ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «Ελληνο-ισπανική κοινότητα: η διατήρηση της ισπανικής γλώσσας στις μεικτές οικογένειες»

Transcript

1 ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΠΡΟΣΧΟΛΙΚΗΣ ΑΓΩΓΗΣ ΚΑΙ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ ΚΟΙΝΟ ΕΛΛΗΝΟΓΑΛΛΙΚΟ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΣΠΟΥΔΩΝ «ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΤΗΣ ΠΟΛΥΓΛΩΣΣΙΑΣ ΚΑΙ ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ. ΔΙΑΔΟΣΗ ΤΩΝ ΓΛΩΣΣΩΝ ΚΑΙ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΩΝ ΣΕ ΠΟΛΥΓΛΩΣΣΑ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΑ» UNIVERSITÉ DU MAINE FACULTÉ DES LETTRES, LANGUES ET SCIENCES HUMAINES FRANÇAIS LANGUE ÉTRANGÈRE MASTER 2 Pro-Diplu-PoLi: DIDACTIQUE DU PLURILINGUISME ET POLITIQUES LINGUISTIQUES ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ «Ελληνο-ισπανική κοινότητα: η διατήρηση της ισπανικής γλώσσας στις μεικτές οικογένειες» MÉMOIRE "Communauté grecque-espagnole: le maintien de la langue espagnole dans les familles mixtes" Τζηρίδη Αναστασία-Όλγα Tziridi Anastasia-Olga Επιβλέπων καθηγητής: Καμαρούδης Σταύρος Directeur du mémoire: Kamaroudis Stavros Τριμελής επιτροπή: Καμαρούδης Σταύρος Τσοκαλίδου Πετρούλα Ιωαννίτου Γεωργία ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ ΙΑΝΟΥΑΡΙΟΣ 2015 THESSALONIQUE JANVIER 2015

2 1 Σε όλα τα αγαπημένα μου πρόσωπα

3 2

4 «Ελληνο-ισπανική κοινότητα: η διατήρηση της ισπανικής γλώσσας στις μεικτές οικογένειες» "Communauté grecque-espagnole: le maintien de la langue espagnole dans les familles mixtes" "Η ολοκλήρωση της διπλωματικής εργασίας συγχρηματοδοτήθηκε μέσω της Πράξης Πρόγραμμα χορήγησης υποτροφιών ΙΚΥ για Μεταπτυχιακές Σπουδές Πρώτου Κύκλου (Μάστερ) Οριζόντια Πράξη, από πόρους του ΕΠ «Εκπαίδευση και Δια Βίου Μάθηση», του Ευρωπαϊκού Κοινωνικού Ταμείου (ΕΚΤ) του ΕΣΠΑ, " 2015, Τζηρίδη Αναστασία-Όλγα Με επιφύλαξη κάθε δικαιώματος. All rights reserved. Το έγγραφο αυτό προστατεύεται από πνευματικά δικαιώματα. Σύμφωνα με το νόμο περί πνευματικών δικαιωμάτων, κανένα μέρος αυτού του εγγράφου δε μπορεί να αναπαραχθεί χωρίς τη ρητή άδεια του συγγραφέα. 3

5 4

6 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ... 7 ΠΕΡΙΛΗΨΗ RÉSUMÉ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Διγλωσσία Ορισμοί της διγλωσσίας Ατομική και Κοινωνική Διγλωσσία Οι δύο γλώσσες του ατόμου Είδη/Μορφές της Διγλωσσίας Γλωσσική Διατήρηση Παράγοντες γλωσσικής διατήρησης Γλωσσικές πολιτικές οικογενειών Γλωσσική πολιτική Γλωσσικές πολιτικές οικογενειών ΈΡΕΥΝΑ ΕΥΡΥΤΕΡΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΕΡΕΥΝΑΣ Σχέσεις Ελλάδας-Ισπανίας ανά τους αιώνες Τα ισπανικά σήμερα Σχέση ελληνικής και ισπανικής γλώσσας ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΑΛΛΩΝ ΕΡΕΥΝΩΝ ΙΔΙΑΣ ΘΕΜΑΤΙΚΗΣ ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ Προβληματική - Ερευνητικά ερωτήματα Πληθυσμός - Δείγμα μελέτης Τεχνική έρευνας Ανάλυση δεδομένων ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ ΑΚΡΟΤΕΛΕΥΤΙΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ - ΙΣΤΟΓΡΑΦΙΑ

7 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ερωτήσεις συνεντεύξεων Απομαγνητοφωνήσεις συνεντεύξεων Στοιχεία επικοινωνίας ισπανικών συλλόγων στην Ελλάδα

8 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η παρούσα διπλωματική εργασία με θέμα "Ελληνο-Ισπανική κοινότητα: Η διατήρηση της ισπανικής γλώσσας στις μεικτές οικογένειες" είναι προϊόν της συγγραφέως, βασισμένη στην έρευνα που διεξήχθη από την ίδια στα πλαίσια της εκπόνησης της μεταπτυχιακής της εργασίας στο Τμήμα Επιστημών Προσχολικής Αγωγής και Εκπαίδευσης του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, ως μέρος των απαιτήσεων για την απόκτηση Κοινού Ελληνογαλλικού Μεταπτυχιακού Διπλώματος με τίτλο "Διδακτικές της Πολυγλωσσίας και Γλωσσικές Πολιτικές. Διάδοση των Γλωσσών και των Πολιτισμών σε Πολύγλωσσα Περιβάλλοντα". Στην εν λόγω μελέτη, διερευνάται κατά πόσο διατηρείται η ισπανική γλώσσα στις ελληνοισπανικές οικογένειες που διαμένουν στην Ελλάδα, συγκεκριμένα στη Θεσσαλονίκη, με βάση τις σκέψεις, τις αντιλήψεις και τις στάσεις των Ισπανών γονέων αυτών των οικογενειών. Η διαπολιτισμικότητα και η πολυγλωσσία είναι δύο φαινόμενα που στις μέρες μας, κατά βάση λόγω της αύξησης της μετανάστευσης, εξαπλώνονται με ταχύτατους ρυθμούς, τόσο στο πλαίσιο της Ελλάδας και της Ευρώπης, αλλά και παγκοσμίως. Ένα πολύ συχνό αποτέλεσμα αυτών των φαινομένων είναι η δημιουργία μεικτών οικογενειών, όπου το ζευγάρι προέρχεται από διαφορετικά γλωσσικά και πολιτισμικά πλαίσια, τα οποία συνυπάρχουν μέσα στην οικογένεια. Τα παραπάνω ήταν οι βασικοί λόγοι που μου δημιούργησαν την επιθυμία να ασχοληθώ με το ζήτημα της διατήρησης των γλωσσών στα πλαίσια των μεικτών οικογενειών. Ωστόσο, μέσα από την περίοδο σπουδών μου στην πόλη Le Mans της Γαλλίας, στα πλαίσια του παραπάνω μεταπτυχιακού προγράμματος, βίωσα και κατανόησα στην πράξη τι σημαίνουν οι έννοιες της διαπολιτισμικότητας και της πολυγλωσσίας, γεγονός που με οδήγησε να πάρω την οριστική απόφαση για το γενικό θέμα της διπλωματικής μου εργασίας. Επιπλέον, η πρόσφατη εκμάθηση των ισπανικών από μέρους μου και η αγάπη που μου δημιουργήθηκε για την ισπανική γλώσσα και κουλτούρα, ήταν αυτά που με ώθησαν να επιλέξω να μελετήσω την ισπανική γλώσσα στο ελληνικό περιβάλλον, μέσα από τις μεικτές οικογένειες. 7

9 Καθ' όλη την πορεία που ακολούθησε, από τη στιγμή επιλογής του θέματος μέχρι την ολοκλήρωση της εργασίας, υπήρξαν διάφορες δυσκολίες και στιγμές αδυναμίας, όμως, με επιμονή και προσπάθεια, όλα ξεπεράστηκαν. Έτσι, αυτό που μου μένει στο τέλος είναι ότι μέσα από όλη αυτή τη διαδικασία κέρδισα πολλά, εξελίχθηκα σαν επιστήμονας, αλλά κυρίως σαν άτομο και σαν προσωπικότητα. Φυσικά, όλα αυτά δεν θα τα είχα καταφέρει χωρίς τη συμβολή και τη συμπαράσταση των ανθρώπων που βρέθηκαν γύρω μου όλο αυτό το διάστημα, καθώς ο άνθρωπος είναι "φύσει πολιτικὸν ζῷον", όπως έχει αναφέρει και ο αρχαίος Έλληνας φιλόσοφος Αριστοτέλης στο έργο του Πολιτικά (Α, 1253a όπως αναφέρεται από τις Γλυκοφρύδη-Λεοντσίνη, Σακελλίου & Λεοντσίνη: ). Θα ήθελα, λοιπόν, να ευχαριστήσω θερμά τον αναπληρωτή καθηγητή και επιβλέποντα της διπλωματικής μου εργασίας, κ. Καμαρούδη Σταύρο, που με τις χωρίς τέλος γνώσεις του, την υποστήριξη και το φιλότιμό του ήταν εκεί, από την αρχή έως το τέλος αυτής της πορείας, δίνοντάς μου χρήσιμες κατευθύνσεις και οδηγίες. Παράλληλα, οφείλω ένα μεγάλο ευχαριστώ και στην αναπληρώτρια καθηγήτρια και υπεύθυνη του μεταπτυχιακού προγράμματος, κ. Τσοκαλίδου Πετρούλα, για την υποστήριξή της και το ενδιαφέρον της, καθώς μάς έδινε κάθε φορά δύναμη να συνεχίσουμε. Στη συνέχεια, θα ήθελα να ευχαριστήσω την κ. Maruja, μητέρα ελληνοισπανικής οικογένειας και καθηγήτρια ισπανικών, που δέχτηκε να με βοηθήσει με μεγάλη προθυμία και ευχαρίστηση, τόσο συμμετέχοντας στην έρευνά μου, αλλά και φέρνοντάς με σε επαφή με το σύλλογο Unión Hispano-Helena de Lengua y Cultura στη Θεσσαλονίκη και με άλλες ελληνο-ισπανικές οικογένειες. Φυσικά, χωρίς τη συμβολή όλων αυτών των ελληνο-ισπανικών οικογενειών, που δέχτηκαν να με συναντήσουν, να μου ανοίξουν το σπίτι τους και να μου διηγηθούν ο καθένας και η καθεμία την προσωπική του/της ιστορία, δεν θα μπορούσα να διεξάγω την παρούσα μελέτη και γι' αυτό τους είμαι ευγνώμων. Επιπλέον, οφείλω να ευχαριστήσω το Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών (ΙΚΥ) για τη σημαντική οικονομική του συνδρομή. Τέλος, ευχαριστώ μέσα από την καρδιά μου την οικογένεια μου, τους φίλους και τις φίλες μου, μέσα στις οποίες συμπεριλαμβάνονται και οι συμφοιτήτριές μου 8

10 σε αυτό το μεταπτυχιακό, για την συμπαράσταση και την υποστήριξή τους όλο αυτό το χρονικό διάστημα, χωρίς τους οποίους δεν θα είχα καταφέρει να φτάσω ως εδώ. 9

11 ΠΕΡΙΛΗΨΗ Ο σκοπός της διπλωματικής εργασίας είναι η μελέτη της γλωσσικής διατήρησης της ισπανικής γλώσσας στα πλαίσια των ελληνο-ισπανικών οικογενειών. Συγκεκριμένα, τίθεται ως στόχος να διερευνηθούν οι σκέψεις, οι αντιλήψεις και οι στάσεις των Ισπανών γονέων των ελληνο-ισπανικών οικογενειών, αναφορικά με τη γλώσσα τους και τη διγλωσσία, τη γλωσσική ικανότητα και τη χρήση των ισπανικών στην οικογένεια, καθώς επίσης και να εξεταστεί η εφαρμογή πρακτικών ενίσχυσης της ισπανικής γλώσσας από τους γονείς. Για τη μελέτη των παραπάνω ζητημάτων, διενεργήθηκε ποιοτική έρευνα, χρησιμοποιώντας ως εργαλείο της ημι-δομημένες συνεντεύξεις και έχοντας ως δείγμα εφτά ελληνο-ισπανικές οικογένειες από την περιοχή της Θεσσαλονίκης. Τα δεδομένα που συλλέχθηκαν από τις συνεντεύξεις υποβλήθηκαν σε θεματική ανάλυση περιεχομένου. Σύμφωνα με τα αποτελέσματα της έρευνας, οι γονείς είναι θετικοί απέναντι στη διγλωσσία και υπερασπίζονται τη γλωσσική διατήρηση. Τα ισπανικά έχουν ιδιαίτερη συναισθηματική και χρηστική αξία για τους Ισπανούς γονείς, αλλά και αξιόλογη θέση στο ελληνικό περιβάλλον. Ωστόσο, στα πλαίσια του σπιτιού οι περισσότεροι χρησιμοποιούν τα ελληνικά ως κύρια γλώσσα, ενώ τα ισπανικά χρησιμοποιούνται συνήθως, όχι πάντα, μεταξύ των παιδιών και του Ισπανού γονέα. Με στόχο την ενίσχυση της ισπανικής γλώσσας, εφαρμόζουν ορισμένες πρακτικές στα πλαίσια της οικογένειάς τους, όπως επισκέψεις στην Ισπανία, επαφές με ισπανόφωνους συγγενείς και φίλους, ανάγνωση ισπανικών βιβλίων και παραμυθιών, κ.α. Αποτέλεσμα των πρακτικών είναι αυτή τη στιγμή να παρατηρείται μια σχετική διατήρηση της γλώσσας, κυρίως στις οικογένειες με ενήλικα παιδιά, τα οποία κατέχουν την ισπανική σε επίπεδο σχεδόν ίδιο με την ελληνική. Παρόλα αυτά, σε συνολικό επίπεδο, διαπιστώνεται μια τάση γλωσσικής μετατόπισης προς τα ελληνικά, παρά την επιθυμία των γονέων για διατήρηση της ισπανικής γλώσσας, καθώς οι πρακτικές και οι προσπάθειες ενίσχυσης της τελευταίας εξασθενούν με το πέρασμα των χρόνων. Λέξεις κλειδιά: γλωσσική διατήρηση, επαφή των γλωσσών, γλωσσικές πολιτικές οικογενειών, ελληνικά, ισπανικά, ελληνο-ισπανικές οικογένειες 10

12 RÉSUMÉ Introduction Notre étude porte sur le maintien de la langue espagnole dans les familles mixtes de la communauté grecque-espagnole et, précisément, dans la région de Thessalonique. Due à l'augmentation de l'immigration et, par conséquent, à la diffusion du multilinguisme, l'étude des familles mixtes, c'est-à-dire celles constituées par des couples ayant des langues et des milieux culturels différents, est une question qui préoccupe tant les cercles scientifiques des sciences sociales que l'opinion publique. Ainsi, dans cette recherche, nous avons pour objectif d'explorer les pensées, les perceptions et les attitudes des Espagnols, qui sont les parents de familles grecques-espagnoles, en ce qui concerne leur langue et le bilinguisme, les compétences linguistiques et l'utilisation de l'espagnol dans la famille. De plus, nous visons à rechercher si les parents emploient des pratiques et lesquelles pour renforcer la langue espagnole au sein de la famille. Grâce à tout cela, nous avons l'intention d'indiquer la tendance générale de maintien ou de transfert de la langue espagnole chez la famille mixte grecque-espagnole au contexte grec. Cadre théorique Le cadre théorique est une analyse sommaire des concepts qui constituent la base de notre recherche. Plus précisément, une tentative de définition du bilinguisme/plurilinguisme est présentée et les différents types de la notion sont décrits. En outre, on distingue les concepts bilinguisme et diglossie et on dessine les deux langues de l'individu (langue forte et faible, première et seconde langue, langue étrangère). Ensuite, on analyse la question du maintien de la langue et on se réfère aux facteurs qui contribuent à sa réalisation. Enfin, nous examinons la question des politiques linguistiques et, surtout, des politiques linguistiques des familles, lesquelles sont associées aux pratiques linguistiques, aux idéologies et croyances vers la langue et à la planification ou à la gestion de la langue (Spolsky, 2004:5) par les membres de la famille. 11

13 Enquête D'abord, dans notre étude, il est important de présenter les éléments du contexte de notre enquête. On décrit donc les relations (politiques, culturelles, etc.) entre les deux pays (Grèce et Espagne) depuis l'antiquité jusqu'à nos jours. On présente la diffusion de l'espagnol aujourd'hui dans le monde entier et surtout au sein de la Grèce et, enfin, les relations des langues (grec et espagnol) en montrant leur proximité. La problématique de notre enquête et, plus précisément, les questions de recherche qui ont mené à ce sujet et auxquelles nous essayons de répondre, sont les suivantes: La langue espagnole est-elle maintenue au niveau de la famille dans un environnement linguistique différent (non hispanophone)? Est-ce que les liens de la famille avec le pays d'origine (Espagne) restent forts? Quel est le niveau que les enfants ont en ce qui concerne la langue espagnole dans les quatre compétences linguistiques (lecture, écriture, expression orale, écoute)? Quels sont les domaines où la langue est utilisée? Est-ce que les relations entre les deux pays et les deux langues jouent un rôle dans le maintien de la langue espagnole? Quelle est l'attitude (de la mère espagnole) vers la langue espagnole et son maintien? Quelle est l'attitude des parents face au bilinguisme? Quelles sont les pratiques des parents pour le soutien de l'espagnol dans la famille et par conséquent la préservation du bilinguisme? Pour mener notre recherche, nous avons choisi la méthode qualitative et, comme outil de recherche, nous avons utilisé l'entretien semi-directif, la technique la plus utilisée pour les recherches en sciences sociales (Nils & Rimé, 2003: 173). Les entretiens qu'on a réalisé, ont été enregistrés et puis transcrits, afin que nous puissions les analyser. 12

14 En ce qui concerne l'échantillon, notre enquête a inclus 7 familles grecquesespagnoles qui résident dans la région de Thessalonique. Ce nombre est considéré comme satisfaisant (près de 11 % des Espagnols mariés de la région), car selon les chiffres de l'autorité Statistique Hellénique 1, dans la région de Macédoine centrale, la population de résidents espagnols de l'année 2011 est seulement 155, dont les mariés sont 64, 42 femmes et 22 hommes. Analyse des données et résultats Les données recueillies à partir des entretiens ont été soumises à une analyse de contenu thématique. Ayant comme critère le sujet commun (axe thématique) qui a été touché à chaque fois, on a regroupé les différentes données des entretiens. Les axes thématiques de notre recherche sont les suivants: A. Choix et utilisation de l'espagnol - Domaines d'utilisation de la langue B. Les compétences linguistiques des enfants en espagnol C. Pratiques pour renforcer la présence de l'espagnol dans la famille D. Existence et maintien des liens avec le pays d'origine (Espagne) et sa culture E. L'importance et la valeur de la langue espagnole F. Les attitudes vers les relations entre les deux pays (Grèce - Espagne) G. Les attitudes vers le bilinguisme Ainsi, on a créé des catégories thématiques pour chaque axe à partir des données des entretiens, afin de répondre aux questions de la recherche. De cette façon, les éléments intéressants ont été classés et on est arrivé aux conclusions générales sur l'objet de notre recherche. Ensuite, les résultats de la recherche sont présentés brièvement selon les axes thématiques. Les extraits utilisés pour justifier les résultats sont des traductions des mêmes extraits des entretiens en grec, mais à cause du manque d'espace, on ne pouvait pas citer plusieurs. A. Choix et utilisation de l'espagnol - Domaines d'utilisation de la langue 1 (τελευταία πρόσβαση: 15/11/14) 13

15 1. Langue dominante de la famille La plupart des familles (5 sur 7) choisissent le grec comme langue principale de communication à la maison entre tous les membres. Deux familles avaient comme langue principale l'espagnol quand les enfants étaient petits. Puis, l'une des deux a choisi la langue grecque comme principale et l'autre utilisent toutes les deux. Enfin, une seule famille utilise toutes les deux langues depuis la naissance de leurs enfants jusqu'à aujourd'hui. 2. Langue entre les époux La langue choisie entre les époux est le grec au taux de 70 % (5 sur 7 familles). Les deux autres couples utilisent entre eux les deux langues (grec et espagnol). 3. Langue entre parents et enfants La plupart des parents parlent avec leurs enfants dans leur langue maternelle, jusqu'à ce que les enfants acquièrent un niveau suffisant dans chaque langue. Ainsi, comme les enfants grandissent, soit ils utilisent tous les deux langues, soit plus souvent, ils ont tendance à utiliser la langue grecque. 4. Langue entre les enfants Dans la plupart des cas, le choix des langues dépend d'où ils se trouvent, dans quel pays, donc généralement, les enfants suivent la langue de l'environnement. 5. Autres domaines d'utilisation de l'espagnol L'espagnol est utilisé souvent quand les parents ou les enfants ne veulent pas être compris par leur entourage, par exemple une mère dit: "(...) mais quand elles ne voulaient pas être comprises par les autres, elles utilisaient l'espagnol et la même chose se passait aussi en Espagne, elles y parlaient en espagnol et quand elles ne voulaient pas être comprises, elles parlaient en grec" (Isabella). Dans toutes les familles, la langue espagnole est utilisée au travail, étant donné qu'elle est un moyen principal de la profession soit des parents soit de leurs enfants. Enfin, l'espagnol est la langue utilisée avec les membres de la famille et les amis à l'étranger, mais aussi avec les amis hispanophones en Grèce. B. Les compétences linguistiques des enfants en espagnol Selon les parents, le grec est la langue la plus développée par leurs enfants. Cependant, la langue espagnole est développée à un haut niveau par les enfants plus grands et adultes des familles (1ère, 2ème, 3ème famille), qui utilisent tous les deux 14

16 langues presque au même niveau, avec une petite faiblesse dans le vocabulaire. D'un autre côté, les enfants les plus petits utilisent l'espagnol à un niveau suffisant, mais ils sont assez faibles pour l'écriture (production et compréhension). Les parents disent: "J'ai passé assez de temps avec mes enfants et donc leurs premiers mots ont été en espagnol (...) Ils ont un développement normal, en grammaire, c'est-àdire maintenant ils utilisent la voix passive, le subjonctif. Moi, je les corrige quand ils parlent, mais il y a juste une manque de vocabulaire. (...) à ce moment-là, ils ne peuvent pas discuter des sujets avec la même facilité qu'en grec" (Amelia) "(...) Elle a commencé avec les deux langues, je pense. Je ne me souviens pas, je ne peux pas choisir. La vérité est que les premiers mots sont communs dans les deux langues, maman, 'μπαμπά', papa. (...) L'espagnol est à niveau oral, pourquoi je ne lui ai pas appris à écrire en espagnol, le grec est au meilleur niveau, car il est à niveau écrit et oral et certainement il est à un niveau plus haut au vocabulaire"(natalia) C. Pratiques pour renfoncer la présence de l'espagnol dans la famille D'abord, Il est important de noter que la plupart des parents essaient de renforcer l'espagnol tant que leurs enfants sont encore à l'école maternelle ou au début de l'école primaire. Puis, comme leurs enfants ont un niveau de langue satisfaisant, "ils se détendent", comme nous a dit Mme Victoria: "Quand les enfants ont déjà appris couramment une langue et l'autre, j'ai arrêté l'espagnol à la maison et je l'ai regretté". Néanmoins, les pratiques que les parents utilisent ou utilisaient pour renforcer l'espagnol au sein de la famille sont diverses: Visites-voyages en Espagne pour que les enfants pratiquent la langue espagnole dans son environnement naturel. Les contacts avec la famille et les amis qui vivent en Espagne (ou en Grèce) avec l'aide de moyens technologiques (téléphone, facebook, what's up, etc.) Insistance sur l'utilisation de la langue Toutes les mères espagnoles ont signalé qu'elles-mêmes, mais aussi leurs époux, dans deux cas de familles, parlaient l'espagnol constamment avec leurs enfants 15

17 quand ils étaient petits, afin qu'ils apprennent et développent le langage naturellement, comme une langue maternelle. "Moi, je continuais à leur parler en espagnol (...) Donc, j'utilise la langue espagnole avec une manière trop naturelle, telle que ma mère l'utilisait avec moi" (Ariana) Lecture des livres et des contes en espagnol Les films (dans la maison ou au cinéma), la télévision et le théâtre sont d'autres pratiques que tous les parents utilisent pour renforcer la langue cible La musique et les chansons espagnoles Cours d'apprentissage d'espagnol Seulement 3 familles sur 7 ont choisi les cours d'apprentissage comme une pratique pour le renforcement de l'espagnol, étant donné qu'elles avaient cette opportunité offerte par l'union grec-espagnol, comme Mme Isabella nous a dit "puis, nous avons commencé l'union, nous avons fait des cours, mais les enfants déjà parlaient l'espagnol". Jeux éducatifs en espagnol "J'ai eu des jeux avec des lettres, avec lesquels les enfants apprenaient des mots et leur écriture en espagnol, comme des puzzles. Ils avaient plusieurs choses avec l'élément espagnol"(amelia) Groupe d'enfants des familles grecques-espagnoles pour l'amélioration de la langue Une pratique intéressante est la création d'un «groupe de bébés», comme ils l'appellent. Les mères qui ont des enfants d'âge préscolaire et scolaire se rassemblent, afin que leurs enfants se rencontrent, soient en contact entre eux et avec l'élément espagnol, mais surtout le but du groupe est la pratique de la langue espagnole. D. Existence et maintien des liens avec le pays d'origine (Espagne) et sa culture Tous les participants de notre recherche ont exprimé leur intention d'avoir des liens avec l'espagne, mais aussi de conserver l'élément espagnol en Grèce et dans leurs familles. Pour atteindre cet objectif, ils utilisent plusieurs façons. En premier lieu, pour maintenir les liens avec leur pays, les relations avec la famille en Espagne, avec les amis hispanophones (en Espagne ou en Grèce) et les voyages en Espagne sont les manières principales pour obtenir ce but. Mme Isabelle 16

18 nous a dit que "le contact n'est pas perdu et grâce aux voyages qu'elles faisaient quand elles étaient petites, elles sont très attachées à leurs cousins là-bas et à la famille en général, donc ils parlent avec eux tous les jours ou très souvent". En ce qui concerne les relations avec les amis espagnols ou, en général, hispanophones, il faut constater que la situation était un peu plus difficile, car au fil des années, il était assez difficile pour les participants de garder le contact avec leurs amis en Espagne, comme Mme Amelia: "Je ne peux pas dire que j'ai gardé beaucoup de contacts, surtout, car ils ont été perdus avant. Quand je suis arrivée parce que,je pense, qu'il n'y avait pas d'internet, les téléphones (les appels) étaient cher, donc il restait à écrire une lettre à la main. Et peu à peu, à cause du travail, à cause de la distance, je ne sais pas, nous avons perdu le contact depuis le début". De toute façon, il y a beaucoup de participants qui continuent à avoir des amis d'origine espagnole, ce qui les aide à conserver les liens avec leur pays: "Oui, je garde une amitié, avec ma meilleure amie, nous sommes copines depuis 45 ans et avec mes collègues du ministère je maintiens encore les amitiés, donc c'est une porte qui n'est pas fermée et elle ne se fermera jamais, parce que je me sens trop trop espagnole" (Olivia). En second lieu, concernant le maintien de l'élément espagnol en Grèce, la communauté espagnole de Thessalonique s'est affaiblie. Pendant les années '90 et jusqu'à 2007, elle était plus organisée, comme Mme Isabella le dit: "Nous avons fait beaucoup de choses. Même nos propres enfants avaient des cours d'espagnol, nous continuions nos célébrations, nous nous rencontrions très régulièrement, nous avions une grande bibliothèque, avec des livres en espagnol principalement, très peu en grec, une bibliothèque pour prêter des livres, il y avait, donc, une existence très animée de l'élément espagnol et d'amérique latine, parce que nous avions aussi des gens d'amérique latine. Une communauté dynamique, avec notre nourriture, nos danses, nous faisions des cours de danse, des séminaires, avec la langue, la culture, avec des expositions, des conférences, il y avait trop - trop de travail, et nous avons eu de très bons résultats". Dans cette période-ci, il y a à nouveau une tentative pour relancer l'élément espagnol dans la ville, grâce à la coopération de 2-3 unions-clubs. Cependant, la participation n'est pas très importante parce que les Espagnoles plus jeunes de notre étude (4e, 5e, 6e, 7e famille), nous ont dit que, pour des raisons diverses, elles ne 17

19 sont pas intéressées par les clubs et la communauté espagnole, néanmoins, a des contacts avec les Espagnols de Thessalonique: "Je sais qu'il y a un club, au début j'y suis allée, il ne m'est pas arrivé d'y aller à nouveau et je n'ai pas beaucoup de contacts (...) J'ai de bonnes relations avec les Espagnols qui sont ici, mais je n'ai aucune relation avec la communauté espagnole à Thessalonique» (Ariana). E. L'importance et la valeur de la langue espagnole Cet axe thématique est divisé en trois catégories: 1) Attitudes concernant le maintien de la langue espagnole, 2) Attitudes vers la langue espagnole, 3) Attitudes vers la langue espagnole dans l'environnement grec. 1. Attitudes concernant le maintien de la langue espagnole Le maintien de la langue espagnole est un objectif principal pour les participants et il est considéré comme quelque chose de positif, car il leur offre beaucoup: "certainement, je pense que d'avoir une deuxième langue dans votre maison est une richesse" (Amelia), comme quelque chose de naturel, comme il s'agit de leur langue maternelle: "Il me semble tout à fait normal, très familier" (Ariana), mais, en même temps, comme quelque chose d'indispensable pour la famille: "(...) c'était un besoin familial" (Amelia), "(...) l'enfant doit apprendre la langue des grands-parents. Je crois qu'il faut" (Natalia). C'est pourquoi un nombre de participants (deux mères) disent qu'ils ont envie de continuer le maintien de la langue aux générations à venir. 2. Attitudes vers la langue espagnole Pour les participants (d'origine espagnole) de notre recherche, l'espagnol est "leur propre langue", comme presque tous nous ont dit, en indiquant la valeur émotionnelle qu'elle a pour eux. L'espagnol est considéré comme une part d'euxmêmes, le moyen principal d'expression, mais encore ce qui les unit avec leur pays (Espagne): "C'est ma racine et je voudrais garder cette racine" (Victoria), "Pour moi, c'est une donnée, c'est ma langue, c'est fini (...) l'espagnol m'exprime mieux (...) Je peux m'exprimer beaucoup mieux en espagnol, quelque chose qui, moi, me satisfait beaucoup"(amelia). Ensuite, selon les participants, l'espagnol a une valeur utilitaire, car c'est un outil de communication principal au niveau mondial, étant donné qu'elle est une des langues les plus parlées au monde: "Je peux communiquer avec trop de millions de 18

20 personnes, environ 420, qui officiellement parlent l'espagnol, donc c'est un très bon outil" (Isabella). De plus, ils pensent que l'espagnol est utile comme outil professionnel primordial: "Actuellement en Grèce, depuis plusieurs années, il m'aide à travailler, donc, à nouveau si nous regardons d'un point de vue économique, c'est un très bon outil pour moi et ma famille" (Isabella). 3. Attitudes vers la langue espagnole dans l'environnement grec Concernant la valeur, la position et la vision de la langue et de la culture espagnole en Grèce, selon nos participants, on a observé deux points de vue totalement différents. D'une part, la majorité (5 familles sur 7) croit que la langue et la culture espagnole et en général l'espagne, comme un pays, sont traitées de façon très positive par les Grecs: "C'est une langue très attachante, quand les grecs entendent l'espagnol, ils se réjouissent, parce que pour eux c'est comme l'italien. Peut-être parce qu'il est considéré comme un peuple méditerranéen et c'est un peu plus près. L'espagnol est agréable pour eux" (Alexandros). En revanche, l'autre partie de l'échantillon (3 familles sur 7) pense que c'est une langue indifférente, sans valeur utilitaire pour les Grecs, ce qui est confirmé par la position de l'espagnol dans les écoles grecques, qui est presque inexistante: "La langue espagnole en Grèce n'a pas une grande valeur, d'abord elle n'existe pas dans les écoles, bien qu'il y a des tentatives, elles ne sont pas fondamentales" (Ariana). F. Les attitudes vers les relations entre les deux pays (Grèce - Espagne) Dans cet axe thématique, on peut distinguer deux catégories: 1) Les attitudes concernant les similitudes entre les cultures et les langues des deux pays, 2) Les relations entre les deux pays (similitudes de langue-culture) comme facteur de maintien linguistique. 1. Les attitudes concernant les similitudes entre les cultures et les langues des deux pays Presque tous les participants ont reconnu qu'il y a des similitudes entre les deux peuples, les deux cultures et les deux langues: "Nous ne devons pas oublier qu'en Espagne les Grecs étaient présents plusieurs années, nous avons plusieurs monuments là-bas. Nous sommes donc liés, l'art et de nombreux auteurs grecs traitent de l'espagne (...), donc nous avons beaucoup d'éléments communs qui nous rapprochent. Non, seulement la langue" (Isabella), "Je pense que nous avons la 19

21 même approche (pour les langues), en principe. Au sujet des temps grammaticaux, et pour beaucoup de choses, la prononciation est la même et cela aide beaucoup" (Serena), "Comme nous sommes tous les deux des peuples méditerranéens, nous avons beaucoup en commun, pour tout, dans l'humour, dans nos relations avec les amis, les relations avec la famille, la perception de diverses choses. Je crois que nous avons beaucoup de choses en commun" (Ariana). Toutefois, il s'agit de deux pays différents et les différences existent aussi, comme nous a dit un participant grec de notre recherche: "Il n'y a pas de connexion entre la Grèce et l'espagne en tant que peuple (...) seulement le mariage de Sophie avec le roi (...) c'est-à-dire, en fait, que même si nous sommes très proches, cette relation n'est pas développée (...) Alors que d'autres peuples qui sont ici, ont développé des relations.. avec les Italiens et les Allemands on peut dire". 2. Les relations entre les deux pays (similitudes de langue-culture) comme facteur de maintien linguistique Les opinions de notre échantillon concernant cette catégorie sont divisées en deux. D'une part, la majorité de nos participants (4 sur 7-57%) croit que les similitudes entre les deux pays sont un facteur qui n'influence pas le maintien de l'espagnol et, dans quelques cas, c'est peut-être un élément négatif: "Je pense que, partout, dans n'importe quel pays étranger, j'aurais fait la même chose. Je ne sais pas si cela a aidé, mais si je vivais en Allemagne par exemple, je pense que je parlerais l'espagnol avec mon enfant. Il n'a pas joué un rôle" (Natalia), "pour les enfants, je peut dire que c'était un obstacle (...) Oui, parce qu'elles sont très similaires au point que vous ne comprenez pas ce que vous dites» (Amelia). D'autre part, il y a 2 participants qui croient que la relation entre les deux pays peut jouer un rôle pour le maintien de la langue, tel qu'elle peut les faire se sentir proche et la langue peut être renforcée: "C'est-à-dire qu'un Grec qui va en Espagne, se sent très à l'aise et l'espagnol en Grèce se sent très familier (...) Bien sûr - bien sûr, ça aide (...) J'imagine que ces similitudes jouent un rôle" (Ariana). G. Les attitudes vers le bilinguisme Les participants de l'enquête sont positifs face au bilinguisme. Quand ils pensent au bilinguisme d'eux-mêmes et de leurs enfants, les sentiments suscités sont la joie, le plaisir et le contentement. Plus précisément, ils reconnaissent que 20

22 c'est un privilège très important, qui peut leur offrir que des avantages: "quelque soit la langue, même si tu penses que c'est la langue la plus inutile au monde, elle t'offrira toujours quelque chose, elle t'ouvrira une «porte», je pense que la langue est tout» (Olivia), "Quelque soit la langue, pour moi c'est la richesse" (Serena). En ce qui concerne les avantages du bilinguisme que nos participants ont notés, on peut les diviser en quatre sous-catégories. D'abord, on distingue les avantages cognitifs, qui concernent les connaissances des enfants et l'apprentissage, soit pour une langue étrangère soit en général, qui est plus facile pour les enfants bilingues, selon leurs parents: "Je ne sais pas si mes enfants sont nés très intelligents ou que le fait d'être bilingues les a aidé à avoir une perception différente, puisqu'ils ne peinent pas beaucoup pour comprendre les cours et travailler pour leurs devoirs" (Amelia), "Des enfants privilégiés. Parce que je pense que leur cerveau fonctionne différemment après (...) Premièrement, la troisième langue vient trop facilement à eux, et quand tu as une telle aisance avec les langues, tu es au moins privilégié" (Serena). Puis, les parents trouvent que le bilinguisme est un atout pour leurs enfants, puisqu'il leur offre sans effort une caractéristique supplémentaire et importante pour leur profil professionnel. En même temps, le bilinguisme peut aussi être un outil essentiel pour trouver un travail, pour acquérir meilleure rémunération et, par conséquent, meilleur niveau de vie: "Je l'ai défendu, ils devaient l'apprendre pour leur avenir" (Victoria), "Aujourd'hui, les langues étrangères jouent un rôle très important. Ils (les enfants) ont une langue de plus dans leur CV, sans écoles, sans souffrance, sans faire des exercices" (Ariana). Ensuite, on distingue les avantages culturels. Selon les parents, le bilinguisme offre aux gens non seulement la connaissance d'une autre langue, mais aussi la connaissance d'une culture différente, d'une mentalité différente, qui élargit - ouvre tant leur esprit que leurs compétences à communiquer avec plus de personnes dans le monde entier: "D'autre part, il ouvre les horizons des personnes. Car via l'espagnol, elles connaissent une culture" (Ariana), "D'abord, elles peuvent prendre l'avion maintenant et voyager dans toute l'amérique latine. Elles peuvent communiquer avec 500 millions de personnes, je pense que c'est un patrimoine très important» (Serena). 21

23 Enfin, il est important de noter que le bilinguisme contribue au développement du caractère et de la pensée à un autre niveau, plus large. Précisément, il est considéré qu'il rend la personne capable de confronter la réalité d'une manière différente: "Il apprend deux façons de penser, deux modes de comportement, deux modes de confronter la vie, les choses (...) cela permet de vivre, d'expérimenter deux cultures et cela peut peut-être aider à être plus ouvert à accepter ce qui est différent" (Natalia). Conclusion En résumé, par cette recherche, nous en concluons que les parents sont positifs au sujet du bilinguisme et qu'ils défendent le maintien de la langue espagnole, en appliquant certaines pratiques qui favorisent cet objectif. Ainsi, en ce moment, on peut observer partiellement une préservation de la langue, surtout dans les familles ayant des enfants adultes. Néanmoins, en général, il est observé une tendance de transfert linguistique vers la langue grecque, puisque les pratiques et les efforts visant à renforcer l'espagnol s'affaiblissent au fil des ans, malgré la volonté générale des parents à maintenir la langue cible. Afin d'obtenir le résultat désiré, il est suggéré que les parents n'abandonnent pas les efforts et les pratiques pour le renforcement de l'espagnol dans la famille, lorsqu'ils remarquent que les enfants développent, selon eux, une compétence basique dans la langue cible. Un niveau de base n'est pas un critère pour que la langue se maintienne, ni la preuve que les enfants continueront à l'utiliser aussi bien ou mieux. Une proposition pour contribuer à la préservation de l'espagnol est le maintien des contacts avec la communauté espagnole dans le lieu de résidence, afin de cultiver chez les enfants un amour pour la langue et la culture espagnoles. En même temps, grâce aux contacts et aux relations avec les hispanophones, la langue acquiert une valeur utilitaire. C'est pourquoi, dès leur jeune âge, les enfants voient que la langue espagnole est un moyen de communiquer et de créer des relations avec d'autres enfants qui ont le même pays d'origine et par conséquent, le désir à apprendre la langue est cultivé chez les enfants. Finalement, par le biais de notre recherche, plusieurs nouvelles questions ont émergées concernant le maintien de l'espagnol et il serait bon de les étudier à 22

24 l'avenir. Ensuite, on présente les suggestions pour des recherches ultérieures sur ce sujet: Recherche de thème similaire, mais en utilisant une combinaison d'outils méthodologiques (entretiens et observation), principalement pour l'étude des compétences linguistiques des enfants et des parents en espagnol et en grec, afin d'examiner précisément et en profondeur si la langue est maintenue et dans quelle mesure. Enquête de thème similaire, mais avec un échantillon d'une autre région de la Grèce, par exemple d'athènes, de la Chypre ou des Balkans afin de comparer les résultats des deux études. Recherche sur les attitudes des espagnols de deuxième génération vers le maintien linguistique. Recherche sur le maintien de la langue espagnole dans la communauté grecque-espagnole de Thessalonique, mais après quelques années, afin d'observer la situation de la préservation de la langue aux générations futures et de comparer les résultats avec cette enquête. Par l'étude de ces questions, on a pour but de continuer notre recherche et aussi de comprendre et d'explorer plus en profondeur le domaine du maintien linguistique et, par conséquent, la diffusion du multilinguisme au niveau national et mondial. 23

25 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα μελέτη διαπραγματεύεται την διατήρηση της ισπανικής γλώσσας στις μεικτές οικογένειες της ελληνο-ισπανικής κοινότητας και, συγκεκριμένα, αυτές που δραστηριοποιούνται στην ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλονίκης. Λόγω της αύξησης της μετανάστευσης και κατ' επέκταση της διάδοσης της πολυγλωσσίας, η μελέτη των μεικτών οικογενειών, δηλαδή αυτών που αποτελούνται από ζευγάρια με διαφορετικά γλωσσικά και πολιτισμικά υπόβαθρα, αποτελεί ένα θέμα που απασχολεί τόσο τους επιστημονικούς κύκλους των κοινωνικών επιστημών, αλλά και την ευρύτερη κοινή γνώμη. Επιπλέον, η μελέτη αναφορικά με τις γλώσσες στο πλαίσιο αυτών των οικογενειών (διατηρούνται και οι δύο γλώσσες ή μόνο η μία και ποια; διατηρείται περισσότερο αυτή που είναι ίδια με τη γλώσσα του περιβάλλοντος ή όχι;, κ.ά.) είναι ένα από τα πιο ζητήματα που παρουσιάζει ενδιαφέρον και έχει υπάρξει αντικείμενο πολλών ερευνών. Η εν λόγω έρευνα κινείται στο ίδιο πλαίσιο, ωστόσο έχει ως κύριο αντικείμενο μελέτης την ισπανική γλώσσα, μια, αν μπορούμε να πούμε, όχι και τόσο διαδεδομένη ως μητρική γλώσσα στην Ελλάδα και εξετάζει αν αυτή διατηρείται στο ελληνικό περιβάλλον. Το συγκεκριμένο θέμα ξεκίνησε ως ιδέα από τον τομέα της πολυγλωσσίας και της διαπολιτισμικότητας που απασχολούν ιδιαίτερα τις κοινωνικές επιστήμες στις μέρες μας, καθώς αποτελούν βασικά χαρακτηριστικά της ευρωπαϊκής και παγκόσμιας κοινωνίας. Δεδομένου ότι η ισπανική αποτελεί μια από τις πλέον διαδεδομένες γλώσσες στον κόσμο, αλλά και αναλογιζόμενοι την αύξηση του ενδιαφέροντος για την εκμάθηση των ισπανικών ως ξένη γλώσσα στην Ελλάδα τα τελευταία χρόνια, κρίθηκε ενδιαφέρουσα η ενασχόληση με αυτή και ιδιαίτερα με τη διατήρησή της στα πλαίσια των μεικτών οικογενειών, οι οποίες πληθαίνουν τόσο σε παγκόσμιο επίπεδο όσο και στην Ελλάδα. Επιπλέον, το γεγονός ότι ως γενικό πλαίσιο τίθεται το ελληνικό περιβάλλον, προσθέτει στην έρευνα ένα ακόμη ενδιαφέρον στοιχείο, καθώς οι ελληνο-ισπανικές οικογένειες είναι ένας τομέας που έχει ερευνηθεί ελάχιστα, ίσως και καθόλου. Έτσι, λοιπόν, στην εν λόγω έρευνα θέτουμε ως στόχο να διερευνήσουμε τις σκέψεις, τις αντιλήψεις και τις στάσεις των Ισπανών, που αποτελούν τους γονείς 24

26 των ελληνο-ισπανικών οικογενειών, αναφορικά με τη γλώσσα τους και με τη διγλωσσία, τη γλωσσική ικανότητα και τη χρήση των ισπανικών στην οικογένεια, καθώς επίσης και να αναζητήσουμε αν οι γονείς εφαρμόζουν πρακτικές για την ενίσχυση της ισπανικής γλώσσας και ποιες είναι αυτές. Μέσα από όλα αυτά αποβλέπουμε να διαφανεί η γενική τάση διατήρησης ή μετατόπισης της ισπανικής γλώσσας στη μεικτή οικογένεια στο ελληνικό πλαίσιο. Με βάση τα παραπάνω, λοιπόν, τα ερευνητικά ερωτήματα που οδήγησαν σε αυτό το θέμα και στα οποία επιχειρούμε να δώσουμε απάντηση, προκειμένου να συμβάλλουμε στο να διαφωτιστεί γενικότερα ο τομέας της γλωσσικής διατήρησης στις μεικτές οικογένειες, είναι τα εξής: 1. Διατηρείται η ισπανική γλώσσα σε οικογενειακό επίπεδο στα πλαίσια ενός διαφορετικού (μη ισπανόφωνου) γλωσσικού περιβάλλοντος; 2. Οι δεσμοί με τη χώρα καταγωγής (εδώ Ισπανία) παραμένουν ισχυροί; 3. Ποιο είναι το επίπεδο γνώσης που έχουν τα παιδιά αναφορικά με την ισπανική γλώσσα στις τέσσερις γλωσσικές δεξιότητες (ανάγνωση, γραφή, ομιλία, ακρόαση); 4. Ποια είναι τα πεδία όπου χρησιμοποιείται η γλώσσα; 5. Οι σχέσεις των δύο χωρών και των δύο γλωσσών διαδραματίζουν κάποιο ρόλο στη διατήρηση της ισπανικής γλώσσας; 6. Ποια είναι η στάση (του Ισπανού γονέα) απέναντι στην ισπανική γλώσσα και τη διατήρησή της; 7. Ποια είναι η στάση των γονέων απέναντι στη διγλωσσία; 8. Ποιες είναι οι πρακτικές των γονέων για την ενίσχυση της ισπανικής και κατ' επέκταση για τη διατήρηση της διγλωσσίας; Σχετικά με τη δομή της παρούσας διπλωματικής εργασίας, στο πρώτο μέρος παρουσιάζεται το θεωρητικό πλαίσιο, γίνεται δηλαδή μια συνοπτική ανάλυση των θεωρητικών αντικειμένων που αποτελούν τη βάση για την εν λόγω έρευνα. Συγκεκριμένα, αναλύεται η έννοια της διγλωσσίας/πολυγλωσσίας και οι διάφορες πτυχές της, η γλωσσική διατήρηση και οι γλωσσικές πολιτικές των οικογενειών. Το δεύτερο μέρος της εργασίας αποτελεί η παρουσίαση της έρευνας που εκπονήθηκε στα πλαίσια της εν λόγω εργασίας και, ιδιαίτερα, παρουσιάζεται πρώτα το ευρύτερο πλαίσιο της έρευνας, δηλαδή οι σχέσεις Ελλάδας και Ισπανίας ανά τους αιώνες, η 25

27 θέση των ισπανικών σήμερα, οι σχέσεις της ελληνικής και της ισπανικής γλώσσας, καθώς και προηγούμενες έρευνες και δουλειές που έχουν γίνει σχετικά με το θέμα. Στη συνέχεια, γίνεται η παρουσίαση της μεθοδολογίας της έρευνας, δηλαδή περιγράφεται η ερευνητική πορεία που ακολουθήθηκε (προβληματική προς διερεύνηση, πληθυσμός και δείγμα, τεχνική της έρευνας, ανάλυση δεδομένων). Έπειτα, στο τρίτο μέρος παρουσιάζονται τα αποτελέσματα που προέκυψαν και, ακολούθως, στο επόμενο κεφάλαιο, στα συμπεράσματα, γίνεται μια συνοπτική συζήτηση και ερμηνεία των αποτελεσμάτων σε σχέση με τις προηγούμενες δουλειές που έχουν γίνει και με τον αρχικό στόχο της έρευνας. Στο σημείο αυτό, κρίνεται χρήσιμο να αναφέρουμε ότι στον κείμενο της εργασίας, όπου υπάρχουν αποσπάσματα από ξενόγλωσση βιβλιογραφία και δεν αναφέρεται ο μεταφραστής/μεταφράστρια, τότε έχει γίνει προσπάθεια μετάφρασης από την ίδια τη συγγραφέα της εν παρούσας εργασίας. Κλείνοντας, το τελευταίο μέρος αποτελεί η παράθεση της βιβλιογραφίας και της ιστογραφίας που χρησιμοποιήθηκε, καθώς και το παράρτημα, στο οποίο περιλαμβάνονται οι απομαγνητοφωνήσεις των συνεντεύξεων που έδωσαν οι γονείς των ελληνο-ισπανικών οικογενειών, οι κατευθυντήριες ερωτήσεις που χρησιμοποιήθηκαν για τη διεξαγωγή των συνεντεύξεων και ορισμένες άλλες χρήσιμες πληροφορίες για την ελληνο-ισπανική κοινότητα. 26

28 ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ Διγλωσσία Γενικά, ως γλώσσα θεωρούμε το μέσο που μας επιτρέπει να επικοινωνούμε. Παράλληλα, όμως, η γλώσσα είναι στενά συνδεδεμένη με τον τρόπο αντίληψης και ερμηνείας του κόσμου γύρω μας, με τον τρόπο έκφρασης του πολιτισμού και των αξιών μας (Vlaeminck, 2004: 82), αποτελώντας ταυτόχρονα κυρίαρχο παράγοντα καθορισμού της ταυτότητάς μας (κοινωνικής, επαγγελματικής, πολιτιστικής, μορφωτικής, εθνικής) ως άτομα και ως μέλη μιας κοινότητας (Τοκατλίδου, 1986: 15 Vlaeminck, 2004: 82). Στις μέρες μας, η μετανάστευση, αλλά και παλαιότερα (κυρίως) η προσφυγιά, δηλαδή η μετακίνηση των ατόμων από τη χώρα προέλευσης τους για διάφορους λόγους (προσωπικούς, εκπαιδευτικούς, οικονομικούς, πολιτικούς, κλπ.) και η εγκατάστασή τους σε μία άλλη, αποτελεί σχεδόν ένα καθημερινό φαινόμενο. Παράλληλα, στη σημερινή παγκοσμιοποιημένη κοινωνία η διάχυση διαφόρων γλωσσών με υψηλό κοινωνικό κύρος είναι εξίσου διαδεδομένη. Οι παραπάνω είναι μόνο δύο από τους λόγους που οδηγούν τις γλώσσες των ανθρώπων να έρχονται σε επαφή, καθώς τα μέλη μιας κοινωνίας χρησιμοποιούν δύο ή περισσότερες γλώσσες για να επικοινωνήσουν και με τον τρόπο αυτό δημιουργείται η κατάσταση της διγλωσσίας ή πολυγλωσσίας 2 (Κοιλιάρη, 2005: 25). Αξίζει να αναφέρουμε ότι στην Ευρώπη, η αξία της πολυγλωσσίας έχει γίνει αντιληπτή και γι' αυτό οι πολύγλωσσοι πολίτες υπήρξε ένας από τους βασικότερους σκοπούς της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (Vlaeminck, 2004: 83). Στη Λευκή Βίβλο για τη διδασκαλία και τη μάθηση: Προς την κοινωνία της μάθησης, που υιοθετήθηκε το 1995, διατυπωνόταν ως στόχος οι πολίτες της Ευρώπης να γνωρίζουν, μετά το πέρας της βασικής εκπαίδευσης, τουλάχιστον δύο γλώσσες, εκτός της μητρικής τους (Vlaeminck, 2004: 83). Όλοι οι μεγάλοι ευρωπαϊκοί και διεθνείς οργανισμοί (Ε.Ε., Ο.Η.Ε., UNESCO, κλπ.) τονίζουν την ανάγκη εκμάθησης γλωσσών και αναπτύσσουν δράσεις για την προώθησή τους, όμως, μέσω των πρακτικών τους προωθούν τις ευρέως ομιλούμενες γλώσσες (Τοκατλίδου, 2004: 135), ενώ για τις λιγότερο ομιλούμενες και διδασκόμενες 2 Στο εξής με τον όρο "διγλωσσία" θα αναφερόμαστε στη χρήση όχι μόνο δύο, αλλά πολλών γλωσσών, οπότε ο όρος περιλαμβάνει και τον όρο "πολυγλωσσία". 27

29 γλώσσες οφείλουν να φροντίσουν τα κράτη και οι λαοί που τις μιλούν (Τοκατλίδου, 2004: 136). Γίνεται εύκολα κατανοητό ότι η διγλωσσία αποτελεί τον κανόνα της χρήσης των γλωσσών στη σημερινή κοινωνία και όχι την εξαίρεση, άποψη που είχε διατυπωθεί ήδη από τη δεκαετία του 1960 από τον Mackey (1967,1968 όπως αναφέρεται από την Σκούρτου, 1997: 13 & 2011: 76) και είναι δικαιολογημένη, καθώς, σύμφωνα με τα δεδομένα της Wikipedia για τον παγκόσμιο πληθυσμό του 2010, οι γλώσσες του κόσμου είναι περίπου 6.900, ενώ τα επίσημα αναγνωρισμένα κράτη μόλις 200 (όπως αναφέρεται από την Τσοκαλίδου, 2012: 19). Επίσης, κρίνεται σκόπιμο να τονίσουμε τη σημασία της διγλωσσίας, καθώς χωρίς την ύπαρξη αυτής, η επικοινωνία των ανθρώπων θα ήταν περιορισμένη μόνο στα πλαίσια μιας γλωσσικής ομάδας, αποκλείοντας οποιαδήποτε εξωτερική επικοινωνία (Σκούρτου, 1997: 14), πράγμα αδύνατο αν σκεφτούμε τη λειτουργία της σημερινής κοινωνίας. Ορισμοί της διγλωσσίας Υστέρα από μελέτη της βιβλιογραφίας γύρω από το θέμα της διγλωσσίας (Baker, 2001 Σελλά-Μάζη, 2001 Σκούρτου, 1997 Σκούρτου, 2011 Τσοκαλίδου, 2012) στην προσπάθεια απόδοσης ενός ορισμού στην έννοια αυτή, δεν μπορούμε να είμαστε απόλυτοι, καθώς το φαινόμενο της διγλωσσίας είναι πολύπλοκο και πολυδιάστατο, χαρακτηρίζεται από ρευστότητα και συνεχή εξέλιξη. Παρακάτω, θα παρουσιάσουμε συνοπτικά την πορεία που ακολουθήθηκε στην προσπάθεια ορισμού της διγλωσσίας, αναφέροντας ενδεικτικά τους πιο χαρακτηριστικούς ορισμούς. Η πρώτη προσπάθεια ορισμού αυτού του φαινομένου έγινε από τον Bloomfield το 1933, ο οποίος την περιέγραψε ως την κατοχή δύο ή περισσότερων γλωσσών σε "τέλειο" επίπεδο, έτσι ώστε το δίγλωσσο άτομο να μην ξεχωρίζει από τον φυσικό ομιλητή της αντίστοιχης γλώσσας (όπως αναφέρεται από τους Τσοκαλίδου, 2012: Σκούρτου, 2011: 79 Baker, 2001: 50). Γίνεται, όμως, εμφανές ότι με τον συγκεκριμένο ορισμό περιορίζεται σημαντικά ο αριθμός των ατόμων που μπορούν να θεωρηθούν ως δίγλωσσοι (Σκούρτου, 2011: 79), ενώ παράλληλα η έννοια της "τέλειας" γνώσης μιας γλώσσας είναι κάτι ασαφές 28

30 (Τσοκαλίδου, 2012: 21), οπότε και δεν είναι αποδεκτός από τη σύγχρονη βιβλιογραφία. Στη συνέχεια, το 1953 ο Weinreich ορίζει τη διγλωσσία ως την εναλλακτική χρήση δύο γλωσσών από το ίδιο άτομο και ως δίγλωσσο το άτομο που συμμετέχει σε τέτοιου είδους επικοινωνιακές καταστάσεις (Σκούρτου, 2011: 80). Ο Haugen (1956, όπως αναφέρεται από την Τσοκαλίδου, 2012: 21) θεωρεί ως διγλωσσία την ικανότητα του ατόμου να παράγει καλοσχηματισμένα εκφωνήματα με νόημα σε δύο ή περισσότερες γλώσσες. Το 1964 ο Diebold (όπως αναφέρεται από τον Baker, 2001: 50), σε αντίθεση με τον αρχικό ορισμό του Bloomfield, θεωρεί ως δίγλωσσο, η καλύτερα αρκτικά δίγλωσσο, κάθε άτομο που χρησιμοποιεί μια δεύτερη γλώσσα, έστω και με ελάχιστη επάρκεια. Στην ίδια διάσταση κινείται και ο ορισμός του Macnamara (1970, όπως αναφέρεται από την Τσοκαλίδου, 2012: 21), για τον οποίο η διγλωσσία είναι η ικανότητα, έστω και περιορισμένη, σε μία από τις τέσσερις γλωσσικές δεξιότητες (κατανόηση, παραγωγή, ανάγνωση, γραφή) σε δύο ή περισσότερες γλώσσες. Συνεχίζοντας, αξίζει να αναφέρουμε τον ορισμό που προτείνει η Σκούρτου (2011: 83) βασιζόμενη στον ορισμό του Weinreich, σύμφωνα με την οποία η διγλωσσία δεν είναι μόνο η εναλλακτική, αλλά και η συνδυαστική χρήση δύο γλωσσών από το ίδιο άτομο. Τέλος, είναι απαραίτητο να αναφέρουμε τον ορισμό των Brutt-Griffler & Varghese (2004, όπως αναφέρεται από την Τσοκαλίδου, 2012: 22), ο οποίος θεωρείται από την Τσοκαλίδου ως ο πιο ολοκληρωμένος σύγχρονος ορισμός, διότι λαμβάνει υπόψη και τις ευρύτερες πολιτικές και ιδεολογικές διαστάσεις της διγλωσσίας και είναι ο ακόλουθος: "Η διγλωσσία μπορεί να προσδιοριστεί ως ο ενδιάμεσος γλωσσικός χώρος, ο οποίος γινόταν παραδοσιακά αντιληπτός ως αποτελούμενος από διακριτές οντότητες, ως δύο ξεχωριστές γλώσσες. Τα δίγλωσσα άτομα μας υπενθυμίζουν ότι ο γλωσσικός χώρος αποτελεί μάλλον ένα συνεχές και ότι δεν είναι μόνο οι γλώσσες οι οποίες συγκατοικούν στον ίδιο χώρο, αλλά ένα μείγμα από κουλτούρες και οπτικές γωνίες, το οποίο για κάποιους είναι ακατανόητο και για άλλους ανησυχητικό." (μτφρ. Τσοκαλίδου, 2012: 22). Παρακάτω, παρουσιάζεται συνοπτικά η πορεία της προσπάθειας ορισμού του φαινομένου της διγλωσσίας σε χρονολογική σειρά (Πίνακας 1). 29

31 Ορισμοί της Διγλωσσίας Bloomfield (1933) Weinreich (1953) Haugen (1956) Diebold (1964) Macnamara (1970) Brutt-Griffler & Varghese (2004) Η κατοχή δύο ή περισσότερων γλωσσών σε "τέλειο" επίπεδο - δίγλωσσο άτομο σαν φυσικός ομιλητής Η εναλλακτική χρήση δύο γλωσσών από το ίδιο άτομο Η ικανότητα του ατόμου να παράγει καλοσχηματισμένα εκφωνήματα με νόημα σε δύο ή περισσότερες γλώσσες Αρκτικά δίγλωσσος: κάθε άτομο που χρησιμοποιεί μια δεύτερη γλώσσα, έστω και με ελάχιστη επάρκεια Η ικανότητα, έστω και περιορισμένη, σε μία από τις τέσσερις γλωσσικές δεξιότητες σε δύο ή περισσότερες γλώσσες Ο ενδιάμεσος συνεχής γλωσσικός χώρος, αποτελούμενος από γλώσσες, αλλά και από ένα μείγμα από κουλτούρες και οπτικές γωνίες Πίνακας 1 Ατομική και Κοινωνική Διγλωσσία Στο παρόν κεφάλαιο κρίνεται σκόπιμο να διευκρινίσουμε τους όρους "diglossia" και "bilingualism" που περιγράφουν το φαινόμενο της χρήσης δύο ή περισσότερων γλωσσών (βλ. Πίνακα 2). Ο όρος "diglossia" χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον αμερικανό γλωσσολόγο Ferguson το 1959 (όπως αναφέρεται από τους Baker, 2001: 89 Calvet, 1999: Παπαπαύλου, 1997: 35 Σελλά-Μάζη, 2001: 85 Τσοκαλίδου, 2012: 31) για να περιγράψει τη συνύπαρξη δύο διαφορετικών ποικιλιών της ίδιας γλώσσας (διαλέκτων), όπου η μια είναι επίσημη και η άλλη ανεπίσημη. Στη συνέχεια, ο ίδιος όρος ("diglossia") επεκτάθηκε από τον Fishman το 1967 (όπως αναφέρεται από τους Baker, 2001: 89 Calvet, 1999: 45) και αναφερόταν στη συνύπαρξη δύο γλωσσών 30

32 μέσα στην ίδια γεωγραφική περιοχή. Από την άλλη, ο όρος "bilingualism" χρησιμοποιείται για να περιγράψει τη χρήση δύο γλωσσών από ένα άτομο (Baker, 2001: 89). Κατά τη μεταφορά των όρων αυτών στην ελληνική βιβλιογραφία, παρατηρήθηκε το πρόβλημα ότι και οι δύο θα μπορούσαν να αποδοθούν ως "διγλωσσία", παρόλο που περιέγραφαν κάτι διαφορετικό. Για τους περισσότερους ερευνητές, όταν αναφερόμαστε στη διγλωσσία ως ατομικό φαινόμενο, χρησιμοποιείται ο όρος "bilingualism", ο οποίος αποδίδεται ως "διγλωσσία" (Σκούτου, 2011: 65) ή "ατομική διγλωσσία" σύμφωνα με τον Δαμανάκη (2001: 19), περιγράφοντας την ικανότητα του ατόμου να χρησιμοποιεί περισσότερες από μία γλώσσες (Baker, 2001: 90) και η οποία σχετίζεται με την γλωσσική ανάπτυξη και συμπεριφορά του ατόμου (Σελλά-Μάζη, 2001: 27). Αντίθετα, όταν αναφερόμαστε στην ύπαρξη δύο γλωσσών μέσα στην κοινωνία, ο όρος "diglossia" αποδίδεται είτε ως "διμορφία" από τον Μπαμπινιώτη (1979, όπως αναφέρεται από τις Σελλά-Μάζη, 2001: 84, 2002 Τσοκαλίδου, 2012: 33) ή "γλωσσική πολυμορφία/διμορφία" από τη Σκούρτου (2011: 69) είτε ως "κοινωνική διγλωσσία" (Φραγκουδάκη, 1987, όπως αναφέρεται από την Σελλά- Μάζη, 2001: 84), που είναι και ο πιο διαδεδομένος όρος, ή "διπλογλωσσία" από τον Δαμανάκη (2001: 19) και αναφέρεται στη συνύπαρξη και τη χρήση διαφορετικών ποικιλιών της ίδιας γλώσσας (Baker, 2001: 89 Σκούρτου, 2011: 69), ενώ, σύμφωνα με τους Hamers & Blanc (1995, όπως αναφέρεται από τη Σελλά-Μάζη, 2001: 28) σχετίζεται με τον τρόπο που επικοινωνεί το άτομο με το κοινωνικο-πολιτιστικό του περιβάλλον, καθώς, επίσης, αφορά και τις σχέσεις των γλωσσικών ομάδων κατά την επαφή διαφορετικών γλωσσών και πολιτισμών. Ωστόσο, αξίζει να σημειωθεί ότι παρά το διαχωρισμό της διγλωσσίας σε ατομική και κοινωνική, οι δύο αυτές έννοιες δεν είναι ανεξάρτητες η μία από την άλλη και πρέπει να εξετάζονται παράλληλα (Baker, 2001: 90). Αυτό δικαιολογείται γιατί, αν υπάρχει κοινωνική διγλωσσία μπορεί να επηρεάσει την ατομική διγλωσσία, αλλά και αντίθετα, αν απουσιάζει η πρώτη μπορεί να επηρεάσει την ανάπτυξη ή τη διατήρηση της ατομικής διγλωσσίας. Έτσι, στα πλαίσια της εν λόγω έρευνας, αν και θα ασχοληθούμε με την ατομική διγλωσσία, την οποία αναφέρουμε 31

33 συνοπτικά ως "διγλωσσία", θα μας απασχολήσει και η επιρροή του περιβάλλοντος στη χρήση της ισπανικής γλώσσας στις μεικτές οικογένειες. Συνοπτικά, οι δύο έννοιες παρουσιάζονται στον παρακάτω πίνακα: Ατομική διγλωσσία - bilingualism Η ικανότητα του ατόμου να χρησιμοποιεί περισσότερες από μία γλώσσες Διγλωσσία Πίνακας 2 Κοινωνική διγλωσσία - diglossia Η συνύπαρξη και η χρήση διαφορετικών ποικιλιών της ίδιας γλώσσας Οι δύο γλώσσες του ατόμου Προκειμένου να καταστούν πιο κατανοητές οι μορφές της διγλωσσίας, που θα αναφέρουμε παρακάτω, αλλά και όλη η έρευνα μας κατά την οποία χρησιμοποιούμε συχνά διάφορούς όρους για να χαρακτηρίσουμε τις δύο γλώσσες του ατόμου, κρίνεται απαραίτητο να οριστεί εξαρχής η σημασία τους. Ισχυρή και Ασθενής Γλώσσα Ισχυρή Γλώσσα Σε μια χώρα, η γλώσσα η οποία έχει αριθμητική, πολιτική, αλλά και οικονομική υπεροχή σε σχέση με τις υπόλοιπες γλώσσες που χρησιμοποιούνται είτε σε ευρύτερο πλαίσιο είτε στο πλαίσιο των οικογενειών, καλείται "ισχυρή" ή "κυρίαρχη" γλώσσα ή αλλιώς "γλώσσα της πλειοψηφίας" (Τσοκαλίδου, 2012: 69). Ασθενής Γλώσσα Η γλώσσα που χρησιμοποιείται από τις αριθμητικά και κοινωνικο-πολιτικά ασθενείς ομάδες μιας χώρας μπορεί να έχει κάποια θέση στην κοινωνία, μπορεί να ενισχύεται από μια αντίστοιχη γλωσσική κοινότητα ή να υποστηρίζεται από την πολιτική του κράτους, αλλά δεν έχει κάποια επίσημη εξουσία. Για το λόγο αυτό, καλείται "ασθενής" ή "γλώσσα της μειοψηφίας" (Τσοκαλίδου, 2012: 69). Πρώτη και Δεύτερη Γλώσσα Πρώτη Γλώσσα Σύμφωνα με τον Baker (2001: 62), ως πρώτη γλώσσα θεωρείται είτε αυτή που μαθαίνουμε πρώτη, είτε αυτή που χρησιμοποιούμε περισσότερο, είτε αυτή που είναι πιο ισχυρή. Αν και στην καθημερινή μας ζωή, λοιπόν, συνήθως με τον όρο 32

34 "πρώτη" εννοούμε αυτή που μάθαμε πρώτη, αυτή που μας έμαθε η μητέρα μας, τη "μητρική", γίνεται κατανοητό ότι μπορεί ο όρος να λάβει διάφορες σημασίες. Η Skutnabb-Kangas (1981, όπως αναφέρεται από την Τσοκαλίδου, 2012: 25) προτείνει μια σειρά από παράγοντες-κριτήρια που μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε για να ορίσουμε την πρώτη γλώσσα, τα οποία είναι τα εξής: o ο χρόνος ή η προέλευση της γλώσσας, o η επάρκεια ή ικανότητα του/της ομιλητή/τριας o η χρήση ή η λειτουργία της γλώσσας o η ταύτιση του/της ομιλητή/τριας με τη γλώσσα από τον/την ίδιο/α (εσωτερική ταύτιση) ή από το περιβάλλον (εξωτερική ταύτιση) o οι γλωσσικοί αυτοματισμοί (π.χ. η γλώσσα με την οποία σκεφτόμαστε, ονειρευόμαστε κλπ.) Ωστόσο, και τα παραπάνω κριτήρια είναι ρευστά, αν αναλογιστούμε για παράδειγμα ένα περιβάλλον επαφής στο οποίο συνυπάρχουν δύο ή περισσότερες γλώσσες. Στην περίπτωση αυτή, η "πρώτη γλώσσα" του ατόμου, μπορεί να είναι αυτή που του μεταβίβασαν οι γονείς του ή αυτή με την οποία ταυτίζεται και εκφράζεται, αλλά παράλληλα μπορεί ως πρώτη γλώσσα το άτομο να θεωρεί αυτή τη συνύπαρξη των δύο γλωσσών του, δηλαδή τη "διγλωσσία" (Τσοκαλίδου, 2012: 25-26). Δεύτερη Γλώσσα Ο όρος "δεύτερη" γλώσσα αναφέρεται στη γλώσσα που μαθαίνει ένα άτομο, αφού έχει ήδη αρχίσει την ανάπτυξη της πρώτης του γλώσσας (Τσοκαλίδου, 2012: 26). Σύμφωνα με τον Baker (2001: 62), ο όρος υποδεικνύει μια πιο αδύναμη γλώσσα, μια επίκτητη γλώσσα, τη δεύτερη κατά χρονολογική σειρά εκμάθησης γλώσσα ή, τέλος, αυτή που χρησιμοποιείται λιγότερο. Η δεύτερη αυτή γλώσσα συνήθως κατακτάται μέσα από τη χρήση της και για να ανταποκριθεί το άτομο στις ανάγκες της κοινωνικής ένταξης. Είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι τα όρια μεταξύ πρώτης και δεύτερης γλώσσας δεν είναι σταθερά, καθώς κατά την πάροδο του χρόνου και με την ανάπτυξη του ατόμου, οι δύο γλώσσες μπορεί να αλλάξουν θέση, π.χ. η πρώτη να γίνει δεύτερη και το αντίστροφο (Δαμανάκης, 1997 όπως αναφέρεται από την Τσοκαλίδου, 2012: 26). 33

35 Ξένη Γλώσσα Θα αποτελούσε παράλειψη να μην αναφέρουμε στο κεφάλαιο αυτό τη σημασία του όρου "ξένη γλώσσα", ώστε να τον διαχωρίσουμε από την "πρώτη" και τη "δεύτερη" γλώσσα. Έτσι, ως "ξένη" θεωρούμε τη γλώσσα που επιλέγει να μάθει το άτομο, χωρίς αυτή να αποτελεί μέρος της καθημερινής του επικοινωνίας ή του ευρύτερου περιβάλλοντός του (Μπέλλα, 2007, όπως αναφέρεται από την Τσοκαλίδου, 2012: 27). Η εκμάθηση της γλώσσας αυτής υλοποιείται κυρίως για ωφελιμιστικούς λόγους (μορφωτικούς, επαγγελματικούς, κλπ.), χωρίς απαραίτητα να καλύπτει κάποια άμεση ανάγκη του ατόμου (Τσοκαλίδου, 2012: 27). Στον πίνακα που ακολουθεί μπορούμε να δούμε εν συντομία τους χαρακτηρισμούς για τις δύο γλώσσες του ατόμου (βλ. Πίνακα 3). Οι δύο γλώσσες του ατόμου Ισχυρή Γλώσσα Ασθενής Γλώσσα Έχει αριθμητική, πολιτική, αλλά και οικονομική υπεροχή σε σχέση με τις υπόλοιπες γλώσσες στο ευρύτερο ή οικογενειακό πλαίσιο Πρώτη Γλώσσα Χρησιμοποιείται από τις αριθμητικά και κοινωνικο-πολιτικά ασθενείς ομάδες μιας χώρας και δεν έχει κάποια επίσημη εξουσία Δεύτερη Γλώσσα Αυτή που τη μαθαίνουμε, αφού έχει ήδη Τη μαθαίνουμε πρώτη ή τη χρησιμοποιούμε αρχίσει η ανάπτυξη της πρώτης γλώσσας ή περισσότερο ή είναι πιο ισχυρή αυτή που χρησιμοποιείται λιγότερο Ξένη γλώσσα Αυτή που τη μαθαίνουμε χωρίς να αποτελεί μέρος της καθημερινής μας επικοινωνίας ή του ευρύτερου περιβάλλοντός μας Πίνακας 3 Είδη/Μορφές της Διγλωσσίας Προκειμένου να κατανοήσουμε σε μεγαλύτερο βαθμό το φαινόμενο της διγλωσσίας, στο κεφάλαιο αυτό θα περιγράψουμε συνοπτικά τα σημαντικότερα είδη-μορφές της που μπορούμε να παρατηρήσουμε, τα οποία τα διακρίνουμε σε δύο μεγάλες κατηγορίες (Τσοκαλίδου, 2012: 36): A. Τα είδη/μορφές της διγλωσσίας που διαμορφώνονται με βάση γλωσσικούς παράγοντες (χρόνος, τρόπος και επίπεδο κατάκτησης των γλωσσών) B. Τα είδη/μορφές της διγλωσσίας που διαμορφώνονται με βάση κοινωνικούς και ιδεολογικούς παράγοντες 34

36 Α. Είδη/μορφές της διγλωσσίας που διακρίνονται με βάση γλωσσικούς παράγοντες Ισοβαρής και Ανισοβαρής Διγλωσσία (με βάση τη γλωσσική ικανότητα και στις δύο γλώσσες) Ισοβαρής Διγλωσσία Το άτομο που χειρίζεται δύο γλώσσες με την ίδια περίπου ευχέρεια σε διάφορα περιβάλλοντα, χωρίς να καταφεύγει για βοήθεια στην μια ή την άλλη γλώσσα, ονομάζεται ισόρροπα (αμφιδύναμα) δίγλωσσο (Baker, 2001: 51 Τσοκαλίδου, 2012: 40). Στην περίπτωση αυτή, το άτομο διαθέτει γλωσσική ικανότητα η οποία είναι αντίστοιχα πολύ καλή και στις δύο γλώσσες που μιλά (Τσοκαλίδου, 2012: 40). Συνήθως αυτού του είδους η διγλωσσία εμφανίζεται σε άτομα που κατακτούν τη δεύτερη γλώσσα ήδη από τα πρώτα στάδια της ανάπτυξής τους (Τσοκαλίδου, 2012: 40). Ωστόσο, η έννοια της ισοβαρούς διγλωσσίας έχει αμφισβητηθεί και χαρακτηριστεί ως εξιδανικευμένη, καθώς η επίτευξη της ίδιας επάρκειας σε όλες τις περιπτώσεις και στις δύο γλώσσες είναι πολύ σπάνια (Fishman, 1971 όπως αναφέρεται από τον Baker, 2001: 51), λαμβάνοντας υπόψη ότι τα δίγλωσσα άτομα συνήθως χρησιμοποιούν την καθεμία από τις δύο γλώσσες για διαφορετικούς σκοπούς και λειτουργίες (Baker, 2001: 51). Ανισοβαρής Διγλωσσία Το άτομο έχει αναπτύξει και τις δύο γλώσσες, όμως η γλωσσική του ικανότητα στη μία από τις δύο (συνήθως στη μητρική) υπερέχει - αυτή την ονομάζουμε "ισχυρή" γλώσσα - σε σχέση με τη γλωσσική του ικανότητα στην άλλη γλώσσα - τη λεγόμενη "ασθενή" (Τσοκαλίδου, 2012: 41 Παπαπαύλου, 1997: 35). Παθητική και Δυναμική Διγλωσσία (με βάση τη γλωσσική ικανότητα και στις δύο γλώσσες) Παθητική Διγλωσσία Τα παθητικά δίγλωσσα άτομα αναφορικά με τη δεύτερη γλώσσα τους, έχουν ανεπτυγμένη την προφορική και/ή τη γραπτή κατανόηση, αλλά όχι την παραγωγή γραπτού και προφορικού λόγου (Τσοκαλίδου, 2012: 41). 35

37 Δυναμική Διγλωσσία Αντίθετα, τα δυναμικά δίγλωσσα άτομα, αναφορικά με τη δεύτερη γλώσσα τους, έχουν ανεπτυγμένες και τις τέσσερις βασικές γλωσσικές δεξιότητες κατανόησης και παραγωγής (ακρόαση, ομιλία, ανάγνωση, γραφή) (Τσοκαλίδου, 2012: 41). Ταυτόχρονη και Διαδοχική Διγλωσσία (με βάση το χρόνο κατάκτησης της γνώσης) Ταυτόχρονη Διγλωσσία Πρόκειται για την περίπτωση που το παιδί κατακτά τις δύο γλώσσες ταυτόχρονα, σε πρώιμο στάδιο της ζωής του και με φυσικό τρόπο (Baker, 2001: 145 Παπαπαύλου, 1997: 41 Σελλά-Μάζη, 2001: 33 Τσοκαλίδου, 2012: 36). Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα παιδιά που γεννιούνται και μεγαλώνουν σε γλωσσικά μεικτές οικογένειες (Τσοκαλίδου, 2012: 37), όπου ο ένας γονιός μιλά μία γλώσσα στο παιδί και ο άλλος μια διαφορετική. Κρίνεται σκόπιμο να επισημανθεί ότι σε αυτή τη μορφή διγλωσσίας, η πρώτη με τη δεύτερη γλώσσα συνήθως δεν διαχωρίζονται μεταξύ τους (Τσοκαλίδου, 2012: 37). Αρχικά, υπάρχει ένα κοινό, συνολικό γλωσσικό σύστημα, με στοιχεία και από τις δύο γλώσσες, το οποίο με την ανάπτυξη της γλωσσικής ικανότητας του παιδιού, καθώς δηλαδή το τελευταίο μεγαλώνει και αναπτύσσεται, οδηγεί στη συνύπαρξη δύο διακριτών γλωσσικών συστημάτων (Τσοκαλίδου, 2012: 37). Στο σημείο αυτό, κρίνεται αναγκαίο να αναφέρουμε τα τρία στάδια ανάπτυξης της διγλωσσίας στα παιδιά σύμφωνα με τους Janssen & Pauwels (1993, όπως αναφέρεται από την Τσοκαλίδου, 2012: 37-38): 1. Μέχρι την ηλικία των 2 ετών, παρατηρείται η ύπαρξη ενός μόνο κοινού γλωσσικού συστήματος, που περιλαμβάνει τις πρώτες λέξεις και από τις δύο γλώσσες. Το παιδί δεν διαχωρίζει τις δύο γλώσσες, αλλά εκλαμβάνει τη διγλωσσία ως ένα κοινό λεξιλόγιο, από το οποίο κάνει τυχαία επιλογή λέξεων, πότε από τη μία γλώσσα, πότε από την άλλη. 2. Από την ηλικία 2 έως 3 ετών, το παιδί αρχίζει να συνειδητοποιεί ότι αναπτύσσει δύο γλώσσες. Υπάρχουν πλέον δύο ξεχωριστά σημασιολογικά 36

38 συστήματα, δηλαδή το παιδί διαχωρίζει τις λέξεις τις μιας και της άλλης γλώσσας σε δύο διαφορετικά λεξιλόγια, αλλά το γραμματικό σύστημα συνεχίζει να παραμένει κοινό. Το τελευταίο έχει σαν αποτέλεσμα το παιδί να αναμειγνύει πολύ συχνά τις δύο γλώσσες. 3. Από την ηλικία των 3 ετών και μετά, το παιδί έχει πλέον διαχωρίσει ολοκληρωτικά τις δύο γλώσσες, καθώς υπάρχουν δύο διαφορετικά σημασιολογικά και γραμματικά συστήματα για κάθε γλώσσα. Το παιδί έχει συνδέσει την κάθε γλώσσα με συγκεκριμένα πρόσωπα και καταλαβαίνει πότε είναι απαραίτητο να χρησιμοποιήσει την καθεμία, ώστε να υπάρξει συνεννόηση με τον συνομιλητή του, ενώ αν δεν τον γνωρίζει, χρησιμοποιεί τη γλώσσα του περιβάλλοντος για να επιτύχει το σκοπό του. Όλη αυτή η διαδικασία κατάκτησης των δύο γλωσσών, θυμίζει τη διαδικασία κατάκτησης της μιας γλώσσας στα μονόγλωσσα παιδιά, για το λόγο αυτό θεωρείται ότι η διγλωσσία είναι η πρώτη γλώσσα του παιδιού (Τσοκαλίδου, 2012: 38). Διαδοχική Διγλωσσία Διαδοχική διγλωσσία έχουμε όταν το παιδί κατακτά και σταθεροποιεί την πρώτη γλώσσα (συνήθως μέσα στην οικογένεια) και στη συνέχεια της παιδικής του ηλικίας μαθαίνει και τη δεύτερη γλώσσα (συνήθως μέσα στο σχολείο) (Baker, 2001: 145 Παπαπαύλου, 1997: 41 Σελλά-Μάζη, 2001: Τσοκαλίδου, 2012: 38). Η κατάκτηση αυτή των γλωσσών είναι δυνατό να υλοποιηθεί είτε με ανεπίσημες διαδικασίες, π.χ. με την τηλεόραση, στο κοινωνικό περιβάλλον, στο δρόμο, κλπ. ή και επίσημα μέσω της διδασκαλίας (Τσοκαλίδου, 2012: 38-39). Χαρακτηριστικό παράδειγμα διαδοχικής διγλωσσίας αποτελούν τα παιδιά των μεταναστών, που μεταβαίνουν για διάφορους λόγους σε μια άλλη χώρα με διαφορετική γλώσσα από τη χώρα προέλευσής τους (Τσοκαλίδου, 2012: 38-39). Πρώιμη και Όψιμη Διγλωσσία (με βάση την ηλικία κατάκτησης της γνώσης) Πρώιμη Διγλωσσία Αναφέρεται στην ταυτόχρονη ή διαδοχική διγλωσσία των μικρών παιδιών (Παιδική διγλωσσία), τα οποία χρησιμοποιούν παράλληλα τις δύο γλώσσες 37

39 (Παπαπαύλου, 1997: 40 Τσοκαλίδου, 2012: 39). Η ανάπτυξη και κατάκτηση των δύο γλωσσών γίνεται είτε στο οικογενειακό περιβάλλον, είτε στο σχολείο, είτε μέσα από την επαφή με τις δύο γλώσσες στο ευρύτερο περιβάλλον (Τσοκαλίδου, 2012: 39). Όψιμη Διγλωσσία Αφορά τη διαδοχική διγλωσσία που αναπτύσσουν τα άτομα σε μεγαλύτερη ηλικία (Παπαπαύλου, 1997: 40 Σελλά-Μάζη, 2001: 33 Τσοκαλίδου, 2012: 39) και διακρίνεται σε δύο υποκατηγορίες: a. την Εφηβική Διγλωσσία, η οποία αναπτύσσεται κατά την εφηβική ηλικία συνήθως στο σχολικό περιβάλλον, το οποίο είναι διαφορετικό από το οικογενειακό περιβάλλον της πρώτης γλώσσας (Τσοκαλίδου, 2012: 39) και b. τη Διγλωσσία Ενηλίκων, η οποία αναπτύσσεται σε μεγαλύτερη ηλικία είτε μέσω συστηματικής διδασκαλίας σε φροντιστήριο είτε μέσω της μετακίνησης ή μετανάστευσης του ατόμου σε άλλη χώρα για διάφορους λόγους (Τσοκαλίδου, 2012: 39). Συντονισμένη και Σύνθετη Διγλωσσία (με βάση τη γνωστική οργάνωση των δύο γλωσσών) Συντονισμένη Διγλωσσία Πρόκειται για την περίπτωση κατά την οποία το άτομο μαθαίνει τη δεύτερη γλώσσα σε διαφορετικό περιβάλλον από ότι την πρώτη (χρονικά) γλώσσα (Παπαπαύλου, 1997: 40) και με τον τρόπο αυτό οι λέξεις (το σημαίνον 3 ) και η αντίστοιχη εννοιολογική τους σημασία (το σημαινόμενο 4 ) αποθηκεύονται ξεχωριστά για την κάθε γλώσσα και αναπτύσσονται δύο διαφορετικά γλωσσικά σημασιολογικά συστήματα που συνυπάρχουν (Σελλά-Μάζη, 2001: 39 Τσοκαλίδου, 2012: 39). Με άλλα λόγια, τα μεταφραστικά ισότιμα των δύο γλωσσών αντιστοιχούν σε δύο διαφορετικά σύνολα αντιπροσώπευσης (Παπαπαύλου, 1997: 39). Σύνθετη Διγλωσσία Σε αντίθεση με την προηγούμενη μορφή, αν το άτομο μαθαίνει τις δύο γλώσσες κατά την παιδική ηλικία σε κοινό δίγλωσσο περιβάλλον (Παπαπαύλου, 3 σημαίνον= ο ήχος μιας λέξης, η οπτική αναπαράστασή της στο γραπτό λόγο 4 σημαινόμενο= η έννοια, η σημασία στην οποία η λέξη αναφέρεται 38

40 1997: 40), τότε αποθηκεύει τις λέξεις των δύο γλωσσών ξεχωριστά (τα σημαίνοντα είναι διαχωρισμένα), αλλά αντιστοιχίζοντάς τες σε κοινό εννοιολογικό περιεχόμενο (τα σημαινόμενα είναι συγχωνευμένα), που καλύπτει συγχρόνως και τις δύο γλώσσες (Σελλά-Μάζη, 2001: 39 Τσοκαλίδου, 2012: 40). Έτσι, σύμφωνα με τις Σελλά-Μάζη (2001: 39) και την Τριάρχη-Hermann (2000) (όπως αναφέρεται από την Τσοκαλίδου, 2012: 40), το παιδί κάθε ένα αντικείμενο ή έννοια, το αποδίδει και με τις δύο λέξεις των δύο γλωσσών. Παράλληλα, κρίνεται σκόπιμα να τονιστεί ότι ο διαχωρισμός μεταξύ συντονισμένης και σύνθετης διγλωσσίας, που αφορά στη διαφορά γνωστικής οργάνωσης και όχι στη διαφορά επιπέδου ικανότητας, δεν είναι πάντα απόλυτη. Αυτό σημαίνει ότι ένας δίγλωσσος μπορεί για κάποιες ιδέες να είναι πιο "σύνθετος" και για κάποιες άλλες περισσότερο "συντονισμένος". (Παπαπαύλου, 1997: 40) Β. Είδη/μορφές της διγλωσσίας που διαμορφώνονται με βάση κοινωνικούς και ιδεολογικούς παράγοντες Προσθετική ή Αθροιστική και Αφαιρετική Διγλωσσία (με βάση το σχετικό κοινωνικο-πολιτισμικό στάτους των δύο γλωσσών) Προσθετική ή Αθροιστική Διγλωσσία Όταν οι δύο γλώσσες του ατόμου έχουν υψηλό κύρος και το κοινωνικό περιβάλλον τις εκτιμά το ίδιο, τότε η κατάκτηση και η ανάπτυξη της δεύτερης γλώσσας γίνεται χωρίς να επιβαρύνει την ανάπτυξη της πρώτης γλώσσας, χωρίς να την περιορίζει και χωρίς να ασκεί πίεση στο άτομο να την αντικαταστήσει με τη δεύτερη γλώσσα (Παπαπαύλου, 1997: 42 Τσοκαλίδου, 2012: 41 Lambert, 1974, όπως αναφέρεται από τον Baker, 2001: 180). Στην περίπτωση αυτή, αναφερόμαστε στην αφαιρετική ή προσθετική διγλωσσία, κατά την οποία το άτομο αποκτά υψηλή επάρκεια και στις δύο γλώσσες και επηρεάζεται θετικά η όλη γνωστική του ανάπτυξη, απολαμβάνοντας στο μέγιστο τα οφέλη της διγλωσσίας (Baker, 2001: 180 Παπαπαύλου, 1997: 42 Σελλά-Μάζη, 2001: 43 Τσοκαλίδου, 2012: 41-42). Επομένως, σε αυτή τη μορφή διγλωσσίας, η κοινωνική αξία που διαθέτουν οι δύο 39

41 γλώσσες και κουλτούρες του ατόμου είναι κρίσιμος παράγοντας, καθώς αν το περιβάλλον είναι έτοιμο να αξιολογήσει θετικά και να ενθαρρύνει τη διγλωσσία, τότε και το άτομο είναι όχι μόνο ικανό να αντιμετωπίσει την πολυπλοκότητα της πολυπολιτισμικότητας του, αλλά έχει και την απαραίτητη βάση για να απολαύσει τα πλεονεκτήματα της διγλωσσίας στο γνωστικό πλαίσιο (Hamers, 1992: 74) Αφαιρετική Διγλωσσία ή Άτυπη/Μεταβατική Διγλωσσία Πρόκειται για την μορφή διγλωσσίας κατά την οποία το άτομο συνήθως αποκόπτεται απότομα από την πρώτη του γλώσσα (Τσοκαλίδου, 2012: 42) και η κατάκτηση της δεύτερης γλώσσας γίνεται υπό την πίεση (του νέου ευρύτερου περιβάλλοντος) να αντικαταστήσει ή να υποβιβάσει την πρώτη του γλώσσα (Baker, 2001: 180). Σε αυτή την περίπτωση, αν το κοινωνικοπολιτισμικό περιβάλλον αντιμετωπίζει αρνητικά τόσο την πρώτη γλώσσα του ατόμου όσο και την κουλτούρα του (Παπαπαύλου, 1997: 42) και δεν τα αξιοποιεί ορθά, υπάρχει η πιθανότητα συρρίκνωσης της γλωσσικής ικανότητας και επιβράδυνσης της γνωστικής ικανότητας του ατόμου (Τσοκαλίδου, 2012: 42 Σελλά-Μάζη, 2001: 43). Αξίζει να επισημανθεί ότι στην προσπάθεια περιγραφής των αρνητικών συνεπειών της τελευταίας μορφής διγλωσσίας, χρησιμοποιήθηκε ο όρος "ημιγλωσσία", ο οποίος, όπως είναι άμεσα κατανοητό, έχει αρνητικές συνδηλώσεις (Τσοκαλίδου, 2012: 42-43). Δεδομένου του ρευστού χαρακτήρα της διγλωσσίας, η οποία συνεχώς εξελίσσεται, καθώς αναπτύσσεται το παιδί, αλλά και λαμβάνοντας υπόψη τις ευρύτερες κοινωνικο-πολιτισμικές συνθήκες κάτω από τις οποίες συμβαίνουν όλα αυτά, θεωρείται πιο κατάλληλος ο όρος "άτυπη ή μεταβατική" διγλωσσία για αυτές τις περιπτώσεις (Τσοκαλίδου, 2012: 43). Διγλωσσία της Ελίτ και Λαϊκή Διγλωσσία Διγλωσσία της Ελίτ Σύμφωνα με την Skutnabb-Kangas (1981, όπως αναφέρεται από την Τσοκαλίδου, 2012: 43-44), η διγλωσσία της "ελίτ" αφορά άτομα υψηλού μορφωτικού και κοινωνικού επιπέδου, των μεσαίων και υψηλών κοινωνικών τάξεων, τα οποία κατακτούν τη δεύτερη γλώσσα από προσωπική επιλογή για διάφορους λόγους, π.χ. επειδή είναι ένα σημαντικό προσόν για το επάγγελμά τους, 40

42 είτε γιατί η εκμάθησή της είναι ένδειξη μόρφωσης και πολιτισμού, είτε επειδή διευρύνει τις επικοινωνιακές δυνατότητες του ατόμου, κλπ. (Τσοκαλίδου, 2012: 43-44). Λαϊκή Διγλωσσία Είναι η μορφή διγλωσσίας, κατά την οποία το άτομο αναγκάζεται να μάθει μια δεύτερη γλώσσα προκειμένου να "επιβιώσει" στην καθημερινή του ζωή και να ανταποκριθεί καλύτερα στις ανάγκες του σχολείου, της εργασίας και γενικότερα του κοινωνικού περιβάλλοντος (Τσοκαλίδου, 2012: 44). Τα άτομα που εμπίπτουν σε αυτή την κατηγορία διγλωσσίας είναι συνήθως χαμηλότερων οικονομικών στρωμάτων, τα οποία κατακτούν τη δεύτερη γλώσσα είτε μέσω της διδασκαλίας στο σχολείο είτε μέσω της καθημερινής επικοινωνίας και επαφής (Τσοκαλίδου, 2012: 44). Αφανής Διγλωσσία Τέλος, ο όρος αφανής διγλωσσία έχει προταθεί από την Τσοκαλίδου το 2005 (όπως αναφέρεται από την Τσοκαλίδου, 2012: 44) και αναφέρεται στην περίπτωση της ελληνικής πραγματικότητας, όπου τα δίγλωσσα παιδιά χαρακτηρίζονται ατυχώς ως "αλλόγλωσσα" και η διγλωσσία τους παραβλέπεται, καθώς οι διγλωσσικές τους ικανότητες δεν λαμβάνονται καθόλου υπόψη (Τσοκαλίδου, 2012: 44-45). Στη συνέχεια, παρουσιάζονται συγκεντρωτικά τα είδη/οι μορφές της διγλωσσίας (Πίνακας 4). 41

43 Ισοβαρής Διγλωσσία Χειρισμός και των δύο γλωσσών με την ίδια περίπου ευχέρεια σε διάφορα περιβάλλοντα. Γλωσσική ικανότητα πολύ καλή και στις δύο γλώσσες. Παθητική Διγλωσσία Ανεπτυγμένη μόνο η κατανόηση (προφορική ή/και γραπτή) στη δεύτερη γλώσσα, όχι η παραγωγή (προφορική ή/και γραπτή) Ταυτόχρονη Διγλωσσία Κατάκτηση των δύο γλωσσών ταυτόχρονα, σε πρώιμο στάδιο της ζωής και με φυσικό τρόπο Πρώιμη Διγλωσσία Ταυτόχρονη ή διαδοχική διγλωσσία των μικρών παιδιών (Παιδική διγλωσσία), τα οποία χρησιμοποιούν παράλληλα τις δύο γλώσσες Συντονισμένη Διγλωσσία Εκμάθηση της δεύτερης γλώσσας σε διαφορετικό περιβάλλον από ότι την πρώτη (χρονικά) γλώσσα - Ανάπτυξη δύο διαφορετικών γλωσσικών σημασιολογικών συστημάτων που συνυπάρχουν Είδη/Μορφές της Διγλωσσίας Α. Με βάση γλωσσικούς παράγοντες 42 Ανισοβαρής Διγλωσσία Η γλωσσική ικανότητα υπερέχει στη μία από τις δύο γλώσσες σε σχέση με τη γλωσσική ικανότητα στην άλλη Δυναμική Διγλωσσία Ανεπτυγμένες και οι τέσσερις βασικές γλωσσικές δεξιότητες κατανόησης και παραγωγής (ακρόαση, ομιλία, ανάγνωση, γραφή) στη δεύτερη γλώσσα Διαδοχική Διγλωσσία Κατάκτηση και σταθεροποίηση της πρώτης γλώσσας και στη συνέχεια της παιδικής ηλικίας εκμάθηση της δεύτερης γλώσσας Όψιμη Διγλωσσία Διαδοχική διγλωσσία που αναπτύσσουν τα άτομα σε μεγαλύτερη ηλικία Εφηβική Διγλωσσία: κατά την εφηβική ηλικία συνήθως στο σχολικό περιβάλλον Σύνθετη Διγλωσσία Διγλωσσία Ενηλίκων: μεγαλύτερη ηλικία, μέσω συστηματικής διδασκαλίας είτε μέσω μετακίνησης ή μετανάστευσης σε άλλη χώρα Εκμάθηση των δύο γλωσσών σε κοινό δίγλωσσο περιβάλλον - αποθήκευση των λέξεων των δύο γλωσσών σε κοινό εννοιολογικό περιεχόμενο Β. Με βάση κοινωνικούς και ιδεολογικούς παράγοντες Προσθετική ή Αθροιστική Διγλωσσία Δύο γλώσσες με υψηλό κύρος και ίδια εκτίμηση από το κοινωνικό περιβάλλον --> Απόκτηση υψηλής επάρκειας και στις δύο γλώσσες - θετικές συνέπειες σε τη όλη τη γνωστική ανάπτυξη Διγλωσσία της Ελίτ Διγλωσσία Κατάκτηση της δεύτερης γλώσσας από άτομα υψηλού μορφωτικού και κοινωνικού επιπέδου για διάφορους προσωπικούς λόγους Αφαιρετική Διγλωσσία ή Άτυπη/Μεταβατική Διγλωσσία Απότομη αποκοπή από την πρώτη του γλώσσα - Κατάκτηση της δεύτερης γλώσσας υπό την πίεση της αντικατάστασης ή υποβίβασης της πρώτης - Πιθανότητα συρρίκνωσης της γλωσσικής και επιβράδυνσης της γνωστικής ικανότητας Λαϊκή Διγλωσσία Αναγκαστική εκμάθηση της δεύτερη γλώσσα με σκοπό την "επιβίωση" στην καθημερινή του ζωή και στα πλαίσια του κοινωνικού περιβάλλοντος Αφανής Διγλωσσία Ελληνική πραγματικότητα: Παράβλεψη της διγλωσσίας και χαρακτηρισμός ως "αλλογλωσσία" - Οι διγλωσσικές ικανότητες δεν λαμβάνονται υπόψη Πινάκας 4

44 Γλωσσική Διατήρηση Το φαινόμενο της συνύπαρξης δύο γλωσσών σε μια κοινωνία, όπως ήδη έχει αναφερθεί, είναι αρκετά συχνό. Σε μια χώρα, είτε μονόγλωσση είτε επίσημα πολύγλωσση, υπάρχουν άτομα και κοινότητες ατόμων που χρησιμοποιούν, στα πλαίσια της οικογένειας ή σε φιλικό κύκλο ή σε συγκεκριμένους χώρους, μία ή περισσότερες γλώσσες, διαφορετικές από την επίσημη γλώσσα τους κράτους. Οι γλώσσες αυτές, όπως είναι φυσικό, έρχονται σε επαφή και πολλές φορές σε σύγκρουση. Σε αυτό το πλαίσιο της επαφής των γλωσσών εμφανίζεται και το φαινόμενο της γλωσσικής διατήρησης, το οποίο μας ενδιαφέρει για τη συγκεκριμένη εργασία. Η γλωσσική διατήρηση, σύμφωνα με την Myers-Scotton (2002, όπως αναφέρεται από την Τσοκαλίδου, 2012: 70) μπορεί να οριστεί ως η διατήρηση της εθνολογικής γλώσσας από γενιά σε γενιά. Κατά την Pauwels (2004: 719) και την Σελλά-Μάζη (2001: 95), πρόκειται για την κατάσταση κατά την οποία ένας ομιλητή, μια ομάδα ομιλητών ή μια κοινότητα ομιλητών συνεχίζει να χρησιμοποιεί τη γλώσσα του/της σε μερικούς ή σε όλους τους τομείς της ζωής, παρά τον ανταγωνισμό με την κυρίαρχη γλώσσα, η οποία τείνει να θεωρείται η κύρια ή η μόνη γλώσσα. Συνήθως ο όρος αυτός αναφέρεται στη σταθερότητα της γλώσσας σχετικά με τον αριθμό και την κατανομή των ατόμων που τη μιλούν, στην επαρκή χρήση της από παιδιά και ενήλικες και στη διασφάλιση της χρήσης της σε συγκεκριμένους χώρους, όπως στο σπίτι, στο σχολείο, σε συλλόγους, κλπ. (Baker, 2001: 99). Στην αντίθετη περίπτωση, έχουμε τη γλωσσική μετατόπιση ή μετακίνηση, κατά την οποία η γλώσσα δεν διατηρείται, αλλά παρουσιάζει μια καθοδική πορεία στη χρήση της από μεταναστευτική σε μεταναστευτική γενιά (Baker, 2001: 99 Τσοκαλίδου, 2012: 71). Με τον όρο γλωσσική μετακίνηση, εννοείται η αλλαγή (βαθμιαία ή όχι) από την κυρίαρχη χρήση μιας γλώσσας σε όλους σχεδόν τους χώρους, στην κυρίαρχη χρήση μιας άλλης γλώσσας σε όλους τους τομείς από έναν ομιλητή, μια ομάδα ομιλητών ή/και μια κοινότητα ομιλητών (Pauwels, 2004: 719). Συγκεκριμένα, το φαινόμενο αυτό χαρακτηρίζεται από μείωση του αριθμού των ομιλητών της γλώσσας σε σχέση με το συνολικό πληθυσμό, απώλεια της γλωσσικής ικανότητας ή μειωμένη χρήση της γλώσσας στους διάφορους χώρους όπου 43

45 χρησιμοποιούνταν (Baker, 2001: 99). Το τελευταίο στάδιο αυτής της πορείας οδηγεί στο "γλωσσικό θάνατο", κατά τον οποίο μια ολόκληρη κοινότητα που μιλούσε τη γλώσσα σταματάει να τη χρησιμοποιεί για διάφορους λόγους (Pauwels, 2004: 719). Όπως αναφέρεται από τον Baker (2001: ), είναι συχνά πιθανό η γλωσσική μετακίνηση προς την κυρίαρχη γλώσσα της χώρας υποδοχής να ολοκληρώνεται μέσα σε 3 ή 4 γενιές μεταναστών. Ωστόσο, αυτό θεωρείται πολύ γενικό και αξίζει να σημειώσουμε ότι στη σύγχρονη ευρωπαϊκή κοινωνία, με την προώθηση της ενιαίας ευρωπαϊκής ταυτότητας, οι μειονότητες κατανοούν πλέον περισσότερο τα οφέλη της διατήρησης της δικής του ταυτότητας και με τον τρόπο αυτό, η κάθε γλώσσα, ισχυρή ή ασθενής, αποκτά διαφορετική αξία (Baker, 2001: 103). Παράγοντες γλωσσικής διατήρησης Για την επίτευξη της γλωσσικής διατήρησης, τόσο σε κοινωνικό όσο και σε ατομικό επίπεδο, υπάρχουν διάφοροι παράγοντες που συμβάλλουν προς αυτή την κατεύθυνση. Σύμφωνα με τους Fishman και Clyne (1991 και 2004 αντίστοιχα, όπως αναφέρεται από την Τσοκαλίδου, 2012: 73) οι παράγοντες γλωσσικής διατήρησης διακρίνονται σε εσωτερικοί/ατομικοί και εξωτερικοί/κοινωνικοί. Οι εσωτερικοί/ατομικοί παράγοντες αφορούν την ηλικία, το φύλο και το μορφωτικό επίπεδο του ομιλητή, την ένταξή του σε κοινωνικά δίκτυα και κοινωνικές πρακτικές (Pauwels, 1995, Παυλίδου, 2002, όπως αναφέρονται στο Τσοκαλίδου, 2012: 74), το χρόνο διαμονής στη χώρα υποδοχής, την επαφή του με τη χώρα προέλευσης, αλλά και τις ατομικές στάσεις του δίγλωσσου (Clyne, 2004, όπως αναφέρεται από την Τσοκαλίδου, 2012: 74). Όσον αφορά τους εξωτερικούς/κοινωνικούς παράγοντες, σημαντικό ρόλο παίζουν τα ΜΜΕ, το αν υπάρχουν κοινοτικά σχολεία ή/και κοινοτικοί πολιτισμικοί και θρησκευτικοί φορείς, αν τα άτομα της μεταναστευτικής ομάδας είναι συγκεντρωμένα σε μια γεωγραφική περιοχή ή διασκορπισμένα σε διάφορες περιοχές της χώρας υποδοχής, η εξωγαμία, με την έννοια του γάμου με άτομα εκτός της μεταναστευτικής κοινότητας (Pauwels, 2004: 727), η έλλειψη συνεχιζόμενης μετανάστευσης, αλλά και οι προοπτικές που υπάρχουν για τη νεότερη μεταναστευτική γενιά ώστε να μάθει τη γλώσσα καταγωγής (Clyne, 2004, όπως αναφέρεται από την Τσοκαλίδου, 2012: 74). 44

46 Συνεχίζοντας, ο Kloss (1966, όπως αναφέρεται από την Pauwels, 2004: 726) προτείνει τέσσερις παράγοντες που οδηγούν άμεσα στη γλωσσική διατήρηση και είναι οι εξής: 1. το πρώιμο στάδιο της μετανάστευσης, δηλαδή αν η μετανάστευση γίνεται σε μικρή ηλικία ή αν είναι μεγάλο το χρονικό διάστημα που μια ομάδα μεταναστών από την ίδια χώρα έχουν εγκατασταθεί στη νέα χώρα. 2. η ύπαρξη συγκεκριμένων περιοχών όπου μιλιέται η γλώσσα, όπως για παράδειγμα οι περιοχές Gaeltacht (ελ. "γλωσσικοί θύλακες") στην Ιρλανδία, όπου η ιρλανδική είναι η κύρια γλώσσα σημαντικού μέρους του πληθυσμού των περιοχών αυτών (Πηγή: Údarás na Gaeltachta 5 ), αν και στην υπόλοιπη χώρα χρησιμοποιείται κατά βάση η Αγγλική. 3. η ύπαρξη τοπικών-ενοριακών σχολείων όπου διδάσκεται η γλώσσα, όπως αρκετά ελληνικά ορθόδοξα σχολεία στις Η.Π.Α. (Greek Orthodox) που είναι οργανωμένα ταυτόχρονα με βάση τη θρησκεία και την εθνικότητα και προωθούν τη γλώσσα και την κουλτούρα της Ελλάδας (Hantzopoulos, 2012: 128, 134). 4. προϋπάρχουσα εμπειρία γλωσσικής διατήρησης, όπως το παράδειγμα των Πολωνών μεταναστών που ζούσαν σε χώρες όπως η Γαλλία και το Βέλγιο πριν μεταναστεύσουν στην Αυστραλία. Αυτοί είχαν ήδη την ευκαιρία να μάθουν πώς να διατηρούν τη γλώσσα της χώρας τους στην άλλη χώρα, γεγονός που καθιστά πιο εύκολη τη συνέχιση της διαδικασίας και στην Αυστραλία. (Leuner, 2008: 125) Παράλληλα, ο Kloss προτείνει και μια σειρά από άλλους παράγοντες, ατομικούς και κοινωνικούς, οι οποίοι ανάλογα με το πώς εξελίσσονται, συμβάλλουν είτε στη γλωσσική διατήρηση είτε στη γλωσσική μετατόπιση. Αυτοί οι παράγοντες είναι (Kloss, 1966, όπως αναφέρεται από την Pauwels, 2004: ): Το εκπαιδευτικό επίπεδο του μετανάστη (Υψηλότερο επίπεδο --> Μεγαλύτερη πολιτιστική και γλωσσική δραστηριότητα) Η αριθμητική δύναμη της ομάδας (Μεγαλύτερες ομάδες --> Καλύτερη εμπλοκή στη γλωσσική διατήρηση) 5 (τελευταία πρόσβαση: 7/12/14) 45

47 Γλωσσική και πολιτιστική ομοιότητα με την κυρίαρχη ομάδα Η στάση της κυρίαρχης ή πλειοψηφικής ομάδας απέναντι στην εθνολογική γλώσσα (Θετική στάση της κυρίαρχης ομάδας --> Περισσότερες πιθανότητες γλωσσικής διατήρησης) Τα κοινωνικοπολιτισμικά χαρακτηριστικά της ομάδας (Η γλώσσα αποτελεί σύμβολο εθνικής ταυτότητας ή κεντρική αξία --> Γλωσσική διατήρηση πιο πιθανή) Επίσης, οι Conklin & Lourie (1983, όπως αναφέρεται από τους Baker, 2001: Σελλά-Μάζη, 2001: 96-97) και Gaarder (1977, όπως αναφέρεται από τη Σελλά-Μάζη, 2001: 96-97) διακρίνουν τρεις κατηγορίες παραγόντων που συνάδουν στη γλωσσική διατήρηση και είναι: α) πολιτικοί, κοινωνικοί και δημογραφικοί, β) πολιτιστικοί και γ) γλωσσικοί. Ενδεικτικά, αναφέρουμε ότι στην πρώτη κατηγορία ανήκουν παράγοντες όπως ο μεγάλος αριθμός ομιλητών που ζουν κοντά μεταξύ τους, η κοντινή απόσταση από την χώρα προέλευσης και η επιθυμία επιστροφής σε αυτή, η χρήση της μειονοτικής γλώσσας στο χώρο της εργασίας και η ταύτιση με την εθνοτική ομάδα. Στη δεύτερη κατηγορία (πολιτιστικοί), εντάσσονται παράγοντες όπως η ύπαρξη θεσμών και ιδρυμάτων που χρησιμοποιούν την μητρική γλώσσα, οι πολιτιστικές και θρησκευτικές τελετές που πραγματοποιούνται στη γλώσσα της ομάδας, η έμφαση στους οικογενειακούς δεσμούς της κοινότητας, η έμφαση στην εκπαίδευση με τη χρήση της γλώσσας της ομάδας. Ακόμη, στην τρίτη κατηγορία (γλωσσικοί παράγοντες) ανήκουν ο βαθμός ομοιότητας της μητρικής με την κυρίαρχη γλώσσα, η τυποποιημένη μητρική γλώσσα που υπάρχει και σε γραπτή μορφή, η οποία με τη σειρά της διευκολύνει τη γραφή και την ανάγνωση και, κατ' επέκταση, βοηθάει τη γλωσσική διατήρηση, επίσης, αν η γλώσσα της μεταναστευτικής ομάδας έχει διεθνές κύρος, καθώς και αν είναι ευέλικτη γλώσσα ώστε να αναπτυχθεί περαιτέρω. (Baker, 2001: Σελλά-Μάζη, 2001: 96-97) Επιπλέον, μια άλλη κατηγορία παραγόντων γλωσσικής διατήρησης είναι οι οικογενειακοί (Τσοκαλίδου, 2012: 74). Όπως είναι κατανοητό, η οικογένεια, ως ένας από τους βασικότερους θεσμούς κοινωνικοποίησης του ατόμου, παίζει σημαντικό ρόλο την επιλογή της γλώσσας, στα πλαίσια του σπιτιού και όχι μόνο, και κατ επέκταση στο ζήτημα της διατήρησης ή μετατόπισης μιας γλώσσας. Η οικογένεια 46

48 είναι αυτή που συμβάλλει στη διατήρηση της γλώσσας καταγωγής μέσω των πρακτικών της για υποστήριξη της ανάπτυξης της γλώσσας αυτής, αλλά και μέσα από την ιδεολογία που έχει αναπτύξει η κάθε οικογένεια από την επαφή της με την ευρύτερη κοινωνία και το εκπαιδευτικό σύστημα (Τσοκαλίδου, 2012: 74). Όπως έχει τονίσει και ο Fishman (1991, όπως αναφέρεται από την Τσοκαλίδου, 2012: 74), η ενδο-οικογενειακή μεταβίβαση της γλώσσας αποτελεί το σημαντικότερο παράγοντα γλωσσικής διατήρησης. Για να συνοψίσουμε τους παράγοντες που συμβάλλουν στη γλωσσική διατήρηση μιας (ασθενούς) γλώσσας, κρίνεται σκόπιμο να αναφέρουμε τους παράγοντες γλωσσικής διατήρησης που προτείνει ολοκληρωμένα η Deprez (1994: 81-82) και οι οποίοι είναι οι εξής: Η ηλικία και το φύλο του ομιλητή, το μορφωτικό του επίπεδο, η οικονομική του κατάσταση, οι δυνατότητες κοινωνικής κινητικότητας, ο χρόνος παραμονής στη χώρα υποδοχής και η ηλικία πρώτης επαφής με τη γλώσσα της, η μετάβαση στη χώρα καταγωγής και οι επαφές με αυτή, ο γάμος ατόμων της μεταναστευτικής ομάδας μεταξύ τους ή με άτομα της κυρίαρχης γλωσσικής ομάδας, η παρουσία και οι γλωσσικές πρακτικές των παππούδων και άλλων συγγενών, ο αριθμός των παιδιών, ο παραδοσιακός ή προοδευτικός χαρακτήρας στην εκπαίδευση των παιδιών, οι λόγοι παραμονής στη χώρα υποδοχής, η επιθυμία και η πιθανότητα επιστροφής στη χώρα καταγωγής, η ύπαρξη και το μέγεθος της κοινότητας ομιλητών της εθνολογικής γλώσσας στη χώρα υποδοχής, το κύρος (συμβολικό, οικονομικό, κοινωνικό) της γλώσσας στη χώρα υποδοχής και η αξία της σε διεθνές επίπεδο, η θεσμική υποστήριξη της γλώσσας από τη χώρα υποδοχής, η γλωσσική σχέση - συγγένεια μεταξύ των δύο γλωσσών και, τέλος, οι ιστορικές σχέσεις ανάμεσα στις δύο γλώσσες Κατανοούμε, λοιπόν, πως οι παράγοντες που επιδρούν στη γλωσσική διατήρηση ή μετατόπιση μιας γλώσσας είναι ποικίλοι και συχνά αλληλένδετοι μεταξύ τους. Το δίγλωσσο άτομο ή η δίγλωσση ομάδα ή η κοινότητα ομιλητών με τις διάφορες ενέργειές τους, τις στάσεις τους απέναντι στις γλώσσες, τις πρακτικές τους και την γενικότερη ιδεολογία τους επηρεάζουν το αν η γλώσσα της χώρας καταγωγής θα συνεχίσει να χρησιμοποιείται και από τις επόμενες γενιές ή όχι. Παράλληλα, όμως, όπως διαπιστώσαμε και ο ρόλος της ευρύτερης κοινωνίας και της χώρας υποδοχής είναι σημαντικός στο εν λόγω ζήτημα. Για το λόγο αυτό, στη 47

49 συνέχεια θα αναφερθούμε στις γλωσσικές πολιτικές οικογενειών προκειμένου να κατανοήσουμε καλύτερα όσα έχουν ειπωθεί παραπάνω. Γλωσσικές πολιτικές οικογενειών Γλωσσική πολιτική Η "γλωσσική πολιτική" εμφανίστηκε για πρώτη φορά από τον Fishman το 1970 και αναφέρεται στο αποτέλεσμα μιας διαδικασίας κοινωνικών, οικονομικών και πολιτικών αλλαγών (Κοιλιάρη, 2005: 54-55). Συχνά καλείται για να λύσει διαμάχες που προκύπτουν από διάφορα γλωσσικά ζητήματα (Κοιλιάρη, 2005: 60) και αποτελεί μέσο με το οποίο το κράτος επεκτείνει την ισχύ του και κατ επέκταση την ισχύ αυτών που το ελέγχουν (Κοιλιάρη, 2005: 65). Με τον όρο γλωσσική πολιτική εννοούμε "μια πράξη εθελοντική, επίσημη ή μαχητική, προορισμένη να δράσει σχετικά με τις γλώσσες, όποιες κι αν είναι (εθνικές, τοπικές, μειονοτικές, ξένες...) για τις μορφές τους (τα συστήματα γραφής, για παράδειγμα), τις κοινωνικές τους λειτουργίες (επιλογή μιας γλώσσας ως επίσημης) ή τη θέση τους στην εκπαίδευση. Η γλωσσική πολιτική μπορεί να διεξαχθεί από πολίτες ή ομάδες, από πολιτικά κόμματα και σε ένα πλαίσιο συλλογικό ή ιδιωτικό. Η πράξη αυτή για τις γλώσσες πραγματοποιείται σε συνθήκες κοινωνικά και αντικειμενικά δοσμένες και χαρακτηρίζεται από αυτό. Αλλά οι γλωσσικές πολιτικές είναι επίσης βασισμένες σε αρχές (οικονομία και αποτελεσματικότητα, εθνική ταυτότητα, δημοκρατία...), οι οποίες τις δίνουν σημασία πέρα από τις περιστάσεις." 6 (Beacco & Byram, 2003: 15). Συχνά ο όρος γλωσσική πολιτική θεωρείται ταυτόσημος ή συγχέεται με τον όρο "γλωσσικός σχεδιασμός". Ο Calvet (1999: ) για να διακρίνει τους δύο αυτούς όρους αναφέρει ότι ως γλωσσική πολιτική θεωρείται το σύνολο των 6 "...la politique linguistique se définit comme une action volontaire, officielle ou militante, destinée à intervenir sur les langues, quelles qu'elles soient (nationales, régionales minoritaires, étrangères...) dans leurs formes (les systèmes d'écriture, par exemple), dans leurs fonctions sociales (choix d'une langue comme langue officielle) ou dans leur place dans l'enseignement. La politique linguistique peut être menée par des citoyens ou des groupes, par des partis politiques et dans un cadre associatif ou privé. Cette action sur les langues s'effectue dans des conjonctures sociétales et évènementielles données et elle en porte la marque. Mais les politiques linguistiques sont aussi fondées sur des principes (économie et efficacité, identité nationale, démocratie...), qui leur donnent sens par delà les circonstances." (Beacco & Byram, 2003: 15) 48

50 συνειδητών επιλογών που υλοποιούνται στο πλαίσιο των σχέσεων μεταξύ γλώσσας και κοινωνικής ζωής και, πιο συγκεκριμένα μεταξύ γλώσσας και εθνικής ζωής, ενώ ο γλωσσικός σχεδιασμός αντιλαμβάνεται ως η έρευνα και η αξιοποίηση των απαραίτητων μέσων στην εφαρμογή μιας γλωσσικής πολιτικής. Παράλληλα, σύμφωνα με την Κοιλιάρη (2005: 55), ο γλωσσικός σχεδιασμός αποτελεί τη σκόπιμη και οργανωμένη προσπάθεια να αλλάξει μια γλώσσα σε συστημικό επίπεδο - corpus planning, δηλαδή να γίνει αλλαγή στη μορφή της γλώσσας (Kloss, 1969 & Cooper, 1989, στο King κ.α., 2008: 909), ή σε επίπεδο χρήσης - status planning, που αφορά τις λειτουργίες της γλώσσας (Kloss, 1969 & Cooper, 1989, στο King κ.α., 2008: 909), με στόχο να επιλυθούν αντίστοιχα προβλήματα, αλλά και να επηρεαστεί η γλωσσική συμπεριφορά μιας συγκεκριμένης ομάδας ή κοινωνικού συνόλου. Έτσι, η γλωσσική πολιτική γίνεται αναγνωρίσιμη μέσω του γλωσσικού σχεδιασμού, ο οποίος έπεται αυτής, καθώς τα μέτρα που λαμβάνονται είναι αυτά που την υλοποιούν ή την υπονομεύουν (Κοιλιάρη, 2005: 55). Προκειμένου να γίνει πιο κατανοητή η γλωσσική πολιτική, κρίνεται αναγκαίο να αναφέρουμε τα τρία βασικά στοιχεία που αυτή περιλαμβάνει: 1) τις γλωσσικές πρακτικές, 2) τις γλωσσικές πεποιθήσεις / ιδεολογίες και 3) τη γλωσσική διαχείριση / παρέμβαση / σχεδιασμό (Spolsky, 2004: 5). Οι γλωσσικές πρακτικές αποτελούν το σύνηθες μοτίβο επιλογής μεταξύ των ποικιλιών που συνθέτουν το γλωσσικό ρεπερτόριο της εκάστοτε γλωσσικής κοινότητας (Spolsky, 2004: 5). Έτσι, συνιστούν το σύνολο των επιλογών (φωνητικών, λεξιλογικών, γραμματικών) που θα κάνει ένας ομιλητής, συνειδητά ή ασυνείδητα, οι οποίες με τη σειρά τους συνθέτουν το συμβατικό, μη ορισμένο μοτίβο της ποικιλίας μιας γλώσσας (Spolsky, 2004: 9). Παράλληλα, όμως, οι γλωσσικές πρακτικές περιλαμβάνουν και τους κανόνες σχετικά με το ποια ποικιλία είναι πιο κατάλληλη για την κάθε περίπτωση, π.χ. ανάλογα με το επίπεδο επισημότητας, αλλά και το ποια γλώσσα είναι πιο κατάλληλη και πότε, σε μια πολύγλωσση κοινωνία (Spolsky, 2004: 9). Συνεπώς, το εν λόγω στοιχείο της γλωσσικής πολιτικής αναφέρεται στην γλωσσική οικολογία 7 και επικεντρώνεται στην επιλογή που θα γίνει σχετικά με τη χρήση μιας συγκεκριμένης γλώσσας ή γλωσσικής ποικιλίας, σε διαφορετικά πλαίσια 7 "Γλωσσική οικολογία είναι η μελέτη των αλληλεπιδράσεων μεταξύ οποιαδήποτε δεδομένης γλώσσας και του περιβάλλοντός της" (Haugen, 1971, όπως αναφέρεται από τον Spolsky:2004: 7) 49

51 και για διάφορους λόγους και σκοπούς (Curt-Christiansen, 2009: 353). Έπειτα, οι γλωσσικές πεποιθήσεις αναφέρονται στις ιδεολογίες πίσω από την κάθε γλωσσική πολιτική (Curt-Christiansen, 2009: 353), οι οποίες καθορίζουν τους στόχους και τα μέτρα που θα ληφθούν απέναντι σε μια γλωσσική ποικιλία, διάλεκτο ή μεταναστευτική γλώσσα (Κοιλιάρη, 2005: 61), αλλά ακόμη αναφέρονται και στις αντιλήψεις σχετικά με τη γλώσσα και τη γλωσσική χρήση (Spolsky, 2004: 5). Τέλος, η γλωσσική διαχείριση / παρέμβαση / σχεδιασμός αφορά κάθε συγκεκριμένη προσπάθεια διαμόρφωσης ή επιρροής των γλωσσικών πρακτικών (Spolsky, 2004: 5 Curt-Christiansen, 2009: 353). Ο Schiffman (2006: 112) θεωρεί πως η γλωσσική πολιτική είναι η ρητή, γραπτή, ξεκάθαρη, νόμιμη, επίσημη και ιεραρχική - από πάνω προς τα κάτω - λήψη αποφάσεων σχετικά με τη γλώσσα. Από την άλλη, όμως, ο ίδιος πιστεύει πως θα ήταν παράλειψη αν δεν λάβουμε υπόψη τη γλωσσική πολιτική ως ένα σύνολο ιδεών και υποθέσεων που είναι έμμεσες, άγραφες, αφανείς, de facto-πραγματικές, ανεπίσημες και προέρχονται από τη βάση (από τους απλούς πολίτες), οι οποίες μπορούν να επηρεάσουν τις εκβάσεις της δραστηριότητας της γλωσσικής πολιτικής τόσο εμφατικά και οριστικά, όσο οι πιο κατηγορηματικές αποφάσεις (Schiffman, 2006: 112). Τέλος, είναι σημαντικό να αναφέρουμε ότι η γλωσσική πολιτική μπορεί να λειτουργήσει σε μια γλωσσική κοινότητα οποιουδήποτε μεγέθους (Spolsky, 2004: 40). Συγκεκριμένα, ο τομέας / η σφαίρα επιρροής της γλωσσικής πολιτικής μπορεί να είναι μια οποιαδήποτε ομάδα ή κοινότητα, ορισμένη ή προσδιορίσιμη, κοινωνική, πολιτική ή θρησκευτική, που κυμαίνεται από μια οικογένεια έως μια αθλητική ομάδα ή μια γειτονιά, ένα χωριό, ένα χώρο εργασίας, μια οργάνωση, μια πόλη, ένα έθνος ή έως ένα τοπικό συνασπισμό (Spolsky, 2004: 40). Γλωσσικές πολιτικές οικογενειών Η οικογένεια θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους τομείς μελέτης της γλωσσικής πολιτικής, καθώς παίζει κυρίαρχο ρόλο στη διαμόρφωση του γλωσσικού περιβάλλοντος του παιδιού (Schwartz, 2010: 172). Σύμφωνα με τον Fishman (1991, όπως αναφέρεται από την Schwartz, 2010: 172), η οικογένεια αποτελεί ένα φυσικό φράγμα ενάντια στις πιέσεις του εξωτερικού περιβάλλοντος, γεγονός που 50

52 ενισχύεται από την οικειότητα και την ιδιωτικότητα που τη χαρακτηρίζουν. Έτσι, η οικογένεια είναι ο βασικός και αναπόφευκτος χώρος μετάδοσης, συναισθηματικού δεσίματος, χρήσης και σταθεροποίησης της μητρικής γλώσσας (Fishman, 1991, όπως αναφέρεται από την Schwartz, 2010: 172). Η γλωσσική πολιτική οικογενειών μπορεί να οριστεί ως ο ρητός και ευθύς σχεδιασμός σχετικά με τη γλωσσική χρήση στα πλαίσια του σπιτιού και μεταξύ των μελών της (King, Fogle & Logan-Terry, 2008: 907). Με άλλα λόγια, πρόκειται για μια σκόπιμη προσπάθεια εφαρμογής συγκεκριμένου γλωσσικού μοτίβου χρήσης και συγκεκριμένων πρακτικών αλφαβητισμού μέσα την οικογένεια (Curt-Christiansen, 2009: 352). Η γλωσσική πολιτική των οικογενειών βασίζεται στην αντίληψη των μελών των οικογενειών σχετικά με τις κοινωνικές δομές και αλλαγές, ενώ διαμορφώνεται από τις πεποιθήσεις τους αναφορικά με το τι θα ενδυναμώσει την κοινωνική υπόσταση της οικογένειάς τους και θα εξυπηρετήσει καλύτερα τους στόχους τους στη ζωή (Curt-Christiansen, 2009: 352). Οι γλωσσικές πολιτικές των οικογενειών μάς ενδιαφέρουν, καθώς συμβάλλουν στην κατανόηση τόσο των διαδικασιών γλωσσικής μετατόπισης και διατήρησης (Curt-Christiansen, 2013: 1) όσο και των πολιτικών γλωσσικής μετατόπισης και αλλαγής ως μέρος δυναμικών κοινωνικών, πολιτιστικών και ιδεολογικών συστημάτων (King κ.ά., 2008: 908). Έτσι, αποσαφηνίζουν ευρύτερα ζητήματα γλωσσικής πολιτικής σε κοινωνικά επίπεδα (Curt-Christiansen, 2013: 1). Επιπροσθέτως, ορίζουν το πλαίσιο για τις αλληλεπιδράσεις παιδιού-κηδεμόνα και για τη γλωσσική ανάπτυξη του παιδιού (De Houwer, 1999, όπως αναφέρεται από τους Fogle & King, 2013: 1). Οι γλωσσικές πολιτικές των οικογενειών σχετίζονται με τις δράσεις των γονέων στην καθημερινότητά τους, τις πεποιθήσεις και τις ιδεολογίες τους αναφορικά με τη γλώσσα και τη γλωσσική χρήση, αλλά και τους σκοπούς και τις προσπάθειές τους προκειμένου να διαμορφώσουν τη γλωσσική χρήση και τα αποτελέσματα της μάθησης (King κ.ά., 2008: 909). Όπως κάθε γλωσσική πολιτική, έτσι και αυτές των οικογενειών αποτελούνται από τα τρία βασικά στοιχεία που αναφέραμε στο προηγούμενο κεφάλαιο: 1) τις γλωσσικές πρακτικές, 2) τις γλωσσικές πεποιθήσεις / ιδεολογίες και 3) τη γλωσσική διαχείριση / παρέμβαση / σχεδιασμό (Spolsky, 2004: 5). Συγκεκριμένα, σε αυτή την περίπτωση, οι γλωσσικές πρακτικές αφορούν τι κάνουν τα μέλη των οικογενειών 51

53 σχετικά με τη γλώσσα (Fogle & King, 2013: 1) και ιδιαίτερα τα μοτίβα γλωσσικής επιλογής και προτίμησης στο πλαίσιο της οικογένειας, αλλά και εκτός αυτής (Schwartz, 2010: 178). Οι γλωσσικές πεποιθήσεις / ιδεολογίες αναφέρονται στο πώς τα μέλη της οικογένειας σκέφτονται σχετικά με τη γλώσσα (Fogle & King, 2013: 1) και τι πιστεύουν γι' αυτή (Curt-Christiansen, 2013: 2), ενώ η γλωσσική διαχείριση αφορά το τι προσπαθούν να κάνουν για τη γλώσσα και τη διατήρησή της (Fogle & King, 2013: 1 Curt-Christiansen, 2013: 2). Οι γλωσσικές πολιτικές της οικογένειας, επομένως, ανοίγουν μια δίοδο προς τις γλωσσικές ιδεολογίες των γονέων, οι οποίες κατ' επέκταση αντικατοπτρίζουν ευρύτερες κοινωνικές στάσεις και ιδεολογίες αναφορικά με τη γλώσσα, την ανατροφή των παιδιών (King κ.ά., 2008: 907) και τις διαδικασίες γλωσσικής κατάκτησης (King κ.ά., 2008: 911). Οι πεποιθήσεις των γονέων σχετικά με τον τρόπο απόκτησης μιας ή περισσότερων γλωσσών από τα παιδιά και η αντίληψή τους για το δικό τους ρόλο σε αυτή τη διαδικασία, επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό τη γλωσσική τους συμπεριφορά - πρακτικές και διαχείριση - απέναντι στα παιδιά τους (Schwartz, 2010: 177). Παρόλα αυτά, να σημειωθεί ότι οι δηλωμένες γλωσσικές ιδεολογίες ενός ή και των δύο γονέων δεν συμπίπτουν απαραίτητα με τις στρατηγικές που ακολουθούνται, συνειδητά ή ασυνείδητα, στη γλωσσική πρακτική για τα παιδιά (Schwartz, 2010: 177). Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι γλωσσικές ιδεολογίες επηρεάζονται από οικονομικούς, πολιτικούς, κοινωνικο-πολιτιστικούς παράγοντες, αλλά και από γλωσσικούς, όπως οι εκπαιδευτικές εμπειρίες και προσδοκίες των γονέων (Curt-Christiansen, 2009: 355). Παράλληλα, όμως, είναι πολύ πιθανό σε πολλές οικογένειες ή κοινωνικές μονάδες να μην υπάρχει σαφής γλωσσική διαχείριση / σχεδιασμός, αλλά επιλογές βασισμένες απλά σε πρακτικές και ιδεολογίες (Spolsky, 2004: 43). Βέβαια, σε αυτές τις περιπτώσεις υπάρχει ο λεγόμενος αόρατος γλωσσικός σχεδιασμός, ο οποίος προσδιορίζεται από τις στάσεις των γονέων απέναντι στη γλώσσα, αλλά και από τα μέσα επικοινωνίας, από την κοινωνική πίεση και από τους συνομηλίκους των παιδιών που παίζουν σημαντικό ρόλο (Curt-Christiansen, 2009: 352). Από τα παραπάνω, γίνεται κατανοητή η πολυπλοκότητα των γλωσσικών πολιτικών των οικογενειών, οι οποίες αλληλεπιδρούν με ένα ευρύ φάσμα γλωσσικών και μη γλωσσικών στοιχείων, μεταβλητών και παραγόντων (Spolsky, 52

54 2004: 41). Η Schwartz (2010: ) μας δίνει τους κυριότερους παράγοντες (δημογραφικούς, κοινωνικο-πολιτιστικούς και ψυχολογικούς) που σχετίζονται με το οικογενειακό υπόβαθρο και επηρεάζουν τη διαμόρφωση των γλωσσικών πολιτικών της οικογένειας και είναι οι εξής: Δομή της οικογένειας: Η ύπαρξη μεγαλύτερων αδερφιών και συγγενικών παιδιών παίζει σπουδαίο ρόλο στην ενδοοικογενειακή μεταβίβαση της γλώσσας και, επομένως, στη γλωσσική πολιτική της οικογένειας. Εκπαίδευση των γονιών: Το υψηλό εκπαιδευτικό επίπεδο των γονιών και η δυνατή εκπαιδευτική εμπειρία στη μητρική γλώσσα και παράδοση επηρεάζουν τη διατήρηση της γλώσσας και της εθνικής ταυτότητας. Αφομοίωση των γονέων: Η προσαρμογή των γονιών στην καινούρια κουλτούρα έχει κυρίαρχο ρόλο. Η οικογενειακή συνεκτικότητα και οι συναισθηματικές σχέσεις: Η διατήρηση της μητρικής γλώσσας συμβάλλει στη συνοχή μεταξύ των γενεών και στην ανάπτυξη συναισθηματικών δεσμών. Τέλος, κρίνεται αναγκαίο να αναφέρουμε ότι και τα παιδιά παίζουν κρίσιμο ρόλο στη διαμόρφωση των γλωσσικών πρακτικών και κατ' επέκταση των γλωσσικών πολιτικών της οικογένειας, εκτός από τους γονείς (Fogle & King, 2013: 2). Για το λόγο, παραθέτουμε συνοπτικά τους μηχανισμούς αλληλεπίδρασης μέσω των οποίων τα παιδιά επιδρούν στο σχηματισμό της οικογενειακής γλωσσικής πολιτικής κατά τους Fogle & King (2013: 7-20): o Μεταγλωσσικά σχόλια για τους γλωσσικούς οικογενειακούς κανόνες (Fogle & King, 2013: 8): Τα μεταγλωσσικά σχόλια είναι μέρος των οικογενειακών συζητήσεων, όμως οι περισσότερες μελέτες για τις μεταγλωσσικές συζητήσεις στα πλαίσια της οικογένειας εστιάζουν κυρίως στο πώς οι γονείς εμπλέκουν τα παιδιά τους στο να μιλούν για τη γλώσσα ή σχολιάζουν τη γλωσσική συμπεριφορά των παιδιών τους και δίνουν λιγότερη προσοχή στους τρόπους με τους οποίους τα ίδια τα παιδιά παίρνουν πρωτοβουλία ή συμμετέχουν σ αυτό το είδος συζήτησης. o Η αντίσταση των παιδιών στη γλωσσική πολιτική της οικογένειας (Fogle & King, 2013: 12): Η χρήση αλληλεπιδραστικών στρατηγικών από την πλευρά των παιδιών, όπως είναι η πρόκληση ορισμένων τύπων ομιλίας, η 53

55 διαπραγμάτευση και η αντίσταση, με την πάροδο του χρόνου, έχουν αντίκτυπο στη γλωσσική πολιτική της οικογένειας. o Η αυξανόμενη γλωσσική ικανότητα των παιδιών (Fogle & King, 2013: 16): Οι ικανότητες των παιδιών στη μητρική γλώσσα επηρεάζουν τη γλωσσική αντίδραση-απόκριση των γονέων προς αυτά, καθώς και τις αποφάσεις των τελευταίων για τη γλωσσική διαχείριση στα πλαίσια της οικογένειας. o Οι προερχόμενες εκτός της οικογένειας ιδεολογίες που έχουν τα παιδιά για το έθνος και τη γλώσσα (Fogle & King, 2013: 18): Τα παιδιά μεταφέρουν πολλά στοιχεία της γλώσσας που μαθαίνουν στο σχολείο ή στις ομάδες συνομήλικων κατά την αλληλεπίδραση τους στα πλαίσια της οικογένειας. Επίσης, μεταφέρουν γλωσσικές και πολιτιστικές ιδεολογίες για το έθνος, τη θέση και την ταυτότητα, οι οποίες ακούγονται και διαπραγματεύονται μέσω των οικογενειακών συζητήσεων. Συμπερασματικά, δύναται κανείς να κατανοήσει τη σημασία της οικογένειας ως πλαίσιο μελέτης των γλωσσικών πολιτικών, διότι έτσι ανοίγεται ένα παράθυρό στις γλωσσικές στάσεις και πρακτικές των γονέων, αλλά και στη διαχείριση αυτών, ενώ, επιπλέον, διαφαίνεται και ο ρόλος των εξωτερικών παραγόντων που επηρεάζουν τη γλώσσα στα πλαίσια της οικογένειας. Ακόμη μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι μεικτές οικογένειες, η περίπτωση των οποίων είναι αξιοσημείωτη δεδομένης της ύπαρξης τουλάχιστον δύο γλωσσών, με ίδια αφετηρία - τους γονείς-, και διαφορετική, συνήθως, πορεία γλωσσικής ανάπτυξης του κάθε παιδιού, που τις καθιστούν άξιες μελέτης. 54

56 ΈΡΕΥΝΑ ΕΥΡΥΤΕΡΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΕΡΕΥΝΑΣ Σχέσεις Ελλάδας-Ισπανίας ανά τους αιώνες Έχοντας ως αντικείμενο μελέτης τις ελληνο-ισπανικές οικογένειες και κατ' επέκταση την Ελληνο-Ισπανική κοινότητα στην Ελλάδα, κρίνεται αναγκαίο να γίνει μια σύντομη αναφορά στις σχέσεις, ιστορικές, πολιτικές, πνευματικές, κλπ. μεταξύ των δύο χωρών, Ελλάδας και Ισπανίας, ξεκινώντας από τα αρχαία χρόνια και φτάνοντας μέχρι τις μέρες μας, προκειμένου να γίνει καλύτερα κατανοητό το πλαίσιο στο οποίο διεξάγεται η έρευνά μας. Αναλογιζόμενοι το γεγονός ότι οι δύο χώρες βρίσκονται στα δύο άκρα της Μεσογείου Θάλασσας, φαντάζει ίσως δύσκολη η ανάπτυξη σχέσεων μεταξύ τους. Ωστόσο, τα γεγονότα μάς δείχνουν ότι η απόσταση δεν αποτέλεσε εμπόδιο στο να έρθουν σε επαφή, ακόμη και την εποχή που τα μέσα μεταφοράς και επικοινωνίας δεν ήταν τόσο ανεπτυγμένα όσο σήμερα. Οι πρώτες επαφές στην αρχαιότητα Η πρώτη επαφή τους εμφανίζεται στην ελληνική μυθολογία και συγκεκριμένα, στο ταξίδι του Ηρακλή μέχρι τα στενά του Γιβραλτάρ (Λιόντης, 1999: 2). Στην πραγματικότητα, όμως, οι Έλληνες έφτασαν στη δυτική Ιβηρική Χερσόνησο τον 6ο αιώνα π.χ., μετά τη δημιουργία εμπορικών σταθμών στην ανατολική και νότια ακτή από τους Φοίνικες (Fernàndez-Nieto, 1999: 3). Οι Φωκαείς από τα τέλη του 7ου ή τις αρχές Εικόνα 1: Αποικία Ἐμπόριον - Σημερινή πόλη Ampurias 55

57 του 6ου αιώνα π.χ. επισκέπτονταν τη Νότια Ισπανία (Fernàndez-Nieto, 1999: 4), καθώς τους ενδιέφεραν οι πλούσιοι μεταλλουργικοί πόροι της περιοχής (αργυρός, χαλκός και κασσίτερος) (Aquilué, 2012: 46). Έτσι, η Φώκαια είναι η μοναδική ελληνική πόλη που ίδρυσε δύο αποικίες στην Ιβηρική Χερσόνησο (Fernàndez-Nieto, 1999: 4). Η μεγαλύτερη από τις δύο αποικίες είναι το Εμπορίον (βλ. Εικόνα 1), το σημερινό Empúries (στα καταλανικά, Ampurias στα ισπανικά), το οποίο βρίσκεται στην ακτή της Καταλονίας και μάλιστα στον Κόλπο των Ρόδων (Fernàndez-Nieto, 1999: 4). Αυτό αποτελεί τον μοναδικό αρχαιολογικό χώρο στην Ιβηρική, όπου Εικόνα 2: Αποικία Ρόδη - Σημερινή πόλη Roses μπορούμε να δούμε την ελληνική πολιτιστική κληρονομιά και την μεγάλη επιρροή που άσκησε στους αυτόχθονες πληθυσμούς της χερσονήσου (Aquilué, 2012: 50). Η δεύτερη αποικία ονομάζεται Ρόδη (σήμερα Rosas στα καταλανικά, Roses στα ισπανικά - βλ. Εικόνα 2) και βρίσκεται βορειότερα του Εμπορίου, πάλι στον κόλπο των Ρόδων (Fernàndez-Nieto, 1999: 5). Οι γνώσεις γι' αυτή είναι περιορισμένες, παρόλα αυτά είναι γνωστό ότι ήταν λιμενικός οικισμός που ιδρύθηκε στις αρχές του 4ου αιώνα π.χ. (Aquilué, 2012: 54). Σχέσεις Βυζαντίου και Ιβηρικής Χερσονήσου Αναφορικά με τις σχέσεις που δημιουργήθηκαν μεταξύ Βυζαντίου και Ιβηρικής Χερσονήσου, ξεκινούν στα μέσα του 6ου αιώνα με την ίδρυση της βυζαντινής επαρχίας της Ισπανίας, το 552 (Motos Guirao, 1999: 11), ως αποτέλεσμα της εκστρατείας του Ιουστινιανού του Α', με σκοπό την επανασύσταση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας της Δύσης (Ayensa, 2012: 137). Η επαρχία αυτή περιελάμβανε μια μεγάλη περιοχή της νοτιοανατολικής χερσονήσου, μεταξύ του Cádiz και της Cartagena (Motos Guirao, 1999: 11), καθώς και τις Βαλεαρίδες νήσους και έμεινε υπό την βυζαντινή κυριαρχία έως το 624 (Ayensa, 2012: 137). 56

58 Μεγαλύτερη επαφή με το Βυζάντιο αναπτύσσουν αργότερα, κατά το 1303, οι Καταλάνο-Αραγωνέζοι του Αραγωνικού Στέμματος, οι οποίοι στέλνουν, ύστερα από πρόταση του αυτοκράτορα Ανδρονίκου Β' Παλαιολόγου, μισθοφορική στρατιωτική δύναμη με σκοπό την υπεράσπιση των ανατολικών συνόρων της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας από τους Τούρκους (Ayensa, 2012: 138 Μονκάδα, 2000: 19, 36). Ύστερα από πολλές νίκες με αρχηγό του στρατού τον Ροζέ ντε Φλορ, οι σχέσεις των Καταλάνο-Αραγωνέζων με τους ελληνικές πληθυσμούς δεν είναι καλές, κυρίως λόγω της βίας του στρατού εναντίον των Ελλήνων και της ανυπακοής προς τους Βυζαντινούς του υψηλόβαθμους (Ayensa, 2012: 138). Όλα αυτά επηρέασαν και τις σχέσεις του στρατηγού Ροζέ ντε Φλορ με τον αυτοκράτορα, γεγονός που είχε ως συνέπεια ο μελλοντικός αυτοκράτορας Μιχαήλ Θ' Παλαιολόγος να επιτρέψει τη δολοφονία του παραπάνω στρατηγού μπροστά στα μάτια του το 1305 (Ayensa, 2012: 138 Ιατρίδη, 2000: 13-14). Έτσι, οι Καταλάνο-Αραγωνέζοι γίνονται εχθροί του Βυζαντίου και κατακτούν το δουκάτο της Αθήνας το 1311 και το δουκάτο των Νέων Πατρών (Υπάτη) το 1319, τα οποία ενσωματώθηκαν το 1380 στο Αραγωνικό Στέμμα και παρέμειναν στην κατοχή του μέχρι τα τέλη του 14ου αιώνα, όταν καταλήφθηκαν από Φλωρεντινούς και Τούρκους (Ayensa, 2012: 139). Οι Ισπανοί θέλησαν να έχουν τον στρατιωτικό έλεγχο της, στρατηγικής σημασίας, περιοχής της τότε Ελλάδας, μια πολιτική που εγκαινίασε ο Ισπανός βασιλιάς Κάρλος Α' και την οποία σταμάτησε η εξάπλωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας κατά τη βασιλεία του Φίλιππου του Β' (Ayensa, 2012: 143). Σε αυτή την πολιτική, ανήκει και η γνωστή ναυμαχία της Ναυπάκτου το 1571, κατά την οποία δυνάμεις του ναυτικού από την Ισπανία, το Βατικανό, τη Βενετία και τη Γένουα, που αποτελούσαν την Αγία Συμμαχία, νίκησαν το πανίσχυρο Τουρκικό ναυτικό και με τον τρόπο αυτό εμπόδισαν την εξάπλωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας στη Δυτική Μεσόγειο (Ayensa, 2012: 143). Η Ναυμαχία της Ναυπάκτου είναι σημαντική και για έναν ακόμη λόγο, διότι σε αυτή συμμετείχε ο πασίγνωστος συγγραφέας Miguel de Cervantes, ο οποίος είχε καταταγεί στα εθελοντικά σώματα του στρατού (Καιροφύλας, 1927: 322). Συγκεκριμένα, όταν τα ναυτικά στρατεύματα μπήκαν στον κόλπο της Ναυπάκτου στις 7 Οκτωβρίου 1571, ο Cervantes βρισκόταν στη γαλέρα "Μαρκουέζα" και παρά το ότι ήταν άρρωστος, ζήτησε να τοποθετηθεί στην πρώτη γραμμή της μάχης (Καιροφύλας, 1927: 324). Οι 57

59 δυνάμεις της Αγίας Συμμαχίας νίκησαν τους Τούρκους, όμως υπήρξαν απώλειες, μία από τις οποίες αφορούσε τον Cervantes, ο οποίος, παρότι είχε τραυματιστεί δύο φορές στο στήθος, αποσύρθηκε μόνο όταν μια εχθρική σφαίρα του συνέτριψε τον αριστερό βραχίονα (Καιροφύλας, 1927: 325). Αυτός ο τραυματισμός, όμως, θεωρήθηκε από τον ίδιο ως τιμητικό σημάδι της συμμετοχής του σε αυτή τη σημαντική ναυμαχία (Καιροφύλας, 1927: ) και, όπως αποδεικνύει η ιστορία στη συνέχεια, δεν τον επηρέασε στο να εξελιχθεί στον σημαντικό συγγραφέα που έγραψε τον περίφημο Δον Κιχώτη. Εικόνα 3: Ο ανδριάντας του Miguel de Cervantes, που πολέμησε στη Ναυμαχία της Ναυπάκτου "Πολιτιστικό Πάρκο Μιχαήλ Θερβάντες" - Λιμάνι Ναυπάκτου Επιπλέον, αξίζει να αναφέρουμε πως το 1453 οι χριστιανοί της Ιβηρικής συγκινήθηκαν από τις δύσκολες στιγμές της Άλωσης της Κωνσταντινούπολης από τους Τούρκους και έσπευσαν, χωρίς αποτέλεσμα, όμως, να την υπερασπιστούν (Motos Guirao, 1999: 12 Ayensa, 2012: 144). Πολιτικές σχέσεις Η Ελλάδα και η Ισπανία από τον 19ο αιώνα μέχρι σήμερα, παρουσιάζουν παράλληλες κοινοβουλευτικές ζωές (Bádenas de la Peña, 2012: 145). Οι αγώνες των δύο χωρών κατά τον 19ο αιώνα για το σύνταγμα και κατά της απολυταρχίας ακολουθούν παρόμοιες πορείες (Bádenas de la Peña, 2012: ). Κατά τον 20ο αιώνα οι ομοιότητες συνεχίζονται, καθώς και οι δύο χώρες περνούν δραματικές περιόδους, λόγω της συνταγματικής τους ιστορίας (Bádenas de la Peña, 2012: 147). 58