὸ χρωματικὸ πεντάχορδο ἐπι τὸ βαρὺ (στὸ τονικὸ ὕψος τοῦ ΔΙ ΝΗ=μετάθεση) ὅπου γίνονται συνήθως οἱ ἐντελεῖς καταλήξεις 436. Ἡ μετάθεση αὐτή, ὅπως εἰπώθηκε, δὲν δηλώνεται σαφῶς ἀλλὰ ὑπονοεῖται μέσα ἀπὸ τὶς καταληκτικὲς θέσεις 437, παρασημαίνεται ὅμως σαφῶς στὶς ἐξηγήσεις τῶν τριῶν μελοποιήσεων. Κάποτε ἡ πορεία τῆς μελωδίας κινεῖται καὶ πρὸς τὴν μεσότητα τοῦ Β ήχου, ὅπου καὶ καταλήγει ἀτελῶς ἢ ἐντελῶς, χαρακτηριστικὸς μελωδικὸς σχηματισμὸς τοῦ Β ἤχου ποὺ χρησιμοποιεῖται εὐρύτατα σὲ ὅλα τὰ γένη μελοποιΐας του. Ὡς πρὸς τὴν μεταβολὴ τοῦ συστήματος ρητὴ δήλωσή του ὑπάρχει μόνο σὲ ἕνα σημεῖο στὸ μέλος τοῦ Γερμανοῦ καὶ συγκεκριμένα στὴ λέξη «ταύτην» 438. Ἀπὸ δῶ ξεκινᾶ ἡ μελικὴ ἔξαρση ποὺ θ ἀποκορυφωθεῖ στὸ «βοήσωμεν» μὲ τὴν μελισματικὴ μεταχειρισή του σὲ ὑψηλὲς κυρίως φωνές. Στὴ συγκεκριμένη περίπτωση ἡ δήλωση τοῦ πενταχόρδου συστήματος εἶναι ἐπιτακτικὴ ἀφοῦ τὸ μέλος ἐκτείνεται στὴν φωνητικὴ περιοχὴ τῆς Νήτης, ἔξω ἀκόμη καὶ ἀπὸ τὰ ὅρια τοῦ πεντάχορδου ΔΙ ΠΑ (ὡς ΠΑ ΚΕ τοῦ πλ. Β ) ἀγγίζοντας συχνὰ καὶ τὸν ΒΟΥ. ἔτσι ἔχουμε μετάθεση τῆς μελωδίας κατὰ ἕνα πεντάχορδο ἐπὶ τὸ ὀξὺ (ἡ βάση ΔΙ τοῦ κυρίου ἥχου λογίζεται ὡς βάση ΠΑ τοῦ πλαγίου του) 439. Ἀκόμη στὴν Β μελοποίηση βρίσκουμε καὶ μία παραχορδή, μετάθεση δηλαδὴ ποὺ δὲν βασίζεται στὸ τονικὸ ὕψος στὸ ὁποῖο ἀνήκει ἡ φθορά 440. Συγκεκριμένα στὴν τελευταία συλλαβὴ τῆς λέξης «εὐλόγησον» τῆς Β τίθεται ἡ διατονικὴ φθορὰ τοῦ ΝΗ ἐπὶ τοῦ φθόγγου ΖΩ τοῦ Β ἤχου, ὅποτε σχηματίζεται ἕνα διατονικὸ τετράχορδο ἐπὶ τὸ βαρὺ μέχρι τὸν φθόγγο ΓΑ. ε) Αἰσθητικὴ ἀποτίμηση Ἡ λεπτομερὴς ἀνάλυση ἑνὸς μελουργήματος ὁλοκληρώνεται μὲ τὴν αἰσθητικὴ 436 Ὄπ.π. 437 Βλ. π., σ καὶ Στάθη, Ἀνάλυση, σ Βλ. π., σ Ὄπ.π. 440 Στάθη, Ἀνάλυση, σ

119 ἀξιολόγηση τῶν ποικίλων δομικῶν στοιχείων τῶν ὁποίων ἔγινε χρήση κατὰ τὴ διαδικασία τῆς σύνθεσης 441. Συγκεκριμένα ἡ αἰσθητικὴ ἀξία τῶν ἐξεταζομένων Ἱδιομέλων τῆς Α Κυριακῆς τῶν Νηστειῶν θὰ καταδειχθεῖ μὲ τὴν ἀνταπόκριση τοῦ μέλους στὰ νοήματικὸ περιεχόμενο τοῦ ποιητικοῦ κειμένου καὶ τῆς αἰσθητικῆς συγκίνησης καὶ πνευματικῆς μεταρσίωσης ποὺ δημιουργεῖ αὐτὸς ὁ ἐναγκαλισμὸς μέλους ποίησης στὶς ψυχὲς τῶν ἀκροατῶν 442. Ἀκόμη μὲ τὸν σχολιασμὸ τῆς καλλωπιστικῆς διάθεσης τῶν δύο μεταγενέστερων συνθετῶν, οἱ ὁποῖοι ἀνανεώνουν τὴν παράδοση τοῦ παλαιοῦ στιχηραρικοῦ μέλους καὶ τονίζουν μὲ καινότροπη μελουργικὴ μαεστρία κάποια ἀπ τὰ νοήματα τοῦ κειμένου, συμβάλλοντας ἔτσι καὶ στὴν μεγαλύτερη αἰσθητικὴ ἀπόλαυσὴ του 443. Τὸ μέλος τοῦ Δοξαστικοῦ λοιπὸν ἀρχίζει καὶ στὶς τρεῖς μελοποιήσεις μὲ μία χαρακτηριστικὴ ἐνηχηματικὴ φράση, ἡ ὁποία μᾶς εἰσάγει στὴν γνωριστικὴ ἰδέα τοῦ Β ἤχου καὶ κάνει εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς τὸν ἀκροατὴ κοινωνό τοῦ ἰδιαίτερου ἤθους τοῦ ἤχου 444. Μετὰ ἀπ τὸν μελικὸ πλατυσμὸ μὲ τὴν διαδοχὴ οὐρανίσματος θεματισμού, γιὰ νὰ δηλωθεῖ ἡ «ἐν σκότει καὶ σκιᾶ» προτύπωση τῆς Ἐκκλησίας μὲ τὴν Σκηνὴ τοῦ Μαρτυρίου, τὸ μέλος πλαγιάζει γιὰ νὰ ὁλοκληρωθεῖ ἐν εἴδη μίας μικρῆς εἰσαγωγῆς ἡ πρώτη φράση τοῦ κειμένου (σ. 87, σειρ. 4 8). Μετὰ ἀπὸ αὐτὴ τὴν μικρὴ ἀνάπαυλα ἡ μελωδία συνεχίζει στὴν Α καὶ Β τὴν πορεία της σὲ πλ. Β, ἐνῶ στὴν Γ ὁ ἀκροατὴς ξαφνιάζεται πρόωρα μὲ τὸ πρῶτο μελικὸ ξέσπασμα, μὲ τὸ ὁποῖο ἀποδίδεται ἡ ἀναφώνηση καὶ ἡ χαρμόσυνη ἀγγελία τῆς φράσης «ἰδοὺ γὰρ ἡ Ἐκκλησία». Στὴν ἑπόμενη φράση «τὴν ἔνσωμον εἰκόνα Χριστοῦ» ἡ καλλωπιστικὴ καὶ μελισματικὴ πρόθεση τοῦ Γερμανοῦ ἀναδεικνύει τὴν ἔννοια τῆς εἰκόνας, ἡ ὁποία ἀποτελεῖ καὶ τὸν κεντρικὸ θεματικὸ ἀξονα τῆς ἑορτῆς. ἀπ τὴν ἄλλη τὸ ἐπακόλουθο ζεῦγμα οὐρανίσματος θεματισμοὺ (Ο1+Θ1) ἐξαίρει τὴ διδασκαλία ὅτι πρόκειται γιὰ τὴν 441 Ὄπ.π., σ Γιὰ τὴν ὑποβλητικὴ ἰδιότητα τῆς μουσικῆς σὲ σχέση μὲ τὴν ποίηση, καθὼς καὶ γιὰ τὴν ὑπεροχὴ τῆς μουσικῆς ὡς πρὸς αὐτήν, βλ. Παπανούτσου, Αἰσθητική, σσ , καὶ Βλ. καὶ Παπανούτσου, Αἰσθητική, σσ Βλ. π., σ. 52, ὑποσμ

120 ἴδια τὴν ἔνσωμη εἰκόνα τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ. Στὴ συνέχεια στὴ λέξη «τὸν τύπον» ἡ μελικὴ ἀνάπτυξη κυρίως τῆς Α καὶ Β ἀναδεικνύει στὰ πνευματικὰ μάτια τῶν μυσταγωγούμενων ἀκροατῶν τὴν Σκηνὴ τοῦ Μαρτυρίου ὡς τύπο τῆς σωτηριώδους κιβωτοῦ τῆς Ἐκκλησίας. Στὸ τέλος τοῦ κώλου καὶ μετὰ ἀπὸ μία μικρὴ στάση στὴν μεσότητα, τὸ μέλος θὰ πλαγιάσει πάλι γιὰ νὰ ὁλοκληρωθεῖ ἡ θριαμβευτικὴ αὐτὴ ἀναφορὰ μὲ τὰ ρωμαλέα θεολογικὰ νοήματα σχετικὰ μὲ τὴν σημασία τῆς εἰκονικῆς ἀποτύπωσης τῶν ἱερῶν μορφών 445. Ἡ ἐπιμήκυνση δὲ τῆς μελικῆς διάρκειας τῆς τελευταίας συλλαβῆς τῆς μετοχῆς «κατέχουσα» δηλώνει πράγματι τὴν ἀδιαμφισβήτητη κατοχὴ ἀπὸ μέρους τῆς Ἐκκλησίας τῆς μόνης ἀληθινῆς ὀρθόδοξης πίστης. Τὸ νόημα τῆς πρώτης αὐτῆς θριαμβολογικῆς καὶ εὐφροσύνης νοηματικῆς περιόδου τοῦ Δοξαστικοῦ θὰ ὁλοκληρωθεῖ μὲ τὸ κῶλο ποὺ εἰσάγεται μὲ τὸν τελικὸ σύνδεσμο «ἴνα», ὁ ὁποῖος μᾶς προϊδεάζει γιὰ τὴν διατύπωση ἑνὸς διδάγματος μὲ καταληκτικὸ ἐπιλογικὸ χαρακτήρα. Ἡ παλαιότερη μελοποίηση τοῦ Δοξαστικοῦ (δηλ. ἡ Α ) ἐπιλέγει νὰ ἐνδύσει τὸ κῶλο αὐτὸ μὲ μία συμμετρικὴ καὶ λιγυρὰ ἀκολουθία μελικῶν γραμμῶν, ἡ ὁποία ἐμπνέει ἠρεμία καὶ γαλήνη, καθὼς καὶ σιγουριὰ γιὰ τὴν σκοπιμότητα τοῦ ἀσπασμοῦ τῆς εἰκόνας τοῦ Κυρίου. Ἀπ τὴν ἄλλη στὴν Β καὶ τὴν Γ συναντοῦμε μία διάθεση ἀνάτασης καὶ ἔξαρσης μὲ τὴν χρήση τοῦ πενταχόρδου συστήματος κατὰ τὴν πορεία τοῦ μαλακοῦ χρώματος. Ἀκόμη στὴν φράση «διακρατοῦντες μὴ πλανώμεθα» ὁ μὲν Χρυσάφης δίνει ἔμφαση στὴν ἰδιότητα τῆς εἰκόνας ν ἀπεικονίζει «τοῦτον», δηλαδὴ τὸν θεάνθρωπο Κύριο, ἐνῶ ὁ κατεξοχὴν καλλωπιστῆς μαθητὴς τοῦ Γερμανός 446 σὲ αὐτὴ καθ ἐαυτὴ τὴν εἰκονικὴ ἀποτύπωσή του. Στὸ σημεῖο αὐτὸ τὸ κλίμα ἀλλάζει καὶ ὁ ἀκροατὴς ἔχει τὴν αἴσθηση ὅτι εἰσέρχεται σὲ ἕνα πιὸ συναισθηματικὰ φορτισμένο κλίμα. Σὲ μελοποιητικὸ ἐπίπεδο, στὴν ἀρχὴ αὐτῆς τῆς δεύτερης περιόδου, μποροῦμε νὰ θαυμάσουμε καὶ ν ἀπολαύσουμε τὴν μελουργικὴ δεινότητα καὶ τῶν τριῶν μελοποιῶν, οἱ ὁποῖοι μὲ τὴν διαφορετικὴ μελικὴ μεταχείριση τοῦ σκληροῦ χρώματος ἀποδίδουν μὲ δραματικότητα καὶ διάθεση ἀποστροφῆς τὴν αἴσθηση τῆς «αἰσχύνης» ποὺ διακατέχει τοὺς αἱρετικούς. 445 Βλ. π., σσ Βλ. Στάθη, Μελουργοί, σσ

121 Ἀντίθετα, στὴν φράση «οἱ οὕτω μὴ πιστεύοντες» ποὺ ἀκολουθεῖ, οἱ δύο μεταβυζαντινοὶ μελοποιοὶ μένουν πιστοὶ στὴν παραδεδομένη καταληκτικὴ θέση τῆς Α, ἡ ὁποία συγκλονίζει τὴν ψυχὴ τοῦ ἀκροατῆ μὲ τὴν αἴσθηση τοῦ οἴκτου καὶ τῆς λύπης γιὰ τοὺς μὴ ὀρθῶς πιστεύοντας. Πραγματικὰ καὶ στὰ δύο αὐτὰ τόξα (ΧΙΙ-ΧΙΙΙ) ἡ μελοποιητικὴ μεταχείριση τοῦ ποιητικοῦ κειμένου καὶ ἀπ τοὺς τρεῖς συνθέτες εἶναι ἀριστουργηματική. Παρακάτω, ἡ μελισματικὴ διάθεση τοῦ Χρυσάφη καὶ τοῦ Γερμανοῦ ἀναπτύσσεται κυρίως μὲ τὸν διαπλατυσμὸ τῆς τελευταίας συλλαβῆς τῆς λέξης «μορφὴ», τοῦ μὲν πρώτου χρησιμοποιώντας ὅλο τὸ εὖρος τῆς σκληρῆς χρωματικῆς διαπασών, τοῦ δὲ Γερμανοῦ ἀντίθετα ἐξαντλώντας τὶς μελικὲς δυνατότητες τοῦ μέσου τοῦ Β ἤχου, ὁ ὁποῖος δεσπόζει χαρακτηριστικὰ ἐδῶ μὲ τρεῖς διαδοχικὲς πτώσεις στὸν φθόγγο ΒΟΥ. Στὰ δύο ἑπόμενα τόξα ἡ μελικὴ κίνηση ἠρεμεῖ μὲ κλασικὲς συμμετρικὲς φράσεις πρὶν τὴν κορύφωση ποὺ θ ἀκολουθήσει. ἡ προσκύνηση ἀποδίδεται πιὸ γλαφυρὰ ἀπ τὴν Β μὲ τὴν καθοδικὴ πορεία πρὸς τὴ μεσότητα. Τὸ ἑπόμενο μελικὸ τόξο (μ.τ. XVII, σ. 88, σειρ. 9 10) ἀποτελεῖ γιὰ τὴν Α καὶ Β ἀναμονὴ γιὰ τὴν τελικὴ κορύφωση καὶ κατάληξη στὸ «βοήσωμεν», μὲ τὴν χρήση μίας παραστατικῆς ἰδέας σκληροῦ χρώματος, ἐνῶ ἐπίσης στὴν Β χαρακτηριστικὸς εἶναι ὁ διαπλατυσμὸς τῆς τελευταίας συλλαβῆς τοῦ «κατασπαζόμενοι». Ἀντίθετα τὸ μελικὸ ξέσπασμα ἐκδηλώνεται νωρίτερα στὴν Γ (σ. 96, σειρ. 4 6) μὲ τὴν μόνιμη χρήση τοῦ σκληροῦ χρωματικοῦ πενταχόρδου, ἡ ὁποία δηλώνεται ρητῶς μὲ τὴν ἐμφάνιση τῆς φθορᾶς τοῦ Νενανω. Ἔρχεται λοιπὸν ἡ ὥρα τῆς κορύφωσης: ἡ μελωδικὴ ἀνάταση καὶ κορύφωση ἀνταποκρίνεται θαυμάσια στὸ σχῆμα ἤχου ποὺ ὑπονοεῖται μὲ τὴν φράση «πιστοὶ βοήσωμεν» καὶ τὸ ὁποῖο ἐκδηλώνεται πιὸ ἤπια στὴν Α, μὲ τὴν χρήση ὅλων τῶν βαθμίδων τοῦ μαλακοῦ χρωματικοῦ τετραχόρδου ΔΙ ΝΗ. Ἀπ τὴν ἄλλη στὴν Β καὶ Γ ἔχουμε πιὸ ρωμαλέα κορύφωση μὲ τὴν πορεῖα τῆς μελωδίας ἀκόμη καὶ ἒξω ἀπ τὰ ὅρια τοῦ χρωματικοῦ πενταχόρδου ΠΑ ΚΕ (στὸ τονικὸ ὕψος τοῦ ΔΙ ΠΑ ). Χαρακτηριστικὴ εἶναι καὶ ἡ σύμπτωση τῶν δύο μελουργῶν, ὄχι μόνο σὲ ὅλη τὴν μελικὴ ἀπόδοσή τοῦ «βοήσωμεν», ἀλλὰ καὶ ὡς πρὸς τὴν δύο φορὲς ἐπαναλαμβανόμενη ἀτελὴ κατάληξὴ στὴν βάση τοῦ Νενανω (ΔΙ στὸ τονικὸ ὕψος τοῦ ΝΗ ). Ἀπὸ δῶ καὶ πέρα τὸ μέλος, γιὰ ν ἀνταποκριθεῖ στὸ παρακλητικὸ αἴτημα τοῦ ὑμνογράφου (μ.τ. ΧΙΧ καὶ ΧΧ), ἀποκτᾶ ἕνα ἱκετευτικὸ τόνο καὶ στὶς τρεῖς μελοποιήσεις 121

122 ἐπανερχόμενο στὰ διαστήματα τοῦ Β ἤχου. Καὶ στὴ μὲν Α καταλήγει τελικῶς μὲ τὴν κλασικὴ καταληκτικὴ φόρμα τοῦ ἀντικοντίσματος στὴν βάση τοῦ πλαγίου του. Ἀπ τὴν ἄλλη στὴν Γ ὁ ἐπίλογος γίνεται ἤρεμα καὶ χωρὶς ἐκπλήξεις μὲ τὴν χρήση τῶν πάμπολλων στιχηραρικῶν γραμμῶν τοῦ Β ἤχου καὶ συγκεκριμένα μὲ τρεῖς πτώσεις στὴ μεσότητά του καὶ μὲ τελικὴ κατάληξη στὴ βάση τοῦ κυρίου ἤχου. Τέλος ὁ Χρυσάφης, ἀφοῦ τονίσει τὴν προσφώνηση «ὁ Θεὸς» μὲ τὴν χρήση τοῦ θεματισμοῦ, ἀναδεικνύεται ὁ πιὸ ἀπρόβλεπτος ὡς πρὸς τὴν ἀνάπτυξη τῶν δύο τελευταίων κώλων τοῦ ποιητικοῦ κειμένου, μὲ τὴν ἀπρόσμενη διατονικὴ μετάθεση ποὺ χρησιμοποιεί 447, ἡ ὁποία λύεται μὲ πτώση στὸν πλ. Β καὶ μὲ τὴν τελικὴ ἐπαναφορὰ τοῦ μέλους στὸν Β ἦχο, ὅπου καὶ καταλήγει. ΙΙ) Δοξαστικὸ Ἰδιόμελο τῶν Ἀποστίχων «Οἱ ἐξ ἀσεβείας», ἀδήλου ποιητοῦ, μέλος ἀργὸ στιχηραρικό, Ἦχος Β Οἱ ἐξ ἀσεβείας, εἰς εὐσέβειαν προβάντες, καὶ τῷ φωτὶ τῆς γνώσεως ἑλλαμφέντες, ψαλμικῶς τὰς χείρας κροτήσωμεν, εὐχαριστήριον αἶνον θεῷ προσάγοντες. καὶ τὰς ἐν τοίχοις καὶ πίναξι, καὶ ἱεροῖς σκεύεσιν ἐγχαραχθείσας ἱερᾶς Χριστοῦ Εἰκόνας τῆς Πανάγνου, καὶ πάντων τῶν Ἁγίων, τιμητικῶς προσκυνήσωμεν, ἀποβαλλόμενοι τὴν δυσσεβὴ τῶν κακοδόξων θρησκείαν. ἡ γὰρ τιμὴ τῆς Εἰκόνας, ὡς φησὶ Βασίλειος, ἐπὶ τὸ πρωτότυπον διαβαίνει. αἰτούμενοι ταῖς πρεσβείας τῆς ἀχράντου σου Μητρός, Χριστὲ ὁ Θεὸς ἠμῶν, καὶ πάντων τῶν Ἁγίων, 447 Βλ. π., σ. 92, σειρ

123 δωρηθῆναι ἡμῖν τὸ μέγα ἔλεος. α) Τὰ μουσικὰ κείμενα Μελοποίηση A Παλαιὸ Στιχηράριο (Ἰβήρων 954, φφ. 198v 199r) Μελοποίηση Β Στιχηράριο Χρυσάφη τοῦ Νέου (Ἰβήρων 992, φφ.163v 164r) 123

124 124

125 Μελοποίηση Γ Στιχηράριο Γερμανοῦ Νέων Πατρῶν (Ἰβήρων 965, φφ ) 125

126 β) Οἱ ἐξηγήσεις τους Ἐξήγηση τῆς Α Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος (ΜΠΤ 715, φφ. 50r 51r) 126

127 127

128 Ἐξήγηση τῆς B Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος (ΜΠΤ 764, φφ. 99v 101v) 128

129 129

130 130

131 Ἐξήγηση τῆς Γ Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος (ΜΠΤ 749, φφ. 87r 88r) 131

132 132

133 133

134 Ἐξήγηση τῆς Γ Νικολάου Δοχειαρίτη (Δοχειαρίου 327, φφ. 234r 235v) 134

135 135

136 136

137 137

138 Μελικὰ Τόξα Κείμενο γ) Πίνακας συνεξέτασης τῶν τριῶν μελοποιήσεων μὲ βάση τὰ μελικὰ τόξα Μελοποίηση σελίδα καὶ σειρὰ χφ Ἦχος Καταλήξεις (Καταληκτικὸς Φθόγγος μαρτυρία) και φθορὲς Σχολιασμὸς Α Περίοδος : Πρόσκληση σὲ εὐχαριστιακὴ δοξολογικὴ ἀναφορὰ Ι Ἀρκτικὴ μαρτυρία στὴν Α Α (σ. 123, σειρ. 1) Β (ΔΙ) ἀτελὴς κατάληξη Ἡ Ἀρκτικὴ μαρτυρία τῆς ἐξήγησης θἐτει καὶ Β καὶ στὴν Γ ὡς βάση τὸν ΒΟΥ, σὲ ἀντίθεση μὲ τὴν Β καὶ Γ μελοποίηση (βάση ΔΙ). Στὸ πρῶτο Οἱ ἐξ ἀσεβείας, Β (123, 1) Β (ΔΙ) μ.τ. περίπου ἴδια μελικὴ ἀνάπτυξη στὴν Α καὶ Β. Στὴν Γ ἐναρκτήριο στερεότυπο Γ (125, 1) Β (ΔΙ) τὸ 5α (ὅπως καὶ στὸ προηγοὺμενο Δοξαστικό). ΙΙ εἰς εὐσέβειαν προβάντες, Α (123, 1) Β (ΔΙ) ἀτελὴς κατάληξη Ἴδιο μέλος στὴν Α καὶ Β καὶ ἴδια Β (123, 1) Β καταληκτικὴ φράση 1α καὶ στὶς τρεῖς (ὅπως καὶ στὴν λέξη «ἀληθείας» τοῦ (ΔΙ) Γ (125, 1) Β (ΔΙ) προηγουμένου Δοξαστικοῦ). ΙΙΙ IV V καὶ τῷ φωτὶ τῆς γνώσεως ἑλλαμφθέντες, (α) ψαλμικῶς (β) τὰς χείρας κροτήσωμεν, εὐχαριστήριον αἶνον θεῷ προσάγοντες. Α (123, 2) Πλ. Β (ΝΗ) ἐντελὴς κατάληξη Ἴδια πτώση καὶ στὶς τρεῖς στὸ «ἑλλαμφέντες» Β (123, 1 2) Πλ. Β (ΝΗ) μὲ τὴν 6α καὶ ἀτελῆ κατάληξη τῆς Β καὶ Γ παρακάτω στὸ «ψαλμικῶς» Γ (125, 1 2) Πλ. Β (ΝΗ) μὲ τὸν θεματισμὸ (πρὶν ἀπ αὐτὸν στὴν Β μεσολαβεῖ ὁ διαπλατυσμὸς 2β). Α (123, 2 3) Β (ΔΙ) ἀτελὴς κατάληξη Ἴδια μελικὴ κίνηση στὴν Β καὶ Γ, ἐνῶ στὸ Β (123, 2 3) Β α) (ΔΙ) β) (ΔΙ) «κροτήσωμεν» συμπίπτουν καὶ οἱ τρεῖς. Γ (125, 2 3) Β»» Α (123, 3) Β / πλ.β Καταληκτικὴ θέση 2α καὶ γιὰ τὶς τρεῖς μὲ (ΝΗ) ἐντελὴς κατάληξη μία ἰδέα Νενανω στὸ τέλος τῆς Β. Β (123, 3 124, 1) Β / πλ. Β (ΓΑ ως ΔΙ τοῦ Νανα) Γ (125,3 4) Β / πλ.β (ΝΗ) 138

139 Β Περίοδος: Προτροπὴ πρὸς τιμητικῆ προσκύνηση τῶν εἰκόνων VI καὶ τὰς ἐν τοίχοις σκεύεσιν Α (σ. 123, σειρ. 3 4) VII VIII ἐγχαραχθείσας τοῦ Χριστοῦ εἰκόνας τῆς Πανάγνου καὶ πάντων τῶν Ἁγίων, Β (124, 1 2) Β μέσος / Β Β μέσος / Β (ΔΙ) ἀτελὴς κατάληξη Σχεδὸν πανομοιότυπη μελικὴ ἀνάπτυξη στὴν Α καὶ Γ μὲ καταληκτικὴ φράση 5α (ΔΙ) καὶ στὶς τρεῖς. Γ (125, 4 5) Β μέσος / Β (ΔΙ) Α (123, 4 5) Β μέσος (ΒΟΥ) ἀτελὴς κατάληξη Διαφορετικὴ μελικὴ κίνηση καὶ στὶς τρεῖς, Β (124, 2 4) Β μέσος / πλ. Β (ΓΑ) μὲ μόνη ἐξαίρεση τὴν κοινὴ χρήση τοῦ Γ (125, 5 6) Β μέσος (ΒΟΥ) οὐρανίσματος στὸ «εἰκόνας». Α (123, 5 6) Β μέσος (ΒΟΥ) ἀτελὴς κατάληξη Ἴδιο μέλος στὴν Β καὶ Γ, μὲ τρίφωνη Β (124, 4) Πλ.Β (ΝΗ) ἀνάβαση στὴν βάση τοῦ Νενανω στὴν Β. Γ (126, 6) Πλ.Β (ΓΑ ὡς ΔΙ τοῦ Νενανω) / Φθορὰ IX τιμητικῶς προσκυνήσωμεν, Α (123, 6) Πλ. Β Ἴδια κατάληξη στὴν Α καὶ Β μὲ τὴν φράση (ΝΗ) ἐντελὴς κατάληξη 4α. Β (124, 5) Πλ. Β (ΝΗ) Γ (125, 6 8) Πλ.Β (ΒΟΥ ὡς ΠΑ τοῦ πλ.β ) / Μαρτυρία (ΔΙ) στὸ «τιμητικῶς» Γ Περίοδος: Ἀποδοκιμαστικὴ ἀναφορὰ τῶν κακοδόξων X ἀποβαλλόμενοι θρησκείαν. Α (123, 7) Β ἐντελὴς κατάληξη Ἴδια πτώση μὲ τὴν θέση 2αβ στὴν Α καὶ Β. Β (124, 5 6) Β / πλ. Β (ΝΗ) Στὴ Γ μελισματικὴ ἀνάπτυξη τοῦ «προσκυνήσωμεν» μὲ παραχορδὴ (σκληρὸ χρωματικὸ τετράχορδο ἐπὶ τοῦ ΒΟΥ ΚΕ τοῦ Β Γ (125, 8 90 Β μέσος (ΒΟΥ) / Ἴδια μαρτυρία στὸ «ἀποβαλλόμενοι» ἤχου ΧΙ (α) ἡ γὰρ τιμὴ τῆς εἰκόνος (β) ὡς φησὶ Βασίλειος, Α (123, 8) Β / πλ. Β (α) (ΓΑ ὡς ΔΙ τοῦ πλ.β ) (β) (ΝΗ) ἀτελὴς κατάληξη Β (124, 6 7) Β / πλ. Β»» Γ (125, 9 10) Β / πλ. Β (α) (ΓΑ ως ΔΙ του πλ.β ) / Φθορὰ (β) (ΝΗ) Διαφορετικὴ ἀνάπτυξη καὶ στὶς τρεῖς, ἀλλὰ γύρω ἀπ τὰ ἴδια τονικά κέντρα (ΔΙ,ΒΟΥ,ΓΑ). Μελισματικὴ ἀνάπτυξη μεγαλύτερη στὴν Γ. 139

140 ΧΙΙ ἐπὶ τὸ πρωτότυπον Α (σ. 123, σειρ. 8 9) Πλ. Β διαβαίνει. (ΝΗ) ἐντελὴς κατάληξη Β (124, 7 8) Πλ.Β»» Γ (125, 10) Β μέσος / πλ.β (ΝΗ) / Μαρτυρία (ΒΟΥ) στὸ «πρωτότυπον» ΧΙII αἰτούμενοι ταῖς πρεσβείαις Α (123, 9) Πλ. Β / Γ / Δ (ΖΩ ὡς ΔΙ τοῦ Ἅγια) ἀτελὴς κατάληξη XIV τῆς ἀχράντου σου Μητρός, Χριστὲ ὁ Θεὸς ἠμῶν, Β (124, 8 9) Πλ. Β / Β / Β μέσος Γ (125, 10 11) Β μέσος / Β Α (123, 10) Πλ. Α / Β μέσος (ΒΟΥ) (ΔΙ) (ΒΟΥ) ἀτελὴς κατάληξη / στὸ «Χριστὲ» ὑπάρχει φθορὰ τοῦ Νανα Β (124, 9 10) Β μέσος (ΒΟΥ) Γ (125, 11 12) Β μέσος (ΒΟΥ) Περίπου ἴδια μελικὴ κίνηση στὴν Α καὶ Β μὲ ἀπόλυτη ταύτισή της στὴν καταληκτικὴ φράση 13α στὴν λέξη «διαβαίνει» (θέση πλ. Β ἡ ὁποία παρασημαίνεται σαφῶς στὴν Α μὲ τὴν μαρτυρία. Διαφορετικὴ καὶ ἐνδιαφέρουσα ἀνάπτυξη καὶ στὶς τρεῖς : στὴν Α, μετὰ ἀπο μία μικρὴ ἰδέα Νανα ἐπὶ τοῦ ΚΕ (παραχορδή), κατάληγει μὲ τὸν θεματισμὸ ὡς Αγια ἐπὶ τοῦ ΖΩ. Στὴν Β πλατιὰ μελισματικὴ ἀνάπτυξη μὲ περάσματα ἀπ τὸν πλ. Β καὶ Β γιὰ νὰ καταλήξει ὡς Β μέσος, ἐνῶ ἡ Γ καταλήγει ἐπὶ τῆς κύριας βάσης ΔΙ. Στὴν Α, μετὰ ἀπὸ ἕνα ἐνδιάμεσο πέρασμα ἀπ τὸν πλ. Α ἐπανέρχεταὶ μὲ ὁμαλὸ τρόπο στην μεσότητὰ τοῦ Β ἤχου. Καὶ στὶς τρεῖς ἴδια μόνο ἡ καταληκτικὴ θέση 3αβ. XV καὶ πάντων τῶν Ἁγίων, Α (123, 10 11) Β μέσος (ΒΟΥ) έντελὴς κατάληξη Ἴδια κατάληξη στὴν Α καὶ Β μὲ τὴν Β (124, 10) Β / πλ.β (ΒΟΥ) φράση 4α. Γ (125, 11 12) Πλ. Β (ΒΟΥ) ΧVI δωρηθῆναι ἠμὶν τὸ μέγα ἔλεος. Α (123, 10) Πλ. Β (ΝΗ) / τελικὴ κατάληξη Καταληκτικὴ θέση στὴν Α καὶ Β ἡ 2α. Β (124, 10 11) Πλ. Β (ΝΗ) Διαφορετικὴ τελικὴ κατάληξη στὴν Γ μὲ Γ (125, 12 13) Β (ΔΙ) τὴν 5α (ὅπως στὸ προηγούμενο Δοξαστικό). 140

141 δ) Πίνακας μεγάλων ὑποστάσεων 448 ΜΕΓΑΛΕΣ ΥΠΟΣΤΑΣΕΙΣ ΠΑΡΑΚΑΛΕ ΣΜΑ Ή ΈΤΕΡΟΝ ΠΑΡΑΚΛΗ ΤΙΚΗ Η ΣΥΝΑΓΜΑ ΘΕΜΑΤΙΣΜΟΣ ΕΣΩ Η ΕΞΩ ΟΥΡΑΝΙ ΣΜΑ ΛΥΓΙΣΜΑ ΤΡΟΜΙ ΚΟΝ ΞΗΡΟΝ ΚΛΑΣΜΑ ΨΗΦΙΣΤΟ ΠΑΡΑΚΑ ΛΕΣΜΑ ΚΥΛΙΣΜΑ ΜΕΛΟΠΟΙΗ Α Β Β Α Β Γ Α Β Γ Α Β Γ Α Β Γ Α Β Γ Α Β Γ Α Β Γ Α Β Γ ΣΕΙΣ ΜΕΛΙΚΑ ΤΟΞΑ Ι ΙΙ Σ ΙΙΙ ΕΣ 1ΕΣ ΙV V VI 1 2 2Σ VII 2 1 1Σ VIII 1 2ΕΣ IX X ΕΣ μ XI XII ΕΣ 1ΕΞ 1ΕΞ XIII XIV ΧV ε) Ἀνάλυση τοῦ Ἰδιομέλου Ἡ μελοποίηση τοῦ Δοξαστικοῦ σὲ Β ἦχο αὐτόματα μᾶς παραπέμπει στὸ προηγούμενο Δοξαστικὸ ποὺ ἐξετάστηκε, δεδομένου ὅτι τὰ δομικὰ μορφολογικὰ στοιχεῖα εἶναι ἀκριβῶς τὰ ἴδια. Ἔτσι, ὡς πρὸς τὶς στερεότυπες θέσεις καὶ καταληκτικὲς φράσεις, τὶς ὑποστάσεις καὶ τὸ σύστημα ποὺ ἔχουν χρησιμοποιηθεῖ στὶς τρεῖς μελοποιητικὲς παραλλαγὲς του, ἰσχύουν ὅσα ἐν ἐκτάσει εἰπώθηκαν προηγουμένως 449. Κάποια σημεῖα ποὺ θὰ μποροῦσαν νὰ ἐπισημανθοῦν σχετίζονται μὲ τὴν παρασήμανση μίας φθορᾶς στὸ μουσικὸ κείμενο τῆς Γ, ὄπως καὶ δύο παραχορδῶν στὸ κείμενο τῶν δύο ἐξηγήσεων ποὺ διαθέτουμε, οἱ ὁποῖες δὲν δηλώνονται σαφῶς στὴν παλαιὰ συνοπτικὴ γραφή Τὸ κεφαλαῖο Σ δηλώνει την παρασήμανση τοῦ μαύρου Συνάγματος. 449 Βλ. π., σ Ὄπ.π., σ

142 Συγκεκριμένα στὴν Γ καὶ στὴν τελευταία συλλαβὴ τῆς λέξης «εἰκόνος» τίθεται ἡ φθορὰ τοῦ Νενανω σὲ μία φράση τὴν ὁποία θὰ συναντήσουμε μὲ τὴν ἴδια ἀκριβῶς μορφὴ καὶ παρακάτω στὸ Δοξαστικό τοῦ πλ. Β 451. Δηλώνεται ἔτσι μ αὐτὸν τὸν τρόπο ἡ μεταβολὴ σὲ σκληρὸ χρῶμα ἡ ὁποία ἐξυπηρετεῖ καὶ τὴν μετέπειτα μελικὴ διαδρομή, ἀφοῦ τὸ μέλος θὰ πλαγιάσει μὲ τὴν καταληκτικὴ φράση 2αβ. Ἐπίσης στὴν λέξη «πρεσβείας» τῆς Α τίθεται στὴν ἐξήγηση τοῦ Χουρμουζίου ἡ διατονικὴ φθορὰ τοῦ ΓΑ ἐπὶ τοῦ φθόγγου ΚΕ τοῦ Β ἤχου δημιουργώντας μία περαστικὴ ἐντύπωση Τρίτου (Νανα). Ἡ παραχορδὴ αὐτὴ κρίνεται ἀπαραίτητη, ἀφοῦ παρακάτω τονίζει ἀρκετὰ ἐντυπωσιακὰ τὴν τελευταία συλλαβὴ τῆς λέξης μὲ τὴν ὑπόσταση τοῦ θεματισμοῦ ἐπὶ τοῦ φθόγγου ΖΩ (ὡς ΔΙ τοῦ Β ἤχου) καὶ στὴν συνέχεια πλαγιάζει τὸ μέλος ὡς πλ Α στὸν φθόγγο ΓΑ (ὡς ΠΑ), γιὰ νὰ ἐπανέλθει καὶ νὰ καταλήξει στὴν μεσότητα τοῦ Β ἤχου. Τέλος στὴν Γ καὶ στὴν λέξη «προσκυνήσωμεν» ὁ Γερμανὸς Νέων Πατρὼν χρησιμοποιεῖ μία ἀρκετὰ πλατιὰ μελωδικὴ γραμμὴ ἡ ὁποία ἀναπτύσσεται μὲ κέντρο τὸν φθόγγο ΚΕ ὡς Γ (Νανα) ἦχος. Αὐτὴ ἡ παραχορδὴ δηλώνεται καὶ στοὺς δύο ἐξηγητὲς τοῦ Γερμανοῦ (Χουρμούζιο, Νικόλαο Δοχειαρίτη) μὲ τὴν χρήση τῆς διατονικῆς φθορᾶς τοῦ ΔΙ ἐπὶ τοῦ φθόγγου ΖΩ τοῦ Β ἤχου. Ἡ λύση τῆς παραχορδῆς αὐτῆς γίνεται μὲ πιὸ ὀρθόδοξο τρόπο στὴν ἐξήγηση τοῦ Νικολάου, ἀφοῦ ὁ Χουρμούζιος θέτοντας τὴν φθορὰ τοῦ Β ἤχου συγχέει τὸν ἑρμηνευτὴ ψάλλοντα ὡς πρὸς τὴν ἀπόδοση τῶν διαστημάτων. στ) Αἰσθητικὴ ἀποτίμηση Τὸ μέλος τοῦ Παλαιοῦ Στιχηραρίου χαρακτηρίζεται ἀπὸ μία πιὸ ἁπλὴ καὶ σύντομη ἀνάπτυξη τῶν μελικῶν φράσεων, χωρὶς ὅμως νὰ ὑστερεῖ ἀπ τὴν Β καὶ Γ στὴν ἀπόδοση τῶν νοημάτων τοῦ κειμένου καὶ σὲ αἰσθητικὴ ἀρτιότητα. Ἀπ τὴν ἄλλη, οἱ δύο μεταβυζαντινὲς μελοποιήσεις χαρακτηρίζονται ἀπὸ μία 451 Βλ. πκ., σ. 164, σειρ

143 ποικιλία καὶ πλατύτερη καὶ μελισματικότερη μελωδικὴ ἀνάπτυξη, συμβάλλοντας ἔτσι στὴν μεγαλύτερη αἰσθητικὴ ἀπόλαυση ἀπὸ μέρους τοῦ ἀκροατή. Στὴν Α καὶ Β ἀρχικά ἡ μελικὴ πορεία ξεδιπλώνεται μὲ τὸν ἴδιο σχεδὸν τρόπο μέσα στὰ πλαίσια τῆς φόρμας τοῦ Β ἤχου μὲ ἠρεμία καὶ χωρὶς ἐντάσεις. Εἰδικότερα στὴν Β ὑπάρχει μία διάθεση, ὅπως καὶ στὸ πρῶτο Δοξαστικό, νὰ χρωματίζεται τὸ μέλος μὲ μικρὲς πινελιὲς τοῦ Νενανω, χρησιμοποιώντας μετὰ ἀπ τὸν πλαγιασμὸ τοῦ μέλους τὴν τρίφωνη ἀνάβαση, μὲ ἢ χωρὶς τὴν φθορὰ τοῦ Νενανω 452. Τὴν τελευταία συλλαβὴ τῆς λέξης «ἑλλαμφέντες» τὴν ἐπιμηκύνει μὲ τὸν χαρακτηριστικὸ πλατυσμὸ ποὺ χρησιμοποιεῖ ὁ Χρυσάφης στὰ μέλη τοῦ Β ἤχου (2β) 453, ἐνῶ τὸ ἐπίρρημα «ψαλμικῶς» τὸ τονίζει μὲ τὴν χρήση τοῦ θεματισμοῦ καὶ τὸ ἀπομονώνει μελωδικὰ ἀπ τὸ κῶλο στὸ ὁποῖο ἀνήκει μὲ μία «ψαλμικὴ» μελισματικὴ διάθεση. Ὁμοίως καὶ ὁ Γερμανὸς στὴν Γ, ἀφοῦ φωτίσει γιὰ λίγο μὲ μία μικρὴ διατονικὴ ἰδέα τὴν λέξη «φωτὶ» καὶ χωρὶς τὸν πλατυσμὸ τοῦ Χρυσάφη στὸ «ἑλλαμφέντες», μεταχειρίζεται μὲ τὸν ἴδιο τρόπο τὸ «ψαλμικῶς». Στὴν συνέχεια οἱ προαναφερόμενοι μελουργοὶ ἀκολουθοῦν τὸ πρότυπό του ἀνωνύμου μέλους τοῦ Βυζαντινοῦ Στιχηραρίου, μὲ τὴν ξαφνικὴ ἀνάταση καὶ κορύφωση γιὰ τὴν ἀπόδοση τοῦ σχήματος ἤχου ποὺ ὑποννοεῖ ἡ ἠχομιμητικὴ λέξη «κροτήσωμεν, γιὰ νὰ καταλήξουν στὴν συνέχεια καὶ οἱ τρεῖς μὲ τὴν χαρακτηριστικὴ θέση τοῦ ἀντικοντίσματος (2α) στὴν βάση τοῦ πλ. Β. Στὴν ἑπόμενη περίοδο τοῦ κειμένου (μ.τ. Χ IX) τὸ μέλος καὶ στὶς τρεῖς βαίνει μὲ τὴν ἴδια μελικὴ ἀνάπτυξη, μὲ πτώσεις στὴν βάση τοῦ Β ἤχου ἢ τοῦ μέσου του, γεγονὸς ποὺ κρατᾶ τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ ἀκροατῆ σὲ ἀναμονή. Ἡ λέξη «εἰκόνας» στὴν Β καὶ Γ ἐξαίρεται χαρακτηριστικά, ὅπως καὶ στὶς περισσότερες φορὲς ὅταν ἀπαντάται στὰ Ἰδιόμελα τῆς ἐορτῆς 454, μὲ μία διαφοροποίηση τοῦ Γερμανοῦ ὡς πρὸς τὴν μελισματικὴ μεταχείριση τῆς τελευταίας συλλαβῆς (σὲ 452 Στὸν κώδικα Ἰβήρων 992 ὑπάρχει μόνο ἡ τρίφωνη ἀνάβαση, ἐνῶ στὸν Λειμῶνος 230 παρασημαίνεται καὶ ἡ φθορά. 453 Γιὰ τὶς διάφορες μελωδικὲς γραμμὲς βλ. στὸ προηγούμενο Δοξαστικό, βλ. π., σσ Βλ. στὸ Δοξαστικὸ «Ἡ Χάρις» μ.τ. V, X, καὶ π., σσ

144 ἀντίθεση μὲ τὸν Χρυσάφη ποὺ χρησιμοποιεῖ μόνο τὸν θεματισμό). Εἰδικὰ μὲ τὴν λέξη αὐτή, ἡ ὁποία βρίσκεται στὸ ἐπίκεντρο τῆς ὑμνολογίας τῆς ἡμέρας καὶ ἀποτελεῖ καὶ τὸ κεντρικὸ θέμα τῆς ἑορτῆς τῆς Ὀρθοδοξίας, νοεῖται ἡ εἰκονικὴ ἀποτύπωση τῆς «μορφῆς» καὶ τοῦ «εἴδους» τοῦ Κυρίου Ἰησοῦ Χριστοὺ 455 καὶ κατ ἐπέκταση «τῆς Πανάγνου καὶ πάντων τῶν Ἁγίων» 456. Αὐτὴ ἡ θεολογικὴ ἀποτύπωση σημαινόμενο ποὺ ὑποκρύπτεται κάτω ἀπ τὸ σημαῖνον τῆς λέξης «εἰκόνας» ἐπεκτείνεται καὶ σὲ μελουργικὸ ἐπίπεδο, δεδομένης τῆς ἐξάρτησης τοῦ μέλους ἀπ τὸν λόγο 457. Ἔτσι τὸ μέλος στὴν λέξη «εἰκόνας» σφραγίζεται καὶ αὐτὸ μὲ τὴν σειρά του ἀπὸ φράσεις ἐκτεταμένες, μελισματικὲς καὶ ξεχωριστές, μὲ τὶς ὁποῖες τονίζεται καὶ ἀποδίδεται ἑμφατικότερα τὸ θεολογικὸ σημαινόμενό της. Ἀπὸ ἐκεῖ καὶ πέρα ἡ Γ διαφοροποιεῖται ἀκόμη περισσότερο, μὴ ἀκολουθώντας τὴν κλασικὴ καταληκτικὴ φόρμα 2αβ τῶν Α καὶ Β στὸ «προσκυνήσωμεν», ἀλλὰ ἀποδίδει τὴν προσκύνηση μὲ μία πλατιὰ καινότροπη φράση σὲ ἦχο Νανα 458. Προηγουμένως ἔχει τονιστεῖ μὲ τὴν χρήση τοῦ θεματισμοῦ καὶ τὸ ἐπίρρημα «τιμητικῶς», λέξη κλειδὶ γιὰ τὴν θεολογικὴ κατανόηση τοῦ θέματος τῆς ἑορτῆς. Κυρίως ὅμως ἡ ἐντελῶς πρωτότυπη χρήση τοῦ Νανα δημιουργεῖ μία εὐφροσύνη διάθεση ἡ ὁποία προσδίδει στὸ θέμα τῆς ἑορτῆς (ἡ ἀποκατάσταση τῆς τιμητικῆς προσκύνησης τῶν εἰκόνων) τὸν ἀνάλογο πανηγυρικὸ καὶ θριαμβευτικὸ τόνο. Στὸ ἑπόμενο κῶλο τὸ κλίμα φορτίζεται περισσότερο μὲ τὴν ἔκφραση ἀποστροφῆς πρὸς τὴν κακοδοξία τῶν αἱρετικῶν (μ.τ. Χ, σ. 129, σειρ καὶ 132, 12). πιὸ γλαφυρὰ καὶ ἔντονα ἀποδίδεται αὐτὴ ἡ διάθεση στὴν Β μὲ τὴν μεταβολὴ τοῦ χρώματος σὲ σκληρό, ἐνῶ στὴν Γ τὸ μέλος ἀναδύει μία δραματικότητα καὶ ζωηρὴ ἐκφραστικότητα, καταλήγωντας ἐντούτοις στὴν μεσότητα τοῦ Β. Τὰ δύο ἑπόμενα μελικὰ τόξα (ΧΙ ΧΙΙ) ἔχουν χαρακτήρα ἐπιλογικό, κλείνοντας ἔτσι αὐτὴ 455 Βλ. π., σ μ.τ. VIII. 457 Βλ. π., σ Ὄπ.π., σ

145 τὴν νοηματικὴ περίοδο ἡ ὁποία εἶχε ἔντονα θεολογικὸ καὶ διδακτικὸ χαρακτήρα 459. Στὴν τελευταία περιοδό του, καθὼς τὸ Δοξαστικὸ βαίνει πρὸς τὴν ὁλοκλήρωσή του, ἡ ψυχὴ τοῦ ἀκροατῆ δονεῖται ἀπ τὴν ἀριστοτεχνικὴ σύνθεση στὴ λέξη «πρεσβείαις», στὴν ὁποία ἐκδηλώνεται ἡ διαφορετικὴ προσωπικὴ μελουργικὴ μαεστρία τῶν τριῶν συνθετῶν: συγκεκριμένα στὴν Β καὶ Γ, τὸ μέλος στολίζεται μὲ ὑψίτονες ἐξάρσεις καὶ πλατιὰ μελισματικὴ φόρμα μέσα στὰ ὅρια τῆς μελικῆς κίνησης τοῦ Β ἤχου, στὸν Γερμανὸ μὲ τὴν κλασικὴ δέσμη οὐρανίσματος θεματισμού, ἐνῶ στὸν Χρυσάφη μὲ μία πρωτότυπη καὶ πλατιὰ φράση ἡ ὁποία καταλήγει μὲ τὴν ὑπόσταση τοῦ θεματισμοῦ. Τὴν πιὸ ἐντυπωσιακὴ ὅμως καὶ ἠδύμελη μουσικὴ γραμμὴ τὴν βρίσκουμε ἀναπάντεχα στὸ παλαιὸ βυζαντινὸ μέλος μὲ τὴν ἐντελῶς πρωτότυπη χρήση τοῦ θεματισμοῦ ἐπὶ τοῦ φθόγγου ΖΩ τοῦ Β ἤχου (ὁ ὁποῖος νοεῖται ὡς ΔΙ Διατονικὸς) 460 καὶ τὴν ἠδύτατη διατονικὴ κατάβαση τοῦ μέλους στὸν φθόγγο ΓΑ (ὡς ΠΑ τοῦ πλ. Α ), γεμίζοντας ἐλπίδα, ἀγαλλίαση καὶ γλυκύτητα τὶς ψυχὲς τῶν ἀκροομένων, στὸ ἄκουσμα τῆς Πανάγνου Μητέρας τοῦ Κυρίου μας, τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου (μ.τ. ΧIV, σ. 127, σειρ ). Τέλος τὸ μέλος θὰ καταλήξει, στὴν μὲν βυζαντινὴ μελοποίηση, μὲ τὴν καταληκτικὴ θέση τοῦ ἀντικοντίσματος ποὺ συναντήσαμε καὶ στὸ προηγούμενο Δοξαστικὸ (2α). τὴν τελικὴ αὐτὴ θέση ἐπιλέγει καὶ ὁ Χρυσάφης, διαφοροποιούμενος μ αὐτὸν τὸν τρόπο ἀπ τὸ πρῶτο Δοξαστικό, γιὰ τὸν λόγο ἴσως ὅτι τὸ μελωδικὸ περιεχόμενό της ἀνταποκρίνεται καλύτερα μὲ τὴν χρήση τοῦ πλαγιασμοῦ καὶ τοῦ σκληροῦ χρώματος στὴν ἔννοια τοῦ ἐλέους ποὺ ἀναζητεῖ ὁ ποιητὴς ἀπ τὸν φιλάνθρωπο Κύριο καὶ Θεὸ Ἰησοῦ Χριστό. Τὴν παρακλητικὴ αὐτὴ ἐκζήτηση τοῦ ἐλέους ὁ Γερμανὸς ἐπιλέγει νὰ τὴν ἀποδώσει μὲ διαφορετικὸ ἀπ τὴν Α καὶ Β τρόπο, μὲ τὸ γνωστὸ ἀπ τὸ προηγούμενο Δοξαστικὸ τελικὸ καταληκτικό του στερεότυπο 3γ στὴν βάση τοῦ κυρίου Β ἤχου, τοῦ ὁποίου τὸ 459 Βλ. π., σ Ὄπ.π., σ

146 ἤθος 461 ἀποδίδει ἄριστα τὸν ἱκετευτικὸ τόνο τοῦ ποιητικοῦ κειμένου ὅπως «δωρηθῆναι ἠμῖν τὸ μέγα ἔλεος». Ἔτσι ἐπιτυγχάνεται σὲ μεγάλο βαθμὸ ὁ ἐναγκαλισμὸς τοῦ ποιητικοῦ κειμένου καὶ τοῦ μέλους του καὶ συνακόλουθα ἡ μυστικὴ βίωση τῶν ὑπερβατικῶν νοημάτων ἀπ τὰ πνευματικὰ αἰσθητήρια τῶν πιστῶν, μέσω τῆς ὑποβλητικότητας καὶ τῆς αἰσθητικῆς ἀπόλαυσης ποὺ χαρίζει ἡ μουσικὴ σύνθεση 462. ΙΙΙ) Δοξαστικὸ Ἰδιόμελο τῆς Λιτῆς «Χαίρετε προφῆται τίμιοι», ἀδήλου ποιητοῦ, μέλος ἀργὸ στιχηραρικό, Ἦχος Β Χαίρετε προφῆται τίμιοι, οἱ τὸν νόμον Κυρίου καλῶς διαταξάμενοι, καὶ τὴ πίστει φανέντες, ἀπόρθητοι στύλοι ἀκλινεῖς. ὑμεῖς γὰρ καὶ μεσίται ὤφθητε τῆς νέας Διαθήκης Χριστοῦ. καὶ μεταστάντες πρὸς Οὐρανόν, αὐτὸν ἱκετεύσατε, εἰρηνεῦσαι τὸν κόσμον, καὶ σῶσαι τὰς ψυχᾶς ἠμῶν. 461 Βλ. Ἀντωνίου, Μορφολογία, σ. 74 καὶ Παναγιωτόπουλου, Θεωρία, σ Βλ. Παπανοῦτσος, Αἰσθητική, σσ Ὄπ.π., σσ

147 α) Τὰ μουσικὰ κείμενα Μελοποίηση Α Παλαιὸ Στιχηράριο (Ἰβήρων 954, φ. 92ν) Μελοποίηση Β Στιχηράριο Χρυσάφη τοῦ Νέου (Ἰβήρων 992, φφ. 43v 44r) 147

148 Μελοποίηση Γ Στιχηράριο Γερμανοῦ Νέων Πατρῶν (Ἰβήρων 965, φφ ) β) Οἱ ἐξηγήσεις τους Ἐξήγηση τῆς Α Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος (ΜΠΤ 708, φφ. 258r 259r) 148

149 149

150 150

151 Ἐξήγηση τῆς B Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος (ΜΠΤ 762, φφ. 66r 66bisv) 151

152 152

153 153

154 Ἐξήγηση τῆς Γ Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος (ΜΠΤ 747, φφ. 60v 61r) 154

155 155

156 156

157 Μελικὰ Τόξα Κείμενο γ) Πίνακας συνεξέτασης τῶν τριῶν μελοποιήσεων μὲ βάση τὰ μελικὰ τόξα Μελοποίησησελίδα καὶ σειρὰ στὸ χφ Ἦχος Καταλήξεις (Καταληκτικὸς φθόγγος μαρτυρία) και φθορὲς Σχολιασμὸς Α Περίοδος : Ἐγκωμιαστικὴ ἀναφορὰ στὰ ἱερὰ πρόσωπα τῶν Προφητῶν Ι Ἀρκτική μαρτυρία (ΔΙ) Α (σ. 147, σειρ. 1) Β πλ. Β ἀτελὴς κατάληξη Στὴν Α καὶ Β σχεδὸν ὅμοιο ὅλο τὸ μ.τ., μὲ τὸν ἐπιπρόσθετο πλατυσμὸ 3β τῆς τελευταίας Χαίρετε προφῆται τίμιοι, Β (147, 1 2) Β πλ. Β Β (ΔΙ) συλλαβῆς στὴν Β. Στὴν Γ διαφορετικὴ μελικὴ κίνηση μὲ χαρακτηριστικὸ πλατυσμὸ τῆς Γ (148, 1 2) Β Β μέσος (ΒΟΥ) / Πιὸ πρίν μετὰ τὸ λέξης «Χαίρετε» καὶ μὲ τὴν ἁπλὴ «Χαίρετε» (ΔΙ) καταληκτικὴ φράση 3αβ. ΙΙ ΙΙΙ οἱ τὸν νόμον Κυρίου καλῶς διαταξάμενοι, (α) καὶ τῇ πίστει φανέντες, (β) ἀπόρθητοι στύλοι ἀκλινεῖς. Α (147, 1 2) Β μέσος πλ. Β (ΝΗ) ἀτελὴς κατάληξη Ἴδια ἡ καταληκτικὴ θέση 2α καὶ Β (147, 2 3) Β πλ. Β (Γα ὡς ΔΙ πλ.β ) στὶς τρεῖς, μὲ ἐπιπρόσθετη Γ (148, 2)» τρίφωνη ἀνάβαση στὴν βάση τοῦ (ΝΗ ὡς ΠΑ πλ. Β ) Νενανω στὴν Β. Α (147, 2 3) Β μέσος (ΒΟΥ) ἐντελὴς κατάληξη Ἑτερόκλητη μελικὴ ἀνάπτυξη καὶ στὶς τρεῖς, ἁπλὴ καὶ λιτὴ στὴν Α, Β (147, 3 5) α) πλ. Β Β α) (ΔΙ) β) (ΒΟΥ) στὴν Β μελισματικότατη μὲ τὸν β) Β μέσος πλατυσμὸ 3β καὶ τὴν καταληκτικὴ 7α. Ἴδια κατάληξη καὶ στὴν Γ, Γ (148, 3) Β μέσος α) (ΒΟΥ) β) (ΒΟΥ) ὅπου ἐντοπίζουμε ἐπιπλέον ὡς καταληκτικὸ στερεότυπο τὴν 5αβ (στὸ α ) καὶ τὴν 6α (στὸ β ). IV ἠμεῖς γὰρ καὶ μεσίται ὤφθητε Α (147, 3) Β πλ. Β (ΝΗ) ἀτελὴς κατάληξη Η Β καὶ ἡ Γ δὲν ἀπομακρύνονται καθόλου ἀπ τὸ μέλος τῆς Α, μὲ 156

158 V τῆς νέας Διαθήκης αὐτοῦ (Χριστοῦ) 463 Β (σ. 147, σειρ. 5 6)» (ΖΩ τῆς Ὑπάτης ὡς ΝΗ τοῦ πλ.β ) Γ (148, 4)» (ΝΗ) καταληκτική θέση 3αβ / μετά τὸ «γὰρ» μαρτυρία τὸ ζεῦγμα Ο2+Θ1 καὶ τὴν καταληκτικὴ φόρμα 2αβ. Ἐπιπλέον στὴν Β ἡ κατάληξη διανθίζεται μὲ τὸν μικρὸ πλατυσμὸ 2β. (ΓΑ) Α (147, 3 4) Β μέσος (ΒΟΥ) ἐντελὴς κατάληξη Η Α καταλήγει μὲ τὴν 3αβ, ἐνῶ ἡ Β (147, 7)» (ΒΟΥ) / στὸ «νέας» μαρτυρία (ΔΙ) Β μετὰ τὸν θεματισμὸ μὲ τὴν 7α. Η Γ ἀκολουθεῖ τὸ μέλος τῆς Α, ἐκτὸς ἀπ τὴν καταληξῆ της ποὺ Γ (148, 4 5)» (ΒΟΥ) εῖναι ἴδια μὲ τὴν Β. Β Περίοδος: Παράκληση ἐκζήτηση τῶν πρεσβειῶν τους VI καὶ μεταστάντες πρὸς οὐρανόν, Α (147, 4) Β / πλ. Β (ΓΑ ὡς ΔΙ πλ. Β ) ἀτελὴς κατάληξη Β (147, 7 9) Β (ΔΙ) VII αὐτὸν ἱκετεύσατε, εἰρηνεῦσαι τὸν κόσμον, Γ (148, 5 6) Β μέσος / πλ. Β (ΓΑ ὡς ΔΙ πλ. Β ) Α (147, 4 5) Πλ. Β (ΓΑ ὡς ΔΙ πλ. Β ) ἀτελὴς κατάληξη Β (147, 9 10) Β / πλ. Β (ΝΗ ὡς ΠΑ πλ. Β ) Γ (148, 6) Πλ. Β Β (ΓΑ ὡς ΔΙ πλ. Β ) Ἴδιο μέλος στὴν Α καὶ Γ. Η Β ἀ ντιγράφει τὸ παραδεδομένο βυζαντινὸ μέλος μέχρι τὸ «μεταστὰντές», ἐνῶ μελίζει τὴν λέξη «οὐρανὸν» μὲ τὸν μελισματικὸ τύπο 3β (ὅπως καὶ στὰ μ.τ. Ι καὶ ΙΙΙ) Ἴδιο μέλος στὴν Α καὶ Γ μὲ διαφοροποιημένη μόνο τὴν κατάληξη τῆς δεύτερης (5α). Στὴν Β ἐντοπίζουμε δύο πρωτότυπα, σὲ σχέση μὲ τὰ δύο προηγοῦμενα 463 Αὐτὴ τὴν γραφὴ διασώζουν και οἰ τρεῖς μελοποιήσεις άντὶ τῆς γραφῆς «Χριστοῦ» τοῦ ἐντύπου Τριωδίου καὶ τῶν ἐξηγήσεων. 157

159 μέσος πλ. Β VIII καὶ σῶσαι τὰς ψυχᾶς ἠμῶν. Α (147, 5 6) Πλ. Β (ΝΗ ὡς ΠΑ πλ. Β ) τελικὴ κατάληξη Β (147, 10) Β (ΔΙ) Γ (148, 7) Πλ. Β (ΝΗ ὡς ΠΑ πλ. Β ) Δοξαστικά, πτωτικὰ στερεότυπα. Κοινή κατάληξη (2α) μὲ πλαγιασμὸ στὴν Α καὶ Γ. Στὴν Β ἡ τελική της κατάληξη γίνεται μὲ τὴν φράση 5α καὶ ἐπιπλέον μὲ ἕνα μικρὸ μέλισμα τῆς τελευταίας συλλαβῆς παπαδικῆς μᾶλλον προελεύσεως. 158

160 δ) Ἀνάλυση τοῦ Ἰδιομέλου Τὸ Ίδιόμελο αὐτό, ὅπως ἔχει ἤδη εἰπωθεί 464, σχετίζεται μὲ τὸ παλαιότερο ἐορτολογικὸ στρῶμα τῆς Α Κυριακῆς τῶν Νηστειῶν. Τὸ βρίσκουμε ὅμως καὶ ὡς Δοξαστικὸ τῶν Ἀποστίχων τοῦ Μεγάλου Ἑσπερινοῦ τῆς Κυριακῆς τῆς πρὸς τοῦ Χριστοῦ Γεννήσεως, κατὰ τὴν ὁποία μεταφέρθηκε ἡ μνήμη τῶν Προφητῶν καὶ Προφητίδων 465 καὶ ὡς ἐκ τούτου εἶναι περισσότερο συνδεδεμένο στὴν σημερινὴ λειτουργικὴ πράξη μὲ τὴν ἡμέρα αὐτή. Αὐτὸς εἶναι καὶ ὁ λόγος ποὺ ὁ Χουρμούζιος δὲν συμπεριέλαβε τὶς τρεῖς ἐξηγήσεις του μὲ τὶς ἀντίστοιχες τῶν ὑπολοίπων Ἰδιομέλων τῆς Κυριακῆς της Ὀρθοδοξίας (κώδικες ΜΠΤ 715, 749 καὶ 764), ἀλλὰ τὶς ἐναπέθεσε μαζὶ μὲ τὶς ἐξηγήσεις τῶν Ἰδιομέλων τοῦ Μηνὸς Δεκεμβρίου (ΜΠΤ 708, 747, 762). Ὡς πρὸς τὴν ἐσωτερική του μελικὴ ὀργάνωση τὸ Δοξαστικὸ αὐτὸ δὲν παρουσιάζει κάτι καινούργιο σὲ σχέση μὲ τὰ δύο προεκτεθέντα ὁμόηχά του. Ἡ μελοποιητικὴ τοῦ δομὴ εἶναι πιὸ ἀρχαιοπρεπής, μὲ τὶς δύο μεταγενέστερες μελοποιήσεις νὰ εἶναι περισσότερο προσκολλημένες στὸ βυζαντινὸ παραδεδομένο μέλος, χωρὶς ἐκπλήξεις, εὐφάνταστα καὶ περίτεχνα μελικὰ στολίδια καὶ μὲ τὴν Γ νὰ ἀκολουθεῖ ἀπὸ ἕνα σημεῖο καὶ μετὰ τὴν Α σὲ μεγάλο βαθμὸ (μ.τ. IV). Ἔτσι ἡ ἐπεξεργασία καὶ ὁ «καλλωπισμὸς» τοῦ βυζαντινοῦ μέλους ἀπ τὸν Χρυσάφη καὶ τὸν Γερμανὸ εἶναι ἐδῶ περισσότερο περιορισμένα. Ὡς πρὸς τὶς μεγάλες ὑποστάσεις τέλος, ἐπίσης δὲν ὑπάρχει κάποια διαφοροποίηση, μὲ τὰ ἴδια χειρονομικὰ σημάδια νὰ συμπλέκονται μὲ τὰ δεκαπέντε φωνητικά, σχηματίζοντας ἔτσι πανόμοιες στερεότυπες μουσικὲς θέσεις ποὺ συνηρμοσμένες «ἁρμοδίως» 466 πλέκουν τὸ στιχηραρικὸ μέλος τοῦ Β ἤχου. Στὸν παρακάτω πίνακα, ἐκτίθενται ἀναλυτικὰ οἱ ἐνδεικτικὲς μέλους ὑποστάσεις 467 ἀνὰ μελικὸ τόξο: 464 Βλ. π., σ Ὄπ.π., σ. 38, ὑποσμ Βλ. ὁρισμὸ τοῦ Μ. Χρυσάφη γιὰ τὸν ὄρο «θέσις», Βαμβουδάκη, Συμβολή, σ Βλ. π., σ. 113, ὑποσμ

161 Πίνακας μεγάλων ὑποστάσεων ΜΕΓΑΛΕΣ ΥΠΟΣΤΑΣΕΙ Σ ΠΑΡΑΚΑΛΕ ΣΜΑ Ή ΈΤΕΡΟΝ ΠΑΡΑΚΛΗ ΤΙΚΗ ΘΕΜΑΤΙ ΣΜΟΣ ΕΣΩ Η ΕΞΩ ΟΥΡΑΝΙ ΣΜΑ ΠΑΡΑΚΛΗ ΤΙΚΗ ΛΥΓΙ ΣΜΑ ΤΡΟΜΙΚΟΝ ΞΗΡΟΝ ΚΛΑΣΜΑ ΨΗΦΙΣΤΟ ΠΑΡΑΚΑ ΛΕΣΜΑ ΜΕΛΟΠΟΙΗ ΣΕΙΣ ΜΕΛΙΚΑ ΤΟ ΞΑ Ι Α Β Β Α Β Γ Α Β Γ Α Β Γ Α Β Γ Α Β Γ Α Β Γ Α Β Γ Α Β Γ ΕΞ 1 ΕΞ μ 1 ΙΙ ΙΙΙ ΕΞ ΙV 1 ΕΣ 1 ΕΞ 1 ΕΞ 1 1 1μ V 1 ΕΣ μ VI ΕΣ 1 ΕΞ 1 ΕΣ 1 1μ 1 1 VII VIII ε) Αἰσθητικὴ ἀποτίμηση Ὅπως ἔχει ἤδη λεχθεὶ 468 τὸ Ίδιόμελο αὐτὸ δὲν παρουσιάζει ἐκπλήξεις καὶ μεγάλες μελικὲς διακυμάνσεις (ἡ μουσικὴ του ἔκταση ἐκτείνεται ἀπὸ τὸν ΖΩ τῆς Μέσης μέχρι τὸν ΠΑ τῆς Νήτης). Ἡ μελωδική του ἀνάπτυξη καὶ στὶς τρεῖς μελοποιήσεις εἶναι φυσική, ἤρεμη καὶ μεστή, χωρὶς μεταθέσεις καὶ παραχορδὲς ποὺ προκαλοῦν τὴν αἰσθητικὴ ἐντύπωση τοῦ ἀκροατῆ. Παρόλα αὐτὰ τὸ μέλος ἐπιβάλλεται καὶ κεντρίζει τὸν ἐσωτερικὸ κόσμο τοῦ πιστοῦ μὲ τὴν ἀρχαιοπρεπῆ, ρέουσα καὶ καθόλου ἐπαναλαμβανόμενη κίνησή του, μὲ μελωδικὴ ποικιλία ποὺ προκαλεῖται ἀπ τὶς εὔστοχα ἐρανισμένες μουσικὲς θέσεις, οἱ ὁποῖες συμπλέκονται μεταξύ τους μὲ ἀριστοτεχνικὸ τρόπο καὶ ἐπενδύουν τὸ κείμενο μὲ χάρη καὶ ἐκφραστικότητα. Ἡ Γ ἐμφανίζεται περισσότερο λιτὴ καὶ συγκρατημένη στὴν ἀνάπτυξή της σὲ σχέση μὲ τὰ δύο προηγούμενα Δοξαστικά, ἐνῶ ἡ Β εἶναι μὲ διαφορὰ (41 οἱ σειρὲς τῆς ἐξήγησης σὲ σχέση μὲ τὶς 24 καὶ 26 τῶν ἄλλων δύο) ἡ πιὸ μελισματικὴ καὶ καλλωπισμένη ἀπὸ τὶς τρεῖς. Αὐτὸ βέβαια δὲν σημαίνει καὶ μεγαλύτερη 468 Βλ. π., σ

162 ἀπόκλιση τοῦ μέλους της ἀπὸ τὶς ἄλλες δύο, ἀφοῦ ὁ διαπλατυσμὸς τῆς συντελεῖται μὲ ἐντελῶς στερεότυπο τρόπο, μὲ τὴν χρήση τῆς ἐκτενοῦς μελισματικῆς θέσης 3β σὲ συγκεκριμένες λέξεις (τίμιοι, φανέντες, οὐρανόν), οἱ ὁποῖες καὶ ἐξαίρονται μ αὐτὸν τὸν τρόπο. Ἐκτὸς ἀπ τὴν Β ἡ λέξη «οὐρανὸς» τονίζεται καὶ στὶς ὑπόλοιπες δύο μὲ τὴ χρήση τῆς μελωδικῆς γραμμῆς τοῦ Ο1+Θ1, ἐνῶ ἡ Γ ἀποδίδει τὸ εὐφρόσυνο σάλπισμα τῆς ἐναρκτήριας λέξης «Χαίρετε» μὲ μία πλατιὰ, ἤρεμη καὶ γεμάτη μελικὴ ἀγαλλίαση φράση. Ἔτσι δημιουργεῖται καὶ τὸ ἀπαραίτητο εὐφρόσυνο, πανηγυρικὸ καὶ ἐγκωμιαστικὸ κλίμα τὸ ὁποῖο διαπνέει ὅλο τὸ Δοξαστικό, ἀλλὰ καὶ εὐρύτερα ὅλη τὴν ὑμνολογία τῆς Κυριακῆς της Ὀρθοδοξίας. Στὴν δεύτερη νοηματικὴ περίοδο τοῦ Δοξαστικοῦ (μ.τ. Ι VIII) ξεχωρίζει ἡ ξεκάθαρη καὶ καθόλου τυχαία ἐπιλογὴ τῶν μελουργῶν τῆς Α καὶ Γ νὰ μελίσουν τὸ ἱκετευτικὸ αἴτημα ποὺ ἀπευθύνει ὁ ποιητὴς πρὸς τοὺς Προφῆτες καὶ διαμέσου αὐτῶν πρὸς τὸν Κύριο Ἰησοῦ Χριστὸ σὲ ἦχο πλ. Β (σ. 149, σειρ. 13 καὶ 155, 2 3). Τὸ κατ ἐξοχὴν συσταλτικὸ ἦθος τοῦ ἤχου αὐτοῦ σὲ συνδυασμὸ μὲ τὸν ἐπικείμενο πλαγιασμὸ τοῦ μέλους στὴν τελικὴ κατάληξη, χαρακτηριστικὸ γνώρισμα τοῦ βυζαντινοῦ στιχηραρικοῦ μέλους τοῦ Β ἤχου ποὺ ἐπιλέγει ν ἀκολουθήσει κατ ἐξαίρεση ὁ Γερμανὸς Νέων Πατρών, 469 συμφωνεῖ καὶ ἐξυπηρετεῖ ἀπόλυτα τὶς μελοποιητικὲς στοχεύσεις καὶ τῶν δύο συνθετῶν, ὑποβάλλοντας μ αὐτὸν τὸν τρόπο τὴν ἀνάλογη παρακλητικὴ διάθεση στὴν προσευχόμενη λατρευτικὴ σύναξη. Σ αὐτὴν τὴν περίοδο ἐπίσης δὲν περνάει ἀπαρατήρητη ἡ ἐπιλογὴ τοῦ Γερμανοῦ νὰ ἄρει τὴν κυρίαρχη ἰδέα τοῦ πλ. Β μὲ ἕνα μικρό, στὴν λέξη «εἰρηνεῦσαι», προσωρινὸ «φωτισμὸ» τοῦ μέλους σὲ ἦχο Β, ὁ ὁποῖος μοιάζει μὲ ἡλιαχτίδα μέσα στὸ ἐρεβῶδες ἠχόχρωμα τοῦ πλ. Β. Πραγματικὰ ἡ σύλληψη αὐτὴ ἐπιδρᾶ εἰρηνευτικὰ καὶ γαλήνια στὸν ἐσωτερικὸ κόσμο τοῦ ἀκροατῆ, καθαίροντας τὴν ψυχὴ του ἀπ τὴν φόρτιση τοῦ πένθιμου συσταλτικοῦ χαρακτήρα του. 469 Βλ. π., σ

163 ΙV) Δοξαστικὸ Ἰδιόμελο τῶν Αἴνων «Μωσὺς τῷ καιρῷ τῆς ἐγκρατείας», Ἀνδρέα Πηρροῦ, μέλος ἀργὸ στιχηραρικό, Ἦχος πλ.β Μωσὺς τῷ καιρῷ τῆς ἐγκρατείας Νόμον ἐδέξατο, καὶ λαὸν ἐπεσπάσατο. Ἠλίας νηστεύσας, Οὐρανοὺς ἀπέκλεισε. Τρεῖς δὲ Παῖδες Ἀβραμιαῖοι, τύραννον παρανομοῦντα, διὰ νηστείας ἐνίκησαν. Δι αὐτῆς καὶ ἡμᾶς Σωτὴρ ἀξίωσον, τῆς Ἀναστάσεως τυχεῖν, οὕτω βοώντας. Ἅγιος ὁ Θεός, Ἅγιος Ἰσχυρός, Ἅγιος ἀθάνατος, ἐλέησον ἡμᾶς. α) Τὰ μουσικὰ κείμενα Μελοποίηση Α Παλαιὸ Στιχηράριο (Ἰβήρων 954 φ. 199r) 162

164 Μελοποίηση Β Στιχηράριο Χρυσάφη τοῦ Νέου(Ἰβήρων 992, φφ. 164r 165v) 163

165 Μελοποίηση Γ Στιχηράριο Γερμανοῦ Νέων Πατρῶν (Ἰβήρων 965, φ. 598) β) Οἱ ἐξηγήσεις τους Ἐξήγηση τῆς Α Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος (ΜΠΤ 715, φφ. 51r 52r) 164

166 165

167 Ἐξήγηση τῆς B Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος (ΜΠΤ 764, φφ. 101v 103r) 166

168 167

169 168

170 Ἐξήγηση τῆς Γ Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος (ΜΠΤ 749, φφ. 88v 89r) 169

171 170

172 171

173 Ἐξήγηση τῆς Γ Νικολάου Δοχειαρίτη (Δοχειαρίου 327, φφ. 235v 237r) 172

174 173

175 174

176 Μελικὰ Τόξα Α Περίοδος : Τὰ κατορθώματα τῆς νηστείας Ι Ἀρκτικὴ μαρτυρία (ΠΑ) γ) Πίνακας συνεξέτασης τῶν τριῶν μελοποιήσεων μὲ βάση τὰ μελικὰ τόξα Κείμενο Μελοποίηση Ἦχος Καταλήξεις (Καταληκτικὸς φθόγγος μαρτυρία) και φθορὲς Α (σ. 162, σειρ. 1) Σχολιασμὸς Πλ. Β (ΓΑ) ἀτελὴς κατάληξη Διαφορετικὴ ἐναρκτήρια μελικὴ ἀνάπτυξη καὶ στὶς τρεῖς. Μωσὺς τῷ καιρῶ τῆς ἐγκρατείας Β (163, 1) Πλ. Β / Β (ΓΑ ὡς ΔΙ τοῦ Β μέσου) μέσος Γ (164, 1) Πλ. Β (ΔΙ) ΙΙ νόμον ἐδέξατο, Α (162, 1) Πλ. Β (ΓΑ) ἀτελὴς κατάληξη 4α»» Β (163, 1 2)» κατάληξη μὲ 2αβ καὶ διαπλατυσμὸς 2β στὸ «λαὸν» Γ (164, 1 2)» (ΠΑ) πτώση 2αβ καὶ κατάληξη 2β στὸ «λαὸν» ΙΙΙ καὶ λαὸν ἐπεσπάσατο. Α (162, 2) Πλ. Β (ΠΑ) ἐντελὴς κατάληξη Ἴδιο μέλος στὴν Β καὶ Γ μὲ τὸ Β (163, 2 3) καταληκτικὸ στερεότυπο 3αβ. Στὴν Α Πλ. Β / Β (ΓΑ ὡς ΒΟΥ Β ἤχου) καταληκτικὴ φράση 2αβ. μέσος Γ (164, 2) Πλ. Β»» IV Ἠλίας νηστεύσας, οὐρανοὺς Α (162, 2 3) Πλ.Β (ΔΙ) Ἴδια ἡ Α καὶ ἡ Β στὸ πρῶτο κῶλο (Ἠλίας ἀπέκλεισε. νηστεύσας). Ἀπὸ κεῖ καὶ πέρα τὸ μέλος Β (163, 3 5) Πλ. Β / Β / πλ. Β (ΓΑ ὡς ΠΑ πλ.β ) / Μαρτυρία μετὰ τὴν λέξη «οὐρανοὺς». τῆς Β ἔχει πολὺπλοκὴ μελικὴ ἀνάπτυξη μὲ κίνησὴ στὸ ὀξὺ πεντάχορδό τοῦ πλ. Β (ΚΕ ΒΟΥ ) καὶ κατάληξη μετὰ ἀπὸ παραχορδὴ ἐπὶ τοῦ ΖΩ (ὡς ΔΙ), ἐνῶ ἡ Γ 175

177 Γ (σ. 164, σειρ. 2 3) V τρεῖς δὲ παῖδες Ἀβραμιαῖοι, Α (162, 3) Πλ. Β (ΓΑ) θέση 4α στὸ «παῖδες» Β (163, 5 6)» Γ (164, 3 4)» Β / πλ.β (ΔΙ) χειρίζεται μελισματικὰ τὴν λέξη «οὐρανοὺς», κινούμενη ὡς Β στὸ τετράχορδο ΚΕ ΠΑ καὶ καταλήγοντας ὡς μέσος στὸν ΓΑ. Στὴν λέξη «ἀπέκλεισε» παρατηρεῖτε μελικὴ ἔξαρση μέσα στὸ πεντάχορδο ΚΕ ΒΟΥ καὶ πτώση μὲ παραχορδή. Διαφορετικὴ μελικὴ μεταχείριση καὶ στὶς καὶ 6α στὴν κατάληξη τρεῖς μέσα στὰ πλαίσια τῆς σκληρὴς χρωματικῆς διαπασών. Ἔξαρση καὶ (ΠΑ) καταληκτικὴ θέση 4α ἀνάπτυξη στὸ ὀξὺ πεντάχορδο στὴν Γ μὲ μελισματικὴ ἀνάπτυξη στὴν λέξη (ΚΕ) θέση 1γ / «Ἀβραμιαῖοι». Μαρτυρία στὴν λέξη «παῖδες» μὲ κατάληξη 2γ / Δύο φορὲς σημειώνεται ἡ φθορὰ VI τύρρανον παρανομοῦντα, Α (162, 3 4) Β (163, 6) Πλ. Β» (ΔΙ) ἀτελὴς κατάληξη ΠΑ Ἴδιο τὸ μέλος τῆς Α καὶ Β στὴν μετοχὴ «παρανομοῦντα» μὲ τὴν θέση 4α. Στὴν Β χρησιμοποιεῖται ὡς καταληκτικὴ ἡ 6α καὶ Γ (164, 5)» ΠΑ μετὰ ἀκολουθεῖ ἡ διαβατικὴ 11α ὡς «πέρασμα» στὸ ἑπόμενο κῶλοvii. VII δία νηστείας ἐνίκησαν. Α (162, 4) Β (ΓΑ ὡς ΒΟΥ Β ἤχου) ἐντελὴς κατάληξη Η Α καταλήγει μὲ τὸ στερεότυπο 11α, ἐνῶ στὴν Β ἐντοπίζεται ὁ μεγαλύτερος μελικὸς διαπλατυσμὸς καλλωπισμός. Η Γ Β (163, 6 7) Β μέσος (ΓΑ ὡς ΒΟΥ Β ἤχου) ἀπ τὴν ἄλλη καταλήγει μὲ τὴν θέση 2αβ καὶ μετὰ ἀκολουθεῖ ἡ διαβατικὴ 2α. Γ (164, 5 6) Πλ.Β (ΠΑ) 176

178 Β Περίοδος: Παράκληση Δοξολογία VIII α) δὶ αὐτῆς β) καὶ ἡμᾶς γ) Σωτὴρ ἀξίωσον, IX α) τῆς Ἀναστάσεως τυχεῖν, β) οὕτω βοώντας. Α (σ. 162, σειρ. 4 5) Πλ. Β (ΝΗ) ἀτελὴς κατάληξη Καὶ ἐδῶ ἡ μελικὴ πορεία τῶν τριῶν μελοποιήσεων εἶναι διαφορετικῆ. Στὴν Β Β (163, 7 8) Β μέσος α) β) (ΚΕ ὡς ΔΙ ὑπάρχει παρακλητικὸς τόνος μὲ τὴν Β ἤχου) χρήση τοῦ θεματισμοῦ καὶ τῆς γ) (ΓΑ ὡς ΒΟΥ Β ἤχου) καταληκτικῆς θέσης 3αβ, ἐνῶ στὴν Γ τὸ μέλος βαίνει μέσα ἀπὸ εὐρηματικὲς Γ (164, 6 7) Πλ. Β Γ Β α) (ΚΕ ὡς ΔΙ Β ἤχου) μεταθέσεις καὶ παραχορδές. β) (ΓΑ τοῦ πλ. Β ) γ) (ΓΑ ὡς ΔΙ Β ἤχου) Α (162, 5) Πλ. Β α) (ΔΙ) β) (ΔΙ ὡς Νενανω) ἐντελὴς κατάληξη Β (163, 8 9) Β μέσος / πλ.β α) (ΓΑ ὡς ΒΟΥ Β ἤχου) β) (ΔΙ ὡς Νενανω) Γ (164, 7 8) Πλ. Β α) (ΔΙ μὲ καταληκτικὴ Ἲδιὰ καταληκτικὴ θέση καὶ στοὺς τρεῖς μὲ τὴν τρίφωνη ἀνάβαση στὴν βάση τοῦ Νενανω στὸ τέλος τῆς Α καὶ τῆς Β. φράση 6αβ) β) (ΠΑ) X Ἅγιος ὁ Θεός, Α (162, 6) Πλ. Β (ΓΑ) ἀτελὴς κατάληξη Μελισματικότερη καὶ πλατύτερη σύνθεση Ἅγιος Ἰσχυρός, ὅσο βαίνουμε ἀπ τὶς πρὸγενέστερες στὶς Β (163, 9 11)» (ΔΙ) μεταγενέστερες μελοποιήσεις.ἐπάλληλη Γ (164, 8 9) Β μέσος / πλ.β (ΔΙ) μελικὴ μεταχείριση τῶν δύο κώλων καὶ στὶς τρεῖς. ΧΙ Ἅγιος ἀθάνατος, ἐλέησον ἡμᾶς. Α (162, 6 7) Πλ. Β (ΠΑ) τελικὴ κατάληξη Ἴδια κατάληξη στὴν Β καὶ Γ μὲ τὴν 2αβ, Β (163, 11 12) Β μέσος /πλ.β (ΔΙ) μὲ ἐπιπρόσθετη μελικὴ ἀνάπτυξη στὴν Γ (164, 10) Πλ. Β (ΠΑ) Ἴδια καταληκτικὴ φράση 2αβ στὸ τέλος τῶν δύο κώλων τριφωνία τοῦ Νενανω, στὸ τέλος τῆς Β. 177

179 Ὅπως φαίνεται ἀπ τὸν παραπάνω πίνακα, ἡ παλαιὰ Βυζαντινὴ μελοποίηση ἔχει γενικὰ πιὸ ἤπια, λιτή, παραληλα δὲ καὶ στιβαρὴ σύνθεση, μὲ ἐξάντληση τῶν μελικῶν στοιχείων τοῦ πλ. Β ἤχου. Ἀπ τὴν ἄλλη ἡ Β καὶ Γ χαρακτηρίζονται ἀπὸ μία ἔντονη καλλωπιστικὴ διάθεση καὶ μελισματικὸ οἶστρο, κυρίως στὴ δεύτερη νοηματικὴ περίοδο τοῦ Δοξαστικοῦ. Εἰδικότερα στὴν Β διακρίνουμε σὲ ἀρκετὲς περιπτώσεις τὴν εἰσαγωγὴ τοῦ μαλακοῦ χρώματος, μὲ τὴν μελωδικὴ ἀνάπτυξη καὶ κατάληξη ἀρκετῶν φράσεων στὴ μεσότητα τοῦ Β ἤχου καὶ κυρίως μὲ τὴ χρήση τοῦ ζεύγματος οὐρανίσματος θεματισμοῦ ἢ μόνου τοῦ τελευταίου 470. Τέλος στὴν Γ χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ πλατιὰ ἀνάπτυξη καὶ ἡ ἔμφαση σὲ δύο σημεῖα (μ.τ. ΙV V), μέσα ὅμως στὰ πλαίσια τῶν ἐπιλογῶν ποὺ διαθέτει ὁ πλ. Β. δ) Ἀνάλυση τοῦ Ἰδιομέλου Οἱ καταληκτικὲς φράσεις καὶ θέσεις Σύμφωνα μὲ τὸν θεωρητικὸ Ἰ. Πλουσιαδηνὸ 471 οἱ πλάγιοι ἦχοι ἐμπερι έχονται μέσα στοὺς κυρίους καὶ τανάπαλιν 472. Αὐτὸ θὰ φανεῖ ξεκάθαρα ἀπ τὴν ἐξέταση τοῦ παρόντος Δοξαστικοῦ τοῦ ὁποίου ἡ μελικὴ κίνηση, οἱ φράσεις, οἱ καταληκτικὲς θέσεις καὶ γενικότερα ἡ τεχνικὴ σύνθεσής του μᾶς παραπέμπουν σὲ πολλά σημεῖα του στὰ τρία προεκτεθέντα Δοξαστικά του Ἑσπερινοῦ. Ἀπ τὴν ἄλλη ἡ κύρια διαφορὰ μεταξὺ κυρίων καὶ πλαγίων, σύμφωνα μὲ τὸν Γαβριὴλ τὸν Ἱερομόναχο, ἔγκειται στὸ ὅτι οἱ πλάγιοι ἦχοι ἔχουν σχεδὸν ἀποκλειστικὰ ἀνοδικὴ μελικὴ ἀνάπτυξη «μέχρι τριῶν καὶ τεσσάρων καὶ πέντε καὶ ἐξ καὶ ἑπτὰ φωνῶν καὶ ὀκτὼ» 473 σ ἀντίθεση μὲ τοὺς κυρίους οἱ ὁποῖοι «μέχρι τριῶν φωνῶν προΐασι τὸ ὑψηλότερον. 470 Βλ. μ.τ. Ι (σ. 163, σειρ. 1), ΙΙΙ (164, 2), IV (163, 4 5), VII (163, 7), VIII (163, 8), IX (163, 9), Χ (163, 10), XI (163, 11). 471 Βλ. π., σ. 117, ὑποσμ Βαμβουδάκη, Συμβολή, σ Ὄπ.π. 178

180 Ὡς πρὸς τὰ καταληκτικὰ στερεότυπα λοιπόν, γίνεται χρήση τῶν ἰδίων φράσεων μὲ αὐτὲς ποὺ συναντήσαμε στὸν Β ἦχο καὶ κυρίως στὶς ἐντελεῖς καταλήξεις (μὲ τὶς θέσεις 2αβ, 3αβ, 4α καὶ 6α) ὅπου καὶ ὁ Β ἦχος τὶς περισσότερες φορὲς πλαγιάζει 474. Ὡς ἀμιγὴ φράση τοῦ πλ. Β ἐντοπίζουμε μόνο τὴν 13α ἡ ὁποία εἶναι συνηθέστατη καὶ στὶς τρεῖς μελοποιήσεις καὶ ἐπιπλέον χρησιμοποιεῖται καὶ ὡς τελικὴ κατάληξη τῆς Α. Ἡ ἀντίστοιχη τελικὴ καταληκτικὴ φόρμα τῆς Β καὶ Γ εἶναι ἡ 14α, ἐνῶ ὡς ἐναρκτήριο στερεότυπο ξεχωρίζει καὶ ἡ ἑξῆς ἕνωση σημαδίων: (15α). Ἀκόμη, ὡς πρὸς τὰ μαρτυρικὰ σημεῖα, χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ παντελὴς ἀπουσία μαρτυριῶν στὴν Α, ἐνῶ ἡ ἀρκτικὴ μαρτυρία εἶναι κοινὴ καὶ γιὰ τὶς τρεῖς. Οἱ ἀτελεῖς καταλήξεις ἐπὶ τοῦ φθόγγου ΔΙ τοῦ πλ. Β δηλώνονται μὲ τὴν φθορὰ τοῦ Νενανω ἐνῶ ἡ πτώση στὴν βάση του μὲ τὴν μαρτυρία ἡ ὁποία δηλώνει καὶ τὸν πλαγιασμὸ τοῦ μέλους. Ὅπου ἡ μελωδία βαίνει ὡς Β ἦχος ἢ ὡς μέσος του, αὐτὴ ἡ μεταβολὴ παρασημαίνεται στὸ τέλος τῶν ἐπιμέρους φράσεων μὲ τὶς ἀντίστοιχες μαρτυρίες ποὺ ἔχουν ἤδη ἐπισημανθεῖ 475. Οἱ μεγάλες ὑποστάσεις Τὰ ἴδια μεγάλα χειρονομικὰ σημάδια, ποὺ ἔχουμε ἐπισημάνει καὶ στὰ τρία προηγούμενα Ἰδιόμελα, ἐντοπίζουμε καὶ στὸ Δοξαστικὸ τῶν Αἴνων, ἑξαιρουμένης τῆς Γ ὅπου ἐντοπίζουμε ἐπιπλέον καὶ τὸ χόρευμα σὲ συνδιασμὸ μὲ τὸ ξηρὸν κλάσμα. Ἡ προσθήκη περισσότερων ὑποστάσεων στὶς μεταγενέστερες μελοποιήσεις εἶναι κι ἐδῶ αἰσθητή 476. Πιὸ συγκεκριμένα χρησιμοποιοῦνται οἱ παρακάτω: 474 Βλ. π., σ Ὄπ.π., σ Ὄπ.π., σ

181 Πίνακας μεγάλων ὑποστάσεων 477 ΜΕΓΑΛΕΣ ΥΠΟΣΤΑΣΕΙΣ ΠΑΡΑΚΑΛΕ ΣΜΑ Ἠ ΈΤΕΡΟΝ ΠΑΡΑΚΛΗ ΤΙΚΗ ΘΕΜΑΤΙ ΣΜΟΣ ΕΣΩ Η ΕΞΩ ΟΥΡΑΝΙΣΜΑ ΛΥΓΙΣΜΑ ΤΡΟΜΙΚΟΝ ΞΗΡΟΝ ΚΛΑΣΜΑ ΨΗΦΙΣΤΟ ΠΑΡΑΚΑ ΛΕΣΜΑ ΚΥΛΙΣΜΑ Η ΑΝΤΙΚΕΝΩ ΚΥΛΙΣΜΑ ΜΕΛΟΠΟΙ Α Β Β Α Β Γ Α Β Γ Α Β Γ Α Β Γ Α Β Γ Α Β Γ Α Β Γ Α Β Γ ΗΣΕΙΣ ΜΕΛΙΚΑ 1 1EΣ 1 1 ΤΟΞΑ Ι ΙΙ Κ ΙΙΙ 1EΣ ΙV EΣ μ 1 1Α 1EΞ V VI VII VIII 1 1 1EΣ μ IX 1 1 1EΣ μ 1μ X 2 1 2EΣ μ XI 1 1 1EΣ συστήματος Χρήση τῶν φθορῶν καὶ συνακόλουθες μεταβολὲς τοῦ γένους καὶ τοῦ Ὅπως φάνηκε ἀπ τὸν πρῶτο πίνακα, φθορὲς παρασημαίνονται μόνο στὴν Γ καὶ συγκεκριμένα αὐτὴ τοῦ Νενανω σὲ δύο γειτονικὲς λέξεις καὶ τοῦ Νανα μία φορὰ παρακάτω. Εἰδικότερα: (α) Ἡ φθορὰ τοῦ Νενανω τίθεται στὶς λέξεις «παῖδες Ἀβραμιαῖοι» ἐπὶ τοῦ φθόγγου ΠΑ, δηλαδὴ στὴν κορυφὴ τοῦ ὀξέως τετραχόρδου. Καὶ στὶς δύο περιπτώσεις δὲν δηλώνει κάποια μεταβολὴ κατὰ γένος, ἀφοῦ ἡ μελωδία ἤδη πρὶν κινεῖται στὸν πλ. Β κατὰ τὸ πεντάχορδο σύστημα, ἀλλὰ χρησιμοποιεῖται περισσότερο γιὰ νὰ ἐπιβεβαιώσει τὴ χρήση τοῦ τροχοῦ μὲ τὴν μετάθεση τῆς μελωδίας στὴ βάση τοῦ ὀξέως τετραχόρδου (ΚΕ). ἐπιπλέον γιὰ νὰ προετοιμάσει τὴν καθοδικὴ μελικὴ κίνηση ποὺ θ ἀκολουθήσει ἀπ τὴν τετραφωνία (ΠΑ ὡς 477 Ἐπιπλέον ἀπαντῶνται ἀπο μία φορὰ καὶ τὸ Χόρευμα, τὸ Σύναγμα καὶ ὁ Σταυρός. Πιὸ συγκεκριμένα τὸ πρῶτο βρίσκεται στὸ μ.τ. VIII τῆς Γ (σ. 165, σειρ. 7), τὸ δεύτερο στὸ μ.τ. τῆς ΙΧ τῆς Α (162, 5) καὶ ὀ Σταυρὸς στὸ ΙΙ τῆς Α (162, 1) μελοποίησης ἀντίστοιχα. 180

182 ΔΙ) στὴν βάση τοῦ (ΚΕ ὡς ΠΑ), ὅπου καὶ θὰ ἀναπαυθεῖ ἀτελῶς τὸ μέλος. (β) Στὴ λέξη «ἀξίωσον» ἡ φθορὰ τοῦ Νανα παρασημαίνει ὄχι μόνο τὴν τονικὴ μετατροπία ποὺ συντελεῖται (μετάθεση) ἀλλὰ καὶ τὴν μεταβολὴ τοῦ γένους καὶ τοῦ τρόπου, μὲ τὴν εἰσαγωγὴ τοῦ Νανα ἐπὶ τοῦ φθόγγου ΖΩ, προσδίδοντας μ αὐτὸν τὸν τρόπο ἐκφραστικότητα, ἠχηρότητα καὶ μελικὴ ἀγαλλίαση στὸ συγκεκριμένο σημεῖο τῆς σύνθεσης. Αὐτὴ ἡ παραχορδὴ ἐμφανίζεται μόνο στὸ μέλος τοῦ Γερμανοῦ κάνοντας γιὰ μία ἀκόμη φορὰ αἰσθητὴ τὴν μελοποιητικὴ δεινότητα καὶ μελουργικὴ δεξιοτεχνία τοῦ τελευταίου. Ἀπ τὶς ἐξηγήσεις τῶν τριῶν μελοποιήσεων συμπεραίνουμε ἐπίσης ὅτι ἡ εἰσαγωγὴ τοῦ μαλακοῦ χρώματος, ὅπως καὶ συνακόλουθα ἡ μελικὴ ἀνάπτυξη σὲ ἀρκετὰ σημεῖα κατὰ τὸν βηματισμὸ τοῦ κυρίου ἤχου (Βάση ΔΙ ἐπὶ τοῦ φθόγγου ΚΕ τοῦ πλ.β ) δὲν δηλωνόταν σαφῶς στὴν παλαιὰ συνοπτικὴ γραφή. Αὐτὸ βέβαια δὲν συνιστᾶ ἔλλειψη, ἀφοῦ οἱ φράσεις τῶν κυρίως καὶ τῶν πλαγίων ἤχων συμπλέκονται μὲ αὐτονόητο καὶ φυσικὸ τρόπο μεταξύ τους καὶ ἡ πορεία τῆς μελωδίας μᾶς ὁδηγεῖ αὐθόρμητα στὸ ἀνάλογο ἦθος εἴτε τοῦ ἑνός, εἴτε τοῦ ἄλλου 478. Ἀκόμη, ἀπ τὴν ἐξήγηση τῆς Β, ἐντοπίζουμε τὴν ὕπαρξη μίας ἐπιπλέον παραχορδῆς στὴ λέξη «ἀπέκλεισε» χωρὶς τὴν ἀντίστοιχη παρασήμανσή της στὸ χειρόγραφό τῆς παλαιᾶς σημειογραφίας. Πιὸ συγκεκριμένα ἡ ἐξήγηση τοῦ Χουρμουζίου μᾶς παραδίδει τὴν φθορὰ τοῦ πλ. Β ἐπὶ τοῦ φθόγγου ΖΩ, μὲ τὴν ὁποία σχηματίζεται ἕνα σκληρὸ χρωματικὸ τετράχορδο μέχρι τὸν ΓΑ τῆς μέσης, ὅπου καὶ καταλήγει ἀτελῶς ὅλο τὸ προηγούμενο μελικὸ τόξο (IV). Νὰ εἰπωθεῖ τέλος ὅτι τὸ σύστημα ποὺ χρησιμοποιεῖται εἶναι τὸ πεντάχορδο, σύμφωνα μὲ τὸ ὁποῖο σχηματίζονται δύο συνημμένα πεντάχορδα (ΠΑ ΚΕ, ΚΕ ΒΟΥ ) μέσα στὰ ὁποῖα βαίνει τὸ μέλος τοῦ Δοξαστικοῦ, μὲ συχνὲς ἀτελεῖς πτώσεις στὴν μεσότητα τοῦ βαρέως πενταχόρδου (φθόγγος ΓΑ), ἀλλὰ καὶ μὲ περαστικὲς διαβάσεις ἀπ τὸν προσαγωγέα (φθόγγο ΝΗ) τῆς μέσης. 478 Βλ. π., σ

183 ε) Αἰσθητικὴ ἀποτίμηση Στὴν Α ἡ λιτὴ καὶ κλασικὴ φόρμα δὲν ἐπιφυλάσσει κάποια ἔξαρση ἢ κάποια ἰδιαίτερη μελωδικὴ εὐρηματικότητα. Ἔτσι τὸ μέλος στὴν πρώτη περίοδο ἀκολουθεῖ τὸ διηγηματικὸ καὶ διδακτικὸ νόημα τοῦ κειμένου, 479 ἐνῶ στὸ τέλος τῆς δεύτερης περιόδου, μὲ τὴν ἐπαλληλία ὅμοιων μουσικῶν γραμμῶν, ὁ ἀκροατὴς μετέχει στὴν δοξολογικὴ καὶ ὑμνητικὴ διάθεση ποὺ τοῦ ἐμπνέει ἡ τριαδικὴ δοξολογία «Ἅγιος ὁ Θεός... ἐλέησον ἡμᾶς» (μ.τ. ΧΙ ΧΙΙ). Τὸ ἴδιο σχῆμα πλοκῆς γιὰ τὴν ἀπόδοση τῆς ἴδιας φράσης χρησιμοποιεῖται καὶ στὴν Β καὶ Γ, μόνο ποὺ ἐδῶ ἡ μελισματικότερη μελωδικὴ φόρμα τονίζει καὶ ἀναδεικνύει περισσότερο τὸν ὑμνητικὸ χαρακτήρα τοῦ κώλου αὐτοῦ. Γενικά, στὴν πρώτη νοηματικὴ περίοδο (μτ. Ι VII) ἡ Β καὶ Γ ἀποδίδουν πιὸ γλαφυρὰ καὶ ἐκφραστικὰ τὰ ἐπιμέρους παλαιοδιαθητικὰ παραδείγματα (Μωυσῆς, Ἠλίας, τρεῖς Παῖδες), μὲ μία προοδευτικὰ αὐξανόμενη ἔνταση στὴν Γ καὶ μὲ ἀποκορύφωμα τὴν πλατειά, καλλωπισμένη καὶ ὑψικόρυφη (στὸ ὀξὺ πεντάχορδο τοῦ πλ. Β ) μελωδικὴ κίνηση στὴν λέξη «οὐρανοὺς» καὶ λίγο παρακάτω στὴν φράση «τρεῖς δὲ παῖδες Ἀβραμιαῖοι».Ἔτσι οἱ δύο μελοποιοὶ κρατοῦν ἀμείωτο τὸ ἐνδιαφέρον τοῦ πιστοῦ μὲ τὴν μελοποιητικὴ εὐρηματικότητά τους, ξεφεύγοντας ἀπ τὴν ἤπια καὶ λιτὴ ἀνάπτυξη τοῦ πρωτοτύπου τους. Ἐπίσης ἀξιοσημείωτη ἀπὸ αἰσθητικῆς καὶ συνθετικῆς ἄποψης εἶναι ἡ μελωδικὴ ἀπόδοση τῆς φράσης «τύραννον παρανομοῦντα» στὴν Β, ὅπου μὲ τὴν ἀπέριττη, κλασικὴ καὶ μελικὰ καθοδικὴ φράση 6α δημιουργεῖται ἡ ἀπαραίτητη δραματικὴ καὶ συναισθηματικὰ φορτισμένη ἀτμόσφαιρα ποὺ ὑποβάλλεται μὲ τὴν ἀναφορὰ στὸν βαβυλώνιο «παρανομοῦντα τύραννον». Ἀπ τὴν ἄλλη, στὴν ἀρχὴ τῆς δεύτερης περιόδου (μ.τ. VII XII) καὶ στὸ παρακλητικὸ αἴτημα τοῦ ὑμνωδοῦ πρὸς τὸν Σωτήρα Χριστό, οἱ δύο μεταβυζαντινὲς μελοποιήσεις προσφέρουν στὸν ἀκροατὴ μία καλλωπισμένη ἀργὴ μελικὴ πλοκὴ, μὲ τὸν δικό της τρόπο ἡ κάθε μία: στὴν Β ἡ ἱκετευτικὴ ἔννοια τοῦ «ἀξίωσον» καὶ τοῦ «τυχεῖν» ἐπενδύεται μελωδικὰ μὲ τὴν θέση 3α καὶ τὴν χρήση 479 Βλ. π., σ

184 τοῦ θεματισμοῦ ἀντίστοιχα. Στὴν δὲ Γ, μετὰ ἀπ τὴν διπλὴ περαστικὴ στάση στὴν μεσότητα τοῦ Β ἤχου, ὁ τόνος ἀλλάζει καὶ γίνεται πιὸ φωτεινός, θριαμβικὸς καὶ αἰσιόδοξος, μὲ τὴν εὐρηματικὴ εἰσαγωγὴ τοῦ Γ ἤχου καὶ τὸ συνακόλουθο ξάφνιασμα τοῦ ἀκροατῆ προσευχομένου πιστοῦ. Πραγματικὰ σ αὐτὸ τὸ σημεῖο ὁ Γερμανὸς καὶ πάλι ξεχωρίζει, ἀφοῦ ἀναδεικνύεται γιὰ μία ἀκόμη φορᾶ ἡ δεινότητά του ὡς πρὸς τὴν ἀναζήτηση τῆς μελικῆς ποικιλίας. Συμπερασματικὰ ἡ αἰσθητικὴ ἐντύπωση εἶναι ἀρκετὰ διαφορετικὴ στὶς τρεῖς μελοποιήσεις τοῦ Ἰδιομέλου, οἱ ὁποῖες συνεισφέρουν ἡ καθεμιὰ ξεχωριστὰ τὴν δική της πρόταση ὡς πρὸς τὴν προσωπικὴ ἀντίληψη καὶ πρόσληψη καὶ συνακόλουθα τὴν μελικὴ ἐπένδυση καὶ ἐκφορὰ τοῦ κοινοῦ ποιητικοῦ κειμένου. V) Ἰδιόμελο Ἀποστίχων Κατανυκτικοῦ Ἑσπερινοῦ «Δεῦτε ἐκκαθάρωμεν», ἀδήλου ποιητοῦ, μέλος ἀργὸ στιχηραρικό, Ἦχος πλ.δ Δεῦτε ἐκκαθάρωμεν ἑαυτοὺς ἀδελφοί, ἐν ἐλεημοσύναις καὶ οἰκτιρμοῖς πενήτων, μὴ σαλπίζοντες, μὴ δημοσιεύοντες ἠμῶν τὴν εὐποιΐαν. μὴ ἐπιγνώτω ἡ ἀριστερά τῆς δεξιᾶς τὸ ἔργον. μὴ σκορπίσῃ ἡ κενοδοξία τὸν καρπὸν τῆς ἐλεημοσύνης. ἀλλ ἐν κρυπτῷ τῷ τὰ κρυπτὰ εἰδότι κράξωμεν. Πάτερ ἁφὲς τὰ παραπτώματα ἠμῶν ὡς φιλάνθρωπος. 183

185 Τὰ μουσικὰ κείμενα Μελοποίηση Α Παλαιὸ Στιχηράριο (Ἰβήρων 954, φ. 199r v) Μελοποίηση Β Στιχηράριο Χρυσάφη τοῦ Νέου (Ἰβήρων 990, φ. 155v) 184

186 Μελοποίηση Γ Στιχηράριο Γερμανοῦ Νέων Πατρῶν (Ἰβήρων 965, φ. 599) β) Οἱ ἐξηγήσεις τους Ἐξήγηση τῆς Α Χουρμουζίου Χαρτοφύλακα (ΜΠΤ 715, φ. 53r v) 185

187 186

188 Ἐξήγηση τῆς B Χουρμουζίου Χαρτοφύλακα (ΜΠΤ 764, φφ. 102r 103r) 187

189 188

190 Ἐξήγηση τῆς Γ Χουρμουζίου Χαρτοφύλακος (ΜΠΤ 749, φφ. 90r 91r) 189

191 190

192 Μελικὰ Τόξα Α Περίοδος : Ἡ ἀρετὴ τῆς ἐλεημοσύνης Ι Ἀρκτική μαρτυρία (ΝΗ) ΙΙ ΙΙΙ γ) Πίνακας συνεξέτασης τῶν τριῶν μελοποιήσεων μὲ βάση τὰ μελικὰ τόξα Κείμενο Μελοποίηση Ἦχος Καταλήξεις (Καταληκτικὸς φθόγγος μαρτυρία) καὶ φθορὲς Α (σ. 184, σειρ. 1) Σχολιασμὸς Πλ. Δ / Α (ΠΑ) ἀτελὴς κατάληξη Ἴδια βαθυκόρυφη φράση (4α) στὸ «Δεῦτε» τῆς Α καὶ Γ, ἐνῶ στὴν Β Δεῦτε ἐκκαθάρωμεν ἑαυτοὺς, Β (184, 1)»» Γ (185, 1) Πλ. Δ (ΝΗ) / Μαρτυρία πρὶν στὸ «Δεῦτε» α) ἐν ἐλεημοσύναις β) καὶ οἰκτιρμοῖς Β (184, 1 2)» (ΠΑ) γ) πενήτων, Γ (185, 1 2) Α / Γ / Πλ. Δ /» Α α) μὴ σαλπίζοντες β) μὴ δημοσιεύοντες ἠμῶν γ) τὴν εὐποιΐαν. ἀπαντᾶται ἡ φράση 5α, γνωστότερη ἀπ τὴν νεώτερη μελοποιήση τοῦ Δοξασταρίου τοῦ Ἰακώβου Πρωτοψάλτου 480. Α (184, 1 2) Πλ. Δ / Α (ΠΑ) ἀτελὴς κατάληξη Ἴδια καταληκτικὴ θέση (2α) καὶ στὶς τρεῖς. Στὴν Γ τὸ μέλος καταλήγει καὶ πρὶν ἀτελῶς ὡς Νανα μὲ τὴν φράση 1γ. Α (184, 2 3) α) Πλ. Δ / Γ β) Γ γ) Α Β (184, 3 4) α) Πλ. Δ β) Γ γ) Α Γ (185, 2 4) Πλ. Δ β) γ) (ΠΑ) ἐντελὴς κατάληξη β) (ΓΑ) γ) (ΝΗ) α) (ΝΗ) β) (ΝΗ) γ) ) (ΝΗ) Παρόμοια μελικὴ πορεία τῆς Α καὶ Β, μὲ μεγαλύτερη ὅμως ἐπιμονὴ τῆς δεύτερης γύρω ἀπ τὸν Νανα στὴν λέξη «ἡμῶν». Τελείως διαφορετικὴ μελωδικὴ ἀνάπτυξη τῆς Γ μέσα στὰ ὅρια καὶ γύρω απ τὰ τονικὰ κέντρα τοῦ πλ. Δ. Ἡ λέξη «δημοσιεύοντες» μελίζεται μὲ τὴν θέση 3α. 480 Βλ. πκ., σ

193 IV α) μὴ ἐπιγνώτω β) ἡ ἀριστερά της δεξιᾶς γ) τὸ ἔργον. Α (184, 3 4) α) Πλ. Δ β) πλ. Δ με Α (ΠΑ) ἀτελὴς κατάληξη Β (184, 4 5)» (ΠΑ) Γ (185, 4 5) Πλ. Δ (ΠΑ) Ὅλο τὸ μ.τ. ἴδιο καὶ στὶς τρεῖς μὲ κάποια μικρὴ διαφοροποίηση στὴν ἐκκίνησή του. Καταληκτικὴ φράση ἡ 7α καὶ στὶς τρεῖς. V (α) μὴ σκορπίσῃ (β) ἡ κενοδοξία (γ) τὸν καρπὸν (δ) τῆς ἐλεημοσύνης. Α (184, 4 5) Α) πλ. Δ β) πλ. Δ / Α γ) πλ. Δ δ) πλ. Δ / Α Β (184, 5 7)» (ΠΑ) Γ (185, 5 6) Πλ. Δ α) (ΝΗ) β) (ΝΗ) (ΠΑ) ἐντελὴς κατάληξη Ἴδια μελικὴ μεταχείριση καὶ στὶς τρεῖς μὲ τὴν ἐπάλληλη χρήση ὁμοίων γραμμῶν (α β / γ δ ). γ) (ΝΗ) δ) (ΝΗ) Ἀπόλυτη συμφωνία τῆς Α καὶ Β μὲ καταληκτικὴ φράση στὸ β καὶ δ τὴν 1αβ. Ἡ Γ διαφοροποιημένη ὡς πρὸς τὸ α καὶ γ μὲ τὴν φράση 1αγ, καὶ στὸ β καὶ δ μὲ τὴν 1αβ καὶ 1α ἀντίστοιχα. Β Περίοδος: Ἱκεσία Παράκληση VI ἀλλ ἐν κρυπτῷ κράξωμεν. Α (184, 5 6) Α / πλ. Δ (ΝΗ) ἐντελὴς κατάληξη Η Β ἀκολουθεῖ τὸ μέλος τῆς Α στὴν Β (184, 7 8) Α φράση «ἐν κρυπτῷ» καὶ ἡ Γ στὸ (ΠΑ) «κράξωμεν». Γ (185, 6 7) Α / πλ. Δ (ΝΗ) VII Πάτερ ἅφες ὡς φιλάνθρωπος. Α (184, 6 7) Πλ. Δ (ΝΗ) τελικὴ κατάληξη Διαφορετικὴ μελικὴ ἀνάπτυξη καὶ Β (184, 8 9) Α / πλ. Δ (ΝΗ) στὶς τρεῖς. Στὴν Β ἐντοπίζουμε τὴν Γ (185, 7 8)»» πιὸ ὑψικόρυφη κίνηση (ὡς τὸν ΝΗ ἐπὶ τὸ ὀξὺ) καὶ στὴν Α τὴν πιὸ χαμηλὴ (ὡς τὸν ΔΙ τῆς Ὑπάτης). Καὶ οἱ τρεῖς καταλήγουν μὲ τὸ στερεότυπο 3α. 192

194 Τέλος ὡς πρὸς μαρτυρίες, καὶ οἱ τρεῖς μελοποιήσεις χρησιμοποιοῦν τὴν γνωστὴ ἀπ τὴ Νέα μέθοδο ἀρκτικὴ ἐνῶ ἐνδιάμεσα τὶς ἢ γιὰ νὰ δηλωθεῖ ἡ πτώση στὴν βάση τοῦ ἤχου (κατεξοχὴν στὴν Γ ) 481 καὶ τὴν γιὰ τὴν πτώση στὸν φθόγγο ΠΑ. Ἀκόμη, μία φορὰ τίθεται καὶ ἡ μαρτυρία τοῦ ΓΑ γιὰ νὰ δηλωθεῖ ἡ πορεία καὶ ἡ κατάληξη τοῦ μέλους ὡς Νανα (Γ ἦχος). Πίνακας μεγάλων ὑποστάσεων 482 ΜΕΓΑΛΕΣ ΥΠΟΣΤΑΣΕΙΣ ΠΑΡΑΚΑΛΕ ΣΜΑ Ή ΈΤΕΡΟΝ ΠΑΡΑΚΛΗ ΤΙΚΗ ΚΥΛΙΣΜΑ ΛΥΓIΣΜΑ ΤΡΟΜΙΚΟΝ ΞΗΡΟΝ ΚΛΑΣΜΑ ΨΗΦΙΣΤΟ ΣΥΝΑΓΜΑ ΤΡΟΜΙΚΟ ΣΥΝΑΓΜΑ ΜΕΛΟΠΟΙ ΗΣΕΙΣ ΜΕΛΙΚΑ ΤΟΞΑ Ι Α Β Γ Α Β Γ Α Β Γ Α Β Γ Α Β Γ Α Β Γ Α Β Γ Α Β Γ 1 1 ΙΙ Ψ 1μ 1μ 1μ 1 ΙΙΙ μ 1μ 1μ 1 ΙV Ψ 2 1 V VI μ 1μ VII Ὅπου συναντᾶται 1+Ψ στὴν Γ νοεῖται ἡ ἕνωση τρομικοὺ καὶ ψηφιστοὺ στὴν 6α καὶ 7α 483. Ἐπίσης ὅπου χρησιμοποιεῖται παρακάλεσμα στὴν Α αὐτὸ ἀντικαθίσταται μὲ ἕτερον στὴν Β καὶ Γ 484. Ἀξιοσημείωτη τέλος εἶναι ἡ χρήση στὴν ἴδια ἕνωση σημαδίων (6α καὶ 7α) παραπλήσιων σὲ γραφικὸ σχηματισμὸ ὑποστάσεων στὰ διαφορετικὰ χειρόγραφά τῆς Β καὶ Γ μελοποίησης, χωρὶς ὅμως νὰ διαφοροποιεῖται καὶ τὸ μελικὸ περιεχόμενό τους, ἀφοῦ ἐξηγοῦνται μὲ τὸν 481 Βλ. π., σ Τὸ ἀρχικὸ Ψ δηλώνει τὴν συμπλοκὴ τοῦ τρομικοῦ μὲ τὸ ψηφιστὸ, ἐνῶ τὸ μικρὸ μ τὸν μαῦρο χρωματισμὸ τῶν ὑποστάσεων. 483 Βλ. π., σ Ὄπ.π., σ

195 ἴδιο τρόπο 485. Χρήση τῶν φθορῶν καὶ συνακολοῦθες μεταβολὲς τοῦ γένους καὶ τοῦ συστήματος Φθορικὰ σημεῖα, ὅπως καὶ μετατροπίες σὲ ἄλλα γένη, δὲν ὑπάρχουν σ αὐτὸ τὸ Ίδιόμελο. Ὡστόσο, ὅπως φάνηκε παραπάνω 486, ἡ μεταβολὴ σὲ ἄλλον ἦχο τοῦ ἴδιου γένους (διατονικοῦ) εἶναι συνηθέστατη, ὅπως συμβαίνει στὶς καταληκτικὲς φόρμες κυρίως τῆς Α καὶ Β μὲ τὴν εἰσαγωγὴ τοῦ ἤθους τοῦ Α ἤχου, καθὼς καὶ οἱ περαστικὲς πινελιὲς σὲ Γ (Νανα) μὲ τὶς ὁποῖες φωτίζεται τὸ μέλος καὶ τονίζονται κάποιες λέξεις κλειδιὰ («ἐν ἐλεημοσύναις», «σαλπίζοντες δημοσιεύοντες»). ε) Αἰσθητικὴ ἀποτίμηση Ἡ αἰσθητικὴ καὶ καλλιτεχνικὴ τέρψη σ αὐτὸ τὸ Ίδιόμελο δὲν προέρχεται τόσο ἀπὸ μελικὲς ἐξάρσεις ἢ τονικὲς καὶ ἄλλες τροπικὲς μεταβολὲς οἱ ὁποῖες ἐπιστρατεύονται γιὰ νὰ ἐκφράσουν τὸ περιεχόμενο τῶν νοημάτων τοῦ κειμένου. Αὐτὸ ποὺ ἀγγίζει καὶ συγκινεῖ βαθύτατα τὴν ψυχὴ τοῦ ἀκροατῆ εἶναι ἡ ἴδια ἡ μουσικὴ μορφὴ καὶ συμμετρία της 487, καθὼς καὶ ἡ ἤρεμη μελωδικὴ ἀνάπτυξη μέσα στὰ πλαίσια τοῦ «ἡσυχαστικοῦ» πλ.δ 488, οἱ ὁποῖες ἀποδίδουν μὲ εὐρηματικὸ τρόπο τὸν πλούσιο διδακτικὸ καὶ πνευματικὰ παιδαγωγικὸ χαρακτήρα του. Μ αὐτὸν τὸν τρόπο λοιπόν, ἀναδεικνύεται καὶ ἡ καλλιτεχνικὴ ἀξία τοῦ δημιουργήματος «ὥστε ἐκεῖνος ποὺ θὰ πλησιάσει τὸ ἔργο νὰ ἔχει τὴν ἐντύπωση ὅτι τὸ νόημα μόνο μέσα σ αὐτὸ τὸν ὁρισμένο ἐκφραστικό του τρόπο ὑπάρχει» Βλ. π.χ. τὶς ἐξηγήσεις τοῦ Ἰδιομέλου στὸ IV μ.τ. (σ. 186, σειρ. 4 7, 188, 1 3 καὶ 189, 11 13). 486 Βλ. π. τον πίνακα, σσ Παπανούτσου, Αἰσθητική, σ Βλ. π., σ Παπανούτσου, Αἰσθητική, σ

196 Ἀξιοσημείωτα ἐπίσης ἀπὸ ἄποψη συνθετικῆς εὐρηματικότητας εἶναι καὶ τὰ παρακάτω: (α) Ὁ τονισμὸς τοῦ κεντρικοῦ ἄξονα τοῦ περιεχομένου του (ἡ ἀρετὴ τῆς ἐλεημοσύνης) 490 μὲ μία πιὸ ὀξύτονη κίνηση στὴν Β (μέχρι τοῦ ΚΕ τῆς μέσης) καὶ τὴν εἰσαγωγὴ τοῦ Νανα στὴν Γ στὴν λέξη «ἐλεημοσύναις» (μ.τ. ΙΙ). (β) Ἡ μελωδικὴ ἔξαρση ὡς τὸν φθόγγο ΖΩ στὴν Β ἡ ὁποία ξεφεύγει ἀπ τὴν ἀντίστοιχη πιὸ ἁδρὴ καὶ ἤπια πλοκὴ τῆς Α καὶ Γ, γιὰ νὰ τονιστεῖ τὸ σχῆμα ἤχου ποὺ περικλείεται μέσα στὴ λέξη «κράξωμεν» καθὼς καὶ ἡ ὀξυκόρυφη (μέχρι τὸν ΝΗ ) κραυγὴ ἱκεσίας ποὺ ὑπονοεῖται μὲ τὴν κλητικὴ προσφώνηση «Πάτερ» (μ.τ.vii). Τέλος, ἀξιοπρόσεκτη εἶναι καὶ ἡ πτώση στὸν ΔΙ τῆς ὑπάτης στὴν Α γιὰ νὰ ἐκφραστεῖ ἡ αἴσθηση τῆς ταπεινοφροσύνης καὶ ἡ διάθεση μετανοίας καὶ μεταμέλειας ποὺ δηλώνει τὸ ρῆμα «ἅφες». 490 Βλ. π., σ

197 Β) Ἀνάλυση τῶν Καλοφωνικῶν «Μαθημάτων» Ι) Καλοφωνικὸ Στιχηρὸ «Ἡ χάρις ἐπέλαμψεν», Ἦχος Β, μονομερῆ Β μορφολογικοῦ τύπου ΕΒΕ ΜΠΤ 733 (Μαθηματάριον, Ἐξήγηση Χουρμουζίου) Τῇ Κυριακῇ τῆς Ὀρθοδοξίας στιχηρὸν τοῦ Πατζάδος, ἐκαλλωπίσθη πρῶτον παρὰ τοῦ Κουκουζέλους, εἴτα συνετμήθη καὶ ἠνώθη καὶ δεύτερον ἐκαλλωπίσθη παρὰ Χρυσάφου τοῦ Μαΐστορος. Ἦχος Β ΔΙ Ἡ τιιτιιιτιτι Ἡ χὰ χάχα ἡ χάρις ἐπέλαμψεν ἐπέλαμψε τῆς ἀληθείας ἐπέλαμψεν ἡ χάρις τῆς ἀληθείας πάλιν ἡ χὰ χαχαχαχαχα χάρις ἐπέλαμψε χεχεχε ἐπέλαμψεν τῆς ἀληθείας ἐπέλαμψεν ἡ χάρις τῆς ἀληθείας. λέγετὰ προτυπούμενα πάλαι σκιωδῶς, νῦν ἀναφανδὸν ἐκτετέλεσται. Ἰδοὺ γὰρ ἡ Ἐκκλησία, τὴν ἔνσωμον εἰκόνα τὴν ἔνσωμον εἰκόνα, εἰκόνα Χριστοῦ, ὡς ὑπερκόσμιον κόσμον ἐπαμφιέννυται, τῆς σκηνῆς τοῦ μαρτυρίου τὸν τύπον προϋπογράφουσα, καὶ τὴν ὀρθόδοξον πίστην κατέχουσα, κατέχουσα λέγε ἴνα ὅν σεβόμεθα, τούτου καὶ τὴν εἰκόνα διακρατοῦντες μὴ πλανώμεθα. Ἐνδυσάσθωσαν αἰσχύνην, πάλιν ἐνδυσάσθωσαν αἰσχύνην οἱ οὕτω μὴ πιστεύοντες. 199

198 ἡμῖν γὰρ δόξα τοῦ σαρκωθέντος ἡ μορφή, εὐσεβῶς προσκυνουμένη, οὐ θεοποιουμένη, λέγεταύτην κατασπαζόμενοι πιστοὶ βοήσωμεν τερερουτερρεμ... ταύτην κατασπαζόμενοι πιστοὶ χοιχοι πιστοὶ βοήσωμεν. ἀπὸ χοροῦ ὁ Θεός. Ἀπ τὶς πέντε καλοφωνικές 491 συνθέσεις ποὺ ἔχουν μελισθεῖ στὰ πλαίσια τῆς Α Κυριακῆς τῶν Νηστειῶν, μόνο ἡ μία ἀπαντᾶται στοὺς ὀκτὼ αὐτόγραφους κώδικες τοῦ Χουρμουζίου ποὺ περιέχουν τὶς ἐξηγήσεις τῶν διαφόρων «μαθημάτων» 492 (κώδικες ΜΠΤ ) καὶ συγκεκριμένα στὸν κώδικα ΜΠΤ 733. Πρόκειται γιὰ τὴν καλοφωνικὴ μελοποίηση τοῦ Δοξαστικοῦ τῶν Στιχηρῶν τοῦ Ἑσπερινοῦ, τοῦ ὁποίου τὸ στιχηραρικὸ μέλος ἐξετάστηκε πριν 493, ποίημα «τοῦ Πατζάδος» 494, καλλωπισμένο πρῶτα ἀπ τὸν Ἰ. Κουκουζέλη 495 καὶ ἐπεξεργασμένο μετέπειτα ἀπ τὸν Μανουὴλ Χρυσάφη 496. Τὸ κείμενο τῆς καλοφωνικῆς αὐτῆς σύνθεσης λοιπόν, ὅπως καὶ τῶν ὑπολοίπων ποὺ θὰ παρατεθοῦν παρακάτω, εἶναι ὑμνογραφικὸ καὶ ὄχι ψαλμικὸ καὶ ὡς ἐκ τούτου ἀνήκει στὴν κατηγορία τῶν «καθ αὐτὸ μαθημάτων» τοῦ Μαθηματαρίου 497 καὶ εὐρύτερα στὸ Παπαδικὸ γένος τῆς βυζαντινῆς μελοποιΐας 498. Ὡς πρὸς τὴν δομὴ του τὸ μάθημα αὐτὸ διακρίνεται στὰ παρακάτω μέρη: 491 Στάθη, Ἀναγραμματισμοί, σσ Ὄ.π.π., σ Βλ. π., σ Πρόκειται γιὰ τὸν Μιχαὴλ Πατζάδο (ΙΓ αἰ.), Βλ. Ἀντωνίου, Θεωρητικόν, σ «Ὁ μαΐστωρ Ἰωάννης Παπαδόπουλος ὁ Κουκουζέλης», Ἐφημέριος ΛΔ (1986), τεύχη καὶ Σ. Καρά, Ἰωάννης μαΐστωρ ὁ Κουκουζέλης καὶ ἡ ἐποχή του, Ἀθήνα Βλ. π., σ. 77, ὐποσμ Στάθη, Ἀναγραμματισμοί, σ Ὄπ.π., σ

199 α) σὲ μία μικρὴ μελωδικὴ εἰσαγωγὴ ποὺ ταυτίζεται μὲ τὸ μέλος τῆς παρακλητικῆς, συνοδευόμενο ἀπο ἕνα σύντομο κράτημα (εἰσαγωγὴ β ) 499. (β) στὸ κύριο μέρος τῆς σύνθεσης μαζὶ μὲ τὸ παρεμβαλλόμενο κράτημα τοῦ Χρυσάφου καὶ (γ) στὸ τελευταῖο τμῆμα του μετὰ τὸ κράτημα τὸ ὁποῖο ἀποτελεῖ ἐπανάληψη τῆς τελευταίας φράσης τοῦ κυρίου μέρους («ταύτην κατασπαζόμενοι... βοήσωμεν») μὲ ἐντελῶς διαφορετικὴ μελικὴ ἐπένδυση 500 καὶ μὲ τὴν «ἀπὸ χοροῦ» προσθήκη τοῦ ἀργοῦ στιχηραρικοῦ μέλους τῆς προσφώνησης «ὁ Θεός» 501. Μὲ βάση τὴν παραπάνω μορφολογικὴ περιγραφὴ καὶ τὴν εἰσαγωγὴ ἑνὸς μόνον κρατήματος στὸ τέλος τοῦ κυρίου μέρους τῆς συνθέσεως, τὸ μάθημα αὐτὸ ἀνήκει, σύμφωνα μὲ τὴν ἀνάλυση τοῦ καθηγητῆ Γ. Στάθη 502, στὸν μονομερὴ Β μορφολογικὸ τύπο 503. Νὰ δηλωθεῖ ἐπίσης ὅτι ἡ ἐξήγηση τοῦ μαθήματος 504 ἔχει γίνει μὲ μετάθεση τῆς βάσης τοῦ Β ἤχου δύο φθόγγους χαμηλότερα, δηλαδὴ ἐπὶ τῆς τονικότητας τοῦ φθόγγου ΒΟΥ, ὁ ὁποῖος λογιζόμενος ὡς ΔΙ θὰ μποροῦσε νὰ δηλωθεῖ μὲ τὸν ἑξῆς τρόπο δίπλα στὴν ἀρκτικὴ μαρτυρία. Ὡς ἐκ τούτου ἡ ἀνάλυση τοῦ μαθήματος θὰ γίνει ὄχι μὲ βάση τὴν μετάθεση αὐτὴ ποὺ ἔγινε ἀπ τὸν Χουρμούζιο γιὰ πρακτικοὺς λόγους, ἀλλὰ μὲ βάση τὸν πραγματικὸ ἐννοούμενο φθόγγο ὁ ὁποῖος προφέρεται καὶ κατὰ τὴν παραλλαγὴ τῆς ἐξηγήσεως, δηλαδὴ ὅπου = ΔΙ καὶ ὅπου = ΒΟΥ. 499 Βλ. Στάθη, Ἀναγραμματισμοί, σ. 152 καὶ Ὄπ.π., σ Ὄπ.π. 502 Ὄπ.π. σ Ὄπ.π., σ Βλ. πκ., σ

200 α) Τὸ μουσικὸ κείμενο καὶ ἡ ἐξήγησή του (Ἰβήρων 975, φφ. 357v 358v) 202

201 203

202 Ἡ ἐξήγησή του (ΕΒΕ ΜΠΤ 733, φφ. 120v 124r) 204

203 205

204 206

205 207

206 208

207 209

208 210

209 211

210 212

211 β) Πίνακας παράθεσης των επιμέρους στοιχείων του μαθήματος ΜΕΛΙΚΑ ΤΟΞΑ I II III IV V ΚΕΙΜΕΝΟσελίδα καὶ σειρὰ στὸ χφ Εἰσαγωγὴ: Ἡ τιιτιιιτιτι (κράτημα) (σ. 204, σειρ. 1 σ. 205, σειρ. 2) Ἡ χάρις... πάλιν ( 205, 2 17) Ἡ χα χαχα... τῆς ἀληθείας, λέγε (205, , 1) (α) τὰ προτυπούμενα (β) πάλαι (γ) σκιωδῶς ( 207, 1 6) νῦν ἀναφανδόν ἐκτετέλεσται ( 207, 6 10) VI ἰδού γάρ ἡ Ἐκκλησία... εἰκόνα ( 207, 10 15) ΗΧΟΣ Β σὲ συμπλοκὴ μὲ τὸν μέσο του Β σὲ συμπλοκὴ μὲ τὸν μέσο του Β σὲ συμπλοκὴ μὲ τὸν μέσο του καὶ στὸ τέλος πλ. Β κατὰ μετάθεση (α) Β μέσος (β) πλ. Β (γ) Β Στην ἀρχὴ Β καὶ ἀπ τὸ «ἀναφανδὸν» καὶ μετὰ πλ. Β Β μὲ κίνηση πλαγίου στὸ πεντάχορδο (ΔΙ ΠΑ) ΚΑΤΑΛΗΞΕΙΣ (ΚΑΤΑΛΗΚΤΙΚΟΣ ΦΘΟΓΓΟΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ ΚΑΙ ΦΘΟΡΕΣ) (ΒΟΥ) ἀτελὴς κατάληξη (ΒΟΥ) ατελής κατάληξη (ΔΙ) ἀτελής κατάληξη (ΔΙ) ἀτελής κατάληξη (ΝΗ) ἐντελής κατάληξη (ΔΙ) ἀτελής κατάληξη VII VIII IX X τὴν ἔνσωμον εἰκόνα Χριστοῦ (207, , 14) ὡς ὐπερκόσμιον κόσμον ἐπαμφιέννυται (208, 4 12) α) τῆς σκηνῆς β) τοῦ μαρτυρίου... προϋπογράφουσα (208, ,1) α) καὶ τὴν ὀρθόδοξον β) πίστιν κατέχουσα γ) λέγε (209, 1 6) Β σὲ συμπλοκὴ μὲ μέσο καὶ κατάληξη σὲ πλ. Β Β μὲ πλαγιασμὸ στὴν κατάληξη α) Β μὲ πλαγιασμὸ β) Β σὲ συμπλοκὴ μὲ μέσο α) Β μέσος β) ἀπ τὸ «ὀρθόδοξον» πλ. Δ γ) Γ ἦχος (ΝΗ) περαστικὴ ἀτελής κατάληξη (ΝΗ) ἀτελής κατάληξη (ΒΟΥ) ἀτελής κατάληξη (ΓΑ) ἀτελής κατάληξη XI ἴνα ὅν σεβώμεθα... εἰκόνα (209, 6 10) XII διακρατοῦντες μη πλανώμεθα (209, 10 14) XIII XIV XV ένδυσάσθωσαν... μη πιστεύοντες (209, , 7) ἡμῖν γάρ δόξα... ἡ μορφὴ (210, 7 11) α) εὐσεβῶς προσκυνουμένη β) οὐ θεοποιουμένη (210, 11 15) Α σὲ συμπλοκὴ μὲ Γ ἦχο (ΓΑ) ἀτελής κατάληξη πλ.δ (ΝΗ) ἐντελής κατάληξη Ἄγια Α ἦχος πλ.δ (ΓΑ) τρίφωνος ἐντελής κατάληξη πλ.δ μὲ κάποιες στάσεις στὸν ΠΑ (α) πλ.δ (β) κατάληξη στὸν ΚΕ τῆς ὑπάτης XVI ταύτην... βοήσωμεν πλ.α πλ. Δ (ΝΗ) ἀτελής κατάληξη (ΚΕ τῆς ὑπάτης) ἐντελής κατάληξη (ΝΗ) 213

212 XVII ( , 3) ἐντελής κατάληξη Κράτημα Συμπλοκή τοῦ πλ.δ μὲ Τὸ κράτημα χωρίζεται σὲ εὐδιάκριτες τερερουτεριρεμ... τὸν Γ ἦχο περιόδους μὲ τὸ (211, 4 212, 15) ἀπόδερμα. Σὲ τρεῖα σημεῖα ὑπάρχουν καὶ οἱ ἑξῆς μαρτυρίες XVIII ταύτην... ὁ Θεὸς (212, 15 17) καὶ ΔΙ τελικὴ κατάληξη γ) Πίνακας μεγάλων ὑποστάσεων 505 ΜΕΓΑΛΕΣ ΥΠΟΣΤΑΣΕΙΣ ΠΑΡΑΚΑ ΛΕΣΜΑ ΠΑΡΑΚΛΗ ΤΙΚΗ ΞΗΡΟΝ ΚΛΑΣΜΑ ΚΥΛΙΣΜΑ Ή ΑΝΤΙΚΕΝΩ ΚΥΛΙΣΜΑ ΤΡΟΜΙΚΟΝ ΟΜΑΛΟΝ ΠΙΑΣΜΑ ΑΝΤΙΚΕΝ ΩΜΑ ΣΥΝΑΓΜΑ ΣΕΙΡΕΣ Ι 2 1 ΙΙ ΙΙΙ ΙV V 1 VI 1 1 VII VIII 1 1μ 1μ IX 1 1μ 1 1 X μ XI 1 1 1μ XII 1 1μ 1 1 XIII 2 1μ XIV 1μ XV 1 1μ XVI 2 1Κ XVII 1μ 1μ 1 1 XVIII 1 1Κ 1 XΙX 1μ 1 XX 1 XXI 1 2μ 1μ XXII 1Α XXIII 2 1μ 1 1μ XXIV 1 1 1μ Τὸ γράμμα μ δίπλα στὸν ἀριθμὸ δηλώνει τὴν διάκριση τῶν μαύρων ὑποστάσεων ἀπ τις ἀντίστοιχες κόκκινες, ἐνῶ τὰ ἀρχικὰ Κ καὶ Α τὸ κύλισμα καὶ τὸ ἀντικενωκύλισμα ἀντίστοιχα. Ἐπίσης στὸν πίνακα αὐτὸν παραθέτουμε συμπληρωματικὰ καὶ κάποιες ἐπιπλέον ὑποστάσεις χωρίς μελικὸ περιεχόμενο (ὀμαλὸν, πίασμα, ἀντικένωμα). 214

213 XXV 1 1μ XXVI 2 1μ 1 XXVII 1 1μ XXVIII 1 1μ XXIX 1 XXX 2 XXXI 1 XXXII 3 XXXIII 1 XXXIV 1 1μ XXXV 2μ 2 2 XXXVI 1μ XXXVII 2 1μ XXXVIII 1 1 XXXIX XXXX 1 1 XXXXI 1 1μ Ὡς πρὸς τὰ παραπάνω ἄφωνα σημάδια, ἰσχύουν ὅσα ἀναλυτικὰ ἀναφέρθηκαν στὸ προηγούμενο κεφάλαιο 506. Αὐτὸ ὅμως ποὺ παρατηρεῖται στὴν ἐδῶ ἐξεταζόμενη καλοφωνικὴ σύνθεση, ἀλλὰ καὶ στὶς ὑπόλοιπες ποὺ ἕπονται, εἶναι ἡ χρήση λιγότερων ὑποστάσεων μὲ μελικὸ περιεχόμενο 507 ἀλλὰ καὶ ἡ συχνότερη ἐμφάνισή τους μὲ μαῦρο χρῶμα, παράλληλα μὲ τὴν κόκκινη παραλλαγή τους. Ἀκόμη πιὸ πυκνὴ εἶναι ἡ συχνότητα τῶν μαύρων στὶς μεταγενέστερες συνθέσεις τοῦ Χρυσάφη τοῦ Νέου καὶ τοῦ Πέτρου τοῦ Μπερεκέτη 508, γεγονὸς ποὺ μαρτυρεῖ καὶ τὸν ἀργὸ καλοφωνικὸ δρόμο τῶν μαθημάτων αὐτῶν 509. δ) Ἀνάλυση τοῦ μαθήματος Ἡ παπαδικὴ καλοφωνικὴ μεταχείριση τοῦ Δοξαστικοῦ τῶν Στιχηρῶν ἀφορὰ στὸ ἐπιτηδευμένο καὶ ἐκτενὲς μελικὸ χαρακτήρα τῆς συνθέσης, στὶς ἐπαναλήψεις τοῦ κειμένου καὶ στοὺς ἀναγραμματισμοὺς ποὺ ἐντοπίζουμε, ἰδίως στὴν ἀρχὴ τοῦ κυρίου μέρους καὶ τέλος στὴν εἰσαγωγὴ κρατημάτων, ἑνὸς μικροῦ εἰσαγωγικοῦ κι ἑνὸς ἐκτενοῦς πρὶν ἀπ τὴν κατάληξή του 510. Ἡ μεταχείριση ὅμως 506 Bλ. π., σσ Στάθη, Ἐξήγηση, σ Βλ. π., σ Ὄπ.π., σ Στάθη, Ἀναγραμματισμοί, σσ

214 τοῦ ποιητικοῦ κειμένου σὲ σχέση μὲ τὴν μελικὴ ἐπένδυσή του, ποὺ ἀποτελεῖ καὶ τὸ βασικότερο μελοποιητικὸ μηχανισμὸ τῆς συνθέσεως, παραμένει γενικὰ ἡ ἴδια μὲ αὐτὴ ποὺ συναντήσαμε στὴ στιχηραρικὴ του μελοποίηση, ἀφοῦ τὰ ἐπιμέρους μελικὰ τόξα συμβαδίζουν μὲ τὶς νοηματικὲς περιόδους (κῶλα) τοῦ κειμένου. Ἔτσι οἱ μελωδικὲς περίοδοι καὶ οἱ φράσεις τῆς μουσικῆς σύνθεσης, ἔτσι ὅπως καταγράφονται ἰδίως στὴν ἐξήγηση τοῦ Χουρμουζίου, καταλήγουν ἀτελῶς ἢ ἐντελῶς στὰ σημεῖα στίξης τοῦ ποιητικοῦ κειμένου καί, ἂν καὶ ἡ παρασήμανση τῶν καταλήξεων αὐτῶν στὴν παλαιὰ συνοπτικὴ γραφὴ εἶναι πιὸ ἀραιή, ἡ ἐξήγησή μας τὶς προσφέρει μὲ τελείως εὐδιάκριτο τρόπο. Ἀπὸ ἀπόψεως μουσικῆς τὸ μέλος βαίνει μὲ τὰ διαστήματα τῆς μαλακῆς χρωματικῆς κλίμακας σὲ ἦχο Β, μὲ ἀρκετὲς περαστικὲς στάσεις στὴν μεσότητά του, καθὼς καὶ μὲ ἀτελεῖς ἢ ἐντελεῖς καταλήξεις στὸν πλάγιό του, στοιχεῖα ποὺ τὰ συναντήσαμε καὶ στὸ στιχηραρικὸ μέλος τοῦ Β ἤχου. Ἐπίσης, ἀξιοσημείωτη εἶναι ἡ χρήση τοῦ σκληροῦ χρώματος καὶ στὸ ὀξὺ πεντάχορδο (ΔΙ ΠΑ ) σὲ δύο περιπτώσεις (μ.τ. Ι), καθὼς καὶ ὁ μελωδικὸς σχηματισμὸς τρίφωνης διατονικῆς ἀνάβασης στὸν φθόγγο ΝΗ μὲ συνεχὴ μονόχρονη κατάβαση τοῦ διατονικοῦ τετραχόρδου ΔΙ ΝΗ καὶ ἐν συνέχεια πτώση τοῦ μέλους μέσα στὰ πλαίσια τοῦ σκληροῦ συνημμένου τετραχόρδου ΔΙ ΠΑ (μ.τ. VIII, σ. 208, σειρ. 8 9). Αὐτὸ τὸ μελικὸ στερεότυπο χρησιμοποιεῖται συνήθως μὲ βάση τὸν φθόγγο ΒΟΥ τοῦ Β ἤχου, ὁ ὁποῖος γίνεται βάση τοῦ σκληροῦ χρωματικοῦ τετραχόρδου, ὅποτε ὁ ΚΕ γίνεται βάση τοῦ διατονικοῦ τετραχόρδου ΔΙ ΝΗ (παραχορδή). Ἀλλὰ καὶ μία φορὰ ἐπαναλαμβάνεται δύο φωνὲς ὀξύτερα (τετράχορδο ΠΑ ΔΙ στὸ ὕψος τοῦ ΔΙ ΝΗ καὶ τετράχορδο ΔΙ ΝΗ στὸ ὕψος τοῦ ΝΗ ΓΑ) ὅποτε καὶ τὸ μέλος φθάνει στὴν πιὸ ὀξύτονη κορύφωσή του (μ.τ. ΙΙΙ, σ. 206, σειρ ). Ἕνα ἄλλο σημαντικὸ μελικὸ στοιχεῖο εἶναι ἡ εὐφραδέστατη μεταβολὴ τοῦ μέλους σὲ μαλακὸ διατόνο, περίπου στὰ μισά της συνθέσεως (μ.τ. Χ, σ. 209, σειρ. 2), ἡ ὁποία οὐσιαστικὰ γίνεται μόνιμη μέχρι τὸ τέλος τοῦ κρατήματος, λύεται δὲ στὴν ἀρχὴ τοῦ τελευταίου κώλου (μ.τ. XVIII, σ. 212, σειρ. 3), ὅπου καὶ τὸ μάθημα καταλήγει στὸν κύριο ἦχο μελοποίησής του. Τὸ φαινόμενο αὐτὸ τῆς τόσο ἐκτενοῦς μεταβολῆς σὲ ἄλλο γένος δὲν εἶναι ἀσυνήθιστο στὴν κατηγορία 216

215 αὐτὴ τῶν παπαδικῶν καλοφωνικῶν συνθέσεων καὶ δηλώνεται μὲ τὴν εἰσαγωγὴ τῆς φθορᾶς τοῦ Νανα στὸ κείμενό της παλαιᾶς σημειογραφίας καὶ στὸ κείμενο τῆς ἐξήγησης μὲ τὴν διατονικὴ φθορὰ τοῦ ΝΗ (μία διφωνία κάτω ἐπὶ τοῦ φθόγγου ΒΟΥ τοῦ μαλακοῦ χρώματος). Αὐτὸς ἴσως εἶναι καὶ ὁ λόγος ποὺ ὁ Χουρμούζιος μεταθέτει τὴ βάση τοῦ Β ἤχου ἐξ ἀρχῆς δύο τόνους βαρύτερα ἐπὶ τοῦ φθόγγου ΒΟΥ (ἦχος ΒΟΥ ὡς ΔΙ) 511 γιὰ τὴν ἀποφυγὴ τῆς παραχορδῆς (μετάθεσης τῆς τονικῆς τοῦ νέου τετραχόρδου ἐπὶ ἑνὸς ἄλλου φθόγγου) καθὼς καὶ γιὰ νὰ μπορέσει ν ἀποδοθεῖ πιὸ ἄνετα ἀπ τὸν ἐκτελεστὴ ἡ ἐξ ἀπόψεως φωνητικῆς ἔκτασης ὀξύτονη μετέπειτα κίνηση τοῦ πλ. Α. Σ αὐτὴ τὴν περίοδο ποὺ τὸ μέλος βαίνει μέσα στὰ ὅρια τῆς διατονικῆς κλίμακας, ἐκτός του κυρίου πλ.δ συχνὲς εἶναι οἱ περαστικὲς πτώσεις στὸν φθόγγο ΠΑ, ὁ ὁποῖος χρησιμοποιεῖται σπανιότερα καὶ στὶς ἀτελεῖς καταλήξεις ὡς Α ἡ πλ. Α ἦχος, ἡ εἰσαγωγὴ στὸ μέλος τοῦ ἤθους τοῦ Νανα (Γ ἦχος) σὲ ἀρκετὲς περιπτώσεις, καθὼς καὶ ἡ ἐπάλληλη χρήση τῆς ἴδιας θέσης σὲ ἦχο Ἅγια στὸ προτρεπτικὸ «πάλιν» καὶ στὴν γειτονικὴ λέξη «ἐνδυσάσθωσαν», μὲ παράλληλη ἐπέκταση τοῦ Αγια καὶ στὴν ἐπανάληψὴ της μετὰ τὸ «πάλιν» (μ.τ. ΧΙΙΙ). Ἀξιοσημείωτη ἐπίσης εἶναι ἡ μετάθεση τῆς βάσης τοῦ πλ.δ ἐπὶ τῆς τριφωνίας του (φθόγγος ΓΑ), ὅποτε καὶ ἡ ἀντίστοιχη μεταβολὴ τοῦ συστήματος στὴ φράση «μὴ πιστεύοντες» (μ.τ. ΧΙΙΙ). Στὸ κράτημα τοῦ Μανουὴλ Χρυσάφη συνεχίζεται ἡ διατονικὴ πορεία τῶν διαστημάτων τοῦ μέλους μὲ χαρακτηριστικὴ τὴν ἐπαναληπτικὴ χρήση δύο μελωδικῶν μοτίβων: α) τὴν τρίφωνη ἀνάβαση στὴν βάση τοῦ Γ ἤχου καὶ τὴν συνακόλουθη πτώση στὸν πλ. Δ, τὸ ὁποῖο κυριαρχεῖ μέσα στὸ κράτημα καὶ δευτερευόντως, β) τὴν τετράφωνη ὑπερβατὴ ἀνάβαση καὶ κατάβαση μὲ κέντρο τὸν φθόγγο ΝΗ. Μετὰ ἀπὸ μία βαθυκόρυφη μελωδικὴ κίνηση στὸν ΔΙ τῆς ὑπάτης στὸ τέλος τοῦ κρατήματος, τὸ μέλος ἐπανέρχεται στὸν ἀρχικὸ Β ἦχο καὶ μετὰ ἀπὸ μία ἐντελὴ πτώση στὴν μεσότητά του καταλήγει τελικῶς στὴν βάση του μὲ τὴν χρήση τῆς ἀργῆς στιχηραρικῆς φόρμας τοῦ παλαιοῦ Βυζαντινοῦ 511 Βλ. π., σ

216 Στιχηραρίου καὶ συγκεκριμένα μὲ τὴν ὑπόσταση τοῦ ἔσω θεματισμοῦ στὸ καταληκτικὸ κῶλο «ὁ Θεός» (σ. 212, σειρ ). ε) Αἰσθητικὴ ἀποτίμηση Ἀρχικὰ ἡ ἐναρκτήρια μουσικὴ φράση ποὺ σχηματίζεται ἀπ τὴν ὑπόσταση τῆς παρακλητικῆς προϊδεάζει τὸν ἀκροατὴ καὶ τὸν εἰσάγει στὴν «γνωριστικὴ ἰδέα» τοῦ ἤχου, ἐνῶ τὸ κράτημα ἐπεκτείνει αὐτὴν τὴν εἰσαγωγικὴ ἐντύπωση καὶ στὴν μεσότητα τοῦ Β ἤχου, ὅπου πολλὲς φορὲς θ ἀναπαυτεῖ μετέπειτα τὸ μέλος. Ἀμέσως παρακάτω ἡ ἐπαναληπτικὴ ἀναδίπλωση τοῦ πρώτου κώλου τοῦ κειμένου, ἐπίσης μέσα στὰ ὅρια τοῦ Β ἤχου, εἶναι πολὺ εὔστοχη, ἀφοῦ τονίζεται ἐμφατικὰ ἡ πανηγυρικὴ ἰαχὴ τῆς ἐπικράτησης τῆς ἀλήθειας καὶ τῆς ὀρθοδοξίας. Ἔτσι ὁ ἀκροατὴς γίνεται κοινωνὸς ἐξ ἀρχῆς τοῦ θριαμβικοῦ τόνου τοῦ μαθήματος, ὁ ὁποῖος συντονίζεται ἀπόλυτα καὶ μὲ τὸ εὐρύτερο κλίμα τῆς ἑορτῆς τῆς Ὀρθοδοξίας 512. Στὴν συνέχεια τὸ τμῆμα τοῦ μέλους ποὺ βαίνει ὡς Β ἦχος (μ.τ. Ι Χ) κορυφώνεται μὲ τὴν ἀναφορὰ στὴν «ἔνσωμον εἰκόνα Χριστοῦ». Αὐτὴ ἡ ἐπιλογὴ εἶναι ἀναμενόμενη ἀφοῦ, ὅπως διαπιστώσαμε καὶ σὲ ἄλλες περιπτώσεις 513, τὸ πιὸ κρίσιμο σημεῖο τοῦ θεολογικοῦ περιεχομένου τῆς ἑορτῆς εἶναι ἡ σημασία τῆς εἰκονικῆς ἀποτύπωσης τῆς μορφῆς τοῦ Κυρίου, θέμα ποὺ ἀπασχόλησε ἀρκούντως τὴν ἐπιχειρηματολογία τῶν Πατέρων ἐναντίον τῶν αἱρετικών 514. Ἔτσι ἡ ἐπαναληπτικὴ ἔμφαση τῆς φράσης αὐτῆς, καθὼς καὶ ἡ ὑψίτονη μελικὴ κίνηση τοῦ τμήματος αὐτοῦ της σύνθεσης, ποὺ ἐντοπίζεται στὴν ἀρχὴ τῆς φράσης (μέχρι τὸν ΒΟΥ τῆς Νήτης), ἕλκουν τὴν προσοχὴ τοῦ ἀκροατῆ πρὸς τὸν κεντρικὸ ἄξονα ὅλης τῆς ὑμνολογίας τῆς ἑορτῆς. Ἡ ἑπόμενη ἀναφορὰ τῆς λέξης «εἰκόνας» (μ.τ. ΧΙ) ἐξαίρεται καὶ πάλι, αὐτὴ τὴν φορὰ μέσα στὰ πλαίσια τοῦ Γ ἤχου. 512 Βλ. π., σσ. 41, Ὄπ.π., σσ. 119, Ὄπ.π., σ. 66 καὶ σ. 73, ὑποσμ Ἐπίσης καὶ Συνοδικό τῆς Ὀρθοδοξίας, Βλ. στὸ Τριώδιο, σσ

217 Ἡ μελικὴ κορύφωση τοῦ δευτέρου τμήματος τῆς σύνθεσης, μετὰ τὴν μεταβολὴ τοῦ μέλους σὲ πλ. Δ (μ.τ. Χ, σ. 209, σειρ. 2), συντελεῖται στὸ μ.τ. ΧΙΙΙ (σ. 210, σειρ. 1) ὅπου γίνεται χρήση τοῦ κυρίου Δ ἤχου (Αγια). Πραγματικὰ ἡ μελουργικὴ μεταχείριση τοῦ σημείου αὐτοῦ εἶναι ἀριστουργηματική: Ἡ ἐνηχηματικὴ γραμμὴ σὲ Αγια στὴν λέξη «ἐνδυσάσθωσαν», ἡ ὁποία καὶ σηματοδοτεῖ τὴν εἰσαγωγὴ στὸν κύριο ἦχο, ἐπαναλαμβάνεται εὐφυέστατα μὲ ἐπάλληλο σχῆμα στὸ «πάλιν» καὶ μ αὐτὸν τὸν τρόπο προετοιμάζεται ἡ ἀναδίπλωση τῆς φράσης «ἐνδυσάσθωσαν αἰσχύνην». Ἔτσι ὁ συνθέτης πετυχαίνει δύο πράγματα: α) νὰ καταστήσει μὲ αύτὸν τὸν πρωτότυπο καὶ εὐρηματικὸ τρόπο τὴν ἐπανάληψη τῆς φράσης φυσικὴ καὶ ἀναμενόμενη καὶ β) νὰ ξανατονίσει τὴν «ἰδέα» τοῦ Αγια καὶ νὰ προετοιμάσει τὸ ἀποκορύφωμα ποὺ θ ἀκολουθήσει ἀμέσως μετά μὲ μία ἄλλη χαρακτηριστικὴ στερεότυπη φόρμα τοῦ ἤχου αὐτοῦ. Μ αὐτὸν τὸν τρόπο τονίζει ἐμφατικὰ καὶ τὴν ἀποστροφὴ πρὸς τὴν κακόδοξη διδασκαλία, διάθεση ἡ ὁποία ἐπαληθεύεται μὲ τὴν κατὰ τριφωνία μετάθεση τῆς βάσης τοῦ πλ.δ στὸ τελευταῖο μέρος τοῦ κώλου αὐτοῦ («οἱ οὕτω μὴ πιστεύοντες», σ. 210, σειρ. 5), διατηρώντας ἔτσι ἀμείωτη, μὲ τὴ χρήση πάλι τῆς μελικῆς ἔξαρσης, τὴν προσοχὴ τοῦ ἀκροατῆ. Ἀφοῦ προηγηθεῖ ἡ αἰσθητικὴ τέρψη ποὺ ἀποκομίζεται ἀπ τὴν χειμαρώδη καὶ εὐφρόσυνη μελικὴ ἐπένδυση τῶν ἀσὴμων συλλαβῶν τοῦ κρατήματος καὶ ἀφοῦ ἐπανέλθει μὲ φυσικὸ τρόπο στὸν μέσο τοῦ Β ἥχου, τὸ μέλος θὰ καταλήξει στὴν βάση τοῦ κυρίου του μὲ τὸ γνώριμο στηχηραρικὸ μέλος τοῦ ἔσω θεματισμοῦ ( ). 219

218 ΙΙ) Καλοφωνικὸ Στιχηρὸ «Οἱ ἐξ ἀσεβείας», Ἦχος Β, μονομερὴ β μορφολογικοῦ τύπου Ἰβήρων 975 (Μαθηματάριον, ΙΣΤ αἰ.) Εἰς τὴν αὐτὴν ἑορτήν, Στιχηρὸν Μανουὴλ Μαΐστορος τοῦ Χρυσάφου, Ἦχος Β Δὶ Οἱ τιιτιιιτιριντιτιιτι οἱ ἐξ ἀσεβείας, εἰς εὐσέβειαν προβάντες, καὶ τῷ φωτὶ τῆς γνώσεως ἑλλαμφέντες, ψαλμικῶς τὰς χείρας κρατήσωμεν, εὐχαριστήριον αἶνον θεῷ προσάγοντες καὶ τὰς ἐν τοίχοις καὶ πίναξι, καὶ ἱεροῖς σκεύεσιν ἐγχαραχθείσας ἱερᾶς Χριστοῦ Εἰκόνας τῆς Πανάγνου καὶ πάντων τῶν Ἁγίων τιμητικῶς προσκυνήσωμεν, ἀποβαλλόμενοι τὴν δυσσεβὴ τῶν κακοδόξων θρησκείαν. ἀποβαλλόμενοι ἐρερετετεριρε ἀποβαλλόμενοι τὴν δυσσεβὴ τῶν κακοδόξων θρησκείαν. Παρομοίως σὲ καλοφωνικὴ παπαδικὴ μεταχείριση, ἐκτὸς ἀπ τὴν στιχηραρική του, ἔχει ὑποβληθεῖ καὶ τὸ δεύτερο Δοξαστικό του Ἑσπερινοῦ αὐτὸ τῶν Ἀποστίχων, σύνθεση «Μανουὴλ Μαΐστορος τοῦ Χρυσάφου» 515. Ἡ δομὴ καὶ ὁ μελοποιητικὸς μηχανισμὸς εἶναι ἀκριβῶς ὁ ἴδιος μὲ αὐτὰ τῆς προηγούμενης σύνθεσης 516, ἐνῶ μορφολογικὸς τύπος του εἶναι ὁ μονομερὴς β, μὲ ὅλα τὰ γνω 515 Βλ. π., σ Βλ. π., σσ

219 ριστικὰ ἀφοριστικὰ στοιχεῖα τοῦ καλοφωνικοῦ μέλους 517. α) Τὸ μουσικὸ κείμενο (Ἰβήρων 975, φφ. 359r 360r) 517 Ὄπ.π., σ

220 222

221 β) Πίνακας παράθεσης των επιμέρους στοιχείων του μαθήματος Μελικά Τόξα Ι ΙΙ ΙΙΙ Κείμενοσελίδα καὶ σειρὰ στὸ χφ Εἰσαγωγή: Οἰ+τιιτιιιτιριντιτιιιτι (σ. 221, σειρ. 1 6) Οἱ ἐξ ἀσεβείας προσάγοντες. (221, 5 223, 1) καὶ τὰς ἐν τοίχοις... προσκυνήσωμεν, (222, 1 8) Ἦχος, καταληκτικὲς μαρτυρίες καὶ φθορὲς Β (ΔΙ) ἐντελὴς κατάληξη Β (ΔΙ) ἐντελὴς κατάληξη Β ( Ι) ἀτελὴς κατάληξη IV V ἀποβαλλόμενοι ἀπὸβαλλόμενοι (222, 8 11) Πλ.Β (ΝΗ) ἐντελὴς κατάληξη κράτημα ερερετετεριρε (222, , 5) Πλ. Β (ΝΗ) ἀτελὴς κατάληξη Β (ΔΙ)» Α (ΠΑ)» VI ἀποβαλλόμενοι θρησκείαν. (223, 5 7) Α (ΠΑ) ἐντελὴς κατάληξη Β (ΔΙ) τελικὴ κατάληξη 223

222 γ) Πίνακας μεγάλων ὑποστάσεων 518 ΜΕΓΑΛΕΣ ΥΠΟΣΤΑΣΕΙΣ ΠΑΡΑΚΑ ΛΕΣΜΑ ΠΑΡΑΚΛΗ ΤΙΚΗ ΣΤΑΥΡΟΣ ΤΡΟΜΙΚΟΝ ΟΜΑΛΟΝ ΠΙΑΣΜΑ ΑΝΤΙΚΕΝ ΩΜΑ ΣΕΙΡΕΣ Ι 1 1 2μ ΙΙ 1 1μ ΙΙΙ 2 ΙV 1μ 3 1μ 1 V 1 3 1μ 1μ VI 1 2μ VII 2 1μ VIII 1μ 1μ IX 1 1 1μ X μ 1μ XI 1 2 XII 1 2μ 1μ XIII XIV μ XV 1 1μ 1 1μ XVI 1 2 1μ XVII 2 1μ 1 1μ XVIII 3 XΙX 3 1μ 1μ 1μ XX 1 1 1μ XXI 1 XXII 2 1μ XXIII 1 1μ XXIV 1 XXV 1 XXVI XXVII 1 XXVIII 1 1μ 2 XXIX 1μ 1 XXX 1μ 1μ XXXI 1μ 1 XXXII 2 1 XXXIII 1μ XXXIV 1 3 XXXV 2 1μ XXXVI 518 Ἐπίσης ἐμφανίζεται μία φορὰ καὶ ὁ ἔσω θεματισμὸς στὸ μ.τ. ΙΙΙ (σ. 222, σειρ. 4). Ὁ μαύρος χρωματισμὸς των ὑποστάσεων δηλώνεται μὲ τὸ μ. 224

223 δ) Ἀνάλυση τοῦ μαθήματος Ἀπ τὸ ἐκτενὲς ποιητικὸ κείμενο τοῦ Δοξαστικοῦ ἔχει μελισθεῖ στὴν παροῦσα σύνθεση τὸ μεγαλύτερο μέρος, ὡς τὴν φράση «ἀποβαλλόμενοι... θρησκείαν», ἡ ὁποία ἐπαναλαμβάνεται καὶ στὸ τέλος τοῦ μαθήματος μὲ διαφορετικὴ μελικὴ ἐπένδυση. Ξεχωρίζει τὸ ἐκτενέστερο, σὲ σχέση μὲ τὸ προηγούμενο μάθημα, εἰσαγωγικὸ κράτημα, καθὼς καὶ ἡ διπλὴ ἐπανάληψη τῆς διατονικῆς μαρτυρίας τοῦ δευτέρου κρατήματος ( ), ἡ ὁποία μᾶς μαρτυρεῖ ὅτι ἀπ τὴν μέση καὶ κάτω τὸ μέλος του βαίνει μὲ τὴν διατονικὴ κλίμακα σὲ ἦχο Α. Οἱ καταληκτικὲς μαρτυρίες, ἂν καὶ ἀραιές, διακρίνουν τὴν σύνθεση σὲ κάποιες στοιχειώδεις μουσικὲς περιόδους 519. Δυστυχῶς δὲν μᾶς σώζεται ἐξήγησή της στὴν Νέα Μέθοδο ἡ ὁποία θὰ μᾶς ἐπέτρεπε νὰ ἀναλύσουμε πληρέστερα τὰ ἐπιμέρους δομικὰ στοιχεῖα του. Ὡς πρὸς τὶς φθορὲς καὶ τὶς ὑποστάσεις, χαρακτηριστικὴ εἶναι ἡ ἐμφάνιση τῆς φθορᾶς τοῦ Νενανω δύο φορὲς (μ.τ. ΙΙ, IV), γεγονὸς ποὺ δηλώνει τὴν εἰσαγωγὴ σκληροῦ χρώματος, καθὼς καὶ μερικῶν ὑποστάσεων οἱ ὁποῖες ἐμφανίζονται ἀραιὰ καὶ μεμονωμένα, γι αὐτὸ καὶ δὲν συμπεριλήφθησαν στὸν παραπάνω πίνακα 520 : μία φορὰ τοῦ ξηροῦ κλάσματος (σειρὰ 6), τρεῖς φορὲς τοῦ κυλίσματος (σειρὰ 18), μία φορὰ τοῦ ἔξω θεματισμοῦ (σειρὰ 4) καὶ τρεῖς φορὲς ζευγαρωτὰ τὸ κόκκινο ψηφιστὸ (σειρὲς 11, 14, 33). Ἐκτὸς ἀπ τὶς παραπάνω κόκκινες ὑποστάσεις διακρίνουμε σὲ ἀρκετὰ σημεῖα διάσπαρτες καὶ ἀκόμη δύο μαῦρες, τὴν βαρεία καὶ τὸ ψηφιστό. 519 Βλ. π., σ Βλ. παραπάνω πίνακα, σ

224 ΙΙΙ) Καλοφωνικὴ σύνθεση «Ἱερογραφίαις εἰκόνων» Ἦχος Δ (Ἅγια), Μονομερὴ β μορφολογικοῦ τύπου Ἰβήρων 960 (Μαθηματάριον, ΙΗ αἳ) Τῇ Κυριακῇ τῆς Ὀρθοδοξίας τοῦ αὐτοῦ (Πέτρου Μπερεκέτη) Ἰ τιιιτιτι Ἱερογραφίαις εἰκόνων κεκοσμημένην καθο κεκοσμημένην καθορῶντες, πάλιν μετ εὐλαβείας πάντες προσδράμωμεν προσδράμωμεν, καὶ τῷ Χριστῷ βοήσωμεν. Σὲ μεγαλύνομεν μεγαλύνομεν Τρισάγιε, ἀνεννανενατενενατερριρεμ... Σὲ μεγαλύνομεν Τρισάγιε. Ἡ τρίτη σύνθεση τῆς κατηγορίας τῶν καθ αὐτὸ μαθημάτων ποὺ ἀπαντᾶται στοὺς μουσικοὺς κώδικες καὶ ἀφορᾶ τὴν Κυριακή της Ὀρθοδοξίας εἶναι ποίημα τοῦ Πέτρου Μπερεκέτη 521 σὲ ἦχο Δ Παπαδικὸ (Αγια). Συγκεκριμένα πρόκειται γιὰ τὴν καλοφωνικὴ μελοποίηση ὅλου του πρώτου τροπαρίου τῆς Θ Ὠδῆς τοῦ πρώτου Κανόνα τῆς ἑορτῆς καὶ ἀπαντᾶται σὲ πολυάριθμους κώδικες Μαθηματαρίων τοῦ ΙΖ αἰώνα καὶ ἑξῆς 522. Ὅπως καὶ γιὰ τὸ προηγούμενο, δὲν διαθέτουμε ἐξήγησή του στὴν νέα ἀναλυτικὴ σημειογραφία, ἐνῶ ἡ μελοποιητικὴ τοῦ μεταχείριση καὶ δομὴ εἶναι ἡ ἴδια μὲ τὶς δὺο προηγούμενες συνθέσεις 523 (μονομερὴς β τύπος). 521 Βλ. π., σ Ὄπ.π. 523 Ὄπ.π., σ

225 α) Τὸ μουσικὸ κείμενο (Ἰβήρων 960, φφ. 190v 191v) 227

226 228

227 β) Πίνακας παράθεσης τῶν ἐπιμέρους στοιχείων τοῦ μαθήματος Μελικά Τόξα Ι ΙΙ ΙΙΙ IV V VI VIΙ VIΙΙ IΧ Κείμενοσελίδα καὶ σειρὰ στὸ χφ Εἰσαγωγή: Ἱ + τιιιτιτι (σ. 227, σειρ. 1 5) α) Ἱερογραφίαις β) εἰκόνων γ) κεκοσμημένην, (227, 5 8) κεκοσμημένην... καθορῶντες, (227, 9 10) πάλιν τὴν σεπτὴν ἐκκλησίαν, (227, 10 11) α) μετ εὐλαβείας πάντες β) προσδράμωμεν γ) προσδράμωμεν, (227, 11 13) α) καὶ τῷ Χριστῷ β) βοήσωμεν (227, 13 14) α) Σὲ μεγαλύνομεν β) μεγαλύνομεν τρισάγιε. (227, 14 16) κράτημα ἀνεννανενατενενα τερριρεμ... (227, , 16) α) σὲ μεγαλύνομεν β) Τρισάγιε. (228, 16 17) Ἦχος, καταληκτικές μαρτυρίες και φθορές Ἄγια (ΔΙ) Β μέσος (ΒΟΥ) Β (ΔΙ) Ἆγια ἐντελὴς κατάληξη Λέγετος (ΒΟΥ) Ἄγια (ΔΙ)» (ΔΙ) ἀτελὴς κατάληξη Ἄγια Α Λέγετος (ΠΑ) ἀτελὴς κατάληξη (ΒΟΥ) ἀτελὴς κατάληξη Ἄγια (ΔΙ)» (ΔΙ)» (ΔΙ) ἀτελὴς κατάληξη Πλ. Β Β (ΔΙ) ἐντελὴς κατάληξη Λέγετος Πλ. Δ (ΒΟΥ) (ΝΗ)έντελὴς κατάληξη Ἐκκίνηση μὲ πλ. Δ καὶ στὴ συνέχεια ἐναλλαγὴ μεταξύ του Ἄγια, πλ.δ καὶ Α ἤχου, γιὰ νὰ καταλήξει τὸ μέλος τοῦ κρατήματος στὸν κύριο ἦχο. Ἄγια (ΔΙ)» (ΔΙ) τελικὴ κατάληξη 229

228 γ) Πίνακας μεγάλων ὑποστάσεων 524 ΜΕΓΑΛΕΣ ΥΠΟΣΤΑΣΕΙΣ ΕΤΕΡΟΝ ΠΑΡΑΚΛΗ ΤΙΚΗ ΣΥΝΑΓΜΑ ΤΡΟΜΙΚΟΝ ΣΤΡΕΠΤΟΝ μαῦρο ΛΥΓΙΣΜΑ ΚΥΛΙΣΜΑ ΞΗΡΟΝ ΚΛΑΣΜΑ ΣΕΙΡΕΣ Ι 1μ 3μ ΙΙ 4 1μ 1 ΙΙΙ 2μ 2μ 1 ΙV 1μ 1 1 V 1μ VI 4μ 3μ 3 1 VII 2 1μ 1μ 2 VIII 2 1μ 1 IX 2μ X 1 1μ 2 1 XI 2 2 XII 1 1 XIII 3 1μ XIV 1 5 XV XVI 3 2 XVII 1μ 3 XVIII 2μ 2 XΙX 1μ 1 XX 1 XXI 2μ 1μ 1 XXII 1μ 1 XXIII 1 1 1μ XXIV 1μ XXV 1μ XXVI 1μ 1μ 1 XXVII 1 1μ 1μ 1 XXVIII 1 1 1μ XXIX 1μ XXX 1μ XXXI 1μ 1μ 1 1 XXXII 1κ 1μ XXXIII 1μ 1μ XXXIV 1μ 1 1 1μ XXXV 1μ XXXVI XXXVII XXXVIII 1μ 1 1μ 2 XXXIX 2 1μ XXXX XXXXI 524 Στὸν πίνακα αὐτὸν ἐπισημαίνονται μόνον οἱ ὑποστάσεις μὲ μελικὸ περιεχόμενο (βλ. π., σ. 115), τῶν ὁποίων ὁ μαῦρος χρωματισμός δηλώνεται μὲ τὸ μ. Ἀκόμη μία μόνο φορά χρησιμοποιεῖται τὸ μαῦρο Παρακάλεσμα στὸ μ.τ. Ι (σ. 227, σειρ. 4). 230

229 δ) Ἀνάλυση τοῦ μαθήματος Ὅπως καταφαίνεται ἀπ τούς παραπάνω πίνακες, ἡ σύνθεση αὐτὴ τοῦ Μπερεκέτη εἶναι κατὰ πολὺ πλουσιότερη καὶ πληρέστερη σὲ μαρτυρικὰ σημεῖα καὶ ὑποστάσεις ἀπ τὶς δύο προηγούμενες οἱ ὁποῖες, ὅπως ἀναφέρθηκε 525, σώζονται σὲ κώδικες τοῦ ΙΕ καὶ ΙΣΤ αἰώνα. Αὐτὴ ἡ διαφοροποίηση ἐξηγεῖται εὔκολα ἀφοῦ τὸ παρὸν μάθημα εἶναι μελισμένο ἀρκετὰ μεταγενέστερα (δύο αἰῶνες περίπου μετὰ ἀπ τὸ δεύτερο καὶ τέσσερις ἀπ τὸ πρῶτο), ὅποτε καὶ οἱ κώδικες στοὺς ὁποίους σώζεται ἀποτυπώνουν τὶς μαρτυρίες καὶ τὰ ἄφωνα χειρονομικὰ σημάδια μὲ μεγαλύτερη ἀκρίβεια καὶ συνέπεια 526. Ὡς πρὸς τὶς πρῶτες αὐτὸ διευκολύνει τὸν ἐρευνητὴ νὰ χωρίσει τὴν σύνθεση σὲ εὐδιάκριτα μελικὰ τόξα, τὰ ὁποῖα εἶναι συνυφασμένα καὶ μὲ τὰ ἐπιμέρους κῶλα τοῦ κειμένου, ἀλλὰ καὶ ν ἀντιληφθεῖ εὐκολότερα τὶς διάφορες μεταβολὲς τῶν ἤχων ποὺ συντελοῦνται, ἀκόμη καὶ τῶν γενῶν ὅταν δὲν παρασημαίνονται σαφῶς μὲ φθορικὸ σημεῖο 527. Ἐπίσης ἀξιοσημείωτη εἶναι ἡ πυκνὴ παρασήμανση τῶν ποικίλων στάσεων στὰ δύο κρατήματα 528 με τὸ ἀποδέρμα μόνο του ἢ συνηθέστερα καὶ μὲ κάποια μαρτυρία 529. Εἰδικότερα διακρίνουμε τὰ παρακάτω εἴδη καταλήξεων: α) ἀτελεῖς καταλήξεις σὲ Β ἦχο, Λέγετο, Α καὶ Αγια (Μαρτυρίες,,,, ἀντίστοιχα), τοῦ μ.τ. VII) β) Ἐντελεῖς καταλήξεις σὲ Αγια, Β (μ.τ. Ι) καὶ πλ. Δ (στὸ τέλος 525 Βλ. π., σσ. 199, Ὄπ.π., σ Π.χ. βλ. τὴν μεταβολὴ σὲ χρωματικὸ γένος στὸ εἰσαγωγικὸ κράτημα ἡ ὁποία δηλώνεται μὲ τὶς δύο πρῶτες μαρτυρίες τοῦ μαθήματος (μ.τ. Ι, σ. 227, 2 3). 528 Βλ. π., σ Στὶς δύο παλαιότερες συνθέσεις ποὺ ἐξετάσαμε τὸ ἀποδέρμα βρίσκεται τὶς περισσότερες φορὲς μόνο του, δίχως μαρτυρικὸ σημεῖο. 231

230 γ) τελικὴ κατάληξη στὴν βάση τοῦ ἤχου ἡ ὁποία παρασημαίνεται μόνο ἀπ τὸ ἀποδέρμα, χωρὶς μαρτυρικὸ σημεῖο. Τὸ δεύτερο κράτημα διανθίζεται μὲ συχνὲς καταλήξεις, δηλωτικὲς τῶν ποικίλων τροπικῶν μεταβολῶν ποὺ συντελοῦνται σ αὐτό: ἡ ἔναρξη τοῦ κρατήματος γίνεται σὲ ἦχο πλ. Δ, ἀλλὰ γρήγορα ἐπιστρέφει στὸν κύριο ἦχο τῆς σύνθεσης (Αγια). Ἀφοῦ κινηθεῖ ἀκόμη μία φορὰ ὡς πλ. Δ, τὸ μέλος στὸ δεύτερο τρίτο του ἐναλλάσσεται σὲ ἦχο Αγια καὶ Α. Στὸ τελευταῖο μέρος του, ἀφοῦ ἐναλλαγεῖ πάλι μεταξύ του Αγια καὶ ἀπὸ μία φορὰ σὲ Γ καὶ Α ἦχο, θὰ καταλήξει μὲ ἕναν τελικὸ ἐκτενῆ βηματισμὸ στὸν κύριό του ἦχο. Ἀκόμη ἀξιοπαρατήρητες εἶναι καὶ οἱ δύο φθορὲς ποὺ ἀπαντῶνται, οἱ ὁποῖες δηλώνουν ἀντίστοιχα τὴν μεταβολὴ σὲ ἦχο πλ. Β τοῦ μ.τ. V (σ. 228, σειρ ) καὶ τὴν λύση αὐτῆς τῆς μεταβολῆς στὴν ἀρχὴ τοῦ ἑπόμενου, μὲ τὴν ἐπαναφορὰ στὸ διατονικὸ γένος. Ὡς πρὸς τὶς ὑποστάσεις, ὅπως εἰπώθηκε 530, τὸ μουσικὸ κείμενο εἶναι, σὲ σχέση μὲ τὶς προηγηθεῖσες συνθέσεις, διανθισμένο μὲ περισσότερα καὶ νέα ἄφωνα σημάδια: συνηθέστατη εἶναι ἡ ἐμφάνιση τοῦ ζεύγματος τρομικοῦ καὶ στρεπτοῦ, τοῦ ἀντικενωκυλίσματος τρεῖς φορές, μίας φορᾶς τοῦ ψηφιστοῦ συνάγματος καὶ ἡ ἀντικατάσταση τοῦ παρακαλέσματος ἀπ τὸ ἕτερον παρακάλεσμα Βλ. π., σ Ὄπ.π., σ

231 ΙV) Καλοφωνική σύνθεση «Λάμπρυνον τῇ θείᾳ σου δόξῃ» Ἦχος Δ (Αγια), ἁπλοῦ β μορφολογικοῦ τύπου Λειμῶνος 347 (Στιχηράριον τοῦ Πεντηκοσταρίου, περί τό ἔτος 1690) Παρακλητικόν ἕνεκεν τῶν αὐτοκρατόρων βασιλέων ἡμῶν, ἐτονίσθη ὑπό κυρίου Χρυσάφου (τοῦ Νέου), Ἦχος Δ ΔΙ Λάμπρυνον, λάμπρυνον, λάμπρυνον, λάμπρυνον πάλινλάμπρυνον τῇ θείᾳ σου δόξῃ τῇ θείᾳ σου τῇ θεία σου δόξῃ τούς βασιλεῖς, τούς βασιλεῖς ἡμῶν οἰκτίρμον, καί παρεμβολαῖς παρεμβολαῖς ἀγγελικαῖς, καί πανοπλίαις καί πανοπλίαις τούτους τούτους περιφράξον περιφράξον περιφράξον, τήν τῶν ἐθνῶν θρασύτητα, καθυποτάττων αὐτοῖς δέσποτα, αὐτοῖς δέσποτα ἀνενάερερεμ καθυποτάττων αὐτοῖς δέσποτα. Ἡ δεύτερη καλοφωνική σύνθεση τῆς ἑορτῆς σέ ἦχο Αγια εἶναι σύνθεση τοῦ μεγάλου μεταβυζαντινοῦ μελοποιοῦ καί Πρωτοψάλτη Παναγιώτη Χρυσάφη τοῦ Νέου 532, ὁ ὁποῖος ἐκτός ἀπ τό ἁπλό στιχηραρικό μέλος ἀσχολήθηκε καί μέ τό Καλοφωνικό Στιχηράριο 533. Πρόκειται γιά τήν καλοφωνική μελοποίηση τοῦ τρίτου τροπαρίου τῆς Θ Ὠδῆς τοῦ πρώτου Κανόνα τῆς ἑορτῆς «Λάμπρυνον τῇ θείᾳ σου δόξῃ 534» καί διασώζεται σέ κώδικα τῆς μονῆς Λειμῶνος στήν νῆσο Λέσβο (347, φφ. 21v 24r) ὁ ὁποῖος περιέχει τό Στιχηράριο τοῦ Πεντηκοσταρίου τοῦ Νέου Χρυσάφη καί μερικά Θεοτόκια κυρίως μαθήματα τοῦ ἰδίου 535. Ἡ συγκεκριμένη σύνθεση, ἡ 532 Γιά τόν Χρυσάφη τόν Νέο βλ. Στάθη, Μελουργοί, σσ καί Χατζηγιακουμή, Χειρόγραφα, σσ , καί Στάθη, Μελουργοί, σσ. 15 καί Χατζηγιακουμή, Χειρόγραφα, σ Βλ. π., σ Χατζηγιακουμὴ, Χειρόγραφα, σσ , καί

232 ὁποία χαρακτηρίζεται ἀπ τὸν Μ. Χατζηγιακουμὴ ὡς «φήμη εἰς βασιλεῖς καὶ μεγιστάνας» 536, τίθεται ἀνάμεσα στά Στιχηρά Ἰδιόμελα τῆς Τετάρτης τῆς Μεσοπεντηκοστῆς καί τῆς Κυριακῆς τῆς Σαμαρείτιδος, ἡ δέ ἐπικεφαλίδα της δέν δηλώνει κάποιο ὀργανικό λειτουργικό δεσμό μέ τήν Κυριακή τῆς Ὀρθοδοξίας ἀπ τήν ὑμνογραφία τῆς ὁποίας προέρχεται, ἀλλά μᾶς ἀποκαλύπτει τήν αὐτόνομη λειτουργία της ὡς μίας παρακλητικῆς δέησης ὑπέρ «τῶν αὐτοκρατόρων βασιλέων ἡμῶν» 537. Ἀνήκει μορφολογικά στόν ἁπλό β τύπο 538 καί μᾶς παραδίνεται ἐξηγημένη καί στήν Νέα ἀναλυτική σημειογραφία ἀπ τόν Γρηγόριο τόν Πρωτοψάλτη μέσα στόν Γ τόμο τῆς τετράτομης Πανδέκτης, ὁ ὁποῖος περιέχει ἐξηγημένες συνθέσεις τοῦ Μαθηματαρίου 539. α) Τὸ μουσικὸ κείμενο καὶ ἡ ἐξήγησή του (Λειμῶνος 347, φφ. 21v 24r) 536 Χατζηγιακουμὴ, Χειρόγραφα, σ Βλ. π., σ Στάθη, Ἀναγραμματισμοί, σ Βλ. π., σ. 82, ὑποσμ

233 235

234 236

235 237

236 238

237 Ἡ ἐξήγησή του (Μουσική Πανδέκτη, τομ. Γ, σσ ) 239

238 240

239 241

240 242

241 243

242 244

243 245

244 246

245 247

246 248

247 249

248 250

249 251

250 252

251 253

252 β) Πίνακας παράθεσης τῶν ἐπιμέρους στοιχείων τοῦ μαθήματος Μελικὰ τόξα Κείμενο σελίδα και σειρά χφ Ἦχος, καταληκτικές μαρτυρίες και φθορές Ι Λάμπρυνον (σ. 234, σειρ. 1 2) Αγια (ΔΙ) ΙΙ Λάμπρυνον («,2 3)» ΙΙΙ Λάμπρυνον («, 3 4)» IV Λάμπρυνον («, 4 5) Αγια / Α / Πλ.Δ (ΝΗ) V πάλιν («, 5 6) Πλ.Δ / Αγια (ΔΙ) VI Λάμπρυνον (234, 6 235, 1) Αγια (ΔΙ) VIΙ τῇ θείᾳ σου δόξῃ (235, 1 2) Αγια / Λεγετος VIΙΙ τῇ θείᾳ σου δόξῃ («, 2 3) Α / Πλ.Δ (ΝΗ) IΧ τῇ θείᾳ σου δόξῃ, («, 3 4) Αγια (ΔΙ) / Φθορὰ X τούς βασιλεῖς («, 4 5) Αγια (ΔΙ) XI τούς βασιλεῖς («, 5 6) Πλ.Β (ΔΙ) XII ἡμῶν οἰκτίρμων, («, 6 7)» XIII καὶ παρεμβολαῖς («, 7 8) Α / Αγια (ΔΙ) XIV ἀγγελικαῖς, («, 8 9) Αγια (ΔΙ) XV καὶ πανοπλίαις τούτους («, 9 11) Α / Αγια (ΔΙ) XVI τούτους περίφραξον («, 11 12) Αγια (ΔΙ) XVII περίφραξον (235, , 1) Αγια / Α / Πλ.Δ XVIII περίφραξον, (236, 1) Δ που καταλήγει στὸν ΔΙ τῆς ὑπάτης XIX τὴν τῶν ἐθνῶν θρασύτητα, (236, 1 4) Πλ.Β (ΠΑ) XX καθυποττάτων («, 4 5) Γ / Λεγετος / Α / Πλ.Δ (ΝΗ) XXI αὐτοῖς δέσποτα, αὐτοῖς δέσποτα («, 5 7) Λεγετος / Α / Πλ.Δ (ΝΗ) XXII κράτημα ανεναερερεμ (236, ) Πλ.Δ (ΝΗ) XXIII»» XXIV»» 254

253 XXV»» ΧΧVI»» XXVII» Αγια (ΔΙ) XXVIII» Λέγετος XXIX» Πλ.Δ (ΝΗ) XXX» Πλ.Δ (ΝΗ) XXXI» Αγια (ΔΙ) XXXII» Πλ.Δ (ΝΗ) XXΧIII»» XXXIV»» XXXV»» XXXVI»» XXXVII» Αγια (ΔΙ) XXXVIII» Αγια (ΔΙ) XXXIX» Αγια / Πλ.Δ (ΝΗ) XXXX»» XXXXI»» XXXXII» Πλ.Δ (ΝΗ) XXXXIII καθυποττάτων (239, 1 2) Αγια (ΔΙ) / Φθορὰ XXXXIV αὐτοῖς δέσποτα. («, 2 4) Αγια (ΔΙ) γ) Πίνακας μεγάλων ὑποστάσεων 540 ΜΕΓΑΛΕΣ ΥΠΟΣΤΑΣΕΙΣ ΠΑΡΑΚΑ ΛΕΣΜΑ ΕΤΕΡΟΝ ΠΑΡΑΚΛ ΗΤΙΚΗ ΣΥΝΑ ΓΜΑ ΚΥΛΙ ΣΜΑ ΤΡΟΜΙ ΚΟΝ ΣΤΡΕΠ ΤΟΝ μαῦρο ΨΗΦΙΣΤΟΠ ΑΡΑΚΑΛΕ ΣΜΑ ΛΥΓΙ ΣΜΑ ΞΗΡΟΝ ΚΛΑΣΜΑ ΕΣΩ ΘΕΜΑΤΙΣ ΜΟΣ ΣΕΙΡΕΣ Ι 2 3 ΙΙ 2 1 1μ ΙΙΙ 1μ 1μ ΙV 2 1 1μ Τὸ μικρὸ μ δηλώνει τὸν μαῦρο χρωματισμὸ τῶν ὑποστάσεων. 255

254 V 1 1 VI 1 1μ 2 1μ VII 1 1μ 1 VIII 2μ 1 1 IX 3 1 X 1 1 1μ 2 XI 1 XII XIII 1μ 1 1μ 1μ 1 XIV XV 1 3 XVI XVII XVIII 1 3 XΙX 1 3 XX 1μ XXI 1μ 1μ 1μ 1 1μ XXII 1μ 1 1μ XXIII 2μ 1 XXIV 2μ 1μ XXV 1 1 1μ XXVI 2 1 XXVII 1 1 XXVIII 1μ 1μ 1 1 XXIX 1 1μ XXX 1 XXXI 1μ XXXII 2 1 XXXIII 1 3μ XXXIV 1μ 1 XXXV 1μ XXXVI 1μ XXXVII 2 XXXVIII 2 XXXIX 1 1 2μ XXXX 3μ 1 XXXXI 1μ XXXXII 2μ 1 XXXXIII 2μ 1 XXXXIV 2μ XXXXV 2μ XXXXVI 1μ XXXXVII 2μ XXXXVIII 2μ XXXXVIX XXXXX XXXXXI 1μ 1 1 XXXXXII 1μ 1 1 XXXXXIII 2 1 XXXXXIV 3μ XXXXXV 2 3μ XXXXXVI 1μ 1 XXXXXVII 1μ XXXXXVIII 1μ 1μ XXXXXIX 1 1 XXXXXX 1 1μ 1 XXXXXXI 1 1 1μ 1 XXXXXXII

255 δ) Ἀνάλυση τοῦ μαθήματος Μεγαλύτερο σέ ἔκταση ἀπ τήν ὁμόηχη προεκτεθεῖσα σύνθεση τοῦ Πέτρου Μπερεκέτη 541 καί ἀκόμη πιό πλούσιο σέ μαρτυρικά σημεῖα καί εὐδιάκριτες μουσικές περιόδους 542, τό σύνθεμα αὐτό τοῦ Παναγιώτη Χρυσάφη προσφέρεται ἀμεσότερα στόν ἐρευνητή ἐρμηνευτὴ ψάλτη μέσω τῆς ἐξήγησῆς του ἀπ τόν Γρηγόριο Πρωτοψάλτη. Ἡ παρασήμανση τῶν μαρτυριῶν καί τῶν ὑποστάσεων, κόκκινων καί μαύρων 543, εἶναι πυκνή 544, ἐνῶ ἡ συνθετική του ἀντίληψη συμπλέει μέ αὐτή τοῦ συνθέματος τοῦ Μπερεκέτη, ἀφοῦ καί τά δύο διαπνέονται ἀπ τήν ἴδια ἀναγεννητική ἔξαρση τοῦ β μισοῦ τοῦ ΙΖ καί τῶν ἀρχῶν τοῦ ΙΗ αἰώνα 545. Ἀπό μορφολογικῆς ἀπόψεως, τό μέλος βαίνει καί κάνει στάσεις καί καταλήξεις σέ ὅλες τίς βαθμίδες τοῦ βαρέως πενταχόρδου (ΔΙ ΝΗ), τονίζοντας τό ἦθος ὄχι μόνον τοῦ κυρίου ἀλλά καί ὅλων τῶν ἐξαρτώμενων ἀπ αὐτόν ἤχων (πλάγιου, μέσου, παραμέσου) 546 χρησιμοποιώντας πολύ συχνά τήν τεχνική τῆς παλλιλογίας 547 καί ἀραιότερα τῆς ἐπαλληλίας ὁμοίων μουσικῶν γραμμῶν 548. Ἀκόμη ἀξιοσημείωτη εἶναι ἡ χρήση τοῦ σκληροῦ χρωματικοῦ πενταχόρδου μέ βάση τήν τονική τοῦ Αγια (πεντάχορδο ΔΙ ΠΑ) γιά ν ἀποδοθοῦν συγκεκριμένες φράσεις ἤ λέξεις τοῦ κειμένου (π.χ. «οἰκτίρμων», «θρασύτητα» 549 ), καθώς καί ἡ 541 Βλ. π., σσ Ὄπ.π., σ Ὄπ.π., σ Ὄπ.π., σ Βλ. Χατζηγιακουμή, Χειρόγραφα, σσ Γιά τό θέμα τῶν ἤχων καί τῶν σχέσεων μεταξύ τους βλ. Πλουσιαδηνοῦ, Ἑρμηνεία, στόν Ἀλυγιζάκη, Ἡ Ὀκταηχία, σσ Βλ. Χρυσάνθου, Θεωρητικόν σ Γιά συγκεκριμένα παραδείγματα μέσα ἀπ τό μάθημα, βλ. μ.τ. 2 (σ. 239, σειρ. 5 7), 20 (246, 4 6), 26 (249, 1 3 καὶ 5 9) κ.ο.κ. 548 Βλ. Ἀντωνίου, Μορφολογία, σ. 86. Γιά συγκεκριμένα παραδείγματα μέσα ἀπ τήν σύνθεση βλ. μ.τ Βλ. μ.τ. 12 καί 19, σ. 243, σειρ. 1 καὶ 245,

256 βαθυκόρυφη κατάβαση στό ΔΙ τῆς ὑπάτης στήν τελευταία ἐπανάληψη τῆς λέξης «περιφράξον» (σ. 245, σειρ. 7 9). Ὡς πρός τίς χρωματικές μετατροπίες, αὐτές παρασημαίνονται στά μ.τ. ΧΙΙ καί ΧIX μέ τόν ἴδιο τρόπο καί στό μουσικό κείμενο τῆς μονῆς Λειμῶνος (σ. 235, σειρ. 6 καὶ 236, 2) ἀλλά καί τῆς ἐξήγησῆς του, καὶ συγκεκριμένα μέ τήν ὑπόσταση τοῦ ἔσω θεματισμοῦ (φθορά τοῦ μαλακοῦ χρώματος στήν θεωρία τῆς Νέας Μεθόδου) καί μία φορά πάλι στό μ.τ. ΧΙΧ μέ τήν ὑπόσταση τοῦ ἔξω θεματισμοῦ. Στό παρεμβαλλόμενο κράτημα πού ἀκολουθεῖ ἡ μελική ἀνάπτυξη διαφοροποιεῖται κάπως, ἀφοῦ βαίνει περισσότερο μέ καθοδικό τρόπο, μέ συχνές φράσεις στόν πλ. Δ καί μέ τήν παντελὴ ἀπουσία τοῦ τονικοῦ κέντρου τοῦ παραμέσου Α ἤχου 550. Ἐντυπωσιακή πάντως εἶναι ἡ ἐπαναληπτική χρήση στό μ.τ. ΧΧΧVIII τῆς ὀξυκόρυφης κίνησης μέ βάση τόν φθόγγο ΚΕ γύρω ἀπ τήν διφωνία του καί ἡ κατάληξη στόν προσαγωγέα ΔΙ, ἡ ὁποία σηματοδοτεῖ καί τήν κορύφωσή του πρίν τήν τελική του κατάληξη καί πάλι στόν πλ.δ. Ἄν στήν προηγούμενη σύνθεση λοιπόν ἡ ἁπλή παρατήρηση τῶν καταληκτικῶν μαρτυριῶν τοῦ μουσικοῦ κειμένου μᾶς ἔπειθε γιά τήν στενή σχέση τοῦ κυρίου ἤχου μέ τό πλάγιὸ του, μετά ἀπ τό κράτημα αὐτό τοῦ Χρυσάφη μποροῦμε νά μιλᾶμε ὄχι μόνο γιά συμπλοκή ἀλλά καί ἐξάρτηση τοῦ ἑνός ἀπ τόν ἄλλο 551. Ἀπό κεῖ καί πέρα, στό τέλος τῆς σύνθεσης, ἐπαναλαμβάνεται τό τελευταῖο κῶλο τοῦ κειμένου «καθυποτάττων αὐτοῖς Δέσποτα», μέ μία μελική ἔξαρση εὐρύτατα διαδεδομένη στά μέλη τοῦ Αγια στό «καθυποτάττων» 552 καί μέ ἐπανάληψη τοῦ μέλους πρό τοῦ κρατήματος στήν φράση «αὐτοῖς Δέσποτα», μέ τό γνωστό καταληκτικό στερεοτυπικό σύμπλεγμα πού ὁδηγεῖ σέ πλαγιασμό τοῦ μέλους 553. Ἀκολουθεῖ τέλος μία συνεχής δίχρονη ἀνάβαση ὡς τήν βάση τοῦ κυρί 550 Ἐνῶ στήν προηγούμενη καλοφωνική σύνθεση βρίσκουμε τήν μαρτυρία τοῦ Α ἤχου τρεῖς φορές, βλ. π., σ Βλ. π., σ. 117, ὑποσμ. 77, καὶ σ Ἐπίσης καί στό μ.τ. VI (σ. 241, σειρ. 5 6), IX (σ. 242, 5 9) καί XVI (244, 9 12). Βλ. καί στό ὀκτάηχο Θεοτόκε Παρθένε τοῦ Π. Μπερεκέτη στό κῶλο «Καί εὐλογημένη». 553 Ἐπίσης καί στό μ.τ. VIII (σ. 241, σειρ. 11 σ. 242, 5), ὅπως καί στό Κοινωνικό «Ποτήριον Σωτηρίου» σέ ἦχο Ἀγια τοῦ Πέτρου Λαμπαδαρίου στὴν λέξη λήψομαι. 258

257 ου ἤχου στήν ὁποία θά καταλήξει καί ἡ ὅλη σύνθεση μέ τό χαρακτηριστικό τελικό παπαδικό στερεότυπο τοῦ Αγια. ε) Αἰσθητική ἀποτίμηση Τό κύριο χαρακτηριστικό του μαθήματος εἶναι ἡ κλασική καί ρωμαλέα μελωδική του φόρμα μέ ἐπανάληψη ἴδιων ἤ παρόμοιων μουσικῶν φράσεων τῆς παραδόσεως 554 οἱ ὁποῖες, συναρμοσμένες μέ μεγάλη μαεστρία καί χωρίς νά δίνουν τήν ἐντύπωση τῆς μονοτονίας, δημιουργοῦν ἕνα λαμπρό μελουργικό καί συνθετικό ἐπίτευγμα. Ἀρχικά ἡ πρώτη λέξη τοῦ ποιητικοῦ κειμένου («Λάμπρυνον») τονίζεται ἐμφατικά μέσα ἀπό πέντε διαδοχικά συμμετρικά τόξα: μετά τήν κλασική εἰσαγωγική ἀνάπτυξη τοῦ πρώτου καί τήν τριπλῆ ἐπανάληψη τῆς ἴδιας φράσης σέ ἀντίστοιχες διαδοχικές καθοδικές βαθμίδες στό δεύτερο, τό μέλος ξετυλίγεται ἀποκλειστικά μέσα στά ὅρια τοῦ Ἅγια καί τοῦ ὀξέως πενταχόρδου τοῦ, γιά νά καταλήξει στήν συνέχεια καί ν ἀναπαυθεῖ προσωρινά στόν πλάγιό του, ἀφοῦ χρωματισθεῖ γιά λίγο καί μέ τό ἦθος τοῦ παραμέσου στό μ.τ. ΙV (σ. 234, σειρ. 4 5, στάση στό φθόγγο ΠΑ). Τό προτρεπτικό «πάλιν» δίνει τό εὔνασμα γιά τήν κορύφωση τοῦ μέλους στό ἑπόμενο μ.τ., τό ὁποῖο ἔπειτα καταλήγει ἐντελῶς στήν τονική του κυρίου ἤχου (φθόγγος ΔΙ). Ἀνάλογη ἀνάπτυξη ἀκολουθεῖται καί στήν ἑπόμενη τριπλὴ ἐπανάληψη τῆς φράσης «τῇ θείᾳ σου δόξῃ», μέ διαδοχικές στάσεις στόν μέσο, παράμεσο καί πλάγιο ἦχο, γιά νά κορυφωθεῖ καί νά καταλήξει καί πάλι μέ τήν ἴδια συμπλοκή θέσεων, τονίζοντας μ αὐτόν τόν τρόπο τό μεγαλεῖο της θείας δόξης. Ἔτσι ὁ ἀκροατής ἀπολαμβάνει ἀφ ἑνός μέν τήν ἐπιδεξιότητα μέ τήν ὁποία ὁ Χρυσάφης μεταχειρίζεται καλοφωνικά τά κῶλα τοῦ ποιητικοῦ κειμένου καί συνακόλουθα τήν καθόλου ἀπαρατήρητη μελωδικά ἐπένδυσή τους ἀπό μουσικές φράσεις 554 Συγκεκριμένα βλ. παράλληλα τά μ.τ. ΙV (σ. 241, σειρ. 5 9), IX (242, 5 9), XVI (244, 8 12), XXXXIII (252, 3 7) καί XI (243, 2 7), XIX (245, , 4). Ἐπίσης καί τά καταληκτικά στερεότυπα τῶν μ.τ. XIII (243, 11 12), XV (244, 7 8) καί VIII (241, , 5), XXI (246, 8 12), XXXXIV (252, 7 254, 1) κ.ο.κ. 259

258 ὑψίστου κάλλους, ἀφετέρου δέ τήν μορφική ἀρτιότητα τῆς σύνθεσης στίς δύο περίοδους πού περιγράψαμε. Παρακάτω ξεχωρίζει ἡ προσφιλής σέ ὅλους τοὺς μελουργούς συνθετική τεχνική της «μίμησης πρός τά νοούμενα» 555, ἡ ὁποία ἐκδηλώνεται σέ τρία κυρίως σημεῖα: α) στό κῶλο «τούς βασιλεῖς ἡμῶν οἰκτίρμον» (μ.τ. ΧΙΙ), ὅπου μέ τήν μεταβολή τοῦ μέλους σέ χρωματικό 556 προσδίδεται τό κατάλληλο ἦθος στήν λέξη «οἰκτίρμον» (συσταλτικός παρακλητικός χαρακτήρας). β) στήν λέξη «θρασύτητα» (μ.τ. ΧΙΧ), μέ τήν ἴδια χρωματική μεταβολή 557, αὐτή τήν φορά ὅμως μέσα στά πλαίσια τοῦ βαρέως πενταχόρδου ΠΑ ΚΕ καί γ) στό ἑπόμενο μ.τ. ΧΧ (σ. 246, σειρ 4 8), μέ τόν πλαγιασμό τοῦ μέλους μέ τήν τεχνική τῆς παλλιλογίας, γιά νά τονιστεῖ ἡ ἔννοια τῆς σταδιακῆς καθυπόταξης τῶν ἐθνῶν στό θέλημα τοῦ Τριαδικοῦ Θεοῦ κάτω ἀπ τό σκῆπτρο τῶν πιστῶν καί εὐσεβῶν βασιλέων. Τό κράτημα πού ἀκολουθεῖ μέ τίς ἄσημες συλλαβές καί τήν καθολική ἀπαλλαγή του ἀπ τά «δεσμά» τοῦ ποιητικοῦ κειμένου δίνει τήν εὐκαιρία ν ἀναδειχθεῖ ἀκόμη περισσότερο ἡ συνθετική δεινότητα καί ἔμπνευση τοῦ Χρυσάφη, καθώς καί ἡ αἰσθητική τέρψη ἀπ τήν μεριά τοῦ ἀκροατή. Ἡ ἑνότητα αὐτή τοῦ καλοφωνικοῦ μαθήματος χαρακτηρίζεται ἀπό ἀκόμη πιό ἐκτεταμένη χρήση τῆς παλλιλογίας, ἡ ὁποία ἐκδηλώνεται τώρα καί στό ὀξύ πεντάχορδο (π.χ. μ.τ. ΧΧΧΙX, σ. 251, σειρ. 6 7) καί μπορεῖ νά χωριστεῖ σέ τρία τμήματα: α)μ.τ. ΧΧΙΙ ΧΧV: νενανισμοί μέσα στά ὅρια τοῦ πλ.δ. β)μ.τ. XXVI XXXVI: ἀπό δῶ καί πέρα ἀρχίζουν οἱ τερετισμοί, μέ πυκνή πάλι χρήση τῶν ἀτελῶν καταλήξεων στόν φθόγγον ΝΗ καί μέ δύο φορές ἐπιπλέον στόν ΔΙ (μ.τ. ΧΧVII σ. 248, σειρ. 5 καί XXXIII σ. 249, 5). 555 Βλ. Χρυσάνθου, Θεωρητικόν, σσ Βλ. π., σ. 257, ὑποσμ Ὄπ.π. 260

259 γ)μ.τ. XXXVII XXXXXII: ἑδὼ ἐντοπίζεται καί τό πιό ἐνδιαφέρον τμῆμα τοῦ κρατήματος: μετὰ τὴν πρώτη κορύφωση τοῦ μέλους στό μ.τ. XXXVI (σ. 250, σειρ. 6 9) μέχρι τόν ΠΑ καὶ τὴν συνακόλουθη πτώση του στὴν βάση τοῦ πλ. Δ, ἐπανέρχεται στό ἑπόμενο μ.τ. καὶ πάλι στόν Αγια μέ μία χαρακτηριστική ἐπιμονή γύρω ἀπ τό τονικό του κέντρο (σ. 250, σειρ. 9 11), τό ὁποῖο θ ἀποτελέσει καί τόν ἀκρογωνιαῖο λίθο τῆς δεύτερης κορύφωσης πού ἀκολουθεῖ. Τό ξέσπασμα πού ἐκδηλώνεται στό μ.τ. XXXVIII (σ. 250, σειρ καὶ 251, 1 4) εἶναι πράγματι ἐντυπωσιακό καί ἀποτελεῖ τήν κορωνίδα ὅλης της συνθετικῆς δεινότητας καί ἱκανότητας τοῦ Χρυσάφη στήν ἑνότητα αὐτή: ἠ ἐπάλληλη χρήση τῆς ἴδιας ὀξύτονης μουσικῆς γραμμῆς (σ. 251, σειρ καὶ 252, 1 2), ἡ ὁποία ἐπαναλαμβάνεται δύο φορές μέ τήν ἴδια δυναμικότητα καί ἔνταση, ξαφνιάζει τόν ἀκροατή δημιουργώντας του τελείως διαφορετική μελωδική καί αἰσθητική ἐντύπωση, ἡ ὁποία ἐπιτυγχάνεται μέ τήν ἐντελῶς πρωτότυπη καί εὐφραδέστατη μεταχείριση τοῦ ἤθους τοῦ Α ἤχου μέσα στά πλαίσια τοῦ τροχοῦ ἐπί τοῦ φθόγγου ΚΕ, καταλήγοντας μέ ὁμαλό τρόπο στόν προσαγωγέα (ΔΙ). Ἀπό κεῖ καί πέρα, ἀφοῦ ξανατονιστεῖ γιά τελευταία φορά στό κράτημα τό ἦθος τοῦ κυρίου ἤχου, τό μέλος θά καταλήξει καί πάλι μέ τήν τεχνική τῆς παλλιλογίας στόν πλ. Δ. Στόν ἐπίλογο τοῦ μαθήματος, ἀφοῦ διαβεῖ πεπατημένα ἀλλά διόλου ἀνιαρά μελικά μονοπάτια 558, ἡ σύνθεση πεπληρωμένη καί ὠριμότερη ὅσο ποτέ θά καταλήξει στόν κυρίαρχο ἦχο της. 558 Βλ. π., σ

260 V) Καλοφωνικὴ σύνθεση «Ἐποφειλομένη πρὸς θεὸν ἐτήσιος εὐχαριστία», Ἦχος πλ. Δ, ἀπλοῦ μορφολογικοῦ τύπου Ἰβήρων 1000 (Μαθηματάριον, ΙΣΤ αἴ.) Εἰς τὴν ἀρχὴν τῆς ἀναγνώσεως τοῦ Συνοδικοῦ ψάλλεται τοῦτο, ποιηθὲν παρὰ κυρίου Μανουὴλ τοῦ Χρυσάφου. Ἐποφειλομένη πρὸς θεὸν ἐτήσιος εὐχαριστία, καθ ἥν ἡμέραν ἀπελάβομεν τὴν τοῦ Θεοῦ Ἐκκλησίαν, σὺν ἀποδείξει τῶν τῆς εὐσεβείας δογμάτων, καὶ καταστροφῇ τῶν τῆς κακίας δυσσεβημάτων ὠχωωω... Πρόκειται γιὰ μία μικρὴ σὲ ἔκταση καλοφωνικὴ σύνθεση, ἡ ὁποία ἀπαντᾶται στὸν κώδικα Ἰβήρων 1000 τοῦ β μισοῦ του ΙΣΤ αἰώνα καὶ τῆς ὁποίας ἡ χειρόγραφη διάδοση εἶναι περιορισμένη σὲ ἀντίθεση μὲ τὶς τρεῖς πρῶτες. Βρίσκουμε δύο μελοποιήσεις, ἡ πρώτη ἐκτενέστερη, σύνθεση Μανουὴλ τοῦ Χρυσάφη 559 καὶ ἡ δεύτερη πιὸ συντετμημένη, ἀδήλου συνθέτη. Τὸ μελιζόμενο ποιητικὸ κείμενο προέρχεται, ὅπως δηλώνεται καὶ ἀπ τὴν ἐπικεφαλίδα, ἀπ τὴν πρώτη εἰσαγωγικὴ παράγραφο τοῦ προοιμίου τοῦ Συνοδικοῦ της Ὀρθοδοξίας 560 καὶ ἔχει μελοποιηθεῖ σὲ ἦχο πλ.δ. Ἀνήκει στὸν ἁπλὸ μορφολογικὸ τύπο σύνθεσης τῶν μαθημάτων 561, μὲ μόνο τὰ καλοφωνικὸ μέλος, χωρὶς εἰσαγωγὴ στὴν ἀρχὴ καὶ μὲ μία μικρὴ μουσικὴ περίοδο στὸ τέλος ἠχηματικοὺ χαρακτήρα, ἡ ὁποία προκύπτει ἀπ τὸν μελικὸ πλατυσμὸ τοῦ φωνήεντος τῆς τελευταίας συλλαβῆς τοῦ κειμένου. 559 Βλ. π., σ Βλ. Τριώδιον, σ Στάθη, Ἀναγραμματισμοί, σ

261 α) Τὸ μουσικὸ κείμενο τῆς α μελοποίησης (Ἰβήρων φ. 6r) 263

262 β) Πίνακας παράθεσης τῶν ἐπιμέρους στοιχείων τοῦ μαθήματος Μελικά Τόξα Ι ΙΙ ΙΙΙ IV V VI VIΙ Κείμενο σελίδα καὶ σειρὰ στὸ χφ Ἦχος, καταληκτικὲς μαρτυρίες καὶ φθορὲς Ἐποφειλομένη (σ. 263, σειρ. 1) Πλ.Δ Αγια (ΔΙ) ἀτελὴς κατάληξη πρὸς Θεὸν ἐτήσιος εὐχαριστία, («, 2 3) Αγια (ΔΙ) ἀτελὴς κατάληξη / Φθορὰ καθ ἥν ἡμέραν ἀπελάβομεν («, 3 4) Αγια (ΔΙ) ἀτελὴς κατάληξη τὴν τοῦ Θεοῦ ἐκκλησίαν,»»» («, 4 6) α) σὺν ἀποδείξει β) τῶν τῆς ἀσεβείας α) Αγια (ΔΙ) ἀτελὴς κατάληξη δογμάτων («, 6 8) β) Πλ.Δ (ΝΗ) ἐντελὴς κατάληξη καὶ καταστροφῇ δυσ Πλ.Δ (ΝΗ) σεβημάτων. ἐντελὴς κατάληξη («, 8 9) ωχωωω α)πλ.δ (ΝΗ) ἀτελὴς κατάληξη («, 10 12) β) Αγια τελικὴ κατάληξη γ) Πίνακας μεγάλων ὑποστάσεων 562 ΜΕΓΑΛΕΣ ΥΠΟΣΤΑΣΕΙΣ ΠΑΡΑΚΑΛΕ ΣΜΑ ΠΑΡΑΚΛΗ ΤΙΚΗ ΣYNAΓΜΑ ΤΡΟΜΙΚΟΝ ΠΙΑΣΜΑ ΑΝΤΙΚΕ ΝΩΜΑ ΒΑΡΕΙΑ μαῦρη ΨΗΦΙΣΤΟΝ μαῦρο ΣΕΙΡΕΣ Ι 1μ 1μ ΙΙ 2 1 1μ ΙΙΙ ΙV 1μ V 1 1 1μ 1μ VI VII 2 VIII 1 1 IX X 2μ XI 1μ 1 3 XII 2 XIII Ὁ πίνακας αὐτὸς περιέχει ὄλες τὶς ὑποστάσεις τοῦ μαθήματος, ἐκτός ἀπὸ ἔνα κόκκινο κύλισμα ποὺ βρίσκεται στὸ μ.τ. ΙΙΙ (σ. 263, σειρ. 3), τρία ψηφιστοπαρακαλέσματα στὸ VII (σ. 263, σειρ. 10) καὶ ἔνα ὁμαλόν στὸ VΙ (σ. 263, σειρ. 9). 264

263 δ) Ἀνάλυση τοῦ μαθήματος Ἡ μελουργικὴ τεχνική τοῦ μαθήματος αὐτοῦ εἶναι λιτὴ καὶ ἀρκετὰ ἰσορροπημένη, μὲ ἐπαναλαμβανόμενες ἀτελεῖς στάσεις στὴν βάση τοῦ κυρίου ἤχου καὶ τὴν ἐναλλαγὴ ὁμοίων ἐναρκτήριων καὶ καταληκτικῶν μοτίβων. Πιὸ συγκεκριμένα διακρίνουμε τρεῖς στερεότυπες μουσικὲς φράσεις («θέσεις»): 1α) ἐναρκτήρια φράση (μ.τ. IV & V) 2α) ἀτελὴς καταληκτικὴ φράση (μ.τ. ΙΙ καὶ V) 3α) ἐντελὴς καταληκτικὴ φράση (μ.τ.v καὶ Ι) Ἡ σύνθεση μπορεῖ νὰ χωριστεῖ σὲ δύο εὐδιάκριτα μέρη μὲ βάση τὴν μελικὴ ἀνάπτυξη καὶ τὴν καταληκτική της βαθμίδα: τὰ πρῶτα τέσσερα μελικὰ τόξα μὲ δεσπόζοντα καὶ καταληκτικὸ φθόγγο τὴν βάση τοῦ κυρίου ἤχου καὶ τὰ δύο μεγαλύτερα τελευταῖα τόξα μὲ ἐντελεῖς καταλήξεις στὸν πλ.δ. Αὐτὴ ἡ διττὴ δομὴ συμπίπτει καὶ μὲ τὴν νοηματικὴ κατανομὴ τοῦ κειμένου σὲ δύο περιόδους (ἐποφειλομένη...ἐκκλησία=ἀναγγελία τῆς ἐτήσιας εὐχαριστιακῆς ἀναφορᾶς/ σὺν ἀποδείξει...δυσσεβημάτων=μονολεκτικὴ ἔκθεση τοῦ περιεχομένου της), ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν ποιητικὴ δόμησή του σὲ δύο ἰσοσύλλαβα σχεδὸν δίστιχα (α καὶ β κῶλον ἀπὸ 18 συλλαβές, γ καὶ δ ἀπὸ 14 καὶ 15 συλλαβὲς ἀντίστοιχα). Γιὰ μία ἀκόμη φορὰ λοιπὸν καταδεικνύεται ὅτι τὸ ἐκκλησιαστικὸ μέλος εἶναι σύμφυτο μὲ τὸν λόγο καὶ ὅτι «λόγος καὶ μέλος εἶναι δίδυμο ἐκπόρευμα καὶ μαζὶ ἐπιτήδευμα τῆς διανοίας τοῦ ἀνθρώπου» 563. Τέλος, ὡς πρὸς τὶς ὑποστάσεις, κι ἐδῶ κυριαρχεῖ ἡ κανονικότητα στὴν ἐμφάνισή τους, μὲ πιὸ ξεχωριστὴ τὴν συνεχόμενη τριπλῆ χρήση τοῦ ψηφιστοπαρακαλέσματος στὸ μ.τ. VII (σ. 263, σειρ. 10), καθὼς καὶ ἀπὸ μία φορὰ τοῦ κυλίσματος (μ.τ. ΙΙΙ, σ. 263, σειρ. 3), καὶ τοῦ λυγίσματος (μ.τ. VII, σ. 263 σειρ. 11). 563 ΠΔΣΜΨ, σ

264 ε) Τὸ μουσικὸ κείμενο τῆς β μελοποίησης (Ἰβήρων 1000, φ. 6v) 266

265 στ) Ἀνάλυση τῆς β μελοποίησης Ἡ συντομότερη μελοποίηση τῆς εἰσαγωγικὴς παραγράφου τοῦ Συνοδικοῦ, ποὺ ἐπιγράφεται ὡς «ἕτερον μικρότερον», ἀποτελεῖ μία σύντμηση τῆς παραπάνω σύνθεσης τοῦ Μανουὴλ Χρυσάφη καὶ ἀκολουθεῖ τὸν ἴδιο ἀκριβῶς μελοποιητικὸ μηχανισμὸ μ αὐτήν. Πιὸ συγκεκριμένα: Μελικό Τόξο Ι Κείμενο σελίδα καὶ σειρὰ στὸ χφ ἐποφειλομένη.. εὐχαριστία, (σ. 266, σειρ. 1 2) Καταληκτικὲς μαρτυρίες (ΔΙ) Παρακλη τικὴ 1 Μεγάλες Ὑποστάσεις 564 Ἀντικέ νωμα 1 Σταυρός μαῦρος Πίασμα μαῦρο Ψηφιστὸν μαῦρο Ξηρὸν κλάσμα Σύναγμα μαῦρο 1 ΙΙ ΙΙΙ IV V καθ ἥν ἡμέραν.. ἐκκλησίαν, («, 3 4) σὺν ἀποδείξει.. δογμάτων, («, 4 6) α) καὶ καταστροφῇ β) τὸν τῆς κακίας δυσσεβημάτων, («, 6 7) ωχωωω («, 7)» 1 1» 1 1Στ 2 (ΝΗ) 1 1 1Πι 1Ψη 1Ξ (ΔΙ) 2 1 Ὅπως φαίνεται ἀπ τὸν παραπάνω πίνακα, ἡ μορφολογικὴ ὀργάνωση τῆς σύνθεσης γίνεται μὲ τὴν ἀκολουθία ἐπάλληλων ὅμοιων γραμμῶν μὲ μεγάλη συμμετρικότητα καὶ κανονικότητα, κυρίως στὰ τρία πρῶτα μελικὰ τόξα. Ἔτσι τὸ ἐναρκτήριο στερεότυπο 1α ἐναλλάσεται μὲ τὸ καταληκτικὸ 2α τρεῖς φορές, μὲ ἀντίστοιχες ἀτελεῖς στάσεις στὴν βάση τοῦ κυρίου ἤχου καὶ μὲ ἐξαίρεση τὸ μ.τ. IV (σ. 266, σειρ. 6) ποὺ καταλήγει ἐντελῶς στὴν βάση τοῦ πλαγίου Δ. Κι ἐδῶ οἱ μουσικὲς περίοδοι συμπίπτουν μὲ τὰ κῶλα τοῦ κειμένου, ἔτσι ὅπως διαμορφώνονται αὐτὰ ἀπ τὰ σημεῖα τῆς στίξης. 564 Οἱ ὑποστάσεις τῆς τρίτης στήλης χρησιμοποιοῦνται ἀπὸ μία φορὰ ἡ κάθε μία καὶ δηλώνονται μὲ τὰ ἀρχικὰ τους γράμματα. 267

266 ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ ΥΜΝΟΛΟΓΙΚΑ ΚΑΙ ΜΟΥΣΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ 268

267 Α) ΥΜΝΟΛΟΓΙΚΟ ΥΛΙΚΟ ΤΗΣ Α ΚΥΡΙΑΚΗΣ ΤΩΝ ΝΗΣΤΕΙΩΝ ΜΗ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΟ ΣΤΟ ΙΣΧΥΟΝ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ ΤΡΙΩΔΙΟΥ (ΚΑΤΑ ΤΟ ΠΛΕΙΣΤΟΝ ΑΝΕΚΔΟΤΟ) 1 Ι) ΔΥΟ ΣΕΙΡΕΣ ΕΙΡΜΩΝ (Εὐστρατιάδη Σ., Εἱρμολόγιον, σσ ) Τῌ ΚΥΡΙΑΚῌ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ Ποίημα Βασιλείου μοναχοῦ μονῆς τῶν Ἀκοιμήτων Ὠδὴ Α Ἦχος πλ. Α Ὁ Εἱρμὸς Ὡς ἐν θαλάσση τρῖβον νῦν τελοῦντες οἱ πιστοί, πανάμωμε, αἱρετικῶν τὸ φρύαγμα καθορῶντες, ἄχραντε, ποντούμενον ὡς Μωυσὴς σου τῇ εἰκόνι συνελθόντες ἄδομεν τῷ σῷ υἱῷ ἄσμα ἐπινίκιον ὅτι δεδόξασται. Ὠδὴ Β Τῶν οὐρανῶν ὁ κτίστης τοὺς οὐρανοὺς ἔκλινε, Παρθένε, καὶ ἐσκήνωσεν ἐν σοι εἰδώλων πλάνην λύσας. διό σου τὸν χαρακτήρα σέβοντες μεγαλωσύνην Κυρίῳ προσάγομεν. Ὠδὴ Γ Τόξον ἠσθένησε δυσφημηγόρων τὲ νῦν τεθειγμένον ταῖς γλωσσαλγίαις ὅπλων εὐφημίαις δὲ καὶ τὴν σὴν πανάμωμε, γεραίρει μορφὴν ὀρθοδόξων ὁ λαὸς καὶ βοᾶ τῷ υἱῷ σου. πλήν σου οὐκ ἔστιν ἅγιος, Κύριε. Ὠδὴ Δ Ἀββακούμ σου τὸν τόκον προμηνύων ὅρος σὲ ἐτράνει, ὀλβοφόρε ἄνανδρε, ἔκ σοὺ ἐτμήθη λίθος συντρίβων κέρας δυσφημολόγων. διο, Χριστέ, σοὶ βοῶμεν τὴν μορφήν σου σέβοντες. Κύριε, δόξα τῇ δυνάμει σου. 1 Τὸ ἀνέκδοτο ὑλικὸ ἔχει ἀντληθεῖ ἀπὸ χειρόγραφους κώδικες καὶ εἶναι ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον ἀδημοσίευτο, βλ. καὶ π., σ. 45, ὑποσμ

268 Ὠδὴ Ε Εἰρήνης ἐξέλαμψεν ἔνθεος στύλος πῦρ δὲ κατέτηξεν ἐναντίων δυσηγορίας τῶν εἰς σὲ βλασφημούντων, Θεοτόκε, ὅθεν φωταυγούμενοι ἐκ νυκτὸς ὀρθρίζοντες σὺν τῷ υἱῷ σου δόξαν σοὶ προσάγομεν. Ὠδὴ ΣΤ Εἰς ἄβυσσον ταπεινώσεως ὑπάρχοντας ἡμᾶς ἀνάγαγε, Θεοτόκε, σῇ μεσιτείᾳ ἐν τῷ ναῷ σου συνελθόντες γὰρ τῷ υἱῷ σου θύομεν πανάμωμε, μετὰ φωνῆς αἰνέσεως. Ὠδὴ Ζ Παίδων εὐαγῶν ὁ ὕμνος δύσθεον γλωσσαλγίαν τυράννου κατέτηξεν. διὸ καὶ νῦν αἶνος πιστῶν ἐξηχούμενος φληναφούντων στόματα κατέπτηξεν ἐν τῷ ψάλλειν. εὐλογητὸς εἰ ὁ Θεὸς ὁ τῶν πατέρων ἠμῶν. Ὠδὴ Η Ἰνδάλματος φόβος πρὶν λαοὺς κατεδάμαζε προσκυνεῖσθαι προστάζοντος. ἡ δὲ νῦν ὑμνουμένη σεπτὴ μορφὴ τῆς Παρθένου πιστοῖς ἔφεσιν ἤγειρεν εὐσεβῶς ἀνακραυγάζειν ταύτην καὶ ἀσπάζεσθαι. τὸν δημιουργὸν καὶ Κύριον ὑμνεῖτε πάντα τὰ ἔργα εἰς τοὺς αἰώνας. Ὠδὴ Θ Ξενίζει τὰ ἐπὶ σοὶ τελεσθέντα, Θεοτόκε, τὴν φύσιν τῶν βροτῶν. σύλληψις ἄσπορος τόκος ἄνανδρος καὶ ἡ ἄφθορος γέννησις. διό σου τὴν εἰκόνα θαυματουργοῦσαν βλέποντες καὶ ταύτην ἀσπαζόμενοι ἀσμένως, Παναγία, σὲ μεγαλύνομεν. 270

269 [Τῌ ΚΥΡΙΑΚῌ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗ] Ποίημα Γεωργίου Ἀνατολικοῦ Ὠδὴ Α Ἦχος πλ. Α Ὁ Εἱρμὸς Ὁ λαὸς τοῦ Ἰσραὴλ ἐν θαλάσσῃ Ἐρυθρᾶ λυτρούμενος τῆς δουλείας Φαραὼ ἐδιδάσκετο βοᾶν. τῷ Κυρίῷ ἄσωμεν ὅτι δεδόξασται. Ὠδὴ Γ Στερέωσον μέ, Χριστέ, ὁ κατάγων εἰς ἅδου καὶ ἀνάγων ῷ. οὐκ ἔστιν γὰρ ἅγιος πλήν σου, Κύριε. Ὠδὴ Δ Τῆς οἰκονομίας σου, Χριστέ, τὸ μυστήριον ἐξεστηκὼς ὁ Ἀββακοὺμ ἐβόα. εἰς σωτηρίαν λαοῦ σου ἐλήλυθας δόξα τῇ δυνάμει σου. Ὠδὴ Ε Τὸν φωτισμὸν τῆς γνώσεώς σου καταύγασον ἐν ἐμοὶ ἐκ νυκτὸς ὀρθρίζοντι πρὸς σὲ ὁ Θεός. Ὠδὴ ΣΤ Ὡς Ἰωνὰν ὁ Θεὸς ἐλύτρωσω τοῦ κήτους πάλαι στενάξαντα καμὲ τῶν παθῶν ὡς ἐκ βυθοῦ ἀνάγαγε δέομαι καὶ σῶσον με. Ὠδὴ Ζ Εὐλογητὸς εἰ, Κύριε, ὁ Θεὸς τῶν πατέρων ἡμῶν ὁ ἐν καμίνῳ τοῦ πυρός τοὺς παίδας τῶν Ἑβραίων διασώσας ὁ ὑπερύμνητος καὶ δεδοξασμένος. Ὠδὴ Η Ὅν δοξάζει ὁ χορὸς τῶν ἀσωμάτων ἀγγέλων ἱερεῖς εὐλογεῖτε λαὸς ὑπερυψοῦτε αὐτὸν εἰς τοὺς αἰώνας. Ὠδὴ Θ Ὅτι ἐπέβλεψεν ἐπὶ τὴν κάκωσιν τῶν ὀρθοδόξων μεγαλύνομεν πάντες τὸν Κύριον. ἰδοὺ γὰρ τὴν εἰκόνα σου, Θεοτόκε, ἤγειρεν ἡμῖν κέρας σωτηρίας. ἥν εὐσεβῶς ἀνιστοροῦντες φόβῳ καὶ πόθῳ προσκυνοῦντες σὲ μεγαλύνομεν. 271

270 ΙΙ) ΜΕΣΩΔΙΑ ΚΑΘΙΣΜΑΤΑ ΚΥΡΙΑΚΗΣ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ Ἦχος Α Χορὸς Ἀγγελικὸς (Βατοπεδίου 1183, φ. 95r) 2 Τὴν θείαν σου μορφήν. ἐν εἰκόσι τυποὺντες. τὴν σάρκωσιν Χριστέ ἀριδήλως νοοῦμεν. τὴν γέννησιν τὴν ἄρρητον. τὴν ἑκούσιον σταύρωσιν. ὅθεν δαίμονες. ἀποδιώκονται φόβῳ. καὶ κακόδοξοι. ἐν κατηφείᾳ θρηνούσιν. ὡς τοῦτον συμμέτοχοι. Ἦχος Δ Ὁ ὑψωθεῖς ἐν τῷ σταυρῷ (Βατοπεδίου 1159, φ. 203r καὶ Ἰβήρων 42, φ. 52ν) Ὁ ἐν εἰκόνι σου θεὲ διαπλάσας. καὶ ἐν φυσήματι ζωὴν χαρισάμενος. τὸ τῶν ἀνθρώπων γένος παντοδύναμε. χρόνοις ἐν ὑστέροις δέ. σαρκωθεῖς ἐκ Παρθένου. φέρεις ἀπεικόνισμα τῆς βροτείας οὐσίας. ὅθεν καὶ νῦν εἰκόναν σὴν σεπτήν. καὶ τῶν ἁγίων πιστῶς ἀσπαζόμεθα. Ἦχος Δ Ταχὺ προκατάλαβε (Βατοπεδίου 1183, φ. 95r καὶ 1159 φ. 203r) Οἱ δῆμοι προσέλθετε. τῶν ὀρθοδόξων πιστῶς. τῇ θείᾳ προσπίποντες τῆς θεομήτορος. μορφῇ τῇ ἐν χρώμασιν. ἄκος γὰρ τοῖς νοσούσι. χαριστήριον νέμει. πλήττει τοὺς κακοδόξους. ὡς βολὶς ἀπὸ τόξου. ἡμᾶς πάντας εὐφραίνουσα. ταῖς ἰκεσίαις αὐτῆς. 2 Τὸ παρὸν βρἰσκεται δημοσιευμἐνο καὶ στὸ Τριώδιον Κατανυκτικόν, ἐν Ρώμῃ Ἡ στίξη τῶν κειμένων εἷναι ἡ αὐτούσια τῶν χειρογράφων ἀπ τὰ ὁποῖα προέρχονται. 272

271 ΙΙΙ) ΕΞΑΠΟΣΤΕΙΛΑΡΙΑ KΥΡΙΑΚΗΣ ΤΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΙΑΣ Ἦχος Γ Ἐν πνεύματι τῷ ἱερῷ ( Βατοπεδίου 1183, φ. 96ν) Ἐξ ὅρους λίθος ἐβλήθη. ἄνευ χειρῶν ἀνθρωπίνων. καὶ τὰ τεμένει ἅπαντα. τῶν εἰδώλων καθεῖλε. τὸ φῶς δὲ πάλιν ἔλαμψε. τοῖς πιστῶς δοξάζουσι. τὴν ἁγίαν Τριάδα. καὶ γραφαῖς ταῖς θείαις. ἀπονέμουσιν εἰκόσιν. ἐν Χριστῷ προσκυνοῦντες. Θεοτοκίον ὅμοιον Ἡ Βασιλὶς ἡ παντιμος. εὐγενῶν μετὰ κλάδων. βασίλειον τὸ φρόνημα. ἐν θεῷ κεκτημένη. τὴν ἄχραντον εἰκόνα γάρ. τὴν αὐτοῦ ποθήσασα. καὶ τῆς πανάγνου Παρθένου. προσκυνεῖν ἐκδιδάσκει. καὶ λατρεύειν ἀεὶ ὀρθοδόξως. τὴν ἁγίαν Τριάδα. Ἦχος Β Τοῖς μαθηταῖς συνέλθωμεν (Ἰβήρων 42, φ. 56r) Τὴν ἄχραντον εἰκόνα σου. ὢ Χριστὲ προσκυνοῦμεν. ἡμῶν ἡμᾶς μεμόρφωσαι. κᾶλλος ὧν τὸ πρόσθεν. καὶ ἄληπτος κάτ οὐσίαν. πάντες δὲ τοῖς μὴ ταύτην. προσκυνοῦντας φιλάνθρωπε. σχέσει τὲ καὶ ἀγάπῃ. τῇ ἐπὶ σοὶ. ὡς ἐχθρούς σου σύντριψον καὶ ἀθέους. ἡμᾶς δὲ σῶσον Δέσποτα. ταύτην ἀσπαζομένους. Θεοτοκίον ὅμοιον Θεοκυῆτορ δέσποινα. μητροπάρθενε κόρη. τὴν ἁγίαν εἰκόνα σου. πάντοτε προσκυνοῦμεν. καὶ ἀσπαζόμεθα πόθῳ. τῶν ἁγίων τὲ πάντων. διὸ σὲ ἱκετεύομεν. ἱκεσίαν ποιῆσαι. νῦν σὺν αὐτοῖς. πρὸς Θεὸν ὅν ἔτεκες προσκυνῆσαι. ἀκατακρίτως ἅπαντας. καὶ τὸ ἅγιον Πάσχα. 273

272 ΙV) ΣΤΙΧΗΡΑ ΠΡΟΦΗΤΩΝ (Διονυσίου 58, φ. 105r καὶ Βατοπεδίου 1183, φ.99ν) 3 Ἦχος Α Πανεύφημοι μάρτυρες Προφῆται πανένδοξοι ὑμεῖς. καρτερῶς πριζόμενοι. βολαῖς τὲ λίθων βαλλόμενοι καὶ θανατούμενοι. ἐν μαχαίρας φόνῳ. εὐσεβείας ἕνεκα. λαμπροὶ διὰ τῶν ἄθλων γεγόνατε. Χριστῷ πρεσβεύσατε. δωρηθῆναι ταῖς ψυχαῖς ἡμῶν. τὴν εἰρήνην καὶ τὸ μέγα ἔλεος. Προφῆται πανένδοξοι ὑμεῖς. βασιλεῖς ἠλέγξατε. λαῶν τὲ θράση ἀντέστητε. θεὸν κηρύττοντες. ἐν Τριάδι ἕνα. καὶ θερμῶς ἐλαύνοντες. τὴν πλάνην ἀπὸ γὴς τὴν πολύθεον. καὶ νῦν πρεσβεύσατε. δωρηθῆναι ταῖς ψυχαῖς ἡμῶν. τὴν εἰρήνην καὶ τὸ μέγα ἔλεος. Προφῆται πανένδοξοι ὑμεῖς. εὐσεβῶς πλανώμενοι. ἐν ἐρημίαις καὶ ὄρεσι. καὶ κακουχούμενοι. ἐν λιμῷ καὶ δίψει. ὡς Θεοῦ θεράποντες. Θεῷ ἐν οὐρανοῖς συναυλίζεσθε. καὶ νῦν πρεσβεύσατε. δωρηθῆναι ταῖς ψυχαῖς ἠμῶν. τὴν εἰρήνην καὶ τὸ μέγα ἔλεος. Δόξα καὶ νῦν ὅμοιον (Θεοτοκίον) Ὄντως ὑπὲρ ἔννοιαν τὰ σά. θαύματα θεονυμφε. τὰ μεγαλεῖα τοῦ τόκου σου. ἅπερ ἐκήρυξαν. οἱ προφῆται πάντες. πάντα ὑπερένδοξα. ἡ σύλληψις ὁ τόκος πανύμνητε. ἀκατανόητος. καὶ ἀνέκφραστος ἡ γέννησις. δὶ ἧς κόσμον. ἔσωσεν ὡς εὔσπλαχνος. 3 Τὰ τρία πρῶτα Στιχηρὰ ἔχουν δημοσιευθεῖ στὸ Ἀκολουθίαι τῶν Ἀνωνύμων, Ἀκολουθία τῆς Ἁγίας Μεταλήψεως, καὶ αἰ Θείαι Λειτουργίαι τῶν ἐν ἁγίοις Πατέρων ἡμῶν Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου καὶ Βασιλείου τοῦ Μεγάλου [Romae, curante Ph. Vitali]

273 V) ΚΟΝΤΑΚΙΑ ΤΗΣ Α ΚΥΡΙΑΚΗΣ ΤΩΝ ΝΗΣΤΕΙΩΝ (Παντελεήμονος 660, φφ ) 4 Α) Τῇ Κυριακῇ τῆς Α Ἑβδομάδος τῶν Νηστειῶν ἤτοι τῆς Ὀρθοδοξίας, Κοντάκιον ψαλλόμενον εἰς τὰς ἱερᾶς καὶ θείας εἰκόνας φέρον Ἀκροστοιχίδα τὴν δέ: Τοῖς εἰκονοκλάσταις οὐαί. Ἦχος πλ. Δ (Αὐτόμελον) 5 Ὁ ἀπερίγραπτος Λόγος τοῦ Πατρός, ἔκ σοὺ Θεοτόκε περιεγράφη σαρκούμενος καὶ τὴν ρυπωθείσαν εἰκόνα εἰς τὸ ἀρχαῖον ἀναμορφώσας, τῷ θείῳ κάλλει συγκατέμιξεν, ἀλλ ὁμολογοῦντες τὴν σωτηρίαν, ἔργῳ καὶ λόγῳ ταύτην ἀνιστοροῦμεν. (Οἱ Οἶκοι) α ) Τοῦτο τὸ τῆς οἰκονομίας μυστήριον, Νόμῳ προφῆται θεοειδῶς ἐμπνευσθέντες. δὶ ἡμᾶς τοὺς εἰς τὰ τέλη τῶν αἰώνων καταντήσαντας προεκήρυξαν. καὶ τυχόντες, τῆς τούτου ἐλλάμψεως, γνῶσιν τὲ θείαν δὶ αὐτοῦ λαβόντες, ἕνα Κύριον τὸν θεὸν γινώσκομεν, ἐν τρισὶν ὑποστάσεσι δοξαζόμενον. καὶ αὐτῷ μόνῳ λατρεύοντες. μία πίστιν, ἐν Βάπτισμα, ἔχοντες. Χριστὸν ἐνδεδύμεθα. Ἀλλ ὁμολογοῦντες τὴν σωτηρίαν, ἔργῳ καὶ λόγῳ ταύτην ἀνιστοροῦμεν. β ) Ὅτι τὸ ἀνδρικῶς Χριστὸν οὐσιωθῆναι, ἤδη ἐνθέως καὶ μυστικῶς παρειλήφαμεν, παρὰ τῶν ἀοιδίμων Διδασκάλων, θείοις δόγμασι, καὶ ἐν βίβλοις καὶ εἰκόσι τὴν συγκατάβασιν ὄντως ἐκδόντων, ταύτην τεθεάμεθα, καὶ ἄμφω σεβάσμια. ὡς εἰς θείαν μνήμην σαφῶς ὁδηγοῦντα τὸν νοῦν ἡμῶν. αἰσθητῶν γὰρ συμβόλων χωρὶς ἀναχθῆναι πρὸς τὰ θεία ἀδύνατον, ὡς φησὶ Διονύσιος. Ἀλλ ὁμολογοῦντες 4 Βλ. π, σ. 47, ὑποσμ. 49. κώδικα. 5 Οἱ παρενθέσεις περιέχουν συμπληρώσεις οἱ ὁποῖες δεν περιέχονται στον 275

274 γ ) Ἴσμεν ὅτι τῶν προφητικῶν ἀναρρήσεων, αἱ θεῖαι ἐμφάσεις, παρὰ αὐτοῦ κηρυχθέντος, δὶ ἡμᾶς Εὐαγγελίου, ἐπ ἐσχάτων τὴν περαίωσιν ἔχον, τῇ τοῦ θείου συνεργεῖᾳ Πνεύματος. πλήρωμα γὰρ νόμου, Χριστὸς εἰς δικαιοσύνην. καὶ γράμμασι διὰ τοῦτο ἐκπεφώνηνται, καὶ κηροχύτοις Γραφαῖς τεθέανται, πρὸς σαφεστέραν διήγησιν. ὅπως γνῶμεν οὐ φαντασίᾳ, εἰμὴ ἀληθείᾳ ταῦτα γενόμενα. Ἀλλ ὁμολογοῦντες δ ) Σὺ εἰ ὁ χερσί σου ποιήσας τὸν ἄνθρωπον. ἔφη ὁ προφήτης Δαβὶδ μελωδήσας, χοῦν ἐκ γῆς Χριστὲ λαβὼν γάρ, θεοειδέα ἐμόρφωσας, καὶ καλέσας, εἰκόνα καὶ δόξαν σου, γνῶσιν τὴν θείαν, ἐν αὐτῷ ἐντέθεικας. ἀλλ ἠπάτηται παραβὰς τὸ πρόσταγμά σου, καὶ ἀνάκλησιν ἄλλην οὒχ εὖρεν, ἢ τὴν σὴν συγκατάβασιν, δὶ ἧς Σῶτερ ἀναπέπλασται. τοῦτο μᾶλλον μίμημα θείου κάλλους. τοῦ προτέρου θεοειδέστερον. Ἀλλ ὁμολογοῦντες ε ) Εἶχεν ὁ νόμος λατρείας δικαιώματα. ἐν αἶς ὑπῆρχε καὶ χερουβὶμ ὡς φησὶν ἡ Γραφή. καὶ ἐπ αὐτῆς, τὴν θείαν δόξαν ἐποχῆσθαι διδάσκουσα ἅπερ Ἁγίοι Ἁγίων ὀνομάζοντο. χειροποίητα δὲ ταῦτα, παρὰ Μωυσῆ τυπωθέντα. ἔχει σύμβολο λατρεὶας ἡ χάρις. Σταυρόν, Εὐαγγέλιον, σεπτᾶς Εἰκόνας. καὶ ταῦτα θέμις ἀσπάζεσθαι. τούτους στέργειν ὅτι τίμια, τὰ γὰρ νέα τῶν πάλαι ἐκτυπότερα. Ἀλλ ὁμολογοῦντες στ ) Ἴνα Χριστοῦ καὶ τῶν Ἁγίων, διαμείνῃ ἡ μνήμη τελεία, εἰς ἡμᾶς τοὺς ἀνθρώπους ἀληθῶς, σωτηρίας μεγίστης ὑπόθεσιν, ἡ τῶν τροφίμων τῆς Ἐκκλησίας ὁμήγυρις, ἐφεῦρε τῶν εἰκόνων τὴν χρωματουργίαν, καὶ τὸ κεφάλαιον σὺν Θεῷ παρέδωκεν, ὡς ἀν ἐν ταῖς ἡμῶν ὄψεσι δεικνύμενον, πρὸς τῇ ἀκροάσει, τῆς ἀναγνώσεως διαρρήδην τῶν πραγμάτων τὴν δήλωσιν πάντες ἀναγνωρίσωμεν. Ἀλλ ὁμολογοῦντες... ζ ) Καὶ γὲ εἰς μαρτυρίαν ἀχθήτω Βασίλειος, ὁ μέγας ἐν γνώσει., θειοδῶς ἀγορεύων. Ἡ τιμὴ τῆς Εἰκόνος διαβαίνει ἐπὶ τὸ πρωτότυπον. καὶ Ἰωάννης ὁ τῷ λόγῳ χρύσεος, οὐτωσὶ λέγων. Γραφὴν τὴν κηρόχυτον ἠγάπησα εὐσεβείας ἕνεκα. ἀλλὰ καὶ πλῆθος Πατέρων τοῦτο δοξάζει. ὧν τῆς μερίδος γενόμενοι. ἐσμὲν τέκνα καὶ οὐ νόθοι. οὕτω γὰρ Χριστὸν ἐνδεδύμεθα. καὶ ὁμολογοῦντες τὴν σωτηρίαν

275 η ) Ὁ ἄνους λαὸς τῶν Ἑβραίων καὶ Ἑλλήνων, πλάνην εἰδώλων ψευδῶς ἀναπλάττουσιν. οἱ μὲν Ἑρμὴν καὶ Δία εἰκόνιζον καὶ Ἀπόλλωνα. καὶ Ἀστάρτην, Σάραπιν τὲ καὶ Ἄρεα. οἱ δὲ ἐν Χωρὴβ μόσχον χαλκεύσαντες, τῷ Βειλφεγὼρ αἰσχρῶς ἐτελέσθησαν. ἀληθείᾳ δὲ καὶ πνεύματι λατρεύοντες, Θεῷ ζώντι χριστιανοὶ τὰ πραχθέντα θεανδρικῶς ἐκτυποὺμεν, ὡς δὶ αὐτῶν χειραγωγούμενοι. καὶ ὁμολογοῦντες τὴν σωτηρίαν... θ ) Νόμον θεοῦ μελετήσαντες οἱ Ἅγιοι, δίψει ψυχῆς τὲ ποσαπλῶς δὲ καὶ σώματος, ἑαυτοὺς θυσίαν ζῶσαν τῷ Κυρίῳ καὶ ὁλοκαύτωσιν ἀναθέντες, εἰδώλων κατήργησαν ἀπάτην, καὶ πλάνην καὶ ἐχθρὸν καθελόντες, τούτων συνέτριψαν ὑπὸ τοὺς ἑαυτῶν πόδας. διὸ καὶ πιστῶν ἡ πληθύς, διεχάραξαν τούτων εἰκόνας, ὡς γεγονότων συμμετόχων τῶν παθημάτων τοῦ Κυρίου. δὶ ὧν καὶ σεσώσμεθα. Ἀλλ ὁμολογοῦντες... ι ) Ὅσοι τὰς σεπτᾶς εἰκονικᾶς ἀνατυπώσεις ἐπισπῶνται, τὸν Θεὸν προορῶνται διὰ παντός. καὶ παρὰ τούτων γὰρ ἐρευνῶσι τὰ θεόπνευστα, Γραφῆς τῆς θείας ἔνθεα θαύματα. εἴτε γὰρ αὔτη, καὶ αὖται δηλοῦσι, καὶ ὡς ἀλλήλων δηλωτικά, ἀναμφιβόλως καὶ τὰς ἀλλήλων ἔχουσιν ἐμφάσεις. ταύτην σεβόμεν καὶ ταύτας πάντως, πρὸς γὰρ θείαν διάγνωσιν ἄμφω ἀληθῶς ἐκδέδωνται. καὶ ὁμολογοῦντες... ια ) Κανόνι τούτῳ δηλαδὴ στοιχῶμεν, ἴνα μήπως ἡμῖν προσεγγίςῃ ἡ βδελκυκτὴ τῶν χριστιανοκατηγόρων αἵρεσις. ἠθέτησε γὰρ αὔτη τὴν ἀλήθειαν. καὶ τῆς Ἐκκλησίας ζωὴ κατεψεύσατο. Εἶς δὲ Κύριος θεὸς ἠφάνισεν, ὡς ἐναντίαν ταύτην τῷ αὐτοῦ θελήματι. καὶ τῶν θείων πατέρων ἐκραταιώθη τὰ δόγματα. ἐβεβαιώθη ἐξ ὧν ἐδιδάχθημεν. Ἀλλ ὁμολογοῦντες τὴν σωτηρίαν... ιβ ) Λόγος θεοῦ γλυκαίνει νοητῶς λάρυγγα. ψάλλων ὁ Προφήτης Δαυὶδ ἀγορεύει, οὐκοῦν καὶ ἡ τούτου δὶ ὄψεως κατάληψις ἐκ κηροχήτου Γραφῆς γινομένη, εὐφραίνει καρδίας τῶν πιστῶν ὡς δέδεικται. ὅτι εἰς δόξαν θεοῦ ἀνατετύπωται. καὶ ὁ θεῖος Παῦλος ὁ Ἀπόστολος κηρύσσει λέγων ἄπασι. πάντα ὅσα ἂν ποιεῖτε, εἰς δόξαν θεοῦ ἐργάζεσθε. δὶὸ ὁμολογοῦντες τὴν σωτηρίαν... ιγ ) Ἀκούομεν θεοφραδῶς τοῦ Εὐαγγελίου. ἀπεστάλη Γαβριὴλ πρὸς τὴν παρθένον λέγων, μετά σου κεχαριτωμένη θεογεννῆτορ χαῖρε ὁ Κύριος. ἔσῃ τοῦ 277

276 θείου Πνεύματος ἐνδιαίτημα. καὶ δύναμις ὑψίστου ἐπισκιάσει σοί. καὶ ταῦτα ὥσπερ δὶ ἀκοῆς τῷ νῷ ἀναπέμπονται. τοιαῦτα καὶ διὰ τῆς ἐξεικονίσεως καθορῶντες ἐν ταῖς πλαξὶ τῶν ἡμετέρων ἡ διήγησης καρδιῶν, ἀληθῶς ἐντετύπωται. καὶ ὁμολογοῦντες τὴν σωτηρίαν... ιδ ) Σὺν τούτοις ἀναθεωροῦμεν τόκον σεβάσμιον. εἴτα πρὸς ποιμένας Ἀγγέλου ἐπιστάντα, ὡς στρατιαῖς χορὸν οὐρανίου δοξάζοντα. βρέφος γαλακτοτροφούμενον, φερόμενον ἀγκάλαις Συμεὼν τοῦ πρεσβύτου. δῶρα τοὺς Μάγους ἐκ Περσίδος προσφέροντας. τὴν εἰς Αἰγύπτον ἄφιξιν, καὶ ἐξ Αἰγύπτου ἀνάκλησιν. ταῦτα ὀρῶντες προσκυνήσωμεν, μίαν Πίστιν μονολόγιστον ἔχοντες, τῇ Τριάδι λατρεύωμεν. καὶ ὁμολογοῦντες τὴν σωτηρίαν... ιε ) Τῶν τὲ θεοσημειῶν τὰ ὑπομνήματα, ὡς στήλην εὐσεβείας οἱ πιστοὶ λαβόντες ἐν σεπτοῖς ναοῖς τε καὶ τόποις ἀνέθηκαν. ὡς προσκυνεῖσθαι Χριστὸν τὸν ταῦτα ἐργασάμενον, τῷ ἀσπασμῷ τοῦτον. καὶ δὶ αὐτῶν ὁδηγεῖσθαι εἰς γνῶσιν ἔνθεον. μεθ ὧν βαπτιζόμενον. Σταυρῷ ἠλούμενον καὶ νεκρούμενον. Θαπτόμενὸν τε καὶ ἀνιστάμενον, μυροφόροις ἐμφανίζοντα, ὡς Ἀποστολοις, καὶ εἰς οὐρανοὺς ἀνερχόμενον. καὶ ὁμολογοῦντες τὴν σωτηρίαν... ιστ ) Ἅπαντα δίκην σκιᾶς τὰ ἀνθρώπινα. πλοῦτος, δόξα, τρυφή, καὶ εὐπάθεια, ἠδοναὶ καὶ εἴτι ἄλλο τούτοις παρέπεται, ἀφανίζεται καὶ ὡς ἄνθος χόρτου παρέρχεται. μένουσι δὲ ταῦτα, πίστις ὀρθή, Ἀγάπη, Πραότης, Ἐγκράτεια, Προσευχή, Ἐλεημοσύνη, ὅτι τῆς αἰωνίας ζωῆς εἰσὶ προδιαγράμματα, καὶ εἰκόνες ἥν ὑπέδειξεν ἐνανθρωπήσας ὁ εἶς Κύριος. συνεργεῖᾳ Πατρὸς καὶ Πνεύματος. Ἀλλ ὁμολογοῦντες τὴν σωτηρίαν... ιζ ) Ἴασαι μὲ Κύριε καὶ ἰαθήσομαι, εἶπεν ὁ Προφήτης. ἡμεῖς δὲ βοῶμεν. ὁ Θεὸς ὁ οἰκτίρμων ἐλέησον καὶ ἐλεηθησόμεθα, ὅτι τὴν ἡμῶν οἶδας ἀσθένειαν. ἁμαρτάνουσιν ἅφες, πίπτοντας ἀνάστησον, πρὸς σὲ ἐπίστρεψον ἀποστρεφομένους. ὅτι ἁμαρτωλοῦ οὐ ζητεῖς τὸν θάνατον. ἀλλ ἐπιστρέφειν καὶ ζῆν αὐτόν. διὰ τοῦτο καὶ τὴν ἡμῶν Δέσποτα μορφὴν ἀνέλαβες. Ἀλλ ὁμολογοῦντες... ιη ) Σειραῖς τῶν ἁμαρτιῶν ἠμῶν σφιγγομένους, καὶ τούτων πλήθει κατακαμπτομένους, ὡς θεὸς μακρόθυμος, οἰκτείρεις μὴ ὀργιζόμενος, καὶ ἀνέχῃ πρὸς τὸ ἡμᾶς ἐπιστρέψαι. διὸ βοῶμεν, ἐλέησον ἐλέησον Δέσποτα, Κύριε ὁ Θεὸς 278

277 τοῦ ἐλέους. ὅτι σοῦ ἐσμὲν πλάσμα, καὶ τετιμήμεθα τῇ σῇ εἰκόνι φιλάνθρωπε, ὥστε ἡμᾶς κατακριθέντας ἐδικαίωσας διὰ τῆς οἰκονομίας σου. Ἀλλ ὁμολογοῦντες... ιθ ) Ὅλους ἡμᾶς τῷ θεῷ προσαγάγωμεν, ψυχὴν καὶ σῶμα ἑαυτοὺς καθάραντες, ἀπὸ παντὸς μολυσμοῦ καὶ κηλίδος, σαρκὸς καὶ πνεύματος. ἴνα ὄτε ἡ ψυχὴ τοῦ σώματος ἐκδημήσῃ, πρὸς θεὸν ἐνδημήσῃ. εἰ δὲ πάθεσιν ἑαυτοὺς μολύνωμεν, τὸ σκότος ἡμᾶς ἐκδέχεται τὸ ἐξώτερον ἀφ οὖ ρυσθῶμεν χάριτι τοῦ σαρκωθέντος Θεοῦ λόγου, διὰ τὴν ἡμῶν ἀπολύτρωσιν. Ἀλλ ὁμολογοῦντες... κ ) Υἱοὶ φωτὸς διὰ τοῦ θείου Βαπτίσματος γεγονότες, τῷ φωτὶ τῶν προσταγμάτων τοῦ Θεοῦ, τὴν τοῦ βίου ἡμῶν τρῖβον διευθύνομεν, καὶ πρὸς τὸ μέλλον φῶς ἀποβλέποντες, ἐν φόβῳ Κυρίου, τὸν τῆς ζωῆς ἡμῶν χρόνον ἀναστρέφωμεν, οὕτω γὰρ εὐρήσωμεν τῶν ἀποκειμένων ἀγαθῶν τὴν ἀπόλαυσιν, τὴν χαρισθεῖσαν τῷ γένει ἡμῶν, δι ἐνσάρκου παρουσίας τοῦ Θεοῦ λόγου, καὶ πρὸς ἡμᾶς συγκαταβάσεως. Ἀλλ ὁμολογοῦντες... κα ) Ἄδωμεν ἄσμα καινὸν τῷ Κυρίῳ Μῆτερ Παρθένε τῷ ἔκ σοὺ τεχθέντι. Καθελὼν γὰρ τοῦ Ἀρείου μανίαν, Μακεδόνιον συγκαθεῖλεν τὸν Πνευματομάχον, καὶ τὴν τοῦ Νεστορίου ἀνθρωπολατρείαν, Διοσκούρου, Εὐτυχοῦς, τὴν σύγχυσιν, καὶ τῶν Μονοθελητῶν τὴν αἰσχίστην θέλησιν, τῶν Χριστιανοκατηγόρων τὰ βατταρίσματα. τῷ θυμῷ γὰρ τὴν ἀπόνοιαν ὀπλίσαντες, κατὰ τῆς Ἐκκλησίας ἐλύττησαν. ἀλλὰ λυτρωθέντες τῆς τούτων πλάνης. ἔργῳ καὶ λόγῳ Χριστὸν δοξολογήσωμεν. κβ ) Ἰκέτας δέξαι Θεοτόκε πανύμνητε τοὺς σοὺς οἰκέτας ἐκτενῶς βοώντας, ἡμῶν γενοῦ προστασία, τεῖχος σκέπη καὶ βοήθεια. σὺ ἐχθρικὰς φάλαγγας διάσπασον. σὺ πόλιν σου φύλαττε. κραταίωσον Βασιλεῖς. πάντα γὰρ δύνασαι τῇ πρεσβείᾳ σου Πανάμωμε. τοῦτο γὰρ Μητρὸς ἐστὶ γνήσιον. Ἀγγέλων ὑπερέχεις τῇ μεγαλειότητι. Μεθ ὧν πρέσβευε σὺν Ἀποστόλοις, Προφήταις, Μάρτυσι καὶ Δικαίοις σωθῆναι ἡμᾶς. Ἰν ὁμολογοῦντες τὴν σωτηρίαν, ἔργῳ καὶ λόγῳ ταύτην ἀνιστοροῦμεν ( ἢ Χριστὸν δοξολογήσωμεν) 6. 6 Ἡ συμπλήρωση αὐτὴ εἶναι τοῦ χειρογράφου. 279

278 Β) Ἕτερον κοντάκιον τῇ αὐτῇ Κυριακῇ ἦχος Β πρὸς τὸ Χειρόγραφον εἰκόνα Ὁ ἐκ Πατρὸς ἐκλάμψας υἱὸς ἀμήτωρ, ἐκ γυναικὸς ἐτέχθη διπλοὺς τῇ φύσει. ὅν ἰδόντες οὐκ ἀρνούμεθα, τῆς μορφῆς τὸ ἐκτύπωμα. αὐτὴν δὲ εὐσεβῶς ἀνιστοροῦντες, σέβομεν πιστῶς καὶ διὰ τοῦτο. Τὴν ἀληθινὴν πίστιν κρατοῦσα ἡ Ἐκκλησία, ἀσπάζεται τὴν Εἰκόνα τῆς Χριστοῦ ἐνανθρωπήσεως. (Οἱ Οἶκοι) α ) Τὸ τῆς οἰκονομίας, μυστήριον ἐμπνευσθέντες, οἱ θεηγόροι προφῆται, εἰς τὸν κόσμον προκατήγγειλαν, δὶ ἡμᾶς τοὺς εἰς τὰ τέλη ἐγγίσαντας τῶν αἰώνων. καὶ τούτου ἐπιτυχόντες, ἕνα Κύριον γινώσκομεν ἐν τρισὶν ἁγιασμοῖς, ὑπὸ πάντων ἀνυμνούμενον, καὶ αὐτῷ μόνῳ λατρεύομεν, μίαν πίστιν καταγγέλοντες, καὶ βάπτισμα δὲ ἕν, βαπτιζόμενοι λαμβάνομεν, Πνεῦμα Ἅγιον καὶ ζωοποιόν. οἱ Χριστὸν ἐνδεδυμένοι. καὶ τούτου τὰ παθήματα ἱστοροῦντες σχετικῶς ἀσπαζόμεθα. δὶ ὧν ἄρτι τρανώτερον. Τὴν ἀληθινὴν πίστιν κρατοῦσα ἡ Ἐκκλησία, ἀσπάζεται τὴν Εἰκόνα, τῆς Χριστοῦ ἐνανθρωπήσεως. β ) Ἡ τοῦ Πνεύματος χάρις, καὶ δύναμις τοῦ ὑψίστου, ἐν τῇ γαστρὶ τῆς Παρθένου, ἐνσκηνώσασα εἰργάσατο ταύτην ἐγκυμονίσαι, τὸν τοῦ Πατρὸς ζῶντα λόγον, καὶ τοῦτον σωματωθέντα, προελθεῖν τέλειον ἄνθρωπον. καὶ σταυρωθῆναι δὶ ἡμᾶς, καὶ πάθη καταδέξασθαι, καὶ νεκροῖς προσομιλήσαντο, ἐγερθῆναι τε τριήμερον. τῇ λόγχῃ δὲ πλευράν, κεντηθῆναι δὶ ἔλεον. χρηστότητι ὡς θεὸν ἀληθῆ, καὶ ἀναληφθέντα, μετὰ σαρκὸς ἦς εἴληφε, καὶ τοῖς φίλοις καταπέμψαι τοῦ Πνεύματος, τὴν ἰσχύν, δὶὸ τρανώτερον. Τὴν ἀληθινὴν πίστιν... γ ) Σύμβολα τὰ τοῦ Νόμου, καὶ Προφητῶν τὰς προρρήσεις, διὰ τοῦ Εὐαγγελίου, ἀληθεύοντα ἐπέγνωμεν, πλήρωμα τὸ τοῦ νόμου, Χριστὸς εἰς δικαιοσύνην, καὶ γράμμασι διὰ τοῦτο, ἐκπεφώνηται τρανότερον. καὶ κηροχυτῶν, μορφαῖς πρὸς ἀληθινὴν διήγησιν. ὅπως γνῶμεν ἀψευδῶς, ὅτι οὐ φάντασμα γέγονεν ἡ γέννησις Χριστοῦ. ἀλλ ηὐξήθη καὶ προέκοπτε, σοφίᾳ καὶ χάριτι Θεοῦ. ὥσπερ Λουκᾶς ἐκδιδάσκει, ὁ Ἱερὸς Ἀπόστολος. καὶ σοφὸς ἱστοριογράφος γενόμενος. διὸ ἄρτι τρανότερον. Τὴν ἀληθινὴν πίστιν. 280

279 δ ) Ὅσοι τὰς τῶν εἰκόνων μορφᾶς σεπτῶς ἱστορούσι, διὰ παντὸς προορῶνται, τὸν Θεὸν τὸν ὑπεράγαθον. καὶ γὰρ τὴν ἱστορίαν ὁ βλέπων καταμανθάνει, τὰ τῆς Γραφῆς εἰρημένα, πανυπέρθεα θαύματα. νῦν γὰρ ἐκείνη βοᾶ, καὶ αὖται ἀνακραυγάζουσι, καὶ ὡς ἀλλήλων δηλωτικαί, ἀναμφιβόλων κατέχουσιν ἀλλήλων ἐναργῶς, τὰς ἐμφάσεις καὶ τὰ πράγματα. διὸ καὶ ταύτην σέβομεν ἀφανῶς, καὶ ταύτας ἀνιστοροῦμεν, σχετικῶς ἀσπαζόμενοι. πρὸς Θεοῦ γὰρ διάγνωσιν ἄγουσι, τοὺς ἀνθρώπους διότι νῦν. Τὴν ἀληθινὴν πίστιν, κρατοῦσα. ε ) Ρήματα ἀληθείας, Βασίλειὸς τε ὁ Μέγας, ἐξέθετο ἐν τῷ κόσμῳ, θειοδῶς ἀποφθεγξάμενος, ἡ τιμὴ τῆς Εἰκόνος, εἰς τὸ πρωτότυπον τῶν Ἁγίων, ἐπίσταται διαβαίνειν. Ἰωάννης δὲ ὁ πάγχρυσος, οὕτω φησὶν ἐκβοά. Γραφὴν νῦν τὴν κηρόχυτον, ἀληθῶς ἠγάπησα, εὐσεβείας χάριν ἕνεκα. ἀλλὰ καὶ ἡ πληθὺς τῶν Πατέρων παραδέδωκεν, οὕτω δοξάζειν καὶ φρονεῖν ἡμᾶς. ὧν τῆς μερίδος τυχόντες, τέκνα θεοῦ γενώμεθα, καὶ εὐγνωμόνως τὸν Χριστὸν ἐνδυσάμενοι. ἴνα οὕτω τρανότερον. Τὴν ἀληθινὴν πίστιν.. στ ) Θέλων ὁ πανοικτίρμων, Θεὸς ἡμᾶς διεγείρειν, ἀεὶ πρὸς μνήμην τῆς αὐτοῦ ἐνανθρωπήσεως, τὴν ὑπόθεσιν ταύτην παρέδωκε τοῖς ἀνθρώποις, διὰ τῆς χρωματουργίας, τῶν εἰκόνων τὸ σεβάσμιον, ἀνατυποῦσθαι μορφήν, ὅπως ταύτας ἐπ ὄψεσιν ὀρῶντες πιστεύομεν, ἅπερ λόγῳ ἀκηκόαμεν, γνωρίζοντες σαφῶς, τὴν πράξιν καὶ τὸ ὄνομα, τὸ σχῆμα καὶ τοὺς ἄθλους τῶν ἀνδρῶν, καὶ Χριστὸν στεφοδότην, στεφάνους παρεχόμενον, τοῖς Ἁγίοις ἀθληταῖς τε καὶ Μάρτυσι. δὶ ὧν ἄρτι τρανότερον. Τὴν ἀληθινὴν πίστιν.. ζ ) Ὅμως εἶχεν ὁ νόμος, λατρείας δικαιωμάτων. ἐν οἶς ὑπῆρχε καὶ ἄλλα πλείῳ τούτων ἀριθμούμενα, χερουβὶμ καὶ λυχνίαν, καὶ τράπεζαν καὶ τὰς πλάκας, καὶ πάσι τούτοις ἡ δόξα, τοῦ Θεοῦ ἐπανεπαύετο ἅπερ καὶ Ἅγια φησὶ Ἁγίων ὀνομάζονται. χειροποίητα ἢν αὐτά, ὡς ἡ βίβλος ἡμὶν ἔδειξεν. ἐν Ἐκκλησίᾳ δὲ Σταυρὸς καὶ Εὐαγγέλιον, καὶ σεπτὰς Εἰκόνας πολλῶν ἀνδρῶν Ἁγίων μεγάλων, καὶ ταύτας ἀσπαζόμεθα. τὰ γὰρ νέα τῶν παλαιῶν ἐκτυπότερα. δὶ ὧν ἃρτι τρανότερον. Τὴν ἀληθινὴν πίστιν 281

280 η ) Σῶσον πάντας Παρθένε, τοὺς ὀρθοδόξους σου δούλους, κατάβαλε δὲ ταχέως, κακοδόξων τὰ φρυάγματα. ὕψωσόν σου τὴν ποίμνην, καὶ κράτυνον τῶν πατέρων, τὴν ἀληθέστατον πίστιν ἥν παρέδωκαν τοῖς πέρασιν. ἰδοὺ γὰρ πανταχοῦ, τὴν ἄχραντον Εἰκόνα σου, οἱ πιστοὶ ἐγχαράττοντες, τὰ ἰάματα λαμβάμεν. ἐν τούτῳ φανερῶς καταπτύσσοντες τὴν ἄμετρον τῶν χριστιανοκατηγόρων ὀργήν. οὐ φέρουσι γὰρ ὁρᾶν σου, τῆς μορφῆς τὸ ἐκτύπωμα. ἀλλ ὡς κύνες ὑλακτοῦντες περισχίζονται. ὄτι ἄρτι τρανότερον. Τὴν ἀληθινὴν πίστιν, κρατοῦσα ἡ Ἐκκλησία, ἀσπάζεται τὴν Εἰκόνα, τῆς Χριστοῦ ἐνανθρωπήσεως. Γ) Τῇ αὐτῇ Κυριακῇ τῆς Πρωτονηστίμου, Κοντάκιον ἀδόμενον εἰς τὸν Ἀδὰμ καὶ Εὔαν, Κάιν καὶ Ἄβελ, φέρον Ἀκροστοιχίδα Ἀλφάβητον, Ἦχος πλ.β πρὸς τὸ Ἐκάθισεν Ἀδάμ 7 Ταῖς χερσὶ πλαστουργήσας τὸν ἄνθρωπον, ὑπὲρ πάσαν τὴν κτίσιν ἐτίμησας Κύριε. εἰκόνα γὰρ τῆς σῆς ἀϊδιότητος ἐποίησας αὐτόν. ὅθεν θαυμάζοντες τὴν φιλανθρωπίαν σου, λέγομεν. ὢ πόσην ἄνθρωπος ἔσχε τιμήν. (Οἰ Οἶκοι πρὸς τὸ Ἐκάθισεν Ἀδάμ) α ) Ἄναρχος ὤν τὰ πάντα ποιήσας. ἀρχήν τοῖς κτίσμασι δοῦναι θελήσας. μετὰ τὸ πέρας τοῖς πέρασι θεῖναι. ἐσκέπτετο δοῦναι δεσπότην τῇ γῇ. ὢ πόσην. β ) Βουλευομένου Θεοῦ περὶ τούτων, αἳ στρατιαὶ τῶν ἀγγέλων ἠπόρουν, τὶς ἐξ αὐτῶν κομιεῖται τὸ κράτος, καὶ τῆς οἰκουμένης ὀφθῆ Βασιλεύς. ὢ πόσην γ ) Γῆν δὲ λαβῶν, καὶ τὸν χοῦν ἐμψυχώσας, ἐνοὶ τῇ εἰκόνει εἰκόνα ἰδίαν, καὶ τὸν Ἀδὰμ Αὐτοκράτορα δείξας, ὑπέταξε πάντα τοῖς τούτου ποσίν. ὢ πόσην... δ ) Δένδρων δὲ πάντων λαβὼν ἐξουσίαν, ἄνευ φυτοῦ τοῦ ζωὴν ἀφαιροῦντος. ἐκτὸς ἑνὸς κυριεύει τῶν πάντων. καὶ ἐν τῆς τῶν ὅλων στερεῖται τρυφῆς. ὢ πόσην... 7 Τὸ παρὸν Κοντάκιον μὰς παραδίδεται καὶ στὸν Τρεμπέλα, Ὑμνογραφία, σσ καὶ στὸν Μaas, Fruhbizantinische kirchevpoesie, Bonn 1910, ὁ ὁποῖος θεωρεῖ ὅτι εἶναι παλαιότερο τῶν χρόνων τοῦ Ρωμανοῦ. 282

281 ε ) Εὕα συνόμιλος γέγονεν, ὄφις θεοποιΐας συρίζων ἀπάτην, καὶ τὸν πρωτόπλαστον ἄπλαστον ἀναδείξας, καρπὸν ἀναπείθει φαγεῖν καὶ θανεῖν. ὢ πόσην... στ ) Ζυγὸν Θεοῦ ἀπορρίψας αὐχένος, τῆς γυναικὸς ὑπετάγη τῇ ζεύγλῃ, καὶ παραβάσει δεθεῖς ὡς ἁμάξ, ὡς βοὺς ἀπὸ φάτνης ἐξέβη μοχθὼν. ὢ πόσην... ζ ) Ἠμαρτηκῶς εἰς τὸ θεῖον ὁ τάλας, ὁρᾶ γυμνὸν ἑαυτὸν παρρησίας καὶ ρίζα πάντων ἀνθρώπων ὑπάρχων, ὡς ξύλον ἐφόρεσε φύλλα συκῆς. ὢ πόσην... η ) Θεοῦ βαδίζοντος ἤσθετο τρέμων, ἐνεργημάτων καθάπερ πτωμάτων, καὶ τὸ παντέφορον κρύπτεται βλέμμα, τὸν πάντα πληροῦντα νομίζων λαθεῖν. ὢ πόσην... θ ) Ἰδὼν αὐτὸν ὁ οἰκτίρμων Δεσπότης. ποὺ εἰ Ἀδάμ; συμπαθῶς ἀνεβόα. καὶ τὴν ὀργὴν εἰς στοργὴν μεταβάλλει, λαλὼν ἁμαρτήσαντι σῶσαι ποθὼν. ὢ πόσην ι ) Κατηγορεῖ ὁ Ἀδὰμ δὲ τὴ Εὕα, καὶ ἡ γυνὴ διαβάλλει τὸν ὄφιν, καὶ τὴν ἀπόφασιν πάντες λαβόντες. ἐξῆλθον ἐκ τῆς ἀκαμάτου τρυφῆς. ὢ πόσην... ια ) Λύπη φυτεύεται τῷ παραδείσῳ, ἐκριζωθέντος αὐτοῦ ἀπ ἐκείνου, καὶ τοῖς λυγίσμασι θρῆνον τὰ δένδρα ἐποίουν, ἠχοῦντα ποὺ εἰ Ἀδάμ; ὢ πόσην... ιβ ) Μνησθεὶς Θεὸς ὅν οὐκ ἔλαβε σπλάγχνον, ἐσθήτι τοὺς πρωτοπλάστους σκεπάζει. καὶ θυμούμενος αὐτοὺς ἐνδύει, μηνύων αὐτοῖς ποίαν δώσει στολήν. ὢ πόσην... ιγ ) Νοῦς δὲ λοιπὸν τῷ Ἀδὰμ ἐπεισῆλθεν, ἐπιζητεῖν τὴν τρυφὴν ἦς ἐξῆλθε, καὶ ἀνατέμνων τὴν γῆν ἐν ἰδρώτι, τὴν πρώτην ζωὴν ὠδυνάτο ζητὼν. ὢ πόσην... ιδ ) Ξένος ὑπάρχων ζωῆς ἐπιπόνου, ξένον ἀνέσεως εὔρατο βίον, καὶ τὰς ταύτης ἀνάγκας μὴ φέρων, εὑρίσκεται λύπας λοιπὸν καρτερὼν. ὢ πόσην... ιε ) Οὒχ εὔρισκεν ἀναψύξεως τόπον, τὸν καύσωνα τῶν ἀτόπων μὴ φέρον, καὶ ὡς ἐχθρὸν κατενόει τὴν Εὔαν, ὡς φίλην τοῦ ὄφεως ταύτην (ἰδών). 8 ὢ πόσην... 8 Οἱ συμπληρώσεις στὶς παρενθέσεις ἀνήκουν στὸν Maas, Βλ. π. σ. 282, ὑποσμ

282 ιστ ) Πόνους δὲ πόνων εὐρὼν διαδόχους, γεννᾶ τὸν Κάιν, καὶ πάλι τὸν Ἄβελ. καὶ ὁ ποτὲ τοὺς γονεῖς πολεμήσας, τὰ τέκνα αὐτῶν (νῦν) φονεῖς ἐκτελεῖ. ὢ πόσην... ιζ ) Ραίνει τοῖς αἵμασι γῆν ὁ φθονήσας, κονιορτὸν δὲ τοῦ μίσους μὴ φέρων, καὶ τὴν ψυχὴν κρατηθεὶς ἀβλεψίᾳ, τυφλοῖ του Ἀδὰμ τὸν γλυκὺν ὀφθαλμόν. ὢ πόσην... ιη ) Στένειν καὶ τρέμειν κελεύεται (Κάιν), φθόνου καὶ μίσους λαβὼν ἀντιδόσεις. καὶ μνήματι ἐντάφια μὴ εὐρηκῶς, τὸν σύγγονον κατακρύπτει βοθύνῳ. ὢ πόσην... ιθ ) Ταῦτα κηρύττει σιγῶν τοῖς γονεύσι, διὰ τοῦ σχήματος τῆς καταδίκης. ὁ τρόμος γὰρ κατηγόρει τὸν φόνον. τὸ στόμα τοῦ δράματος ἢν τὸ λαλοῦν. ὢ πόσην... κ ) Ὑπὲρ τὴν στέρησιν τοῦ παραδείσου, ἡ τοῦ φυτοῦ (τοῦ) ἐμψύχου ζημία, κατοδυνᾶ τὸν Ἀδὰμ καὶ τὴν Εὔαν. καὶ δένδρου λαγόνων ἐζήτουν καρπόν. ὢ πόσην... κα ) Φάος ἡμέρας σχεδὸν οὒχ ἐώρων, νυκτὶ κρατούμενοι, πένθους ἰδίου. τῶν σπλάγχνων γὰρ τὸν ἀστέρα ἐζήτουν, ὅν ἔσβεσε νέφος φονέως υἱοῦ. ὢ πόσην... κβ ) Χρυσὸς οὐκ ἢν οὔτε πλοῦτος ἐν κόσμῳ, καὶ θησαυρὸς βασκανίας εὑρέθη. ὁ δράκων γὰρ διεσκύλευσε τοῦτον, ὁ δείξας θνητοὺς παραβάτας ἀεί. ὢ πόσην... κγ ) Ψῆφον Θεοῦ Ἀδὰμ ἀθέτησας, τοῖς ἀετοῖς ἀποθνήσκων κυκλοῦται. καὶ δὴ θανὼν, φθάνει πύλας τοῦ Ἅδου, ἐκεῖ ἀναμένων τὴν πάντων ζωήν. ὢ πόσην... κδ ) Ὢ τί δεινὸν (τὸ) Θεοῦ παρακούειν. ἐξ οὐρανῶν καταφέρει εἰς Ἅδην, διὰ τὸ σφάλμα τοῦ προπατόρος. νῦν ἀσφάλεια γέγονε πάσῃ τῇ γῇ. ὤ πόσην ἄνθρωπος ἔσχε τιμήν. 284

283 VI) ΚΑΝΟΝΑΣ ΤΩΝ ΠΡΟΦΗΤΩΝ (Κώδικας Διονυσίου 58, φφ 102ν 105r) 9 Ὠδὴ Α Ἵππον καὶ ἀναβάτην Χάριν μοὶ δωρηθῆναι τοῦ θείου πνεύματος. τὴν σεπτὴν ὑμῶν μνήμην. ὑμνούντι τὸν παναίτιον. Χριστὸν ἱκετεύσατε. καὶ πταισμάτων. ἄφεσιν, ὡς προφῆται. τῆς θείας Χάριτος. Ὄργανα θεοπνεύστων λογίων ἠχητικά. καὶ ἔσοπτρα τῆς θείας. μαρμαρυγῆς τὴν ἔμφασιν. ἐνθέως θεόφρονες ἀνυμνήσωμεν. δεχόμενα. τοὺς προφήτας ἅπαντες. οἱ Ρήματα τὰ τοῦ νόμου. ἐν ὄρει τοῦ Σινᾶ. Μωυσῆς ὁ θεόπτης. παρὰ θεοῦ δεξάμενος. τὴν ὄψιν λαμπρύνεται. θεοπτίας. χάριτι σημειούμενος ὁ θεσπέσιος. Ὄμβροις θεογνωσίας τὴν θάλασσαν τῶν παθῶν. τὴν τῆς πολυθεΐας. προφητικαὶ νεφέλαι θεοῦ. μετ ἤχου καὶ ἔκλυσαν. μοναρχίας. δύναμιν θεοφρόνως ἀνακηρύττουσα. Σάλπιγγες θεηγόροι. μητέρα σὲ τοῦ Θεοῦ. ἐπ ἐσχάτων αἰώνων. γενησομένην παναγνέ. προφῆται θεσπίζουσι μυηθέντες. ἄνωθεν Θεοτόκε τὰ σὰ μυστήρια. Ὠδὴ Γ Ὁ πήξας ἐπ οὐδενὸς Κιθάρᾳ τῷ τοῦ πνεύματος. πλήκτρῳ κρουόμεναι. οἱ προφῆται πάντες τὸ παναρμόνιον. μέλος τῆς σῆς γνώσεως Χριστέ. πάσι θεηγοροῦντες. τοῖς φιλοθέοις ἀνακηρρύτουσιν. ἄνωθεν πλουτοῦντες τὴν ἔλαμψιν. 9 Ὀ Κανόνας αὐτός ἔχει δημοσιευθεῖ στὸ Ἀκολουθίαι τῶν Ἀνωνύμων, Ἀκολουθία τῆς Ἁγίας Μεταλήψεως, καὶ αἰ Θείαι Λειτουργίαι τῶν ἐν ἁγίοις Πατέρων ἡμῶν Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου καὶ Βασιλείου τοῦ Μεγάλου [Romae, curante Ph. Vitali] 1738 καὶ στὸ περιοδικὸ Νέα Σιὼν, Ἐκκλησιαστικόν περιοδικόν σύγγραμμα, ἐν Ἱεροσολύμοις. 285

284 Ρομφαῖαι ἑξαγειρόμεναι τῇ προστάξει σου. οἱ προφῆται πάντες. τὴν πολυτάραχον. πλάνην διακόπτουσι Χριστέ. θείαν σου δυναστείαν. οἱ εὐσεβεῖς περιζωσάμενοι. καὶ τὸ ἀκατάληπτον κράτος σου. Οἱ θεῖοι καὶ νοητοὶ κρατῆρες τῆς γνώσεως. οἱ προφῆται πάντες τὴν γῆν ἐμέθισαν. προδιατυποὺντες ἐμφανῶς. τῆς σῆς οἰκονομίας. τὸ δυσθεώρητον μυστήριον. ἄλλος ἀλλαχοῦ ἐξεκήρυττον. Τὸ πάλαι προορισθὲν παρθένε μυστήριον. καὶ πρὸ τῶν αἰώνων προγινωσκόμενον. τῷ πάντα γινώσκοντι θεῷ. χρόνων νῦν ἒπ ἐσχάτων. ἐν τῇ νηδύι σου πανάμωμε. πέρας εἰληφὸς ἀναδέδεικται. Ὠδὴ Δ Τὴν Θείαν ἐννοήσας σου κένωσιν Ἐν πνεύματι προφῆται φθεγγόμενοι. τῆς ἀληθείας ἀπλανεῖς. φωστῆρες ὤφθητε πάνσοφοι. καταφωτίζοντες πάντα. τὰ ἔθνη τῇ τοῦ βίου λαμπρότητι. Ἰδοὺ νῦν τὰς ἐκβάσεις θεούμενοι. τῶν εἰρημένων ὑφ ὑμῶν. προφῆται θεῖοι δοξάζομεν. τὸν δὶ ὑμῶν κηρυχθέντα. καὶ ἔργῳ τὰς προρρήσεις πληρώσαντα. Σοφία θεϊκῇ φωτιζόμενοι. τὴν τῶν ἐθνῶν προσαγωγὴν. τῇ θεία αἴγλῃ προέγνωτε. τοῦ Ἰωὴλ τὲ τὴν πτῶσιν. καὶ πάντων ἀγαθῶν τὴν ἐρήμωσιν. Θεὸν σεσαρκωμένον ὁμόμενοι. ἐπὶ τῆς θείας φυλακῆς. σταθέντες τοῦτον πανόλβιοι. κατηξιώθητε βλέπειν. ἐξ ὅρους τῆς παρθένου ἐρχόμενον. Ὠδὴ Ε Ὁ ἀναβαλλόμενος Ὤρθισε τὸ πνεῦμα σου πρὸς τὸν καθήμενον. ἐπὶ τοῦ θρόνου. τοῦ ἐπηρμένου. Ἠσαΐα πάνσοφε. καὶ ταῖς ἄνω τούτῳ. χορείας συνηρίθμησαι. Τὰς γλώσσας τῷ πνεύματι κιχρῶντες ἅγιοι. τοὺς λόγους τούτου. τῇ οἰκουμένῃ. εὐσταθῶς φθεγγόμενοι. τῆς θεογνωσίας τὸ φέγγος ἐτρανώσατε. Ὥσπερ καταγώγιον θεοῦ γενόμενοι. τὰ ὑπερ φύσιν τελοῦνται τοῦτον. ἐν ὑμῖν ἐσχήκατε. ὧ νῦν παρεστῶτες ὑπὲρ ἡμῶν πρεσβεύσατε. Νοῦν αὐτοῦ τὸν πάνσοφον. καὶ τὴν ἀρχαίαν βουλὴν. ἡμῖν προφῆται τῆς ἀληθείας. ὁ Θεὸς ἐγνώρισεν. ὁ ἐκ τῆς Παρθένου τεχθεὶς ὡς μόνος εὔσπλαγχος. 286

285 Ὠδὴ Στ Μαινομένην κλύδωνι Πολιτείαν ἔνθεον εὐσεβείας. Λόγον ἀληθῆ. κεκτημένοι κήρυκες. τοῦ δεσπότου παναληθεῖς. θείας σαρκώσεως ὤφθητε. Ρώμην θείαν ἔχοντες. Βασιλέων. ἄσχετον ὁρμὴν. θηρῶν τὰ στόματα ἐφράξατε. καὶ ἐκ γαστρὸς τοῦ κήτους σῶοι ἀνήχθητε. Οἱ ἐκ μήτρας ἅγιοι. καὶ τῷ κόσμῷ. λάμποντες παντί. ἀρετῆς διδάσκαλοι γενόμενοι. καὶ φυτουργοί. προφῆται πάντες πανόλβιοι. Φιλοθέους ἔχοντες διανοίας. γέννησιν τὴν σὴν. οἱ προφῆται δέσποινα προήγγειλαν. τυπωτικῶς. καὶ πολυτρόποις συμβόλοις ἁγνή. Ὠδὴ Ζ Ὁ ὑπερυψούμενος Ἡ ἀπειροδύναμος τοῦ Κυρίου πρόσταξις. ἐν λάκκῳ τοὺς λέοντας. ἐχαλιναγώγησε. βοώντι τῷ προφήτῃ. ὁ Θεὸς εὐλογητὸς εἰ. Τριάδος ἰσάριθμοι. τῆς σεπτῆς ὑπάρχοντες. τὴν φλόγαν κατέσβεσαν. οἱ παῖδες οἱ ἅγιοι. συμφώνως μελωδοῦντες. ὁ Θεὸς εὐλογητὸς εἰ. Ὡς φωστῆρες λάμποντες. ἀρετῆς τοῖς ἀνθέσι. τὴν γὴν οὐρανώσατε. ἀβραὰμ ἀπόγονοι. προφῆται μελωδοῦντες. ὁ Θεὸς εὐλογητὸς εἰ. Νόμοις τοῖς τῆς φύσεως. ὑπερέβης δέσποινα. τεκοῦσα τὸν Κύριον. τοῦ νόμου δεσπόζοντα. ὧ πάντες μελωδοῦμεν. ὁ Θεὸς εὐλογητὸς εἰ. Ὠδὴ Η Σοὶ τῷ παντουργῷ Ἔνδον της τρυφῆς. τοῦ παραδείσου ὄντως. προφῆται θεόληπτοι. χορείαν στήσαντες. πάντας τοὺς πίστει. ὑμᾶς ἀνευφημούντας. ρύσασθε κινδύνων. Χριστὸν ἐκδυσωποὺντες. Ὕμνον οἱ πιστοί. τοῖς θεηγόροις πάσι. προφῆτες προσφέρομεν. χορείαν πλέξαντες. πάντες οἱ τούτων. τοῖς λόγοις στηριχθέντες. καὶ ταῖς προφητείας αὐτῶν βεβαιωθέντες. 287

286 Σκεύη νοητά. της εὐωδίας πάσι. προφῆται τοῦ πνεύματος σαφῶς γεγόνατε,. πάντα τὰ ἔθνη πρὸς γνῶσιν ὁδηγοῦντες. καὶ ὑπερυμνοῦντες Χριστὸν εἰς τοὺς αἰώνας. Τὴν ἔκ σοῦ Πατρὸς θεαρκικὴν ἀκτίνα. παρθένε γεγέννηκας. σαρκὸς προσλήμματι. ὅθεν ἀπαύστως. τὸ χαίρε σοι βοῶμεν. καὶ ὑπερυψοῦμεν Χριστὸν εἰς τοὺς αἰώνας. Ὠδὴ Θ Ἠσαΐα χόρευε Ὁμοφρόνως δεῦτε νῦν. τοὺς προφήτας πάντες τοὺς σεπτοὺς. θαυμάτων τοὺς τελετὰς. τῶν ὑπερφυῶν. τὸ λῆμμα τὸ ἔντιμον. τὴν ἐκλογήν. τὴν ἐξ Ἰακὼβ. ὡς προκηρύξαντας. τὸν δεσπότην μεγαλύνομεν. Χαρμονῆς προάγγελοι. Παγκοσμίου. κήρυκες φαιδροὶ. καὶ γνώσεως θησαυροὶ. καὶ φωτοειδὴ. σοφίας γεγόνατε. παναληθὴ. στόματα ἁγνὰ. γλῶσσαι τοῦ πνεύματος. τοῦ ἁγίου πανσεβάσμιοι. Ὡς προφῆται πάνσοφοι. τὸν τῶν ὅλων κτίστην Θεὸν. ὀρῶντες ὡς ἐφικτὸν. καὶ τῆς παρ αὐτοῦ. λαμπάδος πληρούμενοι. τοὺς τὴν ὑμῶν. μνήμην εὐσεβῶς. πίστει γεραίροντας. ἐκ κινδύνων διασώσατε. Σωτηρίας πρόξενος. τοῖς ἀνθρώποις γέγονας ἁγνὴ. σωτήρα καὶ λυτρωτὴν. τὸν δημιουργὸν. τεκοῦσα πανάμωμε. τὸν διὰ σοῦ. πάσιν ἱλασμόν,. τοῖς μεγαλύνουσι. σὲ Παρθένε παρεχόμενον. 288

287 Β) ΤΑ ΕΚΔΟΘΕΝΤΑ ΜΟΥΣΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ I) ΤΑ ΔΟΞΑΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΣΤΙΧΗΡΩΝ ΑΠ ΤΟ ΔΟΞΑΣΤΑΡΙΟ ΤΟΥ ΙΑΚΩΒΟΥ ΠΡΩΤΟΨΑΛΤΟΥ 289

288 290

289 291

290 292

291 293

292 294

293 295

294 296

295 297

296 ΙΙ) ΤΟ ΙΔΙΟΜΕΛΟ «ΔΕΥΤΕ ΕΚΚΑΘΑΡΩΜΕΝ» ΣΕ ΑΡΓΟ ΠΑΛΑΙΟ ΣΤΙΧΗΡΑΡΙΚΟ ΜΕΛΟΣ ΠΕΤΡΟΥ ΛΑΜΠΑΔΑΡΙΟΥ (ΜΟΥΣΙΚΗ ΠΑΝΔΕΚΤΗ, ΤΟΜ. Α σσ ) 298

297 299

298 ΙΙΙ) ΤΑ ΔΥΟ ΔΟΞΑΣΤΙΚΑ ΤΩΝ ΑΠΟΣΤΙΧΩΝ ΑΠ ΤΟ ΔΟΞΑΣΤΑΡΙΟ ΑΠΟΣΤΙΧΩΝ ΤΟΥ ΧΟΥΡΜΟΥΖΙΟΥ ΤΟΥ ΧΑΡΤΟΦΥΛΑΚΟΣ 300

299 301

300 302

301 303

302 304

303 305

304 306

305 307

306 IV) ΤΑ ΔΟΞΑΣΤΙΚΑ ΤΗΣ ΕΟΡΤΗΣ ΑΠ ΤΟ ΣΥΝΤΟΜΟ ΔΟΞΑΣΤΑΡΙΟ ΠΕΤΡΟΥ ΤΟΥ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΙΟΥ 308

307 309

308 310

309 311

310 312

311 313