MEKANIKA 2. Për shkollat e mesme bujqësore

Transcript

1 MEKANIKA 2 Për shkollat e mesme bujqësore SHTËPIA BOTUESE E LIBRIT UNIVERSITAR TIRANË, 2012

2 Teksti është miratuar dhe financuar nga Ministria e Arsimit dhe e Shkencës. Titulli: E përshtati: Zoica Naço Botues: SHTËPIA BOTUESE E LIBRIT UNIVERSITAR Adresa: Rruga e Durrësit, Nr. 219, Tiranë, Shqipëri : ; shblu.mash@yahoo.com Këshilli botues i SHBLU-së Kryetare: Lirika Çoçoli Anëtarë: Klara Shoshi, Nirvana Lazi, Valbona Gjergo Spartak Kumbaro (Drini), Marjeta Pengo Botimi i parë, maj 2008 Ky material është hartuar në kuadrin e projektit Agri-AL ose TOUR-reg financuar nga Bashkëpunimi Austriak për Zhvillim (ADC). Kontakt: k-education Austria, Project Office Tirana, Rruga Naim Frashëri, Nr. 37, Tiranë Shtëpia Botuese e Librit Universitar, Të gjitha të drejtat janë të rezervuara. Nuk lejohet shumëfishimi me çdo mjet apo formë pa lejen me shkrim të botuesit. Redaktor përgjegjës: Redaktor letrar: Arti grafik: Kopertina: Spartak Kumbaro (Drini) Spartak Kumbaro (Drini) Spartak Kumbaro (Drini) Klara Shoshi ISBN

3 PËRMBAJTJA TEMA I HYRJE NË MAKINAT BUJQËSORE 5 I.1. Makinat bujqësore dhe rëndësia e tyre në bujqësi I.2. Llojet e punimeve që kryhen me makinat bujqësore 6 I.3. Klasifikimi i makinave bujqësore 8 TEMA II MAKINAT E PUNIMEVE KRYESORE TË TOKËS 10 II.1. Plugjet. Klasifikimi, ndërtimi dhe funksionimi i tyre II.2. Organet e punës së plugjeve me veshë 12 II.3. Procesi i plugimit 15 II.4. Mënyrat e lidhjes së plugjeve në traktor 17 II.5. Mënyrat e regjistrimit të plugjeve për punë dhe korrigjimet gjatë punës 20 TEMA III MAKINAT PËR PUNIMET PLOTËSUESE (SIPËRFAQËSORE) TË TOKËS 23 III.1. Disqet. Ndërtimi, funksionimi dhe përdorimi i tyre në bujqësi III.2. Lesat. Ndërtimi, funksionimi dhe përdorimi i tyre në bujqësi 26 III.3. Lesat dridhëse. Ndërtimi, funksionimi dhe përdorimi i tyre në bujqësi 28 III.4. Kultivatorët. Ndërtimi, funksionimi dhe përdorimi i tyre në bujqësi 30 III.5. Branat, rulet dhe kombinatorët. Ndërtimi, funksionimi dhe përdorimi i tyre në bujqësi 33 III.6. Frezat. Ndërtimi, funksionimi dhe përdorimi i tyre në bujqësi 36 TEMA IV MAKINAT PËR SISTEMIMIN DHE PUNIMIN E TOKAVE 39 IV.1. Makinat e hapjes së kanaleve. Ndërtimi, funksionimi dhe përdorimi i tyre në bujqësi IV.2. Makinat e drenazhimit. Ndërtimi, funksionimi dhe përdorimi i tyre në bujqësi 40 TEMA V MAKINAT PËR SHPËRNDARJEN E PLEHRAVE 42 V.1. Klasifikimi i makinave për shpërndarjen e plehrave dhe përdorimi i tyre në bujqësi V.2.-V.3. Makinat për shpërndarjen e plehrave kimike. Ndërtimi, funksionimi dhe regjimet e punës 44 V.4. Makinat rimorkio për shpërndarjen e plehrave organike. Ndërtimi, funksionimi dhe regjimet e punës 47 V.5. Makinat për plehërimin e lëngshëm. Ndërtimi, funksionimi dhe regjimet e punës 49 3

4 TEMA VI MAKINAT MBJELLËSE VI.1. Njohuri të përgjithshme për mbjelljen dhe makinat mbjellëse 51 VI.2. Klasifikimi, ndërtimi dhe funksionimi i makinave mbjellëse 53 VI.3.-VI.4. Makinat e mbjelljes së të lashtave. Përgatitja për punë dhe regjistrimi i tyre 56 VI.5.-VI.6. Makinat e mbjelljes me saktësi. Klasifikimi, ndërtimi, funksionimi dhe përgatitja e tyre për punë 61 VI.7. Makinat e mbjelljes së frutrrënjorët. Ndërtimi dhe funksionimi i tyre 64 VI.6.-VI.8. Makinat e mbjelljes së fidanëve. Ndërtimi dhe funksionimi i tyre 66 TEMA VII MAKINAT PËR MBROJTJEN E BIMËVE VII.1. Njohuri të përgjithshme për makinat e mbrojtjes së bimëve 69 VII.2.-VII.3. Makinat spërkatëse. Llojet, ndërtimi, funksionimi dhe regjistrimi i tyre 70 VII.4.-VII.5. Makinat pluhurosëse. Ndërtimi, funksionimi dhe regjistrimi i tyre 74 TEMA VIII MEKANIZMAT E UJITJES VIII.1. Njohuri të përgjithshme për ujitjen dhe për mekanizmat ujitës 77 VIII.2.-VIII.3. Ndërtimi, funksionimi dhe regjimet e punës së mekanizmave ujitës 79 TEMA IX MAKINAT PËR MBLEDHJEN E PRODHIMEVE BUJQËSORE IX.1. Njohuri të përgjithshme për mbledhjen e prodhimeve bujqësore dhe për makinat 84 përkatëse IX.2. Makinat e mbledhjes së foragjereve. Klasifikimi, ndërtimi dhe funksionimi i tyre 85 IX.3. Makinat e silazhimit dhe të senazhimit të ushqimeve foragjere. Klasifikimi, ndërtimi dhe funksionimi i tyre 89 IX.4. Makinat e lidhjes së barit dhe të kashtës. Klasifikimi, ndërtimi dhe funksionimi i tyre 93 IX.5. Makinat mbledhëse, ngarkuese dhe transportuese. Klasifikimi, ndërtimi dhe funksionimi i tyre 96 IX.6. Njohuri të përgjithshme për korrje-shirjen e të lashtave dhe për makinat përkatëse 98 IX.7. Motokorrëset. Ndërtimi dhe funksioni i tyre 99 IX.8.-IX.9. Autokombajnat. Ndërtimi dhe funksionimi i tyre 102 IX.10. Makinat e shirjes së të lashtave. Ndërtimi dhe funksionimi i tyre 107 IX.11.-IX.12. Makinat për korrjen dhe për shirjen e misrit. Klasifikimi, ndërtimi dhe funksionimi i tyre 109 IX.13. Makinat për vjeljen e bimëve industriale. Klasifikimi, ndërtimi dhe funksionimi i tyre 115 IX.14. Makinat për vjeljen e ullirit. Klasifikimi, ndërtimi dhe funksionimi i tyre 120 IX.15. Makinat për pastrimin, tharjen dhe seleksionimin e prodhimeve të mbledhura 124 IX.16. Makinat mjelëse elektrike 128 4

5 Objektivat e temës TEMA I HYRJE NË MAKINAT BUJQËSORE Në përfundim të temës nxënësit duhet të: -përshkruajnë rëndësinë e përdorimit të makinave në bujqësi; -dallojnë tipat e makinave bujqësore dhe t i klasifikojë ato; -përshkruajnë llojet e punimeve që kryhen me makinat bujqësore. I.1. Makinat bujqësore dhe rëndësia e tyre në bujqësi Objektivat që do të arrihen Në përfundim të trajtimit të çështjes nxënësit duhet të: -përcaktojnë rëndësinë e përdorimit të makinave bujqësore; -shpjegojnë punën që kryejnë ato për mekanizimin e proceseve dhe për lehtësimin e punës së dorës; -dallojnë cilësinë e punës, duke punuar me makina bujqësore dhe me dorë. Informacioni teorik Në procesin e mekanizimit të punimeve bujqësore, makinat e punës (bujqësore, blegtorale etj.) luajnë rol kryesor dhe të pazëvendësueshëm. Mjetet dhe burimet energjetike (motorët, traktorët ose kafshët e punës) realizojnë fuqinë tërheqëse të nevojshme për të vënë në veprim makinat e punës. Në përgjithësi, ato janë të pavarura nga lloji i procesit të punës që kryhet, madje janë dhe të zëvendësueshme nga njëra-tjetra, p.sh.: kafshët e punës me traktorin, një lloj traktori përdoret për shumë lloj punimesh etj. Proceset e ndryshme të punës kryhen me makina të veçanta, në përputhje me kërkesat biologjike e agroteknike dhe të kushteve natyrore. Në këtë vështrim, ndaj makinave të punës parashtrohen kërkesa të caktuara, sepse ato veprojnë drejtpërdrejt mbi objektet e prodhimit bujqësor (tokën e bimët), mbi materialet teknologjike të prodhimit bimor (fare, fidanë, pleh) dhe mbi produktet bimore, gjatë vjeljes e përpunimit të tyre. Me këto veprime ato kryejnë proceset teknologjike të prodhimit. Makinat bujqësore janë mjete mekanike për zbatimin e proceseve teknologjike në prodhimin bujqësor, prandaj asnjë teknologji prodhimi nuk mund të konceptohet pa mënyrën se si kryhet dhe pa mjetet e punës që përdoren. Mjetet mekanike të punës të çdo shkalle zhvillimi dhe pavarësisht nga përsosmëria e tyre janë ndihmëse të njeriut për të kryer një punë të caktuar. Ato sigurojnë: 1. lehtësimin e njeriut nga puna e rëndë fizike; 2. rritjen e rendimentit të punës shoqërore dhe ngushtimin e afateve të punimeve, duke krijuar pavarësi më të madhe nga kushtet atmosferike; 3. përmirësimin e cilësisë së shumë punimeve, duke zbatuar me saktësi parametrat agroteknikë dhe shkencorë; 4. kryerjen e disa punimeve që janë të pamundura të bëhen me krahë (me vegla të thjeshta, madje dhe me kafshë); 5. futjen e proceseve të reja më cilësore; 6. administrim më të mirë dhe ekonomizim të materialeve teknologjike, si të: farës, plehut, ujit, pesticideve etj. 5

6 Përdorimi i makinave në prodhimin bujqësor ndikon në rritjen e prodhimit e të cilësisë së produktit, në pakësimin e humbjeve dhe të dëmtimeve, në uljen e kostos së prodhimit etj. Zgjedhja e proceseve që do të mekanizohen, futja d h e përdorimi i makinave bujqësore, kontrolli i cilësisë së punës, regjistrimet e korrigjimet përkatëse që duhet të bëhen për të marrë cilësi e rendiment maksimal, janë të lidhura me vetaftësimin e punonjësve dhe të specialistëve të ekonomisë bujqësore. Kështu, nëse për punime të ndryshme si burim energjetik do të përdoret traktori me rrota me fuqi 73.5 kw, për çdo lloj punimi ai mund të japë një vëllim pune të barabartë me punën e 100 punëtorëve në ditë, kurse vëllimi i punës i një traktori të lehtë (p.sh. me fuqi 20 kw) barazohet me punën e 75 punëtorëve në ditë. Pra mund të nxjerrim përfundimin e thjeshtë se çfarë dëmi do të krijohej, apo çfarë rendimenti i ulët do të sigurohej në bujqësi, nëse nuk do të përdoreshin makinat bujqësore. Pyetje 1. Përse duhet fuqizuar mekanika bujqësore? 2. Çfarë ndikimi ka përdorimi i makinave në bujqësi? 3. Si e zëvendëson makina punën e njeriut? I.2. Llojet e punimeve që kryhen me makina bujqësore Objektivat që do të arrihen Në përfundim të trajtimit të çështjes nxënësit duhet të: -përcaktojnë llojet e punimeve që kryhen nga makinat bujqësore; -shpjegojnë kërkesat ndaj mjeteve të punimit. Informacioni teorik Llojet e punimeve që kryhen me makina bujqësore Veprimtaria kryesore e njeriut për të rritur pjellorinë e tokës dhe për të krijuar kushte sa më të përshtatshme për mbjelljen e bimëve dhe për rritjen e zhvillimin e tyre, është punimi mekanik i tokës, që kryhet me mjete të ndryshme mekanike. Punimet e tokës përbëjnë fazat e para dhe më të rëndësishmet në teknologjitë e rritjes së bimëve. Ato kryhen me disa ndërhyrje: nga punimet bazë (kryesore) deri në operacionet plotësuese dhe përfundimtare të përgatitjes së shtratit të farës. Toka e punuar, nën veprimin e agjentëve atmosferikë dhe t ë faktorëve të prodhimit (ujitjet, shkeljet nga mjetet, kafshët e njerëzit) ngjishet dhe i humbet karakteristikat agronomike. Prandaj është e nevojshme përsëritja e vazhdueshme e punimeve të tokës përpara mbjelljeve të reja, kurse për bimët drusore në pemëtari kryhen punime periodike dhe vjetore gjatë gjithë jetës së tyre. Me punimin mekanik kryhen një sërë veprimesh, si: prerja, copëtimi, përzierja, shkriftimi, kthimi (përmbysja), ngjeshja dhe rrafshimi i tokës, si dhe prerja ose shkulja e barërave të dëmshme. Në disa raste tokës i bëhen të gjitha punimet, kurse në raste të tjera punimet mund të kryhen pjesërisht, sipas kërkesave agroteknike që parashtrohen, qëllimit për të cilin kryhet punimi, 6

7 gjendjes së tokës, kohës së punimit (vjeshtë-pranverë), llojit të bimës që kultivohet etj. Këto veprime nuk mund të kryhen njëkohësisht nga një mjet i vetëm për punimin e tokës. Çdo tip mjeti kryen një veprim kryesor për të cilin është destinuar dhe disa veprime të tjera shoqëruese. Prandaj për punimin e tokës përdoren disa makina që plotësojnë njëra-tjetrën. Për të pakësuar numrin e ndërhyrjeve të pavarura me traktorë, ka marrë mjaft përparësi përdorimi i makinave të kombinuara, në mënyrë që proceset të arrihen me një numër sa më të vogël kalimesh në tokë. Ndërkaq, përdorim gjithnjë e më të madh po marrin makinat e reja me veprim aktiv, për përgatitjen e tokës me një kalim. Punimi i tokës duhet të realizohet nga punonjës të përgatitur me njohuri agronomike dhe nëpërmjet mjeteve mekanike të zgjedhura. Punimet e tokës janë të ndryshme. Ato mund të ndahen në 2 grupe kryesore: 1. Punimet e parambjelljes. 2. Punimet e përkujdesjes ose punimet kultivuese. 1. Punimet e parambjelljes. Ato ndahen në punime bazë (kryesore) ose copëtuese dhe në punime plotësuese. 1a) Punimet bazë ose punimet copëtuese realizojnë prerjen dhe copëtimin (shpërbërjen) e shtresës së punueshme. Kjo krijon mundësinë për depozitimin e ujit, depërtimin e ajrit, përzierjen e elementeve plotësuese, për zhvillimin e mikroflorës dhe të bimëve që rriten. Thellësia në punimet bazë është e ndryshme dhe shkon: -deri në 20 cm për punime sipërfaqësore; -nga 21 cm deri në afërsisht 40 cm për punime mesatare; -mbi 41 cm për punime të thella. Punimet e thella, kur janë të domosdoshme, bëhen një herë në dy vjet. Punimet shumë të thella (mbi 50 cm), të ashtuquajtura qilizmë, zbatohen kryesisht si punime fillestare dhe makina kryesore për kryerjen e punimeve bazë mbetet gjithmonë plugu. 1b) Punimet plotësuese shërbejnë për përgatitjen e shtratit të tokës për mbjellje. Ato sistemojnë dhe përgatisin shtratin e mbjelljes së tokës ose t ë fidanëve dhe duhet të sigurojnë: thërrmimin e plisave dhe t ë copave të tokës së pluguar, shkatërrimin e barërave të dëmshme, rrafshimin e tokës dhe rregullimin sipërfaqësor. Të gjitha këto veprime shërbejnë për të krijuar kushtet më të mira fizike për operacionin vijues të mbjelljes. Farat e bimëve të ndryshme kërkojnë një strukturë të përcaktuar mirë të tokës në shtratin e mbjelljes. Kjo strukturë duhet të përputhet me karakteristikat e farërave. Për të pasur një mbirje të mirë, është e nevojshme që jo më pak se gjysma e agregateve (kokrrizave) të tokës të ketë afërsisht përmasa me ato të tokës, kurse për një rrënjëzim të lehtë duhet që kjo strukturë të shtrihet në një thellësi deri në 10 cm~12 cm. Pra, për bimë të ndryshme, shtrati i mbjelljes duhet të përgatitet me kërkesa të caktuara. Përgatitja e mirë dhe e saktë e shtratit të mbjelljes është operacioni më i brishtë dhe më kompleks e që kërkon: -mjete të përshtatshme mekanike; -njohuri të thella për kërkesat specifike të çdo toke dhe të çdo bime; -njohuri për karakteristikat e përdorimit të mjeteve mekanike, që janë të shumëllojshme. Mungesa ose vëmendja e pamjaftueshme në kryerjen e saktë të këtij operacioni mund të shkaktojë zvogëlimin e mbirjeve, zhvillim jonormal të bimëve, mund të ndihmojë a të lehtësojë rritjen e barërave të dëmshme, duke sjellë kështu zvogëlimin e prodhimit bimor. 7

8 2. Punimet e përkujdesjes ose punimet kultivuese të tokës që kryhen gjatë periudhës mbjelljerritje të bimëve. Këto punime përfshijnë operacione të ndryshme, si: thyerje të kores sipërfaqësore, mbulim të farës, mbulim dhe përzierje të plehrave kimike të shpërndara në sipërfaqe, thërrmim të copave të tokës, ngjeshje, rrallim të bimëve, prashitje ajrim, hapje e pastrim vijash etj. Të gjitha llojet e punimeve të tokës duhet të kryhen në lagështinë optimale e sipas tipit të tokës: e ashtuquajtura tokë e pjekur ose e ardhur. Në këto kushte sigurohet një punim cilësor, i shpejtë dhe me pak shpenzime. Futja e teknikave të reja bujqësore synon në dy drejtime kryesore: në pakësimin e ndërhyrjeve mbi tokën dhe në zvogëlimin sa më të madh të shpenzimeve energjetike dhe të atyre të prodhimit. Pyetje 1. Ç veprime mund të pësojë toka gjatë punimit dhe a mund të zgjidhen ato nga një mjet i vetëm? Përse? 2. Për ç qëllime kryhen punimet para mbjelljeve? 3. Përse punimet plotësuese janë një proces delikat dhe kompleks? 4. Përse kryhen punimet përkujdesëse ose kultivuese të tokës? 5. Ç qëllim kanë synimet moderuese mbi punimin e tokës? I.3. Klasifikimi i makinave bujqësore Objektivat që do të arrihen Në përfundim të trajtimit të çështjes nxënësit duhet të: -përcaktojnë llojet e makinave bujqësore; -shpjegojnë ndarjen e grupeve të makinave sipas punimeve që do të kryejnë. Informacioni teorik Në ekonominë bujqësore mekanizimi përfshin si punimet për prodhimin bimor, ashtu edhe punimet për përpunimin e produkteve, për ruajtjen dhe për përgatitjen e ushqimeve për blegtorinë. Punimet për prodhimin bimor kryhen mbi objekte të palëvizshme, d.m.th. mbi tokën dhe bimët. Makinat për punimet e këtij lloji janë të lëvizshme. Pra, gjatë procesit të punës zhvendosen në raport me tokën dhe me bimët. Këto makina përdorin burime energjetike tërheqëse (traktorët) ose janë vetëlëvizëse (si autokombajnat). Punimet për përpunimin e produkteve, përgatitjen e ushqimeve etj., përgjithësisht kryhen në ferma të ndryshme me makina stacionare (të palëvizshme), të cilat përdorin kryesisht energji elektrike që e marrin nga elektromotorët. Përdorimi i makinave në bujqësi karakterizohet nga disa kushte të veçanta, që varen jo vetëm nga proceset që kryejnë, por dhe nga mënyra se si kryhen, nga lloji i fuqisë që i vë në lëvizje etj. Një makinë bujqësore mund të kryejë një operacion të vetëm ose disa operacione. Në rastin e parë ato quhen me një operacion (ose të specializuara), ndërsa në rastin e dytë quhen me shumë operacione. Këto të fundit mund të kryejnë disa: a) Operacione të ndryshme në kohë të ndryshme dhe të pavarura nga njëri-tjetri. Në këtë rast ato funksionojnë si makina me një operacion ose të thjeshta, ndërsa për të kaluar nga një operacion te tjetri, bëhen disa ndryshime, rregullime a përshtatje të organeve e të pajisjeve të punës. b) Operacione të ndryshme njëkohësisht. Ky është rasti kur të gjitha operacionet kryhen në 8

9 të njëjtën kohë, në vazhdimësi e sipas një radhe të caktuar teknologjike. Këtu hyjnë kombajnat korrëse-shirëse etj. Këto makina quhen të kombinuara ose të përbëra. Makinat e kombinuara përdoren si makina të specializuara për një tërësi të caktuar punimesh, por ato mund të përdoren edhe për qëllime të tjera të afërta, duke bërë ndonjë ndryshim, zëvendësim ose rregullim të pajisjeve të veçanta. Kështu, autokombajnat e të lashtave mund të kthehen edhe për vjeljen e misrit kokërr, të lulediellit, të bishtajoreve etj. Veç kombajnave si makina komplekse teknologjike, përhapje gjithnjë e më të madhe po marrin makinat e kombinuara në bazë të një makinë me një operacion punues. Në këtë makinë vendosen pajisje të caktuara, që mund të kryejnë operacione të tjera në të njëjtën kohë, por, sipas dëshirës, ato mund të hiqen nga përdorimi. Përmendim këtu: 1. Makinat mbjellëse të shoqëruara: me plehërim kimik të lokalizuar; me herbicide; me plehërim kimik të lokalizuar dhe me herbicide. 2. Kultivatorët dhe frezat prashitëse me plehërim të lokalizuar etj. Nga lloji i energjisë dhe mënyra e vënies në veprim, makinat bujqësore ndahen në: të tërhequra ose të bartura me traktorë; vetëlëvizëse; të tërhequra me kafshë; të krahut (të dorës). Sot vazhdimisht po krijohen makina të reja, të cilat mund të jenë zhvillim i makinave ekzistuese ose makina me parime krejt të reja (të ndryshme) pune. Fermat e ndryshme bujqësore pajisen vazhdimisht me tipa e modele të reja, që mund të kryejnë të njëjtat operacione pune, por me cilësi të përmirësuara, ose mund të kryejnë operacione teknologjike të reja e të panjohura nga bujqësia tradicionale. Sipas qëllimit për të cilin përdoren, makinat bujqësore mund t i ndajmë në 7 grupe kryesore, brenda të cilave përfshihet një llojshmëri e madhe tipash, që janë: 1. Makinat për sistemim, kullim dhe ujitje. Në këtë grup përfshihen makina të llojeve të ndryshme me karakteristika shumë të veçanta, por me synim të përbashkët: regjimin ujor në tokë. 2. Makinat për punimin e plotë të tokës, nga punimet fillestare deri në përgatitjen e shtratit të mbjelljes. Këtu përfshihen edhe makinat për punimet mekanike të tokës gjatë periudhës bimore ose për kultivimet. 3. Makinat për përgatitjen dhe p ë r shpërndarjen e llojeve të ndryshme të plehrave (organike e kimike, të lëngëta e të ngurta) dhe të përmirësimeve kimike. 4. Makinat për mbrojtjen kimike të bimëve, ku përfshihen edhe makinat për dezinfektimin e tokës, të farës, të mjediseve etj. 5. Makinat për mbrojtjen kimike të bimëve me farë, me fidanë e me zhardhokë. 6. Makinat për korrjen, vjeljen e manipulimin e prodhimeve bujqësore, që janë të specializuara për kultura të veçanta, si p.sh. për: të lashtat, misrin, pataten, panxharsheqerin, pambukun, bishtajoret, frutat, perimet, foragjeret etj. 7. Makinat për përpunimin dhe për ruajtjen e prodhimeve bujqësore, si: për tharje, pastrim, klasifikim etj. Pyetje 1. Nga ç veçori dallohen makinat bujqësore? 2. Përse makinat bujqësore ndahen sipas veprimeve teknologjike të proceseve që kryejnë? 3. Cilat janë përparësitë e makinave, duke marrë parasysh që nga çasti i parë i përgatitjes së tokës e deri në përpunimin e produkteve? 9

10 10 TEMA II MAKINAT E PUNIMEVE KRYESORE TË TOKËS Objektivat që do të arrihen Në përfundim të temës nxënësit duhet të: -klasifikojnë plugjet; -tregojnë ndërtimin dhe funksionimin e plugjeve; -përshkruajnë organet e plugjeve me veshë; -përshkruajnë procesin e plugimit të tokës; -tregojnë mënyrat e lidhjes së plugjeve me traktor; -përshkruajnë mënyrat e regjistrimit të plugjeve për punë; -përshkruajnë si bëhen korrigjimet e mundshme të plugjeve gjatë punës. II.1. Plugjet. Klasifikimi, ndërtimi dhe funksionimi i tyre Objektivat që do të arrihen Në përfundim të trajtimit të çështjes nxënësit duhet të: -përcaktojnë rëndësinë e përdorimit të plugut si punim bazë i tokës; -dallojnë llojet e plugjeve; -shpjegojnë ndërtimin e makinave pluguese. Informacioni teorik 1. Procesi i punës së plugut Plugu është mjeti më i vjetër mekanik i përdorur nga njeriu. Origjina e tij mjaft të lashtë dhe ka ardhur duke u përsosur vazhdimisht. Revolucioni në këtë drejtim është vendosja e veshit për kthimin e tokës. Teorikisht, operacionet që kryen plugu janë: -prerja nga shtresa e papunuar e tokës e një rripi të pandërprerë; -ngritja dhe rrotullimi (kthimi i tij në rreth 135 ); -lëshimi në brazdën e hapur më parë. Faqja e sipërme e rripit të tokës së prerë formon me fundin e brazdës një kënd rreth Llojet e plugjeve Plugjet janë të shumëllojshme. Ato tërhiqen nga kafshë ose nga traktorë. Plugjet e tërhequra nga kafshët janë kryesisht me një organ punues dhe sigurojnë thellësi të vogla punimi: jo më shumë se 15 cm~20cm. Plugjet për traktorë janë të shumëllojshme. Ato dallohen nga mënyra e lidhjes me traktorin, si dhe nga numri dhe tipi i organeve punuese. Sipas mënyrës së lidhjes me traktorin kemi plug: -të tërhequr (fig. 2.1); -të bartur (fig. 2.2); -gjysmë të bartur (fig. 2.3).

11 Fig. 2.1 Plug i tërhequr me traktor Fig. 2.2 Plug i bartur me traktor Fig. 2.3 Plug gjysmë i bartur me traktor Sipas mënyrës dhe kahut të kthimit të tokës, kemi plugje: a) normale, të cilat e kthejnë tokën vetëm në krahun e djathtë. Me këtë sistem toka punohet më lehtë. Ajo kthehet në kahe të kundërta në lidhje me ndërrimin e kahut të lëvizjes së plugut në teh. b) të kthyeshme (vetëkthyese ose të dyfishta), në të cilat organet punues janë të dubluar, pra janë me kthim djathtas dhe me kthim majtas. 3. Ndërtimi i përgjithshëm i plugjeve Pjesët kryesore të plugjeve me veshë janë: 1. Organet punuese. Këtu përfshihen thika dhe trupi plugues. Ky i fundit është organi kryesor dhe nëpërmjet tij realizohet procesi i plugimit. Ai përbëhet nga plori dhe veshi, që në fakt janë dy organe punuese të veçanta. Sipas nevojës dhe sipas kërkesave, plugjet me veshë mund të pajisen edhe me paraplugun, por edhe me thelluesin e brazdës. 2. Organet e lidhjes, të mbajtjes dhe të drejtimit. 3. Organet e rregullimit. Me këto organe kryhet futja në tokë dhe ngritja e organeve punuese, bëhet ndryshimi i thellësisë dhe i gjatësisë së punimit dhe sigurohet nivelimi optimal i sipërfaqes së punuar. Pyetje dhe detyra 1. Lexim (jo vetëm kureshtje) Plugu, si makinë e punimit bazë të tokës, e ka origjinën nga qytetërimi antik asiro-babilonas. Forma e tij fillestare prej druri ka evoluar shumë ngadalë në shekuj. Gjatë kësaj periudhe të gjatë i vetmi modifikim ka qenë vendosja e një maje hekuri (plori) si organ punues, duke sjellë kështu parmendën. Vetëm gjatë 2 shekujve të fundit janë bërë përmirësime të rëndësishme, duke krijuar praktikisht plugun e sotëm. 11

12 1. Cilat janë veçoritë e plugjeve me veshë? 2. Përse profili praktik i tokës së pluguar ndryshon nga formulimi teorik? 3. Ku qëndron ndryshimi midis plugjeve me veshë normale dhe atyre të kthyeshëm? 4. Si janë ndërtuar plugjet me veshë? II.2. Organet e punës së plugjeve me veshë Objektivat që do të arrihen Në përfundim të trajtimit të çështjes nxënësit duhet të: -përcaktojnë llojet e plugjeve që përdoren; -shpjegojnë organet përbërëse të plugjeve me veshë; -bëjnë lidhjen ndërmjet organeve dhe punën që kryejnë. Informacioni teorik Për të bërë kthimin dhe thërrmimin e tokës, plugjet me veshë pajisen me një tërësi organesh punuese, ku secili kryen detyra të caktuara në kompleksin e punimit (fig. 2.4 dhe fig. 2.5). Fig. 2.4 Tërësia e organeve punuese të plugut 12 Fig. 2.5 Trupi plugues dhe thikat e plugut me veshë: 1-thika disk; 1a thika e shtangët (shillestër); 2-piruni; 2a-boshti; 3-shtaga; 4-veshi; 5-shtesa e veshit; 6-pllazi; 7-thundra; 8-mbajtësja; 9-shtrati (shasia) Pjesët më kryesore dhe më të domosdoshme me të cilat kryhet procesi i plugimit janë: thika 3, plori 2, veshi 1. Thika është organ ndihmës dhe shërben për prerjen vertikale të tokës, për të lehtësuar punën dhe për të rritur cilësinë e punës së trupit plugues. Thikat janë dy llojesh: Thikat shillestër 1a përdoren për plugime në tokat skeletike, në plugjet me kafshë, në plugjet e motokultivatorëve dhe në plugjet për punime të thella. Për të lehtësuar hyrjen e thikës në tokë, për prerjen e rrënjëve dhe për nxjerrjen e tyre në sipërfaqe, thika vendoset me pak pjerrësi përpara, me kënd rreth 75 për tokat e forta dhe rreth 60 për tokat e shkrifëta dhe të lehta. Ato vendosen në çdo trup plugues.

13 Thika diskore 1 rrotullohet lirisht rreth një aksi. Ajo i pret mirë dhe me lehtësi mbeturinat bimore. Përdoret zakonisht për plugjet e traktorëve për punime në thellësi të mesme. Thika diskore vendoset përgjithësisht vetëm në trupin e fundit dhe në një pozicion të tillë që përkon me qenien e aksit të saj në një vertikale me majën e plorit (ose të paraplorit). Në tokat djerrë e në lëndina çdo trup plugues duhet të pajiset me thikë diskore. Plori. Shërben për prerjen horizontale të tokës dhe bën një lloj ngritjeje të plisit. Ai konsumohet shumë shpejt, prandaj është i zëvendësueshëm. Tehu i plorit duhet të jetë me trashësi jo më të madhe se 1 mm dhe duhet të formojë një kënd 45 0 ( këndi γ) me drejtimin e lëvizjes (me murin e brazdës). Puna me plore të konsumuara e ul rendimentin e punës, rrit konsumin e lëndës djegëse dhe e pakëson thellësinë e punimit. Ploret kanë formë trapezi (fig. 2.6c) ose e kanë majën në trajtë hunde të zgjatur (fig. 2.6b). Të parat përdoren në toka të lehta dhe të mesme. Në plugjet për punime të thella plori është i përforcuar me një daltë (fig. 2.6 c), e cila është pjesë e veçantë. Ploret me hundë përdoren kryesisht në tokat e rënda, sepse sigurojnë mundësinë e thellimit më të mirë të plugut dhe janë më të qëndrueshme. Fig. 2.6 Format e ploreve Veshi. Plotëson prerjen vertikale të tokës, e ngre atë dhe e shformon duke e përkulur. Ai e zhvendos plisin djathtas dhe e kthen, duke siguruar dhe një farë thërrmimi. Veshi nuk e thërrmon plisin në mënyrë të detyruar. Thërrmimi bëhet për shkak të shformimit që pëson plisi gjatë kalimit nëpër sipërfaqen e lugët të veshit në vendet ku lidhja është më e dobët. Sipërfaqja e veshit ka një formë të tillë, që plisi të ketë mundësi që të rrotullohet ca nga ca rreth 135 përkundrejt pozicionit fillestar. Sipërfaqja e plorit dhe e veshit janë vazhdim i njëra-tjetrës. Llojet e veshëve zgjidhen në varësi të llojit dhe të përbërjes së tokës. Pra, llojeve të ndryshme të tokave u përshtatet edhe një trajtë e caktuar e veshit. Ndërmjet trajtave të shumta dallojmë veshët në trajtë cilindrike dhe veshët në trajtë helikoidale (ose spirale). Më të përhapur janë veshët e përbërë, që mund të jenë kulturorë, gjysmëhelikoidalë dhe universalë. Në fig. 2.7 janë dhënë trajtat më tipike të veshëve. Veshi cilindrik (fig. 2.7a) ka sipërfaqe mjaft të përkulur, gjë që i jep vetinë për ta thërrmuar e për ta shformuar më fort tokën. Veshi helikoidal (fig. 2.7b) ka sipërfaqe jo shumë të përkulur dhe, si rrjedhim, e copëton dobët ose nuk e prek fare plisin, duke e ruajtur trajtën e tij deri në fund të kthimit. Ai e kthen tokën mirë dhe përdoret në toka djerrë, në toka livadhore dhe në toka elastike. 13

14 Fig. 2.7 Format e veshëve: a-vesh cilindrik; b-vesh helikoidal; c-vesh i përbërë kulturor; c 1 -vesh i përbërë gjysmëhelikoidal me formë të zgjatur; ç-vesh për punime të thella; d-vesh krehër Veshi i përbërë kulturor (fig. 2.7c) është mjaft i përdorshëm. Ai jep rezultate më të mira në tokë të lehtë e mesatare. Veshi i përbërë gjysmëhelikoidal (fig. 2.7c 1 ) jep rezultate më të mira në toka të rënda e të lidhura. Në trupin plugues vendoset dhe plozi, i cili shërben si mbështetës për të siguruar qëndrueshmërinë e plugut. Paraplugu përdoret për toka të infektuara nga bori dhe në toka me mbeturina bimore. Ndërkohë ndihmon për shkriftimin më të mirë të tokës. Paraplugu përbëhet nga plori, veshi dhe mbajtësja. Thelluesi i brazdës (fig. 2.8) është organ i veçantë. Ai montohet prapa çdo trupi plugues dhe shërben vetëm për ta shkriftuar tokën 10 cm~15cm më poshtë se thellësia e plugimit. Thelluesit mund të përgatiten në dy trajta: në trajtën e ripuntatorit ose të shatit (fig. 2.8a) dhe në trajtë të rrafshët (tip plori) (fig. 2.8b). Pyetje dhe detyra Fig. 2.8 Thelluesi i tokës 1. Cili është organi punues që kthen dhe e shformon tokën? Si ndikon ai në përmbysjen e në shkriftimin e tokës? 2. A është i detyruar apo i rastit shkriftimi i tokës me plugje? 3. Si realizohet dhe cilët janë faktorët që përcaktojnë shkriftimin e tokës? 4. Ç rol luan thika e plugut dhe a është e detyrueshme apo e këshillueshme të vendoset? 5. A është i leverdishëm thelluesi i brazdës dhe pse? 14

15 Detyrë Gjatë zhvillimit të mësimit në klasë duhet të jetë dhe një plug me veshë, në mënyrë që ndërtimi i plugjeve dhe funksionimi i tyre të kuptohet më mirë nga nxënësit. II.3. Procesi i plugimit Objektivat që do të arrihen Në përfundim të trajtimit të çështjes nxënësit duhet të: -përcaktojnë rëndësinë e procesit të plugimit në tokë; -shpjegojnë procesin e plugimit dhe karakteristikat e tij; -dallojnë ndryshimin që pëson sipërfaqja e tokës gjatë plugimit. Informacioni teorik Procesi i plugimit Procesi i plugimit është mjaft i rëndësishëm për tokën dhe përbën punimin kryesor të saj. Në kohën e zhvendosjes së plugut në punë, toka e prerë vertikalisht (nga tehu fushor i veshit dhe n g a thika, nëse kjo e fundit është e vendosur) dhe horizontalisht (nga tehu i plorit) ngrihet, zhvendoset djathtas dhe rrotullohet, duke kaluar mbi sipërfaqen e veshit. Më tej plisi shkëputet prej plugut dhe vendoset në pozicion të caktuar mbi atë të zhvendosur më parë. Në fig. 2.9 është trajtuar shkencërisht procesi i plugimit. Fig. 2.9 Procesi i kthimit të plisit me plug pa paraplug 15

16 Nëse rripin e tokës së prerë dhe të kthyer do ta mendonim të pashformueshëm dhe të pandërprerë sipas gjatësisë (p.sh. për një tokë veshtullore të lagësht), ai do të paraqitej në formën e një rripi prizmatik (fig. 2.9a) me seksion katërkëndësh kënddrejtë që do të kishte përmasa të barabarta me thellësinë e plugimit (a), ndërsa gjerësinë punuese kishte sa ajo e trupit plugues (b) (fig. 2.9c, pozicioni A ). Gjatë këtij veprimi trupi plugues lë një brazdë të hapur, në të cilën dallojmë: murin vertikal nga ana e prerjes; fundin horizontal dhe faqen e pjerrët sipas shkallës së kthimit të tokës në anë të kundërt me murin e brazdës. Forma prizmatike e rripit të tokës nuk ruhet. Rripi ndahet në plisa, copa dhe thërrmija, duke mos e ruajtur formën gjeometrike. Në fig. 2.9b tregohet forma e vërtetë e një toke të pluguar. Si rezultat i rrëshqitjes së dheut nga veshi i trupit plugues, gjerësia e fundit të brazdës është kurdoherë më e vogël se ajo e prerjes (b). Kthimi i tokës së prerë (plisit), duke e paraqitur atë të pashformuar, bëhet në 3 faza (fig. 2.9c): A-fillimi i prerjes; A -rrotullimi i plisit mbi vesh deri në 90 ; A -rrotullimi i plisit mbi vesh rreth brinjës tjetër nën një kënd të caktuar, që tregon shkallën e kthimit të tokës (plisit). Për lehtësi, shkallën e kthimit të plisit e shprehim me koeficientin e kthimit të plisit (k), i cili llogaritet nga herësi i gjerësisë punuese (b) të trupit plugues me thellësinë e plugimit (a) d.m.th.: k=a/b Ky koeficient e ka vlerën kufitare minimale Shkalla e kthimit e siguruar sipas kësaj vlere të koeficientit të kthimit është gjithashtu kufitare, jo gjithnjë e qëndrueshme, sepse, pas kalimit të plugut, plisi i prerë mund të rikthehet përsëri në brazdë. Kështu që çdo vlerë e koeficientit të kthimit më e vogël se 1.27 nuk pranohet. Qëndrueshmëria e tokës së kthyer sigurohet vetëm kur vlera e këtij koeficienti do të jetë më e madhe se 1.27, gjë që arrihet me ndryshimin e thellësisë së plugimit, për një plug me gjerësi të dhënë të trupit plugues. 16 Fig Procesi i kthimit të plisit në plugimin me paraplug Në plugimin me paraplug (fig. 2.10) procesi i plugimit është i njëjtë, por, në këtë rast, pjesa e shtresës së sipërme prej 6 cm-10 cm, e prerë dhe e hedhur paraprakisht në fundin e brazdës, mbulohet mirë, kështu që pakësohet mundësia e zhvillimit të barërave të këqija. Ndërkohë pakësimi i thellësisë së vërtetë të trupit plugues bën që plisi të kthehet më fort. Kjo krijon mundësinë që thellësia e mundshme e plugimit të rritet në disa centimetra. Sipas masës së prishjes (thërrmimit) të plisit, në varësi edhe të cilësitë së tokës, llojit të veshit dhe cilësisë së punimit, sipërfaqja e punuar mund të karakterizohet nga 4 forma tipike (fig. 2.11):

17 a. E sheshtë, kur toka është thërrmuar në mënyrë të tillë që plisi pothuajse nuk dallohet e kjo arrihet në toka të lehta e të shkrifëta strukturore, me plugje me veshë të përbërë kulturorë dhe me paraplor. b,c. E valëzuar me maja të rrumbullakëta, ku, me gjithë thërrmimin e mirë të tokës, plisi ruan formë të qartë. Kjo ndeshet në toka të mesme e të shkrifëta, ku punohet me plugje me veshë kulturorë. ç. Në formë sharre me maja të mprehta, ku plisat e ruajnë formën pa pasur asnjë copëzim. Kjo trajtë ndeshet kur punohen toka të lidhura e lëndina me plug me veshë helikoidalë. Dy format e fundit këshillohen në punimet dimërore, sepse sigurojnë kullim të mirë. Fig Forma të ndryshme të sipërfaqes së pluguar Pyetje dhe detyra 1. Cilat janë fazat në të cilat realizohet kthimi i tokës se prerë? 2. Si llogaritet koeficienti i kthimit të plisit? Çfarë vlerash duhet të ketë ai dhe pse? 3. Në figurën e procesit të kthimit të tokës, tregoni momentet kryesore të punës. 4. Cilat janë trajtat që merr sipërfaqja e tokës pas plugimit dhe në ç raste hasen ato? Detyrë praktike Nxënësit të ngarkohen nga mësuesi për të gjetur tipa të ndryshëm veshësh e ploresh dhe t i sjellin në klasë. Pastaj të diskutohet mbi punën që kryejnë ato. II.4. Mënyrat e lidhjes së plugjeve në traktor Objektivat që do të arrihen Në përfundim të trajtimit të çështjes nxënësit duhet të: -përcaktojnë mënyrat e lidhjes se plugjeve me traktorin; -shpjegojnë si realizohet lidhja në çdo mënyrë; -dallojnë llojet e lidhjeve sipas karakteristikave. 17

18 Informacioni teorik Lidhja e saktë e plugut me traktorin është një nga kërkesat kryesore për të siguruar kushte normale të plugimit, që ka të bëjë me regjistrimin për punë dhe me korrigjimin e të metave të plugimit. Lidhja e plugut me traktorin parakupton njëkohësisht edhe nivelimin e tij në punë, me qëllim sigurimin e parametrave të plugimit. Kërkesat më të përgjithshme për lidhjen e një plugu me traktorin janë: 1. Trupi i parë plugues duhet të punojë në të gjithë gjerësinë e tij punuese. 2. Aksi i plugut (ose traversat gjatësore të shasisë) duhet të jetë paralel me drejtimin e lëvizjes së plugut, me qëllim që të ruhet gjerësia normale e plugut. 3. Shtrati (shasia) e plugut në gjendje pune duhet të jetë horizontale, që trupat plugues të punojnë në të njëjtën thellësi dhe të sigurohet nivelimi sa më i mirë i sipërfaqes së pluguar. a. Lidhja e plugjeve të tërhequra me traktor Kur plugjet e tërhequra lidhen te traktorët me zinxhirë, buza e jashtme e zinxhirit të djathtë nuk duhet të kalojë më afër se 5 cm~10cm nga muri i brazdës, për të mos e shembur atë. Pra, pozicioni i plugut ndaj traktorit duhet të jetë i tillë që fundi i tehut të plorit të parë të jetë i zhvendosur djathtas buzës së jashtme të zinxhirit e ndaj murit të brazdës (fig. 2.12b). Fig Mënyrat e lidhjes së plugut të tërhequr në traktor Fig Qendra dhe vija e qëndresës e plugut Kjo rregull vlen edhe për traktorin me rrota, kur ky i fundit, gjatë plugimit, ecën me të katër rrotat mbi sipërfaqen e tokës së papunuar, sikurse edhe traktori me zinxhirë. Rëndësi ka përcaktimi i pozicionit të kapjes së lidhësit të plugut me traktorin. Meqë gjerësia punuese e plugjeve është përgjithësisht e vogël, pika e kapjes së lidhësit të plugut (që përkon me vijën e qëndresës së plugut) në traversën e pajisjes tërheqëse të traktorit duhet të bëhet në të djathtë të aksit të simetrisë së traktorit (që mendohet si vijë e tërheqjes). Vija e qëndresës së plugut ka drejtimin e lëvizjes së plugut. Pozicioni i kësaj vije për plugjet me 1, 2 dhe 3 trupa plugues është dhënë në funksion të gjerësisë së plugut (fig. 2.13). Nëse vija e qëndresës së plugut dhe vija e tërheqjes së traktorit nuk përputhen, por janë të zhvendosura me një largësi (d), krijohet një çift forcash që e detyron traktorin të kthehet drejt brazdës, 18

19 duke bërë që traktoristi të veprojë vazhdimisht me organet e drejtimit dhe traktori të punojë i sforcuar. Në këtë rast, cilësia e plugimit do të keqësohet nga prishja e brazdës dhe nga shmangia e drejtimit të lëvizjes. Për ta mënjanuar në një farë masë këtë dukuri negative, lidhësi i plugut zhvendoset majtas vijës së qëndresës në mesin e largësisë midis vijës së qëndresës dhe vijës së tërheqjes. Gjithashtu, edhe pika e bashkimit të lidhësit në tërheqësin e traktorit duhet të zhvendoset djathtas, në mesin e largësisë së dy vijave (fig. 2.12a). Kur plugu i tërhequr lidhet me një traktor me rrota i cili zakonisht punon me rrotat e djathta në brazdë, duke zhvendosur rrotat e traktorit, arrihet të përputhet vija e qëndresës me vijën e tërheqjes (fig. 2.12b). Shtrati i plugut sillet në pozicionin horizontal nëpërmjet mekanizmit të rrotës së pasme. Ky pozicion rregullohet përfundimisht kur plugu është në gjendje punë në brazdë dhe pasi është vendosur thellësia e caktuar e punimit, duke vepruar me mekanizmin e nivelimit të rrotës së brazdës, si dhe me rrotën e pasme. b. Lidhja e plugjeve të bartura Pozicionimi i plugut në traktor sipas mënyrave të dhëna më lart, rregullohet lehtë nëpërmjet zhvendosjes së dy spinotave lidhës në traversat tërheqëse të sistemit ngritës hidraulik të traktorit (fig. 2.14). Me ndërrimin e pozicionit të spinotave lidhës, plugu zhvendoset majtasdjathtas, derisa të plotësojë kërkesën sipas gjerësisë. Gjithashtu, plugu rrotullohet në rrafshin horizontal, derisa aksi i tij të përputhet me drejtimin e lëvizjes së traktorit. Fig Vendosja e plugut të bartur në traktor Nivelimi horizontal i shtratit mund të bëhet drejtpërdrejtë në brazdë, duke përdorur bjella të regjistrueshme të krahëve ngritës dhe bjella të nivelimit gjatësor. Ky rregullim mund të bëhet edhe në një sipërfaqe të rrafshët, duke i ngritur rrotat e majta të traktorit nga toka, në lartësi të barabartë me thellësinë e plugimit që do të zbatohet. Pyetje dhe detyra 1. Cili është pozicioni i rregullt i vendosjes së plugut në traktor dhe nga se përcaktohet ai? 2. Ç është vija tërheqëse e traktorit dhe vija e qëndresës së plugut dhe përse duhet të përputhen? 3. Si bëhet përputhja e vijës së tërheqjes me vijën e qëndresës për plugjet që lidhen me traktorë me rrota? 19

20 Detyrë praktike Kjo duhet të zhvillohet në sipërfaqen e provës në fermë, ku nxënësit të shohin mënyrën e lidhjes së plugut në traktor dhe provat që i bëhen atij. II.5. Mënyrat e regjistrimit të plugjevepër punë dhe korrigjimet gjatë punës Objektivat që do të arrihen Në përfundim të trajtimit të çështjes nxënësit duhet të: -përcaktojnë mënyrën e regjistrimit të thellësisë së plugimit; -shpjegojnë teknikën e plugimit dhe korrigjimet që realizohen gjatë punës. Informacioni teorik Gjatë punës me plugje është më e përshtatshme që vendosja dhe saktësimi i thellësisë së plugimit të bëhet drejtpërdrejtë në arë. Treguesi kryesor që duhet t ë përcaktohet e që duhet të realizohet është thellësia e plugimit. Kjo do të thotë se: -thellësia duhet të mbahet e pandryshueshme gjatë gjithë gjatësisë së brazdës, nga të gjitha trupat plugues dhe në të gjitha kalimet e plugut; -duhet të ruhet paralelësia e brazdave në vijë të drejtë dhe gjerësia punuese normale e plugut; -duhet të sigurohet nivelimi sipërfaqësor optimal i arës. Në kalimin e parë, bile në shumë raste edhe në kalimin e dytë të plugut, realizohet një thellësi më e vogël. Ndërkohë, në këto kalime kryhen veprimet kontrolluese e korrigjuese për plugimin normal. Në kalimin e parë, kur rrotat e traktorit qëndrojnë në të njëjtin nivel mbi sipërfaqen e papunuar të arës, shtrati i plugjeve të bartura dhe gjysmë të bartura duhet të pjerrësohet paksa djathtas. Kur plugu ka një trup plugues, në anën e tirantit qendror shtrati pjerrësohet pak përpara, me qëllim që majës së plorit t i jepet mundësia të thellohet më shumë në tokë. Kur plugu ka disa trupa plugues, këshillohet që shtrati të pjerrësohet pak prapa. Në këtë mënyrë, trupi i pasmë plugues thellohet afërsisht deri në thellësinë e llogaritur. Në krahasim me tehet e ploreve, rrota mbështetëse duhet të ngrihet afërsisht sa thellësia e dëshiruar të plugimit. Duke nisur traktorin, nëpërmjet sistemit hidraulik, plugu lëshohet mbi tokë, duke synuar që ai të futet deri në thellësinë e caktuar. Në kalimin e dytë, rrotat e djathta të traktorit vendosen brenda në brazdën e hapur nga kalimi i mëposhtëm. Nivelohet shtrati në rrafshin horizontal. Pas 9 cm~13m ndalohet traktori dhe matet thellësia e brazdës së hapur. Gjatë këtij kalimi synohet arritja e thellësisë së caktuar, gjë që arrihet duke vepruar në mekanizmat e nivelimit dhe të thellësisë. Për plugjet e tërhequra, në fillim niset traktori, pastaj ulet plugu. Rrota e fushës ngrihet në lartësi të barabartë me thellësinë e caktuar nëpërmjet mekanizmit me vidhë, kurse rrota e brazdës (e djathta) ngrihet në gjysmën e thellësisë. Ndërkaq pjerrësimi gjatësor bëhet duke vepruar me rrotën e prapme ose me lidhësin. Në kalimin e dytë, rrota e brazdës ulet në pozicionin normal, d.m.th. në të njëjtin rrafsh me tehet e ploreve, duke e kaluar këtë rrotë në brazdën e hapur në kalimin e parë. Pastaj bëhet nivelimi i shtratit. 20

21 Pasi ka bërë një rrugë me gjatësi 10 m~15 m, traktori ndalet dhe veprohet si më lart me mekanizmin e thellësisë dhe të nivelimit, derisa thellësia të këtë arritur madhësinë e kërkuar. Për ta pasur më të lehtë punën në fillimin e plugimeve, rekomandohet që për një thellësi të caktuar, përdoruesi të mbajë shënim pozicionet e mekanizmave. Teknika e plugimit Përpara plugimit përgatitet ngastra duke larguar ose duke kufizuar pengesat e pakalueshme. Pastaj përcaktohen dhe shënohen kufijtë e zonave të kthimit dhe ndahet ara në lehë. Drejtimi dhe mënyra e plugimit varet nga përmasat, konfiguracioni dhe niveli i arës (ngastrës). Zonat e kthimit duhet të llogariten në gjerësinë e mundshme minimale, gjë që varet nga tipi i plugut dhe numri i organeve punuese. Gjerësia e mundshme minimale jepet si më poshtë: -për plugjet e bartura që janë me deri dy trupa plugues: 5 m~6m; -për plugjet me 3 dhe 4 trupa plugues, gjerësia merret deri në 7m. -për plugjet e tërhequra dhe gjysmë të bartura, gjerësia e zonës së kthimit shkon deri në 10 m~15m. Mënyra më e përhapur e që zbatohet në praktikë është ajo e lëvizjes me lehë. Lehet mund të plugohen një nga një në vazhdim ose në mënyrë të këmbyer. Kur ngastrat janë të shkurtra, për të zvogëluar në minimum gjerësinë e zonave të kthimit, është e këshillueshme që plugimi të bëhet me dy lehe njëkohësisht. Në fig tregohet mënyra hapsllog dhe mbyllsllog e punimit të një lehu ose e krejt arës, kur ajo është e ngushtë, duke filluar nga qendra. Fig Ara dhe procesi i plugimit konvencional: 1. ara (ngastra); 2. ara (lehu) kufizuese; 3. vijat kulluese (anët e lehës ose të arës); 4. rrugëkalimi; 5. zonat e kthimit; 6. brazdat kufizuese; 7. brazda qendrore; 8. punimi mbyllsllog ose në trajtë kurrizore; 9. punimi hapsllog ose me ulje kurrizi; 10. gjatësia e lehës ose e arës. Kur përdoren plugje të kthyeshme (të dyfishta), nuk bëhet ndarja e arës (ngastrës) në lehe, sepse punimi bëhet rrafsh, duke e hedhur tokën e punuar vetëm nga një krah. Në këtë rast, lëvizjet e plugut janë në vazhdim sipas metodës sovajkë, d.m.th vajtje-ardhje e me kalime ngjitur. Pasi kryhet kalimi i parë, traktori kthehet në zonën e kthimit dhe futet në të njëjtën brazdë, tashmë me rrotat e kundërta. Njëkohësisht, nëpërmjet mekanizmave automatë ose hidraulikë, ndërkëmbehen organet pluguese, duke bërë kthimin (rrotullimin) e tyre, kurse plugu zhvendoset nga ana e kundërt e traktorit. Ky proces përsëritet njëlloj pas kalimit të dytë e kështu me radhë. 21

22 Pyetje e detyra 1. Si realizohet regjistrimi i thellësisë së plugimit? 2. Me sa kalime të plugut realizohet thellësia? 3. Thoni kuptimin që kanë shprehjet e mëposhtme: -plugim hapsllog; -plugim mbyllsllog; -plugim me rrafsh. 4. Vizato arën dhe trego në të procesin e plugimit. Detyrë praktike Kjo temë duhet të zhvillohet praktikisht në një ngastër toke në fermë, ndërsa nxënësit, duke pasur edhe ndihmën e mësuesit, duhet të kryejnë regjistrimin e thellësisë së plugimit dhe korrigjimet e duhura. 22

23 TEMA III MAKINAT PËR PUNIMET PLOTËSUESE (SIPËRFAQËSORE) TË TOKËS Objektivat e temës Në përfundim të temës nxënësit duhet të: -përshkruajnë ndërtimin e disqeve; -përshkruajnë mënyrën e funksionimit dhe të përdorimit të disqeve; -tregojnë ndërtimin e lesave; -përshkruajnë mënyrën e funksionimit dhe përdorimit të lesave; -përshkruajnë ndërtimin, funksionimin dhe përdorimin e lesave dridhëse; -tregojnë se si janë ndërtuar kultivatorët; -përshkruajnë funksionimin dhe përdorimin e kultivatorëve; -tregojnë ndërtimin e branave, ruleve dhe kombinatorëve; -përshkruajnë funksionimin dhe përdorimin e branave, të ruleve dhe të kombinatorëve; -tregojnë ndërtimin e frezave; -përshkruajnë funksionimin dhe përdorimin e frezave. III.1. Disqet. Ndërtimi, funksionimi dhe përdorimi i tyre në bujqësi Objektivat që do të arrihen Në përfundim të trajtimit të çështjes nxënësit duhet të: -përcaktojnë funksionin që kanë disqet në punimin e tokës; -shpjegojnë ndërtimin dhe funksionimin e diskut në thërrmimin e plisave; -dallojnë përdorimin e tyre në krahasim me makinat e tjera. Informacioni teorik Disqet hyjnë në grupin e makinave për përgatitjen e shtratit të tokës për mbjellje (që quhen edhe punime sipërfaqësore). Disqet (që shpesh emërtohen lasa me disqe dhe kulturore me disqe ) zënë një vend të rëndësishëm dhe përdorim mjaft të gjerë. Procesi i tyre i punës është diskimi. Funksioni kryesor i disqeve është copëtimi dhe thërrmimi i plisave që dalin nga plugimi. Ato bëjnë dhe një lloj përzierjeje, mbulojnë plehrat dhe farat e shpërndara në sipërfaqe, si dhe copëtojnë mbetjet bimore. Disqet nuk veprojnë për zhdukjen e barërave të dëmshme. Përkundrazi, kur toka është e infektuar me barëra gjethengushta (gramet, tallat etj.), ato mund të ndihmojnë në shtimin e tyre. Disqet janë efektive kur plugimi (sidomos ai i thellë) është me plisa të mëdhenj e të fortë. Disqet përdoren gjithashtu edhe përpara plugimit të stërnishtave (hamulloreve) me mbetje të larta bimore, për ta lehtësuar atë (plugimin). Shpesh, në toka jo shumë të forta, diskimet mund të zëvendësojnë plugimet e dyta. 23

24 Disqet e marrin emrin nga forma e organit punues, i cili është një disk i mysët prej çeliku, me teh të rrafshët ose të dhëmbëzuar (fig. 3.1). Disqet janë makina të rënda me shtrat të ngurtë. Ato përbëhen nga një seri disqesh paralele e të baraslarguara, të montuara mbi boshte horizontale. Një kompleks disqesh, së bashku me boshtin, formojnë baterinë. Dy bateri disqesh të montuara në shtrat formojnë midis akseve të tyre një kënd që mund të ndryshojë në kufij të mëdhenj, përgjithësisht nga 180 në 90, kjo sipas kërkesave të punimit. a b Fig. 3.1 Disku: a-i dhëmbëzuar; b-i thjeshtë. 1-tehu prerës rrethor; 2. vrima për montim në bisht; 3. diametri i diskut; 4. thellësia e kubesë Disqet mund të jenë me 2 bateri ballore (fig. 3.2a dhe fig. 3.3), ose me 4 bateri, të vendosura dy nga dy në seksione. Të parat janë me veprim të thjeshtë, kurse të dytat me veprim të dyfishtë. Te këto të fundit këndi midis dy baterive të seksionit të pasmë formohet në kohë të kundërt me të parin. Fig. 3.2 Mënyra e veprimit të diskut: a-e thjeshtë; b-e dyfishtë Në disqet e thjeshta, për të plotësuar punimin në pjesën e tokës midis dy baterive, vendoset një shat shkriftues (fig. 3.3) Fig. 3.3 Disk i thjeshtë me dy bateri ballore dhe i pajisur me shat shkriftues Disqet me një bateri ose me dy bateri të vendosura në forme V -je, përdoren përpunime të veçanta. Në fig. 3.4 janë treguar skematikisht modelet kryesore të disqeve. Në çdo bateri vendosen 6 disqe~10 disqe. Gjerësia e tyre punuese ndryshon nga 1.2 m- 3.5 m për thellësi punimi 10 cm~20cm. 24

25 Disqet vendosen në bosht me rrotullim të lirë, por mundet që e gjithë bateria rrotullohet lirisht në shtrat. Duke u thelluar në tokë, gjatë zhvendosjes përpara, disqet (bateritë) rrotullohen. Tehu i diskut e pret tokën në formë rripi, e ngre me sipërfaqen e saj të brendshme të mysët dhe, pasi e zhvendos anash, e lëshon mbi tokë ( i ndihmuar edhe nga kruajtësja). Fig. 3.4 Modele të ndryshme disqesh Në dy boshtet (bateritë) e para, ku disqet janë të vendosura me faqen e mysët nga jashtë, toka zhvendoset nga brenda-jashtë. Në dy bateritë e pasme faqja e mysët e disqeve është nga brenda dhe toka rikthehet e përzier në pozicionin fillestar. Disqet e baterive të pasme qëndrojnë në mes të hapësirës së disqeve të baterive të para. Ata zakonisht janë me teh të dhëmbëzuar, gjë që e rrit intensitetin e tyre veprues. Për të rritur veprimin e disqeve në tokë, mbi shtrat vendosen masa shtesë. Cilësia e punës së disqeve varet nga këndi i kthimit (këndi midis baterive) dhe nga shpejtësia e zhvendosjes. Sa më i vogël të jetë këndi midis baterive (deri në kufirin 90 ) dhe sa më e madhe të jetë shpejtësia e zhvendosjes, aq më energjik është veprimi i disqeve dhe aq më cilësor thërrmimi i tokës. Thellësia e punës zvogëlohet me rritjen e këndit midis baterive dhe me rritjen e shpejtësisë së zhvendosjes. Këndi maksimal midis boshteve ( 180 ) nuk jep rezultate, përveçse gërvishtje të lehta të tokës. Zakonisht, kjo mënyrë zhvendosjeje përdoret për ajrimin e kullotave dhe të livadheve, duke bërë prerje të ngushta vertikale. Për të përmirësuar nivelimin sipërfaqësor dhe për të krijuar një strukturë sipërfaqësore më të imët për mbjellje, disqet mund të përdoren të shoqëruara me brana ose me lesa me dhëmbë. Pyetje dhe detyra 1. Çfarë përfaqësojnë disqet q ë p ë r d o r e n në grupin e makinave për përgatitjen e shtratit të tokës për mbjellje? 2. Cili është procesi i punës gjatë diskimit? 3. Në ç mënyrë mund të vendosen bateritë në disk? 25

26 4. Ç përfaqëson bateria dhe si krijohet ajo? 5. Cili është ndryshimi ndërmjet tipave të disqeve? 6. Nga se varet intensiteti i veprimit të diskut në tokë? Udhëzim Mësimi mbi disqet do të zhvillohet duke pasur një disk apo një maket të tij, në mënyrë që të kuptohet më mirë puna e tij. III.2. Lesat. Ndërtimi, funksionimi dhe përdorimi i tyre në bujqësi Objektivat që do të arrihen Në përfundim të trajtimit të çështjes nxënësit duhet të: -përcaktojnë funksionimin që kanë lesat në tokë; -shpjegojnë ndërtimin dhe funksionimin e tyre; -përcaktojnë nevojën për punimet me lesa në bujqësi. Informacioni teorik Lesat janë vegla të lehta me dhëmbë (fig. 3.5). Ato përdoren për shkrifërime të lehta sipërfaqësore, kur toka nuk është shumë e fortë. Lesat thërrmojnë copat e tokës, nivelojnë sipërfaqen, përziejnë dhe mbulojnë plehun kimik dhe shkulin barërat e dëmshme që janë në fillim të zhvillimit ose që s kanë formuar sistem rrënjor të fuqishëm. Efekti veprues i lesës varet nga: masa e saj, gjatësia e dhëmbëve, forma e tyre dhe shpejtësia e zhvendosjes. 26 Fig. 3.5 Lesa zigzage me tri elemente Organet e punës së lesave janë dhëmbët, që kanë formën e shufrave me majë, me seksion katror ose të rrumbullakët. Në disa raste ato kanë formë të veçantë, si thikëza dhe shatëza. Në vend të tyre përdoren edhe dhëmbë të përkulshëm elastikë (ose sustë). Dhëmbët janë vendosur mbi shtretër të ngurtë ose të përkulshëm, me hallka të çernieruara. Gjerësia punuese e një lese është e vogël: 0.6 m~1.8 m. Gjerësi më të vogël kanë sidomos lesat me shtrat të ngurtë, sepse kështu i përshtaten me mirë valëzimeve sipërfaqësore të ngastrës në drejtimin e lëvizjes. Për të rritur gjerësinë punuese të lesës, lidhen disa elemente lesash me hallka zinxhiri, por kjo në përshtatje me fuqinë tërheqëse të traktorëve. Në këtë mënyrë lesat janë të pavarura në veprimin e tyre dhe i përshtaten më mirë mikrorelievit të ngastrës për punimin tërësor të tokës. Dhëmbët, nën veprimin e masës së lesës dhe të forcës tërheqëse, gjatë zhvendosjes thellohen në tokë, e çojnë dhe e zhvendosin atë anash me

27 një forcë që shkakton thërrmim, shkriftim dhe përzierje. Copat e mëdha, duke u përplasur nëpër dhëmbë, thërrmohen nga goditjet dhe i zvogëlojnë përmasat e tyre. Çdo dhëmb vepron vertikalisht në shtresën sipërfaqësore të tokës sipas një profili në formën e trekëndëshit me kulm në majën e dhëmbit. Njëtrajtshmëria e lesimit të shtresës sipërfaqësore në të gjithë gjerësinë që përfshin lesa, varet nga largësia midis dy dhëmbëve dhe nga thellësia aktive (gjatësia punuese) e dhëmbit. Largësia midis dy dhëmbëve të afërm është 25 mm~75 mm, kurse thellësia e punimit është rreth 2 herë më e vogël se gjatësia e dhëmbit. Në shtratin e lesës dhëmbët vendosen në disa radhë të baraslarguara. Largësia e dhëmbëve në çdo radhe është e tillë që të mos bllokohen nga copat e tokës dhe nga barërat. Prandaj dhëmbët në çdo radhe janë vendosur në mënyrë të tillë që gjurmët e veprimit të tyre në tokë të jenë të baraslarguara, me largësi më të vogël se gjerësia e rripit që përpunon një dhëmb. Për të siguruar kërkesat e mësipërme, mënyra më e përhapur e vendosjes së dhëmbëve është ajo zigzage, në formën e shkronjës Z, S ose në forma të tjera (fig. 3.5). Kur toka është e fortë dhe e ngjeshur, për të siguruar thellimin e dhëmbëve në tokë dhe për të rritur efektin e tyre, mbi shtratin e lesës vendosen ngarkesa (gurë, trarë etj.). Lesat punojnë të tërhequra me kafshë, me motokultivatorë dhe me traktorë të lehtë. Për të lehtësuar manovrimin dhe për të pasur mundësi për shkëputje nga toka, në zonat e kthimit përdoren pajisje për varjen e lesave në sistemin ngritës hidraulik të traktorit (fig. 3.6). Fig. 3.6 Pajisja e varur për lesa Fig. 3.7 Lesë kultivatore me dhëmbë sustë dhe e tërhequr me kafshë Lesat mund të përdoren si vegla të pavarura, por, në përgjithësi, do të shoqërojnë makina të tjera pune, si plugje, disqe, kultivatorë dhe makina mbjellëse për të kryer veprime plotësuese. Një variant i rëndësishëm i lesave me shtrat të ngurtë është ai i pajisur me dhëmbë sustë të regjistrueshme për thellësi të ndryshme, të cilët quhen dhe lesa kultivatore (fig. 3.7). Këto vegla kanë efektivitet të madh për përgatitjen e tokave, sidomos për zonat malore. Janë të përshtatshme për toka të forta, me gurë dhe me barëra. Këto quhen dhe lesa kanadeze. 27

28 Pyetje dhe detyra 1. Ç janë lesat dhe nga varet efekti i tyre veprues? 2. Shpjegoni veprimin e dhëmbëve të lesës në tokë. 3. Nga varet njëtrajtshmëria e lesimit. 4. Ç veçori kanë lesat kultivatore? Detyrë praktike Nxënësit duhet të përgatisin një kombinim të lesës me një nga makinat e tjera me disqe, kultivatorë, si dhe të shohin efektin e tyre konkret gjatë punës në fermën e shkollës. III.3. Lesat dridhëse. Ndërtimi, funksionimi dhe përdorimi i tyre në bujqësi Objektivat që do të arrihen Në përfundim të trajtimit të çështjes nxënësit duhet të: -përcaktojnë funksionimin që kanë lesat dridhëse në tokë; -shpjegojnë ndërtimin dhe funksionimin e tyre; -tregojnë rëndësinë që kanë ato në bujqësi. Informacioni teorik Lesat dridhëse janë të tipave të ndryshëm dhe bëjnë shkriftim të cekët të tokës dhe nivelimin e saj. 1. Lesat me shtrat të përkulshëm janë dy llojesh: -Të artikuluara me nyje tridhëmbëshe, të cilat janë lidhura midis tyre me unaza ose me zinxhirë. Këto i japin çdo nyjave hapësirë të madhe për lëvizje relative në kopjimin e relievit. Zakonisht dhëmbët janë në formë thike të dyanshme, të derdhura ose të montueshme. Nga njëra anë kanë majë të shkurtër, kurse nga ana tjetër kanë majë të gjatë të mprehtë. Kjo bën që të merret një veprim i ndryshëm, sipas anës aktive të nyjës që është në kontakt me tokën. Këto lesa quhen edhe lesa Hauard (fig. 3.8). Fig. 3.8 Lesa e përkulshme me nyja e tipit Hauard (Howard) 28 Fig. 3.9 Lesa e përkulshme rrjetë Lesat e përkulshme rrjetë janë me dhëmbë të hollë elastikë (fig. 3.9) dhe përdoren vetëm për shërbime ndaj bimëve me vegjetim të hershëm. Janë veçanërisht të përshtatshme për shkatërrimin e barërave spontane dhe për prishjen e kores sipërfaqësore. Lesat rrotulluese (rotative) me yje ose me dhëmbë rrezorë (fig. 3.10) përbëhen nga një shtrat ku janë montuar (në kushineta) boshte horizontale, të cilat janë pak të pjerrëta me drejtimin e lëvizjes. Mbi boshte ka thika (dhëmbë) në drejtim rrezor.

29 Gjatë zhvendosjes së lesës, boshtet rrotullohen ndaj aksit të tyre dhe dhëmbët shkriftojnë tokën. Këto makina janë më të përshtatshme për operacionet përfundimtare të përgatitjes së tokës. Lesat rrotulluese, të quajtura ndryshe edhe shata rrotullues, i kanë dhëmbët në formë harku. Këto lesa, duke u tërhequr në njërin ose në tjetrin krah, në raport me përkulshmërinë e dhëmbëve e shkriftojnë më shumë ose më pak tokën. Fig Një tip lese me yje Lesat rrotulluese përdoren kryesisht për shërbime ndaj bimëve të sapombira dhe bëjnë thyerjen e kores, ajrimin e tokës dhe prishjen e barërave të këqija. Në kategorinë e lesave rrotulluese hyjnë dhe lesat me shufra ose me kafaze, që kanë kryesisht veprim nivelues. Një model i tyre tregohet në fig Fig Lesë me dhëmbë rrotullues: a) pamje e përgjithshme; b) dhëmbët 2. Lesat me dhëmbë me veprim nga boshti i marrjes së fuqisë së traktorit Përdorim mjaft të gjerë kanë edhe lesat me veprim të detyruar nga boshti i marrjes së fuqisë së traktorit. Nga pikëpamja e veprimit që kryejnë, këto lesa kanë efektivitet të lartë në përgatitjen e shtratit të tokës me një kalim. Ato ndahen në dy grupe: me dhëmbë q ë vibrojnë (dridhës) dhe me dhëmbë rrotullues. Lesat janë të bartura në traktor. Fig Lesë me dhëmbë dridhës me dy boshte 29

30 -Lesat me dhëmbë dridhës përbëhen nga një shtrat ku janë montuar 2 ose 4 boshte horizontale, pingul me drejtimin e lëvizjes (fig. 3.12). Në këto boshte janë montuar dhëmbë me përmasa të mëdha dhe me majë. Boshtet bëjnë lëvizje lëkundëse (alternative). Secili bosht bën lëvizje të kundërt me atë të boshtit fqinj. Ritmi i lëvizjes është nga 80 lëkundje/min deri në 100 lëkundje/min. Thellësia e punës është deri në 12 cm, ndërsa gjerësia punuese shkon deri në 3 m~4 m. -Lesat me dhëmbë rrotullues përbëhen nga një seri disqesh që rrotullohen rreth boshteve vertikale. Boshtet janë të vendosura në një radhë dhe përballë me drejtimin e lëvizjes. Çdo disk mban 2 ose 4 dhëmbë dhe rrotullohet në kah të kundërt me 2 disqet fqinje. Këto makina pajisen dhe me organe ndihmëse plotësuese, thërrmuese dhe niveluese. Thellësia e punimit sigurohet nga sistemi hidraulik i traktorit: lesa ulet në pozicionin e dëshiruar dhe pastaj sistemi hidraulik kthehet në pozicionin notues. Për lesat me dhëmbë rrotullues, të pajisura me lesa me shufra ose me kafaze, thellësia mund të gradohet e të kufizohet edhe nga pozicioni në lartësi të kësaj të fundit. Pyetje dhe detyra 1. Cilat janë disa nga lesat me dhëmbë dridhës? 2. Tregoni funksionimin që kryen secila prej lesave me dhëmbë dridhës. 3. Ç veçori kanë lesat e përkulshme rrjetë? 4. Si veprojnë lesat që e marrin lëvizjen nga boshti i marrjes së fuqisë së traktorit. Detyrë praktike Në fermën e shkollës nxënësit të përgatisin vetë një lese dridhëse, ta vendosin atë në traktor dhe të shohin efektin në tokë. III.4. Kultivatorët. Ndërtimi, funksionimi dhe përdorimi i tyre në bujqësi Objektivat që do të arrihen Në përfundim të trajtimit të çështjes nxënësit duhet të: -përcaktojnë funksionin që kryejnë kultivatorët në tokë; -shpjegojnë ndërtimin dhe funksionimin e kultivatorit; -tregojnë përdorimin e tyre në bujqësi. Informacioni teorik Kultivatorët janë makina tradicionale që përdoren për punime kulturore për tokën dhe p ë r bimët (të arave dhe të drurëve frutorë). Këto punime e ndihmojnë zhvillimin e bimëve, zvogëlojnë efektin negativ të barërave spontane, pakësojnë avullimin nga toka, lehtësojnë depërtimin e ujit dhe të ajrit në tokë dhe, për më shumë, ndihmojnë në përthithjen e plehrave. Kjo është dhe arsyeja që e kanë marrë emrin kultivatorë. Kjo ide është shtrirë edhe më tej me punimin e tokave para mbjelljeve, për shkriftim, ajrim dhe luftimin e barërave të dëmshme. Për të përmbushur këto funksione, përdoret një sasi shumë e madhe dhe e larmishme kultivatorësh, të cilët kryejnë një punim sipërfaqësor (çarje dhe shkriftim prej 8 cm~15 cm). 30

31 Kultivatorët përdoren gjerësisht edhe duke u nisur nga kërkesa për të pakësuar ndotjen e mjedisit (tokë-bimë) nga përdorimi i herbicideve. Kultivatorët mund t i ndajmë në dy grupe kryesore: -për punim të përgjithshëm sipërfaqësor të tokës për përgatitjen e shtratit të mbjelljes, njëlloj si disqet dhe frezat; -për punime midis rreshtave të bimëve prashitëse. 1. Kultivatorët për përgatitjen e tokës Në varësi të organeve punuese me të cilat janë pajisur kultivatorët, ata i ndajmë si më poshtë: a) Thyerës ose skarifikatorë (fig. 3.13). Këto janë makina që shërbejnë për të thyer horizontin e punueshëm në toka të lidhura, kryesisht për të thyer mbulesën sipërfaqësore me bimësi të livadheve e të kullotave. Në këtë mënyrë ato bëjnë të mundur që uji dhe plehrat kimike të depërtojnë në shtresën aktive ose më poshtë. Fig Kultivator-thyerës i bartur Fig Kultivator shkulës me lesë rrotulluese (yll) dhe me komandim hidraulik Organet punuese janë dhëmbët deltë me teh vertikal ose thikat shillestër, të cilat bëjnë në tokë prerje të ngushta vertikale, pa e zhvendosur tokën anash. Dhëmbët janë të montuar ngurtësisht në shtrat. Këta kultivatorë janë makina të tërhequra dhe të bartura. Shpesh mund të shoqërohen me pajisje të tjera për shërbime kulturore (fig. 3.14). b) Shkulës (fig. 3.14). Këto makina kanë dhëmbë të ngurtë ose elastikë. Në fundin e dhëmbëve montohen plore të vogla petashuqe, me anë të mprehta dhe me majë. Këta dhëmbë shërbejnë veçanërisht për zhvendosje të tokës, për shkuljen e barërave me rrënjë, duke i nxjerrë në sipërfaqe, si dhe për të shkriftuar tokën e ngjeshur e të ngurtësuar në sipërfaqe. Shpesh shoqërohen me pajisje të tjera për sistemimin dhe rregullimin sipërfaqësor. c) Kultivatorë universalë ose ugari (fig. 3.15). Këto janë makina të përshtatshme për lloje të ndryshme punimesh kulturore të tokës. Tipi më klasik i kultivatorit është tipi kanadez (shiko fig. 3.7). Veprimi i organeve punuese në kultivatorët universalë kap të gjithë zonën e punueshme nga kultivatori. Dhëmbët (shatat) mbimbulojnë zonat e veprimit të njëra-tjetrës. Në këtë mënyrë ata krijojnë mundësinë për një thërrmim e shkriftim të plotë sipërfaqësor që shkon në thellësinë 8 cm~12cm. Për asgjësimin e barërave, këta kultivatorë veprojnë si shkulës (fig. 3.15A dhe D), si prerës (fig. 3.15B dhe C) ose të kombinuar: si shkulës- prerës (fig B dhe D). Varianti D është më i përshtatshëm për kallamishte. Kultivatorët shoqërohen me lesa me dhëmbë. Dhëmbët shkulës i çrrënjosin barërat duke i nxjerrë në sipërfaqe (janë më të përshtatshëm kur infektimi është me barëra gjethengushta, si tallë e gram), kurse shatat prerës vetëm i 31

32 presin barërat, duke i lënë të thahen në sipërfaqe (janë më të përshtatshëm për barërat gjethegjera që shtohen me farë). Në rastin e fundit ato i luftojnë plotësisht barërat që nuk e kanë shumë të zhvilluar sistemin rrënjor. Gjithashtu, shatat e kultivatorëve bëjnë përzierjen e tokës. Këtë veprim e ka më të theksuar modeli këmbëpatë, i cili merr edhe emrin përzierës. Fig Kultivator çizel me dhëmbë të ngurtë Në përgjithësi janë më të përshtatshëm për punimin e dytë të tokave të pluguara në vjeshtëdimër, sepse janë ngjeshur nga reshjet, ose kur kanë mbirë në masë barëra të cilat duhet të pastrohen. Në këto raste është e këshillueshme të përdoren organet e punës të treguara në fig. 3.15, të cilat janë më tipiket. Në grupin e kultivatorëve hyjnë dhe kultivatorët çizel (fig. 3.16). Këta janë me dhëmbë të ngurtë, të montuar me siguresa sustë ose pa to. Kultivatorët me dhëmbë elastikë (fig A) dhe ata çizel (fig. 3.16) përdoren edhe për punimin e stërnishtave (pas korrjes së grurit). Në këtë rast zbatohet sistemi konservativ i ruajtjes së lagështisë (mosnxjerrje në sipërfaqe, mbrojtje nga avullimi jo vetëm nga prishja e kapilarëve, por edhe nga mbulesa e kashtës që qëndron mbi sipërfaqe). Përgatitja e kultivatorëve për punë ka rëndësi të madhe. Dhëmbët duhet të jenë të shpërndarë në mënyrë simetrike dhe të baraslarguar në të gjithë gjerësinë e punës së kultivatorit. Zonat punuese të çdo dhëmbi mbulojnë ato të dy organeve fqinjë. Thellësia e punimit rregullohet dhe kufizohet me dy rrotat mbështetëse. Lartësia nga niveli i tokës duhet të jetë 2 cm~3cm më e vogël sesa thellësia e parashikuar e punimit (merret parasysh thellimi i rrotave në tokë). Kur kultivatorët përdoren drejtpërdrejt mbi stërnishtë, kjo diferencë mund të mos merret parasysh. Majat e të gjithë dhëmbëve (shatave) duhet të jenë në një rrafsh, kurse shatat këmbëpatë duhet të vendosen në mënyrë që tehet prerëse të jenë horizontale. Kur dhëmbët janë fiksuar në shtrat nëpërmjet siguresave sustë, këto të fundit duhet të shtrëngohen aq sa të lejojnë shmangien e organeve punuese nga pengesat e forta që ndeshen në tokë. Pyetje dhe detyra 1. Cilat janë veçoritë dalluese të kultivatorëve? 2. Si ndahen kultivatorët dhe cila është fusha e tyre përdorimit? 3. Si vendosen organet punuese në kultivator? 4. Cila është thellësia maksimale në të cilën punon kultivatori? 32

33 Detyrë praktike Nxënësit duhet të përgatisin një kultivator për punë, ta lidhin atë në traktor dhe të kryejnë punë në fermën e shkollës. III.5. Branat, rulet dhe kombinatorët. Ndërtimi, funksionimi dhe përdorimi i tyre në bujqësi Objektivat që do të arrihen Në përfundim të trajtimit të çështjes nxënësit duhet të: -përcaktojnë funksionin që kanë në përgatitjen e shtratit të tokës për mbjellje branat, rulet dhe kombinatorët; -shpjegojnë ndërtimin dhe funksionimin e këtyre makinave; -tregojnë rëndësinë e përdorimit të tyre në bujqësi. Informacioni teorik 1. Branat Branat janë mjete të thjeshta nivelimi. Ato mund të përdoren si në përfundim të përgatitjes së shtratit të mbjelljes, ashtu dhe gjatë mbjelljes ose pas mbjelljes. Branat mund të bëjnë edhe njëfarë thërrmimi të copave të vogla të tokës, gjithmonë për efekt të fërkimit. Ato shfrytëzohen edhe për mbulim brazdash të mbjella. Fig Tipa branash Në përdorimin e makinave të reja të larmishme, branat përdoren gjithnjë e më pak, por prapëseprapë, ato kanë vend në teknikën bujqësore. Në fig tregohen dy tipa branash. 2. Rulet Rulet përdoren për punimet në vazhdim, por pas plugimit dhe ndahen në dy kategori: plisathyese dhe ngjeshëse. Rulet shërbejnë për të thyer e thërrmuar copat e tokës, për nivelimin sipërfaqësor, për mbushjen e boshllëqeve, për ngjeshjen e shtresës shumë të shkrifët të tokës, për të krijuar takim më të mirë të farës me tokën. Përgjithësisht rulimi ndihmon hapjen e kapilareve dhe ngjitjen e vlagës në sipërfaqe. Njëkohësisht procesi krijon edhe kushte të favorshme për largimin e lagështisë nëpërmjet avullimit (gjë që është një dukuri negative). Për këtë arsye, pas rulimit, duhet të krijohet një shtresë izoluese nëpërmjet lesimit. Le t i analizojmë të dy kategoritë e ruleve: a) Rulet plisathyese përdoren për thyerjen e plisave të tokës, të cilat kanë mbetur nga plugimi 33

34 ose nga diskimi (fig. 3.18). Ato përdoren veçanërisht për toka argjilore (deltinore) e të thata. Rulet formohen nga unaza ose disqe prej gize, të cilat montohen mbi një bosht horizontal, i cili është pingul me drejtimin e lëvizjes. Unazat ose disqet rrotullohen lirisht në bosht. Unazat kanë në periferi gunga të formave të ndryshme, kryesisht prizmatike, ose e kanë rrethin në trajtë koni. Gjerësia punuese e një ruli është 2 m~2.5 m dhe masa specifike lëkundet midis 200 kg~300 kg. Për të rritur gjerësinë punuese, zakonisht në traktor lidhen 3 rule paralele në formë tricikli. Në fig tregohen tipat më kryesorë të ruleve të këtij grupi. Fig Frezë prashitëse e përshtatur për 6 rreshta (7 seksione). Seksionet anësore janë të përgjysmuara sikurse edhe te kultivatorët: Rulet plisathyese: A-me disqe me rreth konik; B-tip Kembrixh; C-tip kroskill; D-yllor. b) Rulet ngjeshëse (fig. 3.19) shërbejnë për të kompaktësuar shkriftimin e p ë r të punuar toka të lehta përpara ose pas mbjelljes, si dhe për ngritjen e vlagës. Gjithashtu ato shërbejnë për të thërrmuar copa të vogla plisash që kanë mbetur në sipërfaqe pas punimeve përgatitore për mbjellje. Fig Kombinator Fig Rul ngjeshës Këto rule përdoren edhe në toka kompakte, për të plotësuar hapësirat e lëna nga punimet e mëparshme, si edhe për t i sjellë grimcat e tokës në kontakt me farën. Kjo gjë ndihmon mbirjen e farërave dhe zhvillimin e mëvonshëm të bimëve. Rulet ngjeshëse janë cilindra me sipërfaqe të rrafshët. Masa specifike e llogaritur për një metër gjerësi punuese ndryshon nga 100 kg~120 kg (për toka të lehta të shkrifëta) deri në 400 kg~500 kg (për toka të mesme), ndërsa për toka të rënda është 600 kg~800 kg. 34

35 Për ta përshtatur rulin për tokat e tipave të ndryshëm, pjesa e brendshme e cilindrit (hermetike dhe e mbyllur me një tapë) mbushet me ujë ose me rërë në sasinë e dëshiruar. Me këtë rregullohet pesha sipas kërkesave. Gjerësia punuese e një ruli është 1.25 m~3 m. Edhe në këtë rast, për traktorët mund të përdoret vendosja në tricikël. Punimet plotësuese sipërfaqësore të tokës me një nga mjetet për punimin e tokës, shpesh paraqesin mangësi për përgatitjen e shtratit të mbjelljes, nga veprimi i njëanshëm i tyre. Për këtë arsye rritet numri i ndërhyrjeve mekanike. Për të mënjanuar këtë mangësi, përdoren kombinatorët, të cilët kryejnë disa funksione njëkohësisht. Në praktikën e prodhimit shpesh janë realizuar dhe zbatohen zgjidhje të pjesshme të ndërthurjes së operacioneve për përgatitjen e tokave me mjete rrethanore ose sipas mendimit të specialistëve. Kështu mund të përmendim ndërthurjen e plugjeve me lesa, ndërthurjen e diskut me kultivatorët me lesa ose me brana etj., të cilat sjellin një lloj efekti, por nuk e zgjidhin përfundimisht problemin. Fig Kombinator për përgatitjen e shtratit të mbjelljes në tokë të papluguar Kombinatorët janë makina të përbëra me kombinime të ndryshme organesh punuese. Si rrjedhim, ata paraqiten në variante të shumta. Për këtë arsye gjejnë përdorim në kushte të ndryshme të mjedisit, për të plotësuar qëllimin e vënë. Te kombinatorët, elementet e veçanta janë të vendosura në radhë njëri pas tjetrit, nga një radhë ose me përsëritje në radhë të këmbyera. Kështu p.sh., përdoren disqe dhëmbë kultivorë, rule thërrmuese, lesa rrokullisëse me yje. Në fig dhe në fig janë paraqitur 2 tipa kombinatorësh. Kombinatorët përdoren zakonisht në mënyrë të pavarur e pas plugimit, duke synuar që me një zgjidhje të përshtatshme të arrihet përgatitja cilësore e tokës për mbjellje me një kalim. Gjithashtu, ata mund të përdoren edhe së bashku me plugje ose me makina mbjellëse. Pyetje dhe detyra 1. Përse është i nevojshëm përdorimi i branave? 2. Si ndahen rulet dhe cilat janë veçoritë e secilit tip? 3. Ç dini për peshat specifike të ruleve të ndryshme? 4. Si mendoni ju, a mund të zëvendësojnë branat punën e ruleve? 5. Përse kombinatorët janë makina komplekse? 6. Cilat janë veçoritë dalluese të kombinatorëve? 35

36 Detyrë praktike Nxënësit duhet të përgatisin vetë një kombinator me disa makina të punimit të tokës dhe ta shohin konkretisht punën që ato bëjnë në tokë. III.6. Frezat. Ndërtimi, funksionimi dhe përdorimi i tyre në bujqësi Objektivat që do të arrihen Në përfundim të trajtimit të çështjes nxënësit duhet të: -përcaktojnë punën që kryejnë frezat në tokë; -shpjegojnë ndërtimin dhe funksionimin e frezave për përgatitjen e shtratit të tokës për mbjellje; -tregojnë rëndësinë e përdorimit të tyre në bujqësi. Informacioni teorik Frezat janë makina për përpunimin e tokës. Organet punuese janë me veprim të detyruar rrotullues dhe e marrin lëvizjen nga boshti i marrjes së fuqisë së traktorit. Ato përdoren kryesisht për punimet e para të tokës, për përgatitjen e shtratit të mbjelljes pas punimit me plugje dhe për shërbime ndaj bimëve. Frezat bëjnë punë më efikase, në krahasim me plugun me veshë. Ato e zvogëlojnë numrin e ndërhyrjeve për përgatitjen e shtratit të mbjelljes dhe e përgatisin atë me një kalim, me cilësinë e dëshiruar të strukturës dhe pavarësisht nga tipi i tokës. Si të tilla frezat mund t i mendojmë si makina të komanduara. Fig Freza: 1-rotori Frezat e përziejnë mirë tokën dhe, bashkë me të, edhe plehrat kimike të shpërndara në sipërfaqe. Pavarësisht nga përdorimi, ato kanë të njëjtin ndërtim dhe të njëjtin parim pune. Freza dallohet nga organi i punës (fig. 3.22). Ai është një rotor horizontal që përbëhet nga një bosht rrotullues në të cilin janë salduar disqe metalike (të cilat janë pingule me aksin e boshtit) ose mbajtëse të formave të tjera. Organet punuese janë montuar me disqet ose mbajtëset e tyre. Montimi mund të bëhet në mënyrë të shtangët (fikse) ose elastike. Këto organe pune janë të formave të ndryshme, në varësi të punës që kryejnë. Ato mund të jenë: shatëza, thika ose dalta harkore. Në mjaft raste, mbi të njëjtën frezë mund të vendosen njëkohësisht shatëza dhe thika, me qëllim që të plotësojnë punën e njëra-tjetrës. Boshti rrotullues (rotori) është montuar në një shtrat të thjeshtë. Ai e merr rrotullimin nga boshti i marrjes së fuqisë së traktorit, nëpërmjet një reduktori dhe një transmisioni (me rrip ose me zinxhir). Nga sipër rotori mbulohet me një mbrojtëse llamarine, pjesa e pasme e së cilës është një kapak i çernieruar (fig. 3.23). 36

37 Fig Procesi i frezimit: 1 kapaku i mbulesës së rotorit Kur freza zhvendoset përpara, thikat (shatëzat) thellohen në tokë. Gjatë rrotullimit të rotorit, ato e presin tokën në copa të vogla (në formën e ashklës) dhe e flakin prapa me energji të madhe të madhe të madhe (fig. 3.23A). Copat e tokës shformohen si gjatë prerjes, ashtu edhe gjatë flakjes. Ato ndahen në grimca dhe copa me të vogla dhe gjatë përplasjes në mbulesën mbrojtëse dhe në kapak, thërrmohen intensivisht dhe pastaj bien në tokën e gërmuar me parë. Kapaku i mbulesës shërben edhe si rregullator i shkallës së thërrmimit në tokë. Kur ai është i mbyllur (fig. 3.23B), intensiteti i thërrmimit është më i madh, kurse, kur është i hapur (i ngritur lart) frezimi është më i ashpër (fig. 3.23C). Shkalla e thërrmimit të tokës dhe cilësitë strukturore të shtratit të mbjelljes varen, para së gjithash, nga raporti ndërmjet shpejtësisë zhvendosëse të frezës dhe numrit të rrotullimit të rotorit. Për të njëjtin numër rrotullimesh, duke e rritur shpejtësinë e lëvizjes së frezës, copat e tokës janë më të mëdha dhe anasjelltas, deri në thërrmim shumë të imët. Duke rritur numrin e rrotullimeve të rotorit, intensiteti i thërrmimit është më i madh. Në këtë mënyrë, duke ndryshuar këto raporte, përfitohen struktura të ndryshme për të njëjtën tokë, duke iu përshtatur më mirë kërkesave të farave të ndryshme. Me vendosjen e raporteve të përshtatshme të shpejtësive, sipas tipit të tokës, përfitohet edhe struktura e kërkuar për mbjelljen e farës. Rotori ka nga 150 rrot/min~300 rrot/min, prandaj, për të pasur një punë të efektshme e cilësore me frezë, shpejtësia e zhvendosjes duhet të jetë në kufijtë 1.7 km/orë~3.4 km/orë. Përgjithësisht, gjerësia punuese e frezave ndryshon nga 0.8 m deri ~2.4 m. Për punime të cekëta (3 cm~7 cm) në hortikulturë dhe në florikulturë përdoren freza me përmasa shumë të vogla. Këto janë mjete vetëlëvizëse pa rrota dhe të pajisura me motorë të vegjël. Zhvendosja e frezës realizohet nga vetë rotori i saj. Fig Frezë anësore për punimet në rresht të pemëtoreve 37

38 Një tip tjetër janë frezat anësore, të cilat mund të jenë me gjerësi pune 60 cm~80 cm e që përdoren për punime midis drurëve të pemëve (hardhive) në rresht. Drurët s duhet të jenë me afër se 2 m. Këto freza janë të pajisura me organe prekjeje (fig. 3.24), të cilat, duke takuar lehtë në trungje, e shmangin frezën nga takimi me to. Këto organe prekjeje komandohen në mënyrë mekanike ose hidraulike, por edhe me dorë. Frezat kanë këto karakteristika pune: thellësia e punës rregullohet me anën e rrotave ose të slitave të regjistrueshme në lartësi; për një kalim kryejnë punim të mirë thërrmues e nivelues, në përputhje me kërkesat, pa qenë nevoja për ndërhyrje të tjera në vazhdim; toka nuk kthehet (përmbyset) plotësisht, por vetëm në 1/3 e asaj që arrihet nga plugjet me veshë (bëhet fjalë për punimin e parë). Frezat kryejnë pra një punë mjaft të mirë. Pyetje dhe detyra 1. Çfarë përfaqësojnë frezat? 2. Cilat janë përparësitë e frezave në krahasim me makinat e tjera të punimit të tokës? 3. Si rregullohet cilësia e frezimit? 4. Cilat janë llojet e frezave dhe si punojnë ato? 5. Trego disa nga karakteristikat e punës së frezave. Detyrë praktike Nxënësit duhet të njihen konkretisht me makinën frezuese dhe t i shohin ato gjatë punës që kryen në fermën e shkollës. 38

39 TEMA IV MAKINAT PËR SISTEMIMIN DHE PUNIMIN E TOKAVE Objektivat e temës Në përfundim të temës nxënësit duhet të: -përshkruajnë ndërtimin dhe përdorimin e makinave hapëse të kanaleve; -tregojnë ndërtimin e makinave dhe përdorimin e makinave për drenazhimin e tokës; -tregojnë ndërtimin e makinave drenazhuese të tokës; -përshkruajnë funksionimin dhe përdorimin e grejderave; -tregojnë ndërtimin e grejderave; -përshkruajnë funksionimin dhe përdorimin e makinave për formime vllojesh dhe shtretërish; -tregojnë ndërtimin e makinave për formime llojesh dhe shtretërish; -përshkruajnë funksionimin dhe përdorimin e makinave për nulcerimin e tokës; -tregojnë ndërtimin e makinave për nulcerimin e tokës. IV.1. Makinat e hapjes së kanaleve. Ndërtimi, funksionimi dhe përdorimi i tyre në bujqësi Objektivat që do të arrihen Në përfundim të trajtimit të çështjes nxënësit duhet të: -përcaktojnë llojet e makinave që shërbejnë për sistemimin e tokave; -shpjegojnë funksionin që kanë këto makina dhe punën që kryejnë; -tregojnë rëndësinë e përdorimit të tyre në trajtimin e tokës. Informacioni teorik Në operacionet e përmirësimit ujor të tokave bujqësore hyjnë: -hapja dhe pastrimi i kanaleve; -hapja e vijave kulluese dhe e drenazheve brenda ngastrës (të përhershme dhe të përkohshme urith ); -hapja e vijave kundër gërryerjes në tokat e pjerrëta. Për kryerjen e këtyre operacioneve përdoren makina të ndryshme. Për hapjen dhe për pastrimin e kanaleve kulluese përdoren kryesisht ekskavatorët me kovë. Më poshtë do të ndalemi në sistemin e makinave që përdoren për përmirësimet ujore brenda ngastrës. Tipat specialë të makinave që përdoren për këtë qëllim quhen hapës kanalesh (vijash) kulluese ujitëse. Këto makina shfrytëzohen sistematikisht për hapjen dhe mirëmbajtjen e rrjetit kullues-ujitës në ngastër dhe që shpesh përfshihen në teknologjitë e kultivimit të bimëve. Karakteristikë e punës së këtyre makinave është thellësia e kufizuar (d e r i 60 cm) dhe gjerësia sa më e vogël e kanaleve (vijave). Qëllim është për të kursyer tokën. 39

40 Këto makina ndahen në: 1. Hapës kanalesh me veprim të ndërprerë, që janë pajisje ekskavatori me kovë, me përmasa me vëllim të vogël (rreth 0.25 m³), të cilat montohen anash ose prapa traktorëve bujqësorë me zinxhirë ose me rrota. Biga dhe kova e ekskavatorit komandohen me sistem hidraulik. 2. Hapës kanalesh me veprim të vazhdueshëm, të cilët, sipas tipit të organit të punës, janë: -me organe të palëvizshme; -me organe të lëvizshme (rrotulluese). Në rastin e parë kemi të bëjmë me një plug me trup punues të dyfishtë (simetrik), që e hedh dheun nga të dy krahët e që është i ngjashëm me brazdëhapësit, por me përmasa më të mëdha. Ky organ pune montohet në plugjet për punime të thella qilizme (fig. 4.1), ose takohet si një makinë e veçantë. Krahas gërmimit dhe zhvendosjes së dheut, ata formojnë dhe bankina. Fig. 4.1 Trup i dyfishtë (simetrik) për hapjen e kanaleve dhe të vijave ujitëse kulluese Cilësia e punës me këta trupa punues nuk i plotëson kërkesat, prandaj kërkohet ndërhyrja me punë krahu për profilimin e kanaleve, pastrimin e tyre nga plisat dhe mbetjet e tokës dhe për shpërndarjen e dheut të nxjerrë mbi ngastër. Në disa raste kërkohet edhe thellimi i kanalit me krahë, sepse thellësia që sigurojnë këta trupa punues nuk i kalon 45 cm~50 cm. Këto makina përdoren mjaft në bujqësi, pasi kryejnë një punë me vëllim shumë të madh, e cila, nëse do të kryhej me krahë, do të kërkonte kohë dhe fuqi punëtore. Pyetje dhe detyra 1. Ku qëndron ndryshimi ndërmjet makinave për hapjen e kanaleve me organe të palëvizshme dhe lëvizshme? 2. Cila është thellësia më e madhe e punës së një pastruesi kanalesh? 3. Ndërto figurën dhe shpjego funksionin e pastruesit e hapësit të kanaleve. Detyrë praktike Nxënësit, së bashku me mësuesin, të realizojnë një punim konkret me makinën për hapjen e kanaleve dhe për pastrimin e tij në fermë, me qëllim që ta kuptojnë më mirë punën që bën ajo. IV.2. Makinat e drenazhimit. Ndërtimi, funksionimi dhe përdorimi i tyre në bujqësi Objektivat që do të arrihen Në përfundim të trajtimit të çështjes nxënësit duhet të: -përcaktojnë llojet e makinave që përdoren për drenazhim; -shpjegojnë funksionin që kanë ato në tokë dhe mënyrën e ndërtimit; -tregojnë rëndësinë e përdorimit të tyre. 40

41 Informacioni teorik Drenazhimi është një proces mjaft i rëndësishëm. Ai kryhet me makina të posaçme, të cilat përbëjnë grupin e makinave që punojnë për drenazhim urith. Ato janë me veprim të vazhdueshëm dhe me organe të palëvizshme ose me organe të lëvizshme (rrotulluese) dhe shërbejnë për të hapur në tokë drenat e përkohshme në trajtë tunelesh, për kullimin nënsipërfaqësor. Ky organ pune përbëhet nga një mbajtës thikë, që përfundon me një shpues dhe që tërheq prapa një zgjerues në trajtë predhe. Drenazhuesi montohet në shtratin e plugjeve për punime të thella ose përbën një makinë të veçantë. Emërtimi plug drenazhi ose plug urith është vetëm një emërtim tradite, sepse nuk ka të bëjë me procesin e plugimit. Drenazhimi urith është i dobishëm për tokat e rënda deltinore. Fig. 4.3 Hapës kanalesh me disk frezues (HRK-45) Fig. 4.2 Drenazhues urith: a-me plor; b-me cilindër Modifikime të drenazheve urith janë konstruksionet e veçanta që mbushin hapësirën e drenit me material filtrues (zhavorr të fraksionuar), duke siguruar jetëgjatësi të madhe dhe funksionim të përsosur në kullim. Në rastin e dytë hyjnë makinat e pajisura me organe rrotulluese, që janë: konvejer me kova dhe disqe frezuese. Hapësi i kanaleve me disk frezues është mjaft i përhapur. Ai bën një pastrim dhe drenazhim mjaft të mirë. Ai përbëhet nga një disk (në disa raste edhe dy disqe), i pajisur me thika gërmuese dhe lopata hedhëse, si dhe nga një shabllon për profilim. Dheu që del nga pastrimi hidhet mbi ngastër me një gjerësi 5 m~8 m. Kjo makinë kryen punë me cilësi, prandaj nuk kërkohet ndërhyrja me krahë. Kjo makinë montohet prapa traktorit në sistemin hidraulik dhe merr lëvizjen nga boshti i marrjes së fuqisë së traktorit. Shpejtësia e zhvendosjes në punë nuk duhet të jetë më e madhe se 1km/orë. Pyetje dhe detyra 1. Cilat janë disa nga makinat që kryejnë drenazhimin? 2. Si kryhet procesi teknologjik i formimit të drenave urith? 3. Bëj krahasimin ndërmjet makinave me organe të palëvizshme dhe atyre të lëvizshme apo rrotulluese. 41

42 Objektivat e temës TEMA V MAKINAT PËR SHPËRNDARJEN E PLEHRAVE Në përfundim të temës nxënësit duhet të: -klasifikojnë makinat e shpërndarjes së plehrave organike; -përshkruajnë përdorimin e makinave plehëruese; -përshkruajnë funksionimin dhe përdorimin e makinave për shpërndarjen e plehrave kimike; -tregojnë ndërtimin e makinave plehëruese kimike; -përshkruajnë regjimet e punës së makinave plehëruese kimike; -përshkruajnë funksionin dhe regjimet e punës së makinave rimorkio për shpërndarjen e plehrave organike; -tregojnë ndërtimin e makinave-rimorkio për shpërndarjen e plehrave organike; -përshkruajnë funksionimin dhe regjimet e punës së makinave për plehërimin e lëngshëm; -tregojnë ndërtimin e makinave për plehërimin e lëngshëm. V.1. Klasifikimi i makinave për shpërndarjen e plehrave dhe përdorimi i tyre në bujqësi Informacioni teorik Krahas përdorimi të farërave të zgjedhura, faktor përcaktues në rritjen e prodhimit bujqësor është përdorimi, me doza të përshtatshme, i plehrave. Për ta bërë procesin e plehërimit sa më të dobishëm, plehu duhet shpërndarë sipas disa rregullave të përcaktuara, ku përfshihen: Sigurimi i sasisë së përcaktuar për njësi të sipërfaqes. Njëtrajtshmëria e shpërndarjes si në drejtimin tërthor, ashtu dhe në drejtimin gjatësor, por dhe në kohën e duhur. Kjo kërkon veprues të shpejtë dhe me saktësi. Kërkesat mund të realizohen vetëm nëpërmjet mekanizmit të këtij procesi, nëpërmjet makinave të përshtatshme dhe të regjistruara me saktësi. Plehrat që përdoren në bujqësi, mund të ndahen në natyrore (organike) dhe në kimike (minerale). Plehrat organike ndahen në pleh stalle, me ose pa kushte e me më shumë se 15% lëndë të thatë mbi masën e përgjithshme, dhe n ë plehra natyrore të lëngëta ose lëng stalle e me më pak se 15% lëndë të thatë. Plehrat kimike mund të ndahen sipas komponentëve të ndryshëm kimikë ose sipas gjendjes fizike. Në rastin e fundit plehu mund të jetë në gjendje të ngurtë (kokrrizore, mikrokokrrizore, pluhur) ose fluid (i lëngët ose i gaztë). Përdorimi i plehrave organike kryhet nëpërmjet tri operacioneve të njëpasnjëshme: ngarkim, transport, shpërndarje. Këto operacione kërkojnë përdorimin e makinave të ndryshme, gjë që bëhet e domosdoshme, sepse sasia e plehut për njësi të sipërfaqes ndryshon si më poshtë vijon: për plehun e stallës: 20 t/ha-100 t/ha; për plehun e lëngët të stallës 5 t/ha-20 t/ha. 42

43 Për shpërndarjen mekanike të plehrave kimike, është arritur një shkallë e kënaqshme mekanizimi. Kjo bëhet nëpërmjet makinave me kapacitet shpërndarës të ndryshëm nga: 4 kg/ha-50 kg/ha për plehrat mikrokokrrizore; 50 kg/ha-100 kg/ha për plehrat kokrrizore ose pluhur. Plehrat mund të shpërndahen: a. Në gjithë sipërfaqen, që bëhet si plehërim bazë, me plehra organike ose kimike, përpara ose në vazhdim të punimeve përgatitore të tokës për mbjellje: si ushqim plotësues gjatë vegjetacionit, me plehra organike të lëngëta dhe kimike, kryesisht në të lashta, jonxhishte, livadhe, kullota etj. b. Në mënyrë të lokalizuar (ose të përqendruar), që bëhet si plehërim shoqërues, gjatë mbjelljes në të njëjtën kohë me farërat, ose si plehërim (ushqim) plotësues gjatë vegjetacionit, në afërsi të sistemit rrënjor të bimëve prashitëse dhe atyre drufrutore. Ky i fundit mund të kryhet si operacion më vete ose i bashkëshoqëruar me kultivatorët. Kur plehu shpërndahet në sipërfaqe (në të dy rastet), ai mbulohet dhe përzihet me anë të makinave të punimit të tokës. Me makinat shpërndarëse të plehrave mund të shpërndahen edhe përmirësues të ndryshëm, si gëlqere, gips ose materiale sintetike, që shërbejnë për të rregulluar strukturën e tokës. Në përputhje me 3 grupet kryesore të plehrave (duke përfshirë dhe gëlqeren, gipsin apo materialet e tjera), makinat shpërndarëse të plehrave ndahen po në tri grupe: 1. Për shpërndarjen e plehrave organike: përhapësit nga togjet dhe rimorkiot me organe shpërndarëse. 2. Për shpërndarjen e plehrave organike të lëngëta: bote në kono ose në rimorkio, me rënie të lirë dhe me trysni. 3. Për shpërndarjen e plehrave kimike: me shpërndarjen për shkak të forcave qendërikëse dhe me rënie të lirë (vertikale). Makinat e shpërndarjes së plehrave duhet të plotësojnë disa kërkesa: 1. Të sigurojnë ndryshimin e normës (sasisë së plehut për 1 ha) në kufij shumë të gjerë. Ky ndryshim të bëhet lehtë dhe me saktësi. 2. Të ruajnë të pandryshuar gjatë gjithë kohës së punës sasinë e plehut që shpërndahet, sidomos në kushtet e pjerrësisë. 3. Në hedhjen e lokalizuar organet punuese duhet të sigurojnë vendosjen e plehut që shpërndahet, sidomos në kushtet e pjerrësisë. 4. Organet e punës, në hedhjen e lokalizuar, organet punues duhet të sigurojnë vendosjen e plehut në thellësinë dhenë largësinë e nevojshme nga faza ose rrënjët e bimëve. Pyetje dhe detyra 1. Ku qëndron përparësia e shpërndarjes së plehut me makinë? 2. Si ndahen plehrat dhe ç mjete përdoren për shpërndarjen e tyre? 3. Cilat janë mënyrat e shpërndarjes së plehrave dhe ç ndryshim kanë ndërmjet tyre? 4. Ç kërkesa duhet të plotësojnë makinat e shpërndarjes së plehrave? 5. Sillni me vete disa lloje plehrash kimike dhe bëni përcaktimin e tyre. 43

44 V.2.-V.3. Makinat për shpërndarjen e plehrave kimike. Ndërtimi, funksionimi dhe regjimet e punës Informacioni teorik Këto makina shërbejnë për shpërndarjen e plehrave kimike në formë pluhuri të kristalizuar ose të kokërrzuar, por mund të shërbejnë edhe për shpërndarjen e plehut kimik të lëngët dhe të gaztë. Makinat e shpërndarjes së plehrave kimike janë makina me saktësi të lartë si nga pikëpamja e sasisë së shpërndarjes, ashtu dhe nga ajo e njëtrajtshmërisë së shpërndarjes. Përdorimi i plehrave kokrrizore në krahasim me plehrat pluhur ka më shumë lehtësi dhe saktësi. Këto makina përbëhen nga një shtrat i bartur (ose i tërhequr me dy rrota) mbi të cilën është montuar arka (depozita, organet shpërndarëse dhe ato rregulluese. Krahas modeleve klasike me rënie të lirë, përdorimi i të cilave po vjen duke rënë, sot po gjejnë përdorim më të gjerë dy modele kryesore makinash: a. makinat me shpërndarje qendërikëse; b. makinat me shpërndarje pneumatike. a. Makinat me shpërndarje qendërikëse janë: të tërhequra, gjysmë të bartura ose të bartura. Më të përhapurat janë makinat e bartura. Ato vihen në veprim nga boshti i marrjes së fuqisë së traktorit. Modelet e tërhequra me kafshë e marrin lëvizjen nga rrotat e makinës. a b Fig. 5.1 Shpërndarës qendërikës: a-me disk rrotullues; b-me gyp lëkundës Fig. 5.2 Shpërndarës qendërikës me pajisje për shpërndarje të lokalizuar në rreshta Arka (depozita) ka formën e një trungu koni (fig. 5.1). Në pjesën fundore të saj është vendosur aparati, që përbëhet nga përzierës-shkriftuesi, dozuesi dhe shpërndarësi. Shpërndarësi është dy tipash: Një disk horizontal, me lopatëza rrezore, që kryen lëvizje rrotulluese. Një gyp lëkundës (tub) që bën lëvizje lëkundëse tërthore. Te shpërndarësi i tipit të parë disku rrotullohet me shpejtësi 320 rrot/min-700 rrot/min. Nëpërmjet dozuesit, në qendër të diskut bie një sasi e caktuar plehu. Gjatë rrotullimit të diskut fillojnë të rrotullohen dhe grimcat e plehut. Grimcat flaken me energji nga lopatëzat, duke u shpërndarë në një hapësirë të gjerë e simetrikisht makinës. Përpara diskut ka një pritëse metalike, që e pengon plehun të kalojë në pjesën e përparme të makinës. Te shpërndarësi i tipit të dytë, gypi, duke u lëkundur me rreth 400 lëkundje/min, bën që plehu të dalë me forcë nga vrimat dhe nga hapja fundore, duke u shpërndarë në të njëjtën mënyrë si dhe në rastin e parë. 44

45 Për një shpejtësi optimale të traktorit (6 km/orë-12 km/orë), makinat me shpërndarje qendërikëse, arrijnë një gjerësi shpërndarjeje 10 m-12 m. Këto makina kërkojnë traktorë me fuqi 25 kw. Kufizimi i këtyre makinave qëndron në pasaktësinë e shpërndarjes së plehrave pluhur, sidomos në kohë me erë. Për të mënjanuar këtë defekt, si dhe humbjet që shkaktohen nga kjo, makinat pajisen me një mbrojtëse plastike nga era, e gjerë sa gjerësia e shpërndarjes. Në kufijtë e rripit të plehrave të tokës, zakonisht, bien një sasi më e vogël plehu, prandaj, është e domosdoshme që gjatë kalimit në kthim të makinës mbimbulimi të jetë 1.5 m-2 m. Në këtë mënyrë, gjerësia e dobishme e punës arrin vlerën maksimale prej 6 m-8 m. Për secilin tip parashikohet përdorimi i pajisjeve për shpërndarje të lokalizuar në rreshta, të përbëra nga një seri tubash plastikë. Largësia e tubave rregullohet sipas nevojës (fig. 5.2). Gjithashtu përdoren edhe pajisje për lokalizimin e plehut në një rresht, të pajisura me thikë plehëruese, të cilat shërbejnë për ta vendosur plehun në thellësinë e caktuar. Këto lloj pajisjesh përdoren në frutikulturë. Për makinat me shpërndarës qendërikës, doza e plehut sigurohet dhe ndryshohet nga: Madhësia e hapjes së dozuesit, që rregullon sasinë e plehut që bie mbi disk ose në gyp. Nga shpejtësia e lëvizjes së traktorit. Për makinat me gyp lëkundës, sasia e plehut që bie varet edhe nga gjatësia e gypit. Për këtë arsye, çdo makinë pajiset me një tërësi gypash të gjatësive të ndryshme. Për të arritur një shpërndarje të rregullt e sipas kërkesave, duhet të përdoren tabelat e gradimit. Në këto tabela pasqyrohen dozat e plehut, sipas vlerave reciproke të parametrave të lartpërmendur. Kontrolli fushor dhe korrigjimet e nevojshme në dozues ose në shpejtësinë e traktorit bëhen sipas mënyrës së shpërndarjes. b. Makinat me shpërndarës pneumatik kanë përparësi ndaj modeleve qendërikëse, sepse realizojnë një shpërndarje më të njëtrajtshme dhe më të rregullt edhe me plehrat pluhur ose mikrokokrrizore (fig. 5.3). Makinat e bartura kanë një arkë me kapacitet deri 1.2 m3, kurse makinat e tërhequra deri në 2.5 m3. Në arkë vendoset dozuesi dhe një ventilator qendërikës. Plehu, duke kaluar nëpërmjet dozuesve, bie në rrymën e ajrit që krijon ventilatori. Fig. 5.3 Makinë me shpërndarës pneumatik Dozuesit janë cilindra të pajisura në periferi me lopatëza rrezore. Lopatëzat kanë forma të ndryshme, që varen nga tipi i plehut. Cilindrat rrotullohen me shpejtësi të regjistrueshme. Rryma e ajrit e transporton plehun e dozuar në tubacionet e pajisura me një seri difuzorësh shpërndarës, të cilët vendosen vertikalisht e me vrimë nga toka. Sipas cilindrave dozues, dozat e shpërndarjes arrijnë nga një minimum 5 kg/ha në një maksimum prej 120 kg/ha. Shpejtësia optimale e punës duhet të jetë 8 km/orë-12 km/orë. Meqë shpërndarja tërthore është e njëtrajtshme, mbimbulimi merret shumë i vogël. Kjo gjë e rrit shumë kapacitetin e punës. 45

46 Makinat shpërndarëse të plehrave kimike fluide Plehrat e lëngëta kimike janë tretësira ose pezulli (suspensione) të lëndëve aktive (të thjeshta ose të përbëra) në ujë. Këto plehra shpërndahen në makina përkatëse speciale, të cilat përbëhen nga një shtrat, në të cilin vendoset depozita prej materialesh të imët. Nga depozita, nëpërmjet një sistemi pompues me pistona ose me membranë, lëngu shtyhet në tubacionet e pajisura me pluhurzorë (sprucatorë), të cilët montohen në një mbajtëse horizontale. Kjo vendosje, pingule me drejtimin e lëvizjes, është e të njëjtit tip si ajo e shpërndarësit pneumatik të plehrave të ngurta kimike. Një pompë tjetër qendërikëse bën mbushjen e depozitës me lëng, kurse gjatë shpërndarjes siguron përzierjen e vazhdueshme të lëngut në depozitë. Në raste të tjera, përzierja sigurohet nga sisteme mekanike. Për makinat e bartura depozitat janë me kapacitet të vogël (deri në 0.6 m3); për makinat e tërhequra deri në 4 m3. Nëpërmjet këtyre makinave sigurohet rregullshmëri e lartë në shpërndarje. Sasia e lëngut që shpërndahet nëpërmjet pluhurzorëve ndryshon nga 40 dm3/min-100 dm3/min (ose 100 dm3/ha1000 dm3/ha), ndërsa trysnia shkon 3 bar-5 bar. Shpërndarja e plehrave të lëngëta ka përparësi të mëdha ndaj shpërndarjes mekanike të plehrave të ngurta kimike. Përparësia është nga pikëpamja cilësore (si njëtrajtshmëri e lartë dhe saktësi më e madhe në rregullimin sasior) dhe nga ajo e organizimit të punës. Makinat shpërndarëse të plehut të lëngët kimik janë të ndryshme, kjo në varësi të llojit të lëngut që përdoret në tretësira ose në pezulli. Shpërndarja e plehrave të lëngëta kimike ose organike në thellësi të tokës bëhet me pajisje të përshtatshme të tipit të brazdëhapësve (fig. 5.4). Pajisjet hyjnë në tokë deri në thellësinë 8 cm-12 cm. Kjo është thellësia ku pluhurzorët lëshojnë lëngun. Fig. 5.4 Shpërndarës me lokalizim i plehrave të lëngëta Fig. 5.5 Shpërndarës i anhidridit amoniakor në tokë: 1-depozita; 2-injektorët Në rastin e lëngut të stallës duhet të përdorim përzierje shumë të holluara me jo më shumë se 5% lëndë të thatë. Plehrat kimike në gjendje të gaztë shpërndahen me makina speciale, me rezervuar të qëndrueshëm. Interes të veçantë paraqet anhidridi amoniakor, i cili mbahet i konservuar në gjendje të lëngët, me trysni rreth 30 bar. Plehu shpërndahet me anë të tubacioneve dhe të injektorëve specialë (fig. 5.5). Ai futet në tokë në thellësi 15 cm-18 cm me brazdëhapës të ngushtë, prej nga depërton në brendësi të saj. 46

47 Pyetje dhe detyra 1. Si ndahen makinat për shpërndarjen e plehut të ngurtë kimik? 2. Cilat janë veçoritë dhe përparësitë e këtyre makinave? 3. Si funksionojnë makinat me shpërndarje qendërikëse? 4. Si rregullohet dhe kontrollohet doza e shpërndarjes? 5. Cilat janë veçoritë e shpërndarjes së plehrave të lëngëta? 6. Si realizohet shpërndarja në thellësi të tokës e plehrave të lëngëta? 7. Trego disa nga veçoritë e makinave shpërndarëse të plehrave kimike në gjendje të gaztë. V.4. Makinat rimorkio për shpërndarjen e plehrave organike. Ndërtimi, funksionimi dhe regjimet e punës Informacioni teorik Cikli i shpërndarjes së plehrave organike bëhet sipas tri operacioneve në vazhdim të njëritjetrit, që janë: ngarkim-transport-shpërndarje. Kur largësitë stallë-arë janë të vogla, dy operacionet e fundit kryhen nga vetë makina shpërndarëse. Ngarkimi i mekanizmave kërkon dhe makina të veçanta. Kjo gjë është e nevojshme për të shkurtuar kohën dhe për të kursyer fuqinë punëtore. Në operacionin e shpërndarjes së plehrave të ngurta organike një përdorim mjaft të madh kanë makinat rimorkio, të cilat janë shumë të përdorshme, p asi janë ekonomike dhe shumë të leverdishme për fermat e vogla. Ato mund të përdoren edhe për shpërndarjen e materialeve të tjera. Përdoren me traktorë me fuqi 20 kw, me një kapacitet pune që arrin në 2 ha/orë. Rimorkiot shpërndarëse janë rimorkio transporti me 2 ose 4 rrota transportuese-ushqyese, me aparat copëtues-ndarës, me organe rregullatore dhe me transmision. Fig. 5.6 Shpërndarës plehu Në fig. 5.6 tregohet skema e një tipi më të përgjithshëm të shpërndarësit të plehut organik. Transportuesi ushqyes, i vendosur në fundin e karrocerisë, formohet nga dy ose tre zinxhirë pa fund të lidhura me pllaka tërthore. Boshti aktiv i transportuesit rrotullohet nga rrota trarpinve e mekanizmit rregullues. Shpejtësia e transportuesit (që ka kah të kundërt lëvizjeje me atë të makinës) është e ndryshueshme e shkon në kufijtë 0.2 m/min-1 m/min. Për shkarkim shumë të shpejtë, shpejtësia arrin 4 m/min-6 m/min. Nga shpejtësia e transportuesit varet edhe sasia e plehut që duhet të shpërndahet për njësinë e sipërfaqes. Në këtë mënyrë, plehu i ndodhur në karroceri, nëpërmjet transportuesit, drejtohet në organet 47

48 copëtuese-shpërndarëse. Këto organe, në përgjithësi, janë të vendosura prapa, por ka raste edhe anash (fig. 5.7). Shpejtësia rrotulluese e organeve shpërndarëse është konstante, rreth 300 rrot/min. Mekanizmi rregullues i shpejtësisë së transportuesit (për ndryshimin e sasisë së plehut) tregohet skematikisht në fig Fig. 5.7 Organe të ndryshme për makinat e shpërndarjes së plehut organik Fig. 5.8 Mekanizmi për ndryshimin e sasisë së plehut Shpejtësia e transportuesit përcaktohet nga madhësia e këndit të zhvendosjes së rrotës. Ky kënd është në përpjesëtim të drejtë me rrugën e jashtëqendrorit lru. Pra, ndryshimi i shpejtësisë së transportuesit bëhet duke ndryshuar rrezen e jashtëqendrorit. Rregullimet për punë Rregullimi i vetëm është regjistrimi i sasisë së plehut për 1 ha. Kjo varet nga shpejtësia e transportuesit ushqyes, si dhe nga shpejtësia e lëvizjes së malunës. Kur traktori lëviz më shpejt për të njëjtën shpejtësi të transportuesit, sasia e plehut që shpërndahet është më e vogël, dhe anasjelltas. Për vendosje të jashtëqendrorit në pozicionin që përkon me sasinë e plehut që duhet të shpërndahet, duhet të përdoren tabelat e udhëzuesve që shoqërojnë makinën. Në këto tabela bashkërendohen të dy faktorët e sipërpërmendur. Prova bëhet në fushë, në bazë të sipërfaqes së plehëruar e me një boshatisje të makinës, kur praktikisht plehu është pastruar. Në rast mospërputhjeje, bëhen korrigjime në rregullatorin e makinës, si dhe ndryshimi i shpejtësisë së lëvizjes së traktorit. Pyetje dhe detyra 1. Cilat janë operacionet e ciklit për shpërndarjen e plehrave të ngurta organike? 2. Përse ka rëndësi të madhe shpërndarja e mekanizuar? 3. Cili është funksioni i rimorkios shpërndarëse? 4. Si bëhet ndryshimi i sasisë së plehut për traktor? 5. Shpjegoni funksionin e mekanizmit shpërndarës të rimorkios. 48

49 V.5. Makinat për plehërim të lëngshëm. Ndërtimi, funksionimi dhe regjimet e punës Informacioni teorik Plehrat e lëngëta organike janë një bashkësi jashtëqitjesh të ngurta e të lëngëta, shpesh të holluara me ujë. Përmbajtja ndryshon sipas sistemit të mbajtjes dhe llojit të ushqimit. Plehu i lëngët vjen nga stallat dhe mblidhet në rezervuarë ose cisterna të vendosura në tokë, ku mbahet për një kohë të gjatë (nga disa javë deri në 6 muaj). Para se të përdoret, lëngu duhet të homogjenizohet me mjete speciale, që quhen përzierës (fig. 5.9). Fig. 5.9 Përzierës i plehut të lëngët i tipit me helikë rrotulluese me elektromotor Përzierësit kryesorë janë pajisje me disa lopata helikoidale të vendosura në fundin e një boshti. Në skajin tjetër vendoset një elektromotor me fuqi 0.5 kw-1 kw. Përzierësi mund ta marrë lëvizjen nga boshti i marrjes së fuqisë së traktorit. Plehu i lëngët duhet të ngarkohet në makina bote për t u shpërndarë në arë. Përgjithësisht këto makina janë të pajisura me pompa thithëse, pra janë vetëngarkuese. Kur makinat nuk e kanë këtë pajisje, duhet të përdoren pajisje ngarkuese të veçanta. Për lëngje me dendësi të madhe, përdoren transportuesit me kërmill (fig. 5.10a), për lëngje të holluara përdoren pompat qendërikëse (fig. 5.10b) ose pompat me lopata. Shpërndarja e plehut bëhet pas mbushjes së botit, përgjithësisht në të gjithë sipërfaqen e arës. Fig Ngarkues i plehut të lëngët organik: A-transportues kërmill; B-pompa përzierëse Botet janë disa llojesh. a. Bote shpërndarëse pa mbushje, të cilët janë të pajisura me aparate shpërndarëse të tipit turbinë ose me zinxhir (fig. 5.11). Botet me turbina kanë brenda tyre përzierës, të cilët kryejnë njëkohësisht edhe funksionin e ushqyesit të organit shpërndarës, pra të turbinës së jashtme. Turbina dhe përzierësit vihen në lëvizje nga boshti i marrjes së fuqisë së traktorit. Fig Bot shpërndarës me turbinë: 1-përzierësi; 2-turbina 49

50 b. Bote shpërndarëse me mbushje (fig. 5.12), të cilat kanë një pompë rotative, që vihet në punë nga boshti i marrjes së fuqisë. Pompa përdoret në fazën e ngarkimit dhe shërben për thithjen e lëngut dhe mbushjen e botit. Në fazën e shpërndarjes ajo për rritjen e trysnisë së ajrit brenda botit hermetik. Trysnia e ajrit, e ushtruar në sipërfaqen e lëngut (plehut), siguron njëtrajtshmërinë e shpërndarjes. Fig Bot shpërndarës me kompresor A-pamja e përgjithshme; B-organi i shpërndarjes;1mbushja; 2-kompresori; 3-këmbësori; 4- BMF-ja; 5-pajisja shpërndarëse; 6-bombola e ajrit; 7-filtri Botet e këtij tipi janë hermetike dhe të pajisura me valvula sigurimi. Pajisja shpërndarëse, e vendosur prapa botit, përbëhet nga një difuzor (hundëz), me seksionin e vrimës së caktuar, dhe nga një pjatë ose ulluk, nga e cila lëngu shpërndahet me një gjerësi 3 m-4 m. Në disa tipa, të pajisur edhe me pompë hidraulike qendërikëse, përdoret edhe topi shihedhës, në të cilin lëngu shpërndahet me trysni. Botet shpërndarëse kanë kapacitet 1.5 m3-10 m³ dhe përdoren me traktorë me fuqi 35 kw- 40 kw. Gjatë përdorimit të boteve për shpërndarjen e plehrave të lëngëta organike, ka rëndësi përcaktimi dhe sigurimi i sasisë së plehut për njësinë e sipërfaqes. Kjo bëhet duke e zëvendësuar hundëzën me një tjetër, por me diametër vrime më të madh ose më të vogël. Diametrat e vrimës së hundëzave janë zakonisht 20 mm, 30 mm dhe 40 mm. Ndryshimi i sasisë së plehut bëhet duke ndryshuar: pjerrësinë e pjatës ose të ullukut, trysninë në bot dhe shpejtësinë e lëvizjes së traktorit. Ndryshimi i njërit prej faktorëve të mësipërm ose ndërthurja e tyre, ndryshon sasinë e plehut që del nga boti. Botet mund të shpërndajnë një sasi 1500 l/ha l/ha. Pyetje dhe detyra 1. Si përgatiten plehrat e lëngëta organike? 2. Përse është e domosdoshme të përdoren përzierësit? 3. Si është ndërtuar skema funksionale e një boti shpërndarës? 4. Sa llojesh janë botet e shpërndarjes së lëngjeve të stallës? 5. Si rregullohet sasia e lëngut për njësinë e sipërfaqes? 50

51 TEMA VI MAKINAT MBJELLËSE Objektivat e temës Në përfundim të temës nxënësit duhet të: -përshkruajnë rëndësinë e mbjelljes dhe të përdorimit të makinave mbjellëse në bujqësi; -klasifikojnë makinat mbjellëse; -tregojnë ndërtimin dhe funksionimin e makinave mbjellëse; -përshkruajnë makinat e mbjelljes së të lashtave; -tregojnë si bëhet përgatitja për punë dhe regjistrimi i makinave e mbjelljes së të lashtave; -përshkruajnë me saktësi makinat mbjellëse; -klasifikojnë me saktësi makinat mbjellëse; -tregojnë me saktësi ndërtimin dhe funksionimin e makinave mbjellëse; -tregojnë me saktësi si bëhet përgatitja për punë e makinave mbjellëse; -përshkruajnë ndërtimin dhe funksionimin e makinave mbjellëse për frutrrënjorët; -përshkruajnë ndërtimin dhe funksionimin e makinave mbjellëse të fidanëve. VI.1. Njohuri të përgjithshme për mbjelljen dhe makinat mbjellëse Informacioni teorik Mbjellja, pas përgatitjes së mirë të tokës, është një ndër proceset më të rëndësishme agroteknike, që siguron kushte dhe pikënisjen për marrjen e rendimenteve të planifikuara. Ajo është përcaktuese për shpërndarjen e rregullt të farës, për sigurimin e numrit të bimëve për hektar, për mbirjen e plotë e të njëtrajtshme dhe p ë r zhvillimin normal të bimëve. Dy janë kërkesat kryesore që duhet të sigurojë procesi i mbjelljes sipas kërkesave agroteknike: -thellësia e mbjelljes; -dendësia ose numri i bimëve për hektar. Kërkesat varen nga lloji i bimës, nga kultivimi (hibridi), nga kushtet tokësore-klimatike dhe, në disa raste, edhe nga qëllimi i prodhimit. Problemi më kryesor në mbjellje është ai i sigurimit të dendësisë së mbjelljes, që varet shumë nga mënyra e mbjelljes. Në fig. 6.1 janë dhënë skemat kryesore të mbjelljes së bimëve. Është e papranueshme praktika e shpërndarjes së farës në sipërfaqe dhe mbulimi i saj me mjetet e punimeve sipërfaqësore për bimët që kërkojnë dendësi të madhe (të lashtat). Në këtë mënyrë fara vendoset në mënyrë të parregullt, mbulohet cekët dhe janë krejtësisht të zbuluara. Gjithashtu, fara nuk i siguron kushte normale për mbirjen dhe për zhvillimin, bile një pjesë e saj humbet. Mbjellja me rreshta të zakonshëm përfshin largësitë midis rreshtave 12 cm-17 cm (zakonisht 15 cm, me të cilat mbillen farëzat e bimëve që kërkojnë dendësi shumë të madhe bimësh). Bimët që kërkojnë dendësi të vogël (bimët prashitëse) mbillen me rreshta të gjerë, zakonisht 45 cm-80 cm dhe më shumë. 51

52 Fig. 6.1 Skemat e mënyrave të mbjelljes Në disa kultura zbatohet mbjellja me lente (rripa), ku dy ose tre rreshta me largësi normale (12 cm-15 cm) vendosen në largësi 35 cm-40 cm ose 60 cm-70 cm, duke lejuar që kultivimi të bëhet në hapësirën midis rripave. Mbjellja me rreshta e farave, të cilat kërkojnë dendësi të vogël për njësi të sipërfaqes, siguron vetëm largësinë midis rreshtave, mirëpo vendosja e farës në largësi të vogla brenda rreshtit dhe në formë zinxhiri, nuk e plotëson kushtin për dendësinë e krijuar. Prandaj procesi i rrallimit bëhet pas mbirjes, d.m.th. një pjesë e bimëve në rresht duhet të prishen, në mënyrë që ato që do të mbeten brenda rreshtit të jenë të baraslarguara midis tyre në largësitë e kërkuara. Kjo mënyrë e ul shumë rendimentin ekonomik dhe, kur vonohet rrallimi ose ai bëhet kur bimët janë në faza të përparuara, e ul edhe efektin agrobiologjik. Kjo është arsyeja që për misrin, lulediellin, pambukun, panxharsheqerin etj., përdoret mbjellja me saktësi. Në mbjelljen me saktësi, rreshtat vendosen në largësi të caktuara ndërmjet tyre. Gjithashtu, brenda rreshtave fara vendoset në largësi të barabartë një nga një ose në fole dhe me numër të caktuar: 2 kokrra-4 kokrra. Kjo mënyrë mbjelljeje është më e përparuara dhe bën që të zvogëlohet sasia e farës 2-5 herë, gjithashtu ajo e përjashton krejtësisht rrallimin ose e lehtëson shumë atë (kryesisht në kontroll, plotësim ose korrigjim). Mbjellja është një proces të kronologjik i ndërlikuar, që përbëhet nga disa operacione: hapja e brazdave, dozimi dhe vendosja e farëzave në largësi të caktuara e në mënyrë të njëtrajtshme, si dhe mbulimi në thellësinë e caktuar. Mënyra më e shpejtë dhe më e saktë e zbatimit të këtyre operacioneve sipas kërkesave agroteknike, është ajo e mbjelljes me makina. Mbjellja me makina kërkon punim dhe përgatitje përgjithësisht më të mirë të tokës. Po ashtu, në mbjelljen me makina toka nuk ngjishet nga njerëzit, sikurse ndodh gjatë mbjelljes me dorë. Veç mbjelljes me farë, bimët mbillen edhe me zhardhokë, bulbe e fidanë. Për secilën nga këto mbjellje përdoren makina të veçanta, të cilat i ndajmë në: 52

53 1. Makinat mbjellëse me farë, të cilat janë: a-për mbjellje me rreshta, që quhen edhe makina universale; b-për mbjelljen me saktësi, që siguron vendosjen e forcave një nga një ose me fole (2 korra4 kokrra). 2. Makina mbjellëse me zhardhokë (për paketim), që janë gjysmautomatike (me furnizim me dorë) dhe automatike. 3. Makina për mbjelljen e fidanëve me veprim gjysmautomatik (d.m.th. me ushqimin e makinës me dorë). Secila prej tipave të mësipërm mund të jetë edhe makinë e kombinuar: a-për mbjellje dhe plehërim; b-për mbjellje dhe hedhjen e herbicideve dhe të insekticideve; c-për punime sipërfaqësore. Nga makinat mbjellëse kërkohet që: a-ta shpërndajnë farën njëtrajtësisht në të gjitha rreshtat dhe gjatë rreshtave; b-ta hedhim sasinë e caktuar të farës për hektar ose numrin e caktuar të kokrrave për hektar dhe ta mbajmë të pandryshuar atë gjatë procesit të mbjelljes; c-rreshtat të jenë të drejtë dhe me largësi të barabarta; d-thellësia e mbjelljes të jetë e regjistrueshme në kufijtë e dëshiruar; e-thellësia e mbjelljes të mbahet e barabartë për çdo rresht dhe gjatë rreshtit. Pyetje dhe detyra 1. Përse thellësia dhe dendësia e mbjelljes janë faktorë përcaktues në zhvillimin dhe në prodhimin e bimëve? Nga se varen ato? 2. Përse mbjellja me makina është mënyra më e saktë dhe më ekonomike? Ku ndikon ajo? 3. Ç veçori i dallon makinat mbjellëse nga njëra-tjetra? 4. Ç kërkesa parashikohen ndaj makinave mbjellëse dhe përdorimit të tyre? VI.2. Klasifikimi, ndërtimi dhe funksionimi i makinave mbjellëse Informacioni teorik Mbjellja me makina është e domosdoshme, sepse siguron një cilësi të lartë mbjelljeje dhe një prodhim shumë të mirë. Makinat mbjellëse me rreshta, që ndryshe quhen dhe makina mbjellëse universale, shërbejnë për vendosjen e farave e bimëve të ndryshme në brazda të ngushta, paralele dhe të baraslarguara (fig. 6.2). Farat vendosen në brazdë shumë afër njëra tjetrës dhe në formë zinxhiri. Brazda mbyllet dhe fara mbulohet në të njëjtën kohë nga organet mbjellëse. Një makinë mbjellëse me rreshta përbëhet nga shtrati me dy rrota, arka e farës, ushqyesi-përzierës-shkriftuesi, aparatet shpërndarëse, tubat përcjellës të farës në brazduesit mbjellës, farëmbuluesi, si dhe organet për rregullimet, drejtimin dhe lidhjen me traktorin. Makinat mbjellëse me saktësi i vendosin farërat e veçanta një nga një dhe më rrallë në grupe 2 kokrrash-3 kokrrash ose me shumë (në fole) në largësi të barabarta në rresht. Kështu, këto makina janë të specializuara për mbjelljen e farave ose të grupfarave me forma dhe përmasa të afërta. 53

54 Makina mbjellëse me saktësi është e formuar nga grupe (ose seksione) mbjelljeje të pavarura. Çdo grup mbjellës ka tiparet e plota të pavarura të një makine mbjellëse me një rresht. Një makinë mbjellëse e plotë (fig. 6.3) ka një shtrat të thjeshtë, që vendoset pingul me drejtimin e lëvizjes. Fig. 6.3 Makinat mbjellëse me saktësi që kanë 4 grupe mbjellëse ose 4 rreshta, si dhe një shpërndarës mekanik Fig. 6.2 Makinë mbjellëse me rreshta e me shpërndarje mekanike: 1aparatet shpërndarëse;2-arka me fara;3-tubat e përcjelljes së farës; 4brazduesit e mbjelljes; 5farëmbuluesi Mbi shtratin e makinës janë vendosur një numër i caktuar grupesh mbjelljeje (2-8). Saktësia e madhe në mbjellje sigurohet nga aparatet shpërndarëse të farës, të cilat janë dy tipash: Aparate shpërndarëse të farës me saktësi me sistem mekanik. Aparatet shpërndarëse të farës me saktësi me sistem pneumatik. Makinat mbjellëse për frutrrënjorët shërbejnë për mbjelljen e zhardhokëve,të bulbeve ose të rizomave. Makina më tipike dhe më e përhapur nga ky grup është ajo për mbjelljen e patates. Makinat p ë r mbjelljen e patates (dhe të bulbeve) janë makina automatike ose ndihmëse gjysmautomatike, në varësi të mënyrës së ushqimit të aparateve shpërndarëse. Këto kanë të njëjtat elemente të makinave të tjera mbjellëse, por me karakteristika dhe me përmasa të tjera të organeve punuese, për t iu përshtatur karakteristikave të materialit. Kështu, brazduesit mbjellës janë përshtatur për hapjen e brazdave të thella e të gjera (fig. 6.4), pa i mbuluar ato. 54

55 Fig. 6.4 Makina mbjellëse lehtësuese e patates: A-me pjata rrotulluese; B-me tasa. Aparatet shpërndarëse të këtyre makinave e marrin lëvizjen nga një rrotë me dhëmbë ose nga një fletë, e cila mbështetet në tokë. Makinat mbjellëse të fidanëve shërbejnë për mbjelljen e fidanëve drufrutorë apo të perimeve. Ato ndahen në makina lehtësuese dhe n ë makina automatike. Makinat lehtësuese, ashtu si dhe ato për mbjelljen e frutrrënjorëve, janë të tilla që ushqimi i aparateve shpërndarës-artisës bëhet me dorë. Një tip tjetër është ajo për artisjen e fidanëve me rrënjë të zhveshura dhe me rrënjë në dhé (kubikë ose gota letre që shpërbëhen shpejt). Aparatet shpërndarëse janë një çift disqesh të thjeshta, të lëmuara ose të dhëmbëzuara (fig. 6.5), ose me disk vertikal e me një kapëse shtrënguese. Fig. 6.5 Makinë artisëse lehtësuese për fidanë me rrënjë të zhveshura e me shpërndarës me disqe plastike: 1-shpërndarësit; 2-koshi i plehut; 3-platformë për arkat; 4-brazduesit Gjatë artisjes me makinë mund të ndodhin dëmtime në fidanët ose mosshtrëngim i tyre i mirë. Për këtë arsye është e këshillueshme që fusha e mbjellë të kontrollohet për të plotësuar vendet bosh, fidanët e dëmtuar ose për të ngritur fidanët e pjerrët. Ky veprim është mirë të kryhet në një kohë me kalimin e makinës, duke caktuar për çdo dy rreshta të makinës një njeri. Pyetje dhe detyra 1. Ç janë makinat mbjellëse me rreshta? 2. Si është ndërtuar një makinë mbjellëse me rreshta? 3. Cilat janë veçoritë e makinave mbjellëse me saktësi? 55

56 4. Si është formuar një makinë mbjellëse me saktësi? 5. Sa lloje aparatesh mbjelljeje përdoren në makinën mbjellëse me saktësi? 6. Ç janë makinat lehtësuese ose ndihmuese? 7. Ç funksion kanë makinat mbjellëse të fidanëve? 8. Mbi ç parime janë ndërtuar aparatet mbjellëse? VI.3.-VI.4. Makinat e mbjelljes së të lashtave. Përgatitja për punë dhe regjistrimi i tyre Informacioni teorik Makinat mbjellëse me rreshta përdoren kryesisht për mbjelljen e të lashtave dhe të bimëve foragjere me dendësi të madhe. Farën e vendosin në brazda të ngushta paralele, në formë zinxhiri, shumë afër njëra-tjetrës. Ato quhen ndryshme makina mbjellëse universale. Makina mbjellëse me rreshta (fig. 6.6) është e përbërë nga këto organe dhe mekanizma pune: Arka (1). Ajo shërben për mbajtjen e farës dhe zakonisht seksionin e ka në formën e trapezit. Është e ndarë me mure tërthore, që pengojnë grumbullimin e farës në një krah, kur makina punon në vende të pjerrëta. Në fund të arkës janë vendosur aparatet shpërndarëse të farës (2). Fig. 6.6 Makina mbjellëse me rreshta (universale): 1-arka; 2-aparatet shpërndarëse; 3-brazduesit; 4-tubat; 5-farëmbuluesit; 6- shufrat ngritëse me sustë; 7-transmisioni; 8-shënuesi; 9-pajisja e varjes; 10-shasia; 11-mbajtësja e këmbësores 12-këmbësore Aparatet shpërndarës të farës (2). Ato janë elementet më të rëndësishme të makinës mbjellëse. Aparatet e sistemit mekanik janë zakonisht me shpërndarje të detyruar dhe kanë për detyrë të rregullojnë (dozojnë) sasinë e farës për çdo rresht. Element i rëndësishëm i shpërndarësve mekanikë është organi shpërndarës. Ky i fundit 56

57 është një cilindër, në sipërfaqen e të cilit ka kanale me seksion afërsisht rrethor, të drejtë ose helikoidalë (fig. 6.7a). Cilindrat mund të jenë edhe me skarë ose me xhepa me forma dhe përmasa të ndryshme (fig. 6.7b), por edhe me lopatëza (fig. 6.7c). Nga të tria llojet më i përhapuri është i pari. Fig. 6.7 Cilindrat e shpërndarjes së farës: a-me kanale; b-me xhepa; c-me lopatëza Fig. 6.8 Pamje e rënies së farës nga një aparat shpërndarës me cilindër me kanale Për çdo rresht ka një aparat shpërndarës të montuar në fundin e arkës, përkundrejt dritares së posaçme. Cilindrat rrotullohen nga një bosht i përbashkët, i vendosur poshtë arkës. Boshti kalon nëpër dhomat shpërndarëse të aparateve shpërndarëse. Nga njëri krah kjo dhomë është e lidhur me dritaren e arkës, kurse nga fundi komunikon me tubin përcjellës të fazës. Me rrotullimin e cilindrit me kanale, farat rrotullohen së bashku me cilindrin, derisa e mbyllin hapësirën midis kanaleve dhe sipërfaqes cilindrike të dhomës, për t u përcjellë më tej drejt daljes (fig. 6.8). Sasia e farës që shpërndahet me aparatet shpërndarëse me cilindra, mund të ndryshohet: a. Nga gjatësia e dobishme e kanaleve brenda hapësirës së dhomës së farës. b. Nga shpejtësia e rrotullimit të cilindrit. c. Nga të dyja së bashku. Ndryshimi i gjatësisë së dobishme të kanaleve bëhet duke e zhvendosur boshtin e përbashkët së bashku me cilindrat (fig. 6.9) me një mekanizëm me levë (fig. 6.10), që është edhe rregulluesi i sasisë së farës. Fig. 6.9 tregon ndryshimin e sasisë së farës sipas gjatësisë së dobishme të kanaleve: a-minimale; b-maksimale. Për të shmangur thyerjen ose shtypjen e kokrrave që mund të ndahen midis brinjëve të kanaleve dhe fundit të dhomës, kjo e fundit është e pajisur me një sustë. Zhvendosja e cilindrave me xhepa e lopata ka si qëllim që madhësia dhe forma e xhepave t i përshtatet madhësisë së farave. Rregullimi i sasisë së farës në këto sisteme bëhet vetëm duke ndryshuar shpejtësinë rrotulluese të cilindrave. 57

58 Fig Mekanizmi tregues i sasisë së farës Fig. 6.9 Ndryshimi i sasisë së farës sipas gjatësisë së dobishme të kanaleve: a-minimale; bmaksimale. Fig Brazdues mbjellës i tipit: a-njëdiskor; b-dydiskor; c-thikë e lakuar; d-këpucë Organet mbjellëse (3). Farat që dalin nga aparatet shpërndarëse, bien në tubat përcjellës, nga ku kalojnë në brazduesit mbjellës. Tubat duhet të jenë të përkulshëm dhe të mos e pengojnë lëvizjen e farës. Brazduesit mbjellës bëjnë hapjen e brazdave në thellësi të caktuar (ku bien farat) dhe i mbyllin menjëherë ato pas largimit të tyre. Brazduesit janë të formave të ndryshme, si diskore (të thjeshta ose të dyfishta), të përshtatshëm për toka të forta, argjilore dhe kur toka nuk është e punuar mirë; thikë e lakuar, për toka me përbërje të mesme, me barëra ose me kallamishte; për toka të lehta, të thata dhe të përgatitura mirë (fig. 6.11). Brazduesit mbjellës janë vendosur në mbajtëse individuale. Ata vendosen në trarin mbajtës të shtratit dhe mund të zhvendosen vertikalisht, pavarësisht nga njëri-tjetri. Kjo lejon që çdo brazdues t i përshtatet mikrorelievit të arës për të ruajtur të pandryshuar thellësinë e caktuar. Ata shtyhen drejt tokës për efekt të masës së tyre dhe të trysnisë së sustave ose të kundërpeshave. Për të mundësuar ndryshimin e largësive midis rreshtave, mbajtëset mund të zhvendosen pa kufi brenda traversës mbajtëse. Disa karakteristika të makinave mbjellëse me rreshta Gjerësia e tyre e punës ndryshon nga 1.5 m-6 m, me një numër rreshtash standard rreshta. Gjerësia standarde midis rreshtave është 15 cm. Kur makina përgatitet për midis rreshtave me gjerësi më të madhe, hapen disa brazdues dhe mbyllen aparatet përkatëse të farës. Shpejtësia e punës duhet të mbahet në kufijtë 6 km/orë-8 km/orë, për të mos shkaktuar çrregullime në sasinë e farës. Makinat mbjellëse janë të kombinuara edhe për: Mbjelljen e dy lloje farash njëkohësisht (një kulturë kryesore dhe një dytësore) dhe për plehërim kimik. Lesim, rulim, plehërim dhe mbjellje. Mbjelljen mbi tokë të papunuar, e kombinuar zakonisht me freza. Mbjelljen mbi toka pjesërisht të punuara, të kombinuara me lesa me dhëmbë dridhës ( vibrues) ose rrotullues (fig. 6.12). 58

59 Fig Makinë mbjellëse me rreshta, e kombinuar me lesë dhe me dhëmbë dridhës Përgatitja për punë e makinave mbjellëse me rreshta dhe regjistrimi i sasisë së farës Përgatitja për punë e makinave mbjellëse me rreshta ose e makinave universale ka të bëjë me: kontrollin e organeve të punës dhe ato drejtuese e rregulluese. regjistrimin e largësisë midis rreshtave; regjistrimin e thellësisë së mbjelljes; regjistrimin e sasisë së farës për njësi të sipërfaqes. Gjatë kontrollit teknik duhet pasur parasysh që mbajtëset e brazduara të mos kenë shformime. Brazduesit duhet të qëndrojnë pingul me tokën dhe paralel me drejtimin e lëvizjes. Ato duhet të lëvizin lirisht lart-poshtë, por në rrafshin vertikal. Veç kësaj, mekanizmi i zhvendosjes së boshtit të aparateve shpërndarëse duhet të punojë lirisht. Duke rrotulluar rrotën e makinës, është e nevojshme që transmisioni, boshti shkriftues ushqyes dhe ai i shpërndarjes të rrotullohen pa pengesa. Largësia midis rreshtave ose ndryshe largësitë midis brazduesve për makinat mbjellëse me rreshta përcaktohen sipas numrit të plotë të brazduesve. Në parim, brazduesit duhet të jenë simetrikë ndaj aksit të makinës dhe të baraslarguar ndaj njëri-tjetrit. Për mbjelljen e farërave të kategorisë që kërkojnë këto largësi standarde (15 cm), bëhet kontrolli i vendosjes së rregullt të brazduesve. Duke zbatuar parimin e mësipërm, si dhe duke filluar nga qendra e makinës, bëhet matja e largësisë midis teheve të brazduesve. Por makina mund të përgatitet edhe për mbjelljen e farërave me largësi më të madhe midis rreshtave. Në këtë rast, numri i brazdueseve zvogëlohet. Sa duhet të jetë numri i brazduesve? Për këtë veprojmë si më poshtë: Dy brazduesit anësorë zhvendosen nga të dyja anët, deri në fund të trarit mbajtës të shtratit. Pastaj matet largësia L midis tyre. Duke ditur gjerësinë midis rreshtave b, për të cilën do të përgatitet makina, llogaritet numri i brazduesve: n=l/b+1. Numri i brazduesve që do të vendosen në makinë, merret numri i plotë që del nga llogaritja, duke mos marrë parasysh shifrat pas pikës dhjetore. Thellësitë e mbjelljes së shumicës së kulturave janë relativisht të vogla, prandaj sigurimi i një thellësie të tillë kërkon veprime të kujdesshme dhe me përgjegjësi. Nga thellësia e mbjelljes varet në një masë të madhe dhe mbirja e zhvillimi i bimëve. Në dukje një veprim i tillë nuk ka vështirësi, por në praktikë arritja e qëllimit vështirësohet për shkaqe të ndryshme. Saktësimi i thellësisë bëhet kurdoherë në fushë dhe duke njohur mirë parimet teorike. Duke i ulur brazduesit në tokë, në tërheqjen e makinës, ata duhet të sigurojnë një thellësi mesatare me një ndryshim jo më të madh se ± 0.5 cm. 59

60 Regjistrimi i sasisë së farës që duhet të shpërndahet në njësinë e sipërfaqes, duhet të ndjekë një radhë të caktuar, që do të tregohet në vazhdim. Makina ngrihet në këmbalec ose duke e varur në traktor, në mënyrë që rrotat të rrotullohen lirisht. Poshtë makinës shtrohet pëlhurë ose mushama për mbjelljen e farës që do të bjerë në tuba. Gjatësia e bobinave brenda kutive kontrollohet me vizore ose m e shabllon. Nëse ato nuk janë të barabarta në të gjitha aparatet, duhet të barazohen me zhvendosje individuale. Leva e rregullatorit të farës vendoset në pozicion të afërt me normën e kërkuar sipas udhëzimeve ose në pozicion mesatar sipas përvojës. Duke ditur perimetrin P të rrotës së makinës (i cili mund të matet) dhe gjatësinë e punës së makinës B (B=b n). Është e qartë se çdo rrotullimi të rrotës i përket një sipërfaqe e mbjellë e barabartë me prodhimin S=P B në m2 (fig. 6.13). Numri i rrotullimeve të rrotës për të mbjellë një hektar tokë do të jetë: N=10 000/P B. Provën e bëjmë me një numër më të vogël rrotullimesh të rrotës së makinës, p.sh. N/200, N/100 ose N/50, që i përgjigjet një sipërfaqeje të mbjellë përkatësisht sa 1/200, 1/100 ose 1/50 pjesë e hektarit. Si rrjedhim, sasia e farës (q) që duhet të bjerë nga makina duhet të jetë e barabartë me 1/200; 1/100 ose 1/50 pjesë të normës (Q) të caktuar për hektar. Një nga rrotat e makinës duhet të rrotullohet me dorë me atë numër rrotullimesh që është llogaritur si më lart. Fara e rënë, mblidhet, peshohet dhe llogaritet rezultati për1 ha, i cili krahasohet me normën e dhënë. Për këtë duhet të mbahet parasysh gjerësia e makinës nga e cila mblidhet fara. Ndryshimi midis sasisë së llogaritur dhe normës nuk duhet të jetë më i madh së ±3%. Kur ky rezultat nuk është arritur, bëhet ndryshimi në pozicionin e cilindrave shpërndarës, sipas parimeve të dhëna më lart, derisa të merret rezultati i kërkuar. Fig Sipërfaqja që mbillet për një rrotullim të makinës Pyetje dhe detyra 1. Ç janë makinat mbjellëse me rreshta? 2. Si është ndërtuar një makinë mbjellëse me rreshta? 3. Cili është parimi i punës së aparateve shpërndarëse me cilindër me kanale? 4. Mbi ç parim mbështetet rregullimi i sasisë së farës? 5. Cilat janë karakteristikat e brazduesve mbjellës? 6. Si kombinohen makinat mbjellëse universale? 7. Ç kuptojmë me përgatitje të makinave mbjellëse për punë? 8. Ç rëndësi ka kontrolli teknik i makinës para mbjelljes? 9. Si caktohet largësia midis rreshtave? 10. Si sigurohet thellësia e kërkuar e mbjelljes? 11. Si rregullohet sasia e farës për njësi të sipërfaqes? 60

61 VI.5.-VI.6. Makinat e mbjelljes me saktësi. Klasifikimi, ndërtimi, funksionimi dhe përgatitja e tyre për punë Informacioni teorik Makinat mbjellëse me saktësi i vendosin farërat e veçanta një nga një dhe më rrallë në grupe prej 2 deri 3 kokrrash ose më shumë (në fole) me largësi të barabartë në rresht. Këto makina janë të specializuara për mbjelljen e farave ose grupfarave me forma dhe me përmasa të përafërta. Përparësitë e makinave mbjellëse me saktësi ndaj atyre universale (që mund të mbjellin farëra të tilla) janë: zvogëlimi 2 deri 5 herë i sasisë së farës për të njëjtën sipërfaqe; pakësimi ose heqja e plotë e procesit të mëvonshëm të rrallimit të bimëve; thjeshtimi i të gjitha operacioneve të tjera kulturore dhe vjeljeve Për të siguruar përparësitë e lartpërmendura, është e nevojshme të përdoret farë e zgjedhur. Fara duhet të jetë e kalibruar në mënyrë të përshtatshme, me madhësi dhe formë normale, si dhe me kapacitet të lartë mbirës. Vetëm kështu organet shpërndarëse mund të sigurojnë rregullueshmërinë e shpërndarjes, mosdëmtimin e farës, duke siguruar numrin e bimëve për hektar. Makinat mbjellëse me saktësi përdoren jo vetëm për farërat me përmasa të mëdha, por edhe për farëra me përmasa të vogla, si ato të luleve dhe t ë perimeve, në gjendje natyrore e sidomos të veshura (kapsula). Sistemi shpërndarës i makinave mbjellëse me saktësi është mekanik dhe pneumatik. Makina mbjellëse me saktësi është e formuar nga grupe (ose seksione) mbjellëse të pavarura. Çdo grup mbjellës ka tiparet e plota të një makinë mbjellëse me një rresht. Një makinë mbjellëse e plotë ka një shtrat të thjeshtë, që vendoset pingul me drejtimin e lëvizjes. Në qendër të klasës ndodhet sistemi i lidhjes me tri pika, kurse në dy skajet janë montuar shënuesit. Mbi shtrat janë vendosur një numër i caktuar grupesh mbjelljeje, numri i të cilave shkon nga 2 deri 8 (fig. 6.14). Fig Makina mbjellëse me saktësi me 4 grupe mbjelljeje ose me 4 rreshta dhe që është e pajisur me shpërndarës mekanik Makinat mbjellëse me kafshë përbëhen nga 1 ose 2 grupe mbjellëse të sistemit mekanik. Grupi mbjellës është i formuar nga një shtrat që zhvendoset lart dhe poshtë, por pa e ndryshuar horizontalitetin. Në shtrat është vendosur koshi i farës, që ka një kapacitet 10 dm3-50 dm3. 61

62 Koshi ka formë cilindrike ose prizmatike. Brenda koshit ka një përzierës shkriftues. Në fundin e ngushtuar të koshit ndodhet aparati shpërndarës i farës. Makinat mbjellëse me saktësi përgjithësisht ndërthurin mbjelljen me plehërim të lokalizuar. Në këtë rast, koshi i veçantë i plehut, aparati shpërndarës dhe brazduesi i plehut janë pjesë përbërëse e grupit mbjellës. Ka dhe tipa makinash mbjellëse me saktësi që shpërndajnë njëkohësisht pleh të lëngët kimik ose plehra mikrokokrrizore. Formimi i foleve të rregullta bëhet në mënyra të ndryshme. Farat lëshohen në grup nga vetë aparati shpërndarës, i vendosur shumë afër brazdës, ose nga një valvul grumbulluese që hapet mekanikisht në largësitë e caktuara. Aparatet e shpërndarjes së farës me sistem mekanik e pneumatik realizojnë një shpërndarje shumë të saktë të saj. Si element kryesor për shpërndarjen në aparatet shpërndarëse me sistem mekanik janë disqet ose tamburet, të cilat rrotullohen rreth një aksi vertikal, horizontal ose të pjerrët (fig. 6.15). Fig Elementet shpërndarëse: a-tambur me aks horizontal; b-disk me aks vertikal. Fig Aparatet shpërndarëse me disk të pjerrët: 1-koshi ndarës; 2-aparat ndarës me sportel; 3-dhoma e shpërndarjes; 4-disku shpërndarës; 5-ruli shtytës (zhbllokues); 6-tubi përcjellës Në periferi të disqeve ose të tambureve ka vrima ose gropëza. Madhësia dhe forma e tyre është e ndryshme, kjo në përshtatje me llojet e farërave. Në çdo vrimë ose fole futet një farë e vetme ose një grup prej 2 kokrrash-3 kokrrash. Gjatë rrotullimit të diskut ose tamburit, farat që kanë zënë vend në vrimat, zhvendosen deri në pikën e caktuar të rënies, që është një dritare e hapur në fundin e koshit. Kështu, farat shkëputen dhe bien lirisht në brazdë, nëpërmjet një tubi përcjellës. Për të ndihmuar rënien e farës, kur ajo mund të jetë e shtrënguar në vrimë, vepron një dhëmb shtytës (fig. 6.16). Aparatet shpërndarëse me sistem pneumatik po marrin gjithnjë e më tepër përhapje të gjerë. Kjo ndodh sepse në krahasim me sistemin mekanik, sistemi pneumatik mund të quhet si një sistem mbjellës universal. Ai mund të realizojë mbjelljen e të gjitha llojeve të farave të bimëve prashitëse dhe ka siguri më të madhe në punë (fig. 6.17). Shpërndarja e farërave bëhet për shkak të një vakuumi të lehtë, i krijuar nga një ventilator 62

63 thithës qendërikës ose nga një turbinë, që vepron mbi diskun shpërndarës rrotullues. Aparati shpërndarës, i vendosur në fundin e koshit prizmatik, është i përbërë nga një disk vertikal me vrima me diametër të vogël. Ky disk ndan dhomën e ushqimit në fundin e koshit me dhomën e zbrazëtisë. Dhoma e zbrazëtisë është një kanal në formën e një harku rrethi, që komunikon me ventilatorin thithës me anën e një tubi të gomuar ose plastik. Disku rrotullohet në të njëjtin kah me rrotat e grupit, me anë të një transmisioni. Fig Aparati shpërndarës automatik Ventilatori thithës e merr lëvizjen nga boshti i marrjes së fuqisë së traktorit. Dhoma e ushqimit dhe ajo e zbrazëtisë lidhen me njëra-tjetrën nëpërmjet vrimave të diskut. Gjatë rrotullimit të diskut, farat vendosen përkundrejt një vrime të diskut, në saje të thithjes që shkakton rryma e ajrit nga ventilatori. Gjatë rrotullimit të diskut, kokrrat e farave shtrëngohen në hyrjen e çdo vrime. Më tej ato transportohen deri në pikën fundore, ku përfundon dhoma e zbrazëtisë. Këtu, meqë ndërpritet thithja e ajrit, fara shkëputet nga disku e bie në tubin përcjellës, deri në fundin e brazdës. Ky tip aparati është i përshtatshëm edhe për mbjelljen e farës së zhveshur të pambukut, kur në sistemin mekanik kërkohen aparate mbjellëse të posaçme. Përgatitja për punë e makinave mbjellëse me saktësi Në përgatitjen për punë të makinave mbjellëse me saktësi, rëndësi ka sigurimi i largësive të caktuara të farave në rresht. Pra, në këtë kuptim nuk duhet të mbeten vende me mungesë, që sjellin shumëfishim të largësive, por edhe as vende ku rastësisht të bjerë më shumë se një kokërr ose më shumë kokrra në fole. Rregullimi i largësisë së vendosjes së farave në rresht bëhet sipas tri mënyrave: 1. Duke ndryshuar disqet dhe duke vendosur ato disqe që kanë numrin e nevojshëm të vrimave. Disqet me numër të ndryshëm vrimash japin largësi më të vogla ose më të mëdha. 2. Duke ndryshuar shpejtësinë rrotulluese të disqeve me anën e transmisionit. 3. Duke i kombinuar të dy këta faktorë. Çdo tip makine siguron një numër të caktuar largësish të farërave në rresht. Kjo varet nga sasia e disqeve me numër të ndryshëm vrimash për të njëjtin diametër, si dhe nga shkallët e ndryshimit të shpejtësisë rrotulluese të diskut, sipas numrit të yllëzave rezervë me numër të ndryshëm dhëmbësh. Largësitë që përftohen nga këta faktorë, jepen në tabelat shoqëruese të 63

64 çdo makine. Këto tabela duhet të përdoren, në të kundërt, provat me kombinimet e nevojshme zgjatin shumë, duke marrë parasysh montimin dhe çmontimin e disqeve dhe të transmisionit. Si rregull, mbjellja dhe rritja e bimëve karakterizohet nga numri i bimëve për 1 ha. Ky është një faktor kushtëzues, sidomos për bimët prashitëse. Numri i bimëve për 1 ha ose për 1 m2 përcaktohet nga largësitë midis rreshtave dhe ato të bimëve në rresht. Kështu është siguruar për çdo bimë një sipërfaqe ushqyese që jepet nga prodhimi i largësisë midis rreshtave b me largësinë midis bimëve në rresht a, d.m.th: S=b a. Sipas llojit dhe përdorimit të bimëve, njihet numri i bimëve (N) për 1 ha, po ashtu janë të caktuara largësitë mes rreshtave, në përputhje me veçoritë agrobiologjike të bimëve dhe të kërkesave të mekanizmit për shërbimet kulturore dhe vjeljet. Atëherë largësitë e bimëve në rresht do të caktohen nga formula: n=10 000/N b. Mbjellja duhet të bëhet me saktësi, në mënyrë që sasia e farës të llogaritet me numrin e kokrrave që i përgjigjen numrit të bimëve për 1 ha. Pra, teorikisht, kokrrat duhet të vendosen në rresht në largësinë a midis tyre. Pas montimit të disqeve dhe t ë yllëzave të zgjedhura me makinë, bëhet një mbjellje prove për të parë nëse janë zbatuar kërkesat për largësinë ose numrin e kokrrave për një metër gjatësi. Në përgatitjen e makinës hyjnë edhe: vendosja e grupeve mbjellëse në largësitë e caktuara mes rreshtave; -regjistrimi i aparateve plehëruese sipas sasisë së caktuar për 1 ha; regjistrimi i shënuesve. Pyetje dhe detyra 1. Cilat janë veçoritë e makinave mbjellëse me saktësi? 2. Si është formuar një makinë mbjellëse me saktësi? 3. Si bëhet ndarja e kokrrave për vendosje një nga një? 4. Si është ndërtuar një aparat shpërndarës i farës me sistem mekanik në makinën mbjellëse me saktësi? 5. A mund të mbjellë çdo lloj kulture një makinë mbjellëse me saktësi me aparat shpërndarës të tipit mekanik? 6. Ku qëndron ndryshimi ndërmjet aparateve shpërndarës të tipit mekanik e atyre pneumatik? 7. Cili është parimi i punës në aparatet pneumatike? 8. Në ç'parim bazohet ndryshimi i largësisë midis kokrrave? 9. Përse largësitë midis kokrrave duhet të jenë më të vogla se ato të bimëve të pritshme? VI.7. Makinat e mbjelljes së frutrrënjorëve. Ndërtimi dhe funksionimi i tyre Informacioni teorik Këto makina shërbejnë për mbjelljen e zhardhokëve, të bulbeve ose të rizomave. Makina më tipike dhe më e përhapur e këtij grupi është ajo për mbjelljen e patates. Në varësi të mënyrës së ushqimit të aparateve shpërndarëse, makinat e mbjelljes së patates (dhe të bulbeve) mund të jenë makina automatike ose ndihmëse gjysmautomatike. Këto kanë të njëjtat elemente 64

65 të makinave të tjera mbjellëse, por me karakteristika dhe me përmasa të tjera të organeve punuese, për t'iu përshtatur karakteristikave të materialit mbjellës. Kështu, brazduesit mbjellës janë përshtatur për hapjen e brazdave të thella e të gjera, por pa i mbuluar ato. Në procesin e fundit vendosen brazdëmbulues të posaçëm. Si hapësit e brazdave, ashtu dhe brazdëmbuluesit kanë të njëjtat veçori dhe mund të jenë trupa brazdëhapës ose disqe të mysëta. Koshi për mbajtjen e zhardhokëve ose të bulbeve është i përgjithshëm ose një për çdo rresht. Ai ka kapacitet mbajtës 100 kg-500 kg, në disa raste deri në 1000 kg. Largësitë midis rreshtave ndryshojnë nga 55 cm-70 cm. Janë makina mbjellëse me saktësi një nga një. Aparatet shpërndarëse të këtyre makinave janë të ndryshme. Modulet më të thjeshta, a t o me ushqim me dorë, quhen makina lehtësuese ose ndihmëse. Ato shërbejnë për të lehtësuar punën e punëtorit. Në këtë rast, në çdo rresht ka një punëtor të ulur në ndenjëse, që qëndron përpara aparatit shpërndarës dhe e furnizon atë me farë. Ka raste kur vendosen dy punëtorë. Në rastet kur makina nuk ka aparat shpërndarës, punëtori i hedh kokrrat një nga një në tubin përcjellës, sipas një sinjali me zë, që jepet nga një rrotë rrezore. Qëllimi është të lehtësohet barra e madhe nga mbajtja e sasive shumë të mëdha të farës dhe për të ruajtur largësi të barabarta vendosjeje. Aparatet shpërndarëse të makinave të këtij lloji janë pjata rrotullueset (e vendosur në një bosht vertikal). Në këtë pjatë janë bërë 6 ose 8 ndarje për vendosjen e zhardhokëve (fig. 6.18). Pjata rrotullohet mbi një disk të palëvizshëm që ka një dritare të hapur mbi tubin përcjellës. Fig Makina lehtësuese mbjellëse e patates: A-me pjata rrotulluese; B-me tasa Gjatë rrotullimit të pjatës, zhardhokët zhvendosen drejt dritares, prej nga bien lirisht në tubin përcjellës-transportues pa fund, me tasa ose lopatëza, ku në çdo tas vendoset një kokërr, që transportohet drejt në brazde (fig. 6.18b), si dhe një tambur vertikal, periferia e të cilit është me ndarje që merr vetëm një kokërr. Aparatet shpërndarëse e marrin lëvizjen nga një rrotë me dhëmbë ose n g a n j ë fletë, e cila mbështetet në tokë. Shpejtësia e lëvizjes së makinës duhet të jetë e vogël, me qëllim që të lejojë ushqimin e pandërprerë të çdo ndarjeje. Punëtori mund të vendosë deri në 130 kokrra/minutë. Sipas përvojës, shpejtësia e lëvizjes nuk duhet të jetë më e madhe se 2 km/orë. Këto makina të thjeshta kanë vërtet një rendiment të vogël, por, përveç lehtësisë që japin, kanë edhe një saktësi të madhe. Ushqimi i aparateve është një punë e lehtë, që mund ta kryejnë edhe gratë, edhe fëmijët. Makinat mbjellëse automatike me ushqim mekanik (fig. 6.19) janë përgjithësisht makina të rënda. Aparatet shpërndarëse i marrin dhe i zgjedhin vetë kokrrat nga fundi i koshit. Modeli më i njohur është ai me disk vertikal, i pajisur me kapëse shtrënguese për kokrrat. Makina ka dy rreshta, ku në dy faqet anësore të koshit janë vendosur aparatet shpërndarëse. Në krahasim me makinat lehtësuese, këto makina, edhe pse kërkojnë një farë të kalibruar e të njëtrajtshme, nuk sigurojnë një rregullshmëri të plotë. Boshllëqet nga moskapja ose nga 65

66 rrëshqitja e kokrrave nga mbajtësit janë të shpeshta. Për ta mënjanuar këtë dukuri, makinat pajisen me një kompensator automatik, mekanik ose elektronik. Kjo gjë e ndërlikon shumë makinën dhe e bën shumë të kushtueshme. Edhe dëmtimi i zhardhokëve nga aparatet shpërndarëse është i dukshëm. Fig Makina mbjellëse automatike me dy rreshta Si në të gjitha makinat mbjellëse me saktësi, rëndësi ka sigurimi i largësive të caktuara të kokrrave në rresht. Kjo arrihet duke ndryshuar krejtësisht shpejtësinë rrotulluese të aparatit. Në kushtet e mungesës së makinave të mirëfillta për mbjelljen e frutrrënjorëve, mund të përdoren me leverdi makinat e punimit të tokës si plugje me një dhe dy trupa plugues, por mund të përdoren kultivatorë mbathës që e lehtësojnë shumë punën. Pyetje dhe detyra 1. Ç janë makinat mbjellëse të frutrrënjorëve? 2. Si klasifikohen makinat mbjellëse të frutrrënjorëve? 3. Ç janë makinat lehtësuese ose ndihmëse? 4. Përse makinat lehtësuese janë më ekonomike dhe më të sakta? 5. Ç'kërkesa kanë makinat mbjellëse automatike të frutrrënjorëve? 6. Me ç'mjete të tjera mund të ndihmohet mbjellja e frutrrënjorëve? VI.6-VI.8 Makinat e mbjelljes së fidanëve. Ndikimi dhe funksionimi i tyre Informacioni teorik Makinat e mbjelljes së fidanëve ndahen në: -makina lehtësuese; -makina automatike a) Makinat lehtësuese, ashtu si dhe ato për mbjelljen e frutrrënjorëve, janë të tilla që ushqimi i aparateve shpërndarëse artisëse bëhet me dorë. Një tip tjetër është ajo për artisjen e fidanëve me rrënjë të zhveshura dhe me rrënjë në dhe (në kubikë ose në gota letre që 66

67 shpërbëhen shpejt). Nga fermerët parapëlqehen më shumë makinat lehtësuese, sepse janë të thjeshta, ekonomike, kanë saktësi dhe nuk i keqpërdoren fidanët. Këto makina janë të pajisura vetëm me organet shpërndarëse dhe artirëse. Punëtori i merr fidanët nga arka, i ndan dhe i vendos në kapëset e posaçme të organit shpërndarës. Aparatet shpërndarëse janë një çift i thjeshtë disqesh, të lëmuara ose të dhëmbëzuara (fig. 6.20), ose një disk vertikal me kapëse shtrënguese (fig. 6.21). Në rastin e parë, çiftet e një disku (prej llamarine çeliku shumë elastike, ose prej gome), janë të vendosura kundrejt njëri-tjetrit nën një kënd, në mënyrë të tillë që të takohen me një shtrëngim të lehtë gjatë një harku në pjesën e përparme. Gjatë rrotullimit të disqeve, në harkun e takimit vendosen fidanët, të cilët kapen pak më lart se qafa, duke i pasur rrënjët lart. Fidanët mbahen të shtrënguar derisa transportohen në tokë, pastaj hapen duke e lënë të lirë fidanin në rrënjët në fundin e brazdës. Në çastin e hapjes së disqeve, kur fidani është në pozicionin vertikal, ai shtrëngohet nga dheu që hedhin brazdëmbyllësit, të përbërë nga dy rrota mbyllëse-ngjeshëse (fig. 6.22). Disqet shpërndarëse e marrin lëvizjen nga rrotat mbyllëse ngjeshëse, nëpërmjet një transmisioni me rrota me dhëmbë. Për të siguruar largësitë e vendosjes së polonave, punëtori orientohet nga shenjat që ndodhen në disqe. Largësia e shenjave është e ndryshueshme, sipas kërkesave. Makina është e pajisur me 2 ose 6 grupe mbjellëse të pavarura. Ato mund të zhvendosen gjatë telajos për të ndryshuar largësitë e midis rreshtave. Fig Shtrëngimi i fidanit në brazdë Fig Makinë artisëse lehtësuese për fidanë me rrënjë të zhveshur e pajisur me shpërndarës me disqe plastike: 1-shpërndarësi; 2-koshi i plehut; 3-platformë për arkat; 4-brazduesit Fig Makinë artisëse me shpërndarëse me disk vertikal: 1. shpërndarësi; 2-arkë për fidanë; 3-depozitë për ujë dhe pleh të lëngët. 67

68 Për artisjen e fidanëve në largësi midis rreshtave më të vogla se 30 cm, midis dy grupeve mbjellëse normale mund të vendoset një grup i tretë plotësues. Ky i fundit vendoset në një mbajtëse të gjatë tubolare, që del prapa dy grupeve fqinje. Në rastin e dytë kemi të bëjmë me një aparat shpërndarës, i pajisur me kapëse të pajisura me gomë. Kapëset, nën veprimin e një mekanizmi jashtëqendror, hapen automatikisht në kohën kur fidani ndodhet në brazdë e në pozicionin vertikal. Ato vazhdojnë të qëndrojnë të hapura derisa punëtori vendos fidanin e ri. Pastaj kapësja mbyllet automatikisht ose me një shtytje të lehtë nga punëtori. Makinat artisen njëkohësisht me artisjen e mund të bëjnë plehërim dhe ujitje të lokalizuar. Në rastin e ujitjes së lokalizuar (shih fig. 6.21), makinat janë të pajisura me një depozitë uji në tuba gome ose plastike. Sasia e ujit në çdo fidan rregullohet nga 0.1 dm³0.5 dm³ për rrënjë. Ky mekanizëm mund të përdoret edhe për shpërndarjen e plehrave të ngurta kimike, ku vendoset një shpërndarëse e zakonshme plehu (shih fig. 6.20). Ka disa lloje makinash për mbylljen e fidanëve me rrënjë të veshura ose me kubikë. Një nga modelet më të përdorshme është ajo e treguar në fig Aparati shpërndarës është me gota me fund të hapur. Për të siguruar rregullueshmërinë e vendosjes së fidanëve me shenjat ose kapëset e aparateve shpërndarëse, shpejtësia e zhvendosjes së makinës duhet të jetë 0.5 km/orë-1.2 km/orë. Ashtu si edhe për makinat e tjera mbjellëse me saktësi, edhe në këtë rast, rëndësi ka rregullimi i largësisë së vendosjes së fidanëve në rresht. Kjo mund të bëhet: -duke ndryshuar numrin e shenjave ose të kapëseve në diskun shpërndarës; -me kombinimi i dy kritereve të mësipërme. Vlerat e parametrave të mësipërm për vendosjen e tyre në makinë, gjenden në tabelat orientuese të makinës. Gjatë artisjes me makinë mund të ndodhin dëmtime të fidanëve ose mosshtrëngimi i tyre i mirë. Për këtë arsye duhet të bëhet një kontroll për: -të plotësuar vendet bosh; -fidanët e dëmtuar; -të ngritur fidanët e pjerrët. Veprimi i fundit është mirë të kryhet në një kohë me kalimin e makinës, duke caktuar për çdo dy rreshta të makinës një njeri. Pyetje dhe detyra 1. Cilat janë llojet e makinave për mbjelljen e fidanëve? 2. Si janë ndërtuar aparatet shpërndarëse të makinave artisëse lehtësuese? 3. Si punojnë aparatet shpërndarëse? 4. Ç'rregullime mund të bëhen në makinat artisëse? 5. Ç'operacione të tjera mund të kryejnë makinat artisëse, përveç mbjelljes? 6. Si rregullohet largësia e vendosjes së fidanëve? 68

69 Objektivat e temës TEMA VII MAKINAT PËR MBROJTJEN E BIMËVE Në përfundim të temës nxënësit duhet të: -përshkruajnë rëndësinë e përdorimit të makinave mbrojtëse të bimëve në bujqësi; -përshkruajnë funksionimin dhe regjistrimin e makinave spërkatëse; -tregojnë llojet dhe ndërtimin e makinave spërkatëse; -përshkruajnë funksionimin dhe përdorimin e makinave pluhurosëse; -tregojnë ndërtimin dhe si bëhet regjistrimi i makinave pluhurosëse; -përshkruajnë makinat për dezinfektimin e tokës dhe të farës. VII.1. Njohuri të përgjithshme për makinat e mbrojtjes së bimëve Informacioni teorik Mbrojtja kimike e bimëve dhe mekanizmi i përshtatshëm i trajtimeve kimike janë ndër faktorët kryesorë për ruajtjen e prodhimit nga humbjet dhe rritjen e cilësisë së tij. Mbrojtja kimike kërkon përdorimin e përbërësve specialë, fitofarmacive, për luftën kundër sëmundjeve të bimëve, kundër prishjes nga parazitët, kundër barërave të këqija etj. Që efekti i tyre të jetë i plotë, fitofarmacivet duhet të shpërndahen në kohën e përshtatshme sipas të dhënave të prognozë-sinjalizimit dhe sa më njëtrajtësisht në gjithë sipërfaqen që trajtohet. Ato duhet të përsëriten herë pas here me qëllim parandalues dhe kurues. Rëndësi të madhe ka trajtimi parandalues, i cili ka vlera të mëdha ekonomike dhe praktike për mbrojtjen e prodhimit dhe për pakësimin e ndërhyrjeve. Kujdesi për trajtimet kimike lidhet edhe me një problem mjaft të mprehtë dhe serioz të kohës: mbrojtjen e mjedisit nga ndotjet, pasi ka rrezik nga mbetjet toksike në prodhimet bimore dhe në tokë. Për të arritur rezultate sa më të mira, rol të madh ka cilësia e shpërndarjes dhe rritja e efektit veprues të preparateve kimike. Për të kryer trajtime sa më të efektshme, të shpejta dhe ekonomike, rol të madh dhe vendimtar ka përdorimi i makinave të posaçme. Preparatet kimike përdoren në gjendje të lëngëta ose të ngurta (këto të fundit dhe në formë pluhuri shumë të imët). Për të realizuar shpërndarjen e preparateve, përdoren dy lloj makinash: spërkatëse dhe pluhurosëse. Të dy grupet e makinave ndahen në: - makina të bartura nga njeriu; - makina të tërhequra me kafshë ose traktor. Spërkatja është përpunimi i bimëve kundër dëmtuesve me shpërhedhjen e një përzierjeje helmuese, e cila është pluhurizuar shumë imët. Përzierja helmuese më shpesh përbëhet nga uji dhe një përqindje e caktuar e preparatit të lëndës aktive, që përcakton dhe përqendrimin e përzierjes. Kjo përzierje mund të jetë: -tretësirë, kur preparati është pluhur shumë i imët, por i patretshëm; -emulsion, kur ai është lëng vajor. 69

70 Gjatë spërkatjes, sipërfaqja që do të mbulohet nga përzierja helmuese duhet të jetë mundësisht sa më e madhe dhe me vëllim mundësisht sa më të vogël për çdo hektar. Megjithatë ky mbulim është mirë të diferencohet në varësi të llojit të pesticidit, që mund të jetë: -Insekticid, në të cilin sipërfaqja e mbuluar mund të jetë më e vogël, sepse kodrat janë të lëvizshme dhe ka mundësi të arrijnë të takojnë lëndën aktive ose avujt helmues të preparatit. -Fungicid, me të cilin sipërfaqja duhet të mbulohet sa më plotësisht, d.m.th., sa më shumë pikëza të imëta (spërkla) të përmbahen në 1 cm², aq më i efektshëm është trajtimi. -Herbicid, me të cilin sipërfaqja e mbuluar mund të pakësohet, sepse ky preparat ka bazë hormonale dhe veprimi i tij përgjithësisht varet nga përputhja që bëjnë bimët. Sipërfaqja e mbuluar duhet të jetë e tillë, që barërat e këqija ta përthithin në mënyrë të mjaftueshme lëndën aktive; në të kundërt, kur preparati nuk ka bazë hormonale, mbulimi duhet të jetë sa më i plotë. Cilësia e sipërfaqes, shkalla e mbulimit të sipërfaqes që trajtohet, imtësia e pikëza (spërklave) dhe depërtimi i tyre në masën bimore varet nga tipi dhe cilësia e stërkalave, të cilët janë të shumta nga lloji dhe forma. Pluhurosja ka të njëjtin qëllim, por, në këto raste, hidhet pluhur. Pyetje dhe detyra 1. Përse mbrojtja kimike e bimëve është faktor kryesor për ruajtjen e prodhimit nga humbjet dhe në rritjen e cilësisë së tij? 2. Përse trajtimet parandaluese janë më të lehta e më të efektshme? 3. Si ndikon mekanizmi i trajtimeve kimike për rritjen e efektivitetit të tyre? 4. A mund të diferencohet mbulimi i bimëve sipas natyrës së spërkatësve? VII.2.-VII.3. Makinat spërkatëse. Llojet, ndërtimi, funksionimi dhe regjistrimi i tyre Informacioni teorik Spërkatja është mënyra më e përhapur e mbrojtjes kimike të bimëve. Ajo kryhet me makina spërkatëse. Makinat spërkatëse shërbejnë për shpërndarjen e fitofarmacive dhe të fitorregullatorëve në gjendje të lëngët. Këto makina e ndajnë lëngun helmues në pika të imëta (ose spërkla) dhe e transportojnë drejt bimës që përpunohet. Gjatë spërkatjes, sipërfaqja që do të përpunohet, duhet të mbulohet nga spërklat, kurse vëllimi i lëngut helmues duhet të jetë mundësisht sa më i vogël. Megjithatë, mbulimi me spërkla varet nga lloji i fitofarmacive që përdoren. Rëndësi gjatë spërkatjes ka edhe depërtimi i pikave në të gjithë masën vegjetative të bimëve. Makinat spërkatëse janë të dorës, të traktorëve (të bartura ose të tërhequra), por përdoret shumë edhe aviacioni (aeroplanët dhe helikopterët). Nga tipi i makinës spërkatëse varet cilësia e spërkatjes, shkalla e mbulimit të sipërfaqes që përpunohet, madhësia e pikave dhe depërtimi i tyre në masën bimore. Nga pikëpamja ndërtimore makinat spërkatëse përbëhen nga këto pjesë kryesore: -depozita e lëngut helmues; -qarku i transportimit të lëngut; -organet e spërkatjes (ose shihedhësit), që bëjnë dozimin, ndarjen ose pluhurzimin e lëngut në spërkla dhe në shpërndarjen mbi sipërfaqen që përpunohet; -pajisjet e kontrollit dhe të rregullimit. 70

71 Le të shohim më hollësisht disa nga tipat kryesorë të makinave spërkatëse. 1. Makinat spërkatëse me pluhurzim hidraulik (Fig. 7.1a) Makinat spërkatëse me pluhurzim hidraulik punojnë nën trysni. Lëngu helmues, nën veprimin e trysnisë që krijohet nga një pamje, shtyhet drejt pluhurzuesve shpërndarës. Në këto kushte, gjatë daljes, lëngu shpërbëhet në spërkla. Spërklat e krijuara nga organet e spërkatjes hidhen në atmosferë dhe transportohen deri te bimët. Largësia e hedhjes varet nga madhësia e trysnisë. Ky lloj pluhurzimi mund të quhet edhe mekanik. Vrima e pluhurzuesit është e kalibruar dhe ka diametër 0.3 mm-2.5 mm. Trysnia, sipas tipit të makinës, ndryshon nga 3 bar-40 bar. Trysnia e lëngut në depozitë krijohet nga një pompë hidraulike ose, në disa raste, nga një pompë pneumatike. Në rastin e parë, pompa hidraulike vë në qarkullim lëngun, d.m.th. nga depozita, dhe e dërgon në organet spërkatëse. Në rastin e dytë, pompa pneumatike rrit trysninë e ajrit në depozitë. Trysnia e ajrit vepron në sipërfaqen e lirë të lëngut dhe përhapet në lëng me të njëjtën vlerë. Forca e trysnisë e dërgon lëngun në organet spërkatëse e më tej. Në këtë rast, trysnia e ajrit është 3 bar-7 bar. Fig. 7.1 Skemat e ndërtimit dhe të funksionimit të makinave spërkatëse me: A-pluhurzim hidraulik (mekanik); B-pluhurzim pneumatik; C-pluhurzim të kombinuar (hidropneumatik). Më shumë pëlqehen makinat spërkatëse me pluhurizim hidraulik. Arsyeja: janë të thjeshta dhe kushtojnë më pak se tipat e tjerë. Ato mund të realizojnë të gjitha tipat e spërkatjeve, ndikohen më pak nga era dhe janë efektive në spërkatjet dimërore të pemëve dhe të vreshtave. Ndër të metat e tyre mund të përmendim: -ashpërsinë e spërkatjes me pika relativisht të madhe; -përdorimin e sasive të mëdha të lëngut, që shkon nga 400 dm³/ha-1200 dm³/ha; -humbje jo të pakta nga rrjedhja e pikave të mëdha; -depërtimi i stërkalave në brendësi të kurorave nuk është i kënaqshëm. 2. Makinat spërkatëse me pluhurzim pneumatik (Fig. 7.1b) Këto lloj makinash quhen edhe atomizatorë. Lëngu thithet nga depozita nga një rrymë e fortë ajri që krijohet nga një ventilator qendërikës. Thithja bëhet nga një difuzor. Në difuzor, 71

72 për shkak të vakuumit dhe shtjellës së krijuar, bëhet pluhurzimi i lëngut. Spërklat e imëta që dalin nga hundëza transportohen po nga rryma e ajrit, që ka një shpejtësi të madhe (deri në 150 m/s). Për të ndihmuar lëvizjen e lëngut nga depozita në difuzor, ajri dhe lëngu brenda depozitës hermetike mbahen nën trysni nga një rrymë ajri që vjen nga ventilatori. Makinat e këtij tipi arrijnë një pluhurzim shumë të imët. Për këtë arsye, duke përdorur lëngje me përqendrime të larta të lëndës aktive, bëhen spërkatje me vëllim të vogël lëngu (deri në 50 dm³/ha). Imtësia e madhe e spërklave me diametër rreth 0.1 mm, bën që humbjet nga rrjedhjet e pikave të jenë të papërfillshme. Në saje të forcës dhe të shtjellave që shkakton rryma e ajrit mbi masën bimore, depërtimi i spërklave është më i mirë, përpunohen faqet e kundërta të gjetheve, si dhe kërcejtë. Meqë numri i pikave për cm² është shumë i madh, pra dhe mbulimi është thuajse i plotë, këto makina parapëlqehen për spërkatjet me fungicide. Largësia e transportimit të stërkalave është e madhe. Ajo varet nga fuqia dhe vëllimi i rrymës së ajrit. 3. Makinat spërkatëse me pluhurizim të kombinuar (hidropneumatik) (Fig. 7-1c) Lëngu, nën trysninë e krijuar nga pompa hidraulike, nëpërmjet pluhurizimit del i pluhurzuar në pika. Spërklat e krijuara në këtë mënyrë, ndeshen brenda tubit pluhurzues me një rrymë të fuqishme ajri që vjen nga një ventilator. Kjo rrymë ajri i ndan dhe i pluhurzon më tej spërklat nga pluhurzuesi hidraulik dhe i transporton ato larg. Në këtë mënyrë, kjo makinë është një ndërthurje e dy tipave të parë. Ventilatori ka një prurje shumë të madhe ajri, që arrin n ë m a d h ë s i n ë m³/ha m³/ha. Largësia e transportimit të rrymës së ajrit, të ngarkuar me spërkla, varet nga madhësia e prurjes së ventilatorit. Sipas dëshirës dhe qëllimit të përpunimit, ventilatori mund të mos vihet në përdorim. Kështu, makina mund të punojë si spërkatës i zakonshëm, me trysni dhe me pluhurzim hidraulik. Në këtë rast, trysnia e lëngut duhet të rritet dhe të rregullohet në përshtatje me kërkesat. Makinat me pluhurzim të ndërthurur shfrytëzojnë cilësitë pozitive së të dy tipave të parë dhe zbutin anët e tyre negative. Organet punuese të makinave spërkatëse janë: 1. depozita; 2. grupi pompues; 3. organet spërkatëse. 1. Depozita Depozitat kanë forma dhe përmasa të ndryshme. Brenda saj vendosen pajisje për përzierjen dhe për homogjenizimin e lëngut në pezulli ose në emulsione. Në makinat që përdoren, përzierësit janë kryesisht të tipit hidraulik, pra përzierja realizohet nga një rrymë lëngu me trysni mbi fundin e depozitës. Gjithashtu përdoren edhe përzierës mekanikë, që janë boshte me lopatëza dhe helika. Depozitat janë të pajisura me filtra në tubin e furnizimit dhe në atë të dërgimit të lëngut. 2. Grupi pompues Elementi kryesor i grupit pompues është pompa hidraulike. Ajo mund të jetë qendërikëse ose alternative. Përdorimi i pompave qendërikëse është i kufizuar. Ato mund të përdoren në 72

73 makinat që punojnë me trysni të ulëta ose në makinat me pluhurzim të ndërthurur. Përhapje të gjerë kanë pompat alternative, të cilat mund të përdoren në të gjitha tipat e makinave spërkatëse. Pompat alternative janë me membranë dhe me pistona. Janë pompa që realizojnë trysni të larta, deri në 40 bar. Në grupin pompues bën pjesë edhe rregullatori i trysnisë, që shërben si valvul sigurimi e vendoset në dalje të pompës. Kjo valvul i mbron pajisjet nga dëmtimet që mund të ndodhin si rezultat i rritjes së trysnisë së lëngut. Në makinat spërkatëse të traktorëve vendosen pompa me membranë me veprim të dyfishtë ose të dyanshëm (fig. 7-2). Kambana e ajrit është pjesë përbërëse e pompës. Ajo ka dy dhoma të ndara në membrana. Dhoma e sipërme, hermetike, mbartet paraprakisht në ajër me trysni 5 bar. Kështu, trysnia lëng-ajër e anasjelltas ushtrohet nga membrana. Këto pompa sigurojnë trysni të lëngut deri në 30 bar. Parimi i punës së një pompe me piston tregohet në fig Fig. 7.3 Skema e punës së pompës me piston 3. Organet spërkatëse Qarku i lëngut është i përbërë nga tubacionet, rubinetat dhe filtrat. Ai përfundon në organet spërkatëse, që përbëhen nga sprucatorët pluhurzues ose nga dizat spërkatëse. Këto të fundit vendosen në shtrat të bartur. Tipat kryesorë të shtretërve janë: -me zbara horizontale, pingule me drejtimin e lëvizjes, të përshtatshme për përpunimin e bimëve të arave; -zbara vertikale, të thjeshta ose të dyzuara, të përshtatshme për pemëtorët dhe vreshtat; -gjysmërrethore, për pemë me rritje të zakonshme të kurorës (fig. 7.4). Sistemet spërkatëse ndryshojnë sipas tipit të makinave. Fig. 7.4 Tipat e zbarave të pluhurzuesve Pyetje dhe detyra 1. Cilat janë kriteret përjashtuese ndaj makinave spërkatëse? 2. Si ndahen makinat spërkatëse? 3. Cilat janë veçoritë e tre tipave kryesorë të makinave spërkatëse? 4. Si janë ndërtuar makinat spërkatëse? 73

74 5. Ç'lloje pompash përdoren për makinat spërkatëse? 6. Përse shërben rregullatori i trysnisë? 7. Përse duhet kambana e ajrit dhe në ç rast përdoret ajo? 8. Trego skemën dhe funksionin e pompës me membranë me veprim të dyfishtë? 9. Sa llojesh janë organet spërkatëse? VII.4.-VII.5. Makinat pluhurosëse. Ndërtimi, funksionimi dhe regjistrimi i tyre Informacioni teorik Pluhuri shpërndahet nga aparatet dhe makinat pluhurosëse me anën e një rryme ajri. Ajri jepet nga një ventilator qendërikës. Me disa aparate të dorës përdoret edhe gjyryku, me veprim të thjeshtë ose të dyfishtë. Organet kryesore të punës së një makinë pluhurosëse janë: depozita e pajisur me shkriftues, ushqyesi, dozuesi, ajërdhënësi dhe organet shpërndarëse. Në fig. 7.5 tregohet skema e funksionimit të një makinë pluhurosëse. Fig. 7.6 Aparat pluhurues dore me ventilator Fig. 7.5 Skema e punës e pluhurzuesit Shkriftuesi është i detyrueshëm për pluhurin, i cili, duke qenë shumë i imët, ngjishet shpejt dhe bëhet i palëvizshëm. Shkriftuesit janë mekanikë, zakonisht në formë spiraleje, që luajnë shpesh dhe rolin e ushqyesit pneumatik. Në fig. 7.6 dhe fig. 7.7 tregohen përkatësisht aparatet pluhurosëse të dorës me ventilator dhe me gjyryk. Në aparatet me gjyryk, ajërdhënësi e dërgon rrymën e ajrit brenda depozitës, nëpërmjet një tubi me vrima. Ajri, duke kaluar nëpër masën e pluhurit, e shkrifton atë dhe, pasi merr me vete thërrmija pluhuri, i transporton ato drejt organeve shpërndarëse. Organet shpërndarëse e hedhin pluhurin te bima që do të përpunohet. Një proces i ngjashëm zbatohet edhe në pluhuruesin me ventilator të pajisur me motor (fig. 7.8), i cili përdoret edhe për spërkatje në pluhurizim pneumatik. Në sistemet e tjera me ventilator (shih fig. 7.5 dhe f i g. 7.7), dhënësi mekanik, nëpërmjet dozuesit, e dërgon pluhurin në qendër të ventilatorit. Që këtej grimcat e pluhurit të përziera në rrymën e ajrit dërgohen drejt organeve shpërndarëse. Në aparatin e dorës shpërndarësi vendoset në fundin e një tubi që komandohet me dorë. Në makinat pluhurosëse, shpërndarësit e pluhurit vendosen në zbara dhe në shtrat të përshtatshëm, në përputhje me mënyrat e ndryshme të pluhurosjes (fig. 7.9). 74

75 Fig. 7.7 Aparat pluhurues me gjyryk Fig. 7.8 Aparat pluhurues shpine me ventilator me motor: 1-ventilatori; 2-gyp me valvul për dërgimin e ajrit në depozitë; 3-mbajtësja e pluhurit e bërë me vrima për kalimin e ajrit nga ushqyesi në shkriftues; 4-gypi i daljes së pluhurit i pajisur me valvul pozuese; 5-tubi i dhënies së pluhurit; 6-tubi i qarkullimit të ajrit; 7-tubi me pajisjen shpërndarëse Makinat e ndërthurura ndërtohen mbi bazën e makinave spërkatëse pneumatike. Në shtratin e tyre ka një depozitë për pluhurin, e cila është e pajisur me organet ushqyese, shkriftuese dhe dozuese. Në këtë mënyrë, makina funksionon edhe si spërkatëse, edhe si pluhurosëse. Ventilatori, në vend të ajrit të pastër, i dërgon ajër të ngarkuar me grimca pluhuri. Në këto makina sigurohet dhe pluhurosja e lagët, ku nga sistemi hidraulik dërgohet vetëm ujë i pastër. Këto makina kanë forma të ndryshme shtretërish dhe aparatesh shpërndarëse, që u përshtaten llojeve të kulturave ku do të shpërndahen (fig. 7.9). Fig. 7.9 Forma të ndryshme të telajove (shtretërve) për mënyra të ndryshme pluhurosjeje Rregullimet e makinave spërkatëse dhe pluhurosëse në punë Rregullimet në punë të këtyre makinave bëhen për: -rregullimin e sasisë së lëngut ose të pluhurit për njësi sipërfaqeje; -vendosjen dhe orientimin e organeve spërkatëse dhe shpërndarëse. Rregullimi i sasisë që shpërndahet për 1 ha është dhe pikësynimi kryesor për makinat e kësaj kategorie. Në parim, sasia e shpërndarjes sigurohet duke vendosur raporte të drejta midis 75

76 prurjes, trysnisë dhe shpejtësisë së lëvizjes. Kjo u përket gjithmonë makinave të traktorëve me zbara shpërndarëse. Prurja e lëngut (ose e pluhurit) nga organet spërkatëse ose pluhurosëse varet nga: -diametri i vrimës së kalibruar të pluhurizuesit (për makinat spërkatëse me pluhurizim hidraulik dhe të përzierë); -hapja e rubinetit ose e hapësirës së dizës për spërkatësit pneumatikë; -hapja e dozuesit për pluhuruesit; Trysnia e lëngut është një faktor i rëndësishëm i cilësisë së pluhurzimit, prandaj vlera e saj duhet të ruhet brenda kufijve që sigurojnë një pluhurzim cilësor. Rritja ose zvogëlimi i shpejtësisë së lëvizjes, për të njëjtat vlera të prurjes, zvogëlon ose rrit sasinë e lëngut (pluhurit) për 1 ha. Prandaj, shpejtësia e makinës nuk duhet të ndryshohet gjatë punës, sepse kjo do të sillte çrregullime në njëtrajtshmërinë e shpërndarjes. Gjerësia kapëse e zbarës spërkatëse ose e pluhuruesit është gjithashtu një faktor përcaktues për sasinë që shpërndahet për 1 ha, për të njëjtat vlera të prurjes dhe të shpejtësisë. Këta 3 faktorë, si dhe sasia e normuar për 1 ha lidhen me formulën e mëposhtme: q=qvb/600 (dm3/min), nga ku: V=600q/QB (km/orë) Duke ditur sasinë q për ha dhe gjerësinë kapëse B për një vlerë të caktuar të shpejtësisë V, mund të njehsojmë prurjen që nevojitet dhe që duhet të sigurojë organi përkatës (ose dozuesi) i makinave pluhurosëse dhe spërkatëse pneumatike. Sasia q i përket të gjithë pluhurizuesve dhe shpërndarësve që janë vendosur në shtratin e makinës. Në tabelat shoqëruese të makinës ne mund të gjejmë diametrin e vrimës së pluhuruesit dhe trysninë, të cilat sigurojnë sasinë q ose shkallën e dozuesit. Në të kundërt, duke njohur prurjen q, mund të njehsojmë shpejtësinë me të cilën duhet të lëvizë traktori. Në përgatitjen e makinave spërkatëse rëndësi ka dhe përqendrimi i caktuar i lëndës aktive të ujit. Përzierja helmuese mund të përgatitet në enë të veçanta ose drejtpërdrejt në depozitën e makinës. Në çdo rast duhet të dihet vëllimi i enës, në mënyrë që të llogaritet sasia e fitofarmacisë në dm³. Sasia e duhur e fitofarmacisë merret duke përdorur provëza ose enë matëse të shkallëzuara. Pyetje dhe detyra 1. Përse shërbejnë makinat pluhurosëse? 2. Cilat janë elementet kryesore të një makinë pluhurosëse? 3. Si mund të bëhen trajtime me fitofarmaci lëng dhe pluhur (dy fitofarmaci të ndryshme) në të njëjtën kohë? 4. Nga se varet prurja në pluhurzuesit hidraulikë? 5. Ç rol luan shpejtësia e lëvizjes në spërkatje? 6. Si përcaktohet prurja që duhet të sigurojë zbara përkatëse? 76

77 TEMA VIII MEKANIZMAT E UJITJES Objektivat e temës Në përfundim të temës nxënësit duhet të: përshkruajnë rëndësinë e mekanizmit të ujitjes; klasifikojnë makinat ujitëse; përshkruajnë parimin e punës së makinave ujitëse; tregojnë ndërtimin e makinave ujitëse; përshkruajnë regjimet e punës së mekanizmave ujitës. VIII.1. Njohuri të përgjithshme për ujitjen dhe për mekanizmat ujitës Informacioni teorik Ujitja ka për qëllim të rregullojë kushtet e lagështisë së tokës në përputhje me tipin e kësaj të fundit dhe me kërkesat e bimës që rritet. Ujitja balancon humbjen e ujit nga avullimi dhe nga transpirimi i bimëve. Sistemet e shpërndarjes së ujit për ujitje janë të ndryshme. Dy janë mënyrat kryesore të ujitjes: -tradicionale: me rrëshqitje, me përmbytje dhe me brazda; -teknike: me shihedhje, e lokalizuar ose me pika. Ujitja teknike bazohet në mekanizmin e procesit të ujitjes. Shpërndarja e ujit bëhet me aparate dhe pajisje teknike. Shpërndarja e ujit me rrëshqitje (vetërrjedhje) bazohet në shpërndarjen e ujit me dorë, kurse ngritja e ujit në nivele të larta bëhet kurdoherë me përdorimin e mjeteve mekanike, si: të rrotave hidraulike, pompave etj. Sistemi i ujitjes me shihedhje e shpërndan ujin në formën e një shiu artificial. Ky shi shpërndahet me një intensitet mesatar të tillë që t u përgjigjet karakteristikave të tokës dhe kërkesave të bimëve. Intensiteti i shihedhjes shprehet me mm/orë, ku 1 mm/orë është i barasvlershëm me 10 m 3 /hapërore. Ujitja me shihedhje ka përparësi të shumta ndaj formave tradicionale të ujitjes. Përparësitë janë agronomike dhe ekonomike. Më kryesoret janë: -nuk ndikohet nga sistemi dhe pjerrësia e tokës; -nuk e shpëlan dhe nuk e gërryen tokën; -siguron me saktësi sasinë e ujit për njësi të sipërfaqes; -uji shfrytëzohet me më efektivitet nga bimët. Sistemet shihedhëse janë impiantet hidraulike dhe makinat shihedhëse mekanike. Një impiant përbëhet nga vepra e marrjes së ujit, nga tubacioni kryesor përcjellës, nga një ose më shumë tubacione shpërndarëse dhe ushqyese, si dhe nga aparatet shihedhëse/shpërndarëse të ujit. Marrja e ujit nga vepra e marrjes mund të jetë: -me rënie të lirë, kur midis pikës së marrjes së ujit (rezervuarë etj.) dhe rrjetit shpërndarës ka ndryshim të tillë lartësie që siguron trysninë e nevojshme për punën e shihedhësve; 77

78 -me stacion pompimi ose me grup motopompash, kur ndryshimi i lartësisë nuk siguron trysninë e nevojshme në shihedhësit. Grupi motopompë mund të jetë i palëvizshëm ose i lëvizshëm përbrenda territorit të punës (fig. 8.1). Fig. 8.1 Grupi i motopompës i vendosur mbi një karel me rrota për zhvendosje Pompa mund të vihet në punë edhe nga boshti i marrjes së fuqisë së traktorit. Pompat janë të tipit qendërikës. Në fig. 8.2 tregohen skemat e grupeve me elektromotor dhe me lidhje nga boshti i marrjes së fuqisë së traktorit. Fig. 8.2 Grup motopompe: A-me elektromotor; B-i lidhur me b.m.f.-në e traktorit Makinat shihedhëse përdoren me traktorë ose janë vetëlëvizëse. Edhe në rastin e dytë zhvendosja e tyre bëhet me traktor për të ndërruar sektorin. Makinat shihedhëse e kryejnë ujitjen në gjendje pozicionale ose me lëvizje. Ato janë të pajisura me pompë qendërikëse për marrjen e ujit nga kanale të hapura ose mund ta marrin ujin nga tubacioni i mbuluar (i lidhur me veprën e marrjes) nëpërmjet hidranteve. Pompat që përdoren në ujitje e marrin ujin nga një thellësi deri 6 m. Tubi thithës nuk duhet të këtë kthesa të forta, kurse lidhjet duhet të jenë të puthitura për të mos lejuar rrjedhjen e ujit dhe hyrjen e ajrit. Përpara lëshimit të pompës, hapësira brenda saj dhe tubi i thithjes duhet të mbushen me ujë dhe të nxirret ajri nga një ventil i posaçëm që gjendet në trupin e pompës. Sipas rrezes së veprimit, impiantet dhe makinat shihedhëse ndahen: -me hedhje të largët 60 m-70 m; -me hedhje të mesme 20 m-25 m; -me hedhje të vogël 8 m-10 m. 78

79 Ujitja e lokalizuar me pika e shpërndan ujin drejtpërdrejt në rrënjët e bimëve në trajtën e pikave të vazhdueshme dhe periodike, duke e mbajtur vazhdimisht të lagët tokën. Sistemi i ujitjes së lokalizuar ose me pika bazohet në shpërndarjen e ujit nën trysni, me sasi pikash për njësi kohe. Pikat e ujit drejtohen dhe i shërbejnë drejtpërdrejt aparatit rrënjor të bimëve. Kjo mënyrë e balancon evapotranspiracionin nga bima dhe nga toka. Ujitja e lokalizuar ose me pika është ujitja më efikase për bimët dhe është quajtur ujitja moderne e bimëve. Pyetje dhe detyra 1. Cili është qëllimi i ujitjes? 2. Përse ujitja teknike është teknologjikisht e përparuar? 3. Si shpjegohet ekonomizimi i ujit dhe ndikimi pozitiv në rendimentin e bimëve bujqësore? 4. Cilat janë elementet kryesore të ujitjes teknike? 5. Ç'përfaqëson ujitja me shihedhje dhe si realizohet ajo? 6. Ç është ujitja e lokalizuar me pika dhe si ndikon ajo te bimët? VIII.2.-VIII.3. Ndërtimi, funksionimi dhe regjimet e punës së mekanizmave ujitës Informacioni teorik Ujitja teknike sot ka marrë një përdorim mjaft të gjerë. Ajo ndahet në: -ujitjen me shihedhje; -ujitjen e lokalizuar ose me pika. Shihedhësit janë aparate ujitëse që krijojnë shiun artificial dhe e shpërndajnë atë në një zonë të caktuar. Shpërndarja e ujit realizohet nëpërmjet tubacioneve të ushqimit. Sipas mënyrës së vendosjes, ato mund të jenë të palëvizshme, gjysmë të lëvizshme ose të lëvizshme. Në impiantet e palëvizshme (fig. 8.3) tubacionet ushqyese janë të vendosura nën tokë dhe janë prej materiali plastik ose prej eterniti. Në impiantet gjysmë të lëvizshme (fig. 8.4), tubacionet përbëhen nga elemente të veçanta me gjatësi deri në 6 m, që lidhen midis tyre me bashkuese. Këto tubacione janë prej llamarine, çeliku të zinkuar, prej lidhjesh alumini ose prej gome e materialesh plastike. Shihedhësit vendosen në tubacionet ushqyese. Ata ndahen në dy tipa: statikë dhe dinamikë (të rrotullueshëm). Në kushtet e fermave të vogla është më i përshtatshëm përdorimi i impianteve të lëvizshëm, me grup pompimi me motor ose me traktor, me kapacitete të vogla dhe me numër të kufizuar shihedhësish. Shtrirja e tubacioneve shpërndarëse duhet të sigurojë prurje të njëtrajtshme për çdo shihedhës. Për të siguruar këtë, duhet që shihedhësit e vendosur në të njëjtën linjë të punojnë gati me të njëjtën trysni. Prandaj tubacionet vendosen në vijë të drejtë, të mos kenë rrjedhje dhe numri i shihedhësve të jetë i tillë, që trysnia në shihedhësin e fundit të mos jetë më e vogël se 1.8 bar-2.0 bar. Tubacionet duhet të vendosen paralel me brinjën më të shkurtër të arës. Megjithatë, gjatësia e tubacioneve dhe numri i shihedhësve që mund të vendosen, varet nga karakteristikat e impiantit. Në vendosjen e shihedhësit duhet që linjat të jenë paralele dhe me largësi të caktuara, gjithnjë të barabarta. Gjithashtu, edhe largësitë e shihedhësve në linjë duhet të jenë 79

80 të njëjta. Rëndësi ka dhe skema e vendosjes së shihedhësve, ku në çdo dy linja fqinje, që përcakton sipërfaqen që ujitet, vendoset nga një shihedhës. Zbatohen dy skema kryesore: 1. Vendosja në trajtë trekëndëshi barabrinjës (fig. 8.5a), ku largësitë e shihedhësve në linjë dhe largësitë midis linjave janë të barabarta, pra: A=B=1.75R (ku R rrezja e sipërfaqes rrethore që lag shihedhësi). 80

81 2. Vendosja në trajtë katrori (fig. 8.5b), ku: A=B=1.4R. Nëse në tubacionet e zakonshme të ujësjellësit uji vjen me trysni, mund të përdoret impianti gjysmë i lëvizshëm dhe shihedhësi statik, por me rreze të vogël veprimi. Shihedhësit e vendosur janë të tipit statik ose dinamik. Shihedhësit statikë përbëhen nga një ose më shumë gojëza të moduluara. Te ta uji vjen me trysni 0.3 bar-2 bar dhe shpërndahet në formën e shiut të palëvizshëm e me njëtrajtshmëri të madhe (fig. 8.6 dhe fig. 8.7). Shihedhësit dinamikë (rrotullues) janë të pajisur me shtiza. Shtiza përfundon me një dizë të përshtatshme, që ka një diametër të caktuar. Shtiza rrotullohet rreth një aksi vertikal dhe kryen një rrotullim të plotë 360o ose të pjesshëm. Dizat shihedhëse janë të ndërrueshme dhe me diametra të ndryshëm. Rrotullimi i shihedhësit bëhet nga veprimi goditës i ujit me trysni ose për kundërveprim. Në fig. 8.8, 8.9 dhe 8.10 tregohen skemat e shihedhësve më të përhapur dhe mënyrat e tyre të rrotullimit. Fig. 8.6 Shihedhës statik me tubacion të vrimuar e me gojëza ose diza të moduluara e me largësi të hedhjes së shiut 5 m-10 m Në disa tipa makinash shihedhëse me traktor, rrotullimi i shihedhësit bëhet me një transmision mekanik. Shihedhësit ndahen: -me trysni të ulët, deri 2.5 bar, e me rreze lagieje deri 20 m e prurje 0.5 dm 3/s-2 dm3/s; -me trysni të mesme, 2.5 b a r -5 bar, e me rreze lagieje 21 m- 40 m e prurje 2 dm 3/s deri në-6 dm3/s; -me trysni të lartë, mbi 5 bar, e rreze lagieje mbi 40 m e prurje 6 dm 3/s. Ky klasifikim vlen për të përcaktuar tipin e impiantit në varësi të madhësisë së ngastrave dhe të kulturave që ujiten. Sipas teknikave të sotme intensiteti i shiut duhet të jetë 1.4 mm/orë deri në 20 mm/orë (ose 14 m3/ha-200 m3/ha). Mënyrë tjetër e ujitjes është ujitja e lokalizuar ose me pika. Ajo bazohet në shpërndarjen e ujit nën trysni, me sasi pikash për njësi kohe. Pikat e ujit drejtohen dhe i shërbejnë drejtpërdrejt 81

82 aparatit rrënjor të bimëve. Kjo zgjidhje është quajtur më ekonomike, sepse harxhon 20% 70% të ujit kundrejt shihedhjes, duke ditur se ujitja me shihedhje përdor 50% të ujitjes tradicionale. Gjithashtu, kjo mënyrë kërkon rreth 1/10 e fuqisë punëtore që nevojitet për ujitjen me shihedhje. Ujitja e lokalizuar realizohet: me pika (të vazhdueshme), me kurba (ose porcione) dhe me ndërprerje. Në çdo rast impianti përbëhet nga një rrjet ushqyes kryesor, që furnizohet me ujë nga një grup motopompash. Nga ky grup del rrjeti i tubacioneve shpërndarëse. Këta të fundit e dërgojnë ujin në tubacionet anësore prej gome ose plastike të lakueshme. Në fig tregohet skema e një impianti ujitës me pika. Rrjeti kryesor mund të jetë plotësisht i futur në tokë, por mund të jetë i shtrirë mbi tokë. Rrjeti shpërndarës, sidomos rrjeti ushqyes, mund të jetë nëntokësor, i shtrirë mbi tokë, i varur në lartësi 1 m-1.5 m nga toka. Ky i fundit përdoret mjaft te drufrutorët (fig. 8.12). Në ujitjen me pika, trysnia e ujit nuk është më e madhe se 1 bar. Për çdo pikatore prurja duhet të jetë 4 dm3/orë-dm3/orë. Uji del nga shpërndarësi pikues me trysni atmosferike. Pikatoret më të përhapura janë 3 llojesh: 1. Këllëf i vrimuar (fig. 8.13a), i cili përbëhet nga dy tuba bashkëqendrorë. Tubi i brendshëm, që ka një diametër 15 mm-20 mm, ka vrimëza nga të cilat uji mbush hapësirën e ndërmjetme prej 4 mm. 2. Mikrotuba kapilarë, të cilat përbëhen nga gypa gome me diametër të brendshëm më të vogël se 1 mm (fig. 8.13b). Në tubacionin shpërndarës me diametër të brendshëm 15 mm-20 mm, gypat vendosen në largësi të përcaktuara. 3. Pikatore speciale (fig. 8.13c), të cilat janë të vendosura në tubacionet dhe vendosen në seksionin e kalimit të ujit. Këto zgjedhje janë të përshtatshme edhe për ujitje, plehërim ose ujitje me pesticide (kurative), duke përdorur kimikate të lëngëta. 82

83 Fig Skema e impiantit me pika e shoqëruar me pleh ose me pesticide Ujitja e lokalizuar është quajtur si ujitje moderne e me një efikasitet të madh për bimët, por duhet theksuar se ajo përdor impiante që janë mjaft të kushtueshme. Kjo është dhe një nga arsyet që kjo lloj ujitjeje përdoret në fermat e mëdha. Pyetje dhe detyra 1. Si krijohen impiantet shihedhëse? 2. Ç'duhet të sigurojë vendosja e një impianti shihedhës? 3. Cili është ndryshimi i vendosjes së shihedhësit në trekëndësh ose në katror? 4. Ç'ndryshim ka ndërmjet shihedhësve statikë dhe atyre dinamikë? 5. Cilat janë karakteristikat përdoruese të shihedhësve? 6. Ç'kuptojmë me ujitje të lokalizuar? 7. Si është ndërtuar një impiant ujitës me pika? 8. Si formohen pikat në tubacionet ushqyese? 83

84 84 TEMA IX MAKINAT PËR MBLEDHJEN E PRODHIMEVE BUJQËSORE Objektivat e temës Në përfundim të temës nxënësit duhet të: -përshkruajnë rëndësinë e përdorimit të makinave për mbledhjen e prodhimeve bujqësore; -përshkruajnë makinat për mbledhjen e foragjereve; -klasifikojnë makinat mbledhëse të foragjereve; -tregojnë ndërtimin dhe funksionimin e makinave mbledhëse të foragjereve; -përshkruajnë makinat për silazhimin dhe senazhimin e ushqimeve të foragjereve; -përshkruajnë makinat lidhëse të barit dhe të kashtës; -tregojnë ndërtimin dhe funksionimin e makinave lidhëse të barit dhe të kashtës; -klasifikojnë makinat lidhëse të barit e të kashtës; -përshkruajnë makinat mbledhëse, ngarkuese dhe transportuese të prodhimeve bujqësore; -tregojnë ndërtimin dhe funksionimin e makinave mbledhëse ngarkuese dhe transportuese; -përshkruajnë rëndësinë e përdorimit të makinave korrëse, shirëse së të lashtave; -tregojnë ndërtimin dhe funksionimin e motokorrësve; -tregojnë ndërtimin dhe funksionimin e autokombajnave; -tregojnë ndërtimin dhe funksionimin e makinave shirëse së të lashtave. IX.1. Njohuri të përgjithshme për mbledhjen e prodhimeve bujqësore dhe për makinat përkatëse Informacioni teorik Llojet e bimëve janë të ndryshme. Për mbledhjen e tyre përdoren mjete të shumta mekanikobujqësore. Ndër këto mjete rëndësi u është dhënë edhe mekanizmave për vjeljen e bimëve të ndryshme farore, si: bishtajoreve (soja, batha, bizelja, thjerrëza, fasulja); foragjereve (tërfil, jonxhë); bimëve të arave, bimëve vajore etj. Për të gjitha këto bimë shfrytëzohen makina që përdoren për grupe kulturash, duke bërë përshtatje të ndryshme përkatëse të pajisjeve, si dhe rregullimet e duhura të organeve të punës. Foragjeret kanë një rëndësi të madhe. Ato mund të përdoren si ushqim në gjendje të freskët apo të konservuar për kafshët. Foragjeret drithore, si: misri etj., mblidhen në gjendje të freskët dhe silazhohen, të cilat, pas një periudhe kohe, përdoren për kafshët. Operacionet e mbledhjes së foragjereve ndryshojnë sipas mënyrave dhe teknologjive që zbatohen. Për foragjeret që mblidhen në gjendje të freskët, kryen këto operacione: mbledhjengarkim-transport-shkarkim. Mbledhja mund të shoqërohet me grirje ose shfibrosje. Mbledhja e foragjereve mund të jetë e lirë, kur ruhet në mullarë ose kur shkon pjesërisht e tharë, ose e ngjeshur dhe e ambalazhuar në dengje ose n ë rule, kur është plotësisht e tharë. Zgjedhja varet nga mënyra e konservimit dhe mjetet mekanike që ka ferma. Tipat e makinave për mbledhjen e foragjereve janë të shumtë. Bile, edhe për të njëjtin

85 operacion, ka tipa të ndryshëm. Dallojmë: -Makina kositëse: kositëse-ngarkuese; kositëse-ngritëse-ngarkuese. -Makina mbledhëse-ngarkuese, që mund të jenë: mbledhëse-grirëse-ngarkuese; mbledhësengarkuese-transportuese. -Makina me shumë operacione, që mund të jenë: përhapëse-kthyese-ajrosëse-mbledhëse. -Makina ngjeshëse-lidhëse-mbledhëse-ngjeshëse-lidhëse. -Mbledhëse-ngjeshëse-lidhëse-ngarkuese. Makinat e foragjereve përdoren me traktorë dhe vihen në lëvizje nga boshti i marrjes së fuqisë së traktorit. Ato janë të bartura dhe të tërhequra. Për korrjen dhe shirjen e bimëve me produkt kryesor farën, përdoren dy mënyra: 1. Me shumë faza, tradicionalisht e bazuar në punën e dorës dhe të kafshëve, ku operacionet kryhen të ndara, një nga një dhe në vazhdimësi. 2. Me operacione të boshatisura, plotësisht të mekanizuara, ku kryerja e korrjes dhe marrja e prodhimit të shirë dhe të pastruar bëhet nga një makinë e vetme. Për këtë qëllim përdoren autokombajnat korrëse-shirëse të tipit vetëlëvizës. Autokombajnat korrëse-shirëse ose korrëseshkoqëse për misër janë makina me cikël të plotë. Ato përbëhen nga dy pjesë kryesore: pjesa prerëse-transportuese dhe pjesa shirëse-pastruese. Këto arrijnë një shkallë të lartë pastërtie të prodhimit të shirë nga lëndët e huaja (minerale dhe organike), që arrin në 93%- 95% dhe me humbje minimale. Sipas kësaj mënyre, korrja fillon në fazën e pjekjes së plotë dhe duhet të përfundojë jo më vonë se 10 ditë. Mjaft të rëndësishme janë dhe makinat mbledhjen e prodhimeve industriale. Ato janë tipa të veçantë makinash që bëjnë kujdes në mbledhjen dhe në ndarjen e prodhimit, në mënyrë që ai të jetë i pastër për përpunim. Për zgjedhjen e makinave të ndryshme për mbledhjen e prodhimeve duhet të kihen parasysh dhe modelet e makinave që ofron tregu, i cili përcakton shkallën dhe drejtimet e zhvillimit. Pyetje dhe detyra 1. Çfarë rëndësie ka mbledhja e prodhimeve me mjete mekanike? 2. Cilat janë operacionet e përbashkëta për mbledhjen e foragjereve? 3. Si ndahen makinat e foragjereve sipas operacioneve tipike themelore? 4. Nga se dallohen mënyrat e korrjes dhe shirjes së drithërave? 5. Cilat operacione janë të mekanizuara në korrjen me shumë faza? 6. Cilat janë përparësitë e korrjes dhe të shirjes me autokombajna? IX.2. Makinat e mbledhjes së foragjereve. Klasifikimi, ndërtimi dhe funksionimi i tyre Informacioni teorik Këto makina shërbejnë për prerjen e bimëve foragjere, të barërave të livadheve e të kullotave, të jonxhës, të tërfilit etj. Makinat e mbledhjes së foragjereve ose makinat kositëse përbëhen nga aparati prerës, organet 85

86 e transmisionit, organet e rregullimeve dhe organet e manovrimit. Rëndësi të veçantë në këto makina ka aparati prerës, i cili ndahet në dy kategori kryesore: Klasike, me pllaka prerëse, që bëjnë lëvizje drejtvizore vajtje-ardhjeje. Rotative, ku elementet prerëse bëjnë lëvizje rrotulluese. Në zgjedhjen e mënyrës së vendosjes së aparatit prerës të traktorit mbahen parasysh këto veçori: -Vendosja anash, por në mes të traktorit, ka përparësi, sepse lejon kontroll dhe vrojtim të lehtë e të vazhdueshëm. Njëkohësisht kjo mënyrë lë të lirë pjesën e pasme të traktorit për të lidhur makina të tjera pune, si: mbledhëse etj. E metë e kësaj mënyre është ndërlikimi i sistemit të lidhjes dhe i sistemit të transmisionit. -Vendosja prapa paraqet lehtësi në montim, por kontrolli është shumë i vështirë. Në këtë rast nuk ka vend për të lidhur makinë tjetër. -Vendosja ballore ka hapësirë të madhe shikimi e kontrolli. Gjithashtu, pjesa e pasme e traktorit është e lirë, por traktori duhet të jetë i pajisur me një bosht të dytë marrjeje fuqie, me dalje përpara dhe me sistem tjetër lidhjeje. Duhet thënë se traktorët janë të kushtueshëm. Fig. 9.1 Motokositëse Makinat kositëse vetëlëvizëse ose motokositëset janë makina të veçanta (fig. 9.1a) ose aparate të montuara përpara motokultivatorëve (fig. 9.1b). Aparatet prerëse Aparatet prerëse me pllaka prerëse, me lëvizje drejtvizore vajtje-ardhjeje ose aparatet prerëse klasike përbëhen nga: a-baza e palëvizshme e quajtur zbarë. Kjo është një pllakë ku montohen dhëmbët e pajisura me pllaka kundërvepruese; b-pjesa e lëvizshme, por dhe mbajtëse e pllakave prerëse, që formon në tërësi thikën. Pllakat prerëse kanë formën e trapezit. Ato përfaqësojnë dy tehe (brinjë) prerëse të rrafshëta, të cilat kanë përmasa standarde: 76.2 mm. Edhe pllakat kundërprerëse kanë formën e një trapezi të zgjatur, me dy të tehe dhëmbëzuara. Dhëmbët e aparateve prerëse vendosen në largësi të ndryshme, në varësi të lartësisë së kositjes. Kështu kemi 3 lloje aparatesh: me prerje normale, me prerje mesatare dhe me prerje të ulët (fig. 9.2). I pari është universal, i dyti përdoret zakonisht për foragjere me dendësi të vogël dhe për drithëra, ndërsa i treti përdoret për kositjen e bimëve të ulëta livadhore. Thika e merr lëvizjen nga një sistem me manivelë ose nga një kokë lëkundëse jashtëqendrore, e cila e kthen lëvizjen rrotulluese në lëvizje vijëdrejtë (vajtje-ardhje) me hap standard 76.2 mm. 86

87 Procesi i prerjes kryhet nga kombinimi i lëvizjes së thikës (në drejtim pingul me drejtimin e lëvizjes së makinës) dhe i lëvizjes përparuese të makinës. Gjatë lëvizjes përparuese të makinës gishtat e ndajnë masën e barit në rripa. Fig. 9.2 Aparatet kositëse me prerje: a-normale; b-të mesme; c-të ulët Nga lëvizja e thikës këto rripa mbështeten dhe gjatë prerjes mbahen nga tehet e dhëmbëzuara të kundërprerësve të gishtave (fig. 9.3). Prerja nga tehu prerës i pllakave prerëse të thikës bëhet sipas sistemit gërshërë. Thikat janë me tehe prerëse në të dyja anët. Kur përfundon prerja nga një kah i lëvizjes së thikës, procesi përsëritet me tehet e kundërta, por, në këtë rast, gjatë lëvizjes në kahun tjetër të thikës, e kështu pambarimisht. E metë e këtyre thikave është dridhja. Për ta mënjanuar këtë dukuri, janë ndërtuar aparate prerëse me pllaka prerëse lëvizëse të dyfishta (fig. 9.4). Në këtë rast, thika dhe kundërprerëset e montuara në një thikë të dytë, në të njëjtën bazament, bëjnë lëvizje drejtvizore vajtjeardhjeje. Lëvizjet e thikës dhe të kundërthikës bëhen në kohë të kundërta. Shpejtësia e lëvizjes së makinës së pajisur me aparat klasik me një thikë, duhet të jetë në kufijtë 4 km/orë-6 km/orë, kurse për makinën e pajisur me aparatin me dy thika, shpejtësia arrin 8-km/orë-10 km/orë. 87

88 Fig. 9.4 Skema e aparatit prerës me lëvizje të dyfishtë thikëkundërthikë Rregullimi i aparatit kositës luan rol të madh në punën e makinave kositëse klasike dhe në cilësinë e kositjes. Rregullimet që kryhen janë qëndrimi i thikës, i cili bëhet vetëm për aparatet me prerje normale dhe të ulëta, si dhe për ato me dy thika. Aparati është i qendërzuar, ku, në pikat e kthimit të lëvizjes, aksi i simetrisë së pllakës prerëse përputhet me aksin e simetrisë së pllakës kundërprerëse. Shmangia lejohet jo më shumë se 0.5 mm-1 mm. Ky rregullim bëhet duke ndryshuar gjatësinë e bjellës. Për aparatet prerëse me vendosje anësore, skaji i jashtëm duhet të dalë përpara rreth 1.5 cm për çdo metër gjatësi të aparatit. Kjo do të thotë që, në gjendje qetësie, aparati nuk qëndron pingul me drejtimin e lëvizjes, por pjerrtas përpara. Ai merr qëndrim normal gjatë punës, nga shtytja e masës foragjere dhe, sipas nevojës, i ndryshohet pjerrësia e rrafshit të aparatit prerës ndaj sipërfaqes së tokës. Kjo gjë ndikon në lartësinë e prerjes dhe në palosjen më të mirë të masës së korrur prapa. 88

89 Fig. 9.5 Aparate kositëse me veprim rrotullues me: A-tambur; B-disqe Aparatet prerëse rrotulluese janë me dy akse vertikale dhe përbëhen nga një seri elementesh prerëse që rrotullohen. Elementet prerëse janë tambure dhe disqe, të pajisura me pllaka prerëse thikë me një teh (fig. 9.5). Prerja bëhet për efekt të shpejtësisë së madhe me të cilën thikat godasin kërcejtë. Për elementet prerëse lëvizja merret nga boshti i marrjes së fuqisë, ku numri i rrotullimeve arrin në kufijtë 1500 rrot/min-3000 rrot/min. Karakteristikë e këtyre aparateve është cilësia e mirë e kositjes dhe shpejtësia e madhe e punës. Shpejtësia mund të arrijë 10 km/orë-12 km/orë. Këto aparate janë më të ndërlikuara dhe më të kushtueshme. Pyetje dhe detyra 1. Si ndahen makinat kositëse dhe cilat janë veçoritë e secilës? 2. Si është ndërtuar dhe si funksionon një makinë kositëse? 3. Cilat janë rregullimet e domosdoshme të aparateve kositëse klasike? 4. Si është mënjanuar dridhja në aparatet kositëse klasike? IX.3. Makinat e silazhimit dhe të senazhimit të ushqimeve foragjere. Klasifikimi, ndërtimi dhe funksionimi i tyre Informacioni teorik Makinat që hyjnë në grupin e silazhimit dhe të senazhimit të ushqimeve foragjere janë të kombinuara. Ato shërbejnë për mbledhjen e foragjereve, që përdoren të freskëta, ose të misrit të njomë për silazh. 89

90 1. Makinat kositëse-ngarkuese Këto janë makina që kryejnë dy operacione në vazhdim: Kositjen e barit dhe të foragjereve të tjera, si dhe ngarkimin e tyre në rimorkion e transportit. Ato janë makina të tërhequra me vendosje anash traktorit. Gjatë ngarkimit, rimorkioja tërhiqet prapa makinës (fig. 9.6). Fig. 9.6 Makinë kositëse-ngarkuese Fig. 9.7 Makinë kositëse-ngarkuese-transportuese Mbi shtratin me dy rrota gome janë vendosur organet e punës, organet e rregullimit dhe organet e lidhjes me traktorin. Lëvizja merret nga boshti i marrjes së fuqisë së traktorit. Sistemi kositës është i tipit klasik. Ngarkuesi është i tipit konvejer. Ai përbëhet nga një rrip i pafundmë, që formon një rrafsh të pjerrët e që ka steka druri tërthore ose krehra për të mos lejuar rrëshqitjen e masës së kositur poshtë. Fundi i transportuesit është i pajisur me një dalje (grykë) të orientuar për ta përcjellë masën në të gjithë hapësirën e rimorkios. Traktori 90

91 lëviz gjithmonë në pjesën e kositur të arës. Një tip tjetër është makina kositëse-ngarkuesetransportuese. Kjo makinë është vetëlëvizëse, pra e pajisur me rrota, me sistemin ecës dhe me sistemin e drejtimit. Makina tërheq një rimorkio. Pas mbushjes së rimorkios, makina kryen transportin në qendër të fermës (fig. 9.7). 2. Kombajnat e foragjereve Janë makina të kombinuara që kryejnë 3 operacione njëra pas tjetrës: prerjen e foragjereve, grirjen e tyre dhe ngarkimin në rimorkio transporti. Gjatë punës, rimorkioja tërhiqet prapa makinës. Janë makina të tërhequra me vendosje anash të traktorit. Lëvizjen e marrin nga boshti i marrjes së fuqisë së traktorit. Makinat vetëlëvizëse të kësaj kategorie ose autokombajnat e foragjereve po marrin përhapje të madhe. Në këto makina, ngarkimi i masës së grirë është kurdoherë pneumatik. Pjesa prerëse dhe ajo grirëse mund të jenë si pjesë të veçanta ose si një pjesë e vetme. Makinat prerëse-grirëse-ngarkuese me një organ të vetëm Organet prerëse-grirëse janë njësuar në një organ të vetëm (fig. 9.8), i cili përbëhet nga pllakat-thika në formë çekiçi, të cilat vendosen mbi një bosht horizontal e pingul me drejtimin e lëvizjes. Makinat janë të tërhequra e me vendosje anësore ndaj traktorit, ndërsa lëvizjen e marrin nga boshti i marrjes së fuqisë së tij. Fig. 9.8 Skema e punës e makinës prerëse-grirëse-ngarkuese: 1-kutia e shpejtësisë; 2-aksi i rotorit; 3-thikat; 4-kundërthika e regjistrueshme; 5-efekti i copëtimit; 6-lartësia e prerjes Në fig. 9.8 tregohet skema e procesit prerje-grirje nga thikat çekiç. Një numër i caktuar thikash montohen në gjendje të lirë mbi bosht. Thikat vendosen në katër rreshta, me pozicione të këmbyera sipas rreshtave. Rotori rrotullohet në kah të kundërt me atë të rrotave të makinës dhe e merr lëvizjen nga kutia e shpejtësisë. Shpejtësia e rrotullimit është 1000 rrot/min-1500 rrot/min. Gjatë rrotullimit, thikat, nga pozicioni vertikal në qetësi, hapen në drejtim rrezor (nga forcat qendërikëse). Shpejtësia e madhe rrotulluese e thikave, e kombinuar me zhvendosjen e makinës, siguron prerjen, por më shumë copëtimin e bimëve. Këtë proces e ndihmon një kundërthikë. Kundërthika mund të afrohet ose të largohet ndaj 91

92 prerësve të thikave për të bërë të mundur ndryshimin e madhësisë së copave. Gjatë rrotullimit, thikat krijojnë një rrymë të fuqishme ajri, e cila e ngre masën e grirë të foragjereve dhe i flak ato në rimorkio. Edhe në këtë rast, fundi i tubit përcjellës së masës së grirë në rimorkio është i orientueshëm. Me këtë mënyrë, masa e grirë shpërndahet në të gjitha anët e rimorkios. Gjerësia e punës është 1.4 m-1.8 m, shpejtësia e lëvizjes së makinës 5 km/orë-8 km/orë, kurse traktori duhet të këtë fuqi 30 kw-40 kw. Të metat kryesore janë: -vështirësi për korrjen e misrit me kalli, sepse rryma e ajrit mund të mos jetë në gjendje t'i çojë kallinjtë e këputur dhe të rënë në tokë; -rryma e ajrit ngre nga toka grimca të tokës së thatë e të pluhurosur, duke shkaktuar ndotjen e silazhit; -madhësia e copave është më e madhe e përgjithësisht e parregullt. Në makinë kryhen këto rregullime: 1. Lartësia e prerjes. Ky rregullim bëhet duke i vendosur vertikalisht rrotat e makinës. 2. Madhësia e grirjes. Ky rregullim bëhet duke ndryshuar shpejtësinë e zhvendosjes së makinës, shpejtësinë rrotulluese të thikave (rotorit), hapësirën mes kundërthikës dhe teheve të thikave (duke e larguar ose duke e afruar kundërthikën). Makinat grirëse të silazhit përdoren për bërjen e silazhit në stalla (fig. 9.9). Në fakt këto makina janë pjesë përbërëse të makinave për mekanizmin e stallave. Fig. 9.9 Makinë stacionare e grirjes së silazhit Ato janë makina stacionare, që punojnë me material të prerë dhe të transportuar nga një transportues horizontal. Transportuesi furnizohet me dorë dhe e përcjell materialin drejt organeve ushqyese dhe shtibrazëses. Prej këtej, materiali hyn në dhomën e ventilimit, ku i nënshtrohet procesit të 92

93 grirjes dhe të transportimit pneumatik, pastaj dërgohet në sillore ose në gropa silazhi. Aparatet grirëse janë zakonisht të tipit diskor. Rregullimi i madhësisë së grirjes bëhet me të njëjtat mënyra si dhe për kombajnat. Pyetje dhe detyra 1. Përse shërbejnë makinat prerëse-mbledhëse-ngarkuese? 2. Si ndahen makinat prerëse-grirëse-ngarkuese? 3. Si punon makina prerëse-grirëse-ngarkuese me një organ të vetëm? 4. Cilat janë veçoritë e kombajnave të foragjereve? 5. Ç'përparësi dhe të meta kanë këto makina? 6. Çfarë rregullimesh mund të kryejmë tek makinat prerëse-grirëse-ngarkuese? 7. Cilat janë veçoritë e makinave e grirjes së silazhit? IX.4. Makinat e lidhjes së barit dhe të kashtës. Klasifikimi, ndërtimi dhe funksionimi i tyre Informacioni teorik Ngjeshja, ambalazhimi dhe lidhja e foragjereve të thara është një teknikë me përparësi të mëdha, ku më kryesoret janë: -Vëllimi i zënë nga e njëjta sasi foragjeresh është shumë i vogël, gjë që e lehtëson shumë transportin dhe nevojat për mjedise ruajtjeje. -Shkurtimi i punës për bërjen e mullarëve dhe, më pas, marrjen e shpërndarjen në stalla. -Zvogëlimi i humbjeve të gjetheve dhe kushte ruajtjeje më të mira. Këto makina sigurojnë mbledhjen e foragjereve drejtpërdrejt në fushë, si dhe ngjeshjen e formimin e ambalazheve në formën e dengjeve prizmatike ose cilindrike. Masa, përmasat, vëllimi dhe dendësia e dengjeve janë të ndryshueshme. Këta parametra ndryshojnë për çdo makinë brenda kufijve të caktuar. Lidhur me këta parametra ka ndryshime dhe midis llojeve të makinave, të cilat kanë të bëjnë me përgatitjen e dengjeve të zonave me dendësi të ndryshme. Dendësia e zonave mund të jetë: -e ulët: nga 80 kg/m3-100 kg/m3; -mesatare: nga 100 kg/m3-175 kg/m3; -e lartë: nga 175 kg/m3-250 kg/m3. Makinat ndahen gjithashtu edhe sipas mënyrës së ambalazhimit, i cili mund të jetë në formën e dengjeve ose në formën e cilindrave. 1. Makina me piston për mbledhjen e ambalazhit në formë dengjesh Kjo makinë vendoset mbi një shtrat me dy rrota gome dhe përbëhet nga: transportuesi, ushqyesi, ngjeshësi, formuesi i dengjeve dhe lidhësi, organet rregulluese, transmisioni dhe lidhësi me traktorin (fig. 9.10). Lëvizja merret nga boshti i marrjes së fuqisë së traktorit. Mbledhësi rotativ me dhëmbë elastikë s ka ndryshime nga ai i makinave të tjera mbledhëse. 93

94 Ai mund të këtë ose jo një transportues me një rrip, ose një kërmill për të dërguar barin në dhomën e ushqimit. Këtu ndodhet një transportues tjetër i tipit me kërmill ose krehra, që i dërgon foragjeret në dhomën e ngjeshjes, ku ndodhen vibratori, pistoni ngjeshës dhe thika. Pistoni, i cili kryen lëvizje të kthyeshme, i shtyn dhe i ngjesh dora-dorës porcionet e barit që merr nga ushqyesi, derisa dengu të arrijë përmasat e paracaktuara (me gjatësi që ndryshon nga 80 cm-120 cm). Pastaj, me anë të dy aparateve lidhëse me sqep, bëhet lidhja automatike me dy spango, sipas gjatësisë së dengut. Spangoja përbëhet prej fibrash natyrore ose sintetike. Veprimi i lidhjes fillon nga komandimi i llogaritësit të gjatësisë së dengut, që është një mekanizëm i cili zhbllokon gjilpërat që mbajnë spangot. Fig Makinë mbledhësedengosëse-lidhëse me piston: 1-kërmilli; 2-dhëmbët; 3-ushqyesi; 4-mbledhësi. Gjilpërat ngrihen dhe e çojnë skajin e lirë të spangove në aparatet lidhëse. Pas bërjes së nyjave lidhëse, nga sqepat e aparateve, thikat presin spangon, kurse gjilpërat rikthehen në pozicionin normal, duke marrë me vete spangot. Njëri skaj i spangos mbetet i fiksuar në aparatin lidhës dhe krijon bazën për fillimin e dengut të ri. Dora-dorës dengu i ri rritet dhe shtyn drejt daljes dengun e formuar dhe të lidhur, i cili, më pas, bie në tokë ose ngjitet në transportuesin ngarkues (kur makina është e pajisur me një të tillë). Procesi i formimit dhe i lidhjes së dengut tregohet në fig Konsumi i spangos është mesatarisht 1.2 kg/ kg/1000 kg foragjere të lidhura, ose 1 kg spango për 10 dengje15 dengje, kjo sipas dendësisë. Fig Skema e formimit dhe e lidhjes së dengut 1-dengu në formim e sipër: pistoni shtyp pakicat e foragjereve gjatë dhomës së ngjeshjes; 2-dengu i formuar në një gjatësi të caktuar; 3-përfundimi i lidhjes, prerja e spangos dhe ulja e gjilpërës, dukë lënë skajin e spangos. Makina të njëjta ngjeshëse-lidhëse stacionare përdoren e d h e për ngjeshjen dhe lidhjen e barit ose të kashtës në qendër ose në fushë. Ato vihen në punë nga një traktor, nga një motor stacionar ose nga kafshët. Rregullimet në këto makina janë: 94

95 -Vendosja në lartësinë e përshtatshme të mbledhësit nga toka, për të mbledhur tërësisht masën e barit (kashtës), deri në kufirin e rrezikut të ngritjes të dheut. -Ndryshimi dhe paravendosja e gjatësisë së dengut me anë të mekanizmit me jashtëqendror të ndryshueshëm. -Rregullimi dhe vendosja e dendësisë së foragjereve, duke ngushtuar ose zgjeruar seksionin vertikal të daljes së dhomës së ngjeshjes. Kjo bëhet duke ngritur ose duke ulur dyshemenë e dhomës me anën e dy vidhave regjistruese, të vendosura në daljen e dhomës. -Rregullimi i tendosjes së spangos në daljen nga kutia e masurit, nëpërmjet pllakës me susta. -Rregullimi i hapësirës midis gjuhëzës dhe sqepit të aparatit lidhës me anë të një vidhe regjistruese, me qëllim kalimin me saktësi të gjilpërës. 2. Makinat mbledhëse-ngjeshëse të ambalazhit në formë cilindrash Me këto makina foragjeret mblidhen në cilindra me përmasa të mëdha. Dhoma e ngjeshjes është dy llojesh: me seksion të ndryshueshëm dhe me seksion të pandryshueshëm. Fig Makinë ngjeshëse me rulona Kjo makinë emërtohet zakonisht me emrin ndërkombëtar rotobaler (denglidhëse në formën e cilindrit). Makina vendoset mbi një shtrat me dy rrota gome dhe e merr lëvizjen nga boshti i marrjes së fuqisë së traktorit. Organet mbledhëse janë të njëjta me makinat e tjera. Organet e ambalazhimit në dhomën e ngjeshjes janë cilindra me rripa. Foragjeret ngjishen në formën e një tapeti, d.m.th., të një rripi të ngjeshur e të vazhdueshëm. Rripi mbështillet rreth qendrës, derisa formohet cilindri me diametrin e kërkuar. Përpara se të shkarkohet, cilindri lidhet me spango nga aparati lidhës. Diametri i cilindrit është 90 cm-180 cm. Kur cilindri arrin madhësinë e caktuar, nga trysnia e tij hapet kapaku i dhomës së formimit dhe ai bie në tokë. Pastaj fillon përsëri procesi i ri. Në fig tregohet skema e një makine të tillë dhe mënyra e formimit të cilindrit. 3. Makinat e mbledhjes në formë briketi Ato janë makinat më të reja për mbledhjen e foragjereve të thara ose gjysmë të thara dhe shërbejnë edhe për ngjeshjen e tyre shumë të madhe, deri në formimin e briketave. Kjo teknikë 95

96 e re ka qëllim që të zvogëlojë punën në fushë, sidomos ngarkim-transportin dhe shpërndarjen brenda stallave. Makina është e tërhequr. Ajo e merr lëvizjen nga boshti i marrjes së fuqisë së traktorit ose nga një motor ndihmës. Aparatet briketuese janë të tipave të ndryshëm. Së fundmi, ka dhe një seri makinash të tipave të ndryshëm që shërbejnë për mbledhjen dhe për ngarkimin e dengjeve prizmatike ose të cilindrave në mjetet e transportit (fig. 9.13). Fig Makinë mbledhësebriketuese: 1-grirësi; 2- njomësi; 3-briketuesi; 4-depozitë uji. Pyetje dhe detyra 1. Cila është leverdia e ruajtjes së foragjereve të ngjeshura? 2. Si punon një makinë mbledhëse-ngjeshëse e dengjeve prizmatike? 3. Cilat janë rregullimet që duhen bërë në makinat ngjeshëse? 4. Cila është përparësia e ambalazhimit të foragjereve në cilindra? 5. Cila është leverdia e briketimit të foragjereve? IX.5. Makinat mbledhëse, ngarkuese dhe transportuese. Klasifikimi, ndërtimi dhe funksionimi i tyre Informacioni teorik Pas korrjes, tharjes (pjesërisht ose plotësisht) dhe grumbullimit të barit vazhdojnë operacionet e mbledhjes dhe të transportit. Makinat që shërbejnë për kryerjen e këtyre operacioneve janë të ndryshme. Ato mund t i grupojmë si më poshtë: -Makinat mbledhëse-ngarkuese dhe mbledhëse-grirëse-ngarkuese për mbledhjen dhe për ngarkimin e foragjereve në gjendje natyrore (të shkrifëta). -Rimorkiot vetëngarkuese për mbledhjen, ngarkimin dhe transportin e foragjereve në gjendje natyrore. 96

97 -Makinat mbledhëse-ngjeshëse-lidhëse për mbledhjen, ngjeshjen dhe, në disa raste, ngarkimin e foragjereve të tjera. Të gjitha makinat janë të tërhequra, ndërsa organet e punës vihen në lëvizje nga boshti i marrjes së fuqisë i traktorit. 1. Makinat mbledhëse-ngarkuese Këto makina përdoren për mbledhjen e foragjereve të kositura, të freskëta, të thara ose gjysmë të thara e që janë në rreshta. Fig Makinë mbledhëse-ngarkuese e foragjereve Makina (fig. 9.14) përbëhet nga: aparati mbledhës, transportuesi mekanik, organet e drejtimit dhe të rregullimit, transmisioni dhe lidhësi me traktorin, takoja për rimorkion etj. Aparati mbledhës është një qerthull rrotullues i pajisur me krehër me dhëmbë rrezorë e elastikë. Ai rrotullohet në kah të kundërt me atë të rrotave të makinës. Masa e ngritur nga toka prej mbledhësit hidhet mbi transportuesin ngarkues, që është i njëjtë me atë të makinës kositësengarkuese. Kur makinat kositës-ngarkuese janë të pajisura me një aparat mbledhës rezervë, pasi hiqet aparati kositës, ato mund të përdoren në rolin e makinës mbledhëse-ngarkuese. Makinat mbledhëse-grirëse-ngarkuese nuk kanë ndryshime nga makinat kositëse-grirësengarkuese, përveç aparatit kositës, që është zëvendësuar nga ai mbledhës. Si të tilla janë kombajnat e foragjereve me koka të ndryshme për kositje, për mbledhje dhe për korrjen e misrit. 2. Rimorkiot vetëngarkuese Rimorkiot vetëngarkuese janë makina që tërhiqen (fig. 9.15). Pjesët e tyre kryesore janë: -rimorkioja me anësore të larta, në dyshemenë e së cilës është vendosur një transportues; -aparati mbledhës, si ai i përshkruar më sipër; -pajisja ngarkuese e tipit me rrip pa fund ose e tipit rrotullues me krehra. Në rimorkio janë vendosur transmisioni, që shërben për të marrë lëvizjen nga boshti i marrjes së fuqisë së traktorit, organet rregulluese dhe lidhësi. Kjo është një makinë që vetëmbushet 97

98 dhe pastaj transporton materialin pa u shkëputur nga traktori. Ka dhe modele me vetëshkarkim, të pajisura me transportues në pjesën e pasme. Shkarkimi bëhet anësor, drejtpërdrejt nga grazhdet. Makinat më të ndërlikuara të këtij tipi janë ato në të cilat është vendosur edhe aparati grirës. Fig Makinë vetëshkarkuesetransportuese Pyetje dhe detyra 1. Cilat janë disa nga llojet e makinave mbledhëse, ngarkuese, transportuese të foragjereve? 2. Në ç rast përdoren makinat mbledhëse-ngarkuese? 3. Si është e ndërtuar një makinë mbledhëse-ngarkuese? 4. Kur përdoren rimorkiot vetëngarkuese? 5. Si punon rimorkioja vetëngarkuese? IX.6. Njohuri të përgjithshme për korrje-shirjen e të lashtave dhe për makinat përkatëse Informacioni teorik Llojet e bimëve të arave janë të ndryshme. Për korrjen dhe shirjen e tyre përdoren mjete mekanike bujqësore të ndryshme e të shumta. Kohët e fundit është rritur shumë interesi edhe për mekanizmat e vjeljeve të bimëve të tjera farore, si bishtajat (soja, batha, bizelja, thjerrëza, fasulja etj.), foragjeret (tërfili, jonxha, koleza etj.) dhe bimët vajore (luledielli, lini etj.). Për të gjitha këto bimë shfrytëzohen makina të destinuara për drithërat e lashta, duke bërë përshtatje dhe ndryshime përkatëse të pajisjeve, si dhe rregullimet e duhura në organet e punës. Për korrjen dhe shirjen e bimëve me produkt kryesor farën, përdoren dy mënyra kryesore: -Me shumë faza, tradicionalisht e bazuar në punën e dorës dhe të kafshëve e ku operacionet 98

99 kryhen të ndara, një nga një dhe në vazhdimësi. Operacionet që kryhen sipas kësaj mënyrë, janë: korrje-lidhje-grumbullim-ngarkim-transport-shkarkim-vënie në kavaleta -furnizim i makinës shirëse (ose hapje në lëmenjtë)- shirje- pastrim. Operacione të mekanizuara janë: korrja, transporti dhe shirje-pastrimi. -Me operacione të bashkuara e plotësisht të mekanizuara, ku kryerja e korrjes dhe marrja e prodhimit të shirë dhe të pastruar, bëhet nga një makinë e vetme. Për këtë qëllim përdoren kombajnat korrëse-shirëse të tipit vetëlëvizës ose autokombajnat. Autokombajnat korrëse-shirëse ose korrëse-shkoqëse për misër janë makina me cikël të plotë. Ato përbëhen nga 2 pjesë kryesore: pjesa prerëse-transportuese dhe pjesa shirësepastruese. Këto autokombajna arrijnë një shkallë të lartë pastërtie të prodhimit të shirë nga lëndët e huaja (minerale ose organike), e cila shkon 93%-95%, dhe sigurojnë humbje minimale. Korrja, sipas kësaj mënyre, fillon n ë fazën e pjekjes së plotë dhe duhet të përfundojë jo më vonë se 10 ditë. Për korrjen dhe shirjen përdoren edhe metoda me dy faza. Faza e parë është korrja me makina korrëse-radhitëse në fazën e pjekjes së dyllët. Faza e dytë ka të bëjë me mbledhjen dhe shirjen e të korrurave me autokombajnë. Megjithëse humbjet e prodhimit kufizohen në minimum, kjo mënyrë përdoret më pak se mënyra e drejtpërdrejtë me autokombajnë, për shkak të kostos së lartë. Kashta, si produkt i dytë, mbetet në fushë e rreshtuar në rripa për çdo kalim të autokombajnës. Për mbledhjen e saj përdoren mënyrat dhe mjetet e mbledhjes së foragjereve. Pyetje dhe detyra 1. Nga dallohen mënyrat e korrjes dhe të shirjes së drithërave? 2. Cilat operacione janë të mekanizuara në korrjen me shumë faza? 3. Cilat janë përparësitë e korrjes dhe të shirjes me autokombajnë? 4. Ç'është korrja me dy faza dhe a është plotësisht e mekanizuar? 5. Ç'shkallë pastërtie arrihet në korrjen me autokombajnë? IX.7. Motokorrëset. Ndërtimi dhe funksioni i tyre Informacioni teorik Makinat korrëse-lidhëse sigurojnë shkallë më të lartë mekanizimi në procesin e korrjes se format e tjera me shumë faza, sepse korrja, formimi i duajve me një madhësi të caktuar dhe lidhja e tyre janë të mekanizuara njëkohësisht. Përdorim kanë gjetur makinat motokorrëse me aparat ballor. Ato janë të qëndrueshme në pjerrësi, prandaj përdoren në terrene të pjerrëta dhe në sipërfaqe të kufizuara, ku manovrohen me lehtësi. Aparati korrës, mekanizmi i formimit të duajve dhe aparati lidhës janë të vendosur në një platformë të vetme, që montohet përpara grupit të motorit dhe urës së lëvizjes me dy rrota udhëzuese. Nga prapa grupi mbështetet në një rrotë drejtuese (fig. 9.16). Aparati korrës i makinave korrëse-lidhëse ka të njëjtën ndërtim me atë të makinave kositëse të tipit normal. Thika i merr lëvizjet nga bjella që bashkohet me sistemin me jashtëqendror (manivelë). Ky sistem vihet në veprim nga një sistem pulexhash me rrip trapezoidal. Përpara platformës korrëse montohet aparati korrës, kurse anash tij, ndarësit e të lashtës, të cilët janë 99

100 në formë hinkash. Formuesit duajve përbëhen nga gishtërinj në formën e sfurqeve prej çeliku me dhëmbë të lakuar. Gishtërinjtë, kur e afrojnë masën për te vendi i formimit të duajve, tërhiqen anash dhe dalin me majat e kunjave në afërsi të aparatit korrës për të marrë sasinë tjetër të së lashtës që është prerë nga aparati. Makinat korrëse-lidhëse punojnë me disa shpejtësi pune, në varësi të gjendjes së të lashtave dhe relievit të tokës. Në toka të niveluara dhe me gjendje normale të të lashtave punohet me shpejtësi më të madhe sesa në toka të paniveluara, me pjerrësi dhe me gurë. Drejtimi i makinës bëhet me rrotën e prapme, nëpërmjet pedaleve të këmbëve. Motokorrësja mund të kthehet në vend. Për këtë qëllim bëhet bllokimi i lëvizjes së rrotave aktive me mekanizmat e bllokazhit për çdo rrotë, të komanduar me levat e dorës. Organ me rëndësi në makinat korrëse është edhe çikriku, i cili shërben për afrimin e masës tek aparati korrës. Në këto makina, çikriku përbëhet nga një flanxhë metalike, e cila ka kanale në sipërfaqen e s a j t ë brendshme, ku mbërthehen me bulona spirat prej druri dhe 6 fletët e dërrasës së fiksuar te spicat. Shufra mbajtëse e çikrikut është një tub çeliku, i bashkuar çernierisht në shasi, ku, nëpërmjet një venge, lidhet zinxhiri i komandimit të ulje-ngritjes së çikrikut. Fig Motokorrëse-lidhëse Gjatë rrotullimit të çikrikut, çdo fletë kap një sasi të caktuar të lashtash dhe ia afron aparatit korrës, duke i mbajtur derisa të priten, duke ndihmuar kështu në zhvendosjen e tyre drejt platformës (fig. 9.17). Për të kryer funksionimin e tij, çikriku duhet ta këtë shpejtësinë rrethore më të madhe se shpejtësia e ecjes përpara të makinës. Nëse shpejtësia rrethore e tij është më e vogël se shpejtësia e makinës, atëherë, në vend që ta afrojnë masën e të lashtës drejt aparatit korrës, 100

101 fletët e çikrikut e shtyjnë përpara dhe e shtrijnë mbi tokë pa e parë. Për një afrim normal të kërcejve të bimëve në aparatin korrës, në arat me dendësi mesatare të bimëve, midis shpejtësisë rrethore të çikrikut dhe shpejtësisë së makinës duhet të ruhet raporti Fig Veprimi i çikrikut Nëse rritet shpejtësia e makinës, veprimi i fletëve të çikrikut mbi kërcejtë e bimëve pakësohet. Gjatë procesit të korrjes, fletët e çikrikut duhet t i takojnë kërcejtë e bimëve nën kallinjtë, dhe pikërisht në rreth 1/3 e gjatësisë së kërcellit, duke u nisur nga maja e kallirit. Nëse ato i prekin kërcejtë më poshtë, atëherë bima rrezikohet të bjerë në tokë e prerë. I përdorur me motokorrëse, çikriku e merr lëvizjen nga rrota e ecjes me transmisionin me rrip. Në këtë mënyrë shpejtësia e rrotullimit të çikrikut është e sinkronizuar me shpejtësinë e lëvizjes së makinës në punë, si rrjedhim ruhet raporti i nevojshëm i shpejtësive, pa u detyruar të bëhen ndryshime në transmision. Kjo e thjeshton shumë përdorimin. Aparati i lidhjes së duajve në makinat korrëse përbëhet nga të njëjtat pjesë sikurse edhe te makinat mbledhëse-presuese të barit e të kashtës. Si veçori e aparatit lidhës në këto makina është se madhësia e duajve dhe dendësia e tyre varet nga tensioni i një suste në tri pozicione vendosjeje. Për të provuar nëse aparati lidhës i duajve funksionon mirë, duhen kryer këto veprime: 1. Hapet kapaku i kutisë dhe futet spangoja në formë rokeli. Filli i brendshëm i rokelit tërhiqet dhe futet nën një disk shtrëngues të vendosur mbi kapak (fig. 9.18). 2. Provohet me dorë tensioni i spangos, duke e tërhequr fillin. Po doli shumë lirisht, e regjistrojmë tensionin me dadon flutur ose me sustë, që ndodhet anash kutisë. 3. Kalohet filli në majën e gjilpërës, duke e kaluar më parë në një syze dhe lidhet në urën e makinës. 4. Shkrepet këmbëza (me dorë), pastaj rrotullohet me dorë rripi i transmisionit, për të vënë në funksionim aparatin lidhës. Lëvizja bëhet në drejtim orar. Gjilpëra e dërgon fillin në 101

102 aparatin lidhës ku formohet nyja, n d ërsa spangoja pritet me thikë. Laku hiqet nga pinca (sqepi) e aparatit nyjalidhës, duke e tërhequr me dorë. Gjilpëra, duke u kthyer në pozicionin e mëparshëm, le të fiksuar në aparatin lidhës skajin e spangos. Kështu, makina është e gatshme për të filluar procesin e lidhjes së duajve. Fig Kalimi i spangos në aparatin nyjalidhës për të filluar punën, si dhe mënyra e shtrëngimit të sustës së këmbëzës shkrepëse për rregullimin e madhësisë së duajve Pyetje dhe detyra 1. Ç'janë motokorrëset dhe përse quhen kështu? 2. Si bëhet dhe si ndikon shpejtësia e rrotullimit të çikrikut në korrje? 3. A ka ngjashmëri aparati lidhës i duajve në makinat korrëse me ato të makinave mbledhësepresuese të barit? Ku qëndron kjo ngjashmëri? 4. Në cilat zona dhe në cilat kushte përdoren motokorrëset? 5. Si funksionon aparati lidhës i duajve? IX.8.-IX.9. Autokombajnat. Ndërtimi dhe funksionimi i tyre Informacioni teorik Kombajnat vetëlëvizëse ose autokombajnat korrëse-shirëse së të lashtave janë makina që kryejnë, brenda një kalimi, ciklin e plotë të punës, pra, nga prerja e bimëve deri në shirjen e 102

103 kallinjve dhe ndarjen e kokrrave nga lëndët e tjera. Farërat grumbullohen në bunker ose në thasë, kurse masa tjetër organike (kashta dhe byku) mbetet në fushë për t'u mbledhur me makina që përdorin teknologji të tjera. Kombajna vetëlëvizëse (fig. 9.19) përbëhet nga një shtrat, ku janë vendosur: organet e punës, motori, organet e komandimit, transmisioni, organet rregulluese, sistemi i lëvizjes dhe ai i drejtimit. Ajo vendoset mbi 4 rrota gome: të parat janë rrota motorike, të pasmet janë të drejtimit. Organet e punës janë të ndara në dy grupe: në platformën prerëse dhe në kompleksin shirës. Fig Elementet kryesore dhe procesi i punës së një autokombajne vetëlëvizëse: 1-rrahësi; 2-bunkeri; 3-pasrrahësi; 4-shkundësit e kashtës; 5-dalja e kashtës; 6-shosha; 7-ventilatori; 8-përcjellësi; 9-aparatet prerëse 1. Platforma prerëse (ose koka korrëse) Ajo përbëhet nga: aparati prerës, çikriku, transportuesi grumbullues kërmill me përcjellësin me dhëmbë në qendër, transportuesi ushqyes i grupit shirës dhe pajisjet e montimit, të mbajtjes dhe të rregullimit (fig. 9.20). Fig.9.20 Skema e platformës prerëse: 1-çikriku; 2-kërmilli; 3transportuesi; 4-aparati prerës; 5-cilindrat hidraulikë të ngritjes. E gjithë platforma është lidhur çernierë në shtratin e kombajnës. Ajo mbahet dhe drejtohet nga dy cilindra hidraulikë dhe mund të vendoset në lartësi të ndryshme: nga 20 cm-25 cm nën rrafshin mbështetës të rrotave, si dhe 80 cm deri në 100 cm lart tij. Aparati prerës është i tipit klasik, i njëllojtë me atë të motokorrëses. Aparati mund të pajiset edhe me dhëmbë specialë, të cilët rrinë në largësi 30 cm-40 cm midis tyre. Dhëmbët kanë qëllim të ngrenë bimët e shtrira. Gjerësia punuese e aparateve prerëse të autokombajnave ndryshon nga 2.6 m -6 m, në varësi të kapacitetit të tyre. Në dy anët e aparatit prerës janë vendosur ndarësit, të cilët kufizojnë gjerësinë maksimale të prerjes dhe, ndërkohë, drejtojnë 103

104 dhe përcjellin bimët drejt aparatit prerës. Lartësia dhe pjerrësia e ndarësit kundrejt aparatit prerës mund të rregullohet për t iu përshtatur kushteve të bimëve dhe të tokës. Platforma prerëse mbështetet në tokë mbi dy slita, të cilat përcaktojnë lartësinë e prerjes në pozicionin notues të platformës. Përpara dhe mbi aparatin prerës është vendosur çikriku. Ai është një qerthull horizontal me 5 ose 6 krehra paralele me aparatin prerës, me dhëmbë elastikë të drejtë ose të lakuar. Shpejtësia rrotulluese e çikrikut duhet të jetë herë më e madhe se shpejtësia e lëvizjes së makinës. Rregullimi i çikrikut parashikon ndryshimin e shpejtësisë rrotulluese dhe zhvendosjen në rrafshin horizontal e vertikal për t iu përshtatur gjendjes së bimëve (fig. 9.21). Funksioni i çikrikut është shoqërimi i bimëve në prerje dhe pastaj vendosja mbi platformën përcjellëse. Fig Pozicioni i çikrikut kur bimët janë: A-normale; B-të rrëzuara. Platforma përcjellëse i çon bimët e prera drejt kompleksit shirës, i cili përbëhet nga grumbulluesi kërmill me spira në kahe të kundërta që i çojnë bimët drejt qendrës së platformës. Këtu është vendosur transportuesi i pjerrët ushqyes. Përcjellësi mund të rregullohet me ndryshimin e shpejtësisë dhe të vendosjes vertikale, kjo në varësi të dendësisë së masës që korret. 2. Kompleksi shirës Ai është një makinë shirëse e përbërë e që kryen: -Shirjen, d.m.th., ndarjen e të kokrrave nga kallinjtë. -Shkundjen ose ndarjen e kokrrave të mbetura në kashtë. -Shkundjen e prodhimit të shirë nga lëndë të huaja organike ose minerale. -Veçimin e kallinjve të pashirë dhe rikthimin e tyre për shirje. -Grumbullimin e kokrrave në bunker ose në thasë. Për të realizuar këto operacione, shërbejnë: Aparati shirës, zakonisht i tipit klasik, me vendosje pingul me drejtimin e lëvizjes (fig. 9.22). Ai përbëhet nga grupi rrahës-skarë dhe pasrrahësi (ose larguesi i kashtës). Në grupin rrahësskarë kryhet operacioni kryesor, që është shirja. Ky operacion realizon shpërbërjen e kallinjve, veçimin e kokrrave dhe pastrimin e tyre nga luspat (glumelat). Në një farë mase copëtohet edhe kashta. Rrahësi është një cilindër horizontal. Në rrethinë ka 6 ose 8 traversa çeliku, të quajtura spranga, të cilat kryejnë rrahjen dhe fërkimin e kallinjve. Sipërfaqja e tyre e jashtme vepruese është në formë kurrizi. Rrahësi rrotullohet me shpejtësi të regjistrueshme, në përshtatje me prodhimin që po shijmë. Numri i rrotullimeve shkon nga 450 rrot/min-1200 rrot/min. Ndryshimi i shpejtësisë është i 104

105 pakufizuar, por brenda kufijve të mësipërm. Kjo arrihet me anë të një variatori shpejtësie me rripa trapezoidalë, i cili bën që shpejtësia e rrahësit t i përshtatet cilësive të bimëve të ndryshme. Diametri i rrahësve është standard, 600 mm, kurse gjatësia e tyre ndryshon nga 800 mm-1600 mm. Kjo përcakton kapacitetin shirës të makinës. Fig Aparati shirës: 1-rrahësi; 2-spranga; 3-pasrrahësi; 4-skara. Pjesa shoqëruese mbi të cilën rrahësi kryen veprimin e tij, është skara ose kundërrahësi. Skara është një sipërfaqe cilindrike harkore që e rrethon rrahësin nga poshtë. Ajo ka 10 deri 14 zbara çeliku, paralel me aksin e rrahësit. Zbarat janë me largësi të barabartë nga njëratjetra dhe të lidhura me tela çeliku të baraslarguar mes tyre. Në hapësirat e skarës kalojnë vetëm kokrrat e lira, ose përbërje të tjera me përmasa më të vogla. Ky tip aparati është i përshtatshëm për shirjen e grurit dhe të farërave të tjera të ngjashme me të. Në procesin e shirjes ndikon shpejtësia rrotulluese e rrahësit dhe largësia midis rrahësit e skarës. Kjo largësi ndryshohet sipas llojit të bimës që shihet dhe është e ndryshme në hyrje (më e madhe) dhe në dalje (më e vogël). Kashtëshkundësit (fig. 9.23) bëjnë shkundjen e kashtës për të veçuar kokrrat e mbetura në të gjatë shirjes. Ata përbëhen nga 4 elemente të pavaruara të vendosura me pjerrësi përpara. Elementet kryejnë lëvizje të kombinuara lart-poshtë ose para-mbrapa. Kjo bën që kashta të shkundet dhe njëkohësisht të zhvendoset prapa, drejt daljes, për të rënë në tokë. Secili çift i elementeve kashtëshkundëse kryen lëvizje me kahe të kundërta, me synim për të mbajtur kashtën sa më pezull. 105

106 Fig Sistemi i pastrimit: 1-rrafshi 1ëkundës; 2-arka lëkundëse; 3-shosha e sipërme (grila); 4-ventilatori; 5kërmilli i kokrrave; 6-kërmilli i kallinjve; 7-shosha e sipërme. Fig Kashtëshkundësi me elemente të pavarura Sistemi i pastrimit. Kokrrat e lira që bien nga skara e aparatit shirës dhe nga kashtëshkundësi, grumbullohen në sistemin e pastrimit me shosha dhe me ventilim. Në rastin e përgjithshëm, sistemi i pastrimi përmban rrafshin lëkundës të shkallëzuar, me dy shosha të vendosura nën njëra-tjetrën (fig. 9.24). Midis dy shoshave është vendosur ventilatori. Rryma e ajrit, e krijuar nga ky ventilator, largon mbetjet e lehta. Treguesit cilësorë të punës së autokombajnave të të lashtave Treguesit cilësorë të punës së autokombajnave të të lashtave janë: -Madhësia e humbjeve të prodhimit, cilësia e prodhimit të shirë, pastërtia e tij. Humbjet e prodhimit janë të natyrave të ndryshme, si: kokrra të lira në tokë, që shkaktohen prej shkundjes së kallinjve nga çikriku, grumbullimi i kokrrave në platformën korrëse, dalja së bashku me kashtën, dalja e kokrrave me bykun në sistemin e pastrimit-ventilimit, rrjedhja nga të meta teknike, kallinj të prerë, të këputur dhe të rrëzuar në tokë nga platforma prerëse, bimë të paprera të shtrira në tokë e që s janë mbledhur, kallinj që s janë shirë ose pjesërisht të shirë në kashtë dhe në byk. Cilësia e prodhimit caktohet nga prania ose jo e kokrrave të thyera ose e kokrrave të shtypura, si dhe nga papastërtitë në formën e lëndëve të lëndëve të huaja. Këta tregues varen nga ndryshimi i kushteve dhe i gjendjes së bimëve në korrje, si dhe nga 106

107 rregullimet e papërshtatshme të organeve të punës. Kontrolli dhe të gjitha rregullimet e organeve të punës duhet të kryhen vetëm gjatë punës, pra, në arë, në funksion të kushteve të ndryshme dhe të ndryshueshme të korrjes, siç janë: dendësia e bimëve dhe lartësia e tyre, shkalla e rrëzimit dhe e drejtimit të bimëve të rrëzuara, shkalla e pjekjes, prania e barishteve të njoma të rastësishme, lagështia e atmosferës, temperatura e ajrit etj. Megjithatë, për bimë të ndryshme jepen këshilla për madhësitë orientuese të rregullimeve të aparatit shirës, atij të ventilimit etj.: 1. Shpejtësia e lëvizjes duhet të jetë e tillë që sasia e materialit që hyn në makinë të jetë gjithmonë më e madhja. Kjo përcaktohet në kufirin e dukjes së kokrrave të lira në kashtë ose në byk. Shpejtësia e lëvizjes varet nga dendësia e bimëve, nga madhësia e prodhimit kokërr dhe nga gjatësia e kashtës. Duke punuar me gjerësinë normale të punës së platformës prerëse, shpejtësia rregullohet nëpërmjet kutisë së ndërrimit të shpejtësisë dhe të një variatori me rrip në formë trapezi. 2. Lartësia e prerjes. Puna më e shpejtë dhe më cilësore bëhet kur lartësia e prerjes e shmang mbingarkesën e makinës me kashtë, si dhe barërat e njoma në tokë. Nëse bujqit kanë nevojë për kashtë, ky rregullim është i papranueshëm. Gjithashtu, për të shkurtuar shpenzimet, atyre nuk u leverdis të bëjnë një korrje të dytë të kashtës, prandaj lartësia vendoset sipas dëshirës. Lartësia ndryshohet mekanikish me anë të sistemit hidraulik ose nëpërmjet lartësisë së vendosjes së slitave. Pyetje dhe detyra 1. Cilat janë operacionet që kryen autokombajna e të lashtave? 2. Cilat janë organet kryesore të autokombajnave? 3. Cilat janë detyrat kryesore të platformës së prerjes? 4. Çfarë veprimi kryen kompleksi shirës? 5. Çfarë rregullimesh kryhen në kompleksin shirës? 6. Si përcaktohen treguesit kryesorë të punës së autokombajnës? 7. Cilat janë vendet e rregullimeve që bëhen sipas natyrës së humbjeve? 8. Përse rregullimet duhet bërë në kushtet e punës? IX.10. Makinat e shirjes së të lashtave. Ndërtimi dhe funksionimi i tyre Informacioni teorik Makina shirëse kryesore stacionare është ajo për të lashta. Ajo përshtatet lehtë për të gjitha llojet e prodhimeve farore. Për shkoqjen e misrit përdoren edhe makina të posaçme. Makinat e shirjes së të lashtave Ato janë makina të përbëra, pra përdoren për shirjen dhe për punimin e prodhimit. Ato bëjnë shirjen, pastrim-ventilimin dhe klasifikimin e farërave. Disa modele janë të pajisura me ambalazhuesit e kashtës në dengje, madje e d h e me pajisje për hidroizolimin e pjesshëm të kashtës, kur ajo do të përdoret si ushqim për blegtorinë. 107

108 Në fig tregohet skema e punës së një makinë shirëse të zakonshme. Organet e punës së makinave shirëse janë të njëjta me ato të kompleksit shirës të autokombajnave. Makina shirëse stacionare ka ventilim të dyfishtë, një fërkues për ndriçimin e kokrrave, zhvendosësin nga luspat, si dhe sistemin klasifikues me shosha të rrafshëta ose cilindrike. Sistemi i shoshave klasifikuese dhe ventilimi i dyfishtë bëjnë që prodhimi të merret nga tri dalje e drejtpërdrejt në thasë, d.m.th., kategoria e parë, kategoria e zakonshme dhe kokrrat e thyera ose shumë të vogla, në të cilën mund të ndodhen edhe fara të bimëve rastësore. Fig Makinë shirëse stacionare e të lashtave: 1-kashtëshkundësi; 2-kundërrrahësi (nxjerrësi i kashtës); 3-rrahësi; 4vendi i ushqimit; 5-ventilimi i dytë; 7-dalja e kokrrave; 8-ventilimi i parë; 9-dalja e bykut; 11-dalja e kashtës. Ushqimi i aparatit shirës bëhet drejtpërdrejt me dorë ose nëpërmjet një transportuesi. Makina vihet në punë me elektromotor ose me anë të pulexhës së traktorit. Parimet dhe praktika e rregullimeve të organeve të punës janë të njëjta me ato të autokombajnave. Makinat e shkoqitjes së misrit Makinat për shkoqitjen e misrit janë të thjeshta dhe të përbëra. Një shkoqitëse e thjeshtë me dorë ose me elektromotor tregohet në fig Ajo përbëhet nga aparati shkoqës, i cili ka një disk vertikal, faqja e brendshme e të cilit është me dhëmbë. Përballë diskut është vendosur një pajisje e dhëmbëzuar, ku futen me radhë kallinjtë. Një sustë shtrëngon diskun dhe lejon largimin e tij përgjatë boshtit të vet, në varësi të diametrit të kallirit. Gjatë rrotullimit të diskut, kalliri shkoqit, rrotullohet dhe zhvendoset 108

109 pak nga pak poshtë, derisa koçani del i lirë, kurse kokrrat grumbullohen në një enë. Makinat shkoqëse të përbëra bëjnë shkoqjen e kallinjve, madje edhe të pazhveshur. Organet e punës janë të njëjta me ato të kombajnave shkoqëse të misrit (fig. 9.27), por me një ndërtim më të thjeshtë për përdorim në fermë. Aparati shirës mund të jetë me spronga të zakonshme ose helikoidale. Misri që kalon nëpërmjet vrimave të skarës së rrahësit, i nënshtrohet pastrimit nga lëpushkat, ndërsa koçanët kalojnë në shoshën e sipërme. Fig Shkoqëse e thjeshtë misri Fig Makinë shkoqëse misri me elektromotor Rryma e ajrit që vepron nën shoshë, largon pjesët e lehta dhe pluhurin. Ndërkohë, farat e misrit kalojnë në shoshën e dytë, ku bëhet ndarja e pjesëve të mëdha e të renda, nga kokrrat e rregullta të farës, të cilat kalojnë nëpër vrimat e shoshës. Rregullimet e aparatit shirës (shkoqitësi) dhe të sistemit të pastrim-ventilimit janë pothuajse të njëjta me ato të makinave për vjeljen e misrit. Pyetje dhe detyra 1. Përse është i nevojshëm përdorimi i makinave shirëse stacionare? 2. Për ç arsye makinat e shirjes së të lashtave janë universale? 3. Cilat janë rregullimet që bëhen te makinat e shirjes së të lashtave për shirjen e prodhimeve të ndryshme? 4. Pse është më e përshtatshme shkoqitja e misrit në makina të posaçme? IX.11.-IX.12. Makinat për korrjen dhe për shirjen e misrit. Klasifikimi, ndërtimi dhe funksionimi i tyre Informacioni teorik Për vjeljen e mekanizuar të misrit përdoren dy mënyra: 1. Vjelja me kallinj. Kjo është mënyra tradicionale, e cila bazohet në punën e dorës. Kallinjtë mund të merren të pazhveshur ose të zhveshur. Bimët mund të korren dhe të grihen në të njëjtën kohë ose, duke marrë vetëm kallinjtë, bimët mbeten të paprekura në arë dhe korren në një fazë të dytë. Në këtë mënyrë kallinjtë vihen në koçekë prej teli gabian, me 109

110 qëllim që të ajrosen. Shkoqja e tyre bëhet në çdo kohë, sipas nevojës, me makina shkoqitëse stacionare. 2. Shkoqja e kallinjve në kokrra, por duke bërë njëkohësisht edhe këputjen e tyre. Korrja e bimëve ose vetëm këputja e kallinjve mund të bëhet edhe sipas kësaj mënyre, por duke i lënë bimët në arë. Ruajtja e misrit në kokrra sipas kësaj mënyre, kërkon detyrimisht tharjen në tharëse artificiale, meqë lagështia e kokrrave në korrje arrin nga 25%-40%, kurse për konservim ajo duhet të jetë më e vogël se 16%. Kombajnat për vjeljen e misrit në kalli Në fig tregohet skema e kombajnës korrëse-këputëse e kallinjve, si dhe e grirjes së kashtës. Fig Skema e kombajnës prerëse-këputëse-grirëse: 1-sqepi; 2-aparati prerës diskor; 3-krahu me zinxhirët mbajtës; 4-kthyesi i kërcinjve Kallinjtë merren të pazhveshur ose pjesërisht të zhveshur. Kombajna ka një ose më shumë koka vjelëse, që shërbejnë përkohësisht në një ose më shumë rreshta bimësh. Secila prej kokrrave vjelëse është e formuar nga dy krahë të pjerrët, që përfundojnë me sqepa të vendosur në formë V-je. Rreshti i bimëve drejtohet brenda sqepave. Secili krah ka dy zinxhirë pafund e të pajisur me gishta, që shërbejnë për mbajtjen dhe transportimin e bimëve të korrura në pozicion vertikal. Zinxhirët e secilit krah lëvizin në kohë të kundërta. Në makinat me shumë koka korrëse, përveç krahëve anësorë, krahët e tjerë janë të dyfishtë. Në këtë mënyrë ato shërbejnë në dy rreshta, duke pasur të dubluar zinxhirët transportues, të pavarur për çdo rresht. Në hyrje është vendosur aparati prerës. Ai mund të jetë me një pllakë prerëse masive me lëvizje vajtje-ardhje, por mund të jetë edhe e tipit diskor. Në fund të krahëve të çdo koke është vendosur aparati i këputjes së kallinjve. Ai përbëhet nga dy boshte me kanale (fig. 9.29), ndërsa për të drejtuar bimët në boshtet këputëse shërben një kthyese me sipërfaqe të lakuar. 110

111 Fig Shkëputja e kallirit në aparatin këputës Fig Aparati këputës dhe transportues Hapësira midis boshteve këputëse është e pamjaftueshme për të kaluar kalliri, prandaj, gjatë tërheqjes së kallirit nga boshtet, kalliri këputet nga kërcelli. Për të s h m a n g ur rrezikun e shkoqjes së fundit të kallirit nga veprimi i boshteve, përdoren dy pllaka ndarëse. Kallinjtë e këputur bien në një transportues mekanik, i cili i drejton në rimorkion e lidhur pas makinës. 111

112 Në dalje të transportuesit ka një ventilator që largon lëpushkat e shkëputura nga kallinjtë. Kërcejtë, që vazhdojnë të tërhiqen nga boshtet këputëse, drejtohen në aparatin grirës. Me anë e transportuesit pneumatik, masa e grirë dërgohet në rimorkio ose në kamionin që lëviz paralel me kombajnën. Model tjetër shumë i përhapur është ai i këputjes së kallinjve, duke i lënë kërcejtë në fushë. Aparati prerës mungon dhe boshtet këputëse janë të vendosura përgjatë krahëve, të ndihmuar nga një çift zinxhirësh mbajtës me gishta (fig. 9.30). Kallinjtë e këputur bien në një transportues të vendosur anash, i cili i drejton ata në bunker ose në rimorkio. Fig Platformë me 3 çifte boshtesh që shërben për zhveshjen e kallinjve Makinat që bëjnë vetëm këputjen e kallinjve janë makina të thjeshta e që kërkojnë punë krahu për zhvendosjen e kallinjve. Makinat e plota vjelëse janë të pajisura edhe me aparatin zhveshës. Kallinjtë e shkëputur nga kërcejtë kalojnë nëpër aparatin zhveshës, që përbëhet nga një seri boshtesh paralele. Çdo çift boshtesh fqinje rrotullohet në kahe të kundërta (fig. 9.31). Për çdo rresht, zakonisht, ka tri çifte boshtesh zhveshëse, që në sipërfaqe janë të pajisura me ngritje të posaçme. Në çdo çift, njëri prej boshteve është prej çeliku, kurse tjetri prej gome. Kallinjtë e zhveshur grumbullohen në bunkerin e vendosur prapa makinës, i cili 112

113 shkarkohet periodikisht në tokë, me anë të një sistemi balancues. Për vjeljen e misrit në kokrra (me kombajna të specializuar të misrit) përdoret sistemi me këputje kallinjsh dhe me shkoqje. Organet e punës janë aparatet këputëse, aparati shkoqës (shirës), i cili kryen dhe funksionin e zhveshjes, si dhe sistemi i pastrim-ventilimit. Në fig tregohet skema e një kombajne të tillë. Organet këputëse janë të vendosura në platformën vjelëse në 3 ose më shumë rreshta. Fig 9.32 Kombajnë për këputjen dhe shkoqjen e kallinjve të misrit: 1-bunkeri i kokrrave; 2-rrahësi; 3-dalja e lëpushkave dhe e koçanëve; 4-koka vjelëse-këputëse e kallinjve. Fig Aparati për shkoqitjen e misrit Organet shkoqëse bazohen në parimin rrahës-kundërrrahës me formë të përshtatur për misrin. 113

114 Aparati shkoqës mund të jetë i vendosur në drejtimin gjatësor të makinës (shih fig. 9.32) ose pingul (shih fig. 9.33). Rrahësi është i pajisur me spronga helikoidale. Kundërrrahësi ose skara ka formën e një pjesë cilindrike që ka vrima të rrumbullakëta ose të zgjatura. Kombajnat për vjeljen e misrit si kokërr Sistemi i pastrim-ventilimit përbëhet gjithashtu nga dy shosha dhe nga një ventilator. Nga dalja e rrahësit koçanët dhe lëpushkat kalojnë mbi një shoshë lëkundëse, ku veçohen kokrrat që kanë kaluar në to. Këto kokrra, si dhe ato që bien nga skara e aparatit shkoqës, kalojnë mbi shoshën e dytë, e cila përshkohet nga rryma e ajrit të ventilatorit. Për vjeljen e misrit kokërr përdoren edhe autokombajnat e të lashtave, por pasi të jenë përshtatur për këtë qëllim. Përshtatjet kanë të bëjnë me rregullimin e aparatit shirës sipas parametrave të këshilluara, kurse sistemi i shoshave dhe rryma e ajrit e ventilatorit u përgjigjen kërkesave të këtij prodhimi. Platforma prerëse zëvendësohet me dy tipa kokash vjelëse misri: për këputje kallinjsh ose për korrjen e përgjithshme të bimëve. Rregullimet në kombajnat e misrit Pajisjet dhe rregullimet që bëhen në kombajnat e misrit, janë: -Sqepat ndarës. Rregullimi që bëhet është ndryshimi i lartësisë së sqepave ndarës, ndërkohë q ë pikat lundruese duhet të jenë të mbështetura gjithë kohën në tokë. -Boshtet këputëse. Rregullimi i tyre është rregullimi më i rëndësishëm për cilësinë dhe për mënjanimin e humbjeve. Largësia midis tyre duhet të jetë e tillë që të realizojë këputjen, duke lënë të paprekura lëpushkat ose një pjesë të tyre. Kur hapësira është e madhe, kallinjtë e vegjël tërhiqen në këtë hapësirë pa u këputur, kurse për kallinjtë e mëdhenj ka rrezik që të ndodhë thyerja dhe shkoqja e fundit të tyre. -Platforma e zhveshjes. Ajo rregullohen sustat që mbajnë të takuara boshtet. Shtrëngimi i tyre bëhet sipas vështirësisë që has zhveshja, gjë që varet nga shkalla e pjekjes, lloji dhe kushtet klimatike. -Aparati shirës. Ai rrotullohet me 490 rrot/min-700 rrot/min dhe e ka hapësirën në hyrje 20 mm dhe at ë në dalje 15 mm. Kur përdoren autokombajnat e të lashtave ose makinat e shirjes së të lashtave, nga skara hiqet një tel në çdo dy tela, duke realizuar kështu rritjen e hapësirës së kalimit të kokrrave. -Sistemi i pastrimit. Hapja e vrimave të shoshave dhe fuqia e rrymës së ajrit i përshtatet madhësisë së kokrrave dhe ngarkesës së shoshave me lëpushka, koçanë dhe kërcej. Pyetje dhe detyra 1. Cilat janë mënyrat e vjeljes së misrit dhe nga se varet zbatimi i tyre? 2. Tregoni ndryshimin ndërmjet kombajnave korrëse-këputëse dhe të atyre që janë vetëm këputëse. 3. Cilat janë rregullimet kryesore në kombajnën e misrit? 4. Çfarë rregullimesh i bëhen autokombajnës së të lashtave në mënyrë që ajo të përshtatet për vjeljen e misrit? 114

115 IX.13. Makinat për vjeljen e bimëve industriale. Klasifikimi, ndërtimi dhe funksionimi i tyre Informacioni teorik Bimët industriale janë të tipave të ndryshëm. Ato kultivohen në zona të veçanta e sipas kushteve klimatike. Dy nga bimët kryesore industriale janë patatja dhe panxhari i sheqerit. Rëndësi mjaft të madhe ka kujdesi për rritjen dhe zhvillimin e tyre, por edhe vjelja përbën një fazë mjaft delikate. Makinat e vjeljes së tyre janë të tipave për nxjerrjen e frutave nga rrënjët, mbasi dhe fruta e tyre është i tilla. Vjelja mekanike e zhardhokëve të patates bëhet me tri lloje makinash kryesore: 1. nxjerrëse të thjeshta; 2. nxjerrëse të përbëra; 3. nxjerrëse-vjelëse të plota. Vjeljen me dy tipat e parë e quajmë si gjysmë të mekanizuar, sepse për realizimin e plotë të vjeljes kërkohet edhe fuqi punëtore. 1. Makinat nxjerrëse të thjeshta Ato bëjnë gërmimin dhe lëvizjen e dheut në vendin e futjes së zhardhokëve, zhvendosjen e kësaj mase në sipërfaqe dhe ndarjen e zhardhokëve nga dheu. Sipas tipit të organit të punës, këto makina mund të ndahen: -me organe të palëvizshme; -me organe të lëvizshme. Fig Makinë patatenxjerrëse e thjeshtë Fig Nxjerrëse patatesh me rotor hedhës: 1-plori; 2-rotori; 3-sfurqet; 4-pritëse skare. Ato mund të tërhiqen me kafshë ose me traktorë. Organet punuese bëjnë nxjerrjen e patateve të një ose dy rreshtave. Plugu i kafshëve me një trup punues përdoret si nxjerrës i thjeshtë me organe të palëvizshme. Me këtë plug nxirren një pjesë e kokrrave, kurse një pjesë tjetër mbetet e mbuluar me dhe. Për të mënjanuar këtë të metë, veshi i plugut shkurtohet dhe zëvendësohet me një lloj skare me shufra (fig. 9.34). Dheu i zhvendosur dhe i shkrifëruar kalon nëpër veshin skarë, duke u ndarë nga zhardhokët, të cilët nuk kalojnë nëpër hapësirat e skarës, por shkarkohen anash dhe dalin mbi sipërfaqen e tokës, kurse dheu, që kalon nëpër skarë, rikthehet në brazdën e sapohapur. Me këto mjete shumë të thjeshta nuk mund të bëhet një ndarje e sigurt, ngaqë copat e mëdha të tokës ngatërrohen me zhardhokët, kurse zhardhokët e vegjël mund të kalojnë nëpër hapësirat e skarës dhe të kthehen përsëri në brazdë. 115

116 Makinat me organe punë të lëvizshme (fig. 9.35) janë pak më të plota. Ato përbëhen nga një plor i gjerë dhe nga një rotor me sfurqe elastike. Për makinat që tërhiqen me traktor, motori vihet në lëvizje rrotulluese nga boshti i marrjes së fuqisë së traktorit, kurse për makinat e tërhequra me kafshë, nga rrotat e makinës. Makina është e pajisur me organe rregulluese. Në disa tipa vendoset një pritëse tip skare, e cila është me shufra të çernieruara. Plori e pret dhe e shkrifton tokën në zonën e shtrirjes së sistemit rrënjor, si dhe i çliron patatet nga dheu, kurse sfurqet rrotulluese nxjerrin dhe ngrenë njëkohësisht masën e dheut dhe të kokrrave, që flaken anash. Në fillim ndahen copat e vogla të tokës që bien shpejt dhe më afër, kurse patatet hidhen më lart dhe më larg, duke u përplasur në skarën pritëse. Kjo e fundit bën që patatet të bien në një rresht, kështu që ato mblidhen lehtë me dorë. Për të zvogëluar mundësinë e dëmtimeve të zhardhokëve, veprimi i sfurqeve duhet të jetë elastik. Për të siguruar punën normale dhe për të mos dëmtuar zhardhokët, rëndësi ka rregullimi i shpejtësisë rrotulluese të sfurqeve dhe thellësia maksimale e vendosjes së zhardhokëve në tokë. Veç rregullimit të thellësisë së plorit, ndryshohet dhe pjerrësia e tij. Ajo duhet të jetë më e madhe për tokat e rënda dhe më e vogël për tokat e lehta. Në disa raste plori vendoset horizontalisht. Hapësira mes fundit të sfurqeve dhe plorit nuk duhet të jetë më e madhe se 2.5 cm, sepse, kur është më e madhe, shkakton dëmtime të zhardhokëve. 2. Makinat nxjerrëse të përbëra Ato janë të pajisura me sistem shoshitjeje dhe rreshtimi. Kjo arrihet duke i vendosur patatenxjerrëses së thjeshtë disa pajisje të tjera, që mund të jenë: a. Koshi me shufra. Ky kosh ka formën e trungut të konit dhe rrotullohet mbi një bosht horizontal, ku futen masa e dheut dhe e zhardhokëve, të cilët ndahen veç e veç nga rrotullimi i koshit. Në fund zhardhokët vendosen në tokë me një rresht. b. Shosha në formë skare me shufra që lëkunden në drejtimin gjatësor, që kryen një ndarje të mirë të zhardhokëve, duke i shkarkuar prapë në një rresht. c. Transportieri me skara me shufra (fig. 9.36). Ai kryen lëkundje vertikale dhe i depoziton zhardhokët në tokë në rresht. Fig Makinë patatenxjerrëse e përbërë e me transportier shkundës 116

117 Ky model mund të këtë edhe një transportier tërthor, që plotëson ndarjen dhe njëkohësisht i shkarkon zhardhokët anash në një rresht. Këto makina janë me një dhe me dy rreshta. Përvoja ka vërtetuar se makinat me transportier shkundës dhe ato të ngjashme me të, janë më efektive të përdoren në toka të lehta, kurse për toka të lidhura ose të rënda, përshtatshmëri më të mirë kanë makinat me sfurqe rrotulluese. 3. Makinat e plota nxjerrëse-vjelëse Ato janë kombajna që i kryejnë të gjitha operacionet, duke përfshirë edhe klasifikimin e zhardhokëve, edhe depozitimin e tyre mbi rimorkio ose në bunkerin e vet, i cili është me shkarkim periodik. Makinat për vjeljen e panxharsheqerit Mekanizmi i procesit të vjeljes së panxharsheqerit është bërë më vonë se mekanizmi i disa proceseve të tjera të vjeljes së prodhimeve bimore. Për vjeljen e panxharsheqerit mund të përdoret mënyra e vjeljes me shumë faza (me makina të veçanta), ashtu dhe ajo me një fazë (me kombajnë). Kur vjelja bëhet me dorë, mund të përdoren vegla të thjeshta ndihmuese. Makinat për vjeljen e panxharsheqerit mund të jenë: -të thjeshta, që kryejnë vetëm një operacion; -të përbëra, që kryejnë dy ose më shumë operacione njëherësh; - të plota (kombajnat), që e mekanizojnë tërësisht procesin e vjeljes. Në makinat e thjeshta bëjnë pjesë: - prerëset e qafës, që kryejnë prerjen (shkëputjen) e qafës së rrënjës ose ndarjen nga rrënjët të pjesës ajrore; -shkulëset, që kryejnë nxjerrjen e rrënjëve nga toka; -rreshtueset (grumbullueset), që i grumbullojnë rrënjët në grumbuj ose në vijë për ngarkim; -ngarkuesit, që bëjnë ngarkimin e rrënjëve. Te makinat e përbëra bëjnë pjesë: makinat prerëse të qafës dhe a t o shkulëse (shkulëserreshtuese-grumbulluese) dhe ato shkulëse-ngarkuese. Te makinat e plota (kombajnat), hyjnë makinat prerëse të qafës shkulëse pastruese rreshtuese (grumbulluese) dhe makinat prerëse të qafës-shkulëse pastruese ngarkuese. Secila nga këto makina mund të punojë mbi një orë me shumë rreshta (6-8 të thjeshta dhe 2-3 të plota). Organet prerëse e marrin lëvizjen nga boshti i marrjes së fuqisë së traktorit, por në raste të veçanta edhe nga rrotat e makinës. Ndër veglat e thjeshta ndihmëse përmendim: 1. Ngrohësit (fig. 9.37) që përdoren për gërmimin e tokës afër rrënjëve dhe p ër lirimin e rrënjëve nga toka, duke i ngritur pak. Rrënjët e çliruara shkulen me dorë duke i tërhequr nga gjethet. Të gjitha operacionet e tjera të vjeljes kryhen me dorë, por operacioni i ngarkimit mund të mekanizohet, grumbujt e rrënjëve të pastruara ngrihen në kovë ose rrënjët e pastruara e të vendosura rresht ngrihen me makinat mbledhëse ngarkuese. 2. Shkulësit (fig. 9.38) që përdoren për lirimin e rrënjëve nga toka dhe për shkuljen e tyre përfundimtare, duke i lëshuar mbi tokë në formë rreshti. Shkulësi përbëhet nga dy plore dhe një drejtues i rrënjëve. Format e ploreve janë të ndryshme. Shkulësi i paraqitur në fig është me dy brinjë e me vendosje pak të pjerrët nga një anë, 117

118 me qëllim që të bëjë radhitjen e rrënjëve mbi tokë. Shkulja e panxharit me këtë vegël bëhet pasi të jenë prerë qafat e rrënjëve me gjethe ose edhe para prerjes së qafave të rrënjëve, të cilat pastaj pastrohen me dorë. Shkulësit me traktorë janë me shumë rreshta. Në procesin e vjeljes së panxharsheqerit me makina, në dallim me procesin që kryhet me dorë, largimi i gjetheve nga rrënjët bëhet duke e prerë horizontalisht qafën e rrënjës në lartësi afër 1 cm mbi bazën e gjetheve të para. Fig Ngritës me 3 rreshta Fig Shkulës dybigësh 118

119 Prerja bëhet me thika të rrafshëta dhe ruajtja e lartësisë së prerjes karshi daljes së rrënjëve nga toka rregullohet me nivelues rrëshqitës ose rrotullues. Ai vendoset para thikës dhe është i regjistrueshëm në lartësi (fig. 9.39). Fig Prerëse të thjeshta Prerësit e qafave të rrënjëve mund të jenë makina të thjeshta, të cilat i lënë qafat me gjethe në tokë, për t u mbledhur pastaj me dorë. Ato mund të jenë edhe makina të përbëra, që mund të kryejnë: a-prerjen e qafës me gjithë gjethe dhe ngarkimin e tyre në mjetet e transportit, ose i ngarkojnë në bunkerët e makinave me shkarkim periodik; b-prerjen e gjetheve dhe grirjen e tyre (masa e grirë shkarkohet në tokë në formë rreshtash ose ngarkohet në mjete transporti), pastaj, në një fazë të dytë, bëhet prerja e qafave pa gjethe, të cilat lëshohen në tokë. Këto makina janë me disa rreshta. Për mekanizimin e plotë të procesit të vjeljes së panxharsheqerit mund të përdoren në seri makinat e thjeshta ose të përbëra për vjeljen me shumë faza, si dhe kombajnat me një fazë. Këto të fundit e grumbullojnë prodhimin në bunkerë që shkarkojnë në fushë, por prodhimi mund të ngarkohet drejtpërdrejt në mjete transporti. Pyetje dhe detyra 1. Cilat janë operacione e procesit të nxjerrjes së patates? 2. A ka leverdi nxjerrja e patateve me vegla të thjeshta? 3. Ç veçori kanë nxjerrësit e thjeshtë me sfurqe? 4. Si mund të pakësohen sa më shumë humbjet dhe dëmtimet e nxjerrjes së patates? 5. Si mund të pakësohen sa më shumë humbjet dhe dëmtimet e nxjerrjes së patateve me makina nxjerrëse-lidhëse me rotor? 6. Ç dallim parimor ka midis vjeljes së patates e panxharsheqerit? 7. Në ç masë i plotësojnë kërkesat e vjeljes së panxharsheqerit makinat e thjeshta, të përbëra dhe ato të plota (kombajnat)? 8. Si mund të ndihmohet dhe të lehtësohet vjelja me dorë e panxharsheqerit? 119

120 IX.14. Makinat për vjeljen e ullirit. Klasifikimi, ndërtimi dhe funksionimi i tyre Informacioni teorik Vjelja e ullirit ka një rëndësi të madhe. Makinat që përdoren për vjeljen e frutave përdoren edhe për vjeljen e ullirit. Ato ndahen në dy grupe: 1. makina për vjelje të plotë; 2. makina për vjelje gjysmë të mekanizuar; Në grupin e parë hyjnë makinat për vjeljen e frutave që do të përdoren në industri ose për konsumim të menjëhershëm, si dhe për ullinj. Në grupin e dytë hyjnë mjetet mekanike ndihmëse për vjeljen e frutave me dorë. Makinat për vjeljen e ullirit janë makina dridhëse-shkundëse. Ato kryejnë këto operacione: -shkëputjen e ullinjve nga pema; -mbledhjen e tyre; -ndarjen e papastërtive; -ngarkimin në makinë. Në fig jepen skemat teknologjike të disa mekanizmave të këtyre makinave. Fig Skemat teknologjike të disa makinave për vjeljen e frutave Përgjithësisht parimi i punës është ky: Mekanizmat me inerci i komunikojnë trungut të pemës dridhje me frekuencë deri në atë masë sa ato të ta shkundin ullirin nga pema. Për degët e përkulshme përdoret frekuenca 1000 cikle/min-1200 cikle/min dhe amplituda a=45 mm-60 mm. Për ato me degë me të ngurta, frekuenca shkon nga 800 cikle/min-1000 cikle/min dhe amplituda a=40 mm. Amplitudat e lëkundjeve të trungjeve ndryshohen duke zvogëluar gjatësinë e manivelës (në 120

121 mekanizmin bjellë-manivelë) dhe vlerën e ekscentricitetit (në mekanizmat me jashtëqendrorë). Mjetet dridhëse mund të barten nga njeriu (fig. 9.41) ose nga traktori (fig. 9.42). Fig Makinë dridhëse për shkundjen e frutave e mbartur nga njeriu: A-motor me benzinë; B-shtaga dridhëse; C-mekanizmi bjellë-manivelë; D-nofulla që kap degët. Fig Dridhës hidraulik i bartur në hidraulikun e traktorit Mekanizmat me krehra i shkundin frutat nëpërmjet veprimit mekanik të krehrave mbi frutat, të cilat bien poshtë mbi një platformë pritëse. Mekanizmat me rrymë ajri i shkundin frutat (ullirin) nëpërmjet veprimit të rrymës së ajrit mbi to. 121

122 Në të gjitha rastet e vjeljes me makinat e mësipërme, ullinjtë e shkundur mblidhen në platforma pritëse të formave të ndryshme, si: në platforma pritëse prej mushamaje në formë çadre të përmbysur, e cila përqafon trungun e pemës (fig. 9.43a), në platforma me plan të pjerrët me membranë elastike dhe transportier (fig. 9.43b) dhe në platforma pritëse (fig. 9.43c) që rrihen nga rryma e ajrit të sjellë nga një ventilator për pastrimin e gjetheve etj. Fig. 9.43a,b Platformë pritëse: a) me mushama në formë çadreje të përmbysur (1-dridhësi; 2-platforma pritëse); b) me musham atë pjerrët dhe me transportier (1-arkat e frutave; 2-transportieri; 3-mushamaja e pjerrët; 4-shtaga vibruese) Fig. 9.43c Platformë pritëse e frutave: 1-mushama e pjerrët; 2-transportier gjatësor; 3-transportier tërthor; 4-arkë Vjelja e frutave (ullinjve) me makinë quhet e mirë kur: -shkalla e vjeljes është 98%; -shkalla e dëmtimit të pemëve është 2%; -humbja e frutave (ullinjve) të shkundur është 2%; -humbja e frutave (ullinjve) që s mblidhen është 0.5%. 122

123 Për qëllime tregtimi, frutat (ullinjtë) mund të mblidhen kryesisht me dorë, duke mekanizuar procesin e afrimit të vjelësit afër trungjeve dhe degëve të pemës, si dhe ngarkim-transportin e frutave të vjela. Për lehtësimin e vjeljes me dorë përdoren platforma vjelëse të bartura në traktor ose platforma vetëlëvizëse. Në këto raste, vjelja me dorë bëhet nga punëtorët që ndodhen mbi platformë në vende të caktuara pune, të cilat i afrohen trungut të pemës në të gjithë lartësinë në mënyrë mekanike (fig. 9.44). Fig Lloje të ndryshme platformash vjelëse dore për fruta Pyetje dhe detyra 1. Cilat janë mënyrat e vjeljes së ullinjve? 2. Si klasifikohen makinat vjelëse të frutave (ullinjve)? 3. Trego disa nga skemat teknologjike të makinave për vjeljen e frutave (ullinjve). 4. Si është ndërtuar një makinë dridhëse e bartur nga njeriu? 5. Si janë ndërtuar platformat prerëse të frutave (ullinjve)? 6. Si vilen frutat me dorë? 123

124 IX.15. Makinat për pastrimin, tharjen dhe seleksionimin e prodhimeve të mbledhura Informacioni teorik Për pastrimin dhe klasifikimin e farërave përdoren makina të tipave të ndryshëm. Këto janë makina të thjeshta me një ose dy procese, si dhe makina të ndërlikuara. Përpunimi i plotë i farës bëhet sipas një procesi të caktuar teknologjik dhe në lëmenj të posaçëm. Aty përdoret një sistem i caktuar makinash, nëpër të cilat materiali kalon në mënyrë të vazhdueshme. P.sh., drithërat përpunohen në ventilatorë, në makina pastruese-klasifikuese etj. Ventilatori klasifikues është makinë e thjeshtë e përpunimit paraprak të materialit fillestar, që vjen nga makina shirëse ose autokombajna. Në këtë makinë, me anë të ajrit, materialet çlirohen nga lëndët e huaja të lehta, nga përbërjet e trasha e të rënda, nga pjesë të imëta, nga farat e vogla dhe nga kokrrat e thyera. Fryrja me ajër shërben njëherësh edhe për ajrimin (ventilimin) e masës, për uljen e lagështisë dhe, sipas kërkesave, në disa makina, ai mund të bëhet në shosha (sipas përmasave), në disa të tjera me ventilim (sipas masës) dhe pjesërisht në shosha. Pjesët kryesore dhe skema teknologjike e makinës janë treguar në fig Ventilatori përdoret gjerësisht për ventilimin dhe p ë r pastrimin e drithit dhe, në rast nevoje, edhe për një farë klasifikimi. Kështu, rrjedhja e përzierjes që ndeshet me rrymën e ajrit ndahet në tri pjesë: 1. pjesët e lehta fluturuese, që largohen nga ajri jashtë makinës; 2. pjesët mesatarisht të lehta (që përbëhen nga kokrra të lehta drithi) formojnë cilësi (kategori) dhe bien në kasetën e fundit, prej nga drejtohen e mblidhen në makinë; 3. kokrrat e mëdha dhe mbeturinat e trasha (grurë, kallinj etj.), të cilat bien në kasetën e parë dhe që këtej drejtohen në sistemet e shoshave, të përbëra nga dy shosha paralele mbi njëratjetrën. Fig 9.45 Ventilator-ndarës 124

125 Shosha e sipërme e pengon përzierjen e k o k r r a v e t ë trasha m e ato të mëdha, të cilat, nga sipërfaqja e saj, kalojnë në ullukun që i largon anash makinës. Në shoshën e poshtme ndahen përbërjet e imëta (kokrra të vogla, të thyera etj.), të cilat kalojnë nëpër shoshë dhe i çlirojnë kokrrat e mira që mblidhen nga sipërfaqja e shoshës. Ventilatori vihet në lëvizje o s e me dorë (me anë të dorezës), ose nga një elektromotor. Manivela duhet të rrotullohet me shpejtësi t ë njëtrajtshme prej 45 rrot/min. Gjatë punës nuk duhet të ndërpriten rrotullimet para se të jetë mbyllur goja ushqyese dhe para se të ketë kaluar i gjithë drithi nga makina. Goja ushqyese duhet të hapet kur makina ndodhet në lëvizje. Hapësira e gojës rregullohet në mënyrë të tillë që përzierja të zbresë me shtresa jo të trasha. Nga pozicioni i kapakëve lëvizës të kasetave ndarëse rregullohet raporti midis kokrrave të lehta dhe të mira. Kur makina përdoret thjesht për ventilim, kaseta e parë mbyllet nga kapaku dhe drithi nuk kalon nëpër sistemin e shoshave. Ai bie i gjithi në tokë, nëpërmjet kasetës së dytë, ose jashtë makinës. Triori universal Fig Triori universal me veprim të dyfishtë 125

126 Triori universal përdoret për pastrimin e farës nga fara të kulturave të tjera dhe nga barërat e këqija, por ai përdoret edhe për klasifikim, për të marrë kryesisht farë të pastër e të zgjedhur për mbjellje. Prandaj triori duhet të përdoret pas një pastrimi paraprak të përzierjes në ventilator, por përdoret edhe me material fillestar. Për këtë qëllim, makina trioruese, përveç cilindrave me fole, është e pajisur edhe me një ventilator dhe me një sistem me dy shosha. Me këto elemente përzierja lehtësohet nga papastërtitë e lehta dhe ato të trasha, përpara se të hyjë në cilindër. Në fig tregohen pjesët kryesore të triorit universal dhe skema e tij teknologjike. Ky trior është i tipit të dyfishtë, i përbërë nga dy cilindra të vendosur në seksione të veçanta, të çmontueshme. Për një klasifikim më të përpiktë të farës, secili prej cilindrave është i pajisur me një shoshë në formën e një trungu, që rrethon cilindrin triorues. Shosha është me vrima të zgjatura me dy zona, me përmasa të ndryshme të vrimave. Materiali i cili del nga cilindri i triorit, përpara se të nxirret jashtë kalon në shoshe, ku ndahet në tri kategori. Makinat pastruese-klasifikuese të kombinuara Këto makina janë të pajisura me t r i sisteme ndarëse, d.m.th me ajër, me shosha dhe me trior. Sistemi me ajër përbëhet zakonisht nga dy shtylla vertikale, ku e para është pastruese, e dyta shërben edhe për klasifikimin sipas masës. Me sistemin e shoshave, përveç pastrimit nga përbërjet e trasha dhe të imta, mund të bëhet një klasifikim i dytë sipas përmasave (në dy klasa). Pastrimi dhe klasifikimi i materialit për mbjellje bëhet përfundimisht në sistemin triorues të dy- ose të trefishtë. Makinat pajisen me komplete shoshash për të gjitha kokrrat. Tharëset e farës Qëllimi. Për shkak të vetive higroskopike të drithit, lagështia e tij mund të ndryshojë në varësi të lagështirës relative të ajrit. Meqë gjatë korrjes kokrrat nuk kanë arritur stadin e pjekjes, ato kanë një lagështirë të rritur. Një drithë i tillë gjatë ruajtjes nxehet, myket dhe mund të karbonizohet. Për ta mënjanuar këtë rrezik, farat e grurit, të elbit, të thekrës, të tërshërës, të orizit, të misrit etj., ventilohen. Kështu atyre u ulet lagështia deri në 14% e 15 %. Kur drithi përmban lagështirë shumë të rritur, ai thahet artificialisht në impiante tharëse, të cilat janë me ajër të nxehtë ose me gaze të nxehta. Në një kalim në këto impiante, lagështira zbret 6%-8 %. Pas tharjes, masa e drithit duhet të ftohet afërsisht në temperaturën e mjedisit. Tharja me ajër të nxehtë Tharësit që përdoren në bujqësi janë stacionar dhe të lëvizshëm. Çdo tharës është i përbërë nga tri pjesë kryesore: 1. gjeneratori ose prodhuesi i ajrit të ngrohtë; 2. dhoma e tharjes; 3. dhoma e ftohjes. Për prodhimin e ajrit të nxehtë përdoren furra me lëndë të djegshme ose me rrymë elektrike 126

127 dhe me ventilator për prodhimin e ajrit. Ajri ngrohet duke u përzierë me gazet e furrës nëpërmjet një kaloriferi. Në rastin e dytë gazet e furrës largohen në atmosferë. Tharëset janë të ndryshme: me oxhak (kolonë), me transportier, me platformë, me sirtarë dhe me cilindër. Përgjithësisht janë me proces me veprim të pandërprerë. Mjaft të përhapura janë tharëset me oxhak ose kolonë (fig. 9.47), të cilat janë mjaft të përdorshme. Me anë të elevatorit 10 drithi i lagur ngrihet në pjesën e sipërme të tharëses dhe futet në një depozitë, prej nga, me vetërrjedhje, në sasi të caktuara dhe njëtrajtësisht, bie në dhomën e tharjes 5 të shtyllës. Drithi vazhdon të përshkojë vertikalisht të gjithë lartësinë e dhomës së tharjes, hyn në të njëjtën mënyrë në ftohës dhe, pasi arrin temperaturën e lejuar, grumbullohet në depozitën e poshtme 9. Që këtej largohet me transportues ose futet në thasë. Me anë të ventilatorit 8 e nëpërmjet tubacioneve 7, në dhomën e tharjes thithet përzierja e nxehtë ajër+gaze të furrës që vjen nga dhoma e përzierjes 2 nëpërmjet tubit 4; po ashtu, në dhomën e ftohjes thithet ajër i freskët drejtpërdrejt nga atmosfera, nëpërmjet dritareve 11. Fig Tip tharëseje stacionare me oxhak (kolonë) Drithi në tharëse thahet në temperaturë jo më të lartë se 500C. Prandaj, gazi që hyn në dhomën tharëse duhet të këtë temperaturë rreth 1200C, e kjo kontrollohet me termometrin 12 të vendosur në tubin 4. Kur fara thahet për mbjellje, temperatura nuk duhet të jetë mbi 400C-450C, prandaj temperatura e gazeve që hyjnë ulet deri në 700C. 127