Përmbajtja e Lëndës 1

Transcript

1 Përmbajtja e Lëndës 1

2 Përmbajtja Kapitulli 1:Dozat e barnave, llojet dhe dallimet ndërmjet tyre... 5 Doza e Barnave... 5 Kapitulli 2: Mënyrat e aplikimit të barnave dhe ekskretimi i tyre nga organizmi... 6 Rrugët e përdorimit të barnave... 6 Thithja e barnave... 8 Biotransformimi (Metabolizmi)... 9 Eliminimi (Ekskretimi) Kapitulli 3: Përgjigjja e jorëndomtë e organizmit ndaj barnës së dhënë Faktoret që modifikojne përgjigjen e organizmit ndaj barnave Rruga e pëdorimit Koha e përdorimit Lloji dhe rraca e kafshëve Ndryshime që lidhen me individin Gjendje patologjike Ndërveprimi midis ksenobiotikëve Efektet anësore (kolaterale) Kundërindikimi Kapitulli 4: Barnat me veprim lokal Antinflamatoret josteroide (FANS) Kapitulli 5: Kimioterapia e sëmundjeve infektive dhe parazitare Karakteristika të përgjithëshme të antibiotikëve Rezistenca bakteriale ndaj antibiotikëve Shoqërimet midis antibiotikeve Beta laktamikët PENICILINAT CEFALOSPORINAT 28 AMINOGLUKOZIDET MAKROLIDЁT POLIPEPTIDIKËT POLIMIKSINAT Grupi i bacitracinës Spektri i veprimit LINKOZAMIDET TETRACIKLINAT (terramicinat) KLORAMFENIKOLET KINOLONET

3 SULFAMIDIKËT DIAMINOPIRIMIDINAT Nitrofuranet Nitroimidazolet Nitrotiazolet ANTIPARAZITARET Barnat me veprim antiprotozoar (antiprotozoarët) Kapitulli 6: Farmakologjia e sistemit nervor Anestezia e përgjithshme Anestetiket disoçiative Medikimi preanestetik (preanestezia) Analgjezikët narkotikë (Opiatet dhe opioidët) Agonistët e pastër Barnat psikotrope Trankuilizantët e mëdhenj ose neuroleptikët (fenotiaziniket) Trankuilizantët e vegjël ose ankthiolitikët ₂- Agonistet Anestetiket lokale Barnat që nxitin SNQ ose analeptiket Nxitesit kortikale Barnat që veprojne ne sistemin nervor vegjetativ (autonom, përiferik) Të dhëna anatomo-fiziologjike ADRENERGJIKËT ME VEPRIM DIREKT Antikolinergjikët Antimuskarinikë ose Muskarinolitiket (parasimpatikolitike) Kapitulli 7:Farmakologjisë së sistemit tretës Kapitulli 8: Farmakologjia e sistemit urinar Barnat diuretike Diuretikët e anzës ose me veprim të shpejtë Diuretiket antikaliuretike Diuretiket ozmotike Kapitulli 9: Farmakologjia e sistemit respirator Barnat që frenojnë kollën Ekspektorantët Enzimat proteolitike: Tripsina dhe kimiotripsina Barna të tjere të rrugëve respiratore Kapitulli 10:Farmakologjisë së sistemit kardiovaskular Glukozidet kardioaktive Barnat enëzgjeruese (Vazodilatuesit)

4 Antagonistët e kalciumit (Ca-bllokuesit Alfa bllokuesit (simpatolitiket-prazozina) Antiaritmikët Kapitulli 11: Farmakologjia e sistemit reproduktiv Hormonet steroide Prostagliandinat Kapitulli 12:Farmakologjia e gjakut dhe lëngjeve trupore Rehidruesit Dehidratimi organizmit Alkaloza metabolike dhe respiratore Metodika të rehidrimit Kapitulli 13: Farmakologjia nutriciste Vitaminat Klasifikimi i vitaminave Vitamina të tretëshme në yndyrna Vitamina A (Retinoli) Vitamina D Vitamina E Vitamina K Vitaminat e tretëshme në ujë Vitaminat e grupit B Vitamina B1 (tiamina) Vitamina B 2 (riboflavina) Vitamina B 6 (pirodoxina) Vitamina B 12 (kobalamina) Vitamina H (biotina) Vitamina PP (Niacina, Nikotinamidi, pelagra preventiva) Vitamina V (Acidi L-askorbik)

5 KAPITULLI 1: DOZAT E BARNAVE, LLOJET DHE DALLIMET NDËRMJET TYRE Doza e Barnave Paracelsi ka thënë doza ndan ilaçin (medikamentin) nga helmi Ka disa lloj dozash dhe emërtimesh, megjithatë ne të gjitha rastet behet fjale për një sasi bari apo substance të caktuar, në raportet me : Peshën e kafshës Sasinë e ushqimit apo ujit të konsumuar (terapi. masive) si p.sh shpendë, derra, etj. Kohen dhe intervalin kohor të dhënies Zgjatjen e terapisë, etj. Dozat terapike mund të emërtohen: - për kg peshë të gjallë, për sipërfaqe trupore, për individ. para ngrënies, gjatë ngrënies dhe pas ngrënies -në interval 24 orësh (çdo 8 orë, çdo 12 orë, çdo 24 orë -doze e vetme ose unike ose prodoze (sasi që merret njëherë të vetme). -doze e përsëritur në qoftë se duhet përsëritur ne intervale të rregullta. -doze e ndërmjetme, kur dhënia behet ne distance të shkurtuar nga dhënia mëparshme përpara se efekti i saj të mbaroje (apo të ketë mbaruar) -për cikël mjekimi. Sa ditë javë apo muaj do të zgjasë mjekimi -hipokratike -doze terapike e vetme e fraksionuar ne shume dhënie të afërta midis tyre. Gjerësia terapike dhe indeksi terapik I ilaçit Indeksi terapik i një bari përcaktohet me formulën: Indeksi terapik= DL 50 /DE 50 DL do të thotë: doza letale (vdekjeprurëse) në masën 50% DE do të thotë dozë në masën 50% Largësia sasiore midis efektit terapik dhe atij toksik llogaritet me formulën: FS= DL 1 /DE 99 Ku: DL (Doza Letale) DE (Doza Efektive) 5

6 KAPITULLI 2: MËNYRAT E APLIKIMIT TË BARNAVE DHE EKSKRETIMI I TYRE NGA ORGANIZMI Rrugët e përdorimit të barnave Rrugët e përdorimit të barnave dhe të marrjes se substancave toksike grupohen: Rrugë natyrale Rrugë parenterale Rruga zgjidhet në vartësi të shpejtësisë së pritshme të efektit terapik të medikamentit. Rrugët natyrale të përdorimit të barnave janë: Rruga orale Rruga inhalatore Rruga kutane (nëpërmjet lëkurës). Rrugët paraenterale përfshin rrugët me injeksione të ndryshme sikurse janë: Rruga intravenoze eviton të gjitha vonesat dhe ndryshimet që lidhen me thithjen dhe bën që të kemi përqendrim plazmatik konstant të barit dhe të merret efekt farmakologjik i menjëhershëm, gjë e cila është shume e nevojshme. Barnat ne forme vajore ose suspensioni nuk përdoren kurrë ne rrugë venoze (rrezik embolie). (Ne kuaj, gjedhe, dele e dhi, futja kryhet ne venën jugulare, derra ne venën e veshit (aurikulare), ne qen e mace përdoret vena cefalike, ne shpendë vena e nën krahut). Rruga intramuskulare Përdoret për barnat pak irrituese, ne forme suspensioni, tretësira vajore, ose kur rruga kutane është e papërshtatshme. Metoda intramuskulare realizohet në muskujt gluteale ose ne kofshe; ne derra, ne kuaj dhe ne gjedhe përdoren dhe muskujt e qafës, ndërsa ne shpendë ne muskujt e gjoksit/sternale). Disavantazhet e kësaj rrugë janë: Tolerimi i dobët lokal. Pamundësia e përdorimit të sasive të mëdha lëngjesh. -Rruga subkutane (s/c- nen lëkure) Ne këtë rast është e rëndësishme që tretësira e medikamentit të ketë: - ph të ngjashëm me atë të lengjeve organike, - të jete izotonike dhe të mos jete irrituese apo të ketë veprim enë ngushtues (vazokontruktor). Një shembull i tillë është përdorimi i adrenalinës në shoqërim me anestetikët lokal. Adrenalin aka veprim vazo konstruktor (enë ngushtues) dhe për pasojë pengon thithjen e substancës anestetike dhe zgjat veprimin anestetik kufizon rreziqet e toksicitetit sistemik nga momenti që shkakton vazokonstriksion lokal të enëve të gjakut). Injeksioni s/c (subkutan=nënlëkurë) mund të kryhet ne çfardo pjese të trupit ku lëkura është e shkrifet dhe e lëvizshme por më shpesh aplikohet në regjionin e shpinës ne kafshët e vogla dhe regjionin e qafës ne kafshët e mëdha. Kjo metodë injeksioni është rruga me e përdorshme ne kafshët e vogla sepse lejon dhe futjen e një sasie të mjaftueshme lëngjesh. -Rruga intra-arteriale (i/a): Shfrytëzohet kur duam të sigurojmë nivel të larte të barit ne vendin e veprimit. Kjo rrugë ka përdorim të kufizuar. -Rruga intrapëritoneale (i/p) mund të përdoret ne kafshët e mëdha për futjen e sasive të mëdha lëngjesh për faktin se përitoneumi përfaqëson sipërfaqe të mëdha dhe thithja kryhet shpejt. Rruga intratoracike dhe intrakardiake: shfrytëzohen ne rastet e përdorimit të eutanazikeve (substancave që sjellin ngordhjen e programuar të kafshëve) ne kafshët e vogla. -Injeksionet intratrakeale: Shfrytëzohet ne rastet e përdorimit të substancave për qëllime diagnostike radiografike. -Injeksionet epidurale: Përdoren për të bere anestezi lokale 6

7 -Rruga intra- artikulare: Ne këtë rrugë përdoren kryesisht substanca antiinflamatore të cilat futen direkt ne kapsulën artikulare. -Rruga intradermike (i/d): Futen sasi të vogla lëngjesh ndërmjet dermës dhe epidermës, shfrytëzohen age të holla dhe shiringa të graduara imët që hedhin ne mënyrë automatike dhe të sakte sasinë nevojshme, shfrytëzohet për qëllime diagnostiko (intradermoreaksione). Rrugët natyrale të përdorimit të barnave janë lëkura dhe mukoza të kaviteteve natyrale, për të marre efekte lokale. Në këtë rrugë të përdorimit të ilaçeve nuk përjashtohet mundësia e marrjes se efekteve sistemike (të përgjithshme). Ndër rrugët natyrale topike përmendim: Rruga transkutane (lyerje ose spërkatje, substanca që treten ne yndyra. Ato thithen më mirë nëpërmjet lëkurës. Rruga rektale e vagjinale përdoren supostet, ovulat, bacilet/qirinjte. Rruga intrauterine (i/u) është kur përdoren ilaçe të ndryshëm për mjekimin e proceseve patologjike në mitrën e kafshës. Rruga oftalmike, aurikulare. Këto rrugë përdoren për tretësirat me pika ose të unguenteve (melhemeve) për mjekimin e infeksioneve në sy e në veshë si dhe në raste alergjike në këto organe Rruga intrapapilare (intramamare) përdoret në rastet e infeksioneve të ndryshme të gjirit. Ne kafshe rruga rektale nuk është e preferuar. Rruga orale e përdorimit të barnave (Përdoret me interes mjekimi lokal e sistemik) Kjo rrugë e dhënies të barnave përfaqëson rrugën me të vjetër, me të sigurte, me të thjeshtë dhe me ekonomike të dhënies se barnave. Thithja e barit behet nëpërmjet difuzionit në gojë, në stomak apo në zorrë. Mirë është që substancat të jenë molekula liposolubile (të tretshme në yndyra) ose shume pak e jonizuar. Në aparatin tretës pengesa kryesore është membrana e qelizave epiteliale. Ne rrugë orale mjaft barna i nënshtrohen efektit të kalimit të parë (first pass effect) si p.sh. Lidokaina, propranololi, steroidet etj. Në thithjen gastrointestinale ndikojnë: 1. ph mjedisit ku bie medikamenti. Ka raste kur një medikament shatërohet në stomak në kushtet e mjedisit acid ose mund të dëmtojë një pjesë të aparatit tretës kur medikamenti bie në mjedisin me ph acid ë stomakut. Një e tillë është aspirina. Aspirina në ambientin acid të stomakut kalon në formë të pa jonizuar. Në këtë formë thithet por dëmton mukozën e stomakut. 2. Koha e zbrazjes se ap.tretës nga ushqimet, Amoksicilina, grizeofulvina, fosfororganiket, tetraciklinat (veti xheluese/kapse të Ca, Mg); 3. Natyra e barit: mjaft barna shkatërrohen në aparatin tretës si grupi i penicilinës, grupi i cefalosporina, polipeptidiket, insulina, etj. Për ti mbrojtur këto medikamenti nga veprimet dëmtuese të pjesëve të ndryshme të aparatit tretës përgatiten forma farmaceutike. Këto forma farmaceutike janë medikamente të ndryshme të veshur me substance të ndryshme që nuk dëmtohen në pjesët e sipërme të aparatit tretës por vetëm në vendin ku duhet të shkatërrohet mbulesa dhe medikamenti të dalë i lirë. Materialet mbulues janë specifik për çdo pjesë të 7

8 aparatit tretës ku nuk duhet të dalë i lirë medikamenti mjekues. 4. Lloji i kafshës. Kafshët, sikurse njihet nga anatomia e kafshëve ndahen në dy grupe kryesore që janë kafshët monogastrike she kafshët ripërtypëse. Përdorimi i ilaçeve në rrugë orale (nga goja) ka specifika të caktuara për ilaçet që duhet të përdoren në rrugë orale. P.Sh. përdorimi i uthullës tretësirës të acidit acetic të holluar mund të përdoret me shumë sukses në rrugë orale në kafshët ripërtypëse në rast të helmimit me amoniak por nuk duhet të përdoret në kafshët monogastrike sepse dëmton mukozën e stomakut. Në kafshët monogastrike përdorimi oral bëhet për shumë medikamente për mjekim lokal apo sistemik. Kjo nuk është e zakonshme në kafshët ripërtypëse sepse efekti mjekues vonohet sepse masa ushqimore është e madhe dhe një pjesë e medikamentit mund të shkatërrohet nën veprimin e mikroflorës ose vetë medikamenti dëmton mikroflorën e rumeno-retikulit dhe sjell pasoja në zbërthimin e lëndëve ushqimore në këtë pjesë të parastomakëve. Rruga respiratore (aerogene) Përdorimi i medikamenteve në rrugë aerogene ka efekte lokale dhe sistemike. Veprimi i medikamentit është relativisht i shpejtë sidomos kur përdoren në formë aerozoli. Shpejtësia e thithjes të këtyre medikamenteve varet: Presioni i pjesshëm i gazit ne përzierje (mishelë) të medikamentit me ajrin e inspiruar. Tretja e medikamentit ne gjak mbas thithjes. Intensiteti i ventilimi i mushkërisë (ajrimi pulmonar). Intensiteti i furnizimit me gjak i mushkërisë. Tretja e medikamentit ne inde. Thithja e barnave Thithja e medikamenteve është e domosdoshme. Ajo duhet të kryhet me një intensitet të caktuar. Nëpërmjet këtyre mekanizmave bari arin në vendin e veprimit dhe arin përqendrimin e duhur për të realizuar efektin e tij mjekues në të gjithë gamën e efekteve që kanë medikamentet e ndryshme. Kur bari përdoret në rrugë natyrale, ai duhet të thithet me mekanizma të ndryshëm të transportit transmembranor dhe të bjerë në gjak. Me anën e gjakut ai shpërndahet në të gjithë organizmin dhe jep efekt sistemik. Por medikamenti duke u shpërndarë me rrymën e gjakut mund të japë edhe efekte në një ind apo organ të caktuar. Kjo do të varet nga mekanizmi i veprimit të grupeve të ndryshme të barnave ose edhe barnave specifik. P.sh. adrenalina megjithëse kalon në gjak ajo veprimin më të shfaqur e ka në nivel të muskulit të zëmrës dhe në enët periferike të gjakut. Kjo lidhe me faktin se ku janë receptorët specifik të këtij medikamenti (hormone). Medikamentet që përdoren në rrugë intraarteriale apo intravenoze kalojnë menjëherë në gjak, prandaj dhe veprimi i tyre është më i shpejtë. Thithja e një bari që jepen në rrugë natyrale varet nga vetitë e tij fiziko-kimike dhe mund të ndodhe me mekanizma të ndryshëm. Mekanizma pasive o Difuzioni pasiv i thjeshtë: o Filtrimi o Transporti/difuzioni pasiv i lehtësuar Mekanizma aktive o Transporti aktiv (me carrier, ose transportues). o Endocitoza Mekanizmat pasive Difuzioni pasiv i thjeshtë 8

9 Është kalimi më i zakonshëm i membranave, nga një zonë me përqendrim të lartë në një zonë me përqendrim të ulët, lëvizje që nuk kërkon energji. Në këtë proces ndikojnë tretshmëria në yndyra dhe shkalla e jonizimit të barit. Barnat të tretshme në yndyra (liposolubile) transportohen më lehtë me difuzion sepse ata bien në kontakt me lipoidet e membranave qelizore dhe në këtë rrugë ata treten në këto lipoide dhe kalojnë nga jashtë qelizës në brendësi të saj. Substancat e pajonizuara Nga ana kimike substancat mund të ndahen në dy grupe kryesore: a. substanca lipofile, tretshmëria e të cilave në yndyra influencohet pak ose aspak nga ambienti (kloramfenikoli, vit. D, vitamina E, steroidet, prostaglandinat, striknina, klororganikët, fosfororganikët, etj); b. elektrolitet e dobët, janë pjesa më e madhe e substancave (pra acide dhe baza të dobëta) dhe shkalla e jonizimit të tyre ndikohet fuqishëm nga ambienti. Filtrimi (difuzion i lire) Është kalimi i substancave me peshë molekulare të vogël ( D), hidrosolubile, polare ose jo, nën shtytjen e një diference presioni ozmotik ose hidrostatik që shfrytëzon fluksin normal të ujit intra dhe ekstra qelizor. Është mekanizëm kalimi shumë i rëndësishëm i membranave qelizore edhe në procesin e eskretimit renal, në lëvizjen e barnave nga lëngu cerebrospinal si dhe në kalimin e membranave të sinusoidave hepatike. Transporti (difuzioni) pasiv i lehtësuar. Kalojnë membranat me shpejtësi më të madhe se difuzioni i thjeshtë subst. me rëndësi fiziologjike, p.sh, Glukoza, molekulë jo liposolubile dhe me dimensione më të mëdha se sa poret e membranës, hyn në qelizë me shumë shpejtësi. Ky proces transporti nuk kërkon asnjë lloj energjie por ka një transportues ( carrier ) aspecifik (proteinë e membranës) e cila bën të mundur kalimin nëpërmjet membranës. Mekanizmat aktive të transportit (Transporti aktiv i lëndëve) Realizohet me ndërhyrjen e proteinave specifike që ndodhen në membranën e qelizës (të ashtuquajtur proteina transportuese ) të cilët janë specifikë dhe realizohet me konkurrencë midis metabolitit norma dhe medikamentit. Ky proces kërkon energji (ATP) dhe të ndodhë kundër gradientit të përqendrimit. Në rastin e pompës natrio-potasike kjo energji sigurohet direkt nga hidroliza e ATP-së. Të tillë mekanizëm ka medikamenti tegretol që duke bllokuar pompën natrio-potasike sjell frenimin e depolarizimit të rritur në membranat qelizore të neuroneve. Shembuj të transportit aktiv ka edhe në thithjen intestinale të aminoacideve, monosaharideve, joneve si Ca ++ dhe Fe ++, vit. B 12, acideve biliare dhe pirimidinave. Shpejtësia e thithjes të medikamentit varet nga vetitë e tij fizikokimike, ngjashmëria konfiguracionale (pamjes tredimensionale) e medikamentit dhe metabolitit me të cilën transportohet. Ngjashmëria kimike është faktor i rëndësishëm por pangjashmëri kimike dhe me ngjashmëri konfiguracionale transporti mund të realizohet ose mund të frenohet transporti i metaboliteve. Nga kjo do të varet edhe mekanizmi i veprimit të medikamentit. Biotransformimi (Metabolizmi) Reaksionet e biotransformimit dhe proceset e ekskretimit janë mekanizma që paraprijnë largimin e një bari(medikamenti, ilaçi) nga organizmi. 9

10 Biotransformimet ndahen ne dy grupe: a. Transformim me reaksione të fazës se parë. Transformimet e jometabolitëve (ilaçe dhe helme) realizohet nëpërmjet proceseve të oksidimit, reduktimit dhe hidrolizës duke përdorur ose çliruar grupe polare hidrofile. Në formë të përmbledhur proceset e transformimit të fazës së parë janë: Oksidimet mikrozomale Hidroksilimi i përbërjeve aromatike. Hepoksidimi i përbërjeve policiklike. Hidroksilimet alifatike. dhe S dealkilimi. N dealkilimi. Deaminimi oksidativ. N oksidimi. S oksidimi. Desulfurimi oksidativ. Dehalogjenimi oksidativ Oksidimet jo mikrozomiale. Oksidimi i alkooleve dhe aldehideve. b. Transformime me reaksione të fazës se dytë Transformimi i jometabolitëve nëpër reaksioneve të këtij tipi realizohet nëpërmjet formimeve të konjugateve. Shpesh ndodh që transformimit të sipas reaksionit të fazë së parë i nënshtrohen transformimeve sipas reaksioneve të fazës së dytë. Reaksionet e konjugimit gjatë ndodhin gjatë kësaj faze transformimi janë: Glukuronidimet Sulfurimi Metilimi Acetilimi Koniugimi me aminoacide Koniugimi me glutationin Transformimi i jometabolitëve është i rëndësishëm për ti bërë këta të tretshëm në ujë dhe lehtësisht të jashtëqitshëm nga organizmi. Përgjithësisht gjatë procesit të biotransformimit të jometabolitëve ndodh që ata transformohen në substance aktive biologjike, përgjithësisht me efekte të dëmshme për organin ku ndodhin ose në organizmin në tërësi. Shembull i tillë është transformimi i hidrokarbureve të katranit që përmbahet në tymin e duhanit. Këto hidrokarbure thithen me tymin e duhanit dhe arrijnë në mushkëri. Ato janë të patretshme dhe biologjikisht joaktive. Gjatë transformimit që ndodh në mushkëri ata shndërrohen në substance të tretshme dhe biologjikisht aktive. Si substance biologjikisht aktive por pa specifitet ato çojnë në lindjen e kancerëve të mushkërisë. Shumica e jometabolitëve (ksenobiotikëve) transformohen intensivisht në mëlçi dhe dalin me lëngun e tëmthit në zorrë dhe jashtëqitën. Më pak të njohur por me rëndësi toksikologjike janë transformimet sipas reaksionit të fazës së tretë. Ky transformim ndodh më shpesh në zorrë. Esenca e tij është hidroliza ë formave të konjuguar të ksenobiotikëve dhe nxjerrja e tyre si produkti i transformimit të fazës së parë. Kështu, kloramfenikoli (një antibiotikë) në mëlçi pëson një proces konjugimi me acidin glukoronik. Formohet glukoronati i kloramfenikolit. Në këtë formë bie në lëngun e tëmthit dhe në zorrët e holla ndodh dekonjugimi, pra largimi i acidit glukoronik dhe kloramfenikoli del i lirë në zorrë. Ne mëlçi pjesa më e madhe e enzimave biotransformuese lokalizohen në rrjetin endoplazmatik të lëmuar (mikrosome) dhe në citoplazmë. Enzimat mikrozomale më tipike dhe më të studiuara përbëjnë të ashtuquajturin sistemi oksidazik me funksion të përzier (MFO). Ne metabolizimin ekstrahepatik. Aparati tretës interson një numër të madh barnash e substancash toksike por vetëm disa metabolizohen në mënyrë sinjifikative nga mukoza intestinale (p.sh. estrogjenët, salicilamidet dhe metildigoksina); 10

11 Eliminimi (Ekskretimi) Pjesa më e madhe e ksenbiotikëve largohen nga organizmi në formë të transformuar, sikurse u përmend më sipër. Një pjesë e ksenobiotikëve jashtëqitën në formë të pa transformuar. Jashtëqitja e ksenobiotikëve bëhet me të gjitha rrugët e ekskretimit të lëndëve (me urinë, me fekale, me djersë, me qumësht dhe me ajrin e ekspiruar. Por rrugët kryesore në konceptin sasior janë fekalet dhe urina. Nga ana e interesit praktik, sidomos për sigurinë ushqimore me interes është jashtëqitja me anën e qumështit sepse mund të dëmtojnë kafshët e reja, në periudhën e pirjes të qumështit dhe njerëzit që konsumojnë qumështin dhe shpesh edhe nënproduktet e tij. Ekskretimi renal Jashtëqitja e ksenobiotikëve të transformuar dhe të pa transformuar që jashtëqitën me anën e ekskretimit të urinës në veshka janë substance polare, të tretshme në ujë. Këto substanca dalin nga gjaku gjatë procesit të formimit të urinës parësore(primare) dhe përgjithësisht nuk rithithen gjatë procesit të rithithjes që ndodh gjatë procesit të shndërrimit të urinës parësore në urinë përfundimtare. Medikamentet që dalin në urinën parësore të pa transformuar, zakonisht përdoren si medikamente për mjekimin e infeksioneve të ndryshëm të rrugëve urinare. Në jashtëqitjen e ksenobiotikëve me interes është edhe ph urinës. Urina acide e mishngrënëseve dhe gjithçkangrënësve do të favorizojë thithjen e komponentëve bazik sepse ato kalojnë në gjendje të pajonizuar. Urina e barngrënësve e që është bazike nuk favorizon rithithjen e gjithë komponentëve sepse të gjithë ata shndërrohen në jone. Krahas rolit të ph të urinës në rithithjen e ksenobiotikëve mund të ndikojnë edhe gjëndjet patologjike të veshkave dhe rrugëve të sipërme urinare, lidhja protein- medikament, ndërveprimi midis medikamenteve të ndryshme dhe përqendrimi plazmatik i ksenobiotikut. Përqendrimi plazmatik ndikon në intensitetin e filtrimit dhe të rithithjes të barnave. Raporti midis përqendrimit plazmatik dhe jashtëqitjes përbën atë që quhet kleranca urinare. Ajo llogaritet duke përcaktuar sasinë e ksenobiotikut në plazmën e gjakut( e shprehur për 100 ml gjak) dhe përqendrimin e ksenobiotikut të dalë me urinë për një kohë të përcaktuar. Zakonisht kjo kohë për kafshët është 60 minuta. Gjatë kësaj kohe mblidhet urina dhe matet vëllimi i saj. Përcaktohet ksenobiotiku në gjithë urinën. Mbi këtë bazë përcaktohet sasia e ksenobiotikut që ka hyrë me gjak në veshka është jashtëqitur me urinën. Barnat që transformohen në mëlçi bien në lëngun e tëmthit dhe jashtëqitën nëpërmjet fekaleve. Normalisht barnat e transformuar nuk rithithen në zorrë. Por në rast të proceseve patologjike të zorrëve mund të ndodhë që edhe të rithithen. Intensiteti jashtëqitjes me tëmthin varet nga intensiteti i prodhimit të tëmthit në mëlçi për kg të peshës së gjallë. Kjo ka diferenca sipas llojeve të kafshëve. Këto diferenca paraqiten si më poshtë: -Specie me ekskretim biliar të mire (minj, gjedhe, qen dhe shpendë). -Specie me ekskretim biliar mesatar (mace dhe dele). -Specie me ekskretim biliar të ulet (lepuri,njeriu). Jashtëqitja me anën e gjirit ndodh për barnat liposolubile por me qenë se pjesa më e madhe e qumështit është uji jashtëqitën edhe substance hidrosolubile. Ksenobiotikët që jashtëqitën me qumësht janë insekticidet klororganik, dioksina, 11

12 KAPITULLI 3: PËRGJIGJJA JO E RËNDOMTË E ORGANIZMIT NDAJ BARNËS SË DHËNË Faktorët që modifikojnë përgjigjen e organizmit ndaj barnave Rruga e përdorimit Doza me të cilën një bar duhet të përdoret varet nga rruga e zgjedhur. P.sh. për të arritur të njëjtat nivele në gjak përgjithësisht është e nevojshme të jepet një dozë bari më e madhe kur jepet nga goja krahasuar me atë intravenoze. E njëjta gjë vlen dhe për substancat toksike; Një ksenobiotik mund të veprojë në mënyrë të ndryshme në vartësi nga rruga e përdorimit. P.sh. sulfati magnezit i përdorur në rrugë orale jep veprim purgant, ndërsa i përdorur në rrugë venoze frenon lëshimin e acetilkolinës, si në nivel qendror ashtu dhe në nivelin e pllakave neuromuskulare, duke dhënë kështu efekt depresiv dhe veprim kardiodepresiv nga konkurrenca me jonet Ca ++, të cilat mund të çojnë në ngordhjen e kafshës. Një tjetër shembull është manitoli i cili në rrugë orale vepron si purgant dhe në rrugë venoze ka veprim diuretik. Gjithashtu nuk është e tepërt të kujtohet rasti i disa barnave si p.sh. aminoglukozidet dhe polipeptidet të cilët nuk thithen në rrugë orale dhe po që se përdoren në këtë rrugë nuk mund të japin efekte sistemike por vetëm lokal në nivelin intestinal. Lidhur me substancat toksike, rrugët parenterale (sidomos rruga venoze) janë më pak frekuente si shkak helmimi por toksiciteti është shumë i lartë dhe shumë i shpejtë në krahasim me rrugën orale, kutane apo nëpërmjet mukozave. P.sh. d- tubokurarina e marrë nga goja nuk jep fenomene toksike sepse thithet keq dhe eliminohet shpejt, ndërsa në rrugë parenterale shkakton ngordhje nga paraliza flacide. Konina, një leptokurarik që përmbahet në bimën e çikutës, është njëlloj toksike si në rrugë orale ashtu dhe parenterale. Piretri dhe piretrinat praktikisht janë atoksikë në rrugë orale (efekti i kalimit të parë) ndërsa japin efekte toksike në rrugë parenterale; Shpejtësia dhe zgjatja e veprimit të një bari varen nga rruga e përdorimit. P.sh. duke e dhënë një bar në rrugë venoze veprimi merret shumë shpejt, por zgjatja e efektit është relativisht e shkurtër, ndërsa me dhënien në rrugë orale efekti merret më ngadalë por shpesh zgjat më shumë. Koha e përdorimit Aktiviteti i një bari mund të ndryshojë në vartësi nga koha e përdorimit gjatë ditës. Hipnotikët veprojnë më fort kur përdoren gjatë natës, ndërsa nxitësit e snq veprojnë më mirë gjatë ditës; Intensiteti i veprimit të një bari mund të dallojë në raport me bioritmin e organizmit. Është i njohur fakti që niveli hormonal dhe aktiviteti i disa enzimave ndryshojnë në mënyrë ritmike gjatë 24 orëve (ritmi cirkadien). P.sh. sekretimi i kortikosteroideve ndryshon gjatë ditës. Në pjesën më të madhe të specieve të kafshëve me aktivitet ditor, kortizolemia është më e lartë në orët e mëngjezit, ndërsa në gjedhë kjo dukuri është më e theksuar në orët e para të mbasditës, tek macja dhe kafshët e natës, në përgjithësi në mbrëmje; Përgjigja e një kafshe ndaj një bari mund të dallojë në raport me faktorët ambiental. Ndërmjet faktorëve që mund të influencojnë përgjigjen e një kafshe ndaj një bari mund të përmendet temperatura e ambientit, lagështia, presioni atmosferik, etj. Faktorë të tillë mund të ndikojnë p.sh. efektin e anestetikëve; Në kafshët monogastrike, përgjigja ndaj një ksenobiotiku, marrë në rrugë orale, mund të ndryshojë në raport me marrjen e ushqimit. Mund të ketë ndryshime që lidhen me zbrazjen e stomakut si shpejtësia e kalimit të barit, lidhjet që mund të formohen ndërmjet barit dhe substancave prezente në ushqime, etj. P.sh. prania e ushqimeve në aparatin tretës kushtëzon negativisht thithjen e bakrit ose në prani të ushqimeve me përmbajtje të lartë yndyre substancat liposolubile thithen më mirë (p.sh. grizeofulvina, esteret fosforike, etj). Lloji dhe raca e kafshëve Ndryshueshmëria e përgjigjes ndaj ksenobiotikëve, që lidhet me llojin, është shumë e rëndësishme në mjekësinë veterinare po të kemi parasysh heterogjenitetin e madh të llojeve të kafshëve. Në fakt është e mundur të vërehen diferenca substanciale/ thelbësore të përgjigjes si në nivel 12

13 qelizor ashtu dhe në nivel organesh, të cilat mund të iniciojnë ose ndryshojnë përgjigjet klinike madje duke i bërë shumë variabile, pse jo dhe efekte toksike. Për shembull: Përdorimi i morfinës në qen shkakton depresion të sistemit nervor qendror, ndërsa të macet shkakton fenomene eksitimi deri në shfaqjen e dukurive maniakale; Macja, në krahasim me speciet e tjera të kafshëve, është shumë e ndjeshme ndaj efekteve që japin përbërjet aromatike (p.sh. benzeni, acidi benzoik, acidi salicilik, fenoli dhe derivatet e tij) për shkak të aftësisë së ulët të glukuronidimit ndaj këtyre përbërjeve (shiko kap. Biotransformimi); Qentë levrier përgjigjen në mënyra të veçanta ndaj barnave të ndryshëm (p.sh. janë më të ndjeshëm ndaj efektit toksik të estereve fosforike dhe anestezia me barbiturikë është më gjatë, ka të ngjarë të vijë për shkak të sasisë së vogël të indit dhjamor). Një shembull tjetër janë qentë e racës Collie të cilët përdorimi i ivermektinës është shumë toksik, ndërkaq ky bar kalon shumë më lehtë barrierën meningo-encefalike në këtë racë se sa në speciet e tjera; Përgjigjet e organizmit ndaj përdorimit të emetikëve janë shumë variabile në raport me speciet. Në fakt nuk ekzistojnë barna që të mund të induktojnë vjelljen në mijë (të shtëpisë, të arave), në lepuj ose në kuaj n një kohë kur këto kafshë vjellin me shumë vështirësi ose nuk vjellin fare. Duke ditur që në rast intoksikimi një moment shumë i rëndësishëm mbrojtës lidhet me vjelljen, kafshët që nuk zotërojnë refleksin e vjelljes (p.sh. kali, brejtësit) janë më të ndjeshëm ndaj disa ksenobiotikëve në krahasim me kafshë të tjera. Paaftësia për të vjellë i bën mijtë shumë të ndjeshëm ndaj disa substancave të cilat përdoren pikërisht si rodenticidë (p.sh. ANTU, scilla rossa), në krahasim me speciet e tjera (qen, mace) të cilat në raste të tilla reagojnë duke vjellë; Sjellja e substancave toksike në speciet e ndryshme të kafshëve mund të marri karakteristika të veçanta që lidhen me ndërtimin anatomik e fiziologjik që në fakt është mjaft i ndryshëm. Mjafton të kujtojmë diferencat që ekzistojnë midis mishngrënësve e barngrënësve dhe se këta të fundit mund të kenë diferenca edhe nga prania e parastomakëve. Për shembull, në ruminantët, krahasuar me mishngrënësit, lëvizja e masave në zorrë është më e ngadalshme dhe procesi i thithjes së substancave nuk është i plotë. Në fakt në rumen ksenobiotikët hollohen shumë dhe flora prezente mund të veprojë me reaksione biotransformimi presistemike bioaktovizuese (p.sh. urea) ose inaktivizuese (p.sh. hidroliza e fosforoganikëve, dehalogjenimi i DDT) të substancave të ngrëna. Kali, në krahasim me gjedhin, është më i ndjeshëm ndaj intoksikimeve nga tiaminazat që përmbahen në Pteridium aquilinum, substancë që bëhet shkak për hipovitaminozën B1, vitaminë që normalisht sintetizohet nga flora bakteriale ruminale. Lepuri ka një esterazë hepatike (mungon në speciet e tjera) e cila është në gjendje të hidrolizojë shumë shpejt atropinën, në këtë mënyrë kjo specie është më pak e ndjeshme se të tjerat ndaj veprimit toksik të kësaj substance; Diferenca të përgjigjes mund të shkaktohen nga përqendrime të ndryshme të barit të lirë (d.m.th të palidhur me proteinat) në gjak dhe në vendin e veprimit. Mbi përqendrimin e barit të lirë influencojnë dhe diferencat që kanë të bëjnë me shpejtësinë e metabolizimit dhe eliminimit. Për shembull gjysmë jeta plazmatike e salicilateve ndryshon shumë në speciet e ndryshme të kafshëve (38 orë në mace; 8 orë në qen; 6 orë në derra; 1 orë në kuaj; 0.8 orë në dhitë) pikërisht për shkak të diferencave që lidhen me shpejtësinë e biotransformimit. Rëndësia farmakologjike e këtij variabiliteti reflektohet në dozën dhe rrugën e përdorimit të barit të cilat duhet të jenë adekuate me diferencat kinetike të specieve; Lidhur me diferencat specie specifike që kushtëzojnë lidhjet bar-proteina plazmatike e ato indore, mund të përmendet si shembull ai i kloksacilinës (penicilinë gjysmesintetike) që në njerëz lidhja me proteinat plazmatike është 93% ndërsa në kuaj vetëm 30%; 13

14 Ndryshime të tjera specie-specifike vërehen dhe në aktivitetin e disa enzimave. Për shembull zgjatja e veprimit të suksinilkolinës (një bar që shkakton bllokim neuromuskular) ndryshon në raport me nivelin plazmatik të kolinesterazës (i lartë në kuaj; mesatar në qen, mace derra; i ulët në ruminantët ku periudha e veprimit të barit është më e gjatë). Ndryshime që lidhen me individin Pesha trupore. Në mënyrë të përafërt/aproksimative, volumi i shpërndarjes në kompartimentet e ndryshme të organizmit varet dhe nga pesha e kafshës dhe për këtë motiv në përgjithësi doza e një bari përshtatet në funksion të saj. Megjithatë ky parametër jo gjithmonë është një tregues objektiv sepse kushtëzohet dhe nga faktorë të tjerë si p.sh. nga prania e një sasie të madhe ose të vogël shtresash dhjamore, nga gjendja e mbushjes së aparatit tretës, gjendje të rënda dehidratimi dhe nga mosha. Për shembull në kafshët e dhjamosura, volumi i shpërndarjes nuk ndryshon për barnat pak liposolubile si sulfamidikët apo tubokurarina, sepse barna të tilla shpërndahen pak në indin dhjamor të organizmit. Barna me liposolubilitet mesatar si teofilina ose paracetamoli, kanë volum shpërndarje më të lartë në individët e shëndoshë në krahasim me kafshët normale, ndërsa shumë liposolubile si ivermektinat dhe anestetikët e përgjithshëm kanë volum shpërndarje shumë më të lartë në individët e dhjamosur. Vlera farmakologjike e faktit të mësipërm qëndron në atë që në përshtatjen e dozës tek kafshët e dhjamosura duhet të kemi parasysh jo vetëm peshën reale të individit por dhe peshën ideale (llogaritet me anë të formulave të veçanta) sidomos në rastet kur supërdozimi i barit mund të shkaktojë efekte të rënda toksike, si p.sh. në rastin e tubokurarinës, ose kur një sasi e madhe e barit mbahet në indin dhjamor dhe nuk arrin përqendrimi i duhur terapik në gjak (rast i anestetikëve të përgjithshëm); Mosha. Është e nevojshme të mbahen parasysh disa parametra fiziologjikë që ndryshojnë me moshën si p.sh. volumi i ujit trupor, lidhja me proteinat plazmatike, kleranca renale dhe biotransformimi hepatik. Kafshët e porsalindura përgjithësisht janë më të ndjeshme ndaj efekteve të ksenobiotikëve për shkak të përqindjes së barit të lirë, të palidhur me proteinat, që është më i lartë se sa të kafshët e rritura, ndërsa në të njëjtën kohë shpejtësia e biotransformimit dhe eliminimit janë më të vogla. Natyrisht që të rijtë dhe pleqtë, përkundrazi, janë më pak të ndjeshëm ndaj intoksikimeve me substanca që, për të dhënë efektin, më parë duhet të biokativizohen (p.sh. ANTU, paracetamoli). Gjithashtu duhet mbajtur parasysh se përqindja e ujit trupor, totale dhe ekstraqelizore, është më e madhe në të porsalindurit krahasuar me të rriturit, për rrjedhojë volumi i shpërndarjes se barnave hirosolubile është i rritur dhe ai i barnave liposolubile i ulur. Nga ana tjetër dhe masa muskulore është e vogël, pra volumi i rikthimit të barit është i ulët. Një problem tjetër mund të jetë nga mosformimi i plotë i disa strukturave, si p.sh. barriera meningo-encefalike duke bërë të mundur kalimin e disa barnave (p.sh. ivermektinat) toksikë për sistemin nervor qendror. Edhe për kafshët e vjetra është e nevojshme të kihen parasysh disa parametra të cilët mund të influencojnë përgjigjen farmakologjike. Përgjithësisht vërehet ulje e ujit total trupor, e shoqëruar me një rritje të indit dhjamor dhe pakësim të masës trupore të dobët. Përveç kësaj, sikurse dhe në të porsalindurit, bie kapaciteti i lidhjes me proteinat plazmatike. Këta faktorë çojnë në rritjen e nivelit plazmatik total të barnave hidrosolubile dhe uljen e nivelit të substancave liposolubile. Edhe në të moshuarit ekzistojnë probleme që kanë të bëjnë me uljen e aktivitetit ose induktimit të enzimave hepatike, dukuri që ngadalësojnë biotransformimin e disa barnave dhe ulin shpejtësinë e filtrimit renal, pra ngadalësohet dhe ekskretimi; 14

15 Seksi. Diferencat e përgjigjeve ndaj barnave në kafshët meshkuj e femra mund të jenë si për shkak të ndryshimit të ndërtimit trupor ashtu dhe të diferencave hormonale. Duhet gjithashtu të mbahen parasysh kushtet e veçanta që vërehen tek femrat në periudhën e barrsërisë ose të laktacionit, ose nga prania në qarkullim e sasive të larta hormonale (kryesisht progesteron e prolaktinë) të cilët mund të influencojnë mekanizmat e biotransformimit. Për shembull gjatë barrsërisë t ½ e shumë alkaloideve si kafeina, morfina e nikotina, rritet në mënyrë të ndjeshme. Në përgjithësi një situatë e tillë duket e vërtetë për njeriun dhe kafshët e laboratorit, meshkujt duket se kanë kapacitet biotransformues më të lartë se femrat. Në disa specie me interes veterinar (dele, dhi dhe kuaj) është vërejtur një situatë e kundërt, d.m.th meshkujt duket se kanë më pak enzima se sa femrat. Bushtrat dhe macet kanë rezultuar më të ndjeshme ndaj helmimeve me fosfororganikë. Temperamenti i kafshës. Është veçanërisht i rëndësishëm për barnat që veprojnë në sistemin nervor qendror. Për shembull përgjigja e organizmit ndaj trankuilizantëve (qetësuesëve) mund të ndryshojë në vartësi të gjendjes së kafshës, është e qetë, e eksituar, në gjendje stresi apo frike; Individualiteti dhe variabiliteti biokimik. Në momentin që duam të bëjmë një terapi farmakologjike duhet të kemi parasysh që individë të ndryshëm mund të reagojnë ndaj një bari në mënyrë të ndryshme. Kjo ndryshueshmëri përgjigjeje mund të varet nga faktorë gjenetikë të cilët influencojnë si mbi shkallën e përgjigjes ndaj një bari ashtu dhe mbi natyrën e përgjigjes. Individualiteti biokimik, sipas rasteve, mund të çojë ose të quhet: Idiosinkrazia. Fjala është për një përgjigje jo të zakonshme ndaj barit, cilësisht e ndryshme nga përgjigja e pritur (p.sh. një qetësues që shkakton çrregullime gastroenterike, ose, ndoshta dhe hipëreksitabilitet); Farmako-alergjia. Fjala është për rritjen e ndjeshmërisë ndaj barit nëpërmjet mekanizmave imunitarë. Në këtë rast është e nevojshme që organizmi të ketë rënë në kontakt më parë më barin që bëhet shkak për këtë reaksion alergjik (është realizuar sensibilizimi). Barnat ose metabolitet e tyre mund të sillen, kur kanë molekula të mëdha, si antigjenë, ose kur kanë molekulë të vogël, si aptenë (lidhen me proteinat organike që kanë molekulë të madhe) dhe në të dyja rastet japin reaksione alergjizante. Sikurse dihet, një antigjen mund të nxitë në kafshë një përgjigje antitrupash në qoftë se vetë kafsha gjenetikisht është e mësuar për ta bërë: në këtë rast vërehet prodhimi i antitrupave dhe për pasojë ndërveprimi antigen-antitrup, në vazhdim të të cilit çlirohen faktorë të ndryshëm që janë përgjegjës për reaksionin alergjik. Në rastin kur një kafshë është e sensibilizuar ndaj një bari, edhe marrja e sasive të vogla të këtij bari mund të japë/shpërthejë reaksione alergjike. Nuk është fjala për reaksione dozë-dipendente. Reaksionet alergjike mund të jenë të llojeve të ndryshme: - Akute: shfaqen brenda pak minutave nga kontakti me barin alergjizues dhe mund të jenë edhe shumë të rënda (p.sh. shok anafilaktik); - Subakute: vërehen brenda 24 orëve (p.sh. erupsione kutane, prurite, konjuktivite, edema të mukozave); - Të vonuara: mund të shfaqen edhe pas disa ditësh (p.sh. fenomene inflamatore që ndiqen nga precipitimi i kompleksit antigjen-antitrup në veshka ose kyçe). Hipër reaktiviteti. Në këtë rast përgjigja ndaj barit nga ana cilësore është normale por nga ana sasiore është e tepruar (p.sh. përgjigja e pritur është =10, përgjigja e fituar është =100: dozë terapeutike e një qetësuesi që provokon depresion ose e një analeptiku që shkakton konvulsione); 15

16 Hipo reaktiviteti. Edhe në këtë rast përgjigja cilësisht është normale por nga ana sasiore është më e vogël. Kafsha pra reagon ndaj një doze bari më pak se normalisht ose dhe mund të mos reagojë (p.sh. përgjigja e pritur është=10, përgjigja e fituar është=1; p.sh. adrenergjikët ose anestetikët); Farrmako-toleranca. Toleranca mund të përkufizohet si dukuri e një ulje apo mungese efekti pas përdorimit të një doze normale të një bari. Kur një dukuri e tillë ndodh pas ekspozimit të vazhdueshëm apo përsëritjes së një bari flitet për një farmako-tolerancë me zhvillim të ngadalshëm ose bradifilaksi. Përgjigja normale përgjithësisht mund të rifitohet pas një rritje të dozës ose pas një periudhe ndërprerje të trajtimit. Mekanizmat biokimikë të këtyre fenomeneve nuk janë sqaruar plotësisht dhe, me sa duket, janë pjesë e kapacitetit normal të adaptimit të organizmit. Toleranca ndaj barnave mund të jetë metabolike ose funksionale. Ky fenomen mund të vijë nga faktorë të ndryshëm që kanë të bëjnë me modifikimin e thithjes (p.sh. mitridatizmi ose toleranca fallso pas përsëritjes së përdorimit në rrugë orale me sasi të vogla të arsenikut: në këtë rast duke e dhënë ksenobiotikun në rrugë tjetër, merret përsëri efekti), në shpërndarje (p.sh. modifikimi i qarkullimit ose për shkak të pranisë së madhe të indit adipos), në metabolizëm (p.sh. induktimi enzimatik) dhe në eliminimin e barit. Si shembull tipik mund të përmendet dhe fenobarbitali që shkakton induksion të sistemeve biotransformuese duke rritur metabolizmin e vet si dhe të shumë substancave të tjera ekzogjene e endogjene. Pas përdorimeve të përsëritura (p.sh. gjatë prevenimit të epilepsisë) mund të ndodhë që të shpejtohet metabolizmi dhe të ulet intensiteti i efektit. Flitet për tachifilaksi ose farmako-tolerancë me zhvillim të shpejtë kur efekti i barit zhduket ose zvogëlohet shumë shpejt (dhe në kohë) pas pak përdorimesh. Një fenomen i tillë mund të lindë p.sh. nëpërmjet pakësimit (doën-regulation) të numrit të receptorëve, kështu ndodh me adrenergjikët të cilët induktojnë vetveten nga nxitjet e përsëritura. Një tjetër shembull i takifilaksisë është ai i induktuar nga aminat simpatikomimetike me veprim indirekt (p.sh. efedrina): këto barna veprojnë duke shkaktuar çlirimin e noradrenalinës në nivelin e terminacioneve të fijeve postganglionare të simpatikut. Përdorimi i përsëritur dhe i shpeshtë në kohë i efedrinës çon në pakësimin e rezervave të mediatorit në brendësi të vezikulave dhe për pasojë përdorimi i mëtejshëm i barit nuk mund të japë asnjë efekt. Gjendje patologjike Ndryshime që kanë të bëjnë me thithjen, biotransformimin dhe ekskretimin e barnave. Në këto raste vërehen modifikime që kanë të bëjnë me nivelin plazmatik të barit dhe që çojnë në përgjigje të ndryshuara. Prania e diarresë. Rritja e shpejtësisë së lëvizjes së masave ushqimore në traktin intestinal pakëson kohën e qëndrimit të ksenobiotikëve në traktin tretës, gjëndje që vështirëson thithjen e tyre; Konstipacioni i zorrëve ose stipësi. Mund të rritet thithja e substancave për shkak të zgjatjes së qëndrimit në traktin gastro-intestinal; Defiçenca funksionale të mëlçisë. Në këto raste përgjithësisht komprometohen funksionet biotransformuese. Për shembull në rastin e hepatiteve ose parazitozave të rënda, koha e veprimit të barbiturikëve mund të zgjatet; Defiçenca funksionale të veshkave. Në këtë rast komprometohet ekskretimi i barnave duke bërë që të rritet gjysmë jeta plazmatike. Gjendje inflamatore të sistemit nervor qendror (meningjiti, encefaliti). Në këtë rast lehtësohet kalimi i barnave nëpërmjet barrierës menigoencefalike; Streset, lodhjet, prodhimi i lartë qumështi rritin ndjeshmërinë ndaj efekteve toksike të ksenobiotikëve (p.sh. ureja, dinitrofenoli, bakri). 16

17 Ndërveprimi midis ksenobiotikëve Ndërveprimi midis ksenobiotikëve vërehet kur dy ose më shumë substanca ndodhen njëkohësisht. për të vepruar në të njëjtën organizëm. Vlera farmakologjike dhe terapike e kësaj situate mund të jetë pozitive, kur veprimet e barnave potencojnë efektin e dëshiruar ose pengohet efekti toksik i njërit prej tyre, ose negative kur nuk arrihet suksesi i trajtimit ose shkohet në reaksione intolerance apo dhe fenomene toksike. Shpesh ndërveprimet midis barnave bëjnë që të ulet posologjia dhe njëkohësisht të ulen dhe efektet anësore të barnave të përdorura, ose njëri prej të dyve të kundërshtojë efektet toksike të tjetrit. Ndërveprimet midis barnave mund të dallohen të dëshirueshme, të kërkuara në mënyrë të qëllimshme, ose të padëshiruara, kur çojnë në mungesë efekti ose në efekte toksike (qëllimisht, të padëshiruara). Disa nga shembujt e ndërveprimeve farmakologjike janë: Sinergizmi: flitet për sinergizëm kur përdorimi njëkohësisht i dy apo më shumë barnave çon në rritjen e përgjigjes farmakologjike. Ekzistojnë lloje të ndryshme sinergizmi: Sinergizmi shumues/sumues: kur prania e njëkohshme e dy barnave çon në një efekt të barabartë me shumën e efekteve të secilit bar (p.sh. 1+1=2). Të dy barnat mund të veprojnë edhe me mekanizma të ndryshëm; Sinergizëm potencues/fuqizues: përgjigja që fitohet është më e madhe se shuma e veprimit të të dy barnave. Një shembull mund të jetë bashkëshoqërimi trimetoprim-sulfametazol që bllokojnë në pika të ndryshme sintezën (metabolizmin) e acideve nukleike në mikroorganizmat e ndjeshme (p.sh. 1+1=4); Sinergizëm degradues/pakësues: në këtë rast përgjigja e fituar është më e vogël se shuma e veprimit të barnave në shoqërim, por ama është më e madhe se sa ajo që merret nga përdorimi i njërit bar (p.sh 1+1=1.5). Kjo dukuri mund të quhet antagonizëm konkurrues ndërmjet një bari agonist dhe një bari pjesërisht agonist (p.sh. morfinë+nalorfinë). Flitet për sinergizëm terapik kur dy barna të përdorur njëkohësisht nuk veprojnë në të njëjtin vend ose me të njëjtin mekanizëm veprimi, por ama efekti terapik duket ose rezulton të jetë i potencuar. Një shembull mund të jetë përdorimi njëkohësisht në rrugë subkutane i lidokainës (anastetik lokal) dhe adrenalinës (vazokonstriktor): në këtë rast veprimi i adrenalinës ngadalëson thithjen e lidokainës në vendin e injektimit duke bërë që veprimi anestetik lokal të jetë më i gjatë; Antidotizmi: flitet për antidotizëm kur përdorimi i njëkohshëm i dy substancave shkakton neutralizimin reciprok fizik ose kimik. Fjala është për një ndërveprim direkt midis dy substancave. Në bazë të vendit ku ndodh, është e mundur të dallohen dy lloje antidotizmi: antidotizëm ekstern (i jashtëm): kur neutralizimi ndodh para se dy substancat të jenë thithur në nivelin e traktit gastroentetrik; neutralizimi mund të jetë i tipit fizik (p.sh. nëpërmjet karbonit aktiv) ose i tipit kimik (p.sh. nëpërmjet përdorimit të proteinave sikurse janë albuminat në qumësht apo në të bardhën e vezës); antidotizmi intern (i brendshëm): kur neutralizimi ndodh në brendësi të organizmit, pas thithjes (p.sh. kapja/xhelimi i arsenikut nga ana e BAL dhe e plumbit me EDTA); Antagonizmi: quhet antagonizëm interferenca farmakologjike e cila shkakton anulimin ose pakësimin e efektit të një bari nga ana e një bari tjetër. Fjala është pra për ndërveprim në nivelin e mekanizmit të veprimit. Mund të dallojmë: antagonizëm direkt: realizohet ndërmjet dy barnave që veprojnë në të njëjtën strukture: p.sh. acetilkolina (agoniste) dhe atropina (antagoniste) veprojnë të dyja me receptorët muskarinikë të parasimpatikut; antagonizëm indirekt: kur dy barna veprojnë mbi struktura të ndryshme: p.sh. striknina vepron në 17

18 nivelin spinal (receptorët glicinergjikë) duke shkaktuar kontraksione spastike të muskulaturës së skeletit, ndërsa d-tubokurarina vepron në nivelin e pllakave motorike (receptorët nikotinikë) duke shkaktuar paralizë flacide të muskulaturë së skeletit; antagonizëm i dyanshëm/bilateral: dy barna janë në gjendje të antagonizohen me njëri tjetrin p.sh. kalçiumi dhe magnezi ose barbiturikët dhe doksaprami; antagonizëm i njëanshëm/unilateral: kur vetëm njëri prej barnave është në gjendje të antagonizojë tjetrin; p.sh. d-tubokurarina është në gjendje të antagonizojë efektet e strikninës, por striknina nuk mund të antagonizojë efektet e d-tubokurarinës; antagonizëm konkurrues/kompetitiv: në rastin kur një bar spostohet nga receptori duke rritur përqendrimin e barit tjetër/të dytë (p.sh. atropina dhe acetilkolina konkurojnë për receptorët muskarinikë; histamina dhe antihistaminikët për receptorët H 1 ; adrenalina dhe propanololi për receptorët β- adrenergjikë). Të dy barnat që konkurrojnë duhet të kenë afinitet të ngjashëm për receptorin, lidhjet që vendosen duhet të jenë reversibile dhe spostimi i një bari nga tjetri rregullohet sipas ligjit të veprimit të masës; Efektet anësore (kolaterale) Përgjithësisht flitet për përgjigje farmakologjike adicionale, krahasuar me veprimin primar të një bari, që është i parashikuar dhe i tolerueshëm. Jo gjithmonë flitet për efekte negative, shpesh mund të shfrytëzohen nga pikëpamja terapike (p.sh. veprimi qetësues e antiemetik i histaminikëve ; veprimi shpërbashkues/antiagregant piastrinik i salicilateve; veprimi emetik i ksilazinës në mace; veprimi spazmolitik i novalginës, veprimi hipërglicemizant i kortizonikëve në ketozën e lopëve). Kundër indikimi Një bar është i kundraindikuar kur, për arsye të ndryshme, mendohet se përdorimi i tij mund të jetë i dëmshëm. Për shembull penicilina nuk duhet të përdoret në kafshë alergjike ndaj këtij antibiotiku, manitoli nuk duhet të përdoret si diuretik në rastin e insuficiencës kardiake konxhestive, kortizonikët nuk duhen përdorur në individët me diabet ose ulcerë, etj. antagonizëm jokonkurrues: kjo gjendje vërehet në rastin kur njëri prej dy barnave lidhet në mënyrë ireversibile me receptorin duke penguar kështu lidhjen e barit tjetër, pavarësisht nga përqendrimi më i madh i tij; antagonizëm biologjik: është një tip i veçantë antagonizmi konkurrues ku bari konkurron me një substancë endogjene për një qendër që bën pjesë në një cikël enzimatik, duke okupuar vendin e vet substancës. (p.sh sulfamidikët, acidi p- aminobenzoik, 5 fluorouracili-uracilik dhe fluoroacetati-acetat). 18

19 KAPITULLI 4: BARNAT ME VEPRIM LOKAL ANTINFLAMATORET JOSTEROIDE (FANS) Hipokrati në shek. V p.e. sonë përdorte lëngun e lëkurës së shelgut/saliks si bar kundër etheve dhe dhimbjeve me natyra të ndryshme. Në vitin 1829 Lero (Leroux) ekstraktoi glukozitin salicinë nga lëkura e shelgut/saliks, ndërsa përdorimi në shkallë të gjerë si antiinflamator nis nga viti Po në ketë vit është futur salicilati i Na nga i cili, më vonë (1899), u sintetizua acidi acetilsalicilik, i quajtur me emrin tregtar Aspirinë. Sipas karakteristikave kimike antiinflamatorët josteroidë ose FANS (NSAIDs ose non steroidal antiinflamatory drugs) ndahen në dy grupe kryesore: acidet karboksilike dhe acidet enolike (ndahen ne n/grupe) Ka dhe një grup substancash, i përdorur në Mjek. Humane, pa shume rëndësi në Mjek. Veterinare si derivatet e paraminofenolit (acetanilidi, fenacetina dhe acetaminofeni i njohur si paracetamol). Ka dhe klasifike e derivate të tjera si p.sh: Acidi enolik; Oxicamet (piroxicam, meloxicam); Pirazoliniket (fenilbutazoni, dipiron); Acidi karboksilik; Acidi acetik (indometacina, etodolac, eltenac, ketorolac, diclofenac, aceclofenac, sulindac); Fenamatet (ac. eclofenamic, ac. tolfenamic, ac. mefenamic, ac. flufenamic); Salicilatet (salicilati i natriumit, acidi acetilsalicilic); Propionatet (ibuprofeni, naprokseni, ketoprofenii, carprofeni, fenoprofeni, flurbiprofeni); Derivate të tjera (nimesulide, flunixina meglumina). Mekanizmi i veprimit -FANS frenojnë (indirekt) sintezën e prostaglandinave (PGs) duke penguar enzimën që bën sintezën e tyre dhe konkretisht enzimën ciklooksigjenazë (COX). Një aspekt tjetër që ka të bëjë me mekanizmin e veprimit është ai midis FANS e glukokortikoidëve. Gluko- kortikoidet pengojnë sintezën e prostaglan dinave dhe tromboksanit nëpërmjet rrugës COX dhe të leukotrienëve nëpërmjet rrugës lipooksigjenazike (LOX). Prandaj veprimi antiinflamator i kortikosurrenalikëve është shumë më i fuqishëm se ai i FANS. Veprimet baze të FANS janë: Veprimi antinflamator, Veprimi analgjezik dhe Veprimi antipiretik. Diferenca e veprimit të FANS dhe glukokortikoidëve lidhet me shpejtësinë dhe zgjatjen e veprimit: FANS veprojnë më shpejt sepse nuk nxitin sintezën e proteinave të reja por pengojnë direkt enzimën. Glukokortikoidët nxitin sintezën e proteinave të reja, prandaj veprimi zgjat më shumë. P.sh paracetamoli jep pengim të ndjeshëm mbi COX në sistemin nervor qendror por, vepron shumë dobët mbi COX e indeve periferike. Kjo është arsyeja që jep veprim të fuqishëm analgjezik dhe antipiretik, por efekt i dobët antinflamator (paracetamoli). Përkundrazi, fenilbutazoni është më pak aktiv si antipiretik dhe shumë efikas si antiinflamator dhe analgjezik. Veprimi analgjezik- Dhimbja në procesin inflamativ shkaktohet nga prostaglandinat. Efekti analgjezik i FANS i detyrohet kryesisht pengimit të prodhimit të prostaglandinave. Veprimi i FANS në 19

20 nivel qendror nuk ndërmjetësohet nga veprimi me receptorët e endorfinave, sikurse ndodh me analgjezikët narkotikë (opiodeve). Prandaj veprimi i tyre nuk është efikas mbi dhimbjet e mëdha, akute dhe viscerale; nuk mund të ndryshojnë funksionet e të menduarit; nuk japin hipnozë dhe nuk shkaktojnë tolerancë ose apasionim. Në disa dhimbje (pas opërative) FANS mund të jenë më efikas se opioidët prandaj indikohen në hipëralgjezi, dhimbje të natyrës inflamative që sensibilizojnë SNQ. Veprimi antipiretik- Citokinat e çliruara gjatë procesit inflamativ (ILs e TNFα) nxitin çlirimin e PGE 2 e cila, nëpërmjet rrugës AMPc, indukton nxitjen e qendrës termorregulluese dhe si pasojë rritet temperatura trupore. FANS ushtrojnë veprimin e tyre antipiretik duke frenuar sintezën e PGE 2, për këtë arsye nuk mund të ulin temperaturën normale, ushtrojnë pra vetëm efekt antipiretik dhe jo efekt hipotermik. Veprimet kryesore farmakologjike ndryshojnë sipas grupit të barnave. Salicilatet kanë veprim analgjezik, antipiretik dhe antiinflamator pak a shumë të ngjashëm. Për derivatet e paraminofenolit veprimi kryesor është ai antipiretik dhe pastaj, i shkallëzuar, analgjezik e antiinflamator (paraçetamoli). Novalgina (analgine, metamizol Na, dipiron) përveç efektit të lehte spazmolitik, ka kryesisht efekt analgjezik e antipiretik. Fenilbutazoni jep efekt të mirë antinflamator dhe analgjezik. Ndërsa fluniksina dhe diklofenaku (voltaren) veprimet kryesore kanë ato antinflamatore dhe analgjezike. FANS thithen mirë në traktin gastrointestinal, veçanërisht në stomak dhe pjesën fillestare të zorrëve, ku për shkak të ph acid sasia e barit në formë të pajonizuar është më e madhe. Macja është shume e ndjeshme ndaj FANS për shkak të kapacitetit të ulët të mëlçisë ndaj përbërjeve aromatike (p.sh salicilatet). Kujdes në kafshë me ndryshime në mëlçi e veshke, të dihidratuara, të dobësuara ose që kanë mungesa proteike, hipoproteinemi, hipoalbuminemi. Aplikimet terapike- Derra: Trajtimin e sindromit mastit-metrit-agalaksi (MMA) në dosa, ne shoqërim me oksitocinën. Terapinë e sindromeve urinare, formave akute, falë veprimit të tyre analgjezik e antipiretik. Në sindromet respiratore (në derra janë të shpeshtë), përdorimi i FANS jep përmirësime të dukshme/ndjeshme. Gjedhë: Në infeksionet respiratore të gjedhit të mishit dhe të qumështit, krahas kontrollit të shkakut infektiv. Aktualisht rekomandohet përdorimi i barnave që bllokojnë modulatorët e inflamacionit të cilët prishin shkëmbimin pulmonar, qysh në fazat fillestare të sëmundjeve respiratore. Janë përdorur me sukses preparate me bazë acidi tolfenamik, fluniksina dhe meloksikam. Në artropatitë e viçave të mishit, diarretë e viçave të mishit të bardhë, endotoksiemitë dhe mastitet klinike. Në mishngrënësit shtëpiakë FANS përdoren me shumë kujdes sepse ata janë shumë të ndjeshëm ndaj disa efekteve anësore si ulcerat gastrike, vjellje e diarre. Disa përbërje si diklofenak mund të shkaktojnë ngordhje edhe me një numër të kufizuar përdorimesh. Përdoren në gjendjet inflamatore dhe dhimbjet muskulo-skëletike, diskopatitë, artritet, dhimbjet e afshit, shokut, inflamacionet e syrit, dhimbjet postopëratore dhe dhimbjet kronike. Për prevenimin e tromboembolive në rastin e terapisë së filariozës në qen, 20

21 përdoret aspirina. Në mace aspirina përdoret nganjëherë në rastet e miokardiopative. Kuaj -Gjendje inflamatore të indeve të buta dhe osteoartikulacioneve, sëmundjet respiratore, metrite, mastite dhe kolika. Dozimi- Derivatet e acidit acetilsalicilik Acetilsalicilati i lizinës- viça, mëza, gica: mg/kg/12 orë; gjedhë, kuaj, derra: 30 mg/kg/12 orë IM, IV (derra vetëm intravenoz). Derivatet e acidit propionik- Ketoprofenkuaj: 2.2 mg/kg/ditë IV për 5 dit; qen, mace: ditën e 1 : 2 mg/kg SC, IM pastaj: 2 mg/kg/ditë për os. Karprofen - qen, mace: 2.2 mg/kg/12 orë për os në dhimbje post-opëratore: 4 mg/kg IV ditën e 1, poi 2.2 mg/kg/12 orë OS, SC, IM. Derivatet e acidit acetic- Diklofenak - gjedhë, kuaj, derra: 2.5 mg/kg/ditë (max. deri 4-5 dit). Oksikamet: Meloksikam -qen: 0.2 mg/kg/ditë për os trajtime të zgjatura (deri 3 javë): 0.1 mg/kg/ditë. Pirazolonikët- Fenilbutazon -gjedhë: 4-8 mg/kg/ditë për os, intravenoz; kuaj: mg/kg/ditë për os 3-6 mg/kg/12 orë IV (max 8.8 mg/kg/ditë); derra: 4-8 mg/kg/ditë për os; 2-5 mg/kg/ditë IV. Dipironi (analgina-) qen: mg/kg/12-24 orë; gjedhë, kuaj: g/krerë/ditë. Derivatet e acidit aminonikotinik- Fluniksin-megluminë- qen: mg/kg/dite IM ose IV (max 3dit) ne dhimbje post-operatore: 1 mg/kg IV, SC, IM, ne pireksi: mg/kg IV, IM, SC; mace: dhimbje post-operatore 0.25 mg/kg SC 1 vv; gjedhë: mg/kg/ditë IV ngadalë (max.deri 3 dit); kuaj: 1.1 mg/kg/ditë IV, IM (max. deri 5 dit). 21

22 KAPITULLI 5: KIMIOTERAPIA E SËMUNDJEVE INFEKTIVE DHE PARAZITARE Karakteristika të përgjithshme të antibiotikëve Antibiotikët janë substance antibakteriale të grupimeve të ndryshme kimike. Ato janë nxjerr fillimisht nga myqe të llojeve të ndryshme. Bashkohen në një kapitull sepse përdoren gjerësisht si antibakterial në mjekësinë humane dhe atë veterinare. Të dhëna e përgjithshme të tyre mund të përmblidhen në sa më poshtë: Kanë aktivitet selektiv të lartë që shprehet me P.I.M., Sa më i vogël P.I.M. aq më i madh është aktiviteti terapeutik (mjekues). P.I.M. gjithmonë mbetet një parametër laboratori dhe jo i transferueshëm drejtpërdrejt in vivo (në kafshë). Kanë zonë të gjerë manovrimi dhe kufij të mjaftueshëm sigurie. Kanë tolerueshmëri maksimale në organizëm, pavarësisht nga rruga e thithjes. Mungojnë ose janë në minimum efektet anësore. Kanë qëndrueshmëri të lartë. Nuk ndërhyjnë në mekanizmat mbrojtëse të organizmit ku përdoren. Shprehen fenomenet e farmako rezistencës mbas shumë kohë përdorimi. Depërtojnë lehtë në qelizën bakteriale dhe ato të organizmit. Veprojnë shumë shpejtë pas hyrjes në organizëm. Metabolizim dhe eliminim të ekuilibruar. Lypset të njihet farmakokinetika dhe parametrat që lidhen me të). Klasifikimi antibiotikëve Klasifikimi i antibiotikëve mund të realizohet sipas disa kritereve. Por më esenciali është klasifikimi sipas mekanizmit të veprimit të tyre. Klasifikimi sipas mekanizmave të veprimit 1. Antibiotikë që frenojnë sintezën e paretit bakterial: veprim baktericid (penicilinat, cefalosporinat); 2. Substanca që prishin përshkueshmërinë e membranës qelizore të mikroorganizmave duke çuar në çarjen dhe daljen jashtë të përbërësve intraqelizorë: veprim baktericid (polipeptidikët, nistatina, amfotericina B); 3. Përbërje që ndërhyjnë në funksionet e nën njësive ribozomale 30 S e 50 S duke shkaktuar frenimin e sintezës proteike: veprim bakteriostatik (fenikolet, tetraciklinat, makrolidët); 4. Përbërje që lidhen me nën/njësinë ribozomiale 30s dhe ndryshojnë sintezën proteike: efekti final është i tipit baktericid (aminoglikozidet); 5. Substanca që ndërhyjnë në metabolizmin e acideve nukleike duke frenuar ARN polimerazën (rifamicina) ose enzima xhirazë: veprim baktericid (kinolonet); 6. Antimetabolitët (trimetoprimi dhe sulfamidikët), bllokojnë rrugët metabolike kryesore për mikroorganizmat: veprim bakteriostatik-baktericid; 7. Analogët e acideve nukleike (zidovudina, vidarabina, acikloviri) që frenojnë enzimat virale kryesore për sintezën e ADN. 22

23 Rezistenca bakteriale ndaj antibiotikëve Këto ndryshime përfaqësohen nga fenomene të transmetimit të njësive replikuese (riprodhuese, ADN ose fragmente të ADN), nga modifikime të transportit, nga aftësia për të lëvizur informacionin gjenetik të kimiorezistencës ndaj një ose shumë substancave të ndryshme antibiotike, njëkohësisht. Rezistenca natyrale Disa baktere prodhojnë enzima që lokalizohen në membranë dhe inaktivizojnë antibiotikët. Antibiotikët hidrofilë depërtojnë membranën bakteriale nëpërmjet kanaleve ujore të cilët, duke munguar ose duke qenë në numër të kufizuar, e vënë qelizën në kushte pandjeshmërie; mundet të mungojnë ose të jenë deficitarë sistemet e transportit të molekulës së antibiotikut (p.sh. për tetraciklinat, aminoglukozidet) ne membranën qelizore; Rezistenca mund të jete: Aktive (prodh. subst. që inaktivizojne antibiotikë) Pasive (modifikimi i vete bakteres -murit, përshkueshmërisë, etj). Rezistenca e fituar Lind si pasoje e mutacioneve që mund të transmetohen vertikalisht (të qelizat bija) ose horizontalisht (nga një qelize donatore ne qeliza të tjera) Mutacionet Kromozomike Janë mekanizmat bazë të rezistencës ndaj streptomicinës (mutacion në ribozome), kinoloneve (mutacion i geneve që rregullojnë sintezën e ADN xhirazës) dhe ndaj rifampicinës (mutacion që rregullon ARN polimerazën). Mutacionet mund të ndodhin në pika të ndryshme: Mundet të interesojnë genet që kodifikojnë proteinën kryesore me të cilën lidhet antibiotiku duke ndryshuar strukturën e saj dhe antibiotiku nuk lidhet më, ose në nivelin e proteinës që shërben për transportin e barit, ose në nivelin e ndonjë geni rregullator; Në disa raste një mutacion i vetëm mund të shpjerë në një shkallë të lartë rezistence (p.sh. Escherichia coli, Staphylococcus aureus mbas një ekspozimi ndaj rifampicinës), Transduktimi Ekstrakromozomik Ndodh nëpërmjet ndërhyrjes së një virusi bakteriofag që përmban ADN bakteriale të ngjitur në proteinat e kapsidit të tij. Ky mekanizëm është veçanërisht i rëndësishëm në transferimin e kimiorezistencës ndërmjet llojeve të Staphylococus aureus: në fakt disa fagë mund të çojnë plazmide (fragmente që vetë shumëzohen jashtë kromozomeve) që kodifikojnë për penicilinazën, -të tjerë transferojnë gjene kodifikuese për rezistencën ndaj eritromicinës, tetraciklinës dhe kloramfenikolit; Transformimi/translokimi Ekstrakromozomik Një mekanizëm i tillë ka të beje me transferimin e informacionit gjenetik dhe ngjitjen nga ana e baktereve e fragmenteve të ADN që gjenden të lira në mjedis. Transformimi përbën bazën molekulare të rezistencës të pneumokokeve Neisseria ndaj penicilinës; Koniugimi Ekstrakromozomik Është kalimi i geneve nga qeliza në qelizë me kontakt direkt nëpërmjet një pilusi seksual. Rezistenca normalisht transmetohet nëpërmjet plazmodeve (konjugimi plazmidik); Plazmidet janë fragmente të vogla ADN të vendosura në citoplazmë dhe kanë aftësi të shumëzohen (replikohen) dhe të transferohen nga një baktere në tjetrën. Por mund të jete dhe transpozonik. Një mekanizëm i tillë, 23

24 veçanërisht i shpejtë, bën të mundur përhapjen e shpejtë dhe të gjerë të rezistencës. Koniugimi ndodh kryesisht ndërmjet bacileve G - dhe mund të vërehet edhe në florën bakteriale intestinale me transmetimin nga një mikrorganizëm saprofit në një patogjen. Shoqërimet midis antibiotikeve Shoqërimet midis antibiotikeve mund të sjellë: 1. zgjerimi ose zmadhimi i spektrit të veprimit. 2. trajtimi i infeksioneve shume të renda. 3. sigurimi i një efekti sinergist (sinergizem potencues). 4. vonimi i shfaqjes se llojeve rezistence. 5. ndalimi ose prevenimi i mundësisë se supërinfeksionit. 6. ulja e toksicitetit të përbërëseve të veçante që shoqërohen. 7. veprim mbrojtës i një prej përberseve shoqërues ndaj një ose përbërëseve të tjerë. Nderveprimet midis antibiotikeve inkompaktibilitet kimiko-fizik; rritje e manifestimeve toksike; lindja e fenomeneve të rezistencës se kryqëzuar; interferime mbi metabolizmin ne fazën e transportit; ndryshime të lidhjeve me receptorët specifike; ndryshime të thithjes intestinale; ndërhyrje ne mekanizmat e eliminimit. Zgjedhja e një antibiotiku Kërkon njohuri të thella klinikoanamnestike, farmakokogjike e mikrobiologjike: Terapia mund të jete e tipit klinik ose etiologjik; Terapia klinike (simptomatike): Bar me spektër të gjere; Fillohet me doza sulmi; Terapia etiologjike, shenjë: Nëpërmjet antibiogrames, (antibograma kërkon interpretim të kujdesshëm duke e përputhur ate me kliniken); Agjente banale a/biogram pozitive që nuk janë përgjegjës për patologjinë (kliniken) ne fjale; Ne rast a/biograme me disa subst. merren ne konsiderate treguesit f/kinetke si: Vd, kalimi i barrierave, eliminimi, vlerësimi higjieno/sanitar i produktit, etj. Dozimi i antibiotikëve (Posologjia) Posologia e antibiotikëve përcaktohet mbi bazën e profilit farmakokinetik hematik e indor, në kafshë të ndryshme si dhe mbi bazën e përqendrimeve minimale frenuese (MIC ose PMF) të vetë substancave ndaj gjermeve mbi të cilat duhet të veprojnë. Në përgjithësi llogaritet që antibiotiku duhet të arrijë in vivo përqendrime, të paktën, 4-5 herë mbi MIC të vërejtur in vitro. Shoqërimet midis kimioantibiotikëve Shoqërimet e antibiotikëve bëhen vetëm kur është e nevojshme, kur është e domosdoshme të zgjerohet spektri i veprimit. Në këtë rast shoqërohen dy barna që kanë spektër të ndryshëm veprimi: një shembull klasik është shoqërimi penicilinë+streptomicinë (bashkëveprim bakteriologjik). Të dyja substancat shoqëruese duhet të përdoren me doza të plota sepse ulja e dozës të njërës, çon në ulje të efektit terapik. Doza mund të ulet kur: duam të marrim sinergizëm farmakologjik dhe të ulim efektin toksik p.sh. shoqërimet streptomicinë+dihidrostreptomicinë, e para është toksike kryesisht mbi degën 24

25 vestibulare të çiftit të VIII të nervave të kokës, ndërsa e dyta mbi nervat akustikë; kur dy barnat, që kanë të njëjtin mekanizëm veprimi, kanë spektër të ndryshëm veprimi (p.sh. ampicilina, aktive mbi gjermet G + e G - por shkatërrohet nga penicilinaza bakterike, dhe dikloksacilina e cila vepron mbi koket G+ e G-, mbi bacilet G+ dhe është rezistente ndaj penicilinazës). Duke bashkëshoqëruar dy barna baktericidë sinergizëm ose indiferencë, asnjëherë antagonizëm; Duke shoqëruar dy barna bakteriostatikë veprim të thjeshtë aditiv, asnjëherë sinergist ose antagonist; Duke shoqëruar një bar baktericid dhe një bar bakteriostatik në qoftë se germi është shumë i ndjeshëm ndaj baktericidit mund të ketë anatgonizëm, ndërsa poqë se është rezistent mund të ketë sinergizëm. Frekuenca e përdorimit Një antibiotik mund të japë efektin e duhur terapik në qoftë se ai mbërrin në vendin e duhur në përqendrimin e nevojshëm dhe mban këto vlera për një periudhë të caktuar. Ulja e përqendrimit të antibiotikut poshtë kufijve në të cilët është efikas, mund të bëjë që mikroorganizmat të kthehen në lloje antibiotiko-rezistente. Është pikërisht kjo arsyeja që dhëniet ne intervale janë ne funksion të f/kinetikes, sidomos shpejtësisë se thithjes dhe eliminimit. Zgjatja e terapisë Terapia duhet të zgjasë aq sa të kryhet veprimi i plotë i mbrojtjes organike, sidomos me antibiotikët bakteriostatike. Në praktikë është gjithmonë i vlefshëm koncepti për të zgjatur terapinë, të paktën edhe dy ditë nga zhdukja e shenjave klinike (p.sh. hipertermia); Mënyra e ndërprerjes Kimio-antibiotiko-terapia gjithmonë duhet të kryhet me doza të plota duke respektuar frekuencën e parashikuar të përdorimit dhe të ndërpriten gradualisht, pa ulur dozën e përdorimit sipas posologjisë. Beta laktamikët β-laktamikët karakterizohen nga prania e një unaze β-laktamike. Klasifikohen nga pikëpamja kimike në β-laktamina tipike, penamike ose cefemike dhe në atipike, biciklike e monobaktamë. Karakterizohen për indeks terapik shumë të gjerë, selektivitet farmakodinamik të theksuar që, në praktikë, përjashton toksicitetin primar edhe në doza më të mëdha se ato terapike. PENICILINAT Grupi më i rëndësishëm i antibiotikëve. Deri në vitin 1958 të gjitha penicilinat e përdorura përftoheshin nga kultura të Penicillium notatum e chrysogenum; në kultura të tilla ishin të pranishëm shumë derivate penamike ndër të cilët më aktiv ishte penicillina G ose benzilpenicilina, e cila është e vetmja penicilinë natyrale e mbetur sot në përdorim. Nga viti 1958 e në vazhdim, me izolimin e acidit 6-aminopenicilanik, bërthama qendrore e molekulës penicilanike, janë prodhuar një numër i madh penicilinash gjysmësintetike (semisintetike). 25

26 Klasifikimi i penicilinave 1. Penicilina natyrale Benzilpenicilina ose penicilina G; 2. Penicilina biosintetike Fenoksimetilpenicilina ose penicilina V. Janë aktive kundër llojeve të ndjeshme të kokëve e bacileve gram- (p.sh. pasteurela) por, inaktivizohen shumë shpejt nga penicilinaza; 3. Penicilina gjysmë sintetike 4. Penicillina rezistente ndaj penicilinazës: meticilina, oksacilina, kloksacilina, dikloksacilina, kanë spektër veprimi të ngjashëm me të parat edhe pse janë më pak efikase ndaj germeve të ndjeshme ndaj benzilpenicilinës por, janë efikase ndaj llojeve të Staph. aureus prodhues të penicilinazës; 5. Penicilina aktive kundër mikroorganizmave gram-negative: ampicilina, amoksicilina, bakampicilina (aktive edhe kundër Haemophilus influencae, Escherichia coli e Proteus mirabilis; por hidrolizohen shpejt nga β-laktamaza me spektër të gjerë); 6. Penicilina aktive kundër Pseudomonas, Enterobacter e Proteus spp.: karbenicilina e tikarcilina; 7. Penicilina të tjera me spektër të gjerë: mezlocilina e pipëracilina (aktive kundër Pseudomonas e Klebsiella); 8. Të gjitha penicilinat janë të paqëndrueshme në tretësira, sidomos në mjedis acid, prandaj tretësirat injektabile përgatiten në momentin e përdorimit. 9. Penicilinat natyrale dozohen në UI, ndërsa ato semisintetike në mg. 10. Një unitet internacional i penicilinës i korrespondon aktivitetit ose veprimit specifik që përmbahet në 0.6 µg penicilinë G natrike kristaline e pastër. Skema 5/1:Pema e familjes se penicilinave Penicilina aktive kundër mikroorganizmave gram-negative: ampicilina, amoksicilina, bakampicilina (aktive edhe kundër Haemophilus influencae, Escherichia coli e Proteus mirabilis; por hidrolizohen shpejt nga β- laktamaza me spektër të gjerë); Penicilina aktive kundër Pseudomonas, Enterobacter e Proteus spp.: karbenicilina e tikarcilina; Penicillina të tjera me spektër të gjerë: mezlocilina e pipëracilina (aktive kundër Pseudomonas e Klebsiella); Të gjitha penicilinat janë të paqëndrueshme në tretësira, sidomos në mjedis acid, prandaj tretësirat injektabile përgatiten në momentin e përdorimit. Penicilinat natyrale dozohen në UI, ndërsa ato semisintetike në mg. Një unitet internacional i penicilinës i korrespondon aktivitetit ose veprimit specifik që përmbahet në 0.6 µg penicilinë G natrike kristalin e pastër. 26

27 Pra 1 miligram penicilinë G natrike e pastër korrespondon me 1667 unitet. Në bazë të diferencave të peshës molekulare 1 mg penicilinë G potasike e pastër është ekuivalente me 1595 unitet. Mekanizmi i veprimit Të gjitha penicilinat kanë mekanizëm të përbashkët veprimi. Efekti i tyre është tipik baktericid dhe ushtrohet kryesisht mbi qelizat bakteriale në fazën aktive të shumëzimit. Spektri i veprimit Penicilinat janë më aktive kundër bakt. G +. Ndjeshmëria e baktereve, ndaj penicilinave varet: Nga rëndësia sasiore e përbërësve të murit qelizor në specie të ndryshme bakteresh (G+ kanë përmbajtje të lartë mukopeptidesh); Nga vetitë kimiko-fizike të penicilinave që kushtëzojnë lidhjen në PBPs të qelizës bakteriale; nuk janë aktive kundër mykobak., mykoplaz., myqeve, riketcieve dhe klamidieve. Rezistenca bakteriale Bakteret mund të jenë rezistente në mënyrë natyrale ( mykoplazmat ose koket gram+ prodhues të β-laktamazës), ose mund të fitojnë rezistencën në mënyra të ndryshme: Prodhimi i β-laktamazës nga bakteret G + e G - çlirohet në mjedisin e veprimit të antibiotikut duke e shkatërruar këtë të fundit. Gram negativët përmbajnë enzimën në hapësirën periplazmike ku dhe ndodh veprimi më i madh inaktivizues mbi penicilinën. Kjo lloj rezistence mund të evitohet (të paktën pjesërisht) me përdorimin e penicilinave β-lktamazo rezistente (p.sh. acidi klavulanik...amoxiclav); Farmakokinetika Rruga e preferuar e dhënies është ajo parenterale: kripërat e Na dhe të K thithen shpejt parenteral (niveli terapik arrihet pas rreth 30 ), kripërat e prokainës dhe benzatinës thithen më ngadalë. penicilinat gjysmë sintetike thithen dhe oral (niveli terapik arrihet pas 1 ore). penicilina natyrale inaktivizohet nga acidi gastrik ndërsa, Në zorrë enterobakteret shkatërrojnë pjesën më të madhe të penicilinave (me β- laktamaze) ose të gjitha penicilinat (me amidaze). I/M mund të përdoren kripëra pak të tretshme (përgatitje depozitë për thithje ngadalë). Lidhja me proteinat plazmatike varion: nga 20% për ampicilinën, në 80-90% për kloksacilinën. Penicilinat shpërndahen mjaft uniformisht në të gjithë lëngjet jashtë qelizore por, nuk depërtojnë mirë në qelizë. Vd varion nga e ulët në mesatare për penicilinat natyrale (rreth 0.6 l/kg), në mesatare të lartë për gjysmë sintetiket (0.8-l l/kg). Përqendrime të larta hasen në: veshka, mëlçi, pulmone, lëkurë e zorrë. Penicilinat natyrale eliminohen shpejt në formë të pandryshuar, Pen. gjysmësintetike metabolizohen ne mëlçi në masën 30-50%: metaboliti më i shumtë është acidi peniciloik. Eliminimi ndodh kryesisht në rrugë renale, nëpërmjet mekanizmave të filtrimit glomerular dhe sekretimit tubular. Përqendrimet në urinë janë herë më të larta se në gjak. Acidifikimi i urinës ngadalëson eliminimin për faktin se ato janë përbërje acide. Penicilinat gjysmë sintetike mund të eliminohen pjesërisht edhe me tëmth, duke ju nënshtruar qarkullimit entero-hepatik. Penicilinat eliminohen dhe me qumësht. Toksiciteti 27

28 Përgjithësisht penicilinat tolerohen mjaft mirë dhe kanë kufij të gjerë sigurie por, mund të bëhen shkak për fenomene alergjike, dismikrobizëm, (më e rëndë është për gjysmë sintetikët) dhe neurotoksicitet (kryesisht në dhëniet i/v ose i/cerebroventrikular). Aplikimi terapik Penicilinat natyrale Penicilina është antibiotiku më i zgjedhur në të gjitha infeksionet e shkaktuara nga germet e ndjeshme. Përdoren në: mastitet streptokoksike, në rrugë lokale e të përgjithshme; infeksionet nga bacilet gram-pozitivë; leptospirozë; Në gjedhë përdoren në cistite e pielonefrite të shkaktuar nga Corynebacterium renale e aktinogranulomatoza; Në listeriozën e deleve; Në adenitin (buturin) e kuajve dhe në infeksionet e tjera të shkaktuara nga streptokokët; Në fruthin (malrosso) e derrave. Në të gjitha llojet e kafshëve e shoqëruar me antibiotikë të tjerë, aktivë mbi G- (p.sh. aminoglukozidet); në shumë infeksione me etiologji të paidentifikuar; në profilaksinë e komplikacioneve bakteriale të formave virale; në profilaksinë pre e postopëratore. Lokalisht, përveç intramamar, aplikohen në sy, veshë, intrauterin e lëkurë. Rrugët më të përdorura janë IM e SC. Rruga IV përdoret kur duam të marrim veprim të shpejtë por, në këtë rast eliminimi është më i shpejtë. Dozimi parenteral: kafshët e mëdha: UI/kv kafshët e vogla: UI/kg Preparate me thithje të shpejtë (tretësira ujore p.g natrike ose G potasike të përgatitura ekstempore) është mirë të bëhen çdo 4 orë; penicilina prokainike në suspension vajor (gati për përdorim) çdo orë; penicilina benzatinike (e konfeksionuar në suspension ujor, gati për përdorim) çdo 2 ose 5-7 ditë. Dozimi në rrugë i/ma (tretësira oleose për veprim të shpejtë ose suspension vajor për veprim të zgjatur, në tharje) është: UI/çerek gjiri çdo 12 orë Përdorimi dermik: pomada kutane që përmbajnë UI, peniciline natrike ose potasike, për gram vazeline ose përbërës tjetër; formë pluhuri ose dusti. Përdorimi oftalmik: pomada oftalmike ( UI/g); koliri (2500 UI/g). Penicilinat semi-sintetike Përdoret njëlloj sikurse benzilpenicilina: ato me spektër të gjerë (ampicilina) përdoren në infeksionet respiratore, enterite nga koli e pasteurela, infeksione urinare nga koli e proteus; Përdorimi i ampicilinës: Kafshët e mëdha: g/kv IM; viça, dele-dhi: mg/10 kg IM (2-3 herë/ditë); gjedhë: 200 mg/çerek gjiri/12 orë rrugë intramamare; Kafshët e vogla: 20 mg/kg çdo 8 orë për os; 6 mg/kg/8 orë IM. CEFALOSPORINAT Në vitin 1945 Brotzu izoloi mykun Cefalosporium acremonium, nga i cili u arrit të prodhohen e veçohen një sërë substancash antibiotike që u quajtën cefalosporina. Klasifikimi Klasifikimi aktual i ndan ato ne gjeneracione, ku mbahet parasysh aktiviteti antibakterial: Cefalosporina të gjeneratës së parë: cefalotina, cefazolina, cefaloridina, veprojnë mbi shumë koke G + dhe disa 28

29 bacile G - (E. coli, Kl. Pneumoniae, P. mirabilis); Cefalosporina të gjeneratës së dytë: cefamandoli, cefoksitina, cefuroksima, etj, veprojnë mbi shumë bacile G - dhe kundër disa anaerobëve; Cefalosporinea të gjeneratës së tretë: cefotaksima, cefopërazoni, ceftriksoni, ceftizoksima, veprojnë kundër baktereve G - të vështirë dhe β- laktamazo prodhuesve e anaerobëve; janë më pak aktivë se cefalosporinat e gjeneratës së dytë mbi koket grampozitivë. Të gjitha përdoren në rrugë orale; Cefalosporina të gjeneratës së katërt: cefepima, cefpiroma, janë veçanërisht aktive kundër pjesës më të madhe të baktereve G-negative dhe janë më rezistente ndaj β-laktamazës. Mekanizmi i veprimit Në ngjashmëri me penicilinat: cefalosporinat kanë veprim baktericid në fazën aktive të shumëzimit; ndërhyjnë në sintezën e murit qelizor duke frenuar në mënyrë shumë specifike enzimën transpeptidazë. veprojnë më shumë ndaj G- dhe janë më të qëndrueshëm ndaj β- laktamazës. Rezistenca bakteriale Ekzistojnë disa β-laktamaza specifike (cefalosporinaza) të cilat mund të shkaktojnë shpërbërjen hidrolitike të cefalosporinave; këto lloj enzima prodhohen kryesisht nga Pseudomonas e Enterobacter. Sikurse për penicilinazat, induktimi për sintezën e cefalosporinazave mund të bëhet nëpërmjet plazmodeve. Farmakokinetika Përdoren kryesisht parenteral (IM, IV). Vetëm disa (cefaleksina, cefradina, cefaloglicina) mund të jepen oral. Lidhja me proteinat varion 15-25% cefaleksina dhe deri 96-98% cefopërazoni Kanë Vd lehtësisht më të lartë se sa penicilinat. Metabolizohen pak në organizëm, bëjnë përjashtim cefalotina dhe cefapirina të cilat deacetilohen në mëlçi në masën rreth 30%. Eliminohen me rrugë urinare (filtrim glomerular, sekretim tubular) dhe në sasi shumë të vogël me rrugë biliare. Toksiciteti Përgjithësisht janë pak toksike. Mund të shkaktojnë reaksione alergjike (të kryqëzuara me penicilinat), dismikrobizëm, më të rëndë se penicilinat dhe nefrotoksicitet (sidomos cefaloridina dhe cefalotina). IM japin shumë dhimbje prandaj shoqërohen me lidokainë e cila nuk përdoret kur është fjala për përgatitjet e përdorimit I/V. Aplikimet terapike Infeksionet urinare stafilokoksike që janë rezistente ndaj penicilinës, infeksionet respiratore, mastitet (cefapërazoni), osteomielite, otite, etj. Nisur nga kostua e lartë, përdoren kryesisht në kafshët e vogla. Posologjia: kafshët e vogla: cefaloridina: 10 mg/kg/12 orë, IM cefaleksina: 30 mg/kg/12 orë, për os në gjedhë: 0.5 g/1/4 e gjirit /12 orë për të dyja Preparatet farmaceutike përfshijnë tretësira ujore ekstempore për përdorim parenteral; suspensione dhe kapsula për përdorim oral. Beta laktamikë të tjerë janë: monibaktamet, aztreonam, karbapenemët AMINOGLUKOZIDET Ëaksman në vitin 1944 izoloi nga një aktinomicete, Streptomyces griseus, një substancë antibakteriale të cilën e quajtën streptomicinë. Kjo substance frenonte si in vitro ashtu dhe in vivo zhvillimin e Mycobacterium tubercolosis dhe një numër gjermesh të tjera të llojeve G - si Neisseria, Escherichia, Salmonella, Proteus si dhe 29

30 disa G + (streptokokë e stafilokokë). Kërkimet e vazhdueshme çuan në sintezën e një numri të madh antibiotikësh me strukturë analoge të ashtuquajtur aminoglukozide. Klasifikimi Natyralë Streptomicina (Streptomyces griseus) Dihidro-streptomicina (dihidroanaloge e streptomicinës) Kanamicina (Streptomyces kanamycetus) Aminosidina (Streptomyces rhimosus o paromicinus) Gentamicina (Micromonospora purpurea) Neomicina (Streptomyces fradiae) Tobramicina (Streptomyces tenebrarius) Apramicina (Streptomyces tenebrarius) Sizomicina (Micromonospora inyoensis) Sintetikë Amikacina (nga Kanamicina A) Kanëndomicina o bekamicina (nga Kanamicina B) Dibekacina (nga Kanamicina B) Netilmicina (nga Sizomicina) Mekanizmi i veprimit Depërtojnë në baktere nëpërmjet transportit aktiv. Veprojnë në n/njësinë ribozomiale 30 S dhe pengojnë ARN mesazher (marn) që është i lidhur me ribozomet. ARN transfer (tarn) tanimë nuk rinjeh në mënyrë korrekte tripletet e nukleotideve të marn. Ndodh sintezë proteine difektoze (e gabuar) e cila është vdekjeprurëse për bakterin. Veprimi është i tipit baktericid. Veprojnë mirë në ph midis 7.5 e 8. Spektri i veprimit Veprojnë mbi koket dhe bacilet aerobe G - dhe koket G + (stafilokokët); Streptomicina - më aktive mbi Mykobakteret, por shumë të ndjeshme janë dhe Pasteurelat; Kanamicina, neomicina, aminozidina -më aktive mbi gjermet G - ; Gentamicina, sizomicina, amikacina - më aktive mbi gjermet G -, stafilokokët dhe Pseudomonas; Amminozidina -aktive edhe mbi disa Protozoarë, Balantidium Coli dhe Amebat. Rezistenca bakteriale Rezistenca bakteriale ndaj aminoglukozideve përcaktohet ose shkaktohet nga: Modifikimi i receptorëve bakteriale, të nën/njësisë ribozomiale 30 S ; rezistence kromozomike që lind shpejt (one step), tipike për streptomicinën, ndodh vetëm me një kontakt me antibiotikun dhe çon në një nivel rezistence të lartë; Modifikimi i përshkueshmërisë membranës qelizore nga modifikimi i transportuesve (karrier) të vete membranës; Prodhimi i enzimave neutralizuese për antibiotikun: Acetiltransferaza (aminoglukozidet acetilohen dhe humbin veprimin e tyre antibakterial); Nukleotidiltransferaza (mekanizëm rezistence që vërehet më pak); Fosfotransferaza (fosforilimi është mekanizëm më i rëndësishëm i inaktivizimit të aminoglukozideve). Rezistencat kromozomike janë të kryqëzuara, por me një drejtim (gentamicine kanamicine neomicine streptomicine); ajo plazmidike është multiple, me shumë drejtime. Farmakokinetika 30

31 Aminoglukozidet thithen shpejt parenteral (SC e IM) dhe arrijnë nivele terapike brenda minutash. Oral thithja është shumë e vogël ose aspak. Lidhen pak me proteinat plazmatike (më pak se 10%) me ndonjë përjashtim. Depërtojnë me vështirësi membranat lipoproteike dhe shpërndahen vetëm në hapësirën ekstraqelizore. Eliminohen kryesisht me rrugë urinare (filtrim glomerular) në formë aktive: nivelet në urinë janë shumë të larta -100 herë më shumë se në gjak. Me tëmth eliminohet jo më shumë se 2%. Eliminimi ndjek një kurbë bieksponenciale: një fazë kryesore shumë e shpejtë (T 1/2 rreth 1-5 orë në vartësi nga lloji i kafshës dhe barit) dhe një fazë mbetëse shumë e ngadaltë (T 1/2 disa dhjetëra orë). Toksiciteti Aminoglukozidet potencialisht janë neurotoksike e nefrotoksike, kjo kufizon përdorimet terapike të gjata (a lungo termine). Aminoglukozidet dëmtojnë çiftin e VIII të nervave të kokës, japin çrregullime në nervin vestibular dhe atë koklear dhe dëmtimet janë të pakthyeshme, ato përfundojnë me shkatërrimin progresiv të qelizave sensitive vestibulare dhe kokleare; me rritjen e dozës dhe kohës së ekspozimit, degjenerimi avancon drejt bazës së kokleas (ku perceptohen tingujt me frekuencë të lartë), deri në majë (ku perceptohen tingujt me frekuencë të ulët). Streptomicina dhe gentamicina japin dëme vestibulare (marrje mendsh, në kafshë vështirë të evidencohet), dihidrostreptomicina, amikacina, kanamicina dhe neomicina dëmtojnë dëgjimin; tobramicina jep dëmtim koklear e vestibular. Ne trajtimet e gjata neomicina mund të shkaktojë nekrozë të tubulave renale edhe kur përdoret pak ditë. Insuficienca renale- pakëson eliminimin e antibiotikut dhe rëndon efektet toksike. Aplikimet terapik edhe posologjia: Streptomicina Mastite, shkaktuar nga gjerme G - (E. coli) dhe nga stafilokokë, në bashkëshoqërim me penicilinë, në format e shkaktuara nga streptokokë e stafilokokë; Në infeksionet pulmonare nga Pasteureleat të komplikuara dhe me gjerme të tjera G - dhe koke G + (ethja e transportit); Bronkopulmoni në kuaj (Corynobacterium equi); Infeksione enterike (koli, salmonela etj) dhe enteritet neonatale në viça e gica: jepen oral dhe meqenëse nuk thithen japin veprim lokal; Aktinomykozë; Leptospirozë; Infek. urinare (G - ); Metrite e vaginite në gjedhë (G -, e Vibr.foetus). Për efekte lokale streptomicinat jepen i/ma, i/u, ne vesh, etj, kundër G - e Stafilokokëve. Veprimi sistemik realizohet i/m (s/c jep fenomene irrituese lokale). Në gjedhë e derra mund të përdoret dhe i/përitoneal. Posologjia: kafshët e mëdha: 1 g/q IM çdo orë kafshët e vogla: mg/kg IM çdo 8-12 orë viça, mëza: 1 g/ditë për os menjëherë ose disa dhënie; kafshët e vogla: 33 mg/kg për os çdo 12 orë lopë: 0.5 g/çerek gjiri, intramamar çdo 12 orë. Kanamicina Indikohet si dhe streptomicina; përdoret vetëm dhe e shoqëruar me a/b aktivë kundër G -. Indikohet në patologjitë nga gjerme G - (E. coli, Proteus, etj..) si infeksionet enterike, urinare, respiratore, 31

32 mastite kolibacilare e stafilokoksike, piodermite e otite. Posologjia kafshët e mëdha: 0.5 g/q IM, SC çdo 12 orë kafshët e vogla: 6 mg/kg IM, SC çdo 12 orë dhe 5 mg/kg për os çdo 8 orë lopë: 100 mg/ çerek intramamar çdo 12 orë Preparatet Përdoret në formën e sulfatit të kanamicinës. Preparatet tregtare përbëhen nga një përzierje kanamicinë A (në përqindje të lartë) dhe kanamicinë B (në sasi të vogël 3-5%). Ka dhe tretësira injektabël ekstempore për përdorim, kapsula për përdorim oral dhe tretësira ose suspensione në shoqërim me penicilinë për përdorim intramamar. Gentamicina Indikohet në infeksionet e rënda nga gjerme rezistente ndaj antibiotikëve të zakonshëm si psh ndaj E. coli e koliformë, në aparatin tretës ose urinar; Ka toksicitet më të ulët mbi nervin akustik dhe veshkat; Shpërndarja indore është më e madhe se të tjerët. Përdoret sulfati të gentamicinës në tretësirë ujore IM: në kafshët e vogla 4 mg/kg çdo 12 orë; në kafshët e mëdha 0.2 g/q çdo 12 orë; Për përdorim lokal ekzistojnë pomada ose kremra me 0.1% si dhe pomada oftalmike 0.3%; Gentamicina ka inkompatibilitet kimik me penicilinën, cefalosporinën, amfotericinën B dhe heparinën Neomicina Indikimet kryesore terapike janë në enterite (koli, salmonela etj) të viçave, mëzave, gicave dhe kafshëve të vogla. I/mamar në terapinë e mastiteve të shkaktuara nga koli e stafilokokë; Përdoret në terapinë e metriteve, otiteve, infeksioneve në sy dhe lëkurë. Ka toksicitet të lartë; mund të japë paraliza neuro-muskulare kuraro-simile që shfaqen më shpejt se sa nga aminiglukozidet e tjerë. Posologjia: mëza, viça: 2-3 g/ditë për os ndarë në 2-3 doza dele, gica: g/ditë për os kafshët e vogla: 20 mg/kg për os çdo 6 orë (kanë: mg/ditë) lopë: 200 mg/ çerek gjiri, i/mamar Neomicina përdoret në formë sulfati. Për përdorim oral janë tableta, pluhura, suspensione ose tretësira për përdorim nga goja. Të shumta janë dhe format për përdorim lokal: në lëkurë, në vesh, në sy, intramamar e intrauterin. MAKROLIDЁT Përfaqësuesi kryesor i këtij grupi antibiotikësh është eritromicina, e njohur qysh në vitin 1952 e prodhuar nga Streptomyces erythraeus. Janë antibiotikë mjaft homogjenë me molekule të madhe, të prodhuar nga myqe të gjinisë Streptomyces dhe kanë karakteristika të përbashkëta si: Karakteri bazik Struktura kimike Spektri i veprimit dhe rezistenca bakteriale Në përbërjet më të vonshme të këtij grupi janë shfrytëzuar disa karakteristika farmakokinetike: tretshmëria e lartë në yndyra dhe shpërndarja dhe lidhja me proteinat. Në këtë grup ekzistojnë të paktën dy përbërje tilozina dhe tilmikozina të cilat përdoren vetëm në veterinari. Klasifikimi Antibiotikët kryesore janë: Eritromicina Streptomyces erythreus Tilozina S. fradiae Spiramicina S. ambofaciens Oleandomicina S. antibioticus Tilmikozina semisintetike nga tilozina 32

33 Klaritromicina semisintetike nga eritromicina Azitromicina semisintetike nga eritromicina Mekanizmi i veprimit Frenimi i sintezës proteinike bakterike nga makrolidët amebat, toksoplazmat, Cryptosporidium spp. e Plasmodium. Nga G - janë të ndjeshme ndaj makrolidëve pasteurelat dhe pak bacile të tjerë. Krahasuar me eritromicinën, klaritromicina është më e fuqishme ndaj stafilok. e streptokokëve, ndaj Myc. pneumoniae, List. Pneumophila dhe ndaj klamidieve, ndërsa ka veprim të moderuar ndaj Haemophilus e Neisseria. Rezistenca bakteriale Rezistenca ndaj makrolidëve shkaktohet të paktën nëpërmjet trj mekanizmave plazmidike: Uljen e përshkueshmërisë së pareteve bakteriale për antibiotikun; Prodhimin e një enzime e cila metilon vendin e veprimit të makrolidëve mbi ribozome dhe pengon lidhjen e tyre. Kjo lloj rezistence është e përbashkët ndaj makrolidëve me 13 e 15 karbone si dhe linkozamideve. Prodhimi i një esteraze e cila hidrolizon makrolidët (rezistencë tipike kjo për enterobakteriacet). Skema 5/2: Mekanizmi veprimit të makrolidëve në ribozom Makrolidët japin veprim bakteriostatik duke frenuar sintezën e proteinave bakteriale; lidhen në mënyrë reversibile me n/njësinë ribozomiale 50 S duke frenuar. lëvizjen e peptidil tarn nga qendra dhënëse (P), në qendrën pranuese (A), ku ndodh formimi i vargut polipeptidik. Veprojnë pak mbi bakteret G - sepse nuk mund të kalojnë paretet bakteriale dhe se pika e veprimit mbi n/njësinë 50 S është e ndryshme. Spektri i veprimit Makrolidët veprojnë ndaj kokëve e bacileve G + aerobë; MIC tregon se janë aktive ndaj mykoplazmave (sidomos tilozina e tilmikozina), ndaj riketcieve, klamidieve, ndaj disa protozoarëve si Farmakokinetika Thithja Makrolidët janë liposulbel prandaj oral thithen me diferenca sipas përbërjeve. P.sh. eritromicina thithet pak nga mukoza e zorrëve të holla por mund të inaktivizohet lehtë nga lëngjet gastrike prandaj jepet në formë tabletash ose kapsulash gastrorezistente dhe ne forme kripërash të tretshme. Spiramicina (rovamicine), oleandomicina, tilozina, thithen më mirë se sa eritromicina Klaritromicina thithet shpejt por ka biodisponibiliteti të ulët për shkak të efektit të kalimit të parë; biotransformimi në mëlçi gjeneron një metabolit aktiv 14- OH-klaritromicina. Azitromicina thithet shpejt oral, por thithja ulet gati 45% kur merret njëkohësisht me ushqim. 33

34 Parenteral (i/m ose s/c) thithja e makrolidëve është e shpejtë dhe komplet dhe se piku hematik arrihet brenda 1-2 orëve. Meqenëse lidhen shumë me proteinat indore, përqendrohen shumë në organe si mushkëri, mëlçi e veshka. Azitromicina (përjashto snq) arrin sasi të lartë në brendësi të qelizës, për shkak të lidhjes së lartë me proteinat indore. Fibroblastet janë serbatori natyral i barit në organizëm, nga ku pastaj shumë lehtë kalon në qelizat e tjera; Biotransformimi dhe eliminimi Makrolidët transformohen në mëlçi nga 20-80%, duke u kthyer në përbërje të hidroksiluara dhe/ose të koniuguara me acidin glukuronik. Eliminohen pothuaj me tëmth dhe në sasi më të vogël, në formë aktive, me urinë nëpërmjet filtrimit glomerular (pësojnë rithithjen tubulare). Në tëmth gjenden në përqendrime të larta dhe në zorrë pjesërisht eliminohen dhe pjesërisht i nënshtrohen qarkullimit entero-hepatik. Spiramicina (rovamicina) eliminohet si e tillë në rrugë salivare dhe rithithet në aparatin tretës (hyn në qarkullimin enterohepatik). Toksiciteti Makrolidët kanë toksicitet të ulët dhe tolerohen mirë. Efekte të padëshiruara mund të jenë dismikrobizmi, irritime ne aparatin tretës (monogastrikë) dhe me rrallë fenomene alergjike. Indikimet terapike Makrolidët, për arsye të spektrit të veprimit dhe vetive të pakta alergjike, janë konsideruar antibiotikë të preferuar, pas penicilinave, në infeksionet nga G +. Janë aktivë ndaj gjermeve që prodhojnë penicilinazë. Tilozina, sidomos tilmikozina, të preferuar në terapinë e mykoplazmave: Në infeksionet respiratore dhe PPLO e gjedhit e derrave (përipneumonia like organizem); Në artritet e gjedhit; Në sëmundjet kronike respiratore të shpendëve; Në sinuzitet infektive të gjelave të detit; Në agalaksinë kontagioze të deleve; Në pleuropneumonitë; Tilozina ka aktivitet më të madh ndaj mykoplazmave; Tilmykozina është e njohur për trajtimin e sëmundjeve respiratore të gjedhit e shpendëve (ndaj mykoplazmave e Pasteurela haemolytica) dhe, falë shpërndarjes shumë të mirë dhe mbajtjes në inde, bën të mundur trajtimin parenteral, njëherë, me efekt të zgjatur në sëmundjet respiratore. Spiramicina karakterizohet për qëndrim të gjatë në inde dhe eliminim nëpërmjet pështymës e bën veçanërisht të përshtatshëm në infeksionet gojës (dhëmbëve). Makrolidët e rinj (klaritromicina, azitromicina), mund të sigurojnë mbulim mjekimi relativisht të gjata (7-10 ditë) duke i përdorur ato çdo ditë vetëm për 3-5 ditë. Një protokoll i tillë terapik është me shumë interes në mjekësinë veterinare por, kanë kosto të lartë. Rrugët e dhënies dhe përdorimi Përdoren si në rrugë orale (në formë kripërash dhe esteresh) ashtu dhe parenteral (në formë bazash ose kripërash). Eritromicina bazë - kafshët e mëdha: 2-5 mg/k/ditë IM; - kafshët e vogla: mg/kg/ditë IM Spiramicina adipate - viça, gica: mg/kg/ditë IM - shpendë: mg/litër ujë i pijshëm; mg/kg SC. Tilozina bazë 34

35 4-10 mg/kg/ditë IM Tilozina tartrat - Shpendë: 0.5 g /litër ujë i pijshëm; 25 mg/kg SC. Tilmikozina Gjedhë: 10 mg/kg SC çdo 72 orë Azitromicina Qen, mace: 10 mg/kg për os çdo 24 orë për 3-5 ditë POLIPEPTIDIKËT Kanë strukturë polipeptidike dhe prodhohen nga bacile aerobe sporogjene që karakterizohen për toksicitet të lartë, sidomos në veshka gjë që kufizon përdorimin praktik. Klasifikimi Mund të ndahen në dy grupe: Grupi i polimiksinave Polimiksina B (nga Bacillus polimixa) Kolimicina ose kolistina (nga Bacillus colistinus) Grupi i bacitracinave Bacitracina (nga Bacillus subtilis) Tirotricina (nga Bacillus brevis) POLIMIKSINAT Mekanizmi i veprimit Kombinohen me një fosfolipid të membranës bakteriale duke prishur strukturën e saj, prishet përshkueshmëria dhe del jashtë materiali intraqelizor, pra ndodh lizimi bakterial. Veprim të tipit baktericid. Spektri i veprimit Është i kufizuar ne gjermet G - si Kolibacilet, Pseudomonas, Moraxella, Klebsiella, Salmonella, Shigella, Haemophilus, Pasteurella, Bordetella. Janë më rezistente Proteus e Brucella. Rezistenca Rezistenca është e tipit kromozomik, lind shumë rrallë dhe zhvillohet ngadalë. Kur lind është e kryqëzuar për polimiksinën e kolimicinë por, zakonisht jo për antibiotikë të tjerë. Farmakokinetika Thithja Në aparatin tretës thithja është pothuaj zero, thithen shpejt i/m, s/c. Lidhja barproteinë Është ne vlera mesatare (jo më shumë se 50%). Shpërndarja Është shumë e ulët për shkak të peshës molekulare të madhe dhe tretjes së lartë në ujë. Në qumësht kalojnë shumë pak, rreth ¼ e asaj në gjak. Vd është i ulët (rreth 0.3 l/kg). Biotransformimi është, pothuaj, për të mos u marrë në konsideratë (rreth 1%) dhe eliminohen në formë aktive nëpërmjet filtrimit glomerular. Toksiciteti Efektet toksike janë pothuaj të rënda: Nefrotoksicitet që mund të arrijë deri në nekrozë tubulare; Bllokim neuromuskular; Polineurite. Indikimi terapik Infeksione të shkaktuara nga gjerme G - si enterite, mastite, dermatite dhe otite. Rrugët e dhënies dhe posologjia Përdoren oral në terapinë e enteriteve (thithen shumë pak në zorrë). Mund të përdoren i/m (praktikisht është abandonuar për shkak të toksicitetit të lartë) ose lokal si i/ma, i/uterin, ne vesh si dhe kutan (përdorim më i shpeshtë). Posologjia: Polimiksina: 6 mg/kg/ditë për os dhe 2 mg/kg/ditë IM Kolimicina : U/kg/ditë për os dhe U/kg IM Grupi i bacitracinës Spektri i veprimit Bacitracina dhe Tirotricina veprim baktericid mbi gjermet G + (koke e bacile), frenojnë sintezën e pareteve bakteriale. Janë rezistente Enterobakteret, Kandida, Nokardia, Pseudomonas e Proteus. 35

36 Tirotricina është aktive edhe ndaj disa kokëve G - si dhe ndaj Trichomonas. Farmakokinetika: Si polimiksinat. Bacitracina dhe tirotricina kanë toksicitet të lartë renal. Indikimi terapik Bacitracina: nisur nga toksiciteti i lartë renal, përdoret vetëm për trajtimin e enteriteve (oral) dhe dermatiteve, infeksioneve në sy, veshë e mitër (përdorime topike); Tirotricina: gjithashtu ka toksicitet të lartë renal por, oral inaktivizohet nga lëngjet gastrointestinale prandaj, përdoret vetëm për trajtimin e infeksioneve të lëkurës, mitrës e gjirit, pra lokal (topik). Për të rritur spektrin e veprimit, shpesh bëhet bashkëshoqërimi polimiksinëbacitracinë LINKOZAMIDET Përfaqësuesit e këtij grupi janë linkomicina, e përftuar nga Streptomyces lincolensis dhe klindamicina, semisintetike nga linkomicina. Mekanizmi i veprimit- Ndërpret sintezën e proteinave duke bllokuar lidhjen midis tarn dhe kompleksit ribozomë-arn mesazher, i ngjashëm me atë të makrolidëve. Kjo shpjegon dhe mundësinë e rezistencës bakteriale të kryqëzuar. Linkomicina vepron sidomos ne gjermet G + dhe ph optimal i veprimit është mbi 8. Mund të përdoren si oral dhe parenteral, kanë farmakokinetikë të ngjashme si makrolidët; Linkomicina arrin nivele të mira në kocka. Linkozamidet tolerohen mirë nga organizmi. Linkozamidet përdoren në dozat e mëposhtme: Linkomicina qen, mace: mg/kg/12 orë, për os, 10 mg/kg/12 orë, IM, IV derra: 10 mg/kg IM Klindamicina qen, mace: 5-11 mg/kg/12 orë, jepet për os, SC qen: mg/kg/ditë, për os në 3-4 përdorime për trajtimin e toxoplazmozës mace: 25 mg/kg /ditë për os në 2-3 përdorime për 4 javë për trajtimin e toxoplazmozës. TETRACIKLINAT (terramicinat) Viti 1947 Duggar izolon nga kampione dheu një substancë antimikrobike prodhuar nga myku Streptomyces aureofaciens, 7-klortetraciklina ose aureomicina. Për këtë arsye substancat e tjera natyrale të izoluara nga streptomicetet e tokës, si oksitetraciklina (1950), tetraciklina (1954) dhe demetilklortetraciklina (1959), deshën shumë përpjekje për të përmirësuar karakteristikat farmakologjike dhe terapike. Metaciklina, doksiciklina dhe minociklina karakterizohen për veti më të mira mikrobiologjike e farmakologjike nga paraardhësit prandaj shpesh quhen dhe tetraciklina të gjeneratës të dytë. Klasifikimi Natyrale Klortetraciklina ose aureomicina (Streptomyces aureofaciens) Oksitetraciklina ose terramicina (Streptomyces rimosus) Tetraciklina (Streptomyces viridifaciens nga hidrogjenizimi i klortetraciklinës) Demetilklortetraciklina (Streptomyces aureofaciens) Semisintetike Metaciklina, Meklociklina, Doksiciklina, Minociklina Karakteristikat kimike Janë substanca amfotere me veti për të formuar kripëra si me acidet ashtu dhe me bazat (sodike e klorhidrike), janë 36

37 hidrosolubile dhe të paqëndrueshme në tretësira ujore. Në tretësira ujore formojnë komplekse me jonet metalike: veprimi kapës/xhelues është maksimal me jonet Fe dhe jonet dy valente si Ca 2+ e Mg 2+. Tetraciklinat kanë veti liposolubile variabël dhe mbi këtë bazë mund të grupohen: Tetraciklina me liposolubilitet të ulët: oksitetraciklina; Tetraciklina me liposolubilitet mesatar: tetraciklina; Tetraciklina me liposolubilitet të lartë: doksiciklina e minociklina. Mekanizmi i veprimit Është i tipit baketriostatik, pengojne sintezën e proteinave (doz.lartabaktericid); depërtojnë në qelizë nëpërmjet transportit aktiv, fiksohen në n/njësinë 30 S dhe bllokojnë sintezën e proteinave. Pengimi i sintezës së proteinave bllokon riprodhimin qelizor. Tetraciklinat kapin disa katione dyvalente duke shkaktuar indirekt frenimin e një numri të madh sistemesh enzimatike bakteriale. ph optimal i veprimit është Spektri i veprimit Veprojnë ndaj mikroorganizmave G + e G -, aerobë e anaerobë, riketcieve, spiroketave mykoplazmave, aktinomiceteve klamidieve dhe disa protozoarëve (ameba e koksidie). Tetraciklina, ashtu sikurse të gjitha tetraciklinat e vjetra, përgjithësisht është më pak aktive se sa ato semisintetike në vartësi të gjeneracionit, ndaj baktereve G + e G -. Rezistenca bakteriale Ndodh shumë shpejt në krahasim me barnat e tjerë, krahasuar dhe me kohën e gjatë të përdorimit të tyre. Janë rezistente: Proteus, Pseudomonas, Enterococche, disa lloje Stafilococche. Janë identifikuar tri mekanizma rezistence ndaj tetraciklinave: 1. Prania e proteinave ne membranën citoplazmatike bakteriale që lehtëson daljen e barit nga qeliza (enterobakteriacet dhe koket G + ); 2. hemofilët, streptokokët, stafilokokët); 3. Inaktivizimi kimik oksigjenodipendent të molekulave të tetraciklinës në citoplazmën bakteriale (mekanizëm më i rrallë). Tetraciklinat japin rezistencë të kryqëzuar që shpesh shtrihet edhe për kloramfenikolin Farmakokinetika Të gjitha tetraciklinat thithen mjaft mirë ne traktin tretës por në vartësi të karakteristikave fiziko-kimike të kripërave dhe ph të ambientit. Klortetraciklina dhe tetraciklina thithen më pak në mjedisin intestinal (rreth 30%). Ushqimet si qumështi dhe derivatet e tij ndikojnë negativisht thithjen sepse tetraciklinat lidhin Ca e tyre duke formuar kripëra të patretshme. Sasia që eliminohet në formë aktive është pothuaj e lartë. Rruga kryesore e eliminimit është ajo renale (filtrimi glomerular); mund të rithithen në nivelin e tubulave. Në sasi të vogël eliminohen me tëmth (minociklina) dhe mund ti nënshtrohen qarkullimit enterohepatik. Toksiciteti Përgjithësisht tolerohen mirë dhe kanë efekte toksike të kufizuara. Në trajtimet orale mund të shfaqen irritime gastrointestinale me vjellje e diarre. Në doza të larta e trajtime të gjata japin efekte toksike në mëlçi me ndryshime ireversibile deri në atrofinë e verdhë akute. Në veshka me insuficiencë rëndojnë gjendjen. Tetraciklinat kapin jonet Ca ++ 37

38 dhe në kafshët e reja mund të depozitohen në dhëmbë (marrin ngjyre të verdhë në të errët) e kocka (sidomos gjatë rritjes së skeletit). Nuk përjashtohet reaksionet alergjike dhe fenomene të fotosensibilizimit të karakterizuara me eritema, ethe, çngjyrim të indeve keratinoze, etj. Aplikimet terapike Tetraciklinat indikohen në të gjitha infeksionet bakteriale të kafshëve shtëpiake, të lokalizuara ose të gjeneralizuara. Përdoren për profilaksinë dhe terapinë e komplikacioneve virale ose për profilaksinë antimikrobike pre e postopëratore. Tetraciklinat përdoren oral sidomos në kafshët e vogla. I/M shpesh shkaktojne irritime lokale (sidomos tetraciklina) prandaj preferohet rruga i/v. Në gjedhë dhe në derra mund të përdoren i/përitoneal. Për efekte lokale gjejnë përdorim i/ma, i/uterin, në sy, në veshë. Klortetraciklina përdoret edhe në koksidiozat intestinale të kafshëve të vogla. Klortetraciklina kafshët e mëdha: 4-8 mg/kg IV 1-2 herë në ditë dhe mg/kg për os kafshët e vogla: 8-12 mg/kg IV dhe mg/kg për os Oksitetraciklina kafshët e mëdha: mg/kg IM, IV 1-2 herë në ditë kafshët e vogla: 8-12 mg/kg IM, IV Tetraciklina kafshët e mëdha: 4-10 mg/kg IM, IV 1-2 herë në ditë kafshët e vogla: mg/kg IM, IV dhe 16 mg/kg çdo 8 orë për os lopë: mg/çerek gjiri në rrugë i/mamar. KLORAMFENIKOLET Grupi i fenikoleve përbëhet nga tri substanca me veprim antibakterial të cilat janë derivate të propanediolit: Kloramfenikoli, Tiamfenikoli, Fluorfenikoli. Mekanizmi i veprimit Fenikolet janë bakteriostatike, frenojnë sintezën proteike, lidhen në mënyrë reversibile me n/njësinë ribozomiale 50 S si dhe makrolidët. Kloramfenikoli frenon sintezën proteike edhe në qelizat e mamiferëve, në mitokondri. Më të ndjeshme janë qelizat e sistemit eritropoietik, prandaj kloramfenikoli rezulton antibiotik me toksicitet të lartë. Kloramfenikoli Spektri i veprimit Kloramfenikoli ka spektër të gjerë veprimi, në fakt rezulton aktiv mbi: Koket dhe bacilet G + e G - por, veprimi është më i madh ndaj bacileve G -. Leptospirat e mykoplazmat; Ricketsiet e klamidiet; Aktinomicetet; Vepron ndaj disa anaerob. G + e G - si Bacterioides spp, Clostridium spp. e Bacillus fragilis. Rezistenca Rezistenca bakteriale ndaj kloramfenikolit mund të jetë tre lloje të ndryshme: 1. Reziztencë natyrale; 2. Rezistencë kromozomike: zhvillohet progresivisht duke ulur përshkueshmërinë e qelizës bakteriale nga ana e kloramfenikolit; 3. Rezistenca plazmidike: Lind e përhapet shpejt nga sinteza e një acetiltransferaze bakterike që inaktivizon kloramfenikolin duke e acetiluar atë acetilkloramfenikol; Genet plazmidike, që kodifikojnë rezistencën ndaj kloramfenikolit, kodifikojnë edhe rezistencën ndaj antibiotikëve të tjerë si tetraciklinat, sulfamidet si dhe prodhimin e β-laktamazës. 38

39 Farmakokinetika Thithja Kloramfenikoli bazë thithet shpejt në traktin gastrointestinal; piku hematik arrihet pas 1-2 orësh: Tregtohet si palmitat në formën e suspensionit për dhënie orale dhe në këtë formë sillet si probar; Biotransformimi dhe eliminimi Kloramfenikoli transformohet në mëlçi në reaksionet e fazës së parë (hidroksilim) ose të fazës së dyte (glukuronidim) në metabolitë inaktivë. Metaboliti i glukuroniduar inaktiv eliminohet kryesisht nëpërmjet tëmthit. Në zorrë mund të hidrolizohet (Faza III) nga ku çlirohet baza aktive e cila mund të thithet (qarkullimi enterohepatik) ose eliminohet me fekale. Toksiciteti Kloramfenikoli është antibiotik me toksicitet të lartë dhe mund të japë: Depresion të palcës së kockave nëpërmjet dy mënyrave: Efekti dozë-dipendent është i kthyeshëm me ndërprerjen e trajtimit. Ky tip depresioni shprehet me anemi, leukopeni dhe trombocitopeni; Dhënia dhe posologjia Kloramfnikoli mund të përdoret oral, parenteral dhe lokal. Në kafshët e vogla dozat janë si më poshtë: mg/kg IM, IV 1 herë në ditë mg/kg për os çdo 8 orë. Përdoret në forma të ndryshme farmaceutike: Për përdorim parenteral Tretësira ujore extemporae; Tretësira të gatshme ujore të glikol propilenit dhe polivinilpirolidonit; Për përdorim oral Kapsula me 250 mg lëndë aktive; Prodhime të destinuara për terapinë e infeksioneve të shoqëruara me absorbentë intestinalë; Për përdorim lokal prodhime për përdorim në sy (kolire dhe pomada oftalmike 1%), veshë dhe lëkurë. Fluorfenikoli Spektri i veprimit: Njëlloj si kloramfenikoli, ne disa raste me i fuqishem. Thithja Fluorfenikoli është shumë liposolubel, nuk ka grupe funksionale të jonizueshme dhe praktikisht i patretshëm në ujë, prandaj thithet të mirë në të gjitha rrugët. Fluorfenikoli përqendrohet në veshka, mëlçi, urinë e tëmth nëpërmjet të cilëve dhe eliminohet (urinë rreth 70%), si i tillë ose i metabolizuar (hidroksiluar dhe/ose konjuguar). Toksiciteti Është me pak toksik se kloramfenikoli. Në rastin e fluorfenikolit është bërë e mundur të fiksohet vlera e MRL në gjedhë: 200 µg/kg në muskuj, 300 µg/kg në veshka dhe 3000 µg/kg në mëlçi. Aplikimet terapike Janë sikurse të kloramfenikolit, por përdoret edhe në kafshët e prodhimit në të gjitha infeksionet nga gjerme të ndjeshme me preferencë në infeksionet pulmonare, intestinale dhe ato uro-gjenitale. Posologjia Në gjedhë 20 µg/kg për 2 herë me interval 48 orë. Nuk këshillohet përdorimi në lopët në laktacion. Koha e sigurimit (suspiction time) për mishin është 30 dit. Tiamfenikoli Tiamfenikoli ka një radikal metilsulfonik në vend të nitrogrupit, prandaj është më i qëndrueshëm se kloramfenikoli. Farmakokinetika Thithet shumë mirë oral e parenteral. Tretet pak në ujë prandaj në rrugë parenterale përdoret esteri i tij glicinik. Tiamfenikoli mund të përdoret dhe në rrugë aerogene, vetëm ose i shoqëruar me mukolitikë. 39

40 Toksiciteti Tiamfenikoli është pak toksik; rastet e anemise aplastike janë shume të rralla. Indikimi Njëlloj si kloramfenikoli e fluorfenikoli KINOLONET Molekula baze e kinoloneve përfaqësohet nga 7-klorokinolina, nga e cila, në vitin 1962, u sintetizua acidi nalidiksik, përfaqësuesi kryesor i kinoloneve. Kinolonet përbëjnë një klasë relativisht heterogjene të analogëve të acidit nalidiksik. Kinolonet mund të ndahen në dy nën familje. A. Kinolone të gjeneratës së parë (acidi nalidiksik, ac. oksolinik, ac. piromidik, ac. pipemidik dhe flumekina): janë molekula të sintetizuara në vitet 60-70, të shekullit të kaluar, me veti mikrobike relativisht të dobëta dhe të kufizuara vetëm ndaj disa G - dhe enterobakteriaceve. Nisur nga veçoritë e tyre kinetike, përdoren kryesisht si antiseptikë urinarë. B. Kinolone të gjen. së dytë ose fluoruratet norfloksacina, enoksacina, ofloksacina, ciprofloksacina si dhe tri subst. të miratuara vetëm për përdorim veterinar: enrofloksacina, danofloksacina dhe marbofloksacina: Jane përbërje të prodhuara pas vitit 1974 dhe kanë spektër të gjerë veprimi. Përdoren për veprim sistemik, sepse: kanë spektër të gjerë veprimi; biodisponibilitet të lartë oral dhe shpërndarje të lartë në hapësirat ekstravazale (intersticiale). Fluorokinolonet kanë një F (fluor) në pozicionin 6. Mekanizmi i veprimit Kromozomi bakterial është i organizuar me një numër të madh regjionesh hapësinore super të spiralizuara të cilat e bëjnë kompakte rreth një bërthame qendrore të përbërë nga ARN. Enzima që katalizon veprimet përgjegjëse për kompaktësimin e ADN dhe që mban strukturën normale të super spiralizuar quhet ADN-xhirazë (në baktere) ose topoizomeraza II (në mamiferë). Formimi i komplekseve kinolon-xhirazë-adn frenon dyfishimin e ADN ndërkaq veprimi final i një efekti të tillë genotoksik çon në: ndryshim të konformacionit hapësinor të ADN; frenim dhe ndryshim të transkriptimit të mesazhit, të sintezës së proteinave dhe të shumëzimit bakterial me efekt final të tipit baktericid. Spektri i veprimit Spektri i veprimit ndryshon sipas gjeneratës së parë apo fluorokinolonit: Kinolonet të gjeneratës së parë kanë spektër veprimi të kufizuar ndaj G - aerobë dhe ndaj disa enterobakteriaceve. Fluorokinolonet kanë spektër veprimi të gjerë ku përfshihen bakteret G - madje dhe pseudomonadacet, koket aerobë G + dhe mykoplazmat. Farmakokinetika Thithja është e shpejtë dhe e plotë oral, fluorokinolonet thithen mirë dhe parenteral; Lidhjet bar-proteinë janë të ndryshme: ac.nalidiksik dhe ac. aksolinik lidhen rreth 70-75%; ac. piromidik dhe ac. pipemidik lidhen rreth 15-30%; fluorokinolonet variojnë nga 20 deri 90% në vartësi të përbërjes dhe llojit të kafshës; Eliminimi Eliminohen ne rrugë renale (30-35%), si të tillë ose si metabolit aktivë. Në gjedhë mund të eliminohen edhe ne rrugë biliare, të pandryshuar ose të glukuronuar. Enrofloksacina, danofloksacina e marbofloksacina thithen në të gjitha rrugët, piku hematik, i/m, arrihet rreth një orë nga marrja. Shpërndahen mjaft mirë dhe arrin nivel më të lartë në pulmone (mbi atë plazmatik lidhje me proteinat indore), zemër e mëlçi. Lidhja bar-proteinë 40

41 indore është e lartë (mund të arrijë deri 90%). Metabolizohen pjesërisht në mëlçi nga reaksionet e Fazës së I (metabolit aktivë p.sh. enrofloksacina ciprofloksacinë) ose të Fazës së II (koniugimi glukuronik metabolit inaktivë). T ½ është rreth 3 orë. Rezistenca Bakteret që zhvillojnë rezistencë kanë ADN-xhirazë të modifikuar dhe vërehet nga mutacionet e kromozomeve bakteriale. Akoma nuk është vërtetuar shfaqja e rezistencës plazmidike për fluorokinolonet por, është vërejtur për acidin nalidiksik. Toksiciteti Kinolonet normalisht tolerohen mirë nga organizmi, megjithatë mund të shkaktojnë: çrregullime gastro-intestinale (vjellje e diare), shqetësime, fotosensibilizim e reaksione alergjike, dismikrobizëm (sidomos fluorokinolonet), më rrallë anemi, trombocitopeni dhe leukopeni. Aplikimet terapike Kinolonet e gjeneratës së parë Ac. nalidiksik infeksionet urinare dhe enterike të shkaktuara nga G- si koli, salmonelat e proteus). në terapinë e enteriteve të viçave të shkaktuar nga kolibacilet, në enteritin e derrave si dhe në enteritin e infeksionet urinare të kafshëve të vogla. Përdoret oral në formë pluhuri ose tableta në dozë 7-10 mg/kg, çdo 12 orë. Ac. Oksolinik Aplikimet si ac. Nalidiksik. Në viça jepet oral mg/kg, ndërsa I/M përdoret në formën e oksolinatit të Na në dozë mg/kg. Acidi piromidik Ka spektër veprimi më të gjerë dhe përfshin G- dhe disa G+ si p.sh. stafilokokët. Përdoret në terapinë e kolibacilozës në viça, jepet nga goja në dozë mg/kg/ditë i ndarë në dy ose tre fraksione. Fluorokinolonet (enrofloksacina, danofloksacina, marbofloksacina) Gjedhë, (viça të vegjël e të rritur): infeksione të shkaktuara nga gjerme G + dhe mykoplazma në individë ose të natyrës enzotike, në mënyrë të veçantë ne infeksionet e ap. respirator si bronkite, bronkopulmonite, pulmonite akute, subakute e kronike. Infeksionet e traktit tretës si gastroenterite dhe enterite akute, subakute e kronike: Infeksionet e aparatit. urogjenital si nefrite, cistite, uretrite e metrite; Onfalite; Mastite; si dhe profilaksinë e infeksioneve post-operatore. Dele, dhi Pasteurelozë; Klostridiozën dhe kolibacilozën e qengjave e kecave; Mastite akute, mastitin gangrenoz (për shpëtimin e jetës së kafshës); Agalaksinë kontagioze. Derra Infeksionet respiratore shkaktuara nga Pasteurella sp., Bordetella sp., Haemophilus sp., Mycoplasma sp., Salmonella sp., Streptococcus sp., Staphylococcus sp si Pulmonite enzotike nga Mykoplasmat, Riniti atrofik; Enterite neonatale ose të mëvonshme akute, subakute e kronike të shkaktuara nga gjerme të ndjeshme si E. coli, Kolibacilloza, Kampilobakterioza e Salmoneloza; Kompleksi MMA; Mastite; Metrite; Ethet puerpërale. SULFAMIDIKËT Zbulimi i sulfamidikëve zë vend të rëndësishëm në historinë e farmakologjisë si një mjet efikas ne shumë infeksione të shkaktuara nga G + e G -. Sinteza e sulfamidit të parë zë fill në vitin 1932 kur një grup kërkuesish të Bayer-it (Gjermani), konstatuan se një grup 41

42 sulfonamidik ne ngjyruesin krizoidine (ngjyrues kulturash me veti të dobëta antimikrobike) shtonte veprimin antimikrobik. Sulfamidikët janë substanca të prodhuara në rrugë kimike dhe karakterizohen nga prania e një grupi të përbashkët: aminobenzen-sulfonamid ose sulfanilamid. Përftohen nga zëvendësimi mbi atomin e azotit të grupit aminik e sulfamidik. Skema 5/4: Struktura e Sulfamideve Klasifikimi Sulfamidikët mund të klasifikohen sipas vetive f/kinetike në: Sulfamidikë enterikë të cilët thithen dobët në aparatin tretës: Sulfaguanidina Suksinilsulfatiazoli Ftalilsulfatiazoli Suksinilsulfacetamidi Sulfamidikët për përdorim sistemik me veprim të shkurtër ose dozim të lartë Sulfanilamidi Sulfatiazoli Sulfadiazina Sulfamerazina Sulfametazina Sulfapiridina Sulfamidikë për përdorim sistemik me veprim të zgjatur ose dozim të ulët Sulfametoksipiridazina Sulfadimetoksina e sulfamonometoksina Sulfametoksidiazina Sulfametopirazina Sulfafenazoli Sulfadoksina Sulfametoksazoli Mekanizmi i veprimit Gjermet e ndjeshme ndaj sulfamideve janë ato që nuk përdorin acid folik të paraformuar nga ambienti i jashtëm, ato e prodhojnë atë vete nisur nga acidi p- aminobenzoik (PABA), pteridina dhe acidi glutamik. Reaksioni i sintezës së PABA ndihmohet nga një enzimë që quhet folatosintetaza. Sulfamidikët kanë strukturë analoge me PABA dhe konkurojnë me të në nivelin e folatosintetazës duke u lidhur pikërisht në vendin e PABA në ciklin metabolik që çon në sintezën e acidit folik. Acidi folik (ac. dihidrofolik) normalisht konvertohet ne acid folinik (ac.tetrahidrofolik) që është forma aktive. Skema 5.5: Struktura e PABA dhe sulfamidit Futja e sulfamidikëve në vend të PABA bllokon sintezën proteike të mikrobit. Qelizat e mamiferëve përdorin acid folik të paraformuar (marrë me ushqim), prandaj dhe nuk pësojnë veprim të sulfamidikëve. Efekti i sulfamidikëve është i tipit bakteriostatik, por mund të arrihet veprim baktericid në përdorime të 42

43 zgjatura ose duke arritur përqendrime shumë të larta të tyre in vivo, gjë që praktikisht është e vështirë. Spektri i veprimit Sulfamidet kanë spektër të gjerë veprimi. Janë shumë të ndjeshëm ndaj sulfamideve pjesa më e madhe e kokëve G + e G - ; midis bacileve më mire veprojnë mbi G +, në përqendrime të larta sulfamidet veprojnë edhe mbi disa G - (si E.coli, Salmonelat, etj). Sulfamidikët veprojnë edhe mbi disa protozoarë: koksidiet e toksoplazmat. Rezistenca Rezistenca ndaj sulfamidikëve (përgjithësisht arrihet ngadalë) mund të jetë e natyrës kromozomike ose plazmidike. Rezistenca plazmidike arrihet nga një faktor R i quajtur dhe infektiv, ndeshet kryesisht në Enterobakteriacet (E. coli, Proteus, Salmonella, Shigella). Farnakokinetika Sulfamidikët kanë veti të lidhen shumë me proteinat sierike, në mënyrë të veçantë me albuminat. Kalimi në qumësht i sulfamideve behet me difuzion jojonik dhe varet nga pka e sulfamidit dhe ph i qumështit. Prandaj kalimi në qumësht gjatë mastiteve është më i madh për shkak të kurthit jonik (ph është më i lartë se normalisht). Sulfamidikët metabolizohen pjesërisht dhe pjesërisht eliminohen pa pësuar asnjë lloj transformimi. Proceset e biotransformimit ndodhin në mëlçi dhe përfshijnë reaksione të acetilimit, glukuronimit dhe sulfurimit. Eliminohen kryesisht nëpërmjet veshkave. Përdorimet Gjedhë Infeksionet bronko-pulmonare bakteriale dhe në profilaksinë e komplikimeve bakteriale në format virale; Infeksionet e rrugëve urinare si cistitet e pielonefritet bacilare; Infeksionet e ap. riprodhues si metrite dhe mbetjet e placentës; Infeksionet enterike të shkaktuara nga baktere e koksidie ( diarea e kuqë ); Mastitet strepto e stafilokoksike dhe nga E. coli; Gangrena gazoze e karbunkuli; Aktinogranulomatoza; Retikulo-peritoniti traumatik; Pododermatite (çalimet) dhe infeksionit e thundrave; Sëmundje të të porsalindurve si enterite, poliartrite e onfaloflebite. Kuaj Infeksione bronko-pulmonare; Infeksione të aparatit riprodhues; Adenitin e kuajve (buturin). Dele dhi Infeksione bronkopulmonare; Mastite; Metrite; Pedaina. Derra Infeksione enterike; Infeksione respiratore. Qen e mace Infeksione bronko-pulmonare përfshirë dhe komplikimet bakteriale të lisë në qen; Infeksionet urinare; Enterite bakteriale nga koksidiet. Shpendë Koksidiozë; Pasteurelozë. Më të zakonshme janë shoqërimet sulfamidike polisulfamidike: Bisulfamidike: sulfamerazinë + sulfametazinë; Trisulfamidike: sulfadiazinë + sulfamerazinë + sulfametazinë; Tetrasulfamidike: sulfatiazol+sulfadiazinë+sulfamerazin ë+sulfametazinë. Toksiciteti Mund të shfaqen fenomene intolerance. Përqendrimi në tubulat renalë favorizon precipitimin e tyre në formë kristalesh dhe shkakton dëmtime renale (bllokim). Kristaluria mund të evitohet duke përdorur sulfamidike të rinj (të tretshëm, acetilohen pak, Eliminohen ngadalë) ose duke përdorur kombinime sulfamidikësh me shpejtësi të ndryshme eliminimi. sulfamidikët mund të japin dismikrobizem, 43

44 sidomos me florën bakteriale që prodhon vitaminën K. Mënyrat e përdorimit dhe posologjia Sulfamidikët kërkohet terapi e vazhdueshme, d.m.th të sigurohen në gjak dhe inde nivele terapike të vlefshme dhe të qëndrueshme. Normalisht terapia e sulmit fillon me dopio dozë, në krahasim me atë të mbajtjes. Doza e sulmit ndiqet me doza më të vogla (mbajtëse) aq sa të kompensohen humbjet që vinë nga biotransformimi dhe eliminimi. Në praktikë është e këshillueshme të zgjatet terapia për të paktën dy ditë pas zhdukjes së shenjave klinike (p.sh ethet). Lidhur me posologjinë duhet nënvizuar: Sulfamidikët me dozim të lartë (sulfamerazina, sulfametazina) duhet të përdoren më dozë sulmi që arrin rreth mg/kg, e ndjekur nga dozat mbajtëse me mg/kg çdo 12 orë; Sulfamidikët me dozim të ulët (sulfametoksipiridazina, sulfadimetoksina) zakonisht përdoren me dozë sulmi në sasi rreth mg/kg, e ndjekur nga doza mbajtëse mg/kg çdo 24 orë. Prodhime për përdorim parenteral: Janë tretësira ujore gati për përdorim; Janë në përqendrime të ndryshme nga 5-40% (përgjithësisht 20%). Janë irrituese prandaj më mirë përdoren i/v dhe me kujdes që të mos shkaktohen përiflebite. Disa prodhime të reja sulfamidike me përqendrime të ulëta tolerohen më mirë lokalisht prandaj, në gjedhë mund të përdoren edhe në rrugë i/m por në thellësi. Prodhime për përdorim oral: Përdoren në të gjitha speciet, në ruminantët mund të shkaktojnë fenomene të dismikrobizmit dhe mund të pësojë ndryshime edhe flora bakteriale. Oral mund të përdoren si sulfamidikët sistemikë ashtu dhe të ashtuquajturit enterikë. Sulfam. enterike shpesh përdoren të shoqëruar me substanca adsorbente, adstrigjentë intestinalë dhe në disa raste me kemioantibiotikë të tjerë, për trajtimin e formave enterike. Format farmaceutike më të përdorura janë pluhurat, tabletat dhe boluset. Preferohet përdorimi në ushqim dhe ujin e pijshëm për mjekime masive (terapia e masës), sidomos në shpendë (në ushqime si profilaktik dhe në ujin e pijshëm si terapik). Në fakt kafshët sëmura konsumojnë më pak ushqim ndërsa pirja e ujit nuk ndryshon ose mund të shtohet. Prodhime për përdorim intrauterin : Janë shumë të përdorura, shpesh të shoqëruara me substanca absorbuese dhe kimiantibiotikë të tjerë. Format farmaceutike në treg janë supostet, qirinjtë, kapsulat dhe sprai. Prodhime për përdorim topikë: Janë të shumta dhe përfshijnë: pluhurat, emulsionet, pomadat, sprai dhe prodhime për përdorim në veshë. Prodhimet për përdorim i/mamar: Rëndësia e tyre tashmë ka rënë sepse përdoren kimioantibiotikë të tjerë. Në terapinë e mastiteve sulfamidikët përdoren akoma në rrugë parenterale (sistemike), sidomos në format e mastiteve parenchimatoze. DIAMINOPIRIMIDINAT Diaminopirimidinat, sikurse sulfamidikët, ndërhyjnë në sintezën e koenzimës folike duke vepruar në nivelin e dihidrofolatoreduktazës, enzimë që shërben për sintezën e acidit tetrahidrofolik nisur nga acidi dihidrofolik. Veprojnë pra në një fazë të mëvonshme të sintezës së koenzimës folike në krahasim me sulfamidikët. Diaminipirimidinat frenojnë dihidrofolato-reduktazën, enzimën që 44

45 katalizon sintezën e acidit dihidrofolik nisur nga acidi folik. Tipi i veprimit është kryesisht bakteriostatik, por kur diaminopirimidinat shoqërohen me një sulfamidik, mund të japin dhe efekt baktericid. Përgjithësisht, meqenëse shoqërimet rezultojnë efikase, raporti midis dy barnave duhet të jetë afërsisht 5:1 (5 pjesë sulfamidik dhe 1 pjesë diaminopirimidinë), një raport i tillë mund të ndryshojë në vartësi të sulfamidit e diaminopirimidinës. Spektri i veprimit Trimetoprimi dhe ormetoprimi janë efikas ndaj baktereve G +, disa G - dhe protozoarëve. Janë të qëndrueshme treponemat, mykobakteret, mikroorganizmat anaerobe, pseudomonas dhe klamidiet; Pirimetamina është aktive kryesisht ndaj protozoarëve. Rezistenca Rezistenca është e tipit kromozomik dhe ekstrakromozomik, ajo shfaqët e zhvillohet shpejt me mekanizma të ndryshëm: Ulja e afinitetit të dihidrofolato-reduktazës bakteriale; Prodhim i lartë i dihidrofolato-reduktazës; Ulja e përshkueshmërisë ndaj barit; Formimi i mutantëve rezistentë. Diaminopirimidinat thithen mirë si oral e parenteral. Shpërndahen mirë deri dhe intraqelizor. Përqendrime të mira kapen në pështymë, sekrecio. bronkiale, me pak në prostatë, lëngjet vagjinale, atë intersticial si dhe në gjakun e fetusit. Diaminopirimidinat shpërndahen mirë edhe në qumështin normal duke arritur nivele edhe 3-5 herë më shumë se në gjak. Ekskretohen në rrugë renale nëpërmjet filtrimit glomerular dhe sekretimit tubular. Eliminohen pak edhe me fekale. Aplikimet terapike Trimetoprimi: përdoret i shoqëruar me sulfamdikët si sulfadiazina, sulfadoksina, sulfametoksazoli. Ky bashkëshoqërim potencon ndjeshëm efektin dhe zgjeron spektrin e veprimit. Gjithashtu rriten mundësitë për të marrë dhe efekt baktericid si dhe ulet probabiliteti për lindjen e fenomeneve të rezistencës bakteriale. Preparatet që gjenden në treg përmbajnë sulfamidikë dhe trimetoprim në raport 5:1 respektivisht. Nitrofuranet Në këtë grup bëjnë pjesë furazolidoni, nitrofurazoni dhe nitrofurantoina. Mekanizmi i veprimit- është i tipit baktericid. Ato ndërhyjnë mbi qarqet oksidative enzimatike të mikroorganizmave. Ndryshimi i metabolizmit të karbohidrateve frenon sintezën e ac. nukleinike. Derivatet nitrofuranike janë aktive in vitro mbi G +, G - dhe Protozoarët. P.M.I në përgjithësi është rreth 0,1 dhe 30 mcg/ml. Nuk kanë efekt baktericid mbi Proteus dhe Pseudomonas. Nitrofuranet në përgjithësi jepen oral. Thithja e nitrofuraneve oral është e dobët (përjashto nitrofurantoinën) prandaj përdoren në trajtimin e infeksioneve intestinale dhe atyre urinare, nitrofurantoina thithet mirë dhe në rrugët urinare arrin përqendrimin e duhur terapik n.p.m rithithjes tubulare të ujit. Nitroimidazolet Janë barna sintetike që i përkasin nitroderivateve të imidazolit ku bëjnë pjesë: - dimetridazoli, ronidazoli, ipronidazoli dhe metronidazoli. Tri barnat e para veprojnë mbi patogjenët e enteriteve nekrotike në derra; -histomoniazën dhe trikomoniazën e pulave të detit. Metronidazoli vepron kryesisht mbi 45

46 shkaktarët e trikomoniazës. Të gjithë nitroimidazolikët oral thithen mirë dhe shpejt. Eliminohen kryesisht në rrugë renale (si në formë të pandryshuar ashtu dhe të metabolizuar). Nitrotiazolet Janë barna sintetike që kanë përdorim të kufizuar në mjekësinë veterinare: aminonitrotiazoli dhe nitiazidi. Aminonitrotiazoli përdoret për qëllime profilaktike e terapike ndaj histomoniazës së pulave të detit. Nitiazidi përdoret për qëllime profilaktike dhe terapike ndaj histomoniazës dhe ekzamitiazës së shpendëve (pulave të fushës). ANTIPARAZITARET Antihelmintikët Barna natyralë ose sintetikë që sipas veprimit ndahen: Barna vermicidë, veprim që jepet: duke modifikuar metabolizmin e helmintit ose duke ndërhyrë në nivelin e sistemit nervor; Barna vermifugë, veprim që jepet: duke paralizuar sistemin e fiksimit të parazitit dhe duke rritur përistaltikën intestinale të organizmit; Barna me veprim edhe ovicid, (benzimidazoliket); Barna me veprim mbi format e rritura dhe format larvore të parazitit (veprim vermicid). Sipas spektrit të veprimit ndahen: Barna aktivë mbi nematodet Barna aktivë mbi cestodet Barna aktivë mbi trematodët Kërkesat për një antihelmintik: Efekti (selektiviteti) Tolerueshmëria nga organizmi Prakticiteti ne përdorim Kostua Toksiciteti i antihelmintikëve ndikohet nga: Lloji i kafshës (macja toleron keq arekolinën dhe derivatet fenolike); Raca (qentë Boxer janë më të ndjeshëm ndaj levamizolit, Collie ndaj ivermektinës); Seksi Faktori individ (idiosinkrazi); Mosha Gjendje stresi (p.sh. transporti, vaksinimet, mbipopullimi); Shoqërimet terapike, kolinergjikëantihelmintikë; emboli nga ngordhja e helmintëve, bllokime nga zhvillimi i parazitëve) ose toksike (çlirimi dhe rithithja e toksinave pas lizimit të helmintëve Barnat që veprojnë mbi nematodet Fenotiazina Është një prej barnave më të vjetër që përbëhet nga dy unaza fenolike të bashkuara nga një grup aminik dhe nga një squfur. Është pothuaj i patretshëm në ujë dhe se në të formon produkte toksike. Ndërhyn në glikolizën anaerobike të parazitit. Vepron mbi format e rritura të strongileve të ruminantëve dhe të kuajve, nuk vepron mbi askaridet, oksiuret dhe në përgjithësi mbi format imature. Fenotiazina gjendet në formë pluhuri, në formë kapsulash, bolusesh ose tabletash. Posologjia dele-dhi: mg/kg gjedhë: 20 g/q deri në një maksimum 60 g/krerë kuaj: 5-6 g/q deri në një maksimum g/krerë Piperazina Dietilendiamina ka strukturë heterociklike të thjeshtë dhe tretet shumë mirë në ujë. Vepron mbi askaridet e të gjitha specieve si dhe oksiuret e kuajve por veprimi i saj është i kufizuar mbi format e rritura. Në zorrë thithet shpejt, metabolozohet në mëlçi dhe eliminohet komplet në rrugë 46

47 urinare brenda 24 orëve. Është pak toksike. Përgjithësisht përdoret në rrugë orale në doza: ruminantët dhe kuajt: g/q derra, shpendë: % në ushqim % në ujin e pijshëm qen, mace: mg/kg Benzimidazolikët Bari i parë i këtij grupi, i hedhur në treg, ka qenë tiabendazoli. Numri i madh i parazitëve mbi të cilët ai vepronte bëri që të konsiderohet antihelmintik me spektër të gjerë por, edhe për disa veti larvicide e ovicide, që nuk i kanë pasur barnat e mëparshëm. Sot prodhohen përbërje me veti të larta antihelmintike si:albendazoli, kambendazoli, fenbendazoli, flubendazoli, mebendazoli, oksfendazoli, parbendazoli dhe tiofonati. Mekanizmi i veprimit Benzimidazolikët lidhen me tubulinën e nematodit duke penguar polimerizimin pra, formimin e mikrotubulave. Ky veprim konfirmohet nga fakti që tubulina e nematodeve benzimidazolo-rezistentë ka më pak afinitet për benzimidazolikët. Veç kësaj benzimidazolikët frenojnë dhe fumarato-reduktazën, një enzimë esenciale në proceset metabolike energjetike (ciklin citrik) të parazitit. Spektri i veprimit Tiabendazoli vepron ndaj strongileve intestinalë të gjedhëve e kuajve, ndaj oksiureve e askaridëve të kuajve dhe ndaj strongiloidëve. Vepron si mbi format e rritura ashtu dhe ato larvore në zorrë por vepron shumë pak në ato indore. Përbërjet e tjera veprojnë edhe mbi strongilët pulmonarë, trikoçefalët, ankilostomat dhe çestodët. Triklabendazoli vepron edhe mbi Fasciola hepatica; janë efikas edhe si ovicidë e larvicid. Farmakokinetika Tiabendazoli, albendazoli dhe oksfendazoli thithen mirë në traktin tretës, ndërsa benzimidazolet e tjerë thithen pak kur jepen në rrugë orale. Metabolitët kryesorë të albendazolit, sulfoksidi aktiv dhe sulfoni, ekskretohen kryesisht në rrugë urinare. Oksfendazoli pëson procesin e hidroksilimit, oksidimit e reduktimit. Përsistojnë në inde, prandaj koha e sigurisë është e gjate; nuk trajtohen kafshët qumështi i të cilave përdoret për konsum human. Parabendazoli nuk rekomandohet gjatë barrsërisë në të gjitha llojet e kafshëve. Tiabendazoli përdoret: ruminantët: 50 mg/kg, 100 mg/kg në parazitozat e rënda, ne kuaj: 50 mg/kg, 100 mg/kg në infestimet nga askaridet, ne derra: 70 mg/kg. Substanca të tjera Febanteli Transformohet në fenbendazol dhe sulfoksidin e tij si dhe në oksfendazol të cilët japin veprimin antihelmintik. Është aktiv ndaj nematodeve të ruminantëve, të derrave dhe llojeve të tjera të kafshëve. Tiofonati Transformohet në lobendazol. Përdoret oral ndaj strongileve g/intestinale të ruminantëve dhe në infestimet nga strongilet, askaridet e oksiuret në kuaj. Derivatet e pirimidinës (tetrahidropirimidinat) Piranteli e moranteli Janë barna aktivë kundër shumicës dërmuese të parazitëve gastrointestinalë të deleve, gjedhëve, derrave, kuajve dhe qenve. Piranteli e Moranteli janë pak toksik në të gjitha llojet e kafshëve. Përdoren: Pirantel tartrati kuaj: 12.5 mg/kg dhënie njëherë; 2.6 mg/kg/ditë dhënie e përsëritur. derra: 22 mg/kg (maksimumi 2 g/krerë); 47

48 dele e gjedhë: 25 mg/kg. Pirantel pamoati kuaj: 6.6 mg subs. bazë/kg. qen: 5 mg/kg për kafshët me peshë <2 kg, 10 mg/kg për kafshët me peshë >2 kg Imidazolikët Tetramizoli e levomizoli Mekanizmi i veprimit Levamizoli vepron në parazitë si kolinomimetik me receptorët nikotinikë, jep paralizë të pakthyeshme të nematodeve për shkak të tkurrjeve muskulore të zgjatura. Spektri i veprimit Ka spektër të gjerë kundër strongileve intestinale e pulmonare, strongiloideve, askarideve e ankilostomave. Vepron mbi format e rritura dhe ato imature, më pak mbi ato histotropike. Thithet mirë në të gjitha rrugët e përdorimit. Eliminohet me fekale dhe rrugë urinare dhe një pjesë mjaft e vogël në rrugë pulmonare. Levamizoli përdoret: Gjedhë, dele, dhi, derra: 8 mg/kg me një përdorim për os, sc; 10 mg/kg për përdorim kutan. Nga derivatet e As përdoret Melarsemina për trajtimin e kafshëve të prekura nga filarioza kardiopulmonare e shkaktuar nga larvat e stadit të pestë dhe nga parazitët e rritur (Dirofilaria immitis). Avermektinat dhe milbemicinat Avermektinat janë antihelmintikë që kimikisht ngjajnë me produktet e një aktinomicete Streptomyces avermitilis e izoluar në Japoni nga një mostër dheu. Milbemicinat (milbemicina oksima, nemadektina dhe moksidektina) janë sikurse dhe laktonet makrolidikë që prodhohen nga Streptomyces cyanogriseus ose S. hygroscopicus. Ivermektina jep veprim antihelmintik oral dhe parenteral në doza shumë të ulëta. Vepron ndaj: gjithë nematodeve kryesorë gastrointestinalë e pulmonarë dhe disa ektoparazitëve të gjedhit, deleve, kuajve e derrave, nematodeve intestinalë, akariet e veshëve dhe zgjeben sarkoptes të qeni, Gjithashtu përfshin stadin e infestimit nga Dirofilaria dhe mikrofilariet si dhe gjithë nematodet gastrointestinalë e ektoparazitët e shpendëve. Vepron me receptorët GABA të parazitit. Eliminohet kryesisht me fekale (rreth 98%) dhe një sasi të vogël me urine. Me qumësht eliminohet deri në 5%, duke pasur toksicitet të lartë për këlyshët, nuk rekomandohet në bushtra në laktacion. Aplikimet terapike Askaridiozën e viçave, strongilozën gastro-intestinale (stadet e rritura dhe ato larvore të strongileve përfshirë ostertagiat në hipobiozë); Diktiokaulozat (Dictyocaulus viviparus), zgjeben (psoroptes ovis, sarcoptes scabiei var. bovis);ptiriazat, ndërhyn në proceset e riprodhimit në rriqrat, strongilet dhe askaridet e kuajve e derrave, oksiuridet dhe Dyctiocaulus arnfieldi. Në qen ivermektina përdoret për profilaksinë e dirofilaries (100% efekt kundër larvave të D. immitis). Ivermektina jep efekt edhe kundër mikrofilarieve në zemër dhe larvave të Thricuris vulpis, Ancylostoma caninum e Toxocara canis. Përdoret: gjedhë: 0.2 mg/kg SC, për OS; dele, kuaj: 0.2 mg/kg për OS; derra: 0.3 mg/kg SC; qen: mg/kg për OS, një herë në muaj (profilaksinë e filariozës). Barna të tjerë janë: Doramektina, Moksidektina, Milbemicina oksima, etj. Barnat kundër çestodëve jane: Bunamidina vepron si tenicid duke shkatërruar mbulesën e çestodit. Veprim më të mirë e jep ndaj stadeve të rritura të parazitit. Normalisht përdoret oral në formë tabletash të cilat duke u tretur në zorrë e lejojnë barin të veprojë mbi 48

49 parazitët e pranishëm. Përdoret: qen, mace: mg/kg për os (bazë), dele:25 mg/kg (bazë), shpendë: mg/kg (bazë). Niklozamidi ka efekt tenicid duke ndërhyrë ne metabolik energjetik, frenon thithjen e glukozës nga ana e parazitit; ka kufij të gjerë sigurie edhe për faktin se thithet pak. Përdoret: qen e mace 150 mg/kg për os (Taenia e Dypilidium), 500 mgkg (Echinococcus spp.), ruminantët: 110 mg/kg për os. Prazikuanteli thithet shpejt dhe jep paralizë muskulare të parazitit. Është aktiv mbi të gjithë cestodet që infestojnë mishngrënësit shtëpiakë. Biotransformimi gjeneron përgjithësisht përbërje inaktive dhe eliminimi bëhet kryesisht me rrugë urinare. Përdoret qen e mace: 5 mg/kg për os. Barnat që veprojnë mbi trematodët Rafoksanidi - Thithet mirë oral dhe metabolizohet pak si në gjedhë ashtu dhe në dele. T 1/2 është rreth 17 ditë prandaj jep veprim të mirë edhe ndaj distomave në rritje. Ka efekte të dobëta anësore. Përdoret 7.5 mg/kg për os. Oksiklozanidi - I patretshëm në ujë dhe vepron mbi format e rritura të Fasciola hepatica dhe Paramphistomum në gjedhë e në dele. Vepron pak mbi format e parritura. Metabolizohet në mëlçi dhe eliminohet kryesisht me tëmth si glukuronid aktiv. Është relativisht pak toksik. Përdoret- gjedhë: 10 mg/kg për os, dele: 15 mg/kg për os. Nitroksinil -Vepron mbi format e rritura të Fasciola hepatica e gigantica dhe kundër llojeve të Haemonchus contortus (në dele) që janë rezistente ndaj ivermektinës dhe benzimidazolikëve. Eliminohet shumë ngadalë me urinë e fekale dhe koha e sigurimit është e gjatë, rreth 45 dit në mish. Jepet 10 mg/kg s/c. Niklofolan -Vepron mbi format e rritura dhe imature, moshat 6-8 javë të fashiolave në gjedhë, dele, dhi dhe derra. Jep ndryshime sasiore dhe cilësore të qumështit. Oral, metabolizohet pjesërisht në rumen. Jepet-gjedhë: 3 mg/kg për os, dele, dhi: 4 mg/kg për os. Diamfenetid - Vepron mirë ndaj formave imature të F. hepatica prandaj përdoret në terapinë e distomatozave akute. Jepet në dele: 100 mg/kg për os. Klorsulon- Është një benzensulfonamid që gjëndet edhe në shoqërim me ivermektinën për trajtimin simultan të fashiolës dhe nematodeve në gjedhë. Thithet mirë në të gjitha rrugët e përdorimit. Gjysmë jeta indore e klorsulonit është e shkurtër (rreth 72 orë në qumësht, 8 ditë në mish) dhe efektet anësore janë të ulëta. Jepet 7 mg/kg për os në shoqërim me ivermektinën s/c: (2 mg/kg klorsulon, 0.2 mg/kg ivermektinë). Barnat me veprim antiprotozoar (antiprotozoarët) Të dhëna të përgjithshme Protozoarët janë organizma eukariote një qelizore. Ekzistojnë rreth lloje protozoarësh por, vetëm një pjesë e vogël jeton në mënyrë parazitare. Protozoarët shkaktojnë sëmundje tek të gjitha kafshët shtëpiake. Shumëzimi për shumicën e protozoarëve kryhet me ndarje të thjeshtë (shizogoni) në mënyrë aseksuale. Në procesin e shumëzimit të disa protozoarëve ekziston dhe një gjeneracion seksual (gametogoni), ku gjenden forma të diferencuara seksore: makrogametët femërore dhe mikrogametët mashkullorë. Nga çiftëzimi i makro dhe mikrogametave formohet zigota e cila tek disa lloje 49

50 rrethohet nga një mbështjellëse (oocysti) tepër rezistente. Një pjesë e mirë e protozoarëve ka vetëm një përbujtës (p.sh. Eimeria spp.), ndërsa për disa lloje të tjera cikli i zhvillimit kryhet, përveç përbujtësit vertebror, edhe tek përbujtës të tjerë që mund të jenë nematode ose vertebrorë. Nga vend-veprimi substancat antiprotozoare klasifikohen në dy grupe: a. Barnat me veprim kundër haemoprotozoarëve- si kundër Tripanozomave, Leishmaniozave, Teileriozave dhe Babeziozave ; b. Barnat me veprim kundër enteroprotozoarëve - barnat antikoksidike. a) Barnat kundër haemoprotozoarëve Diaminat Ndër diaminat e para të përdorura janë derivatet alifatike të tyre të cilat shkaktojnë në kafshe ulje drastike të glukozës në gjak. Gjeneracioni i ri i diaminave jep efekt më të mirë tripanocid dhe nuk ulin ndjeshëm nivelin e glukozës në gjak. Përfaqësuesit kryesor i këtij gjeneracioni janë: Fenamidinë-izotionat, Pentamidinëizotionat dhe Diminazen aceturat. Diaminat ndërhyjnë në sintezën e ADN së protozoarëve. Fenamidina (fenamidinizotionat) Përdoret kundër babeziozave në specie të ndryshme të kafshëve. Meqenëse shkakton reaksione të shpeshta alergjike, përdoret bashkë me barna antihistaminike (oxomemazine, loratadine, astemizol, etj). Jepet kryesisht për luftimin e babeiozës së qenve (B. canis, B. gibsoni). Efekte të kënaqshme jep edhe ndaj babeziozës në kuaj (B.caballi, B. equi). Dozohet ne qen: 15 mg/kg p.gj s/c, trajtim i dytë pas 48 orësh në se duhet; ne kuaj: 8 mg/kg p.gj i/m 2 herë me interval 24 orë (s/c jep nekrozë). Diminazen (diminazen-aceturat)-është një nga barnat e zgjedhur për trajtimin e babeziosës në gjedh dhe dhen. Vepron si kundër babezieve dhe tripanozomave. Ne gjedhë, dhen jepet: 3.5 mg/kg p.gj i/m (këshillohet injektimi në disa rajone të trupit për të shmangur efektin irritues). kuaj: 5 mg/kg p.gj dy herë me interval 24 orë. Eliminohet 80% në rrugë renale dhe pak me tëmth. Konsumi i mishit, në gjedhë dhe dele, pas rreth 20 ditë nga përdorimi, ndërsa qumështi (lopë, dele) pas 3 ditë. Karbanilidet Në këtë grup përfaqësuesi kryesor është imidokarbi që përdoret gjerësisht për trajtimin e babeziozave në kafshë të ndryshme. Imidokarbi (imizoli) Gjendet në formën e kripës së dipropionatit (imidiokarb dipropionat) i cili tretet mjaft mirë në ujë dhe përdoret kryesisht në format enzotike të babeziosës. Imizoli ka spektër të gjerë veprimi kundër babezieve në specie të ndryshme. Konkretisht jep efekte: në qen kundër B. canis, në kuaj kundër B. equi, në gjedhë kundër B. bigemina, B. bovis, B. divergens, Anaplazma marginalis dhe në dele kundër B. ovis. Krahas përdorimit terapik imidokarbi në zonat enzotike përdoret edhe për profilaksi. Me trajtimin profilaktik arrihet që gjedhi të jetë i mbrojtur ndaj infestimet për 6-7 javë me një trajtim të njëhershëm me dozë 1-2 mg/kg p.gj. Qentë mund të mbrohen për 4-6 javë duke injektuar njëherë në dozë 2.4 mg/kg p.gj imidokarb. Barna të tjera janë: Derivatet e fenantridinës si Etidium (Homidium), Izometamidium, etj që përdoren në 50

51 trajtimin e tripanozomës së gjedhit. Derivatet e kinolinës Kuinapiramina (quinapiramina). Derivatet e acidit naftil sulfonik si Suramina një derivat aromatik i tretshëm në ujë. Gjendet në formën e kripës së natriumit, në formë pluhuri të bardhë ose rozë të zbehtë (Antripol, Naganol). Suramina është substancë e qëndrueshme (mund të stabilizohet në temperaturën 100ºC) edhe në kushte të terrenit pa humbur veprimin. Spektri i veprimit përfshin tripanozomat e llojit T. brucei, T. evansi, T. equipërdum, ndërsa ka pak veprim për T. vivax dhe T. congolense. Eliminimi Është i ngadalshëm prandaj dhe përbën probleme për kafshët për konsum mishi. Dozimi ne kuaj: 7-10 mg/kg p.gj; gamilet: mg/kg p.gj, në tretësirë 10%, i/v, ngadalë. S/c dhe i/m kundër indikohet sepse shkakton nekrotizim të indeve. Ka veprim të zgjatur deri 6 jave. Përbërjet pesë valente të antimonit Janë në formën e kripërave të Nastiboglukonat (pentostam) dhe N- methilglukamin-antimoniat (glukantime) dhe janë mjet i zgjedhur në trajtimin e leishmaniozës viscerale dhe kutane, në njerëz dhe kafshë. Këto kripëra përdore vetëm tek qentë për trajtimin e leishmaniozës (L. donovani, L. tropica dhe L. braziliensis). Barna të tjere k/leishmanies: Imidazolet Ketokonazoli (Ketokonazol, Nizoral) Është derivate nitrogjenik i imidazolit dhe konsiderohet si preparat i shkallës së dytë për trajtimin e leishmaniozës së qenve, sidomos kur është krijuar rezistenca ndaj preparateve të antimoniumit. Ketokonazoli frenon sintezën e ergosterolit. Ergostoroli është një lipid kryesor membranor dhe tek myqet duhet të sintetizohet gjithmonë rishtas. Një mekanizëm i tillë mendohet se vepron edhe në leishmaniet tek të cilat është gjetur përqendrim i lartë i ergosterolit. Ketokonazoli ndaj leishmaniozës jepet oral 7 mg/kg/peshë për ditë. Aminoglukozidet: Paramomicina (Paramomycina)- Është antibiotik aminoglikozidik i izoluar nga Streptomyces rimosus dhe ka strukturë të ngjashme me neomicinën. Gjendet në formën e tretësirës sulfate (Amminfarma) e tretshme në ujë për përdorim në qen dhe mace. Krahas si antibakterial, ky bar përdoret edhe në trajtimin e leishmaniozës së qenve. Pramomicina kundër leishmanieve përdoret 10.5 mg/kg p.gj, i/m ose s/c, e ndarë në dy herësh me interval 12 orë dhe trajtimi zgjat 2-3 javë. Kur pas 10 ditësh nuk vërehet përmirësim, mund të dyfishohet doza në 21 mg/kg p.gj, me kusht që të mos jetë dëmtuar funksioni i veshkave. Hidroksinaftokinonet Përdoren në trajtimin e teileriozës së gjedhit. Sot për trajtimin e teileriozës përdoret një substancë e re, buparvakuon (Butalex). Hidroksinaftokinonet veprojnë me teileriet për shkak të ngjashmërisë së tyre strukturore me ubikinonin. Ubikinoni kryen funksionin e transportit të elektroneve në zinxhirin e reaksioneve të ciklit citrik. Hidroksinaftokinonet veprojnë si ndaj formave limfocitare (shizontet) ashtu edhe ndaj formave eritrocitare (piroplazmat e parazitëve). Parvakuon (Parvaquon, Clexon)- Gjendet në formë tretësirë injëktabël me ngjyrë të kuqë. Përdoret ndaj teileriozës bovine të shkatuar nga T. parva parva, T. parva bovis, T. parva laërenci, T. mutans dhe T. annulata (ethja e Mesdheut). Dozimi është i njëhershëm në sasi 20 mg/kg p. gjallë me injektim thellë i/m, mundësisht i ndarë në 51

52 dy fraksione ose i injektuar dy herë nga 10 mg/kg në interval 48 orë. Buparavakuon (buparvaquon, butalex)- përdoret në rastet e lehta të teileriozës nga T. parva shërimi është 100%, dozimi është i menjëhershëm, 2.5 mg/kg p.gj, (i/m) thellë. Barnat me veprim antikoksidik Koksidioza është një sëmundje protozoare që sjell shume probleme në kafshët shtëpiake, ne mbajtjet e lira apo industriale qofshin. Pulat pjellëse rrezikohen në çdo moshë si dhe në çdo formë mbarështimi nga koksidiet e gjinisë Eimeria. Prodhimi i lartë i mishit dhe vezëve sigurohet dhe me aplikimin e protokolleve të barnave antikoksidikë. Barnat antikoksidikë përdoren zakonisht për qëllime profilaktike dhe jepen nëpërmjet terapisë së masës me anën e ushqimit. Në bazë të normave orientuese të KE janë aprovuar për këtë qëllim substanca të caktuara. Prandaj këto substanca shpesh nuk konsiderohen si barna por si lëndë plotësuese në të ushqyerit e kafshëve. Një pjesë e mirë e këtyre substancave përdoren gjithashtu dhe për qëllime terapike në kafshët dhe shpendët shtëpiakë, ato ekzotike si dhe ne akuakulturë. Sulfonamidet dhe kombinimet me trimetoprim Sulfonamidet përdoren kundër koksidiozës së ripërtypësve, mishngrënësve, derrave, shpendëve, lepujve si dhe shpendëve ekzotikë e dekorativë. Efektiviteti i tyre është i kufizuar sepse pas ndërprerjes së terapisë numri i oocisteve rritet përsëri, duke krijuar premisa për rezistencë sidomos, në përdorimet e pa kontrolluara. Dozimi Gjedh, viça: kundër E. bovis, E. faurei, E. zuernii 30 mg/kg sulfadimidinë i/m për 1 javë rresht, kundër E. alabamensis 15 mg/kg nga goja për 3 ditë. Dele, qengja: kundër E. ovina, E. faurei, E. elipsoidalis 200 mg/kg ditën e parë sulfadimidinë, i/m (dozë sulmi), në vijim për 4 ditë me 100 mg/kg. Derra: kundër Isospora suis, E. Debliecki dhe E. scabra, E. pulita, 100 mg/kg i/m për 5 ditë. Qen, mace: kundër Isospora canis dhe Isospora felis 20 mg/kg sulfadoksinë me 5 mg/kg trimetoprim (5:1) e dhënë nga goja për 10 ditë rresht. Sulfonamide të kombinuara me derivate të tjera të diaminopirimidinës Sulfokuinoksalinë/pirimetaminë- Ky kombinim gjendet me emrin tregtar Sulkan, frenon sintezën e acidit folik në protozoarët dhe bakteret, në mënyrë të njëjtë si kombinimi i sulfonamidtrimetoprim. Ka efekt koksidiostatik ndaj llojeve më të rëndësishme të koksidieve në shpendë dhe në lepuj. Në speciet e mësipërme jepet 6-9 mg/kg e shpërndarë në sasinë ditore të ujit të pijshëm. Zgjatja e trajtimit duhet të jetë për 6 dit. Eliminohet në rrugë renale, sulfokuinoksalina eliminohet e pa ndryshuar, ndërsa tek lepujt 50 % e pa ndryshuar. Koha e sigurisë për mishin është rreth 15 ditë, ndërsa e vezëve rreth 20 ditë mbas përdorimit. Sulfokuinoksalin-diaveridinë- gjendet me emrin tregëtar Darvisul. Përdoret kundër koksidiozës në pula fushe, rosa dhe pula deti me doza si më poshtë: -për profilaksi: 5-7 mg/kg në ujin e pijshëm; -për terapi: 7-15 mg/kg me ujin e pijshëm; -në pëllumba: mg/kg me ujin e pijshëm; -në lepuj: 7-10 mg/kg me ujin e pijshëm. Koha e sigurisë për mishin 14 ditë (lepuj 10 ditë), ndërsa vezët deri 14 ditë. 52

53 Antagonistët e tiaminës- Amprolium. Dozimi shpendë: kundër E. necatrix dhe E. maxima ka efekt mesatar, ndërsa ndaj E. brunetti nuk ka efekt. Jepet mg/l ujë të pijshëm për 5-7 dit rresht; ne ripërtypës: kundër E. bovis me dozë mg/kg për 4-5 ditë; Nikarbazina (nicarbasina)-është derivat i karbanilidëve, përdoret gjerësisht dhe si plotësues në ushqimet e gatshme për shpendë. Bllokon formimin e oocisteve në stadin e vonshëm të ciklit të zhvillimit të koksidieve (shizonti II) sepse bllokon sintezën e acidit folik. Dëmton organet e riprodhimit tek shizontet femra. Nikarbazina përdoret në infestimet nga eimeriet e gjinive të ndryshme si: E. maxima, E. brunetti, E. acervulina, E. tenella dhe E. necatrix në pulat e fushës deri në moshën 16 javësh. Përdoret 125 mg/kg për 10 ditë rresht. Antibiotikët jonoforё (antibiotikët polietilenikë)-janë produkte natyrore të cilat përftohen prej llojeve të ndryshme të myqëve të gjinisë Streptomyces. Antibiotikët jonofore përfaqësohen nga monensina, lasalocidi dhe salinomicina, të cilët përdoren si plotësues në racionet ushqimore, por mund të përdoren edhe për qëllime terapike kundër koksidieve dhe kriptosporideve. Veprimi antiprotozoar përfshin kryesisht stadet e sporozoidit dhe merozoidit në shumicën e protozoarëve. Monensina - Është produkt i mykut Streptomyces cinnamonensis. Monensina ka afinitet të lartë për jonet e Na + dhe më të ulët për jonet e K +. Jonet e Na + transportohen brenda qelizës duke rritur përqendrimin e tyre në mjedisin brenda qelizor. Monensina vepron kundër të gjitha llojeve të koksidieve. Monensina oral thithet rreth 40 %. Në organizëm formohen metabolit të shumtë të cilët Eliminohen në rrugë biliare në masën deri 80 %. Ne gjedhë jepet 1 mg/kg p.gj nga goja për 10 ditë rresht. Ne dele 1 mg/kg p gj nga goja për 10 ditë rresht (qengjat janë të ndjeshëm dhe doza 8 mg/kg është letale). Lasalocidi- Ka efekte të mira mbi të gjitha llojet e Eimerieve. Salinomicina- Ka spektër veprimi të ngjashëm me monensinën. Bllokon stadet aseksuale të zhvillimit të koksidieve. Përdoret në terapinë e koksidiozës se gjedhit, në dozë 2 mg/kg p.gj për një periudhë 21 ditore. Eliminohet nëpërmjet feçeve në masën 95 %. Narazina (narasin) Ka spektër veprimi si salinomycina. Narazina është përdorur në terapinë ndaj nozematozës në bletë si dhe të koksidiozës së lepujve. Jep ndërveprime kur jepet njëherësh me eritromycinën, sulfaklorpiridazinën ose sulfakuinoksalinën. Këto bashkëshoqërime japin ulje të konsumit të ujit dhe të ushqimit tek broilerët si dhe frenim të dukshëm të rritjes. Papajtueshmëri farmakologjike janë vërejtur gjithashtu dhe në kombinim me tiamulinën. Maduramicina -Ka veprim rreth 10 herë më të fuqishëm se sa antibiotikët e tjerë jonoforë. Triazinonet simetrikё dhe asimetrikё -Ky grup farmakologjik përfaqëson gjeneratën më të re të substancave antikoksidike. Përdoren gjerësisht në profilaksinë e koksidiozës së shpendëve. Përparësia e substancave të këtij grupi është spektri i gjerë antikoksidik. Përdoren oral në terapinë e koksidiozës në shpendë dhe kafshë. Anë tjetër pozitive e këtij grupi (Clazuril, Diclazuril) është gjerësia e 53

54 madhe terapike dhe forca e veprimit, që krahasohet me antibiotikët jonoforë. Triazinonet zënë vend të rëndësishëm në trajtimin e koksidiozës dhe në kafshët ekzotike dhe dekorative si në pëllumba dhe kanarina. Toltrazuril (baycox)- Vepron në fazën e parë dhe të dytë të zhvillimit të shizontëve në lloje të ndryshme të Eimerieve të shpendëve dhe të specieve të tjera. Faza e sporoizoidëve nuk preket. Klazurili (clazuril, appërtex)-ka veprim të mirë koksidicid. Ky veprim ushtrohet kundër shizontëve dhe gametociteve të Eimerieve. Përdoret zi antikoksidik në pëllumba 25 mg/krerë e konvertuar në 5 mg/kg p.gj. Kundër indikohet në pëllumbat që do të përdoren për konsum mishi në njërëz. Diklazurili (diklazuril, clinacox) - Kimikisht ëshhtë analog i bikloruruar i klazurilit. Veprimi është specifik për lloje të ndryshme Eimeriesh. Në rastin e E. tenella vepron si në stadet aseksuale (shizontet) ashtu dhe në stadet seksuale (gamontet). Diklazurili në dozën 1 mg/kg ushqim frenon 50% aftësinë sporuluese të koksidieve të pulave të eliminuara me feçe. Jepet ne zogjtë brojlere, pula deti, lepuj: 1 mg/kg ushqim; ndërsa ne fazanë: 2 mg/kg ushqim. 54

55 KAPITULLI 6: FARMAKOLOGJIA E SISTEMIT NERVOR Për të kuptuar më mirë mekanizmat e veprimit dhe efektet terapike të barnave që veprojnë mbi SNQ, është e rëndësishme të njihen funksionet bazë që kryejnë pjesë të ndryshme të trurit si dhe principet apo substancat endogjene që rregullojnë neuro transmetimin në nivel qendror. Pjesët kryesore anatomo-funksionale të SNQ jane: Korteksi cerebral; Sistemi Limbik; Zona mezencefalike dhe trungu cerebral; i fluksit të gjakut pas çdo ndërrimi të pozicionit të trupit. Palca shpinore Substanca e bardhë në periferi ku janë të vendosura rrugët ashendente dhe dishendente të fijeve nervore spinale. Substanca gri ne qendër ku janë të vendosura lidhjet sinaptike si dhe neuronet preganglionare të sistemit nervor autonom. Palca shpinore. Korteksi cerebral: Në bazë të mënyrës në të cilën përpunohet informacioni: Zonat e perceptimit, të parit / vizive, të dëgjuarit / auditive dhe olfaktive. Në bazë të pozicioneve anatomike: Frontale, temporale, parietale e oksipitale. Në bazë të llojeve të ndryshme të qelizave të pranishme në shtresat kryesore kortikale. Sistemi Limbik: Hipokampi; Kompleksi amigdal; Septumet, Hipotalami; Lobi olfaktiv dhe piriform; Ganglionet bazale; Një pjesë e talamusit. Skema 6/1 Ndërtimi i trurit Zona mezencefalike dhe trungu cerebral: Mezencafali, ura dhe bulbi kanë si funksion kryesor lidhjen e: hemisferave të trurit dhe talamusin e hipotalamusin me palcën shpinore. Në brendësi të kësaj strukture është identifikuar sistemi retikular i aktivizimit. Truri i vogël Favorizon mbajtjen e një pozicioni të përshtatshëm në hapësirë por dhe mban tonusin e muskulaturës që të mund të kundërshtojë forcën e gravitetit. Adaptimi Skema 6/2: Zonat e kores së hemisferave të mëdha e roli tyre 55

56 Veprimi i barnave mbi SNQ Veprimi i barnave mbi SNQ mund të jete duke ndërhyrë direkt mbi qelizën nervore ose duke ndërhyrë ne transmetimin sinaptik. Efekti i marrë mund të jete i dy llojeve: efekt deprimues/depërues/leptik (Sedativ, hipnotik, narkotik, anestetik, depresion bulbar) ose efekt nxitës/analeptik. 1. Efekt deprimues/depërues (Sedativ, hipnotik, narkotik, anestetik, depresion bulbar). Qetësues/sedativ: kafsha është zgjuar dhe pak e ndjeshme ndaj ngacmimeve të jashtme; Hipnotik/hipnozë: kafsha fle, zgjohet nga një ngacmim i jashtëm; ka një analgjezi të lehtë; Narkotik/narkozë: kafsha fle, zgjohet me vështirësi por menjëherë kthehet në gjumë; shkallë e mirë analgjezie; Anestezi: kafsha fle, nuk mund të zgjohet; janë të bllokuar disa reflekse si sensitivë, motorë e mendorë dhe analgjezi e thellë. Depresion bulbar:.gjendje komatoze, depresion të rëndë k.cirkulator e respirator deri në arrest kardiak, apnoe dhe ngordhje. 2. Efekt nxitës-nxitet aktiviteti neuronal ne snq. Edhe në këtë rast, doza të ulëta mund të japin efekt deprimues nëpërmjet nxitjes së neuroneve frenues (përdorimi i amfetaminës për trajtimin e hipërkinezisë në kafshët e vogla). Nxitje e tepruar dhe e zgjatur e sistemit nervor qendror pasohet gjithmonë me një fazë depresive, shkaktohet nga ezaurimi funksional i neuroneve. Anestezia e përgjithshme Truri është i paaftë të marrë impulset që vijnë nga nxitja e sensitivëve/ndijuesve (bllok sensitiv). Nxitjet aferente nuk mund të memorizohen (bllok mendor). Gjithashtu nxitjet sensitive aferente nuk mund të japin efekt, d.m.th nuk evidencohet asnjë përgjigje (bllok motorik, bllokim i reflekseve). Karakteristikat klinike të anestezisë (kafsha) 1. Nuk përgjigjet ndaj nxitjeve të ardhura nga ambienti. 2. Është e palëvizshme. 3. Është i pranishëm lëshimi muskulor në shkallë të ndryshme. 4. Mungojnë disa reflekse. 5. Përgjithësisht, arrihet analgjezi komplete. 6. Vërehet amnezia/mosmemorizimi. Fazat e anestezisë: Faza e parë: analgjezia; Faza e dyte: deliri; Faza e tretë: anestezia kirurgjikale (niveli 1,2,3, dhe 4); Faza e katërt: paraliza bulbare. Elementet e anestezisë: Bllokim i aktivitetit sensitiv/ndijues. Bllokim i aktivitetit mendor. Bllokim i aktivitetit motor. Bllokim i disa reflekseve. Përkufizimi i anestetikut: Quhet anestetik një substance që, e përdorur direkt mbi një fije nervore ose mbi një qelizë muskulore, ka veti të bllokojë në mënyrë reversibile potencialin e veprimit, pa ndryshuar potencialin e pushimit. Mekanizmi i veprimit: Anestetikët mendohet se shkaktojnë ndryshim të konformacionit hapësinor të proteinave, pra hapja/tendosja/ zmadhim i membranes ose përdredhje e proteinave që bëjnë pjesë. Zmadhimi i membranës mund të vijë dhe nga ndryshimet e përqendrimit të Ca ++ në membranë. Përveç shtrirjes/tendosjes/hapjes së membranave, anestetikët çojnë dhe në fluidifikim/hollim të fraksionit/pjesës lipidike të membranave si dhe ndërhyjnë në çlirimin e veprimin e neurotransmetuesve. 56

57 Klasifikimi i anestetikëve të përgjithshëm Anestetikë inhalatorë: - Të gaztë: protoksidi i azotit, Ciklopropani, etj. - Avulluese: eteri, kloroformi, halotani, metoksiflurani, enflurani, etj. Anestetikë intravenozë: - Barbiturikët - Anestetikët disociative (ketamina) - Neuroleptoanelgjezikët: (butirofenoni + analgjeziket narkotike). Anestetikët inhalatorë Asnjë anestetik inhalator nuk është anestetik ideal. Anestetikët inhalatorë me përdorim me të shpeshtë përfaqësohen nga protoksidi i azotit dhe anestetikët avullues të halogjenuar Halotan, Metoksifluoran, Enfluoran, Izofluoran, etj. Farmakokinetika: Ka shumë faktorë që influencojnë përqendrimin e tyre në nivelin arterial. Përqendrimi anestetikut në mishelën e gazit që inspirohet nga pacienti; Ventilimi pulmonar; Sasia dhe shpejtësia e kalimit të anestetikut nga alveola në gjakun qarkullues pulmonar; Vlera e lëshimit të anestetikut nga gjaku në inde të ndryshme të trupit; Tretshmëria dhe volumi kardiak. Efektet toksike: Depresion i qendrës respiratore. Efekt inotrop negativ (ulët forca tkurrse). Efekt hepatotoksik. Efekt nefrotoksik. Anestetiket Intravenoze Barbiturikët a. ure + acid malonik acid barbiturik b. (tioure) + (acid malonik) (acid tiobarbiturik) Janë në formë pluhuri të bardhë me shije të hidhur. Janë higroskopike, të degradueshme në ajër, në të nxehtë dhe në dritë. Në formë tretësire prishen lehtë dhe shpejt, nuk u rezistojnë temperaturave të larta. Barbiturikët janë pak të tretshëm në ujë dhe janë lehtësisht acide prandaj, formohen kripëra hidrosolubile duke ju shtuar NaOH ose KOH. Në strukturën kimike të barbiturikeve squfuri (S) është një element që rrit apo zgjat efektin në sistemin nervor qendror. Mbi këtë bazë barbituriket klasifikohen në: Barbiturike me veprim të zgjatur: (fenobarbital, barbital). Barbiturike me veprim mesatar në të shkurtër- (pentobarbitali, sekobarbitali). Barbiturike me veprim shumë të shkurtër (tretshmëri e lartë në yndyrna, Tiopental). Vetitë farmakologjike: barbiturikët deprimojnë në mënyrë reversibile aktivitetin e të gjitha indeve të nxitshme; sistemi nervor qendror është veçanërisht i ndjeshëm, madje edhe në doza që shkaktojnë anestezi; efektet direkte mbi indet e nxitshme periferike janë të lehta. Në snq shkaktojnë/japin të gjitha gjendjet e depresionit qendror (qetësim deri në anestezi/narkozë); japin depresion joselektiv dhe është i tipit dozë-dipendent. Kjo mungesë selektiviteti jep depresion të të gjithë sipërfaqes së SNQ me efekte mbi: Koren/korteksin: depresion të aktivitetit motor; Zonat ndijuese/sensitive: ndërprerje e transmetimit të impulseve periferike aferente; Zonat refleksogjene: depresion progresiv të impulseve eferente; Hipotalamin: hipotermi; Bulbin: kardiodepresion dhe vazodilatim nga depresioni i qendrës vazomotore; depresion respirator nga depresioni qendrës respiratore. Veprim antikonvulsiv -fenobarbitali, vep. selektiv; Veprim analgjezik: nuk shquhen për veprim të tille por mund të përdoren. Aparati respirator- ne doza qetësuese jep efekt modest mbi respirimin; dozat e larta jep hipnoze, narkozë, dhe anestezi, 57

58 depresion progresiv të qendrës respiratore. Ngordhje nga insuficenca respiratore, akute dhe subakute. Në rast ndalimi të frymëmarrjes veprohet me frymëmarrje artificiale ose përdorim analeptikë (doksapram, bemegrid), sepse funksionimi i zemrës mbetet akoma efiçent. Aparati cardiovascular- në doza qetësuese jep efekte të lehta; në doza hipnotike dhe anestetike, tendence progresive hipotensioni me pasoja rritjen kompensatore të frekuencës së zemrës; në doza të larta jep efekt inotrop negativ. mund të shkaktohet aritmi ventrikulare kalimtare. Sistemi gastrointestinal-në kompleks barbituriket tentojnë të deprimojnë muskulaturën e lëmuar viscerale. Pas depresionit fillestar mund të vërehet rritje e tonusit dhe lëvizjeve të zorrëve. Muskulatura e skeletit- ulët ndjeshmëria e pllakave motorike ndaj acetilcolines. Depresion mbi zonën motorike të korteksit cerebral. Relaksimi nuk është aq i mire sikurse gjatë anestetikeve inhalatore. Veshkat ulin fluksin urinar sepse ulet fluksi gjakut në veshka por, induktohet dhe çlirimi hormonit antidiuretik nga pjesa posteriore e hipofizës. Barbituriket biotransformohen ne mënyrë intensive në mëlçi nëpërmjet reaksioneve të oksidimit, dealkilimit dhe konjugimit dhe Eliminohen, si të tillë ose si metabolite inaktive, me anë të urinës. Përdorimi-Barbitali dhe fenobarbitali mund të përdoren për qëllime qetësuese/sedative. Fenobarbitali përdoret në prevenimin e atakëve epileptike. Barbituriket me veprim të gjatë përdoren në anesteziologji për të përftuar një anestezi bazë ose anestezi kirurgjikale komplete. Barbituriket gjejnë përdorim në terapinë e fenomeneve konvulsive akute. Përdoren në rrugë orale ndërsa Tiobarbituriket mund të përdoren vetëm në rrugë i/venoze. Dozimi: Barbitali (si sedativ): Kuaj 2-8 g; Qen g; Mace g. Fenobarbital (rrugë orale): Gjedhe 5 g/ ditë (sedativ); Qen mg/kg/ditë (sedativ); mg/kg/ditë (hipnotik); 4-5/16-17mg/kg/ditë (prevenim epilepsis). Mace 3.5-7mg/kg/ditë (sedativ). Pentobarbital (intravenoz): Gjedhe mg/kg. Kuaj mg/kg. Qen/mace 28.6 mg/kg. Tiopental (intravenoz): Gjedhe 11 mg/kg. Kuaj mg/kg. Qen /mace mg/kg. Anestetiket disoçiative Termi anestetik disoçiatv origjinon nga përdorimi i ketaminës në mjekësinë humane sepse në njërës shkakton ndjenjën/sensin e veçimit/disocimit nga mjedisi dhe, gjatë fazës së shkaktimit të anestezisë, një gjendje apatie. Këta anestetikë marrin rëndësi të veçantë në Mjekësinë Veterinare dhe janë analogë të fenciklidinës: ketaminë dhe tiletaminë. Përdoren në kafshët e vogla në shoqërim me një benzodiazepinë. Ketamina (ketaset, ketalar, vetalar)-mbas mjekësisë humane ka hyr dhe në veterinari por, përdoret në shoqërim me anestetike të tjerë ose miorelaksante sepse, e vetme, shkakton paralizë me ngrirje muskulore. Ketamina jep depresion të sistemit talamokortikal dhe aktivizon sistemin limbik ( gjemdje halucinative). Jep efekte halucinative që shoqërohen me të qara, gjendje deliri, sidomos gjatë reanimimit (aktivizimi sist. Limbik). Gjithashtu jep efekte tipike të nxitjes adrenergjike të cilat shprehen në sist. cardiovaskular. Zgjimi është i shpejtë (30 ) por rimarrja e plotë e funksioneve bëhet ngadalë (24 orë), për shkak të 58

59 fenomeneve të rishpërndarjes; sytë mbeten të hapur dhe ka salivacion të bollshvm e lëvizje të shpeshta të kokës. Ketamina thithet mirë si i/m ashtu edhe s/c; t 1/2 ne mace është 70. Biotransformohet ndjeshëm në mëlçi nga enzimat mikrozomale. Eliminohet në rrugë urinare si e tillë ose e konjuguar me acidin glukuronik, në masën 70%, 24 orë pas trajtimit. Medikimi preanestetik (preanestezia) Qëllimi i medikimit preanestetik është: anestezia të arrihet më lehtë dhe të jetë më e sigurt; të evitohen problemet që mund të ndodhin gjatë anestezisë; të krijohen kushte për mbajtjen e një anestezie të balancuar. Medikimi preanestetik krijon premisa/kushte të sigurohen: Kufizimi i gjendjes së eksitimit dhe frikës të kafsha ne përudhen para ndërhyrjes kirurgjikale. Përmirësimi i amnezisë gjatë periudhës perioperatore. Ulja e dozës së anestetikut që do të përdoret. Minimizim i efekteve anësore të anestetikut (hipërsalivacion, bradikardi, hipotension, kolle, vjellje, hipërsekrecion bronkial dhe bronko-spazma, depresion bulbar). Barnat e përdorshëm; Barnat preanestetike u përkasin grupeve farmakologjike të ndryshme si: Qetësuesit (trankuilizantet) e vegjël. Benzodiazepinat (diazepam, lorazepam, midazolam, etj); Qetësuesit (trankuilizantet) e mëdhenj- Fenotiaziniket (propionilfenotiazina); Butirrofenoniket (dropëridoli); - adrenergjiket: Ksilazine, detomidine, medetomidine, Antihistaminiket: Anti H1 -- prometazina, hidroksizina Anti H2 -- cimetidina, ranitidine; Opiatet: Morfine, mepëridine, fentanyl. Gjithashtu përdoren në medikacionin preanestetik, por nuk janë preanestetkë, janë vetëm ndihmues: Neurobllokuesit, Suksinilkolina, tubokurarine; Parasimpatikolitiket- Atropina. Analgjezikët narkotikë (Opiatet dhe opioidët) Analgjezikët qetësojnë dhimbjen. Analgjezikët narkotikë ose stupefaçientët janë derivate të opiumit, veprojnë në korteks dhe përveç analgjezisë kanë veti (në vartësi nga doza) sedative, narkotike. Termi opiate përdoret për alkaloidët e opiumit dhe substancat gjysmë sintetike që rrjedhin prej tyre, me opioidë kuptohen substancat sintetike dhe përbërjet endogjene që veprojnë me receptorët opioidë. Opiumi një nga drogat më të vjetra-4000 vjet më parë! Receptorët për opiatet- Përbërjet endogjene dhe ekzogjene ushtrojnë efektin duke ndërvepruar me receptorët specifikë të lokalizuar në tru dhe palcën shpinore. Efekti mbi perceptimin e dhimbjes ndërmjetësohet nga receptorët e lokalizuar në substancën gri dhe në bririn e pasmë të palcës shpinore. Nisur nga diferencat e theksuara të lidhjes receptoriale që paraqesin substanca të ndryshme me veti të opiateve ekzistojnë, të paktën, tri klasa të ndryshme receptorësh, me mundësinë e ekzistencës dhe të nënklasave: Receptori µ i cili preferon β-endorfinën dhe që ekziston në dy nënklasa (µ 1 e µ 2 ). vetëm receptori µ 2 ndërmjetëson depresionin respirator, ndërsa efektet e tjera ndërmjetësohen nga të dy nëntipat. Receptori δ në të cilin lidhen kryesisht encefalinat. Receptori κ i dinorfinës. Receptorët për opioidët bëjnë pjesë në super familjen e receptorëve të çiftëzuar në proteinat G (7 domene transmembranore). Agonistët e pastër Agonistët e pastër janë më të efektshmit në terapi. Përfaqësues të këtij grupi janë morfina dhe metadoni. Quhen dhe opiatet 59

60 e forta. Agonistët e pjesshëm dhe agonistët-antagonistë. Në këtë grup, të quajtur dhe opiatet e dobëta bëjnë pjesë agonistët parcialë (kodeina, oksimorfoni, mepëridina, fentanyl) të cilët, kur zëvendësojnë në një terapi agonistët e pastër, nuk mund të japin të gjitha efektet përkatëse. Efektet e opiateve: Efekte analgjezike (të fuqishme). Efekte mbi s.respirator (recep.μ.δ), depresion. Efekte mbi s. c/vaskular, bradikardi. Efekte mbi s. imunitar, depresiv. Efekte mbi s. endokrin:-rritje prolaktines dhe h.antidiuretik;-frenimi gonadotropinave dhe ACTH. Efekte mbi m. e lëmuar dhe tranzitin intestinal: Frenim të motorikes (k. diarreve; por më të mirë janë difenoksilati dhe lopëramidi). Efekt kundër kollës, frenues, por preferohen: dekstrometorfani dhe levopropoksifeni. Efekte mbi s.urinar, a/diuretk, rritet ADH.Efekte mbi lëkurë, rritet histaminë jep prurite. Efekte në sy, mioze. Vjellje, në fillim vjellje pastaj frenim (efekt qendror). Efekte metabolike, hipërglicemizues sepse mobilizohet glikogjeni në mëlçi dhe inde. Morfina=Veprimet e morfinës në organe dhe sisteme të ndryshme janë ato që u përshkruan më sipër. Vërehen diferenca në specie të ndryshme kafshësh: Në SNQ në qen dominon efekti depresiv, në mace efekti nxitës deri në kriza konvulsive e ngordhje. Në kuaj, nxitje fillestare që pasohen me depresion. Në pupliën e syrit. në qen, lepuj dhe njerëz jep mioze, në speciet e tjera jep midriaze. Në shpendë, morfina nuk jep asnjë efekt! Morfina thithet mirë në të gjitha rrugët e përdorimit. Shpërndahet uniformisht në të gjitha indet, kalon barrierën placentare si dhe atë mamare (arrin në qumësht). Biontrasformohet në mëlçi nëpërmjet konjugimit me acidin glukuronik nga ku gjenerojnë metabolite të ndryshëm. Macja ka aftësi shumë të kufizuara biotransformuese! Morfina në doza të larta jep ngordhje nga paraliza respiratore dhe kolapsi kardiocirkulator. Sot përdoren derivatet apo kripëra të ndryshme të morfinës. Në rast intoksikimi (gabime posologjike) mund të përdoret nalorfina, naloksoni ose analeptiket bulbare. Dozimi në rrugë orale dhe parenterale. Qen:- Për të marrë efekt narkotik :3.5 mg/kg SC ose IM; Si preanestetik ose për analgjezi post-operatore-0.1 mg/kg; Si analgjezik:1-2 mg/kg SC ose IM; Si qetësues për kollën: mg/kg SC ose për OS, 2-3 herë në ditë. Në edemën pulmonare: 0.2 mg/kg IV; Gjedhë dhe kuaj: mg SC ose për OS. Apomorfina përftohet duke trajtuar morfinën me acid klorhidrik. Veprimi kryesor nxitja e fuqishme e qendrës së vjelljes, ka veprim hipnotik të lehtë dhe në doza të larta shkakton eksitim, është shumë efikase në qen: i/v 0.04 mg/kg vjellje 1-4 ; i/m 0.07mg/kg vjellje 3-5 ; oral 0.25 mg/kg vjellje për Kodeina- Alkaloid natyral i opiumit por mund të përftohet në rrugë semisintetike nga morfina. Veprimi kryesor është frenim mbi qendrën e kollës. Përdoret në formë fosfati, sulfati ose bromhidrati: kuaj, gjedhë: g oral, dy herë në ditë. Në qen: mg SC, 1-2 mg/kg oral, 3-4 herë në ditë. Mepëridina-Përbërje sintetike me veprim analgjezik, depresiv qendror dhe depresiv respirator, më të vogël se morfina. Ka veti të mira spazmolitike. Biotransformohet shpejt në mëlçi edhe në mace prandaj, në ndryshim nga morfina, mund të përdoret edhe në këto kafshë Përdoret në dhimbjet spastike të muskulaturës së lëmuar, sidomos në 60

61 kolikat spastike të kuajt. Përdoret në medikacionin preanestetik, mënjanon eksitimet:-si analgjezik në qen e mace; Si antitusiv si dhe për trajtimin e azmës me origjine kardiake. Në mbidozime konvulsione të cilat kundërshtohen me barbiturikë. Fentanyli-është përbërje sintetike rreth 50 deri 100 herë më i fuqishëm, si analgjezik, se morfina. Përdoret si neuroleptoanalgjezik, i shoqëruar me fenotiazinikë ose me një barbiturik. Oksimorfoni- Derivat gjysmë sintetik i morfinës me veprim shume të mirë analgjezik. Ka veprim të mirë sinergjik me trankuilizantët fenotiazinikë, prandaj përdoret në neuroleptoanalgjezi. Pentazocina-Përbërje sintetike me veprim të përzier, d.m.th sillet si agonistantagonist. Ka veprim analgjezik dhe jep depresion respirator më të lehtë se morfina. Përdoret si preanestetik dhe si analgjezik në qen, kuaj dhe mace. Etorfina -Derivat gjysmesintetik i tebainës me veti analgjezike herë më të mira se morfina sepse: ka afinitet për receptorët opioide 20 x me shumë se morfina dhe liposolubilitet 300 x më të lartë. Përdoret në shoqërim me një neuroleptik ose/dhe vetëm, për kapjen e kafshëve të egra. Barnat psikotrope Me termin psikotrop kuptohet një bar i cili është në gjendje të modifikojë proceset e të menduarit ose të ndërhyjë në veprimtarinë psiqike. Psikoleptik ose neuroleptik bar që ka veti të japë një efekt depresiv ose frenues mbi SNQ dhe mbi funksionet psikike. Psikoanaleptik ose analeptik bar që mund të japë një veprim nxitës dhe antidepresiv mbi SNQ. Psikoleptiket mund të ndahen: Trankuilizantet (qetësuesit) e mëdhenj ose neuroleptiket. 1 Fenotiaziniket- (klorpromazina, promazina, izobutrazina, propionilpromazina, pipëracetazina, acetilpromazina, trifluopromazina, trifluomeprazina, prometazina, trimeprazina.). 2.Butirofenoniket-Dropëridroli, axapëroni, alopëridroli.3. Trankuilizantet (qetësuesit) e vegjël ose ankthiolitiket: Benzodiazepinat, Propanedioli. 4. Substancat e ngjashme me morfinën ose morfinosimilët. Trankuilizantët e mëdhenj ose neuroleptikët (fenotiaziniket) Këto substanca modulojnë aktivitetin e katekolaminave, shpejtojnë sintezën dhe metabolizmin e katekolaminave (veçanërisht të dopaminës). Neuroleptikët rritin pragun e nxitjes së receptorëve katekolaminergjikë. Derivatet fenotiazinike kanë strukturë bazë triciklike. Efektet farmakologjike- Mbi sistemin nervor qendror efekte depresive: Efekt sedativ dhe hipnotik. Ndryshime të sjelljes. Shfaqje indiference ose ngadalësim i reagimeve ndaj nxitjeve të mjedisit. Frenimi i reflekseve të kushtëzuara. Pakësim i lëvizjeve ose aktivitetit motor spontan; Frenim i qendrës së vjelljes; Frenim i qendrës së termorregullimit hipotalamik; Fenotiazeniket nuk japin analgjezi por modifikojnë reagimet ndaj dhimbjeve;.mund të shkaktojnë eksitime, sidomos kur përdoren intravenoz. Nuk karakterizohen për efekte antikonvulsive. Mbi sistemin nervor autonom efekte të tipit - bllokues dhe 61

62 jo β-bllokues; Vazodilatim dhe hipotension.inversion të përgjigjes se organizmit ndaj adrenalinës. Veprim të dobët parasimpatikolitik, të ngjashëm me atropinizimin. Mbi aparatin kardiovaskular -vazodilatim dhe hipotension të shoqëruar me efekte inotrope e kronotrope negative. Mbi sistemin endokrin -pengojnë çlirimin e faktorëve lëshues hipotalamike që rregullojnë aktivitetin sekretues të hipofizës. Efekti final -pengimi i sekretimit të ACTH, gonadotropinave (bllokim të ovulimit), hormonit të rritjes si dhe oksitocinës. Derivatet fenotiazinike thithen mire ne të gjitha rrugët e përdorimit dhe shpërndahen ne të gjitha indet. Transformohen ne mëlçi nëpërmjet konjugimit me acidin glukuronik. Eliminohen kryesisht ne rrugë urinare. Efektet e fenotiazinikeve shtohen me barnat që deprimojnë SNQ. Potencojnë efektet toksike të prokaines dhe fosfororganikeve. Aplikimet terapike: Në medikimin preanestetik- Në kafshët sanguine gjate transportit, ne ndërhyrje të lehta si mbathje, ekzaminime klinike, radiografike, kontrolle rektale, etj; Si ankthiolitik për të ndryshuar ekuilibrin psiko-nervor të kafshës, (barrsëria false), gjate largimit të këlyshëve nga mëma, mbipopullime, etj; Për të prevenuar vjelljen; Në patologji të ndryshme që shkaktojnë kruarje/prurite të ndryshme për të mënjanuar autotraumatizimet; Gjatë tetanozit, në kolikat e tipit spastik (shoqëruar me një spazmolitik). Dozimi- Klorpromazina: -gjedhe 0,1-0,5 mg/kg IV, 0,2 1 mg/kg IM; kuaj 0,2 mg/kg IV, 0,5 0,8 mg/kg IM; -- dhi dele 1-2 mg/kg IV; 3 mg/kg për os ; -- mace 1 mg/kg IM, 2 mg/kg për os. Promazina: - gjedhe, kuaj 0,4 1 mg/kg IM ose IV, 1 2,5 mg/kg për os; -- qen, mace 2,5 6,5 mg/kg për os IM, IV. Propionilpromazina : --gjedhe ,4 mg/kg IM 0,12 0,3 mg/kg IV; -- qen, mace 0,1-1 mg/kg IM. Derivatet butirofenonike Dropëridroli, axapëroni, alopëridroli. Veprimi kryesor - frenimi i lëshimit të dopamines e noradrenalines. Dropëridroli: butirofenonik me veprim të shkurtër por të fuqishëm depresiv mbi sistemin nervor qendror (shume me i fuqishëm se klorpromazina); ka veti të larta antiemetike dhe kataleptike (imobilizues i mire); frenon proceset e të kuptuarit dhe memories. Alopëridroli (halopëridrol): është me pak i fuqishëm se dropëridroli, por ka veprim antinoradrenergjik me të mire dhe vepron me gjate; ka veti antiemetike qendrore. Efekti anësor-rrit sekretimin e prolaktines nga veprimi antidopaminergjik. Axapëroni : Derivat butirofenonik që përdoret kryesisht ne derra për ti bere me të qetë kur janë agresive ose ne neuroleptoanalgjezi, ne shoqërim me medetomidat. Derra: preanestezi 2-4 mg/kg IM, si qetësues (sedativ) 1 mg/kg IM. Në individët agresive 2,5 mg/kg i/m. Trankuilizantët e vegjël ose ankthiolitikët Benzodiazepinat Benzodiazepinat kryesore janë: Diazepam (valium), Klordiazepoksid (librium), Flurozepam, Lorazepam, Triozolam, Oksazepam, etj. Benzodiazepinat potencojnë veprimin frenues të GABA-s, mbi qendrat me specifitet shumë të lartë, të lokalizuara në kompleksin receptorial GABA A. Klinikisht kjo shprehet me veprim ankthiolitik ose hipnotik, përveç veprimit miorelaksues (pseudokurarizues) dhe qetësues. 62

63 Veprimet farmakologjike, farmakodinamika e farmakokinetike- Veprimet farmakologjike kryesore të benzodiazepinave ushtrohen ne SNQ ku shkaktojnë efekte: hipnotiko-sedative, trankuilizante, ankthiolitike, antikonvulsive dhe miorelaksante. Kanë dhe veti të lehta mbi qendrat bulbare respiratore e vazomotore si dhe mbi qendrën e vjelljes. Benzodiazepinat metabolizohen nëpërmjet reaksioneve të oksido-reduktimit biotransformohen ne metabolite që pastaj konjugohen me acidin glukuronik dhe eliminohet ne rrugë renale, ne sasi të vogël dhe me fekale. Benzodiazepinat thithen mire ne të gjitha rrugët e përdorimit sepse janë shume liposolubile. Ne mjekësinë humane preferohet dhënia oral sepse thithen me mire. Ne mjekësinë veterinare rrugët me të zakonshme janë i/m dhe s/c ku thithja është me e ngadalshme por e plote. Rruga venoze përdoret ne urgjenca të ndryshme (kriza epileptike.). Benzodiazepinat lidhen mjaft me proteinat. Diazepami (valiumi)- Aplikimet terapike :Trankuilizues (qëtesues); Miorelaksant (pseudokurarizues), përdoret dhe gjate tetanozit. Antikonvulsiv. Sedativ ne preanestezi. Diazepami tolerohet mire nga organizmi dhe nuk behet shkak për fenomene toksike; mund të shfaqë fenomene eksitimi kalimtare. Dozimikuaj: 2 3 mg/kg IV; qen: 0,5 1,5 mg/kg; mace: 2 3 mg/kg. ₂- Agonistet Ne këtë grup përfshihen barna me interes veterinar që kanë veti analgjezike dhe sedativo hipnotike, si: Ksilazina, Detomidina, Medetomidina. Këto barna ndërveprojnë me receptorët α 2 - adrenergjikë presinaptikë që ndodhen në SNQ. Fjala është për autoreceptorë që rregullojnë çlirimin e noradrenalinës. Këta receptorë, të nxitur njëherë nga vetë noradrenalina (e pranishme në hapësirën sinaptike), tani frenojnë çlirimin e mëtejshëm të saj nga ana e fijeve presinaptike. Ndodh kështu mungese e çlirimit të noradrenalines, pra frenim të kalimit të sinjalit, d.m.th kemi efekt deprimues. Efekti hipnotiko-analgjezik i α 2 - agonisteve mund të kundërshtohet nëpërmjet barnave me veprim selektiv α 2 - antagoniste sikurse është p.sh. atipamezoli. α 2 -agonistët përdoren për të shkaktuar hipnozë dhe analgjezi kur kryhen ndërhyrje kirurgjikale të shkurtra dhe efektive, në rastet e marrjes së mostrave për ekzaminime parazitare si p.sh. përmbajtje rumeni, biopsi mëlçie, marrje urine etj, si dhe për kapjen e fiksimin e kafshëve të egra. Pas ndërhyrjes me atipamezol, kafsha rimëkëmbet shumë shpejt duke rimarrë gjendjen normale motore e psikike. Ksilazina (rompun). Ka veti qetësuese më të gjatë e më të fortë se veprimi analgjezik; ka dhe veprim miorelaksant. Shkakton hipertension kalimtar, pastaj hipotension që shoqërohet me bradikardi dhe bradiaritmi nga nxitja e receptorëve α 2 -periferikë dhe nxitja e refleksit vagal. Tek macet shkakton vjellje, depresion respirator si dhe tkurrje të mitrës. Dozimi- Qen: 1,1 mg/kg IV. Mace: 1,1 mg/kg IV ose 1,1-2,2 mg/kg IM, SC. Gjedhe: 0,044-0,11mg/kg ose 0,22 mg/kg IM. Kuaj: 1,1 mg/kg ose 2,2 mg/kg IM. Dele: 0,044-0,11 mg/kg IV ose 0,22 mg/kg IM. Detomidina- Përdoret kryesisht në kuaj si sedativo-analgjezik me veprim e kohë zgjatje më të mirë se ksilazina. Përdoret në premedikacionet anestetike të ndërhyrjeve 63

64 të shkurtra. Kuaj: 0,02 0,04 mg/kg IV, IM. Gjedhe: 0,03 0,06 mg/kg IV, IM. Medetomidina (dormitor)-përdoret në kafshët e vogla si preanestetik për ndërhyrje të vogla dhe që zgjatin pak; ka veprim 20 x më të lartë se ksilazina. Këto barna përdoren në forma e mjete në distancë. Në Qen: 0,08 mg/kg. Mace : 0,15 mg/kg. Ndërsa dozat e Atipamezolit janë: Qen: 0,32 mg/kg. Mace: 0,3 mg/kg. Anestetiket lokale Barna që frenojnë në mënyrë të kthyeshme gjenerimin dhe përcjelljen e impulsit nervor aferent dhe eferent mbi fijet nervore. Humbja e funksioneve sensitive ndodh si më poshtë: dhimbja, të ftohtit, të ngrohtit, prekja dhe ndjeshmëria në artikulacione. Ripërtëritja e funksioneve ndodh invers. Bllokimi i transmetimit të impulsit është e tipit primar, nuk paraprihet nga fenomene eksitimi. Anestetiku i parë, i zbuluar, ka qenë kokaina. Efekti anestetik i kokainës u përdor fillimisht për anestezi në sy, në praktikën dentare dhe për ndërhyrje të vogla kirurgjikale por u vërejtën dy veti negative: toksicitet i lartë dhe farmakodipendencë. Kërkimet çuan (fillim të shekullit të kaluar) në sintezën e prokainës klorhidrike, më vonë të lidokainës si dhe të një numri të madh përbërjesh të tjera. Karakteristikat e një anestetiku ideal: Të japë paralizë reversibile të nervave sensitive pa dhënë efekte të tjera mbi inde. Të mos japë farmakodipendence. Të tretet lehtë në ujë dhe të jetë i qëndrueshëm në të (si tretësirë). Të ketë ph që të mos irritojë indet. Të thithet pak dhe ngadalë. Nqs thithet, të metabolizohet lehtë dhe shpejt. Të jetë kompatibël me adrenergjiket me të cilët shoqërohet. Të japë veprim të zgjatur dhe kohë rimëkëmbje të parashikueshme. Llojet e anestezisë lokale: Anestezia sipërfaqësore -aplikohet direkt mbi lëkure ose mukoza që të shkaktohet paralize e mbaresave nervore që mbërrijnë atje. Anestezia infiltrative kryhen disa injektime s/c, duke futur sasi të vogla anestetiku rreth zonës që anesteziojmë. Anestezia trunkulare -injektohet një sasi anestetiku sa më afër nervit të zonës që duam të anesteziojmë. Anestezia epidurale- tretësira e anestetikut futet në hapësirën epidurale të kanalit spinal ne regjionin lumbosakral ose në hapësirën e parë dhe të dytë interkoksigeale. Anestezia paravertebrale- aplikohet në nervat spinale sapo ato të dalin nga formën intervertebrale (rumenotomi, nervi I toracal dhe I, II, lumbosacral). Anestetiket lokalë pengojnë si lindjen ashtu dhe përcjelljen e impulsit nervor duke ndërhyrë ne pompën natrio-potasike të membranës së qelizës nervore ku çrregullohet dhe përqendrimi i kalciumit. Anestetiket lokale metabolizohen kryesisht nëpërmjet hidrolizës enzimatike dhe Eliminohen drejtpërdrejt. Bupivakaina, metabolizohet në mëlçi nëpërmjet konjugimit me acidin glukuronik. Një tjetër reaksion është dhe dealkilimi oksidativ në N ose O. Metabolitet ose bari i pandryshuar, Eliminohen pothuaj totalisht në rrugë urinare. Ne s.cardiovaskular: Veprojnë në nxitshmërinë, shpejtësinë e përcjelljes së impulseve dhe forcën tkurrëse të miokardit (varen nga përq. ne q. gjakut) deri në kolaps. Lidokaina dhe mepivakaina, treten pak në yndyra dhe lidhen pak me proteinat, prandaj kanë toksicitet të ulët në s. kardio-vaskular. 64

65 Barnat që nxitin SNQ ose analeptiket Nxitësit e përgjithshëm ose antidepresivet: Frenuesit e monoaminoksidazave; Antidepresivet triciklike. Kripërat e litiumit. Nxitësit kortikale: Kafeina. Nxitësit subkortikale Pikrotoksina. Nxitësit bulbar: Kardiazoli, Niketamida, Doksaprami, Bemegridi. Nxitësit spinale: Striknina. Analeptikët bulbarë Pentametilentetrazoli (ose cardiazoli, corazol, leptazol, metrazol). Është përbërje organike sintetike. Efektet farmakologjike: snq-strukturat më të ndjeshme ndaj kardiazolit janë mezencefali dhe bulbi. Selektiviteti i veprimit ulet me rritjen e dozës, doza të mëdha mund të nxitë edhe korteksin edhe palcën shpinore duke shpërthyer kriza konvulsive. Efekti specifik ushtrohet në bulb dhe kryesisht në qendrën respiratore, qendra vazomotore nxitet më pak. Ap.respirator, nxitet qendra bulbare duke rritur frekuencën dhe thellësinë e frymëmarrjes rritet volumi minutar i frymëmarrjes. Q.gjakut-kardiazoli nuk ushtron efekte të rëndësishme direkte mbi aparatin kardio-vaskular por, duke përmirësuar respiracionin, në rrugë reflektore të përmirësohet dhe qarkullimi gjakut. Kardiozoli thithet mirë si oral dhe parenteral. Përdoret kryesisht si analeptik respirator në depresionet e shkaktuara nga narkotikët, anestetikët, barbiturikët dhe çdo situatë që karakterizohet me depresion të snq. Përdoret si nxitës kardiovaskular (vetëm kur depresioni vazomotor është me origjinë qëndrore). Kardiazoli- jepet si oral dhe parenteral, përfshi dhe i/venoz. Në gjedhë, kuaj 0,5 3 g im, iv. Qen 5-10 mg/kg im, iv; për os 2 ose 3 herë në ditë. Mace 5-10 mg/kg. Niketamida (coramina, cordiamine). Substance sintetike, derivat i acidit nikotinik. Në snq.nxit kimioreceptorët e glomusit karotid që në mënyrë reflektore nxitin së pari qendrën respiratore dhe më pas, indirekt, qendrën vazomotore. Në doza të larta nxit korteksin dhe palcën shpinore duke dhënë kriza konvulsive. Nuk kundërshton depresione të rënda të SNQ të shkaktuara nga anestetikët e përgjithshëm dhe barbiturikët. Në sistemin kardiovaskular fillimisht hipotension pastaj hipertension! Koramina thithet mirë në të gjitha rrugët e përdorimit. Oral jep efekt të dobët sepse inaktivizohet shpejt. Përdoret kryesisht si nxitës i respirimit në rastin e depresioneve të SNQ. Në doza të larta mund të japë konvulsione. Përgjithësisht përdoret parenteral. Gjedhë, kuaj 2,5 5 g im,iv. Qen mg/kg im, iv, sc. Doxaprami- nxit kimioreceptoret karotide e aortike si dhe qendrën respiratore bulbare. Është analeptik respirator i fuqishëm ndaj efekteve depresive të barbiturikeve. Me rritjen e dozës mund të nxiten zona të tjera të SNQ. Përdoret për nxitjen e respirimit gjatë ose mbas ndërhyrjeve kirurgjikale, depresioneve barbiturike si dhe në të porsalindurit asfiktike. Përdoret i/venos: Kuaj 0,5mg/kg. Gjedhe 0,44mg/kg. Qen, 5,5 11 mg/kg. Mace 1,1mg/kg. Këlyshë të sapolindur 1-5 mg. Mace të sapolindura 1 2mg. Bemegridi- Është nxitës i SNQ me veprim të përzier, (direkt mbi snq dhe nëpërmjet glomusit karotid). Vepron duke nxitur qendrën respiratore bulbare (preferohet në depresionet respiratore bulbare barbiturike). Dozimi: Kafshët e mëdha: mg/kg. Kafshët e vogla: mg/kg. Këlyshë (qen,mace ): 5 10 mg/kg. 65

66 Nxitesit kortikale Ksantinikët (metilksantinat)- Ksantinat (caffeina, teofilina, teobromina) janë alkaloide bimore (Caffee arabica, Thea sinensis, Theobroma cacao), struktura kimike e të cilëve është e ngjashme me atë të purinës. Janë alkaloide që nxitin pjesën sensoriale /ndijuese të trurit: Pakësojnë lodhjen mendore; Shtojnë diurezën, zgjerojnë arteriolat e glomerulëve; Zgjerojnë enët koronare dhe ato të bronkiale; Pakësojnë lodhjen duke rritur kapacitetin mendor pa shkaktuar eufori apo sjellje psikotike. Dukuria e tolerancës dhe asuefacionit janë shumë të ulëta/pakta. Ksantinikët frenojnë fosfodiesterazat duke rritur në qelizë sasinë e camp e cgmp. Teofilina dhe kafeina, në doza të larta, modulojnë si mekanizmat e çlirimit ashtu dhe të rifutjes së Ca në rrjetin sarkoplazmatik të qelizave muskulore të miokardit e skeletit. Në SNQ ksantinat (sidomos kafeina) veprojnë në vartësi të dozës: japin efekt nxitës ne kortkes, me rritjen e dozës nxitin edhe bulbin pastaj edhe palcën shpinore deri me shfaqjen e krizave konvulsive. Në zemër ksantinat (sidomos kafeina) japin veprim kronotrop dhe inotrop pozitiv, efekte kardiokinetike nëpërmjet dy mekanizmave: Frenimi i fosfodiesterazave (rritet camp në qelizat kardiake, e cila rrit përqendrimin infra qelizor të fosforilazës aktive dhe të glukozë-6-fosfatit). Mbi muskulaturën e lëmuar viscerale, ksantinat, sidomos teofilina dhe aminofilina efekt spazmolitik, sidomos m. e bronkeve, të rrugëve biliare dhe rrugëve renale. Ksantinat (teofilina dhe teobromina) veprim diuretik nëpërmjet dy mekanizmave: frenojnë rithithjen tubulare të Na dhe rritje e tkurrjeve dhe rrahjeve të zemrës (efekt inotrop e kronotrop pozitiv). Ksantinat thithen mirë si oral dhe parenteral. Biotransformohen në mëlçi (nëpërmjet demetilimit) dhe Eliminohen bashkë me metabolitet e tyre, kryesisht në rrugë urinare. Përdorimet- Kafeina- Si kardiokinetik (inotrop dhe kronotrop pozitiv dhe zgjerimi i koronareve); Në depresionet nervore (jo shume efektiv). Si mbulues diuretik. Ilegalisht në dumpingun e kuajve sportive. Teobromina- përdoret për efektin diuretik ne edemat, si shtesë digitalike, etj. Teofillina-Vepron njëlloj si teobromina, përdoret në formën e teofilinës etilendiaminë (aminofilinë). Përsoret si bronkodilatues, sidomos gjatë atakeve azmatike në shoqërim me kortizonikë; Si kardiokinetik në insuficiencën kardiake të majtë, në shoqërim me digitalike. Kafeina ne doza të larta mund të shkaktojë konvulsione dhe temperaturë. Kafeina përdoret sc ose im, në dozat e mëposhtme: gjedhë, kuaj: 2-5 g. qen: mg/kg. Përdoret me benzoat natriumi (tretshmëri më të mirë) në tretësirë ujore 50% e gatshme për përdorim. Teobromina- përdoret në formën e teobrominës me salicilat Ca (tretësirë teobromine 44%), në doza: mace: mg 2-3 herë në ditë. qen: g 2-3 herë në ditë. Mund të përdoret edhe në formën e teobrominës natrium-acetat (tretësirë teobromine 59.6%) dhe teobrominë natrium-salicilat 47.3%) në doza: gjedhë, kuaj: 8-15 g, 2 herë në ditë. qen: g, 2-3 herë në ditë. Teofilina-kuaj (rrugë orale): 2-5 g. qen (për os dhe parenteral): 10 mg/kg 2-3 herë në ditë. Aminofilina-qen: 10 mg/kg për os, im, iv çdo 8 orë. Mace: 5 mg/kg për os çdo 8-12 orë, 4 mg/kg im, për os (dy herë në në ditë/bid). Kuaj: 4-7 mg/kg për os (tri herë në ditë/tid). 66

67 Barnat që veprojnë në sistemin nervor vegjetativ (autonom, periferik) Të dhëna anatomo-fiziologjike Sistemi nervor autonom (SNA), ose SNP përfaqësohet nga nervat, ganglionet dhe pleksuset që inervojnë zemrën, enët gjakore, gjëndrat, organet dhe muskulaturën e lëmuar. Rregullon funksionet viscerale që nuk janë nën kontrollin e vullnetshëm si p.sh. qarkullimi i gjakut, frymëmarrja, tretja, ekuilibri hidro-salin e metabolik dhe temperatura trupore. S.n.autonom përbëhet nga: 1. Fijet aferente/ngjitëse viscerale (marrin nxitjet nga periferia dhe i çojnë në qendër). 2. Qendra të integrimit (janë në SNQ por jashtë koshiencës/ ndërgjegjes, përpunojnë mesazhet për organet viscerale). 3. Fijet eferente/zbritëse motorike (preganglionare, ganglionet ose pleksuset, fijet postganglionare, çojnë mesazhet në organet viscerale dhe shkaktojnë përgjigjen). Sistemi Nervor Simpatik (SNS) Fijet preganglionare (mielinike) çlirojnë acetilkolinë (Ach), neurotransmetues që nxit receptorët nikotinikë. Fijet e sns origjinojne nga segmenti i parë torakal deri në segmentin e fundit lumbal prandaj ka marre emrin sistemi toraco-lumbal, dhe janë të lokalizuar në substancën gri. Fijet post-gangliare (amielinike) inervojnë organet e brendshme të toraksit, abdomenit, kokën dhe qafën. Neurotransmetuesi në këto nivele është Noradrenalina (Nor) që nxit receptorët adrenergjikë (α, β-adrenergjikë dhe nëntipet respektive). Pjesa medulare e surrenales, prodhon Adrenalinë (Adr = noradrenalinë e metiluar) e cila nxit në distancë receptorët adrenergjikë të vendosur në organe. Sistemi simpatik inervon të gjithë efektorët e organizmit dhe fijet postgangliare janë shumë të degëzuara. Raporti midis fijeve pre- e postganglionare mund të jetë 1:20 ose më shumë (jep përgjigje në gjendje emergjence). Ganglionet e simpatikut janë të lokalizuara:-në nivelin paravertebral (ganglionet paravertebrale, 22 çifte mbi secilën anë të kolonës vertebrale); -në nivelin përivertebral (ganglionet përivertebrale, rajoni abdominal dhe pelvik, në afërsi të sipërfaqes ventrale të kolonës vertebrale: ganglioni celiak, mezenterik kranial, renal-aortik, mezenterik kaudal). Skema 6/6: Sistemi nervor autonom Sistemi Nervor Parasimpatik (SNP) Fijet preganglionare të parasimpatikut origjinojnë në mezencefal, palcën e zgjatur dhe pjesën sakrale të palcës shpinore nga ku merr dhe emrin sistemi kranio-sakral. Fijet pregangliare, mielinike, janë të gjata, prodhojnë dhe sekretojnë acetilkolinë, neurotransmetues që nxit receptorët nikotinikë të vendosur në ganglione. Ganglionet e sistemit parasimpatik janë të vendosura gjatë rrugës së nervave në afërsi 67

68 të organeve që inervojnë. Fijet postgangliare, amielinike, janë të shkurtra dhe mbarojnë në organet që inervojnë. Prodhojnë dhe çlirojnë Acetilkolinë (Ach), neurotransmetues që nxit receptorët muskarinikë (kolinergjikë) të vendosur në organe (enë, zemër, muskulaturën e lëmuar dhe gjëndra). SISTEMI SIMPATIK Transmetimi adrenergjik Receptorët adrenergjikë janë receptorë membranorë të çiftëzuar në proteinën G; Mbi bazën e afinitetit ndaj agonistëve dhe antagonistëve të ndryshëm, receptorë të tillë janë klasifikuar: α e β-adrenergjikë (α e β-ar) me nënlloje të ndryshëm: α 1 dhe α 2 -AR; β 1, β 2 dhe β 3 -AR ose β-atipikë). Janë të pranishëm në të gjitha organet shenjë por nuk janë të shpërndarë uniformisht: ka organe ku dominon efekti i një nëntipi, në zemër β 1 -AR (nxitje) dhe organe ku dominojnë nëntipe të tjerë, ne muskulaturen bronkiale janë β 2 -AR (zgjerim). Në përgjithësi: α-receptorët, nxisin funksionet e organeve ku janë mbizotërues, bëjnë përjashtim recept. α- AR të musk. së lëmuar në zorrë ku jepet efekt depërues/rilaksues. β-ar deprimojnë funksionet e organit ku janë mbizotërues, bëjnë përjashtim receptorët β 1 në zemër dhe β 3 të indit dhjamor që nxitin funksionet e organit. Tri katekolaminat endogjene, që ndërveprojnë me receptorët adrenergjikë, janë: Noradrenalina, neurotransmetuesi i pjesës më të madhe të fijeve postgangliare simpatike dhe të disa fijeve të SNQ; Dopamina, neurotransmetuesi kryesor i sistemit ekstrapiramidal të gjitarëve; Adrenalina, hormoni kryesor i pjesës medulare të mbiveshkores. Këto katekolamina shpërbëhen nën veprimin e enzimave të njohura si MAO (monoaminaoksidaza). Afiniteti i katekolaminve për α dhe β receptorët është i ndryshëm në vartësi të substancës së marrë në konsideratë: Adrenalina ka afinitet për α dhe β receptorët; Noradrenalina ka afinitet kryesisht për α, por, në doza të larta mund të nxiti β-ar; Dopamina, në doza të vogla, ka afinitet për β, në doza të larta edhe për α. 68

69 Klasifikimi barnave me veprim e sistemit simpatik: agonistët α-adrenergjikë agonistët α 1 -AR agonistët α 2 -AR metoksaminë klonidinë fenilefrinë apraklonidinë metaraminol ksilazinë detomidinë medetomidinë agonistët β-adrenergjikë agonistët β 1 -AR agonistët β 2 -AR dobutaminë klenbuterol formoterol metaproterenol cimaterol terbutaline izoksisuprine salbutamol a. antagonistët α-adrenergjikë Fentolamina është një antagonist i përzier; antagonistët α 1 -AR antagonistët α 2 -AR prazosinë yohimbinë atipamezol b. Antagonistë të përzier Propranololi, pindololi dhe karvediloli c. antagonistët β-adrenergjikë antagonistët β 1 -AR metoprolol atenolol acebutolol ADRENERGJIKËT ME VEPRIM DIREKT Adrenalina Nxit i fuqishëm si i α ashtu dhe i β receptorët. Ne zemër Adrenalina është nxitës i fuqishëm kardiak sepse vepron mbi β 1 -AR të miokardit, të qelizave pacemaker dhe të indit përcjellës. Adrenalina nëpërmjet reaksioneve të ndryshme favorizon glikogjenolizën duke siguruar ne këtë mënyrë sasi më të madhe glukozë-6-p që rrit aktivitetin e zemrës. Mbi këtë baze realizohen efektet e mëposhtme: Rritet forca tkurrëse (efekt inotrop pozitiv); Rritet frekuenca e zemrës (efekt kronotrop pozitiv); Rritet shpejtësia e përcjellshmërisë së zemrës (efekt dromotrop pozitiv); Rritet nxitshmëria (efekt batmotrop pozitiv). Veprimi kryesor vaskular i adrenalinës ushtrohet në muskulaturën e lëmuar të arteriolave e prekapilarëve Shtresat e ndryshme të enëve reagojnë në mënyrë të ndryshme, në vartësi të shpërndarjes së receptorëve. Enët gjakore të lëkurës dhe mukozave ngushtohen ndërsa të organeve zgjerohen. Efekti global i nxitjes nga adrenalina është hipertensioni, efekt që mbështetet nga veprimi inotrop dhe kronotrop pozitiv në zemër. Adrenalina në doza terapike është nxitës i mirë qendror. Oral adrenalina metabolizohet shpejt në mukozën 69

70 gastrointestinale dhe mëlçi. Thithja s/c është e dobët sepse shkakton ngushtimin lokal të enëve, ndërsa thellë në muskuj thithet me shpejt. Përdorimi dhe Dozimi: Përdoret në tretësirë ujore 1:1000-1: parenteral (IM ose IV); 1: : për përdorim lokal. Lokal përdoret: me anestetikë lokalë ngushtim të enëve, vonon thithjen zgjat veprimin. Në hemorragjitë kapilare të lëkurës (ngushton.). Në rinoragjitë dhe konxhestionet e mukozës së hundës (rinite alergjike). Sëmundje alergjike: parenteral në reaksionet e ngjashme me urtikariet, në reaksionet anafilaktike, në azmën bronkiale (veprim antibronkospastik, antisekretiv dhe anti-hipotensiv); Arrest (ndalim) zemre; kolaps vaskular, bronkospazmë. Në çdo rast dozimi për kuajt dhe gjedhin është 4-8 ml në tretësirë 1/000 në rrugë s/c ose i/m. Në rast krizash akute doza mund të rritet deri në ml (enfizemë akute). Në qen përdoret 0.1 ml s/c ose i/m. Efektet anësore përfshijnë: Aritmi kardiake, kriza hipertensive, frenim i funksionimit gastrointestinal. Noradrenalina Është kryesisht α-stimuluese. Në zemër kronotrp e inotrop pozitiv të lehtë. Vazokonstriktuese e fuqishme sepse vepron mbi α-ar e m. së strijuar, të lëkurës dhe të organeve. Jep rritje të presionit sistolik e diastolik; Si bronkodilatues është më pak e fuqishme se adrenalina. Vazokonstriksioni i arteriolave aferente/ngjitëse të nefroneve mund të pengojë ose bllokojë diurezën. Metabolizohet shpejt prandaj dhe veprimi është tepër i shkurtër; s/c dhe i/m vazokonstriksion të fuqishëm, prandaj dhe nuk përdoret; aplikimi vetëm në raste hipotensive ose kur janë përdorur fenotiazinike; kundraindikohet në rastin e hipovolemisë; përdoret i/v dhe ngadalë (tretësirë kripore ose glukoze) në dozë 1-2 mg/kg/minutë. Dopamina Në zemër vepron sikurse noradrenalina, efekt kronotrp e inotrop pozitiv të lehtë. Në rajonin splanknik rrit fluksin e gjakut dhe në veshka rritje të diurezës. Dopamina vepron dhe mbi receptorët specifikë dopaminergjikë (D 1 e D 2 ) që, në nivel qendror, bllokohen nga apomorfina. Doza të larta ul fluksin e gjakut në veshka dhe për pasojë ulet diureza. Indikohet në trajtimin e fenomeneve hipotensive dhe konsiderohet një nga barnat adrenergjikë më të zgjedhur. Megjithatë efekti është dozë dipendent! Izoproterenoli (izoprenalina!) Ka veprim kryesisht β-adrenergjik (jo selektiv) dhe mund të ketë indikime terapike të ndryshme. Në arrestet kardiake, (intrakardiak); Në bllokimet e zemrës, (perfuzion i/v); Në hipotension, (i/v, në tretësirë glukoze 5%); Në rastin e bronkospazmave (azmë, vështirësi të mëdha respirimi), jep veprim bronkozgjerues, por sjell dhe efekte në zemër. ADRENERGJIKËT ME VEPRIM INDIREKT - indirekt- amfetamina; tiramina frenues të MAO - iproniazide frenues të COMT në studim frenues të RE-UPTAKE- imipramina, cocaina - të përzier efedrina Disa nuk veprojnë direkt me receptorët adrenergjikë por favorizojnë çlirimin e 70

71 neurotransmetuesve adrenergjike në nivele të ndryshme. Bëhen shkak për takifilaksi sepse nxitja e përsëritur e fijeve adrenergjike (përsëritja e çlirimit të noradrenalinës), çon në ngopje të depozitave të mediatorit dhe lodhje funksionale të vetë fijeve. Efedrina Alkaloid bimor (gjinia Ephedra, Azi) i përdorur nga kinezet ne njerëz për qetësimin e kollës dhe gjatë ftohjeve. Efedrina ne fakt jep efekt adrenomimetik në dy rrugë: 1. Favorizon çlirimin e noradrenalines nga fijet simpatike (neuro-efektoriale) 2. Aktivizon direkt edhe receptorët α dhe β duke dhënë kështu dhe efekte adrenergjike direkte, për kete arsye grupohet tek adrenomimetiket e përzier. Efedrina është pak e ndjeshme ndaj MAO. Efektet farmakologjike: ne zemër- efekte inotrope e kronotrope pozitive më pak të fuqishme se adrenalina; ngushtim të vazove në rajonin splanknik, kutan dhe mukoza (nga veprimi mbi α-ar); zgjerim të lehtë të enëve koronare dhe të muskulaturës së skeletit (efekt β-ar). Bronke-zgjerim të bronkeve dhe frenim të sekretimit bronkial, më të vogël se adrenalina por më të zgjatur;. Sy-midriazë si në rrugë sistemike ashtu dhe topike, vepron mbi muskujt radiale të irisit; nuk shkakton efekte cikloplegjike, nuk vepron mbi muskulin ciliar. SNQ-kalon barrierën meningoencefalike dhe jep efekte adrenergjike (eksituese) qendrore dozë-dipendente (madje dhe konvulsione). Efedrina jepet si oral e parenteral dhe veprimi është i gjatë sepse metabolizohet ngadalë. Indikohet si adrenalina, ka efekte më të lehta se ajo por, më të zgjatura. Lokalisht jepet tretësirë 1-1.5%, si enëngushtuese dhe antikongjestive për mukozat; si midriatik jepet në tretësira 1-10%. Në rrugë sistemike përdoret në format alergjike, në terapinë e bronkospazmave, në raste hipotensive nga barna depërtuese të SNQ sepse vepron si nxitës bulbar. Mund të jepet edhe në bllokimet atrio-ventrikulare. Amfetaminat Veprojnë mbi SNA (α e β) sikurse efedrina, por me efekte më të fuqishme dhe më komplekse mbi SNQ (korteks) sepse nxitin receptorët adrenergjikë, ata dopaminergjikë, serotoninergjikë si dhe sistemin limbik: përmirësojnë memorien; ulin lodhjen dhe largojnë gjumin; nxitin qendrat bulbare (respiratore e c.vasculare); depërtojnë qendrën hipotalamike të oreksit! Potencojnë veprimin e analgjezikëve të ngjashëm me morfinën. α-bllokuesit Fentolamina si substanca sintetike dhe Alkaloidi i bririt të thekrës (segale cornuta) si substance natyrale. Alkaloidi i bririt të thekrës (segale cornuta) Ergotamina, ergotoksina, ergonovina prodhohen nga Claviceps purpurea, myk që paraziton në shumë graminace. Japin veprim kryesisht α-bllokues dhe efektet kryesore farmakologjike janë: Aparati vaskular: hipertension jo hipotension, veprojnë direkt mbi fijet muskulore të enëve (vazokonstriksion); - Uterus: Veprojnë direkt mbi m. e lëmuar të mitrës, rritje e tonusit muskulor me kontraksione spastike. Uterusi është më i ndjeshëm në periudhën e afrimit të pjelljes. Veprimi antihemoragjik mbi uterusin karakterizohet me spazma muskulore. Në Veterinari përdoren si tonizues të mitrës:gjatë nxjerrjes së fetusit; për të 71

72 lehtësuar nxjerrjen e placentës, në vonesat e involuimit post-partum të mitrës, në endometrite, për nxjerrjen e materialit eksudativ, gjatë hemoragjive post-partum. K/indikohen kur nuk kemi zgjerim të plotë të cerviksit, (mund të japin tetani uterine deri në rupturë të organit dhe asfiksi të fetusit). Alkalodet e bririt të thekrës kthejnë invers veprimin vazal periferik të adrenalinës (bllokojnë α-r duke nxitur β-r): Barnat α-bllokues sintetikë Imidazolinikët: fentolaminë, tolazolinë; Aloalkilaminikët: dibenaminë,dibenzidinë; Pipërazilkinazolinikët: prazosinë, terazosinë; Indolikët: indoraminë, yohimbinë. Ushtrojnë veprim α-bllokues mjaft specifik dhe të gjatë (α 1 dhe α 2 ). Okupojnë receptorët vazalë duke shkaktuar vazodilatim të përgjithshëm (lëkurë, mukoza, organe) dhe hipotension. Shkaktojnë rritje totale të punës se zemrës sepse, duke qenë të bllokuar α receptorët, katekolaminat endogjene aktivizojnë β- receptorët. β-bllokuesit Bllokojnë β receptorët, efektet janë veçanërisht të ndjeshme në zemër (depresion), më pak në bronke (konstriksion). β-bllokuesit jo selektivë: propranolol, pindolol, timolol, karvedilol; Selektivët β 1 : atenolol, metoprolol, acebutolol β1-bllokuesit ushtrojnë efekt selektiv në zemër: bllokim të veprimit kronotrop, dromotrop, batmotrop dhe inotrop të adrenalinës duke shkaktuar ulje të forcës tkurrëse, frekuencës, përcjellshmërisë dhe nxitshmërisë. SISTEMI NERVOR PARASIMPATIK Transmetues i vetëm i impulseve nervore është Acetilkolina (ACh) që çlirohet nga: Fijet pregangliare Simpat. e P/simpatike; Fijet postgangliare P/simpatike që inervojne strukt. efektore. Ach është n/transmetues ne sinapset e rrugëve efektore të s.n.somatik (tkurrje vullnet. të muskujve) si dhe të SNQ. Ach njeh dy grupe receptoresh membranore: Recep. Nikotinike (N) dhe Recep. Muskarinike (M). Transmetimi kolinergjik- Një bar me veprim të ngjashëm me acetilkolinën, mbi receptorët kolinergjikë, quhet kolinergjik. Një veprim i tillë mund të jetë: Veprim direkt mbi receptorët e qelizave efektore; në këtë rast bari sillet si agonist ndaj receptorëve kolinergjikë; Veprim indirekt nëpërmjet frenimit të enzimave që hidrolizojnë neurotransmetuesin (kolinesterazën); në këtë rast acetilkolina grumbullohet në sinapse. Njihen mjaft barna kolinergjikë si: muskarina, fisostigmina, pilokarpina, neostigmina, arecolina, karbamatet, metakolina, ireversibël, esteret fosforike, karbakoli, betanekoli, etj. Një bar përcaktohet antikolinergjik kur ka veti të bllokojë receptorët kolinergjikë. Njihen mjaft barna antikolinergjike si: atropina, nikotina, skopolamina, omatropina, hekzametoni, metantelina, tetraetilamoni,propantelina, glikopirrolati, etj. Kolinergjikët me veprim direkt Veprojnë me receptorët kolinergjikë nikotinikë (agonistë të receptorëve nikotinikë) japin efekt të ngjashëm me 72

73 acetilkolinën ne: Receptorët nikotinikë gangliarë; Receptorët nikotinikë të pllakave motorike; Receptorë nikotinikë të pjesës medulare të mbiveshkorës. Acetilkolina (ACh) Është substanca bazë e studimit të kolinergjikëve me veprim direkt por veprimi saj zgjat vetëm Veprimet farmakologjike të acetilkolinës ne zemër janë kronotrop, dromotrop dhe batmotrop negativ nga nxitja e receptorëve muskarinikë dhe frenimi i nxitjes adrenergjike. Acetilkolina ul ndjeshmërinë e miokardit ndaj katekolaminave dhe frenon lëshimin e noradrenalinës nga mbaresat nervore simpatike. Ne ap. gastro-intestinal jep rritje e tonusit stomak-zorrë, ulje e tonusit të sfinktereve; rritje e prodhimit të pështymës (profuz dhe ujor); rritje e fluksit pankreatik; e sekretimit të mukusit intestinal dhe rritje e lehtë e fluksit biliar. Këto veprime janë të lidhura me nxitjen e receptorëve muskarinikë. Efekte mbi ap. Urinar jane: ulet prodhimi i urinës nga rënia e presionit të filtrimit glomerular, sepse ulet fluksi i gjakut si dhe filtrimi glomerular. Rritet tonusi i pareteve të vezikës urinare dhe relaksimi i sfinktereve, si pasojë ndodh shpeshtimi i urinimit (incontinenzia urinae). Ne ap. Respirator ndodh ngushtim i bronkiolave dhe shtim i sekretimit bronkial. Ne sy shkakton miozë, nxiten receptorët muskarinikë që dominojnë sfinkteret e pupilës. Ne muskulaturen e skeletit, vetëm në doza të mëdha nxitet tkurrja (nga veprimi nikotinik) në nivelin e pllakave motorike. Acetilkolina nuk ka efekte të ndjeshme në SNQ kur përdoret parenteral sepse metabolizohet shpejt dhe tretet pak në yndyra. Karbakolina Ester i kolinës me acidin karbamik, ka veprime si acetilkolina (muskarinike e nikotinike) por, veprimi zgjat më shumë (10-30 ) sepse hidrolizohet ngadalë nga kolinesteraza. Jepet s/c ngadalë efekt sh. të fuqishëm. Nxit sidomos m. e lëmuar të mitrës në përiudhën e barrsërisë, me sa duket nga prania e estrogjenëve. Përdoret: Në atonitë intestinale dhe të ripërtyp. dhe atonitë e rumenit. Në atonitë e mitrës për nxjerrjen e placentës, në atonitë e vezikës urinare. Në sy, në rrugë topike, si miotik në rastet refraktare ndaj ezerinës dhe atropinës. Kundraindikohet në barrsëri, në bllokimet e zorrëve (rupturë ose invaginacion të zorrëve), në kafshët kashektike. Përdoret në formë kloruri, në tretësirë ujore 0.1% (1 mg/ml) në doza: gjedhë, kuaj: 2-4 mg, qen: mg, mace: mg. Mund të përsëritet pas minutash. Në mbidozime efektet bllokohen me atropinë. Pilokarpina Veprim të tipit muskarinik me selektivitet mbi gj.ekzokrine (salivare, lakrimale, gastro-enterike, bronkiale dhe, doza të larta, ato sudoripare). Në sy, në doza të vogla, ka veprim muskarinik (miozë), në doza të larta efekt nikotinik (midriazë), veprim mbi receptorët e ganglionit ciliar. përdoret mjaft ne okulistike! Nuk duhet të përdoret në kafshët barrëse ose me çrregullime kardiake. Substanca të tjera janë: Betanekoli, Arekolina etj. Kolinergjikët me veprim indirekt Janë frenues ose bllokues të AchE, d.m.th nuk ndodh hidroliza e acetilkolinës, ajo mbetet e lire dhe akumulohet ne organizëm duke dhënë efektet e saj shume të fuqishme. 73

74 A. Frenuesit reversibël (të kthyeshëm) Fizostigmina (Ezerina). Alkaloid, përftohet nga bima Physostigma venenosum, (Afrike). Në sy jep mioze dhe spazmë të akomodimit duke tkurrur muskulin sfinkter të irisit (miozë) dhe muskulin ciliar (bllokim të reflekseve të akomodimit). Mioza shfaqët brenda 5 60 dhe zgjat 12 orë deri disa ditë (irreversibël). Frenuesit reversibël të AChE veprojnë si në m. e lëmuar ashtu dhe atë të strijuar. Fizostigmina nxit veçanërisht m. e strijuar sepse rrit përqendrimin e ACh në mbaresat mioneurale. Efektet janë mjaft evidente në gjëndrat ekzokrine (bronkiale, lakrimale, salivare, sudoripare, gastrike, intestinale dhe pankreatike): Në gjedhë përdoret në atonitë e rumenit (30-50 mg s/c), në kuaj si purgant ( mg s/c). Fizostigmina thithet mirë oral dhe parenteral. Dhënia i/konjuktival mund të japë edhe efekte sistemike. ( shtim i Ach). Në Veterinari përdoren si antiektoparazitarë, përfshi dhe përbërjet që përdoren në bujqësi. Veprimi tyre është njëlloj sikurse acetilkolina dhe mund të shkaktoje shume shpejt ngordhjen e kafshës. Terapia e helmimeve: Në fillim përdoret atropinë sulfat (antikolinergjike, antagoniste e receptorëve muskarinikë): gjedhë- 0.5 mg/kg; qen, mace, kuaj: 0.2 mg/kg. Dozat janë indikative 1/3 1/4 i/v dhe pjesa tjetër s/c, deri sa të bien shenjat. Mund të bëhet i nevojshëm përdorimi i oksimave: pralidoksimë metilsulfat-20 mg/kg/ i/v, ngadalë. Antikolinergjikët Antimuskarinikë ose Muskarinolitiket (parasimpatikolitike) Barnat antimuskarinikë janë antagonistë të Ach duke bllokuar receptorët muskarinikë në organe e SNQ. Skopolamina Neostigmina Derivat sintetik i fizostigmines dhe është më e qëndrueshme. Vepron dhe indikohet si fizostigmina. Ne traktin intestinal veçanërisht i ndjeshëm është koloni prandaj mund të përdoret kundër atonisë sepse rrit gjerësinë dhe frekuencën e lëvizjeve peristaltike shtytëse. Mund të përdoret k/bllokimeve neuromuskulare shkaktuar nga kurare, tubokurarina, galamina; jo ndaj intoksikimeve me dekameton e suksinilkoline sepse potencohet veprimi paralizues. Përdoret s/c. B. Frenuesit ireversibël (të pakthyeshëm) Fosfororganikët Lidhen në mënyrë të qëndrueshme me AchE, duke e fosforiluar e bllokuar veprimin e saj për disa orë ose dhe ditë 74

75 kundërtën e skopolaminës, jep efekte të lehta në nivelin e SNQ sepse nuk depërton mire barrierën hemato-encefalike. Atropina Veprimet farmakoligjike me aplikim terapik të Atropines Të gjitha efektet nga atropina janë veprime indirekte të ndërmjetësuara nga sistemi nervor simpatik i cili, nga bllokimi parasimpatik, merr rolin dominues mbi organet. Përgjigjet ndaj atropinës janë të tipit adrenergjik (ndryshojnë në kafshë të ndryshme). Sistemi kardiovaskular Në zemër atropina shkakton efekt inotrop, kronotrop, batmotrop dhe dromotrop Atropa belladonna Dattura stramonium pozitiv. Modifikimi kryesor konsiston në rritjen e frekuencës kardiake nga bllokimi i efekteve vagale mbi receptorët muskarinikë M 2 në nivelin pacemaker të nodusit SA. Konkurrues të receptorëve muskarinikë janë disa alkaloide bimore si p.sh Atropa belladonna, ku principi kryesor është atropina, e njohur në fillimet e viteve 1800 si bllokues i efekteve vagale ne zemër. Grupit të Atropa belladonna (solanace) i përkasin edhe bimë të tjera si Hyosciamus niger, Scopalia japonica dhe Datura stramonium që përmbajnë alkaloide me veprim të ngjashëm si atropina (izoscina, hiosciamina, skopolamina) etj. Këto alkaloide antagonizojne ne mënyrë konkuruse me Ach për receptorët muskarinikë visceralë. Atropina dhe skopolamina ndryshojnë nga ana sasiore për efektet a/muskarinike, sidomos në SNQ. Në doza terapike atropina, në të Frenimi i veprimit të vagusit lehtëson përcjellshmërinë AV. Bllokon veprimin vazodilatues periferik të Ach duke çuar në hipertension (efekt α-adrenergjik). Shkakton rënie të presionit diastolik nga efekti relaksues mbi m. e lëmuar të arteriolave (efekt β-adrenergjik); Aparati respirator-frenohen sekretimet në hundë, gojë, faring e bronke. Nga bllokimi i receptorëve (M 1 ) nuk ka bronkospazma as nga barnat p.simpatikomimetikë dhe as nga mediatorët inflamative (histamina, bradikininat). Prandaj përdoren gjatë disa patologjive respiratore si bronkospazmat, azma dhe enfizema pulmonare kronike, sidomos në kuaj me gjendje të rënduar. Aparati gastrointestinal-atropina ul motorikën, tonusin e m. së lëmuar dhe sekretimin 75

76 gastrik, pankreatik, intestinal e salivar, por rrit tonusin e sfinktereve. Prandaj përdoret si spazmolitik në çrregullimet gastrointestinale, p.sh. në kolikat abdominale. Sistemi urinar- Shkakton relaksim të muskulaturës së ureterëve dhe pareteve të vezikës urinare, rrit tonusin e sfinktereve: tendencë për të mbajtur urinën. Ne sy shkakton midriaze. Përdoret si midriatik me instilim/injektim në qeskën konjuktivale: midriaza shfaqët pas dy orësh dhe mund të qëndrojë për disa ditë prandaj preferohen substanca sintetike me efekte më të shkurtra, si tropikamidi. Efekti shfrytëzohet në kërkimet okulistike ose për të zbuluar sinechie, në alternim me një miotik. Në SNQ-Doza terapike jep efekte të lehta (nxitje të lehta bulbare), doza të larta, jep nxitje të korteksit e bulbit deri në shenja të tipit eksitues e konvulsione, komë dhe ngordhje. Ndërsa Skopolamina në doza terapike jep depresion të SNQ dhe në çdo rast efektet janë më të shprehura krahasuar me atropinën. Farmakokinetika: Atropina thithet si oral dhe parenteral, biotransformohet ngadalë nga esterazat në plazmë e mëlçi, eliminohet me veshkat, një pjesë e pandryshuar dhe një pjesë si metabolit. Në pjesën më të madhe të specieve, koha e veprimit zgjat nga 4 deri 6 orë. Përdorimi dhe dozimi: Përdoret në formë sulfati tretësirë ujore, parenteral, në doza: kuaj, gjedhë: mg ( mg/kg); dele, dhi: 4-8 mg; derra: 8-15 mg; qen: mg; mace: mg. preanestezi: kafshët e vogla: mg/kg; kafshët e mëdha: mg/kg; helmime nga antikolinesterazikët: mg/kg; përdorim oftalmik: tretësirë 0.5%. Përgjigje të ndryshme: Atropina frenon djersitjen (jo në kuaj) efekt që mund të ritë temperaturën trupore. Lokalisht frenon receptorët sensitivë të lëkurës dhe kornesë (njëlloj si anestetik lokal). Antagonist specifik në helmimet me barna kolinergjikë direkt ose indirekt. 76

77 KAPITULLI 7: FARMAKOLOGJISË SË SISTEMIT TRETËS Terapia e aparatit tretës bazohet, në: Ndërtimin anatomik dhe Funksionet që kryen ky aparat; Ndikimin dhe mënyrën si komandohet ky aparat nga SNQ dhe ai periferik apo SNA; Disfunksionet me frekuente që atakojnë këtë sistem,ne specie e kategori kafshësh të ndryshme; Barnat që mund të veprojnë potencialisht; Barnat që mund të përdoren praktikisht dhe Barnat që gjenden e përdoren realisht. Barnat aktivë mbi aparatin tretës.influencojnë, modifikojnë një ose më shumë funksione kryesore fiziologjike të këtij aparati dhe mbi këtë bazë mund të përdoren p.sh: Barna që veprojnë mbi neurotransmetimin (SNA) duke çuar ne :- nxitjen ose frenimin e muskulaturës së lëmuar të aparatit tretës. Nxitësit -Kolinergjikë direkt (karbakolina);-frenues të kolinesterazës (neostigmina); Penguesit (frenuesit)-antikolinergjikët /kolinolitiket (atropina); Adrenergjikët (adrenalina). Barna që pengojnë çlirimin e acetilkolinës (eteri, halotani, digitalikët, barbiturikët). Barna që veprojnë direkt mbi muskulaturën e lëmuar (jo nëpërmjet SNA) : Nxitësit -Histamina, Angiotensina, Vazopresina (ose ADH), Prostaglandinat. Penguesit Opioidët, Antispastikët, Glukagoni. Barna që veprojnë në rrugë reflektore nëpërmjet mekanizmave nervorë të brendshëm: Tendosja e mureve intestinale Koloidët hidrofilë Kripëra dhe sheqerna në përqendrime hipërtonike Lubrifikantët Substanca zbutëse/emoliente Irrituesit/ngacmuesit Fenolftaleina Vaj i ricinit Përbërje rrëshinore/rezinoze Kripëra metalike Substancat e hidhëta/amare; Vjelësit (emetiket) Vjellja është një akt reflektor mbrojtës, i zhvilluar jo njëlloj në të gjitha speciet sikurse mishngrënsit, primatët, derri, disa zogj dhe disa reptilë, ndërsa të kuajt, brejtesit dhe lepuri nuk ndodh. Në ruminantët regurgitacioni merr vlera të vjelljes (regurgitacioni akti i ruminacionit). Mekanizmi i vjelljes është një hark reflektor kompleks që kontrollohet nga qendra e vjelljes e cila është e vendosur në substancën retikulare të bulbit (qendra bulbare e vjelljes). Rrugët aferente nepërmjet të cilave bëhet e mundur vjellja janë: Korja e trurit dhe sistemi limbik (vjellje psikogjenë nga dhimbjet ose frika; vjellje e provokuar nga nxitje olfaktive e vizive). Truri i vogël, nga ku nisen impulse si pasojë e çrregullimeve të fazës motore dhe të ekuilibrit (labirintit, cinepatitë); Nxitja e faringut dhe kavitetit retrobokal (mbërrijnë në bulbe nëpërmjet çiftit të IX të nervave të kokës); 77

78 Nervat aferentë të SA që vijnë nga organet dhe marrin nxitje si pasojë e gjendjeve inflamatore ose lezioneve; Barna dhe toksina: -nxitin zonën kimioreceptive të rregullimit (CRTZ) që gjendet në afërsi të qendrës bulbare të vjelljes dhe përmban receptorë të ndjeshëm ndaj shumë substancave kimike që mbërrijnë me qarkullimin e gjakut (CRTZ, kimio-receptor-triger-zone është e lidhur me qendrën e vjelljes me fije të vërteta nervore). Vjellja që vjen nga uremia, radiacioni, përdorimi i digitalikëve, apomorfina, analgjezikët narkotikë, estrogjenët dhe substanca toksike, ndodh nëpërmjet kësaj rrugë. Receptorët e pranishëm në një zonë të tillë janë dopaminergjikë dhe të ndjeshëm ndaj apomorfinës. Nxitja e vjelljes gjen aplikime klinike kur: Bëhet e nevojshme zbrazja e pjesës së sipërme të tubit tretës, p.sh gjate helmimeve; ose kur aplikohet anestezia e përgjithshme në kafshë me stomak të mbushur. Vjelësit me veprim qendror Vjelësit me veprim qendror -Nxitin CRTZ. Ekzistojnë barna të ndryshëm me ketë veprim por më të zakonshmit që përdoren janë disa opioidë dhe nga këta apomorfina në mënyrë të veçantë. Në preanestezi, këto barna bashkojnë veprimin emetik me depresionin qendror. Apomorfina Derivat i morfinës dhe në krahasim me përbërjen fillestare ka efekt të dobët deprimues por veprim emetik të theksuar. Veprimi i saj ushtrohet nëpërmjet nxitjes së receptorëve dopaminergjikë në nivelin e CRTZ. Përdorimi i apomorfinës është i kufizuar në kafshët e vogla, në gjedhë shkakton eksitime pa efekt ruminativ, jep veprim frenues, ne kuaj jep efekte eksitimi të fuqishme; Në qen apomorfina klorhidrike, mund të përdoret venoz në dozë 0.04 mg/kg, vjellja pas 1-4 ; s/c o i/m dozë 0.07 mg/kg, vjellja pas 3-5 min; oral dozë 0.25 mg/kg, vjellje pas 5-12 min. Në mbidozime jep eksitime tranzitore, të ndjekur nga depresion i SNC, depresion respirator dhe komë. Në mace janë të nevojshme doza të apomorfinës shumë më të larta se në qen (deri 20 mg) dhe përdorimi i opiateve në mace është i kundraindikuar. Ksilazina Ksilazina përdoret në mace për të shkaktuar vjellje. Efekti maksimal emetik merret me 1 mg/kg në rrugë IM. Pas përdorimit të barit vërehet një farë qetësimi për min. Hipekakuana (Uragoga hipecacuana ) Substancë me origjinë bimore vepron si në nivelin periferik dhe qendror sepse përmban alkaloidin emetinë. Përdoret në formë shurupi në 7% glicerine. Në mace, oral në dozë 2.2 ml shurup/kg, shkakton vjellje brenda 50 në dozë 6.6 ml/kg, për 12 minuta. Në qen përdoret oral në dozë 1-2 ml/kg dhe përsëritet pas 20 minutash. Vjelësit me veprim lokal Veprojnë duke irrituar mukozën e traktit gastro-intestinal. Përdoren oral dhe preferohet dhënia me sondë gastrike. Emetikët kryesorë indirekt janë: Sulfati i bakrit tretësirë 1%. Në qen përdoret oral në sasi 50 ml dhe vjellje për 10 minuta; Sulfat i zinkut tretësirë 1%.. Përdoret në qen oral në sasi 50 ml dhe vjellje brenda min. Tretësira kripore të ngopura të ngrohta, p.sh. tretësira e ngopur e NaCl. 78

79 Antiemetikët Antiemetikët pengojnë vjelljen nëpërmjet efekteve qendrore ose efekteve lokale. Vjellja mund të japë çrregullime të ekuilibrit hidro-elektrolitik me pasoja dehidratimi dhe mundësi të shfaqjes së alkalozës metabolike. Vjellje zgjatur jep debolese, shkaktohet pulmonit abinxhestis ose deri dhe rupturë të stomakut. Terapia me antiemetikë është simptomatike prandaj duhet të gjendet shkaku i vjelljes. Barnat e përdorur si antiemetikë klasifikohen: Sedativët dhe Hipnotikët. Barnat e këtij grupi veprojnë mbi qendrat e larta të SNQ duke penguar qendrën e vjelljes. Ne këtë grup bëjnë pjesë: Barbiturikët (fenobarbitali, pentobarbitali dhe sekobarbitali); Kloralhidrati; Morfina - parenteral jep vjellje (për 5 minuta) duke nxitur CRTZ, pak më vonë pengon vjelljen duke frenuar vetë CRTZ dhe qendrën e vjelljes; Mepëridina Këto barna japin efektet anësore si depresion respirator, depresion të SNQ, tendenca të uljes së presionit të gjakut, etj. Antihistaminiket Mekanizmi i veprimit antiemetik nuk është plotësisht i qartë, por duket se pengojnë CRTZ, si dhe deprimojnë disa pjesë të qendrave të larta që drejtojnë funksionet vestibulare, prandaj janë veçanërisht efikas në kontrollin e vjelljes të shkaktuar nga kinetoza. Subst. të tilla janë: Prometazina, Difenidramina, Dramamina, Bonamina. Qëtësuesit/trankuilizantët-Fenotiazinikët- Janë antiemetiket me efikase në kafshët e vogla. Ne qen frenojnë si CRTZ ashtu dhe q. e vjelljes. Përdoren në vjell. kinetike në qen e mace, nuk janë efikas në vjeljet e shkaktuara nga vjelësit irritante. Si efekte anësore kanë tendenca hipotensioni për shkak të një bllokimi të tipit α-adrenergjik. Me e përdorur është klorpromazina: doza në qen 2-4 mg/kg/dite, në tre dhënie si për os ashtu dhe paranteral. Benzamidet si-trimetobenzamidi -Vepron duke bllokuar CRTZ, është efikas në pengimin e vjelljes shkaktuar nga apomorfina, por nuk vepron në rastin e emetikëve me veprim irritues Lokal. Në krahasim me fenotiazinikët shkakton depresion të lehtë qendror me tendencë të lehtë hipotensioni. Antiemetiket me veprim lokal Ky grup barnash është me interes klinik të kufizuar sepse veprojnë duke pakësuar nxitjet që vijnë nga stomaku nëpërmjet dy mekanizmave kryesorë: Veprim anestetik mbi mukozën gastrike (butokaina, benzokaina) dhe Veprim qetësues e mbrojtës të mukozës gastrike (kaolina, pektina, bismuti). Konsiderohen antiemetikë me veprim lokal edhe antikolinergjikët që janë aktivë mbi receptorët muskarinikë; nuk depërtojnë barrierën meningo-encefalike. Ndërmjet tyre përmenden: atropina, glikopirrolati, propantelina, izopropamidi. metilskopolamina (kundraindikohen në mace). Vjellja mund të ndalohet nga: 1. pengimi i nxitjeve aferente vagale; 2. ulja e spazmave të miofibrileve gastrointestinale; 3. pengimi i sekrecioneve gastroenterike. Metoklopramidi -Antiemetik me veprim antidopaminergjik, qendror dhe periferike Deprimon CRTZ, nxit çlirimin e acetilkolinës dhe favorizon lëshimin e saj në fijet që inervojnë m. e lëmuar g. intestinale. Bashkë me Domperidonin dhe Çizapridin, konsiderohet një prokinetik që shkakton zbrazjen e stomakut duke favorizuar edhe lëvizjen e përmbajtjes në zorrë 79

80 Formula 7/1: Metoklopramidi Indikacionet si antiemetik, janë: vjeljet nga kimioterapikët, vjeljet nga vonimi i zbrazjes së stomakut, në refluksin gastroezofagal nga ulcera peptike dhe të induktuara nga FANS. Në qen përdoret mg/kg, oral, sc ose im, çdo 6 orë, i/v përdoret me infuzion të vazhdueshëm në sasi mg/kg/orë. Në mace : mg/kg për os ose sc çdo 6-8 orë. Në kuaj : mg/kg im 3-4 herë në ditë. Dhëniet e përsëritura, të zgjatura dhe mbi dozimet mund të japin efekte të rënda në nivel qendror. Dompëridoni (butirrofenonik)- Është antagonist dopaminergjik me veprim dhe përdorim si edhe metoklopramidi. Meqenëse Domperidoni depërton pak SNQ, efekti i tij kufizohet kryesisht në nivelin periferik, prandaj si antiemetik është më pak i fuqishëm se sa metoklopramidi por, ka veprim shumë të mirë prokinetik, në këtë mënyrë favorizon zbrazjen e stomakut (drejt zorrëve). Çizapridi (banzamid)-vepron si antiemetik dhe mbi motorikën gastroduodenale njëlloj si metoklopramidi dhe domperidoni, mund të rritë motorikën edhe në zorrët e trasha (kolon) duke shkaktuar diarre. Mekanizmi i veprimit është i lidhur me çlirimin e acetilkolinës në nivelin e pleksusit mioenterik, por nuk nxit direkt receptorët kolinergjikë! Çizapridi ka efekte minimale antidopaminergjike; praktikisht nuk ka efekte anësore të tipit ekstrapiramidal, mund të lindin efekte gastroenterike (diare dhe dhimbje abdominale). Në qen përdoret, si prokinetik, oral në dozë 0.5 mg/kg,1-3 herë në ditë dhe si antiemetik, po në rrugë orale, në doza mg/kg, deri në 4 herë në ditë. Purgantët dhe laksativët Barna që kanë veti të nxitin motoriken e zorrëve dhe të favorizojnë defekimin. Purgantët tentojnë të shpejtojnë largimin e materialeve më të lëngshme. ndërsa laksativët favorizojnë eliminimin e fekaleve që janë formuar. Veprimi si laksativ ose si purgant i një bari është në vartësi nga doza. Rritja e eliminimit të ujit me fekale dhe diarreja janë dukuri e veprimit të këtyre barnave dhe ndodh me dy mekanizma kryesorë: Pakësimi i thithjes së lëngjeve nga trakti intestinal, Rritja e sekretimit të lëngjeve në lumen. Procesi i sekretimit të lëngjeve ne rumen ndërmjetësohet nga adenilatciklaza e cila rrit përqendrimin e camp në qelizat e mukozës intestinale: camp nxit proceset përgjegjëse të sekretimit aktiv. Në këtë proces (nxitje) mund të përfshihen edhe mediatorë të tjerë si: jonet e Ca ++ dhe kalmodulina; disa hormone (peptidet vazoaktive intestinale-vip, glukagoni), etj. Rritja e lëvizjes së masës intestinale, pas përdorimit të purgantëve, shkaktohet: nga reflekset mioenterike lokale në brendësi të muskulaturës së lëmuar viscerale ose nga nxitja e receptorëve kolinergjikë të sistemit nervor parasimpatik. 80

81 Laksativët ose purgantët mund të ndahen në dy kategori kryesore: 1. Purgante/laksative nxitës dhe irritues. 2. Purgante /laksative që rritin masën e përmbajtjes se zorrëve. Purgantet/laksativet nxitës dhe irritues Dikur mendohej se motorika e zorrëve rritej nga një irritm i thjeshtë i mureve të zorrëve që arrinte të nxiste muskulaturën e lëmuar. Ne fakt barna të këtij tipi shkaktojnë dhe grumbullim të lëngjeve në lumenin intestinal duke aktivizuar mekanizmat sekretive, Laksativet irritante mund të grupohen ne: Hemodinike, fjala është për substanca me origjinë bimore që përcaktohen të tilla ndërsa hemodina (trioksimetilantrakinoni) është genina më e zakonshme në glukozidet e pranishme në bimë të tilla. Këto barna përmbajnë një glukozid inert që në zorrë hidrolizohet ngadalë dhe çliron substancën aktive që, në pjesën më të madhe të rasteve, është hemodina. Veprimi i tyre ushtrohet kryesisht në kolon ku nxitin pleksuset mioenterike. Të tilla janë: Aloe dhe Senna që përdoren për os; aloe,substancë me origjinë bimore ku glukozidi aloinë vepron kryesisht në pjesën e zorrës së trashë. Kaskara sagrada-.përdoret oral dhe parenteral. Eliminohet me urinë dhe me qumësht, ndryshon ngjyrën e urinës (të verdhë në tullë) si dhe të qumështit. Vaji i ricinit- Në formën fillestare nuk irriton zorrët, përmban një triglicerid të pangopur të acidit ricinoleik që, në ph alkalin të zorrëve, sapunifikohet në ricinoleat natriumi që është irritues; vaji i ricinit mund të shkaktojë efekte purgative madje të forta. Vaji krotonil- Përmban acid krotonoleik, është shumë irritues, në doza të larta shkakton gastroenterite të rënda hemoragjike. Mund të përdoret në gjedhë si purgant drastik pika, për os, i përzier me vaj ricini ose vajra të tjerë mucilagjinozë. Irritantët rrëshinorë (rrëshqitës). Fenolftaleina- Oral është irritues për zorrët ku mund të thithet dhe të rieskretohet nëpërmjet tëmthit (qarkullimin enterohepatik). Glicerina- mund të përdoret në rrugë rektale dhe jep veprim lubrifikant dhe ozmotik. Në kafshët e mëdha përdoret ml dhe në qen 2-15 ml; në glicerinë mund të shtohet ujë në masën deri 25-50%. Purgantet /laksativet që rritin masën e përmbajtjes së zorrëve Veprojnë nëpërmjet mekanizmave të ndryshëm dhe konkretisht: 1. Pengojnë thithjen e ujit të marrë nga kafsha dhe favorizojnë ardhjen e ujit nga indet që rrethojnë lumenin e zorrëve, pra: 2. Rritin përmbajtjen e ujit në fekale. 3. Rritin masën e përmbajtjes së zorrëve e cila shkakton tendosje të mureve intestinale; në këtë mënyrë rritet nxitja e cila forcon motoriken dhe forcën shtytëse e zbrazëse. Barnat e këtij grupi mund të klasifikohen përsëri në: koloide hidroksile dhe laksative me bazë fibrash të pa tretshme. Koloidë hidrofilë dhe laksativë me bazë fibrash të patretshme Celuloza që përmbahet në këta laksativë, fermentohet në zorrë dhe formon acide yndyrore volative dhe produkte të tjera të cilët ushtrojnë efekt ozmotik. Shpesh këto subst. mund të shkaktojnë meteorizëm të zorrëve dhe fekale shumë të ujshme. Këtij grupi i përkasin: Plantagot, Agaret, Himet, Metilceluloza dhe derivatet e saj. Laksativët ozmotikë (kripërat dhe sheqërnat) Tretësirat hipërtonike të disa kripërave dhe sheqernave thithen shumë pak, mbeten në 81

82 zorrëve, ozmotikisht janë aktive duke kërkuar ujë nga indet rrethuese. Laksativë të tillë mund të shkaktojnë dehidratim të kafshës; veprimi purgativ dhe shkalla e dehidratimit varen nga doza. Kafshët e trajtuara me këta purgantë duhet të marrin ujë në mënyrë të lirë; përdorimi i tyre është i kundraindikuar në individët e dehidratuar. Në monogastrikët efekti shfaqët brenda 3-12 orëve dhe në ruminantët brenda 18 orëve nga marrja e barit. Mund të përdoren: Sulfati i Mg,Hidroksidi i Mg, Oksidi i Mg Fosfati i Na, Sulfati i Na,Bifosfati i Na Sorbitoli, Manitoli,Tartrati Na e K Oral një kripë e Mg thithet vetëm 20%, në qoftë se efekti purgativ nuk shfaqët menjëherë vazhdon thithja e mëtejshme e sasisë së mbetur të Mg duke shkaktuar depresion të indeve të eksitueshme të organizmit. Ky fenomen është më i mundshëm në kafshët me funksione renale të ndryshuara. Purgantet /laksativet emoliente dhe lubrifikante Rritin masën mbushëse të përmbajtjes intestinale. Lubrifikojnë dhe pakësojnë konsistencën e masës fekale duke shpejtuar lëvizjen, tranzitin nëpërmjet lumenit. Vaji i vazelinës- përdorimi kronik/ i zgjatur: ndërhyn në thithjen e lipoideve dhe vitaminave të tretshme në yndyra (A, D, E, K) duke çuar në mungesa ushqimore; por mund të ulë ndjeshmërinë gastrointestinale dhe mund të çojë deri në konstipacione kronike. Vaji i linit krudo: përveç veprimit lubrifikant ka dhe një farë veprimi irritues. Substanca që ulin tensionin sipërfaqësor: janë emulsionantët të cilët kur përzihen me materialin e pranishëm në zorrë rritin mbajtjen e ujit duke rritur masën, njëkohësisht ulin konsistencën dhe lubrifikojnë masën, p.sh Dioktilsulfosuksinati i natriumit. Barnat që veprojnë në rumen Barngrënësit ruminantë, gjatë evolucionit kanë zhvilluar aftësinë për të zbërthyer celulozën dhe karbohidratet e tjera me origjinë bimore, duke i çuar ato drejt një tretje fermentative mikrobike pregastrike. Derisa fermentimi ndodh rregullisht në parastomakë (rumen, retikul, omazium), ka qenë e nevojshme që: Organet e mësipërme të jenë pak a shumë voluminoze, pjesa retikulo-ruminale në një kafshë të rritur mund të arrijë deri 20 % të peshës trupore totale. Ushqimi i marrë të kalojë ngadalë dhe të pësojë përzierje të vazhdueshme nën veprimin e tkurrjeve të koordinuara të organit. Mjedisi ujor/i lëngshëm, (ku ndodhin reaksionet), të ketë ph optimal në mënyrë konstante dhe vazhdimisht, të jetë i tamponuar nga pështyma e pasur me bikarbonate e fosfate, me qëllim që të neutralizojë produktet acide të procesit të fermentimit; Vazhdimisht të jetë një sasi mase, në barngrënësit kjo sigurohet nga fakti që ata marrin në mënyrë të vazhdueshme ushqim. Të sigurohet eliminim/largim i vazhdueshëm i produkteve finale të fermentimit. Të sigurohet bashkësi e përshtatshme koofaktorësh të nevojshëm për proceset enzimatike të mikroorganizmave; Flora mikrobike ruminale fermenton karbohidratet në acide yndyrore volative të cilët thithen direkt nga epiteli retikuloruminal dhe përbëjnë fondin kryesor energjetik për kafshën. Gazrat që 82

83 formohen gjatë procesit të fermentimit, anhidriti karbonik dhe metani, thithen në parastomakë por, Eliminohen edhe me anë të gromësitjes. Përbërjet proteinike të ushqimit hidrolizohen në aminoacide esencialë dhe n.p.m reaksioneve të deaminimit çlirohet amoniak që përdoret nga mikro-organizmat ruminale për sintezën e proteinave shtazore ose të thithet. Në rumen trigliceridet dhe fosfolipidet hidrolizohen në glicerol dhe acide yndyrore. Flora mikrobike ruminale përdor për nevojat metabolike, substratet që kanë gjeneruar nga vetë proceset fermentative që ato zhvillojnë. Proteinat mikrobike, amidet dhe lipoidet e sintetizuara në parastomakë, përbëjnë fondin ushqimor të kafshës, si dhe sintetizohen të gjitha vitaminat e grupit B (jo vit. B12). Ruminativet Përkufizohen si ruminativë barna që nxitin motoriken e rumenit e retikulit dhe përdoren në terapinë e atonive ne parastomakët. Ngadalësimi ose ndalimi i aktivitetit motorik të parastomakëve duhet konsideruar një mekanizëm mbrojtës i organizmit pas dëmtimeve primare si indixhestionet, intoksikacionet, dëmtimet e omazit e abomazit, retikulitet etj. Substancat që nxitin tonusin e parastomakëve janë: Barna që veprojnë duke nxitur SNQ; Emetikët; Barna parasimpatikomimetike. Pak përdoren edhe kripërat si: acetati e tartrati i amoniumit si dhe kloruri i bariumit Vjellesit /emetiket- Veratrina, alkaloid i nxjerrë nga rizoma e Veratrum album, përdoret parenteral dhe oral. Parenteral jepet i/v si sulfat në dozë 5 mg/kv. Sulfati i veratrinës oral përdoret mg; Pluhuri i rizomës së veratrit oral jepet 5 g/ditë. Emetina, alkaloid i nxjerrë nga rrënjët e Uragoga ipecacuana, është përdorur si ruminativ në dozë mg subkutan. Pluhuri i hipekakuanës mund të përdoret për os në sasi 5-15 g/ditë. Tartari emetik ose antimoni tartrat acid i K ose tartari stibiat, në abomaz, nën veprimin e HCl transformohet në klorur antimoni, substancë me veti irrituese. Për këtë arsye efekti ruminativ është i vonuar. Përdoret oral në dozë 3-8 g. Kjo sasi është afër dozës toksike, prandaj përdoret pak. Ruminativët e përdorur në rrugë orale përgatiten me substanca me origjinë bimore si: genciana, kina, çentaura, rabarbaro, etj, të shoqëruara me verë ose infuze. Parasimpatikomimetiket- Shumë autorë pranojnë efektin e ezerinës për të rritur tkurrjet e rumenit e retikulit por nuk mendojnë se ajo mund të shpejtojë ritmin. Ezerina përdoret s/c si salicilat në dozë maksimale 10 mg/kv. Mbidoza ne disa kafshë shfaq fenomene hipërsensibilizmi. Neostigmina, derivat i fizostigminës, mund të përdoret IV në dozë 1.7 mg/kv. Karbakolina, përdoret në formë kloruri, SC në dozë 1-3 mg dhe përsëritet, deri në tre herë në interval min. Arekolina, përdoret në formë bromhidrati, në doza të vogla (4-8 mg), nxit tonusin e parastomakëve; në doza të mëdha (15-30mg) shkakton pengim të motorikes. Pilokarpina nxit motoriken e parastomakëve dhe sekretimin e pështymës, duke zhvilluar kështu veprim pozitiv mbi proceset biokimike ruminale. Pilokarpina përdoret si nitrat në dozë mg s/c dhe 30 mg/kv intravenoz. Antitimpaniket Meteorizmi i ruminantëve mund të jetë i tipit: Gazos (me flluska të mëdha ajri që 83

84 qëndrojnë sipër); Shkumos (me flluska të vogla ajri). Në të dyja rastet terapia e zgjedhur është kirurgjikale: rumenocenteza në rastin e parë dhe rumenotomia në rastin e dytë. Terapia farmakologjike në këto raste luan rol anësor ose mbrojtës, por nuk mund të jetë efektive në rastin kur meteorizmi ka ndodhur. Substancat e përdorura ndahen në tri kategori: Substanca antifermentative; Substanca thithëse/absorbuese të gazrave; Substanca tensioaktive; 1. Substancat antifermentative- Fjala është për substanca me veti aniseptike funksioni i të cilave është pakësimi i proceseve fermentative dhe për rrjedhojë ulet prodhimi i gazrave ose shkumës. Për këtë arsye gjejnë aplikim në të dyja llojet e meteorizmit. Antiseptikët: Formalinë në dozë ml në tretësirë ujore (1 litër) Alkool etilik në dozë ml në tretësirë ujore Acid salicilik në dozë g në tretësirë ujore Kreolinë, 30 ml në tretësirë ujore Hipoklorit natriumi % Hiposulfit natriumi 1-3% Tretësira amoniakale (efikase, por irrituese); nuk duhet të kalohet përqendrimi 20 g/litër. Antibiotikët: Përdoren antibiotikë që pengojnë florën ruminale dhe rezulton që më të dobishëm janë ata që veprojnë mbi bakteret Gram pozitive (+): Penicillina 1-2 milion UI Tetraciklinat 1-3 g Makrolidët 1-3 g Antiseptikët dhe antibiotikët mund të përdoren për profilaksinë e meteorizmit në momentin ose stinën kur të ushqyerit favorizon lindjen e tij. Përdorimi bëhet oral me sondë ose me shishe ose, kur është e nevojshme, në rrugë i/ruminale. 2. Substancat thithëse të gazrave Substancat që thithin gazrat në rumen janë të ndryshme: Ujë gëlqere Karbon aktiv Kaolinë 3. Substancat tensioaktive Quhen dhe antishkumore, kanë veti të favorizojnë çarjen e flluskave të vogla të gazit duke transformuar meteorizmin shkumos në meteorizëm gazos. Gazi i lirë nga shkuma eliminohet me gromësitje ose në mënyrë artificiale nëpërmjet përdorimit të sondave. Mund të përdoren si për qëllime terapike ashtu dhe profilaktike. Substanca të tilla grupohen në: Substanca natyrale me origjinë minerale: vaj i parafinës në doza g të emulsionuar në litra ujë; me origjinë bimore: vajra vegjetalë (vaj ulliri, kikiriku, misri, suzami) në dozë g të emulsionuar në 1 litër ujë; me origjinë shtazore: vaj balene, dhjamë derri i emulsionuar (nuk përdoren më). 84

85 Substanca sintetike Alkool, silikon, poloksalen (2-6 g/kv/ditë, në gjedhë në dy përdorime/dy herësh). Salivatiket Medikamente që stimulojnë sekretimin salivar (pështymës): rritin volumin dhe fluiditetin e lëngut salivar (pështymës). S. të drejtpërdrejte japin efekt parasimpatikomimetik mbi gj. Salivare (të peshtymes). Derivate sintetike të ach: betanekoli, carbacoli, metakolina. Derivate natyral të ach: arekolina (alkaloidet kolinomimetike) pilokarpina, muskarina, Penguesit e kolinesterazes, etj. Antisalivatiket Penguesit salivare: pakësojnë sekretimin dhe fluiditetin e pështymës, të rëndësishme ne mjekimin preanestezik sikurse janë: Parasimpatikolitiket: atropina alkaloidi atropine, derivate të belladonnas; Antimuskariniku sintetik glicopirrolati, etj si dhe neuroleptiket, antikonvulsivantet, antihistaminiket, ne doza të larta. - Farmakologjia e paraluktheve të ripërtypësve - Barnat për trajtim të timpanikë - Barnat të cilat veprojnë në mëlçi S. jo të drejtpërdrejte janë të hidhur; përbërje me origjine bimore që stimulojnë ndjeshmërinë e shijes duke provokuar fazën cefalike të tretjes: Amari (të hidhur) të thjeshtë (genziana); Amari të tipit alcaloid (noce vomica dhe korteksi/lekura e bimës china). Edhe emetiket kanë një efekt salivatik të tërthortë. 85

86 KAPITULLI 8: FARMAKOLOGJIA E SISTEMIT URINAR Sikurse është theksuar më parë, formimi i urinës ndodh në dy vende: glomerulë dhe tubula. Në fakt, njësia funksionale e veshkave është nefroni që përfshin një aparat filtrimi, glomerulën, të lidhur me një fraksion tubular që rithith dhe kushtëzon ultrafiltratin glomerular. Ne funksionin e veshkave dhe formimin e urinës janë tre momente kryesore: 1. Filtrimi glomerular -kontrollohet nga presioni i filtrimit dhe mund të modifikohet nga: - Ndryshimi i fluksit të gjakut në glomerulë; - Ndryshmi i presionit të gjakut në glomerulë; - Ndryshimi i presionit onkotik; - Ndryshimi i presionit kapsular. 2. Rithithja tubulare- konsiston në rithithjen selektive të filtratit glomerular nëpërmjet qelizave tubulare dhe hyrjen në rrymën e gjakut (rithithja e ujit dhe elementëve të tretur). Një proces i tillë kontrollohet nga: Gradienti i përqendrimit dhe transporti pasiv; Sistemi i transportit aktiv për Na, kloruret, bikarbonatet dhe sheqernat si dhe nga Hormoni antidiuretik, (i prodhuar nga hipofiza posteriore) rrit rithithjen e ujit sepse rritet përshkueshmëria e epitelit, ne këtë mënyrë pakësohet sasia e urinës së prodhuar; Aldosteroni, (i prodhuar nga korteksi i surrenales) rrit rithithjen e Na, pra rritet rithithja e ujit (H 2 O), pakësohet sasia e urinës; Angiotensina II Hormon mbajtës i fuqishëm i Na në organizëm. Angiotensinë I aktivizohet nga enzima ACE në angiotensinë II (angiotensin converted enzime ACE). Veprimi i angiotensinës II ushtrohet nëpërmjet mekanizmave të ndryshëm: -nxit sekretimin e aldosteronit, -ndihmon çlirimin e vazopresines; -ngushton arteriolat eferente dhe -nxit direkt rithithjen e Na në tubulat proksimalë.-favorizon hipërtrofine e cardiomiociteve (tendencë e formimit të peroksideve lipidike vdekje). Peptidi natriuretik atrial: Frenon rithithjen e Na dhe ujit në tubulat renalë, sidomos në nivelin e kanalit mbledhës, pra rritet ekskretimi i Na dhe për rrjedhoje i urinës; Parat-hormoni: rrit rithithjen e Ca; Sistemi nervor simpatik.aktivizimi i tij ngushton arteriolat aferente dhe eferente 86

87 duke ulur sasinë e filtrimit glomerular pakëson ekskretimin e Na dhe ujit. Gjithashtu nxitet lëshimi i reninës dhe formimi i angiotensinës II. Lidhur me Na: është joni më i rëndësishëm për mbajtjen e ekuilibrit hidrosalin dhe rithithet gjatë gjithë gjatësisë së nefronit. Pjesa më e madhe e Na rithithet nëpërmjet epitelit tubular, kalimi nëpërmjet qelizave ndodh me mekanizma të ndryshëm. Normalisht Na lëviz nga qelizat epiteliale të tubulave në intersticium me anë të pompës natrio-potasike (ATPazë Na + /K + dipendente). Në këtë mënyrë krijohet një gradient që lejon Na + të kalojë në brendësi të qelizave epiteliale të tubulave. Rithithja e Cl në përgjithësi shoqëron atë të Na +. Dalja e kationeve Na + në lumenin tubular e bën mjedisin në lumen me ngarkesë negative krahasuar me mjedisin intersticial. Një diferencë e tillë kërkon anione Cl - të cilat mund të difuzojnë në mënyrë pasive midis qelizave. Në tubujt proksimalë dhe pjesën e hollë, ngjitëse të anzës, Cl - kalon qelizat si shoqërues me K + ose si shkëmbim me Na + - /HCO 3 ose nëpërmjet kanaleve të Cl -. Gjithashtu tubulat renalë luajnë rol - esencial në rithithjen e HCO 3 dhe në sekretimin e protoneve duke marrë pjesë në mbajtjen e ekuilibrit acido-bazik të organizmit. Qelizat epiteliale të lumenit të tubulit proksimal janë të pasura me enzimën anhidrozë karbonike e cila gjendet në membranë si anhidraze karbonike tip IV dhe në citoplazmë, si anhidraze karbonike tip II. Filtrimi glmerular dhe rithithja tubulare e ujit dhe elementëve të tjerë ne veshka, janë mekanizmat ku ndërhyjnë/veprojnë substancat diuretike që pasojnë. Barnat diuretike Diuretikët janë barna që rritin volumin e fluksit urinar, rritin ose ulin ekskretimin e Na, K, Cl. etj. Klasifikimi i barnave diuretikë mund të bazohet: mbi vendin e veprimit (diuretikët e anzës/kthesës), mbi efektin ose zgjatjen e veprimit (diuretikë me veprim të shpejtë), mbi strukturën kimike (diuretikët tiazidikë), ose mbi efektet ne ekskretimin e K (diuretikët kaliuretikë dhe antikaliuretikë). Diuretikë me veprim direkt Penguesit e rithithjes tubulare të Na: përbërjet merkuriale organike (nuk përdoren sepse janë shumë toksike); penguesit e anhidrazës karbonike; tiazidikët dhe benzotiazidikët; diuretikët e anzës ose me veprim të shpejtë; antagonistët e aldosteronit; Diuretikët ozmotikë -sheqernat (ose kripërat) me largim të ulët renal; Penguesit e çlirimit të ADH (antidiuretikhormon) -p.sh. uji dhe alkooli etilik Diuretikë me veprim indirekt Barna që veprojnë në nivelin e aparatit kardiovaskular: glukozidet kardioaktive ksantinikët (pjesërisht edhe direkt sepse pengojnë rithithjen tubulare të Na+) tretësirat rehidruese diuretikët onkotikë (ose analogët e plazmës) Diuretikë me veprim direkt Penguesit e anhidrazës karbonike: Prototipi i këtyre barnave është acetazolamidi, derivat sulfonamidik. 87

88 Në inde gjendet e lidhur me anhidrozën karbonike dhe përqendrohet në indet e pasura me enzimë. Mekanizmi i veprimit- Sikurse është theksuar, qelizat epiteliale të tubulave proksimalë janë të pasur me enzimën anhidrazë karbonike e cila gjendet: në membranë (anhidraza karbonike tip IV) dhe në citoplazmë (anhidraza karbonike tip II). Penguesit e anhidrazës karbonike veprojnë mbi të dyja izoformat e enzimës duke çuar në pengimin e rithithjes së NaHCO 3 në nivelin e tubulave proksimalë. Me urinë largohet NaHCO 3 dhe kjo çon në acidozë metabolike. Gjithashtu pakësohet prodhimi intraqelizor i H 2 CO 3 dhe i përbërësve të tij, H + e HCO - 3. Kështu mungon rifurnizimi i qelizave me H + i cili duhet për shkëmbimin me Na + në ciklin e rithithjes tubulare të Na +. Si rezultat, ulet rithithje tubulare e Na + që, i mbetur në lumen, kërkon ujë dhe kështu rritet diureza. Efekti i penguesve të anhidrazes karbonike: Rritje e eliminimit të K; Rritje e eliminimit të bikarbonateve jep alkalinizim të urinës; Pakësimi i rithithjes së bikarbonateve (pra largimi i tyre) nga filtrati glomerular shkakton acidozë metabolike nga ulja e raportit HCO 3 / H 2 CO 3. Acetazolamida jep acidozë metabolike duke kufizuar kështu veprimin e vet. Acet-azol-amide ( aaa)-thithet mirë oral dhe parenteral dhe t 1/2 është rreth 13 orë. Eliminohet kryesisht në rrugë renale në formë të pamodifikuar. Sot përdoren derivate të tjera sikurse janë metazolamidet që veprojnë ekskluzivisht mbi anhidrozën karbonike okulare pa efekte sistemike. Penguesit e a. karbonike mundet të përdoren dhe si diuretikë në individë me gjendje të rënde edemash ku diuretikët që veprojnë mbi anzë nuk japin efekt. Dozimi: qen: në terapinë e glaukomës, mg/kg e ndarë në 2-3 x/ditë; mace: në terapinë e glaukomës, 50 mg/kg iv ose 7 mg/kg për os ditë; ruminantë, derra: 6-8 mg/kg iv, im, sc. Diuretiket tiazidike dhe benzotiazidike Kërkimet e para çuan ne zbulimin e klortiazidit dhe, suksesivisht, tiazidikeve të tjerë (hidroklortiazidi, triklormetiazidi, flumetiazidi, politiazidi, klortalidoni) me karakteristika të ndryshme farmakokinetike por me efekte të njëjta. Mekanizmi i veprimit-.bllokojnë rithithjen e NaCl në tubulat e përdredhur distalë, në tubat kolektorë dhe në pjesën fillestare të kanalit mbledhës (d.m.th në pjesën distale të tubujve). Pengimi i rithithjes tubulare të Na +, Cl - pra, diurezë kloro-natrike ose natri-klorike, shkakton dhe rritje të ekskretimit të K + për shkak të rritjes së disponibilitetit të Na + në pjesën e tubulave distalë. Efektet e tiazidikëve: Diurezë kloro-natrike/na-cl; Defiçenca të K; Rënie e lehtë e bikarbonateve (pengim i dobët i anhidrozës karbonike). Tiazidikët thithen mirë oral dhe parenteral, veprimi duket brenda një ore ne marrjet nga goja. Ndryshimi i zgjatjes së veprimit bën që tiazidikët të klasifikohen në : 1. përbërje me veprim të shkurtër (6-12 orë). 88

89 2. me veprim mesatar (12-24 orë) 3. me veprim të gjatë (>24 orë). Përdoren në trajtimin e edemave si ato hepatike, renale, edemat e gjirit, sëmundja e edemave ose anasarca e kuajve, diabeti insipid, hipërkalciuria e viçave të rritur, etj. Dozimi: Klorotiazidi- kafshët e mëdha: 0.5 g/q 2 x ditë, kafshët e vogla: mg/kg 2 x ditë. Hidroklortiazidi- kafshët e mëdha: mg IM, mg i/v ngadalë 250 mg oral; kafshët e vogla: 1-3 mg/kg për os, IM 2 x/ditë. Klortalidonikafshët e mëdha: g për os; qen: 3 mg/kg për os. Diuretikët e anzës ose me veprim të shpejtë Barna kimikisht heterogjenë dhe veprojnë kryesisht në pjesën ngjitëse të anzës Henlei prandaj janë quajtur diuretikë të anzës. Furozemidi, bumetamidi, azozemidi, piretamidi dhe tripamidi përmbajnë një grup sulfonamidik, ndërsa acidi etakrinik është një derivat i acidit fenoksiacetik. Përbërja më e përhapur dhe më e përdorur është furozemidi (Lasix). Mekanizmi i veprimit: Diuretikët e anzës pengojnë rithithjen e Na-K- 2Cl (bashkëshoqërimin) në traktin ngjitës të anzës së Henleit duke shkaktuar kështu diurezë Na-Cl e K-Cl. Mekanizmi i saktë konsiston në lidhjen e këtyre barnave me vendet për Cl - të cilët janë përgjegjës të hyrjes së tij; rithithja e Na + pengohet në pjesën e tubulit që është shumë i tendosur dhe nga kjo varen shkalla e lartë e efektit dhe shpejtësia e veprimit. Meqenëse një sasi mjaft e madhe e rithithjes së Ca ndodh paralelisht me atë të Na, shpesh në traktin ngjitës diuretikët e anzës rritin edhe eliminimin e Ca (d.m.th pengohet dhe thithja e Ca). Furozemidi është një pengues i dobët i anhidrozës karbonike. Furozemidi thithet mirë oral dhe parenteral. Fillimi i veprimit është i shpejtë, minuta dhëne iv ose im dhe brenda 1 ore pas dhënies oral. Eliminohet shpejt në rrugë renale, në formë aktive. Koha e veprimit është e shkurtër: nga 5-6 orë pas përdorimit oral dhe 3-4 orë pas përdorimit iv. Dozimi: Furozemidi-gjedhë: mg/kg im, iv çdo 6-12 orë, 5 mg/kg për os 1 x/ditë; kuaj: mg im, iv 1-2 x/ditë, 0.5 mg/kg iv (dozë test për efekt diuretik brenda 20 ); kafshët e vogla: 1-2 mg/kg iv, im 1-2 x/ditë (max 40 mg) 3-5 mg/kg për os 1-2 x/ditë,(në mace jo më shumë se 5 mg). Furozemidi jep hipokaliemi dhe ulje të tolerancës ndaj karbohidrateve. Diuretikët e anzës preferohen sepse veprojnë shpejt kur përbërje të tjera nuk japin rezultat (në edema pulmonare nga insuficienca kardiake konxhestive), prandaj quhen dhe barna shpëtues. Diuretiket antikaliuretike Diuretike antikaliuretike janë derivate të bërthamës se aldosteronit si Spironolaktoni i cili bllokon në mënyrë konkurruese receptorët për aldosteronin. Mekanizmi i veprimit: Spironolaktoni, kanrenoni dhe kanrenoati i K janë antagonistë konkurues të aldosteronit. Aldosteroni fiziologjikisht rregullon rithithjen (mbajtjen) e Na + dhe ujit. Në qelizat epiteliale të tubulit distal dhe kanalit mbledhës aldosteroni lidhet me receptorët specifikë (r. M) duke induktuar aktivizimin e kanaleve të Na +, që janë në qetësi, dhe të pompave të Na +. Spironolaktoni konkurron me aldosteronin duke u lidhur me receptorët M dhe duke shkaktuar bllokim të tyre (nuk nxit sintezën e proteinave specifike). Për sa i përket triamterenit dhe amiloridit, ata bllokojnë kanalet e Na + në nivelin e membranës luminale të qelizave kryesore të tubulit distal dhe të kanalit kolektor. Antikaliuretikët përdoren në shoqërim me 89

90 tiazidikët ose furozemidin, në individë të prekur nga insuficienca kardiake konxhestive e trajtuar njëkohësisht me digjital. Në qen spironolaktoni mund të përdoret në doza mg/ditë, oral, në shoqërim me hidroklorotiazidin. Diuretiket ozmotike Fjala është për substanca (kripëra, sheqerna) që, të përdorura iv: mbeten në kompartimentin vaskular; rritin ozmolaritetin e plazmës dhe filtrohen lirisht nga glomerulat. I vetmi përbërës i përdorur në praktikën klinike është manitoli sepse, është inert nga pikëpamja metabolike. Manitoli i/v tretësirë (10%- 20%) shkakton: kalimin e ujit nga indet në plazmë; rrit volemine, pra rritet filtrati dhe prodhimi i urinës provizore. në glomerula manitoli kalon në filtrat dhe, meqenëse nuk rithithet nga nefroni, përqendrohet në lumenin tubular ku ushtron efekt ozmotik duke kompromentuar rithithjen e ujit në tubulin proksimal dhe në traktin ngjitës. Manitoli farmakologjikisht është inert dhe ka toksicitet të ulët. Diuretikët ozmotikë indikohen në trajtimin e edemave të lokalizuara jokardiogjene (p.sh. edema cerebrale, sindromi i meningjeve, anasarca). Përdorimi i d. ozmotikë ulet në qoftë se pasohet me diuretikë të anzës. Në qen përdoret në rrugë venoze, në tretësirë 20%, në dozë 1-2 g/kg (0.5 ml/min). Gjithashtu diuretikët ozmotikë përdoren gjatë patologjive kardiake, hepatike e renale. Diuretikët aplikohen në pjesën më të madhe të intoksikimeve me qëllim për të favorizuar eliminimin e ksenobiotikëve dhe metaboliteve të tyre, në këtë rast është e indikuar të fillohet njëkohësisht edhe terapi e përshtatshme rehidruese, në diabetin insipid për të ulur hipërozmolaritetin plazmatik; në insuficiencën respiratore kronike që karakterizohet nga acidoza respiratore dhe prania e lëngjeve në hapësirën jashtë qelizore dhe mbi sipërfaqen alveolare. 90

91 KAPITULLI 9: FARMAKOLOGJIA E SISTEMIT RESPIRATOR Aparati Respirator preket nga mjaft patologji me shkakësi: organike, infektive e parazitare të cilat trajtohen sipas shkaktarit konkret. Barnat që përdoren ne patologjitë infektive e parazitare trajtohen në pjesën e kimioterapisë; Ne këtë kapitull i kushtohet me tepër vëmendje barnave që ndërhyjnë ne mekanizmat mbrojtëse të ap. respirator si:- trajtimit të kollës, ndalimit të saj (përgjithësisht e nënvleftësuar) dhe largimit e lëvizjes së lëngjeve të tepërta në pemën bronkiale; -qetësimit të ap. Respirator dhe rritja e hapësirës ventiluese të mushkërive. Barnat që frenojnë kollën Qetësuesit e kollës janë barna që zbutin ose që ndalojnë kollën. Kolla - reagim reflektor që çon në nxjerrjen jashtë të materialit të pranishëm në rrugët respiratore dhe është shprehje e proceseve inflamative (pavarësisht nga shkalla) që interesojnë rrugët respiratore. Simptoma kollë në vetvete, ndoshta, nuk meriton asnjë lloj trajtimi madje, tregon një fenomen të dobishëm. Kolla duhet të ndalohet kur: bëhet e vazhdueshme, e ekzagjeruar; është në forma të rënda, me karakteristika të thata, d.m.th nuk është e shoqëruar me sputum ose ka sasi të mëdha sputumi; është e lidhur me fenomene të rënda irrituese të mukozës dhe rrugëve respiratore (kollë e thatë jo prodhuese). Në këto raste mund të shkaktohen efekte të rënda në ap. kardiovaskular e respirator si p.sh. rritje të presionit intratorakal (deri 300 mm Hg) ose pakësim të prurjes venoze të gjakut në zemër që çojnë në uljen e mbushjes kardiake. Rritja e presionit i/torakal e i/alveolar mund të shkaktojë këputjen/çarjen e mureve alveolare me pasoja lindjen e enfizemës pulmonare. Kolla e thatë mund të rëndojë dhimbjen dhe të çojë pacientin në mbytje/asfiksi (nga kolla e fortë e vazhdueshme). Kolla e fortë mund të jetë shkak i lëshimit të muskujve të barkut ose hemorragji postoperatore, ndërsa kolla kronike mund të pengojë pacientin të bëjë pushimin e nevojshëm. Për të gjitha këto motive kolla e panevojshme duhet trajtuar në rrugë farmakologjike, edhe pse me trajtime të tipit simptomatik. Prandaj përdoren barna me veprim qendror të cilët rritin pragun e eksitimit të qendrës nervore përgjegjëse të kollës reflektore (medula oblongata), ose barna që veprojnë në nivelin periferik duke mënjanuar nxitjet që bëjnë të mundur lindjen e fenomeneve reflektore të kollës. Qetësuesit qendrorë stupefaçentë të kollës Janë derivate të opiumit që veprojnë me efekt të mire duke deprimuar/depëruar qendrën e kollës. Opiatet kanë dhe efekte anësore prandaj dhe kundërindikohen: 1. në rastin e insuficiencës respiratore (akute e kronike); 2. gjatë sekrecioneve bronkiale të bollshme (shkaktojnë mbetjen e sekrecioneve në rrugët respiratore të sipërme dhe në pulmone); 3. në rastet kur kafsha i është nënshtruar një terapie aerozolike ose është trajtuar me mukolitikë në formë reje, (në këto raste eksudatet ujësohen dhe duhet të nxirren jashtë me anë të kollës); 4. përdorimi i tyre kufizohet edhe në rastet kur duhet të përdoren, p.sh. kur nuk ka dhënë rezultat terapia me barna jostupefaçentë ose dhe në rastet kur është nevoja të merret njëkohësisht edhe efekt analgjeziko-sedativ. 91

92 Kodeina- ose Metilmorfina, (nga greqishtja- Kódeia, koka e papaverit), përftohet nëpërmjet metilimit të morfinës. Kodeina është toksike por dhjetë herë me pak se morfina. Ajo metabolizohet në mëlçi në përbërës aktive morfine-6- glucuronid dhe morfine-3-glucuronid. Përdorimi vazhdueshëm i kodeines jep dipendence/varësi fizike por jo psiqike! Kodeina përdoret në formën e kripës fosfatike si më poshtë: kuaj, gjedhë: g për os 2 herë në ditë; qen: mg sc, ose për os 1-2 mg/kg, 3-4 herë në ditë. Qetësuesit qendrorë jostupefaçentë të kollës Janë më të preferuar për qetësimin e kollës sepse nuk kanë veprim stupefaçent dhe efekte anësore të rëndësishme. Dekstrometorfani (Dextromethorphan- DXM or DM) është një antitusiv mjaft i mirë; është prodhuar në SHBA dhe përdorur për herë të parë në vitin 1958; është opioid analgjezik. Dextromethorphani thithet shpejt ne ap. tretës. Në mëlçi kthehet në metabolit me pak aktiv dekstrorfan (DXO). Efekti terapik mendohet se arrihet nga të dyja substancat. Mbidozime dhe zgjatje mjekimi me dextromethorfan japin nauze, vjellje, diarre, djersitje, përgjumësi, ethe, respirim sipërfaqësor, etj. Përdoret në formë bromhidrati, oral me doza: kuaj: 200 mg/ditë, ndarë (dhënë) në disa herë; qen:5-15 mg (1-2 mg/kg) 3 herë në ditë; mace: 2 mg/kg s/c (efekt i vlefshëm për 6 orë). Tjetër substance është Noskapina, alkaloid natyral që mund të përdoret oral në qen e mace në dozë mg/kg. Qetësuesit e kollës që veprojnë në rrugë periferike Substanca zbutëse/demulguese që lehtësojnë lagështimin faringo-laringeal, prandaj përdoren për qetësimin e kollës me origjinë faringo-laringeale. Megjithatë këto barna në Mjekësinë Veterinare përdoren pak ose aspak. Kundër kollës mund të përdoren anestetikët lokalë, si p.sh. Benzonatati, kimikisht i ngjashëm me tetrakainën dhe që karakterizohet edhe për efekte qendrore. Mund të përdoret oral në qen në doza 50 mg, dy herë në ditë. Ekspektorantët Grup barnash shumë të ndryshëm si kimikisht ashtu dhe nga mekanizmi veprimit, por kanë të përbashkët vetinë për të vepruar mbi sekrecionet bronkiale. Barna që rritin/nxitin sekretimin bronkial Këto barna rritin sekretimin bronkial duke nxitur prodhimin e mukusit mbrojtës. Përdoren në kollën e thatë që lidhet me procese bronkiale akute, në këtë rast rritja e sekrecionit mukozë ushtron veprim zbutës duke ulur irritimin e shkaktuar nga kolla. Substanca të tilla janë: Ekspektorantët kriporë: Kripëra të amoniumit (kloruret e karbonatet), citratet dhe acetatët (të natriumit e kaliumit). Këto barna rritin sekrecionet e aparatit respirator deri %. Përdoren oral në dozat e mëposhtme: Karbonat amonigjedhë: g/krerë; kuaj: 4-15 g/ krerë; dele, derra: 1-2 g/krerë; qen: g/krerë; Klorur amoni -gjedhë, kuaj: 3-15 g/krerë; qen, mace: 25 mg/kg. Ekspektorantët nauzeantë-tartari emetik dhe hipekakuana: Rritin sekrecionin e aparatit respirator në rrugë reflektore, nëpërmjet veprimit nauzeant që ushtrojnë. Tartari emetik (tartrat K e Sb-Antimoni stibium-shkop) përdoret në dozat e mëposhtme: gjedhë, kuaj: 2-4 g/krerë; 92

93 mace: mg/krerë; qen: 1-3 mg/krerë; Hipekakuana përdoret ne doza: gjedhë, kuaj: 2-8 mg/krerë; qen: 5-50 mg/krerë (7%, 1-2 ml/kg-emetik); mace: 5-10 mg/krerë. Ekspektorantët zbutës/emolientë- Janë substanca që veprojnë me kontakt, në nivelin e faringut, duke e mbuluar mukozën e irrituar me një shtresë mbrojtëse: shurupi i gencianës, akacia, likuiricia, etj. Nuk mund të rritin në mënyrë sinjifikative sekrecionet por, shërbejnë për të transportuar barnat e tjerë ekspektorantë. Barnat që ulin sekretimin bronkial Substanca avulluese që Eliminohen pjesërisht në rrugë respiratore ku dhe veprojnë. Ulin aktivitetin sekretor të mukozës bronkiale duke zhvilluar njëkohësisht edhe një farë veprimi antiseptik. Gjejnë përdorim në format bronkopulmonare kronike hipersekretive. Shpesh quhen dhe substanca balsamike ose tharëse. Substancat më të përdorura janë kreozoti dhe guajakoli. Veprim balsamik japin dhe eukaliptoli, mentoli dhe terpina. Përdoren inhalator, parenteral (i/v) dhe oral, pavarësisht se eliminimi bronko-pulmonar është i kufizuar. Dozimi i guajakolit është si më poshtë: gjedhë: 1.5 g/krerë i/v; kuaj: 1.5 g/krerë i/v ose 8-15 g/krerë oral; dele, derra: g/krerë i/v; qen: mg/krerë i/v ose g/krerë oral. Barnat që hollojnë sekrecionet bronkiale Këto hollojnë sekrecionet e ap. respirator duke lehtësuar eliminimin e tyre. Kur mukusi është shumë viskoz dalja e tij ose drenazhimi jashtë, nëpërmjet epitelit ciliar dhe nën efektin e kollës, mund të jetë i vështirë. Qëndrimi i një mukusi të tillë, përveçse shkakton bllokim, është një mjedis shumë i mirë për mikrobet dhe se kufizon veprimin e antibiotikëve. Barnat që hollojnë sekrecionet bronkiale ndihmojnë veprimin e antibiotikëve dhe shpejtojnë shërimin. Barna të tillë përdoren si në format akute ashtu dhe ato kronike që karakterizohen me sekrecione bronkiale të bollshme, të dendura dhe viskoze. Me efekte të tilla mund të përdoren substanca të ndryshme: Detergjentet-tensioaktivë Në këtë grup bëjnë pjesë tretësirat e bikarbonatit të natriumit të përdorura në rrugë inhalatore. Veprojnë duke holluar sekrecionet bronkiale dhe bëjnë të mundur shkëputjen e tyre nga paretet bronkiale por, nuk modifikojnë në mënyrë sinjifikative karakteristikat e mukusit. Kripërat e jodit -Ioduri i Na dhe K. Jonet e jodit Eliminohen nga gjëndrat e aparatit respirator duke nxitur sekretimin. Mukusi hollohet nga ndryshimi i makromolekulave që përbëjnë fijet mukoproteike si dhe nga rritja e përbërësit ujor. Përveç veprimit mukolitik kripërat e jodit ushtrojnë edhe veprim të ndjeshëm riakutizues, nga veprimi irritues që japin në këtë organ. Kripërat e jodit indikohen në format bronko-pulmonare kronike në të cilat rezulton i dobishëm hollimi i sekrecioneve bronkiale dhe riakutizimi i procesit inflamator. Jodi ka veti të kombinohet me materialet purulente duke formuar përbërje jodoproteike që biodegradohen lehtë dhe janë të rithithshme, prandaj gjen përdorim edhe në format purulente e absese. Në doza të mëdha shfaqen simptoma tipike dhe shprehje e eliminimit nëpërmjet mukozave (rrjedhje konjuktivale, nazale, shialore dhe kollë -jodizmë). Joduret mund të përdoren në rrugë orale ose intravenoze, duke përdorur posologjinë e mëposhtme. Ioduri i potasit/kaliumit/k: gjedhë:

94 g/krerë për os; kuaj: 5-15 g/krerë për os; qen: g/krerë për os; Jodi mund të përdoret edhe në formën e jodit organik: - jodpropilenglicerol, duke përmirësuar tolerueshmërinë e saj. Enzimat proteolitike: Tripsina dhe kimiotripsina Janë endopeptidaza që veprojnë mbi arkitekturën (strukturën) e fijeve të mukusit duke dhënë veprim mukolitik, por inaktivizohen nga pusi. Parenteral, nga veprimi fibrinolitik, mund të shkaktojnë efekte të padëshiruara mbi proceset e koagulimit dhe cikatrizimit, (hipotension dhe shok anafilaktik). Në rrugë inhalatore mund të japin veprim irritues ose ndjeshmëri lokale, (bronkospazma dhe spazma të laringut), prandaj janë pak të përdorura/preferuara; Streptodornaza dhe Dornaza pankreatike. Kanë veprim selektiv mbi materialet purulente por janë inaktivë mbi sekrecionet e mukozave. Tolerohen me mirë nga organizmi se sa tripsina dhe kimiotripsina. Acetilcisteina- Derivat i cisteinës, zbërthen lidhjet dysulfurike të mukoproteinave dhe ul viskozitetin e sekrecioneve bronkiale. Vepron si mbi mukusin ashtu dhe materialet purulente. Tolerohet mirë por, në raste bronkospazmash duhet të shoqërohet me një β 2 -agonist ose me një ksantinik. Nuk duhet të shoqërohet me tetraciklinë sepse inaktivizohen me njëri tjetrin. Mund të jepet në rrugë inhalatore, endotrakeale, parenterale dhe orale. Përdoret në doza mg/kg oral ose i/v në të gjitha kafshët, në qen e mace mund të përdoret edhe në formë reje (nebulizimi). Bromeksina-Nxirret nga një bimë indiane Adhatoda vasica. Ushtron veprim të fuqishëm mukolitik por nuk është aktive mbi pus/qelb. Mund të përdoret oral e parenteral dhe tolerohet shumë mirë. Përdoret dhe metaboliti i saj aktiv Ambroksol. bromeksinë ambroksol Barna të tjerë të rrugëve respiratore : a. Bronkodilatatoret: -antibronkospastiket 1 ß 2 adrenergjiket ; 2 Antikolinergjiket; 3 Metilksantinat ; 4 - Antihistaminiket (bronkospazmat alergjike). b. Antinflamatoret 1 kortikosteroidet, a -inhalatoretriamkinoloni acetonid;-flutikazon, etj. b - sistemike prednizon; -prednizolon si dhe Deksametazoni 2- kromonet ---antialergjike ose stabilizatore të membranës: -kromolikat Na, etj. 94

95 KAPITULLI 10:FARMAKOLOGJISË SË SISTEMIT KARDIOVASKULAR ELEKTROKARDIOGRAMA Lindja e impulseve në miokard gjeneron diferenca potenciali elektrik (dpe). Regjistrimi i dpe (elektrocardiografia) është metoda më e thjeshtë dhe me praktike për të vërejtur aktivitetin elektrik të zemrës. Pra elektrokardiograma ose EKG është përshkrimi grafik i veprimtarisë elektrike të zemrës. Shprehja e aktivitetit elektrik të zemrës, nëpërmjet ECG, është karakteristike dhe ndryshon vetëm kur ka probleme jashtë norme. ECG shprehet nëpërmjet vijave të thyera të cilat përfaqësojnë valët (elektrike) pozitive e negative që përsëriten ne çdo cikël kardiak. Glukozidet kardioaktive Janë glukozide me origjine bimore të bimëve: Digitalis lanata/ lule togëzi, nga farat e Strophantus gratus, që përmban ouabainë, nga Scilla (Urginea maritima), Adonis vernalis (adonine) e Convallaria majalis/dregëza (convallarine). Përbërjet me interes terapik veterinar janë digoksina, digitoksina dhe ouabaina. Të gjithë glukozidet kardioaktive, në doza terapike, janë frenues të fuqishëm të transportit aktiv të Na + e K +, nëpërmjet membranës qelizore. Rritja e përqendrimit të Na + brenda në qelizë rrit mundësinë e shkëmbimit me Ca ++ jashtë qelizor. + Grumbullimi i Ca 2 brenda në qelizë aktivizon fosforilazën e cila nëpërmjet fosforilimit furnizon energjinë e nevojshme për tkurrjen e muskulit të zemrës. Veprimet: Inotrop pozitiv, Kronotrop negativ, Dromotrop negativ (ulet shpejtësia e përcjellshmërisë atrioventrikulare), Batmotrop negativ dhe Tonotrop pozitiv. Veprimet vaskulare:-rritja e presionit arterial nga forcimi i rrahjeve të zemrës; - ulja e presionit venoz dhe mbingarkesës; - rritja e presionit të filtrimit në veshkë (efekt diuretik indirekt). Glukozitet kardioaktive, oral, thithen mirë në zorrë, sidomos në zorrët e holla dhe ndryshon në vartësi të glukozitit. Glukozitet e strofantit -oral thithen më pak se digitalikët. Në ruminantët hidrolizohen nga flora ruminale. Parenteral glukozitet kardioaktive thithen shpejt por, shkaktojnë irritime prandaj preferohet rruga i/v. Glukozitet lidhen me globulinat dhe sasia e lirë varion sipas glukozitit, p.sh 10% për digitalinën, 95 % për ouabainën. Glukozitet kardioaktive Eliminohen pjesërisht me urinë dhe me tëmth. Indikimet terapike: Insuficienca kardiake konxhestive, Aritmite kardiake. Digjitali duhet të përdoret me kujdes në bllokimin pjesor të zemrës. Digitalizimi (zgjedhja e glukozidit digitalik). Sasia e barit e nevojshme për të marrë një përgjigje fillestare, zakonisht, përcaktohet si dozë digitalizimi. Glukozidi më i fuqishëm që përdoret i/v është 95

96 ouabaina por përdoret pak sepse, digoksina ka efekt të mirë parenteral dhe është më pak toksike. Kur duam veprim të shpejte dhe në rrugë orale përdoret digoksina. Si digoksina ashtu dhe digitoksina janë më të zakonshmit për digjitalizimin. Sasia e barit që jep një përgjigje fillestare, zakonisht, përcaktohet si dozë digjitalizimi. Sasia që duhet për të mbajtur përqendrimin efikas,është quajtur dozë mbajtëse. Rrugët e përdorimit- Kur kërkohet veprim i shpejtë përdoret rruga parenterale. Në këtë rast doza e sulmit mund të përdoret i/v (pas pak orë) dhe doza mbajtëse i/m ose s/c. Në rast të kundërt mund të përdoret rruga orale (1-2 ditë). Preparatet farmaceutike- Glukozitet digitalike për rrugë orale gjenden tableta ( mg princip aktiv) dhe tretësira (me pika). Për rrugë parenterale ekzistojnë tretësira ujore që përmbajnë 0.25 mg princip aktiv për ml për t u përdorur i/m ose i/v. Në rrugë muskulore shpesh japin irritime. Glukozitet strofantinike- Prodhimet për përdorim i/v janë të përgatitura në formën e tretësirave ujore të strofantinës ose ouabainës (ampula 1-2 ml që përmbajnë 0.25 mg princip aktiv për ml). Në rrugë i/m mund të japin irritime prandaj zakonisht bari shoqërohet me një anestetik (p.sh lidokainë). Barnat enëzgjeruese (Vazodilatuesit) Fjala është për barna që veprojnë në tonusin vazal të cilat sipas veprimit përcaktohen: Vazodilatues me veprim direkt (p.sh. nitroderivatet, hidralazina dhe antagonistët e kalciumit); ose sipas vendit të veprimit përcaktohen: Dilatues, kryesisht të venave (p.sh nitroderivatet); Dilatues, kryesisht të arterieve (p.sh hidralazina); Dilatues të përzier (p.sh prazozina, kaptoprili, enalaprili, nifedipina, verapamili). Nitroderivatet: Nitroglicerina ose trinitrina ose glicerol trinitrati është përfaqësuesi kryesor i grupit, këtu përfshihen dhe izosorbidit dinitrat, izosorbidit-5- mononitrat, si dhe nitroprusiati i Na. Efekti kryesor është veprimi relaksues mbi muskulaturën e enëve (vena, arterie e arteriola) të të gjithë organizmit, si në kafshët e shëndosha ashtu dhe në ato që vuajnë nga kardiopatitë iskemike. Efekti dominues është venëzgjerues. Përbërjet nitrike futen në qelizat endoteliale të m. së lëmuar të enëve gjakore, aty ndodh denitrifikimi dhe ato transformohen në monoksid azoti ose nitroksid (NO). Në këtë formë iniciohen disa reaksione biokimike që ulin Ca ne qelize dhe si pasojë ndodh relaksimi/lëshimi i qelizave fijezore muskulore. Nitroglicerina thithet shpejt nga lëkura dhe mukoza e gojës. Në njerëz, sublingual arrin pikun plazmatik brenda 4 (min). Hidralazina- Lëshon m. e lëmuar të arteriolave -splanknike, koronare, renale e cerebrale. Frenon fluksin transmembranor të Ca.Oral thithet shumë shpejt dhe lidhet shumë me proteinat. Ka gjysmë jetë rreth 2-8 orë. Metabolitet Eliminohen 75% me urinë dhe rreth 25% me fekale. Hidralazina në shoqërim me një β- bllokues dhe me një diuretik, përdoret në trajtimin e hipertensionit arterial. Antagonistët e kalciumit (Ca-bllokuesit) Përfaqësohen nga një grup i madh barnash që klasifikohen: në bazë të strukturës ose specifikitetit të lidhjes me qendrat respektive receptoriale. Gjenerata e parë: Nifedipina/adalat (dihidropiridina), diltiazemi/ cardizem 96

97 (benzotiazepina), verapamil /izoptine (fenilalkilamina), Gjenerata e dytë: Nizoldipina, nikardipina, isradipina, felodipina (dihidropiridinat). Nisoldipine ka tropizem për enët kardiake. Antagonistët e gjen. së dytë, kanë një farë vazoselektiviteti zonal, kanë veprim antisklerotik dhe japin më pak efekte anësore. Mekanizmi i veprimit konsiston në bllokimin e kanaleve të Ca 2+, duke frenuar hyrjen e Ca në qelizë. Ky efekt shprehet me relaksimin ose lëshimin e muskulaturës së lëmuar të vazove. Skema e mekanizmit të veprimit të antagonistëve të kalciumit Alfa bllokuesit (simpatolitiket-prazozina) Prazozina është antagonist selektiv i receptorëve α 1 -adrenergjikë post sinaptikë të vendosur në nivelin e arteriolave prekapilare të qarkullimit përiferik. Prazozina zgjeron dhe venat duke shkaktuar hipotension ortostatik. Thithet shpejt në nivelin gastrointestinal dhe i nënshtrohet efektit të kalimit të pare. Pikun plazmatik e arrin brenda 1-2 orëve nga marrja dhe eliminimi ndodh kryesisht me rrugë renale. Vetëm ose e shoqëruar, prazozina indikohet në trajtimin e hipertensionit të shkallëve të ndryshme. Efekti kryesor anësor është hipotension me dozën e parë. Penguesit e enzimës konvertuese të angiotensinës (ACE-pengue) Penguesit e ACE, ndahen në peptidikë dhe jopeptidikë. Peptidiket derivojne nga helmi i disa gjarpërinjve nga të cilët është sintetizuar një nanopeptid (triprotid). Jopeptidiket janë sintetizuar duke përmirësuar karakteristikat f/kinetike e f/dinamike dhe përfaqësuesi kryesor është kaptoprili. Një analog shumë i ngjashëm me veprim si ACE është enalaprili. Sipas karakteristikave kimike ACE penguesit, mund të ndahen: Sulfiaril ACE penguese (kaptopril), Karboksil - ACE penguese (benazepril, enalapril), Fosforil -ACE penguese (fozinopril). Mekanizmat e mundshëm antihipertensivë të ACE penguesve:1. pengimi i sistemit reninë-angiotensinë II; 2. pakësimi i lëshimit të katekolaminave nga mbaresat nervore; 3. rritja e prodhimit të bradikininës (nanopeptid vazodilatues) dhe prostaglandinave 4. ulja e sekretimit të aldosteronit dhe pakësimi i mbajtjes së Na. ACE penguesit përdoren në: hipertension arterial dhe insufiçenca kardiake konxhestive. Antiaritmikët Aritmite ndodhin nga ndryshimet ne lindjen dhe shpërndarjen e një impulsi kardiak, anomalitë e lindjes së nxitjes japin ulje të frekuencës kardiake (bradiaritmi), ose rritje të frekuencës kardiake (tachiaritmi), anomalitë e përhapjes së nxitjes nga atriumi në ventrikul, japin bllokim kardiak. Takiaritmite përbëjnë probleme klinike më të shpeshta që duhet të trajtohen me barna antiaritmikë. Grupet e ndryshme të antiaritmikëve: 1. Anestetikët lokalë stabilizues të membranes: Chinidina, Prokainamidi, Lidokaina, Fenitoina, Dizopiramidi, Aprinidina, Tokainamidi. 97

98 2. β-bllokuesit (veprim simpatolitik): Pindololi, Propranololi, Metoprololi, Atenololi, Alprenololi, Karvediloli. 3. Barna që zgjatin kohën e potencialit të veprimit (ngadalësojnë ripolarizimin):bretili, Amiodaroni 4. Barna që bllokojnë kanalet e Ca ++ (Ca ++ -antagonistët): Verapamili, Nifedipina (adalat), etj. 1. Anestetikët lokalë stabilizues të membranës - Kinidina-zvogëlon fazën e tkurrjes, zgjat periudhën refraktare por, mund të japë edhe efekte të padëshiruara si: Mundësia e modifikimit të përcjellshmërisë AV (atrioventrikulare). Rritja e frekuencës ventrikulare e cila shfaqet edhe para veprimit antiaritmik atrial. Hipotensioni për shkak të vazodilatimit të shpejtë nga bllokimi α- adrenergjik (ne enët). Kinidina përdoret ne fibrilaçionet atriale dhe ekstrasistolat ventrikulare. Në kuaj skema e trajtimit parashikon në ditën e parë përdorimin e një doze test 5 g për os, kur nuk duken shenja intolerance vazhdohet si më poshtë: të 2 ditë 10 g 2 x/ditë; të 3 dhe të 4 ditë 10 g 3 x/ditë; të 5 dhe të 6 ditë 10 g 4 x/ditë; të 7 dhe të 8 ditë, 10 g 5 x/ditë. Lidokaina- Konsiderohet efikas për trajtimin e aritmive ventrikulare (ekstrasistolat dhe takikarditë ventrikulare akute) që mund të lindin gjatë anestezisë së përgjithshme, ndërhyrjeve kirurgjikale dhe formave të tjera të traumave. Prokainamidi- frenon nxitshmërinë e miokardit dhe zgjat periudhën refraktare. Përdoret në ekstrasistolat dhe takikardite ventrikulare. Nuk përdoret në ekstrasistolat digitalike. Mund të jepet I/V ngadalë, rreth 100 mg/minutë ose oral ( mg çdo 6 orë). 2. β-bllokuesit- Frenojnë në mënyrë selektive efektin β-stimulues të katekolaminave duke bllokuar receptorët β-adrenergjikë të zemrës. Propranololi, pindololi, metoprololi, atenolol etj, zgjatin periudhën refraktare të nodusit AV, pra ulin frekuencën ventrikulare prandaj indikohen në trajtimin e ekstrasistolave atriale dhe në takiaritmitë e shkaktuara nga intoksikimet digitalike. β-bllokuesit indikohen në të gjitha aritmitë hipërkinetike të shkaktuara nga niveli i lartë i katekolaminave qarkulluese (p.sh. në ankthet, aritmitë e lidhura me ushtrimet fizike) ose ndjeshmëri e rritur e miokardit ndaj katekolaminave. Kundraindikohen në insuficiencat e zemrës, në bllokimet atrio-ventrikulare dhe në bradikarditë. Propranololi mund të përdoret në qen në masën 3-4mg/kg (në intoksikacionet nga digjitali është mirë të mos kalojë 2 mg/kg), ndërsa pindololi përdoret rreth 5 mg/kg. 3. Barna që zgjatin kohën e potencialit të veprimit- Bretili, Amiodaroni, etj. Amiodaroni zgjat në mënyrë selektive periudhën refraktare dhe kjo sjell vonesë të përcjelljes së impulsit nëpërmjet nodusit AV dhe zgjatje të periudhës refraktare atriale e ventrikulare. 4. Barnat që bllokojnë kanalet e Ca ++ : Verapamili- Është vazodilatues sistemik dhe i koronareve që ka dhe efekte të theksuara antiaritmike. Veprim i rëndësishëm antiaritmik i verapamilit është ulja e frekuencës ventrikulare. Në këtë grup bëjnë pjesë nifedipina e diltiazemi. Ato pengojnë kalimin transmembranor të Ca ++ në inde të ndryshme të nxitura por, sidomos në indin kardiak. Kur përdoren këto barna, duhet marrë në konsideratë gjithmonë veprimi potencial i tyre për të dhënë depresion të funksioneve kardiovaskulare,.sidomos në kafshë me pamjaftueshmëri tkurrëse të miokardit. 98

99 KAPITULLI 11: FARMAKOLOGJIA E SISTEMIT REPRODUKTIV Sistemi endokrin dhe ai nervor përbëjnë sistemin e kontrollit dhe integritetit të të gjitha funksioneve të organizmit, ata janë të lidhur e korreluar midis tyre. Sistemi nervor mund të zhvillojë funksionet në rrugë aferente duke çuar p.sh. një impuls në hipotalamus, duke shkaktuar në këtë nivel çlirimin e substancave të caktuara humorale (hormone). Një hormon është një substancë kimike, e prodhuar nga një ind me një sipërfaqe të caktuar/circumscripta e quajtur gjëndër endokrine. Kjo substancë. shpërndahet ose transportohet në organizëm, organe ose inde shenjë, ku është në gjendje të zhvillojë apo kryejë funksionin e saj. Qelizat në të cilat veprojnë hormonet përmbajnë molekula receptorë, të cilat janë në gjendje të lidhin/njohin hormonin dhe të prodhojnë një përgjigje qelizore specifike. Pra receptori jo vetëm njeh sinjalin specifik, të sjellë nga hormoni, por lidhja midis tyre realizon dhe një përgjigje qelizore adekuate. Pjesa më e madhe e hormoneve, karakterizohen për t 1/2 sh. të shkurtër (progesteroni 4, ACTH 6 ) sepse metabolizohen shpejt prandaj janë bërë përpjekje për zgjatjen e kohës së qëndrimit të tyre në organizëm. Efektet fiziologjike të shkaktuara nga hormonet mund të ndryshohen/modulohen në terapi, përveç me substanca analoge, edhe nëpërmjet përdorimit të antagonistëve. Fjala është për molekula që lidhen me receptorët por, nuk mund të nxitin apo jepen po ato reagime qelizore që ndodhin normalisht. Nga pikëpamja kimike hormonet mund të klasifikohen në dy grupe: 1, Hormone me natyrë proteike, peptidike ose aminoacidike: hormonet e prodhuara nga hipotalami, neurohipofiza, adenohipofiza, tiroidia, paratiroidia dhe nga ishujt Langerhans (këto hormone oral inaktivizohen menjëherë nga enzimat e aparatit tretës); 2. Hormone me natyrë steroide: hormonet seksuale (androgjenë, estrogjenë, progestinikët) dhe ato kortikosurrenalikë (glukokortikoidët dhe mineralkortikoidët). Hormonet steroide Hormonet steroide mund të ndahen në dy grupe kryesore me karakteristika funksionale të ndryshme: 1. Steroide seksuale: të cilët rregullojnë të gjitha dukuritë seksuale dhe që ndahen: a. Hormone seksuale mashkullore androgjenët, ndër të cilët më i rëndësishëm është testosteroni; b. Hormone seksuale femërore që përfshijnë estrogjenët (estradiol, estron, estriol) dhe progesteroni; 2. Steroidë kortikosurrenalë të cilët rregullojnë funksione të ndryshme metabolike të organizmit dhe që ndahen në: a. Mineralkortikoidë, prej të cilëve kryesori është aldosteroni; b. Glukokortikoidë, nga të cilët kryesori është hidrokortizoni. Steroidet seksuale Androgjenet: Hormoni.më i rëndësishëm është testosteroni i cili prodhohet nga qelizat intersticiale Leydig të testikulave dhe nxitet nga hormoni hipofizar LH. Gjithashtu prodhohet dhe nga korteksi surrenales, ovaret dhe placenta. Rregullimi i sekretimit të tij bëhet me anë të mekanizmit feedback negativ: rritja e përqendrimit në gjak të testosteronit perceptohet në hipotalam ku shkakton pengim të sekretimit të GnRH dhe si 99

100 rezultat pengohet sinteza e vetë testosteronit ne testikula. Efektet e testosteronit - Efekte androgjene/mashkullore (mashkullorizuese/maskilinizuese): -Testosteroni bashkë me hormonin hipofizar FSH favorizon spërmatogenezën dhe maturimin e spermatozoideve. Nga testosteroni varen: zhvillimi i organeve seksuale aksesore si epididimusi, duktus deferent, prostata dhe vezika seminale, në mënyrë të veçantë sekrecionet e aparatit gjenital mashkullor, të cilat përbëjnë pjesën e lëngshme të spermës, varen nga nxitja që bëhet nga testosteroni; Zhvillimi i karakteristikave trupore seksuale sekondare dhe nxitja e dëshirës seksuale (libido), etj; Efekte metabolike: Androgjenët favorizojnë rritjen e anabolizmit proteik që çon në bilanc pozitiv të azotit; rritje e sintezës së matricës proteike, të metabolizmit të osteoblasteve dhe depozitimit të kalciumit; ndërmjet efekteve virilizuese shkakton rritje të masës muskulore (efekt anabolizues) dhe së fundi, nxitin eritropoezën. Metabolizmi dhe ekskretimi: Androgjenët natyrale thithen mirë oral e parenteral, por metabolizohen shumë shpejt në mëlçi. Në pjesën më të madhe Eliminohen me anë të urinës në formën e 17-ketosteroideve. Janë sintetizuar përbërje që metabolizohen më ngadalë dhe me veprim më të zgjatur si stanozolol, noretandrolon, metiltestosteron, metilandrostenediol, oksandrolon, testolakton. Këto përbërje japin efekte maskulinizuese më të vogla, mbajnë më pak Na, por kanë veprim më të lartë anabolizues, krahasuar më përbërjet natyrale. Aplikimet terapike Androgjenët mund të përdoren në: Trajtimin e infertilitetit në meshkuj ose në uljen e dëshirës seksuale dhe spermatogenezës. Nxitjen e palcës së kockave në rastin e efekteve toksike (p.sh. nga barnat antitumoralë), Trajtimin e kriptorkidizmit në shoqërim me gonadotropinën korionike. Trajtimin e alopecisë në qen e maçokë. Përdoren në mënyrë ilegale për qëllime anabolizuese, vetëm ose të shoqëruar me steroidë të tjerë për rritjen e masës muskulore. Estrogjenët- Në femra prodhohen kryesisht nga ovaret, nga korteksi i surenales, nga trupi i verdhë dhe nga placenta. Tek meshkujt janë derivate të katabolizmit të androgjenëve, në fakt, p.sh, në urinën e hamshorit janë gjetur përqendrime të larta të estradiolit. Estrogjenë të tjerë janë identifikuar në urinën e pelave barrëse të cilat janë emërtuar ekuilina, hipurina dhe ekuilenina. Në natyrë ekzistojnë substanca me origjinë bimore që kanë veti estrogjenike. Ato prodhohen nga fieret, leguminozet dhe myqet nga të cilët më i njohur është zearalenoni i cili është në gjendje të shkaktojë efekte të padëshiruara estrogenomimetike. Efektet e estrogjeneve mund të ndahen: Efekte femërizuese/feminilizuese - Nxitin dhe mbajnë trofizmin/të ushqyerit e indeve që ndërtojnë/përbëjnë aparatin riprodhues në femra, përfshi këtu dhe gjirin; Janë thelbësore për mbajtjen e një tonusi normal të mitrës, për të siguruar përgjigjen e organit ndaj oksitocinës; Janë thelbësore në mbajtjen e ciklit estral, rritjen vaskularizimit e fluksit indor dhe për pasojë rritjen sekrecioneve dhe aktivitetit të endometrit; Rritin tonusin e miometrit 100

101 dhe lëvizjet spontane të pareteve uterinë, nuk shkaktojnë kontraksione të fuqishme për të nxjerrë jashtë përmbajtjen uterine; Favorizojnë zhvillimin e kanaleve papilare të gjirit (thithave) si dhe të gjëndrave të endometriumit; Nxitin rritjen dhe trofizmin e epitelit dhe të mbulesës epiteliale (mantelit, hormone epiteliotrofe); Sigurojnë zhvillimin e karaktereve seksuale femërore dhe modelojnë format femërore të trupit; Në fund të barrës shkaktojnë zgjerim të kanalit cervikal (qafës së mitrës) dhe lëshim të ligamenteve; Influencojnë sjelljen seksuale femërore; Veprojnë në nivelin e sistemit nervor qendror rregullojnë disponibilitetin gjatë aktit seksual. Efektet metabolike: Rritin anabolizmin proteik duke favorizuar një bilanc azotik pozitiv; Shkaktojnë mbajtje hidroelektrolitike, sidomos të joneve të Na (efekt mineralkortikoid); Pengojnë rritjen e kockave dhe favorizojnë ngjitjen e kartilagjeve epifizare; Estrogjenët janë me të vërtetë hormone epiteliotrofe sidomos mbi trofizmin e lëkurës; për këtë arsye femra ka lëkurë më të butë, më fine dhe më tonike se sa mashkulli; Kanë aktivitet mitogjenik, sidomos mbi epidermë dhe epitelët e mukozës se aparatit gjenital; Shkaktojnë rritje të nivelit të Ca, Na, P, dhe N në gjak; Favorizojnë depozitimin e dhjamit në inde por, shkaktojnë ulje të kolesterolit në gjak. Aplikimet terapike-estrogjenët mund të përdoren për: Ndërprerjen e barrës, në fazat e hershme (brenda një jave pas çiftëzimit), në bushtra dhe në mace deri 5 mg/krerë të ndara në dy ose tre përdorime; Trajtimin e inkontinencës urinare në bushtrat e vjetra ose të ovarioektomizuara (estriol 1-2 mg/krerë/ditë); Si kaodjuvant në trajtimin e dermatiteve. Terapi mbështetëse në trajtimin e infeksioneve dhe atonive të mitrës në shoqërim me antibiotikë ose prostaglandina, si në kafshët e mëdha ashtu dhe të voglat; Sinkronizimin e estrusit dhe nxitjen e superovulimit; gjithashtu, në raste të tilla ekzistojnë trajtime që mund të japin rezultate të shkëlqyera por, në çdo rast terapia me estrogjenë nuk është e mjaftueshme; Nxitjen e estrusit ose korrigjimin e çrregullimeve endokrine në kafshët e reja ose me cikle të ndryshuara; në këtë rast trajtimi me estrogjenë tashmë pothuaj është hequr nga përdorimi sepse përdoren gonadotropinat; Ilegalisht përdoren në kafshët e prodhimit për qëllime anabolizante. Sot çrregullimet e riprodhimit korrigjohen me derivate të prostaglandinave të prodhuara ne rrugë sintetike të cilat janë shumë! Progesteniket- Sinteza dhe sekretimi i progesteronit nga trupi i verdhë janë nën kontrollin e aksit hipotalam-hipofizë. Në mbarim të ciklit ovarik mungon nxitja e ushtruar nga LH hipofizare dhe si pasojë trupi i verdhë regredohet. Në barrsëri trupi i verdhë mbahet në funksion (sekretues) nga veprimi i gonadotropinave korionike të sekretuara nga trofoblastet që janë në zhvillim e sipër. Progesteroni është përgjegjës për implantimin, mbjelljen e ovulës dhe mbajtjen e barrës. Sot janë sintetizuar përbërje të ndryshme progestenike dhe më i zakonshëm është progesteroni, hormon steroid me 21 atome karboni; Në femra progesteroni prodhohet kryesisht nga trupi i verdhë dhe gjatë barrës nga placenta. Gjithashtu sintetizohet dhe nga korteksi i surenales ndërsa në meshkuj nga testikulat ku dhe përfaqëson paraardhësin e hormoneve të tjerë steroidë si kortizoli, 101

102 aldosteroni dhe testosteroni. Progestinikët ushtrojnë dy lloje efektesh: A Efekte gestagene - Në mitër shkaktojnë hipërtrofinë e miometrit dhe gjëndrave të tij, rritjen e sekrecioneve, ulin motoriken dhe ndjeshmërinë ndaj oksitocinës; shkaktojnë mbylljen e cerviksit; Në gji favorizojnë zhvillimin e parenkimës së gjëndrave dhe përgatisin thithat për sekretimin e qumështit; Favorizojnë mbajtjen e barrës dhe fazën luteinike. B- Efekte metabolike - Rritin katabolizmin proteik duke favorizuar bilanc azotik negativ (efekt glukokortikoid); Shkaktojnë mbajtje hidro-elektrolitike që manifestohet klinikisht me efekte edemigjene (efekt mineralkortikoid); Favorizojnë ekskretimin renal të Ca e K. Progesteroni thithet mirë në aparatin tretës dhe ne gjak transportohet nga proteinat sierike (97 %) ndërmjet të cilave albumina, një α-glikoproteinë dhe transkortina. Gjysmë jeta plazmatike e progesteronit është vetëm pak minuta. Oral rreth 80% transformohet në mëlçi, në derivate të tretshme në ujë dhe inaktivë që Eliminohen me urinë. Aplikimet terapike- Progestenikët mund të përdoren për: Ndalimin e estrusit në bushtra e mace, si medroksiprogesteron acetati ose megestrol acetati; Terapinë e nimfomanisë në lopë me ciste ovarike folikulinike; Ndalimin e shtërzimeve të parakohshme në lopë, megjithëse terapia nuk është gjithmonë efikase. Të tjerë progestinike: altrenogest, melengesterol, norgestomet, proligeston, flugeston, etj. Prostagliandinat Termi prostaglandinë u përdor.rreth viteve 1930 nga Von Euler për të përkufizuar një përbërje me veprim hipotensiv dhe tkurrës të muskulaturës së lëmuar, sidomos të mitrës, të nxjerrë nga lëngu seminal dhe nga sekrecionet e gjëndrave aksesore të aparatit mashkullor të riprodhimit (prostata). Prostaglandinat përcaktohen me germa dhe numra sipas grupeve funksionale kur sintetizohen ne organizëm apo rrugë sintetike. Përdorimi ne aparatin riprodhues- Në Veterinari më shumë rëndësi ka PGF 2 α e cila konsiderohet hormoni luteolitik i prodhuar nga uterusi i disa specieve si pela, lopa, dosa dhe delja. PGF 2 α ka të beje me zgjatjen e aktivitetit funksional të trupit ë verdhë, p.sh në lopë prostaglandina prodhohet në ditët të ciklit estral dhe mbas kësaj trupi i verdhë regredohet dhe cikli rifillon. Rivendosja e barrsërisë frenon sekretimin e PGF 2 α dhe trupi i verdhë nuk regredon por qëndron gjatë gjithë barrës, duke sekretuar dhe hormonin e vet. Mendohet se PGF 2 α shkakton luteolizë duke shkaktuar ngushtim të enëve utero-ovarike dhe krijon gjendje iskemike dhe mungesë e ushqimit të qelizave luteinike. Autorë të tjerë mendojnë se prostaglandina ndërhyn direkt në sintezën e progesteronit sipas tipit konkurrues me LH. Receptorët specifikë për PGF 2 α janë identifikuar në qelizat granuloze të trupit të verdhë; supozohet që nxitja e tyre çon direkt në modifikime biokimike që pakësojnë prodhimin e progesteronit jep luteolizë. Një tjetër efekt, PGF 2 α shkakton tkurrje të muskulaturës së mitrës. Receptorët për PGF 2 α janë gjetur edhe në qelizat e miometrit, nxitja e tyre jep tkurrje të m.lëm. të mitrës. Në momentin e pjelljes prostaglandina rritet mjaft në gjak duke shkaktuar luteolizë ndodh rënie e menjëhershme e 102

103 progesteronit dhe favorizohen tkurrjet e uterusit, shkaktuar nga PGF 2 α, që çon në pjellje. Edhe gjatë abortit, apo lindjeve premature, janë vërejtur rritje të nivelit të prostaglandinave në gjak. Elektrolitet LEC meq/l LIC meq/l Katione Na + K + Ca ++ Mg + TOTALI Anione Cl - HCO3- HPO4- SO4- Acide të tjerë inorganikë Proteine TOTALI

104 KAPITULLI 12: FARMAKOLOGJIA E GJAKUT DHE LËNGJEVE TRUPORE Rehidruesit Me shkëmbim hidrik kuptohet sasia e ujit të hyrë dhe atij të dalë/eliminuar nga organizmi në një interval kohe të caktuar, në përgjithësi bëhet fjalë për 24 orë. Nevoja për ujë ndryshon dukshëm sipas specieve, seksit, moshës dhe gjendjeve patologjike ose ambientale. Teknika të veçanta kanë mundur të stabilizojnë/përcaktojnë se përqindja e ujit trupor në një organizëm të rritur dallon nga 60 deri 70% të peshës trupore. Në brendësi të organizmit është e mundur të dallohen disa ndarje/kompartimente në të cilët shpërndahen lëngjet/uji: LIC-LIQ (likuidi intracelular/infraqelizor) është pjesa likuide/ujore kryesore dhe përbën rreth 40% të peshës trupore totale; LEC-LJQ (likuidi ekstracelular /jashtëqelizor): i përbërë nga uji plazmatik (5 % e peshës tepore), nga LIS (likuidi intersticial, 14 % e peshës trupore) dhe nga likuidi transcelular/transqelizor (p.sh. likuidi cerebrospinal, vezika/fshikëza, kaviteti pleurik etj), % e peshës trupore. Dhomëzat/kompartet e ndryshme janë të ndara nga membrana gjysmë të përshkueshme të cilat, në kushte të veçanta, mund të modifikojnë kalueshmërinë e tyre dhe të kushtëzojnë në këtë mënyrë kompozimin e vetë komparteve. Nga fakti që të gjitha membranat qelizore janë të përshkueshme nga uji, ozmolariteti i lëngjeve intersticiale dhe intraqelizore përcaktojnë lëvizjen e ujit ndërmjet dy kompartimenteve. Përbërja elektrolitike e lëngjeve trupore Normalisht përqendrimi total i kationeve ekuivalenton atë të anioneve nga ku rrjedh/realizohet kushti i elektroneutralitetit. Përkundrazi, në qoftë se kemi ndryshim të ekuilibrit elektrolitik është e nevojshme të ndërhyhet për ristabilizimin e kushteve të normalitetit. Terapia rehidruese aplikohet në të gjitha rastet në të cilat është e nevojshme reintegrimi lëngjeve organike të cilët janë ulur nën përqindjet normale të tyre (60-70% të peshës trupore). Meqenëse në këto raste shpesh ndodh që të ndryshojë edhe ekuilibri acido-bazik, terapia rehidruese duhet të marrë parasysh edhe korrigjimin e ndryshimeve të tilla. Dehidratimi organizmit Dehidratimi është humbja e lëngjeve nga organizmi i kafshëve. Në vartësi nga shkalla e humbjes së ujit flitet për dehidratim të lehtë (humbja arrin deri rreth 4 % të peshës trupore), të moderuar (5-6 % të peshës trupore) dhe e rëndë (8-10 % të peshës trupore). Ekzistojnë tre lloje kryesore dehidratimi: Dehidratim izotonik: përqendrimi plazmatik i natriumit është i pandryshueshëm; Dehidratim hipotonik: përqendrimi plazmatik i natriumit është i ulur (<135 meq Na/l). Shkaqet që çojnë në kushte të tilla janë të ndryshme: patologji të rënda të mëlçisë, veshkave e zemrës, djegiet, hipoadrenokorticizmi, përdorimi i diuretikëve, nefropati që karakterizohen me humbjen e kripërave. Në këto raste qëllimi i terapisë është ai i mjekimit të shkakut të hiponatriemisë dhe, kur është e nevojshme, të rritet niveli i Na në gjak dhe 104

105 ozmolaliteti plazmatik. Në qoftë se nuk ka shenja të rritjes së volumit të lëngjeve intraqelizore (p.sh. edema), është i mjaftueshëm rehidrimi me tretësira kripore izotonike (fiziologjike), përkundrazi, po që se vërehen simptoma më të rënda, është e nevojshme të përdoret tretësirë hipertonike e klorurit të natriumit; Dehidratimi hipërtonik: përqendrimi plazmatik i natriumit është i rritur (> 156 meq natrium/l). Shkaku mund të jetë humbja e ujit (p.sh. diabeti insipid, ethet, lodhjet nga vapa), e lëngjeve hipotonike ose nga rritja e kripërave të papërshkueshme që përmbajnë natrium (substanca toksike të salifikuara, përdorimi i lëngjeve hipertonike), hipëradrenokorticizmi. Në këto raste është mirë të fillohet terapia rehidruese me tretësirë glukoze 5 %, të kontrollohet natriemia dhe të përdoren tretësira kripore izotonike, vetëm kur natriemia të jetë normalizuar. Për sa i përket ndryshimeve të ekuilibrit acido-bazik mund të haset si acidoza ashtu dhe alkaloza: Acidoza metabolike dhe respiratore. Acidoza metabolike është e pranishme në shumë patologji si diarre e rëndë (që çon në humbjen e bikarbonateve), ketoza diabetike ose urisë, insuficiencat renale, intoksikacionet (p.sh. Fluoracetati, amoniumi, arseniku, urea, etilen glikoli), sëmundjet infektive të rënda, insuficienca kardiake konxhestive. Vërehet ulja e ph urinar dhe hematik, pakësimi i nivelit sierik të HCO3- dhe shtimi i H+. Organizmi tenton të kompensojë nëpërmjet hiperventilimit, që çon në eliminimin e CO2, dhe ndërhyrjen e veshkave për të rikuperuar HCO3- dhe eliminuar H+. Është e nevojshme të përdoren tretësira alkalinizuese. Acidoza respiratore mund të shkaktohet nga bllokimi i rrugëve respiratore, depresion i qendrës respiratore, defekte neuromuskulare (p.sh. miastenia e rëndë, tetanozi, paralizat nga rriqrat), defektet restriktive (p.sh. hernia diafragmatike, piotoraksi, et), sëmundjet pulmonare (p.sh. pulmonitet, edema pulmonare, fibrozat pulmonare) dhe mbajtja e CO2, si pasojë e hipoventilimit alveolar, rritja e e H2CO3 dhe për pasojë rritja e H+. Mekanizmi i kompensimit është në nivel renal ku ndodh rithithja e HCO3- dhe eliminimi i H+. Trajtimi selektiv konsiston në sigurimin e një ventilimi të përshtatshëm dhe tretësira alkalinizuese. Alkaloza metabolike dhe respiratore Alkaloza metabolike karakterizohet nga prania e tepërt e HCO3- dhe nga mungesa e H+ në lëngun ekstra qelizor. Ndërmjet shkaqeve të mundshme janë vjelljet e mëdha, terapia e tepërt alkalinizuese, përdorimi i diuretikëve dhe humbja e madhe e kaliumit nga hiperadrenokorticizmi. Në përgjithësi në nivelin sierik vërehet rritje e HCO3-, ulje e Cl-, nivel i ndryshëm i Na+ dhe ulje e K+. Në ruminantët alkaloza metabolike është më e zakonshme në krahasim me speciet e tjera. Mekanizmat e kompensimit parashikojnë që veshkat të eliminojnë HCO3- dhe të trajtojnë H+. Terapia bazohet në përdorimin e tretësirave acidifikuese. Alkaloza respirator vjen p.sh nga hipertermia, nxitja e qendrës respiratore, gjendje hipoksie, të nxehtit, gjendje të hiperventilimit kronik dhe karakterizohet nga mungesa e H2CO3 si dhe H+. Organizmi reagon duke rritur eliminimin renal të HCO3- dhe mbajtjen e H+. Si trajtim duhet të përdoren të njëjtat tretësira acidifikuese që jepen për alkalozën metabolike. P.sh. në kuaj në rastet e diarreve të rënda, shokut dhe bllokimit të zorrëve ndodh një acidozë metabolike 105

106 mjaft e rëndë. Në ruminantët diagnoza e patologjive abomazale, me çrregullime të dukshme të ekuilibrit hidrik, është shpesh e shoqëruar me hipokloremi, hipokaliemi dhe alkalozë. Përdorimi i tepërt i drithërave mund të shkaktojë në shumicën e rasteve acidozë me hiperkaliemi. Në qoftë se duhet të trajtojmë një herbivor është e rëndësishme të kujtohet që të ushqyerit normal të tyre përmban sasi të mëdha kaliumi. Llojet kryesore të tretësirave rehidruese : Tretësirat fiziologjike ose kripore - Tretësira ujore e NaCl në 0.9% (9 g NaCl/l). Është lehtësisht acidifikuese kur është izotonike por jo izojonike: përmban më shumë klorure se sa përmbahen në plazmë dhe nuk përmban bikarbonate. Përdoret për qëllime rehidrimi e acidifikimi (në rastet e alkalozës së moderuar). Solucioni ringer, është tretësirë ujore ku përmbahen: 6 g/l NaCl 3 g/l KCl 0.22 g/l CaCl2 Izotonia dhe izojonia është e lidhur me jonet kryesore: Na, K e Cl por nuk përmban bikarbonate (lehtësisht acidifikuese). Përdoret për qëllime rehidrimi dhe për të dhënë elektrolitet. Solucioni ringer laktat ose acetat 6 g/l NaCl 0.3 g/l KCl 0.22 g/l CaCl2 3.1 g/l laktat natriumi Përfaqëson një përbërje të ngjashme me atë të plazmës (isotonik, isoionik, lehtësisht alkalinizues sepse laktati në rrugë metabolike gjeneron bikarbonat). Përdoret për qëllime rehidrimi. Tretësirat alkalinizuese Laktati i natriumit në tretësirë ujore 1.9%; Bikarbonati i natriumit në 1.5%, 5% dhe 8.4%: 84 mg bikarbonat sode janë baras me 1 meq bikarbonat sode për të cilin 1 ml tretësirë 8.4% përmban 1 meq bikarbonat natriumi. Tretësira 8.4% e bikarbonatit të natriumit nuk është izotonike por mund të bëhet izotonike në qoftë se 1ml e kësaj tretësire hollohet me 4.6 ml ujë të destiluar steril. Tretësira 1.5 % përkundrazi është izotonike. Tretësirat acidifikuese Kloruri i amonit në tretësirë ujore 1.9%. Përdoret në raste alkaloze të rëndë metabolike për të acidifikuar urinën. Tretësirat hipertonike të klorurit të natriumit dhe klorurit të kaliumit shtohen në tretësirën Ringer laktat kur, për shkak të humbjeve të mëdha, është e nevojshme përdorimi i dozave të larta të Na e K. Tretësirat që përmbajnë karbohidrate- Tretësira ujore 5% të glukozës, levulozës dhe ksilitolit të cilat janë izotonike. Mund të përdoren në tretësira hipertonike (10% e më shumë). Kanë veprim energjetik, mund të shoqërohen me tretësira rehidruese (Ringer Ringer laktat). Metodika të rehidrimit Llogaritja e sasisë së tretësirës për përdorim duhet të mbajë parasysh si shkëmbimin normal hidrik (ose likuidin mbajtës) ashtu dhe humbjet që janë vërejtur. Në përgjithësi kafshët me regjim stallor me kushte standard lagështie e temperature kanë shkëmbim hidrik konstant. Në praktikë në të gjitha speciet shkëmbimi hidrik mesatar i një kafshe të rritur vërtitet rreth 65 ml/kg/24 orë, ndërsa ai i një kafshe të re mund të arrijë 130 ml/kg/24 orë. Si rrjedhojë, një qen i rritur me peshë 20 kg ka nevojë hidrike ditore afërsisht për 1300 ml, ndërsa një kalë me peshë 450 kg ka nevojë për 29 l/ditë. Meqenëse është e vështirë të njihen ndryshimet që pësojnë kafshët në peshë, normalisht sasia e ujit (tretësirës) që duhet 106

107 përdorur llogaritet duke shumëzuar peshën trupore të kafshës me përqindjen e dehidratimit (p.sh %) për të cilën duhet llogaritet dhe sasia mbajtëse. Përqindja e dehidratimit vlerësohet në bazë të disa parametrave klinikë si p.shembull: Lëkura: normalisht është elastike (duke ngritur një palë dhe duke bërë një përdredhje 90 lëkura kthehet shpejt në pozicion normal). Në qoftë se kemi të bëjmë me dehidratim të lehtë kthimi i lëkurë në pozicion normal bëhet pas 5, në rastin e dehidratimit mesatar kthimi bëhet afërsisht brenda 60 dhe në rastin e dehidratimit të rëndë bëhet pas 60. Globet e syve: në rast dehidratimi të lehtë janë pak të futur në gropë dhe shkëlqimi është i mirë, në rastin e dehidratimit mesatar janë të futur në gropë dhe kanë humbur shkëlqimin, në rastin e dehidratimit të rëndë sytë janë të futur thellë në gropë dhe konjunktivat janë të thata; Mukoza e gojës: nga e lagësht dhe e ngrohtë bëhet e thatë, e ftohtë dhe e zbehtë. Edhe frekuenca e zemrës, urinimi, pulsi dhe temperatura lejojnë të vlerësohet shkalla e dehidratimit nga fakti se në rastet e dehidratimit të rëndë vërehet takikardi, oliguri, puls filiform dhe hipotermi. Gjithashtu është e mundur të kryhen kërkime laboratorike si p.sh. matja e hematokritit (i cili jep më saktë vlerat e dehidratimit) dhe e proteinave totale. Terapia rehidruese mund të kryhet në rrugë orale dhe parenterale. Rruga orale është ajo më fiziologjike, nëpërmjet të cilës merren ujët dhe elektrolitet, është më e lehtë për të punuar, por ka dhe disa kufizime si p.sh. mund të këtë eventualisht çrregullime gastrointestinale ose është nevoja për një veprim të shpejtë. Në ruminantët gjithashtu duhet të kihet parasysh që në rumen mund të grumbullohet një sasi e madhe uji duke vonuar thithjen. Rruga intravenoze është rruga më e sigurt, e zgjedhur, kur kemi të bëjmë me dehidratim të rëndë. Në këtë rast gjithashtu është e nevojshme të kontrollohet shpejtësia e përdorimit të tretësirës. Në rastet e dehidratimit të rëndë shpejtësia e këshillueshme për tretësirat izotonike në kafshët e vogla është rreth ml/kg/orë në orën e parë (5-6 pika/kg/minutë), pas kthimit të urinimit ose pas minutash shpejtësia ulet në 10 ml/kg/orë. Në qoftë se pas orës së parë nuk shfaqët ose nuk fillon fluksi urinar, shpejtësia ulet në mënyrë progresive nga 9-5 ml/kg/orë. Shpejtësia e përdorimit duhet të ulet në mënyrë progresive deri në 2 ml/kg/orë në qoftë se nuk fillon urinimi. Për tretësirat hipertonike shpejtësia ulet deri në maksimum. Shpejtësia e madhe e perfuzionit mund të shkaktojë edema polmonare për arsye të konxhestionimit venoz akut. Rruga e nënlëkurës (hipodermoklizma) në kafshë është më e favorshme se sa në njerëz për arsye të hapësirës së indit konjuktiv të nënlëkurës i cili lejon futjen ngadalë të një sasie të konsiderueshme lëngjesh. Duhet saktësuar që në këtë rrugë nuk mund të futen tretësira hipertonike, sepse irritojnë vendin, ose të glukozuara (vetëm) sepse glukoza shpërndahet më ngadalë në inde se sa Na + e Cl - duke sjellë, të paktën në fazën fillestare, një kalim më të shpejtë e masiv të Na + e Cl - nga gjaku nën lëkurë në krahasim me atë që nuk ndodh në drejtimin e kundërt për glukozën, kjo gjë rrezikon të kthejë një dehidratim izotonik në dehidratim hipotonik. Është një rrugë 107

108 optimale për rastet e dehidratimit mesatar, për terapinë e mbajtjes dhe në kafshët shumë të reja ose të vogla si madhësi, ndërsa zakonisht nuk përdoret në kafshët e mëdha sepse do të duhej të përdorej sasi e madhe lëngjesh. Me qëllim për të përmirësuar thithjen është mirë që tretësira të jetë e ngrohtë, afërsisht me temperaturën e trupit. Rruga intrapëritoneale garanton shpejtësi të lartë thithje por mund të çojë në rreziqe për lindjen e formave septike. Përdoret vetëm në gjedhë e në derra (lavazhe përitoneale) dhe në kafshët e vogla për dializë. Një rrugë pak e përdorur, por që duhet të merret në konsideratë në kafshët e vogla, është ajo rektale: mund të përdoret ujë i ngrohtë dhe jone: K +, Na + e Cl -. Gjatë terapisë rehidruese është mirë të kontrollohen disa tregues/parametra si hematokriti, proteinat totale, natriumi, klori, kaliumi, kalciumi, ph arterial dhe sasia e urinës së nxjerrë, nuk duhet të jenë mbi ose nën vlerat kufij normalë. Gjithashtu duhet mbajtur parasysh disa kategori kafshësh që kanë kërkesa të veçanta. P.sh. dehidratimi debolon shumë më shpejt kafshët e reja, kafshët e vjetra dhe me sëmundje kronike; kafshët që kanë bërë sforcime të mëdha muskulore kërkojnë sasi më të mëdha uji, disa barna si kortikosteroidët dhe diuretikët ndryshojnë nevojat hidroelektrolitike; kafshët që i janë nënshtruar çfarëdo lloj anestezie kërkojnë një sasi uji suplementar gjatë ndërhyrjes dhe disa ditë pas ndërhyrjes. 108

109 KAPITULLI 13: FARMAKOLOGJIA NUTRICISTE VITAMINAT Vitaminat janë përbërës organikë esencialë në dietën ushqimore. Vitaminat zotërojnë veprim biologjik të shumëfishtë dhe janë të nevojshme në sasi tepër të vogla. Vitaminat janë lëndë organike me strukturë të ndryshme. Termi vitaminë është dhënë nga Casimir Funk ne 1912 ndërsa po punonte me tiaminën (vitamina B1) që përshkruhet si amina e jetës. Fillimisht terminologjia ka qenë kontradiktore dhe vetëm pasi janë njohur të gjitha vitaminat ka rezultuar se përmbajnë një grup aminik. Objekti kryesor i profilaksisë e terapisë vitaminike mbetet për të mundësuar dhënien e një sasie të nevojshme të këtyre substancave tepër të rëndësishme në mënyrë që organizmi të funksionojë sa më normalisht. Bimët dhe mjaft mikroorganizma (madje dhe makroorganizma) sintetizojnë vitaminat në mënyrë të pavarur. Fatmirësisht të gjitha vitaminat janë disponibile, kanë kosto të ulët prodhimi si preparate dhe karakterizohen përgjithësisht për toksicitet të ulët. Mungesat vitaminike, si në njerëz ashtu dhe kafshë, janë të vështira për tu njohur e verifikuar në stadet e hershme. Manifestimet klinike të mungesave vitaminike shpesh janë të njëjta prandaj, në shumicën e rasteve janë të nevojshme teste biokimike për vlerësimin e përqendrimit të tyre në organizëm. Kjo kërkon kohë të gjatë dhe është me kosto të lartë. Në këto rrethana korrigjimi i mungesave vitamininike duhet të mbështet kryesisht në terapinë e masës. Roli i vitaminave është i shumanshëm, p.sh. ato marrin pjesë në procese të rëndësishme biokimike si koenzima ose si pjesë përbërëse të një sërë enzimave. Në ndryshim nga organizmi i njeriut, kafshët janë në gjendje ti sintetizojnë vetë një sërë vitaminash. Në këto rrethana avitaminozat/mungesat e vitaminave në kafshë janë më pak frekuente, bëjnë përjashtim kafshët në rritje dhe speciet monogastrike. Hipovitaminozat dhe avitaminozat ndodhin kryesisht në shpendë, derra dhe kafshët e shoqërimit. Përkundrazi, në ripërtypës këto gjendje takohen më rrallë sepse në këto specie ndodh biosinteza e vazhdueshme e vitaminave nga mikroflora bakteriale e pranishme në aparatin tretës të tyre. Klasifikimi i vitaminave Bazë për klasifikimin e vitaminave janë vetitë e tyre fiziko-kimike. Në bazë të këtyre vetive vitaminat ndahen në dy grupe kryesore: Vitaminat të tretshme në yndyra (A, D, E, K); Vitaminat të tretshme në uji (vitaminat e grupit B dhe vitamina C); Vitamina të tretshme në yndyra Vitamina A (Retinoli) Vitamina A përfaqëson një koncept të përgjithshëm për shumë përbërje të tretshme në yndyra me aktivitet të ngjashëm biologjik. Kjo vitaminë gjendet gjerësisht në bimët në gjendje të gjelbër në formë fillestare të karotenit, si paraardhës i vitaminës A. Nga paraardhësit e kësaj vitamine me interes paraqitet forma e ß- karotenit. Në përgatitjen e barnave retinoli përdoret në formën e kripës palmitat. Aktiviteti i vitaminës A shprehet në unitet internacional (U.I), ku 1 U.I vitaminë A = 109

110 0.3 μg retinol kristalin ose = 0.55 μg retinol palmitat. Farmakodinamika Ndër veprimet kryesore të vitaminës A mbetet pjesëmarrja në rritjen dhe diferencimin qelizor. Gjithashtu shërben si element bazë i formimit të epitelit të kockave (njihet si vitamina e mbrojtjes së epiteleve), në epitelin e organeve të riprodhimit dhe të shikimit. Në procesin e shikimit merr pjesë forma aldehike e vitaminës A, retinali. Retinali është pjesëmarrës i sintezës së purpurit të shikimit (rodopsinës). Rodopsina përbëhet nga proteina opsinë dhe retinali. Nga veprimi i dritës rodopsina zbërthehet në dy elementë përbërës, ku retinali shndërrohet nga forma 11-cis-retinal në formën transretinal. Në sferën e riprodhimit vitamina A është pjesëmarrëse në procesin e spermatogjenezës në kafshët meshkuj. Në kafshët femra mungesa e vitaminës A shkakton degjenerimin e folikulave. Në indet mbështetëse, kockat, retinoli merr pjesë në formimin e kërcit. Studimet e kohëve të fundit japin informacion mbi ndikimin e vitaminës A në frenimin e rritjes së tumoreve. Gjithashtu rol të veçantë ka vitamina A në funksionin mbrojtës të mukozave të aparatit respirator, urogjenital dhe tretës, ndaj agjentëve infektivë. Farmakokinetika Vitamina A gjendet me shumicë në mëlçinë e peshqve, sidomos në sp. e merlucit si dhe në mëlçinë e kafshëve. Kafshët barngrënëse marrin me ushqim provitaminën A në formën e ß karotenit, i cili në organizëm shndërrohet në retinol. Thithja e vitaminës A përgjithësisht është e mirë. Transporti i mëtejshëm nga qelizat e zorrëve bëhet me anën e lipoproteinave me dendësi të vogël LDL (low density lipoproteinë). Efektet anësore Nga marrja me tepricë e vitaminës A (por jo e ß -karotenit), çon në hipervitaminozë me ndryshime të theksuara në lëkurë, mukoza dhe në sy. Në kocka bllokohet rritja gjatësore e tyre. Përdorimi Përdoret kryesisht në periudhat kur kafshët marrin ushqime të varfra me vitamina dhe sidomos në gjendjet fiziologjike barrsëri e laktacion. Në kafshët e reja vitamina A përdoret gjatë patologjive të mukozave dhe lëkurës, si akne dhe hiperkeratozat. Dozimi në rrugë orale : mg/kg, retinol; në rrugë parenterale: mg/kg, retinol. Vitamina D Vitamina D përfaqësohet nga lëndë kimike të ngjashme, që i përkasin klasës së steroidëve dhe marrin pjesë në shkëmbimin e kalciumit dhe të fosforit. Përfaqësuesit kryesorë të vitaminës D janë: Ergokalciferoli (vitamina D2, gjendet me shumicë në bimë) Kolekalciferoli (vitamina D3, gjendet me shumicë në produktet shtazore). Farmakodinamika Kohë më parë kjo vitaminë konsiderohej si vitamina antirakitike që merrte pjesë në mineralizimin e kockave. Tashmë është sqaruar se vitamina D vepron vetëm pas një sërë transformimesh dhe merr pjesë në metabolizmin e Ca dhe të P. Forma aktive e vitaminës D është kalcitroli, i cili ndikon në rritjen e përqendrimit të Ca dhe të PO4. Në marrëdhënie me kalcitoninën dhe parathormonin sigurohet homeostaza e Ca 110

111 në organizëm. Mungesa e vitaminës D në kafshët e reja shoqërohet me rakitizëm ndërsa në të vjetrat me osteomalaci (zbutje të kockave). Farmakokinetika Vitamina D2 merret me anën e ushqimit nga e cila formohet ergosteroli. Vitamina D3 formohet në lëkurë nën veprimin e rrezeve ultraviolet, nga 7- dehydroxycolesteroli dhe ruhet/depozitohet në mëlçi. Efektet anësore Nga hipervitaminoza D shfaqët mineralizimi në inde të ndryshme, më i shpeshtë është depozitimi i Ca në aortë. Kalcifikime mund të vërehen në mëlçi, gjëndrën mbiveshkore dhe placentë. Në lopë, në varësi nga reagimi i organizmit, kjo hipovitaminozë mund shkaktojë/çojë në gjendje pareze. Përdorimi Përdoret kryesisht: në kafshët e reja në gjendje rakitizmi, në kafshët e rritura në gjendje osteomalacie si dhe në parandalimin e parëzës purpërale në lopë. Dozimi Dozimi për secilin injeksion i/m rekomandohet duke iu referuar shndërrimit të masës (1 nμ = 40 U.I). Gjedhë: μg/kg; Viça: 100 μg/kg; dele, dhi: 50 μg/kg; derra: 50 μg/kg; qen: 200 μg/kg. Në rastin kur përdoret në rrugë orale jepet një herë në ditë për një javë rresht dhe rekomandohen dozat e mëposhtme: gjedhë, kuaj: 5-10 μg/kg; dele, dhi: 10 μg/kg; derra: 5 μg/kg; qen: 2 μg/kg; shpendë: 2-9 μg/kgμ; pula deti: deri 25 μg/kg. Vitamina E Vitamina E përfaqësohet nga një grup përbërjesh tokoferole, të cilat përbëhen nga një izoalloksazinë me një zinxhir anësor. Nga këta përbërës, aktivitet më të madh biologjik ka α-tokoferoli. Farmakodinamika Vitamina E luan rol kryesor si element antioksidues, duke ruajtur acidet e pa ngopura nga përoksidimi i tyre dhe vetë oksidohet. Theksojmë faktin se prania e peroksideve përbën elementin kryesor të dëmtimit të membranave qelizore si dhe plakjen e qelizës. Vitamina E mbron epitelët duke zvogëluar formimin e radikaleve të lira dhe të hiperperoksideve. Duke u nisur nga mekanizmi i veprimit, mungesa e vitaminës E mund të çojë në lindjen e patologjive të ndryshme. Në kafshë lindin shpesh degjenerime muskulore të cilat shpesh kapin rajone të caktuara si p.sh. distrofia muskulore e qengjave, e shoqëruar dhe nga mungesa e Se (sëmundja e muskulit të bardhë). Në shpendë dhe derra shfaqët degjenerimi i muskulit të zemrës. α -tokoferoli paraqitet si faktor mbrojtës i membranës të eritrociteve dhe pengon hemolizën intravazale të tyre. Farmakokinetika Vitamina E përmbahet në bërthamën e farërave të bimëve si dhe në bërthamat e frutave. Me vitaminë E janë të pasura sidomos vajrat (vajrat nga embrionet e drithërave, p.sh. misri). Theksojmë se në produktet shtazore gjenden nivele të ulëta të vitaminës E. Vitamina E, natyrore ose sintetike, thithet në zorrën e hollë e ndihmuar nga acidet e tëmthit. Në 111

112 organizëm shpërndahet me lipoproteinat dhe shumica e saj depozitohet në mëlçi dhe në indin dhjamor. Efektet anësore, ndërveprimet, toksiciteti Raste të hipervitaminozës E nuk janë vërejtur në kafshë. Veprime të ndërsjella ekzistojnë ndërmjet Se dhe vitaminës E. Seleni është pjesë përbërëse e enzimës glutationpëroksidazës, e cila zbërthen peroksidet e formuara. Të dyja këto substanca plotësojnë efektet e njëra tjetrës. Indikimi, përdorimi dhe dozimi Indikohet në të gjitha sëmundjet e muskujve, enëve gjakore, të mëlçisë dhe metabolizmit yndyror që vijnë nga mungesa e vitaminës E dhe selenit. Në mënyrë të veçantë vitamina E indikohet në mbetjet e placentës/shtratit. α tokoferoli, në formën e kripës acetike, së bashku me selenin aplikohet oral dhe parenteral. Në rastet e mungesës së kësaj vitamine, në kafshët e reja dozohet 25 mg/kg dhe jepet parenteral. Në rrugë orale dozohet 40 mg/kg / ditë. Në kombinim me selenitin e natriumit dozohet si më poshtë: 5 mg/kg vitaminë E mg/kg selen (Sele- Toc). Vitamina K Nën termin Vitaminë K përfshihen shumë substanca me veprim antihemoragjik të cilat u përkasin derivateve të naftokinonit. Ndër këto derivate me efekt biologjik janë: Vitamina K1, gjendet në bimët e gjelbra; Vitamina K2, sintetizohet në rumen ose në zorrën e trashë të kafshëve; Vitamina K3 (Menadioni) prodhohet në rrugë sintetike. Në rrjetin farmaceutik përdoret Vitamina K1 (Phitomenadioni), Vitamina K3 (Menadion natrium bisulfit). Farmakodinamika Vitamina K merr pjesë në procesin e mpiksjes/koagulimit të gjakut. Ajo është pjesë përbërëse e enzimave që karboksilojnë mbetjet glutamat në faktorët e koagulimit të gjakut. Mbetjet gamakarboksiglutamat, që formohen lidhen me jonet alcium dhe aktivizojnë protrombinën e faktorët VII, IX dhe X të mpiksjes së gjakut. Në rastet e mungesës së Vitaminës K zgjatet koha e mpiksjes së gjakut e cila shoqërohet dhe me shfaqjen e diatezave hemorragjike. Dikumaroli është një antagonist i Vitaminës K sepse e zëvendëson atë në vendin e lidhjes me enzimën dhe shkakton diateza hemorragjike. Dikumaroli përmbahet në bimët e familjes Melilotus (Melilotus albus, M. officinalis, M. sativum) dhe në rodenticidet që janë derivate të kumarinës (ëarfarina). Farmakokinetika Nevojat për vitaminë K në kafshë sigurohen nga ushqimi dhe sintezohen në aparatin tretës. Vitamina K thithet në zorrë me ndërmjetësimin e acideve të tëmthit dhe depozitohet në hepatocite, duke qenë në dispozicion për proceset e karboksilimit. Veprimet anësore, ndërveprimi, toksiciteti Ndërveprimet më të padëshirueshme janë reaksionet e hipersensibilitetit, ndërsa kur jepet i/v shkakton gjendje shoku. Aspirina dhe salicilatet ulin veprimet e vitaminës K. Hipërdozimet e vitaminës K shoqërohen me dëmtime të veshkave, me hematuri, azotemi dhe çrregullime të mbajtjes së elektroliteve. Indikimi, përdorimi dhe dozimi Indikohet në çrregullimin e mpiksjes së gjakut dhe në rastin e diatezave hemorragjike me patogjenezë të ndryshme. 112

113 Në rastin e helmimeve nga bimët e gjinisë Melilotus në ripërtypës dhe helmimet me derivatet e kumarinikëve, vepruese është vetëm vitamina K1 me dozat e mëposhtme: ripërtypës: 1-4 mg/kg vit. K1 i/m; derra: 1-2 mg/kg vit. K1 i/m; qen, mace: mg/kg vit. K1 dy herë në ditë në raste të rënda të patologjive hemoragjike. Në shpendë përdoret për qëllime profilaktike 5-10 mg Menadion /litër, në ujin e pijshëm. Vitaminat e tretshme në ujë Në këtë grup përfshihen përbërje farmaceutike të cilat kanë si veçori të përbashkët aftësinë e tyre për tu tretur në ujë. Kjo veçori ndikon drejtpërdrejt mbi farmakokinetikën e tyre. Ky grup vitaminash përmbledh vitaminat e grupit B si dhe vitaminën C. Vitaminat e grupit B Vitaminat e grupit B gjenden në natyrë pothuajse gjithnjë së bashku. Në këtë grup vitaminash përfshihen : Vitamina B1 (Tiamina), Vitamina B2 (Riboflavina), Vitamina B6 (Piridoksina), Vitamina B12 (Kobalamina), Biotina, Acidi folik, Niacina dhe Acidi pantotenik. Të gjitha këto vitamina janë pjesë përbërëse të enzimave dhe marrin pjesë në reaksione të caktuara të shkëmbimit të lëndëve. Vitamina B 1 (tiamina) Kjo vitaminë gjendet në formën e klorurit të tiaminës, e cila është substancë e bardhë kristaline me shije të hidhët acide dhe e tretshme në ujë. Farmakodinamika dhe Farmakokinetika Tiamina ka rol të rëndësishëm në metabolizmin e karbohidrateve. Në mëlçi kthehet në tiaminë pirofosfat duke shërbyer si koenzimë për një sërë enzimash si: pirivat dekarboksilazë; oksiglutarat dehidrogjenazë; transketolazë. Nga mungesa e vitaminës B1, ulet sasia e enzimave në mitokondri, ku ajo ndodhet. Qelizat nervore dhe ato gliale, të cilat konsumojnë shumë glukozë, ndjejnë më shumë mungesën e kësaj vitamine. Shenjat klinike nga mungesa e vitaminës B1 janë krampet/dridhje muskulore të shoqëruara me epistotonus, pasiguri në ecje dhe paraliza. Indikimi, mënyra e aplikimit dhe dozimi Indikohet në shfaqjet klinike të mungesës së vitaminës B1, në çrregullimet e formimit/sintezës të vitaminës B1, si në acidozën ruminale, miogloburinë paralitike në kuaj, në neurite dhe paralizë të nervave periferikë, në çrregullimet e rritjes dhe zhvillimit të kafshëve të reja. etj. Aplikimi bëhet oral ose parenteral, së bashku me vitaminat e grupit B. Dozimi është i njëllojtë për të gjitha llojet e kafshëve mg/ kg për qëllime terapeutike. Në acidozën akute të gjedhit jepet në dozë deri në 5 g/kafshë/ditë, i/v. Vitamina B 2 (riboflavina) Gjendet si riboflavinë pirofosfat. Në organizëm vepron si Flavinmononukleotid (FMN) ose Flavinadenindinukleotidi (FAD). Të dyja këto përbërje paraqiten si enzima transportuese të hidrogjenit. Mungesa e kësaj vitamine çon në çrregullimin e metabolizmit qelizor, sidomos në metabolizmin e proteinave dhe 113

114 aminoacideve. Të kafshët e reja shkaktojnë pengim të rritjes, ndërsa në kafshët e rritura japin çrregullime të funksioneve seksuale. Çrregullime të tjera, nga mungesa e kësaj vitamine, janë dhe dermatitet, tharje e lëkurës, rënie e qimeve. Indikimi, mënyra e aplikimit dhe dozimi Indikohet në sëmundje të zorrëve, kur dëmtohet funksioni thithës, në rast alopecie (rënie e qimeve) dhe sëmundje të lëkurës. Dozimi: rekomandohen doza nga mg/kg, oral ose parenteral. Vitamina B 6 (pirodoxina) Vitamina B6 përfshin substanca që strukturën bazë të tyre e kanë të ngjashme. Këto përbërje mund të gjenden në formë alkoolike (Pyrodoxol), në formë aldehike (Pyrodoxal) dhe aminike (Pyrodoxaminë). Si substancë farmakologjike ndodhet në formën e kripës hidrokloride (Pirodoxin hidrokloride). Farmakokinetika Në organizëm forma vepruese është pyridixinphosfat që është një koenzimë për një sërë enzimash në organizëm dhe që janë të rëndësishme në metabolizmin proteinik. Mungesa e kësaj vitamine shoqërohet me: përvetim të keq të ushqimit dhe vonim të rritjes, anemi mikrocitare hipokromike dhe në raste të rënda me polineurite e pezmatim të kapakëve të syve. Indikimi, mënyra e aplikimit dhe dozimi Kjo vitaminë indikohet kryesisht në anemitë mikrocitare hipokromike, sidomos kur nuk korrigjohen nga trajtimi me preparate të hekurit dhe bakrit. Dozimi: kuaj, gjedhë, derra: 0.2-1mg/kg, oral ose parenteral; qen, mace: 2-5 mg/kg, oral ose parenteral. Vitamina B 12 (kobalamina) Vitamina B12, për sa i përket aktivitetit biologjik, është vitamina më e rëndësishme që sintetizohet nga mikrorganizmat. Struktura është komplekse në qendër së cilës është i vendosur atomi i kobaltit (Co). Në atomin e kobaltit lidhen grupe të ndryshme si cian, hydroksil, ose nitro-cobalaminë ku më i rëndësishëm është grupi ciancobalaminë. Farmakodinamika Kjo vitaminë formon dy koenzima të rëndësishme: Metilkobalamina, nevojitet për metabolizmin e grupeve metil, sidomos në sintezën e ADN; mungesa e kësaj koenzime ka për pasojë pengimin e rritjes si dhe aneminë përnicioze (njerëz) si dhe çrregullimin e funksionit të qelizave nervore; Dezoksiadenozilkobalamina, funksioni i së cilës lidhet me përvetimin e propionatit, shumë i rëndësishëm për ripërtypësit dhe kuajt. Nga mungesa e kësaj koenzime shkaktohet anemi, çrregullime të tretjes, lëvizje të pa koordinuara dhe ndryshime degjenerative të lëkurës. Farmakokinetika Sinteza e Vitaminës B12 (kobalamina) deri më sot është gjendur tek bakteret. Në ripërtypës kjo vitaminë sintetizohet në parastomakët në sajë të baktereve që ndodhen aty. Kafshët e tjera kanë të domosdoshme marrjen nga jashtë të kësaj vitamine sepse, sasia e saj e sintetizuar nga bakteret në zorrën e trashë, nuk është e mjaftueshme dhe nuk thithet plotësisht. Burime sekondare/dytësore të Vitaminës 114

115 B12 janë qumështi, vezët, mëlçia, veshkat dhe mishi. Thithja e saj ndodh vetëm në se kobalamina formon me mukozën e stomakut një mukoproteinë të ashtuquajtur faktor intrinsek/të brendshëm që mundëson kalimin në murin e zorrëve (veçanërisht në oleum). Një pjesë e kësaj vitamine ruhet në mëlçi, ndërsa sasitë e tepërta Eliminohen me veshka. Nuk janë vërejtur efekte toksike nga teprica e Vitaminës B12. Indikimi, mënyra e përdorimit dhe dozimi Indikohet në anemi, vonesa në rritje, sëmundje të lëkurës dhe çrregullime të sistemit nervor. Për një terapi yë suksesshme është i nevojshëm shoqërimi me preparatet e kobaltit. Dozimi: ng/kg, i/m ose s/c. Për derrat dhe shpendët rekomandohet dhënia në ushqim të parapërgatitur. Derra ng/kg ushqim, ndërsa në shpendë ng/kg ushqim. Vitamina H (biotina) Kjo vitaminë është derivat i imidazolinës. Farmakodinamika dhe Farmakokinetika Në organizëm gjendet si karboksibiotinë që është pjesë përbërëse e karboksilazave, e cila merr pjesë në procesin e glukogjenezës, sintezën e acideve yndyrorë dhe aminoacideve. Mungesa e biotinës bëhet shkak për ndryshime klinike në lëkurë, në mbulesën me qime dhe sidomos në kthetrat tek mishngrënësit. Në shpendë shfaqen ndryshime inflamative në rajonin e sqepit dhe të këmbëve. Indikimi, mënyra e përdorimit dhe dozimi Indikohet në mungesat vitaminoze, në derra 200 ng/kg peshë, ndërsa në shpendë 100 ng/krerë, në rrugë orale për disa javë. Kolina (cholina) Megjithëse sintetizohet në të gjitha llojet e kafshëve, kjo substancë klasifikohet tek vitaminat, por, meqenëse në kafshët e reja sinteza e saj nuk plotëson nevojat për rritje, duhet të sigurohet me ushqim. Kolina i përket grupit të vitaminës B. Farmakodinamika dhe farmakokinetika Në mëlçi formohet kolinofosfatid lecitinë e cila është pjesë përbërëse e rëndësishme e membranave dhe lipoproteinave. Ajo merr pjesë në sintezën e acetilkolinës, e domosdoshme në transmetimin e nxitjeve kolinergjike. Pjesëmarrja në metabolizmin indor njihet si funksioni më i rëndësishëm sepse një pjesë e degjenerimeve të mëlçisë vijnë nga mungesa e kolinës. Në shpendë mungesa e kolinës shfaq një kuadër klinik të veçantë me deformim të kyçeve tibialë dhe metatarsalë. Kolina formohet në mëlçi nga serina dhe metionina. Sinteza e saj kondicionohet nga prania e acidit folik dhe kobalaminës. Gjithashtu kolina merret dhe me ushqime. Meqenëse drithërat kanë përmbajtje të vogël të kolinës, përdorimi rutinë i tyre mund të rrezikojë për hipovitaminozë. Efektet e padëshirueshme dhe toksiciteti Dhënia e zgjatur e klorurit të kolinës shkakton frenim të rritjes të kafshëve të reja. Indikimi, mënyra e përdorimit dhe dozimi Indikohet në kafshët monogastrike për mbulimin e nevojave për kolinë dhe jepet në rrugë orale. Dozimi: derra: g/kg ushqim të thatë; qen: 1,2 g/kg ushqim të thatë; mace: 2 g/kg ushqim të thatë; brojlerë: 1,25-1,35 g/kg ushqim të thatë; pula pjellëse në rritje: 0,85 g/kg ushqim të thatë. 115

116 Për qëllime terapeutike kolina ndodhet në preparate të vitaminave B (Vitamina B kompleks). Acidi folik Kjo substancë i përket grupit të Vitaminës B dhe përbëhet prej acidit p- aminobenzoik., acidit glutaminik dhe një derivat i pteridinës. Farmakodinamika dhe farmakokinetika Biologjikisht aktiv është acidi tetrahidrofolik, i cili sintetizohet në mëlçi nën ndikimin e acidit askorbik. Acidi tetrahidrofolik merr pjesë në sintezën e metioninës dhe histidinës për shndërrimin e serinës në glikokol. Roli i veçantë i tij është në metabolizmin e aminoacideve dhe ndërtimin e acideve nukleike. Mungesa e acidit folik çon në aneminë makrocitare, trombocitopeni dhe leukopeni. Në shpendë çon në çrregullime (deformime) të formimit të pendëve dhe zhdukjen e pigmentimit të ekskrementeve (feçeve/glasave). Trajtimi me sulfonamide çon në hipovitaminozë për faktin se ato janë antagonistë të acidit folik. Nga veprimi i barbiturateve, phenitoinës dhe primidonit (barna që përdoren kundër epilepsisë) ulet thithja e acidit folik dhe shndërrimi i tij në acid tetrahidrofolik. Indikimi, mënyra e aplikimit dhe dozimi Në shpendë përdoret si shtesë në mungesat e acidit folik në masën mg acid folik/litër uji të pijshëm. Në qen jepet në rrugë orale ose parenteral për trajtimin e anemisë në doza 1-2 mg/kg peshë. Përdoret në rritjen intensive të derrave në masën mg/kg ushqim. Vitamina PP (Niacina, Nikotinamidi, pelagra preventiva) Niacina përfaqëson emërtimin e përbashkët të acidit nikotinik dhe nikotinamidit. Ky i fundit paraqitet biologjikisht aktiv. Farmakodinamika dhe farmakokinetika Niacina është e nevojshme për të gjitha rrugët e metabolizmit. Ajo shndërrohet në koenzimë NAD (nikotinamiddinukleotid) ose në NADP (nikotinamiddinukleotidfosfat) që është pjesë përbërëse e shumë oksidazave, të cilat kanë rol të veçantë në dhënien e H dhe O2 në metabolizmin oksidativ. Mungesa e niacinës në njerëz çon në shfaqjen e pelagrës (e njohur si sëmundja e 3-D (dermititis, demencia, diarea-ddd). Në kafshë mungesat e saj bëhen shkak për dermatite, stomatite ulçerative, pezmatim nekrotik të mukozës së zorrëve dhe çrregullime të SNQ. Efektet e pa dëshirueshme dhe toksiciteti Në rastin kur jepet i/v në doza të larta, niacina jep takikardi, konvulsione, diarre dhe veçanërisht kruarje me ndjesi djegie të lëkurës. Indikimi, mënyra e aplikimit dhe dozimi Indikohet në rast hipovitaminoze në qen dhe mace, në doza 1-3 mg/kg peshë. Tek derrat dhe shpendët jepet në dozën g/t ushqim të përgatitur, gjatë të ushqyerit të njëanshëm me misër, Acidi pantotenik Si substancë farmakologjike gjendet si pantotenat i kalciumit, si dekspantenol (për përdorim të jashtëm) dhe si aditiv ushqimor, gjendet si pantotenol. Farmakodinamika dhe farmakokinetika Acidi pantotenik është pjesë përbërëse e koenzimës-a e cila luan një rol kyç në metabolizëm. Në mënyrë të pavarur nga veprimi i tij sistemik, merr pjesë në aktivitetin e ndarjes qelizore të epidermës (prandaj shfrytëzohet për nxitjen e shërimit të plagëve). Në aparatin tretës kjo vitaminë ndodhet në formë acide e lirë, që lehtëson thithjen. Forma për përdorim lokal, dexpantonoli, ka aftësi të arrijë shtresën e enëve gjakore të lëkurës dhe të futet në gjak. Në hipovitaminozë të tillë mund të çojë të ushqyerit e njëanshëm me drithëra. Është vitaminë që shkatërrohet 116

117 nga nxehtësia prandaj, produktet e ziera nuk e përmbajnë këtë vitaminë. Indikimi, mënyra e aplikimit dhe dozimi Indikohet në hipovitaminozë dhe jepet nga goja me dozë: derra: 10 mg/kg peshë gjallë; viça: 4-6 mg/kg peshë e gjallë; qen dhe mace: mg/kg peshë e gjallë. Vitamina V (Acidi L-askorbik) Vitamina C i përket vitaminave të tretshme në ujë dhe në shumicën e kafshëve sintetizohet në sasinë që plotëson nevojat e organizmit. Acidi askorbik është pluhur kristalin pa ngjyrë me shije të thartë. Nga shkëputja e hidrogjenit formohet acidi dihidroaskorbik (reaksion i kthyeshëm pa humbjen e efektit biologjik). Vitamina C shkatërrohet nga trajtimi termik, konservimi ose nga kontaktet me metalet e rënda. Farmakodinamika Vitamina C merr pjesë në shumë reaksione hidroksilimi. Me rëndësi të veçantë është formimi i hidroksi-prolinës dhe hidroksizinës, të cilat nevojiten për sintezën e kolagjenit. Kolagjeni është substancë bazë për formimin e kërceve, kockave, dhëmbëve dhe murit të enëve gjakore. Funksione të tjera të vitaminës C përfshihen: transformimi i kolesterolit në progesteron; transformimi i dopaminës në noradrenalinë. pjesëmarrja në metabolizmin e hekurit (Fe); ndikimi në sistemin imun dhe në aktivizimin e fagociteve. Mungesa e vitaminës C çon: në njerëz në sëmundjen e skorbutit dhe hemorragji petekiale/pikëzore, lezione në mishin e dhëmbëve si dhe ënjtje të kyçeve. në kavje dhe më rrallë në derra e qen, shfaqen simptoma të ngjashme me sëmundjen e skorbutit. Në gicat e porsalindur vërehet hemorragji e kërthizës. Farmakokinetika Në kafshë, në ndryshim nga njerëzit, vitamina C sintetizohet nga glukoza dhe galaktoza. Kjo aftësi mungon në kafshët e reja në javën e parë pas lindjes. Tek majmunët dhe kavjet mungon enzima që sintetizon vitaminën C. Shpesh tek derrat manifestohet një defekt gjenetik në sintezën e acidit askorbik. Burim i kësaj vitamine janë bimët e gjelbra dhe frutat. Shpërndarja e vitaminës C është e parregullt. Depozitimi i saj në organizëm nuk njihet. Mbingarkesat e organizmit si infeksione, proceset inflamative, ndërhyrjet operative dhe disa infestime parazitare ulin përqendrimin e acidit askorbik në organizëm. Efektet e padëshirueshme dhe toksiciteti Aplikimet e vazhdueshme të vitaminës C çojnë në grumbullimin e oksalateve në organizëm dhe formimin e gurëve oksalikë në rrugët urinare. Indikimi, mënyra e aplikimit dhe dozimi Vitamina C indikohet si më poshtë: në gjendjet e ngjashme me skorbutin; në sëmundje infektive si terapi mbështetëse ; në ndërhyrjet kirurgjikale. Dhënia e vitaminës C mund të bëhet oral dhe parenteral (i/v). Në ripërtypës vitamina C shkatërrohet në parastomakë. Dozimi : kafshët e mëdha: mg/krerë kafshët e vogla: 2-3 g/për krerë në ditë. 117

118 118