SHKOLLA PËR GJUHËN DHE KULTURËN E ATDHEUT DHE IDENTITETI KOMBËTAR (11)

Transcript

1 MINISTRIA E ARSIMIT, E SHKENCËS DHE E TEKNOLOGJISË E KOSOVËS MINISTRIA E ARSIMIT DHE E SPORTIT E SHQIPËRISË SHKOLLA PËR GJUHËN DHE KULTURËN E ATDHEUT DHE IDENTITETI KOMBËTAR (11) LIBËR ME MATERIALET E SEMINARIT MBARËKOMBËTAR ME MËSUESET, MËSUESIT DHE VEPRIMTARËT/ET E SHKOLLËS SË MËSIMIT PLOTËSUES NË GJUHËN SHQIPE NË DIASPORË, MBAJTUR NË PEJË PREJ Prishtinë, korrik

2 SHKOLLA PËR GJUHËN DHE KULTURËN E ATDHEUT DHE IDENTITETI KOMBËTAR (11) LIBËR ME MATERIALET E SEMINARIT MBARËKOMBËTAR ME MËSUESET, MËSUESIT DHE VEPRIMTARËT/ET E SHKOLLËS SË MËSIMIT PLOTËSUES NË GJUHËN SHQIPE NË DIASPORË, MBAJTUR NË PEJË PREJ Prishtinë, korrik

3 E përgatiti dhe e redaktoi: Nuhi Gashi Fotografitë: Shpresa Kokallari, Nuhi Gashi etj. Shtypi: Tirazhi: 500 copë 3

4 PËRMBAJTJA I. PARATHËNIE (faqe 5) II. LIGJËRATA E KUMTESA TEMATIKE NGA LIGJËRUES/E TË FUSHAVE PËRKATËSE (faqe 9-116) 1. Lilana Verdha, Përshtatja e fëmijëve të emigrantëve në kulturën e vendbanimit të ri 2. Liri Qoshi, Portofoli i të nxënit, element për menaxhimin e cilësisë së kurrikules se mesimit shqip ne diaspore. 3. Valdet Rama, Skena dhe lojërat skenike në funksion identitar (teatër, animacione, kukulla, lojëra etj.) 4. Driton Kajtazi, Shkolla me besim përcjell njohuri fetare e jo besime (vështrim mbi mësimin fetar në shkolla) 5. Valentina Çela, Problematika të veprimtarive ekstrakurrikulare me nxënësit emigrantë 6. Musa Kraja, Aspekte të pedagogjisë familjare me fëmijët në mërgim 7. Arbër Salihu, Shembull ore mësimore: Libri (FT): Shqiptarët... 3 Tema/njësia: Diaspora shqiptare (faqe 44) 8. Shqipe Gashi, Shembull ore mësimore: Libri (FT):Unë dhe të tjerët 2 Tema/njësia mësimore: Jemi shqiptarë (faqe 9) 9. Feime Llapashtica, Shembull ore mësimore: Libri (FT): Letërsi shqiptare 2 Tema/njësia: Sikur gjithë botën të ma falin...(faqe 51) 10. Drita Kadriu, Shembull ore mësimore: Libri (FT): Puna dhe koha e lirë Tema/njësia: Dasmat (faqe 32) 11. Kristina Gega, Mësimi i gjuhës shqipe përmes fjalëve të urta dhe proverbave 12. Kadri Dakaj, Mësimi plotësues shqip në landin Baden Vytemberg të Gjermanisë (modeli konsullar-përvojat) 13. Erida Koleci, Të mësuarit e bazuar në projekte (modele (modele projektesh në kontekstin e mësimit plotësues në gjuhën shqipe në diasporë) 14. Ermioni Cekani, Metoda didaktike për mësimdhënie në klasa me fëmijë bilingualë (dygjuhësh) III. PËRVOJA PERSONALE TË MËSUESEVE E TË MËSUESVE (faqe ) 1. Anila Kilaj, Roli i prindërve në mësimin e gjuhës amtare në emigracion 2. Miradije Berishaj dhe Osman Ademi, Loja në funksion të nxitjes për mësim me grupmosha heterogjene 4

5 3. Rizah Sheqiri, Ngritja e kompetencave të mësimdhënësit në diasporë 4. Hazir Mehmeti, Përvoja të planifikimit me tekstet e reja IV. PREZANTIME TË TJERA (faqe ) 1. Arjan Melonashi, Mb udhët (dokumentar me arbëreshët e Italisë) 2. Iliaz Bobaj, Bota është e madhe shumë (...) dhe Legjenda e Butrintit (...) 3. Hazir Mehmeti, Udhëtim S (përmbledhje shkrimesh për seminarin me mësuesit e SHSH në diasporë) V. PROGRAMI I SEMINARIT ( ) 5

6 P A R A T H Ë N I E Ky edicion, i emërtuar si PEJA 2015, së pari, shënoi një rritje të numrit të pjesëmarrjes (mbi 120 mësues e mësuese që punojnë me fëmijët e të rinjtë shqiptarë në mësimin e gjuhës shqipe dhe të kulturës shqiptare gjithandej nëpër diasporat e mërgatën shqiptare dhe dhjetëra lektorë, ligjërues e titullarë të ministrive përkatëse etj.). E gjithë kjo flet për profilin e pranueshëm profesional të këtij seminari dhe gjakimin e vazhdueshëm për zhvillimin e cilësisë së tij. Së dyti, seminari do të kujtohet për agjendën e bagatshme kulturoreshoqërore për seminaristët (Teatri Profesional Istref Begolli, programi kulturor-artistik i Shkollës Asdreni, Muzeu Etnografik, mbrëmjet kulturoreshoqërore /në veçanti ajo me Ansamblin e njohur Rugova /, vizitat e Burimit të Drinit të Bardhë, të Mullirit të Haxhi Zekës, të Mullirit të Bërdynajve etj.). Dhe, së treti, si zakonisht, materialet themelore të tij, të cilat janë vlerësuar se paraqesin kontribute didaktike për zhvillimin e kompetencave profesionale të një numri dukshëm më të madh mësuesish/esh (seminarin e frekuentojnë zakonisht vetëm deri në mësues/e) po publikohen edhe në formë libri, i cili, në përputhje me magjinë e tirazhin e tij, do të komunikojë me rreth 500 marrës a përfitues të drejtpërdrejtë të përmbajtjeve të tij; mësues/e, prindër etj. 6

7 II. LIGJËRATA E KUMTESA TEMATIKE NGA LIGJËRUES/E TË FUSHAVE PËRKATËSE 7

8 8

9 Dr. Liliana Verdha (konsulle nderi e Shqipërisë në Finlandë) PËRSHTATJA E FËMIJËVE TË EMIGRANTËVE NË KULTURËN E VENDBANIMIT TË RI KOMBI është bashkësi e qëndrueshme njerëzish formuar historikisht në bazë të përbashkësisë së gjuhës, kulturës, mentalitetit, territorit dhe veprimtarisë ekonomike. KULTURA është fusha e zhvillimit shoqëror që përfshin arritjet e gjithanshme në, art, letërsi, shkencë dhe në tërë jetën shpirtërore, si edhe traditat, doket e zakonet dhe folklorin. Që më 1871 Antropologu anglez Sir Edward Burnett Tylor ( ) shkruante se Kultura është ajo tërësi komplekse, që përfshin dijet, besimet, artin, vlerat morale, ligjet, zakonet si dhe të gjitha llojet e aftësive dhe shprehive të përftuara nga njeriu si anëtar i shoqërisë. (Tylor 1871:1) 9

10 Njerëzit lëvizin nga një vend në tjetrin për arësye nga më të ndryshmet. Mjaft shqiptarë nga trevat shqiptare në Ballkan kanë emigruar deri në Vendet Skandinave, përfshirë dhe Finlandën: Montenegro Kosova Me zhvendosjen nga një vend në tjetrin njerëzit përballen detyrimisht dhe menjëherë me fenomenet e përshtatjes dhe të përftimit. PËRSHTATJA është e ndryshme nga PËRFTIMI Përshtatja në kulturën e re = gjetja e vendit/ pozicionit tënd me ato karakteristika që ke nga vendlindja (aftësi, sjellje, mentalitete, tradita, kulturë, besime fetare etj.) Përftim i kulturës së re = fitimi i elementëve të panjohur më parë - përbërës të veçorive kulturore të vendbanimit të ri (gjuha, kultura, mënyra e jetesës, traditat, sjelljet, mentalitetet, besimet fetare etj.) Përftimi i kulturës së re nuk shkon si në vaj, por përcillet me probleme: 1. Elementë ndihmues: përftimi i gjuhës së vendit, 10

11 të kuptuarit e mentalitetit të vendasve, njohja e traditave dhe zakoneve nëpërmjet kontakteve me vendasit, respektimi i kulturës vendase (pjesëmarrja në veprimtari të ndryshme tradicionale, fetare etj.) 2. Elementë pengues; mosnjohja e gjuhës së re, përbuzja e kulturës së re ( jo aq e lashtë sa e jona ), fanatizmi absolut pro ideve mediokre me pretendimin e mbrojtjes së pjesëtarëve të familjes, interpretimi dhe zbatimi antishoqëror i Kanunit dhe, në përgjithësi, i kodeve fetare ( vrasjet e nderit/ turpit etj.) Studime dhe vëzhgime të shumta provojnë se: kulturat e popujve janë njëlloj të rëndësishme, njerëz të ndryshëm i interpretojnë dhe zbatojnë ato në mënyra të ndryshme, mediokriteti dhe injoranca s janë tipar apo produkt i kulturave të popujve, ato janë produkt i padijes dhe fanatizmit individual si dhe mjet lufte apo mbrojtjeje i fanatikëve dhe, në përgjithësi, një vegël e fuqishme për përçarjen dhe sundimin e një grupi të vogël a të madh njerëzish nga një a më shumë individë ose grupime të fuqishme politike, financiare, shoqërore apo fetare në bashkësinë shoqërore. Në përgjithësi, emigrantët ndeshen me paragjykime në shtetet pritëse. Në rastin e emigracionit shqiptar vazhdon të vihet re ekzistenca e paragjykimeve të forta, rrjedhojë e: - propagandës antishqiptare të shteteve dhe qarqeve të ndryshme politike, - mosnjohjes dhe keqinterpretimit të historisë dhe të kulturës shqiptare, - krimeve dhe shkeljeve të ligjit të shteteve pritëse nga vetë imigrantët, - keqinterpretimit të anëtarësisë së Shqipërisë (shtetit amë) në Organizatën Botërore Islamike. - mungesës së mbështetjes së emigrantëve as edhe en bloc nga shteti amë. 11

12 SHTETET PRITËSE ZBATUAN POLITIKA TË NDRYSHME NDAJ TË HUAJVE Ndaj shqiptarëve Greqia ka ndjekur plane asimiluese të manifestuara si: - pensione dhe lehtësira të tjera për të vet t deklaruarit grekë apo me prejardhje greke, - ndryshimi i emrave dhe mbiemrave, - greqizim i toponimeve në certifikatat e lindjes, - njësim (= paraqitje si e njëllojshme) kulturash dhe traditash. SHEMBUJ ASIMILIMI, hasur gjatë punës sime si konsulle e përgjithshme nderi e Shqipërisë në Finlandë: Në tetor 2014 një djalë 26 vjeç më dërgoi një në anglisht, ku shkruante: Hi I am, I can't talk Albanian anymore, I live as an imigrant in Greece from Albania. I came recently to Finland for studying Në prill 2015 një vajzë 28 vjeçe më telefonoi dhe më foli vetëm anglisht: Hi! I m an Albanian student here in Finland, but I speak only Greek and English. I ve been in Greece with my parents since a little child. I have difficulties speaking Albanian Nga ana e tyre vendet skandinave kanë zbatuar plane integruese, ku: - gjuha amtare është në kurrikula (Finlanda: 2 orë/javë, Suedia: 1 orë/javë), - mësimi i fesë është në kurrikula (Finlanda: 2 orë/javë), - janë siguruar të drejta të barabarta reale për të gjitha kombësitë, - shquhen për mosdetyrim për ndryshim kombësie, emrash, besimi fetar, - është siguruar zhvillimi i kulturës së origjinës (projekti KULO në Espoo, etj.). 12

13 FINLANDA - Shifra dhe fakte nga fusha e arsimit: Më 2005 mësimi i gjuhës amtare (jo finlandeze) u zhvillua në 49 gjuhë dhe u ndoq nga nxënës. Mësimi i gjuhës amtare u dha nga 400 mësues. Më 2013 mësimi i gjuhës amtare në shkollat 9-vjeçare u zhvillua në 54 gjuhë dhe u ndoq nga nxënës (ose 2/3 e gjithë nxënësve me origjinë të huaj), ndër to 735 ishin nxënës shqiptarë. Disa statistika mbi mësimdhënien dhe frekuentimin në shkollat e mesme profesionale Në 2008 kishte nxënës nga familje imigrante:» rusë nxënës» estonezë 1.908» arabë 588» kurdë 559» somalezë 506» anglishtfolës 433» iranianë 423» shqiptarë 422» tajlandezë 288» vietnamezë 272» etj. 13

14 Në vitin 2008 përqindja më e lartë e ndërprerjes së studimeve u vu re ndër nxënësit shqiptarë, duke pësuar madje një rritje prej +7 % në krahasim me vitin Për ndërprerje studimesh të dytët vinin somalezët. Ndërkaq nxënësit e grupeve të tjera etnike treguan një zell më të madh për mbarimin e studimeve. Ndërprerja në mes e studimeve prej tyre pësoi rënie të ndjeshme, e cila u shpreh si në vijim: ndër anglishtfolësit pati rënie - 9 %, te tajlandezët - 5,8 %, te iranianët - 5,6 % te estonezët - 4,3 % Sipas një studimi të Universitetit të Jyveskyles (Jyväskylä) në bashkëpunim me Ministrinë e Arsimit të Finlandës u pa se nxënësit më të suksesshëm ishin ata me: vijueshmëri të rregullt nga fillorja tek matura, frekuentim të rregullt gjatë vitit shkollor, mbështetje më të mirë nga mësuesit, afërsi me kulturën finlandeze, kushte më të mira social-ekonomike në familje. SHQIPTARËT NË FINLANDË Bazuar në statistikat zyrtare, aktualisht në Finlandë jetojnë rreth shqiptarë, të cilët përpiqen të përshtaten në kulturën e re dhe ta përftojnë atë sa më mirë që të jetë e mundur. Edhe pse ardhur pas vitit 1992 kryesisht nga Kosova, shqiptarët, sidomos fëmijët e tyre të rritur apo të lindur në Finlandë, janë përshtatur mjaft mirë në vendbanimin e ri. Falë gjuhës shqipe, të pasur në germa (= fonema) dhe tinguj të një germe (= allofone), shqiptarët janë ndër komunitetet me shqiptimin më të arrirë të të folmeve të finlandishtes. Falë arsimimit në Finlandë, një pjesë janë punësuar në: arsim (mësues të gjuhës amtare, specialistë, kujdestarë parashkollorë etj.), kulturë (biblioteka, qendra kulturore etj), Nokia (inxhinierë të ekselencës, ekonomistë etj.), 14

15 Finnair (mekanikë, specialistë etj.), shëndetësi (mjekë, infermierë, sanitarë, laborantë, kujdestarë etj.), ndërtim (kryepunëtorë, teknikë, karpentierë, muratorë etj.), transport (shoferë maunesh ndërkombëtare, autobusësh urbanë, taksishë etj.), tregti (konsulentë, shitës apo arkëtarë në supermarkete etj), shërbime (restorante, hotele, sallone bukurie dhe parukeri, parkingje, pastrim etj.), biznese të vogla private (tregti, ndërtim, shërbime etj.). Falë talenteve të veta japin kontributin e tyre në: sporte (trajnerë, gjyqtarë, futbollistë, atletë etj.), kulturë (producentë, botues, përkthyes, shkrimtarë, instrumentistë, piktorë, këngëtarë, valltarë etj.), ekonomi (biznese, restorante, nëpunës bankash, shitës etj.), politikë (këshilla komunale, organizma këshilluese shumetnike etj.). Disa punime e veprimtari të miat modeste në fushën e gjuhës dhe kulturës: Mbledhje botimesh të hershme finlandeze për shqiptarët nëpër antikuariate etj. (gjetur libra që nga 1889) Studime për Historinë dhe Kulturën e Popullit Shqiptar Studime për Kulturat Ballkanike Studime për Gjakmarrjen në popuj të ndryshëm Studime për Kulturën dhe Gjuhën Finlandeze Cikël Leksionesh për Gjuhën Shqipe si lektore e ftuar në Universitetin e Helsinkit (1990) Hapja dhe financimi i Zyrës Kulturore dhe Shtëpisë Botuese Iliria (Helsinki, 1991 e vazhdim) 4 Fjalorë 2- dhe 3-gjuhësh shqip-finlandisht-anglisht (Helsinki, 1991, 1993, 1995 dhe 2013) Plan-Programi mësimor për mësimdhënien e gjuhës shqipe si gjuhë amtare (Helsinki, 1996) Ideimi, organizimi dhe financimi i Konkurseve Ndërkombëtare Music & Colours për moshat 6-18 vjeç, si dhe i Forumeve Shkencore bazuar tek rezultatet e tyre (Helsinki, ) 15

16 Hapja dhe financimi i Shkollës së Artit Töölön Taidekoulu (gjuhë shqipe, gjuhë të tjera, pikturë, piano, qëndisje etj., etj.) (Helsinki, 1998 e vazhdim) Kronikat Skandinave artikuj, komente, esé -kryesisht për luftën e Kosovës (Helsinki, 2003) Ideimi, organizimi dhe financimi i Konkursit Ndërkombëtar Words & Colours për moshat vjeç, si dhe i Forumit Shkencor bazuar tek rezultatet e tij (Helsinki, 2004) Financimi i Hapjes së Ekspozitës Marubi në Muzeun Krahinor të qytetit Pori me Ditën e Pavarësisë së Kosovës (Pori, ) Organizimi dhe financimi i 2 Koncerteve zyrtare për nder të 100-vjetorit të Pavarësisë (Helsinki, dhe ) Organizimi dhe financimi i Pritjeve të përvitshme zyrtare për nder të Festave Kombëtare të Shqipërisë dhe Kosovës (përfaqësues të diasporës shqiptare në Finlandë, personalitete vendase, Trupi Diplomatik, gazetarë vendas dhe të huaj etj.) Përkthimi, ilustrimi dhe botimi i Eposit finlandez KALEVALA (Helsinki, në shtyp) etj., etj. lilverdha@gmail.com 16

17 Liri Qoshi (IZHA, Tiranë) PORTOFOLI I TË NXËNIT, ELEMENT PËR MENAXHIMIN E CILËSISË SË KURRIKULËS SË MËSIMIT TË GJUHËS SHQIPE NË DIASPORË Kurrikula e mësimit plotësues të gjuhës shqipe në diasporë ka për qëllim që fëmijët dhe të rinjtë me origjinë shqiptare të mbajnë gjallë gjuhën shqipe dhe identitetin e tyre kombëtar. Ky program nuk e zëvendëson shkollimin bazë që marrin këta nxënës në sistemin arsimor të vendeve të tyre, por thjesht propozon dije plotësuese për shqipen dhe për kulturën e vendit të origjinës. Duke vështruar përmbajtjen e programit të shprehur në formë hierarkike përmes, synimit, objektivave të përgjithshëm, niveleve, aftësive gjuhësore, linjave integruese, objektivave sipas niveleve, objektivave sipas aftësive gjuhësore dhe linjave, udhëzimeve për zbatimin e programit, planit mësimor si edhe burimeve të rekomanduara të të nxënit, lind nevoja jo vetëm për dokumentimin e arritjeve nga nxënësi, por njëkohësisht dhe e vlerësimit të këtyre arritjeve me qëllim garantimin e cilësisë së zbatimit të këtij programi. Nisur nga sa më sipër (por edhe për faktin se në program mungojnë aspektet e vlerësimit dhe vetëvlerësimi), mendoj që kurrikula e mësimit plotësues në diasporë duhet të mbështetet me një sërë dokumentesh, të cilat koleksionojnë arritjet e nxënësve. Portofoli i të nxënit propozohet si një ndër dokumentet kryesore i cili jo vetëm koleksionon arritjet, përfshirjen dhe monitorimin/vlerësimin e vazhdueshëm të nxënësve në veprimtaritë mësimore, por është edhe një element i rëndësishëm për menaxhimin e cilësisë së kurrikulës Portofoli i të nxënit është një qasje bashkëkohore që bazohet në kriteret e cilësisë së zbatimit të kurrikulës dhe mbështet përfshirjen e vazhdueshme të nxënësve në veprimtaritë mësimore. Mësimdhënia e bazuar në portofol është një proces që dokumenton: - Përgjegjësitë e mësuesit duke iu përgjigjur pyetjeve: 17

18 Çfarë? Kur? Ku? - Filozofinë e mësimdhënies: Pse? - Arritjet (përmes evidencave të vlerësimit): Si? Për zhvillimin e portofolit nxënësi drejtohet nga mësuesi. Portofoli i të nxënit konceptohet dhe zhvillohet bazuar në qëllime të përcaktuara qartë (nga mësuesi). Portofoli duhet të koleksionojë: - Punë/detyrat apo përpjekjet më të mira të nxënësve bazuar në kurrikul, - Projekte/krijime/talentin e nxënësit, - Vlerësim të prindit, - Evidencat e vetë-reflektimit të nxënësit për arritjet e tij Arsyet e përdorimit të portofolit të të nxënit Në kuadër të kurrikulës se diaporës bazuar në kompetenca, vlerësimi i performancës dhe monitorimi i vazhdueshëm i arritjeve të nxënësve referuar jo vetëm rezultateve të të nxënit të lëndës/fushës, por dhe kompetencave kyçe për gjatë gjithë jetës merr një vlerë të veçantë. Sa më sipër portofoli: - mbështet realizimin e qëllimeve mësimore; - krijon një pasqyrë të ndryshimeve dhe përmirësimeve të nxënësit për një periudhë kohore; - krijon mundësi për të zbuluar te nxënësi një sërë aftësish - përmirëson cilësinë e vlerësimit; - zgjeron gamën e elementeve që vlerësohen; - inkurajon nxënësit, mësuesin dhe mbështet reflektimin e prindërve; - siguron vazhdimësinë në edukimin nga një vit në tjetrin. Mësuesi mund t'i përdorë të dhënat e portofolit për qëllime të ndryshme specifike, duke përfshirë: - inkurajimin e të mësuarit të vetë-drejtuar, 18

19 - krijimin e një panorame të qartë të asaj që është mësuar nga nxënësi, - nxitjen e të nxënit për të mësuar, - sigurimin e mendësisë së vetëvlerësimit të nxënësit. - ballafaqimin e produkteve të nxënësve me njëri-tjetrin dhe nxitjen e krijimtarisë. Kur nxënësit arrijnë të vetëvlerësojnë punën dhe të nxënët e tyre, themi se kemi arritur të realizojmë një mësimdhënie efektive. Duke vështruar pas në proceset që kemi kryer, duke analizuar me kujdes atë që ka ndodhur, nxënësit fitojnë kuptime dhe ide të reja rreth vetes së tyre si persona që menaxhojnë dhe janë të vetëdijshëm për të nxënët. Duke e krahasuar punën e tyre në raport me të tjerët, ata do të mësojnë si të përmirësojnë punën e tyre, si të fitojnë njohuri, shprehi dhe shkathtësi të reja. Vetëvlerësimi dhe vetëreflektimi nuk kryhen në fund të kapitullit, të gruptemave. Ato janë procese që ndodhin në mënyrë të vazhdueshme. Nxënësit duhen mësuar si t i fitojnë dhe t i zhvillojnë aftësitë reflektuese të mendjes. Prandaj, mbajtja e portofolit është mënyra më e mirë për ta bërë këtë. Punimet dhe detyrat e koleksionuara në portofol janë mjete të fuqishme që i ndihmojnë nxënësit të zbulojnë anët e forta, dobësitë, mangësitë, vështirësitë dhe problemet që hasin gjatë procesit të punës, si dhe ofrojnë larmi mundësish për t u përmirësuar. Ato dëshmojnë përparimin e nxënësve, aftësitë dhe mundësitë si dhe nivelin e arritur. Mbajtja e portofolit personal dhe koleksionimi i materialeve është një mundësi e mirë edhe për prindërit për të njohur realisht se cili është fëmija e tyre, si nxë, sa dhe deri ku është në gjendje të përparojë, të dinë se deri ku mund t u kërkojnë fëmijëve të tyre, ku duhet të punojnë e t i ndihmojnë më tej. Ky proces nis që në fillim të vitit shkollor, kur vendosen punimet e nxënësve, shënimet dhe vlerësimet e mësuesit dhe komentet e prindërve. Portofoli i nxënësit nuk është thjesht një koleksion ose mbledhje punimesh të rastësishme, por është një koleksion i qëllimshëm i punës së nxënësve, që tregon përpjekjet, arritjet dhe përparimin e tyre. Zhvillimi dhe formimi i tyre nuk shfaqet vetëm në produktet përfundimtare. Ai është proces në vazhdim, që pasurohet çdo ditë. Analiza 19

20 dhe vlerësimi i punimeve të futura në portofol shërbejnë si nyje ndërmjet procesit të mësimdhënies, të nxënit dhe reflektimit të mësuesit dhe nxënësve. Përsa i takon llojeve të punimeve që mund të përfshihen në portofol mund të sugjeronim që në të të përfshiheshin: - Shembuj detyrash, të zhvilluara në shtëpi dhe në klasë. Këto detyra mund të jenë punë individuale ose në grup. - Krijime të ndryshme artistike me letër, plastelinë, punëdore, copë etj. - Punime të lëndëve të ndryshme, të bëra në fletore, fleta, krijime, vizatime, përshkrime etj. Edhe këto punime mund të jenë pjesë e punës individuale ose të punës në grup. - Regjistrime të ndryshme në kaseta dhe fotografi të bëra në mjedise e procese të ndryshme pune, në kohën e lirë, etj. - Punë me kompjuter, të cilat demostrojnë aftësitë dhe shkathtësitë e nxënësit në kompjuter. Mund të jenë shkrime, vizatime, shfrytëzimi i programeve të ndryshme të kompjuterit etj. - Pjesëmarrja në veprimtari të ndryshme brenda dhe jashtë shkollës, në të cilat nxënësi ka marrë pjesë, është vlerësuar, ka marrë çmim ose certifikatë pjesëmarrjeje ose vlerësimi etj. - Shkrime të natyrave të ndryshme, për tema të dhëna ose të lira, të zhvilluara në shkollë, në shtëpi, përshtypje, mbresa, kujtime etj. - Shënime e komente nga prindërit, mësuesja, shokët dhe vetë ai për veprimtari e kontribute të ndryshme. - Përmbledhje të librave të lexuar, ku mund të shënohet titulli i librit, autori, mbresat që i ka lënë leximi i librit, komente në lidhje me pjesë të ndryshme libri, për veprimet e personazheve, mesazhin etj. Kjo procedurë mund të ndiqet edhe për librat e tjerë Lind pyetja: Si mund ta bëjmë procesin e krijimit të portofolit sa më natyral dhe të këndshëm edhe për nxënësit? Kushtet që duhen plotësuar janë: - Dhënia e detyrave të mirëstrukturuara dhe interesante që të inspirojnë kreativitetin e nxënësve - Nxitja e nxënësve për të seleksionuar punët më cilësore. - Krijimi i mundësive nxënësve për të reflektuar për punën e bërë; - Përzgjedhja dhe përdorimi i atyre metodave që mund të shfrytëzohen edhe nga nxënësit në kryerjen e detyrave të përditshme; 20

21 - Krijimi i mundësive për të bërë reflektime dhe vetëvlerësime: modele, formate e shembuj të vetëvlerësimeve, dhënia e herë pas hershme e dosjeve për t u kontrolluar, përmirësuar e pasuruar etj.; Përfitimet nga mbajtja e dosjeve personale dhe dokumentimi i përparimit të secilit nxënës dhe i sjelljes së tyre janë të shumta. Për mësuesin, përmbajtja e portofoleve tregon thellësinë, gjerësinë dhe shkallën e të kuptuarit të njohurive të nxënësve. Brenda secilës dosje gjenden pjesë e histori të ndryshme të nxëni. Mësuesi njeh cilat janë prirjet, interesat, anët e forta, dobësitë, mangësitë dhe nevojat e nxënësve. Për nxënësin, japin një panoramë të përgjithshme të punës së tyre. Punimet e tyre pasqyrojnë përkushtimin e nxënësve, përpjekjet e bëra, rezultatet e arritura, vështirësitë që i kanë dalë, kontributin në punën në grup etj. Pra arritjet e tij. Detyrat e kryera u japin mundësi nxënësve të reflektojnë në punën e bërë dhe të përmirësohen në periudhën në vazhdim. Nxënësit fitojnë edhe aftësi estetike për rregullimin dhe sistemimin e materialeve. Ndërgjegjësohen për përparimin e tyre. Njohin më mirë veten e tyre edhe në aspekte ndoshta të pazbuluara më parë. Për prindërit, japin një spektër të plotë të formimit, zhvillimit dhe aftësive të fëmijëve. Prindërit shohin të dokumentuar çfarë dhe si nxënë fëmijët e tyre, cilat janë boshllëqet, cilat janë anët e forta, cili është mendimi i mësuesit, vlerësimi i tij dhe vetëvlerësimi i fëmijës. Kjo dëshmon se si fëmijët e shohin veten e tyre si njerëz që përpiqen, mësojnë, bien, ngrihen, përmirësohen, qëndrojnë në vend, pra si u ndodh ndryshimi dhe si përballen me të. Rishikimi dhe vlerësimi i dosjeve Pas mbushjes së dosjes me materiale të ndryshme, në periudha të caktuara kohe nxënësve u kërkohet t i rishikojnë dosjet dhe të shkruajnë komente ose përmbledhje të shkurtra për to. (Çfarë kanë bërë mirë, për çfarë kanë punuar gjatë një afati të caktuar kohor, ç plane kanë bërë për të ardhmen etj.). Për rishikimin dhe kontrollimin e dosjeve duhet vendosur një kohë, e cila duhet respektuar nga të gjithë nxënësit. Rishikimi mund të bëhet në mënyrë individuale, në çifte ose në grupe të vogla prej 4-5 nxënësish. 21

22 Koha mund të variojë nga 1-3 herë për çdo simestër. Për vlerësimin e punimeve të portofolit duhen përcaktuar kritere, të cilat duhet të njihen nga të gjithë nxënësit. Ata vlerësohen: - Për cilësinë e materialeve dhe të punimeve; - Për seriozitetin e përgatitjes së portofolit; - Për gjetjet origjinale; - Për aftësinë për të rishikuar, shkruar dhe eksperimentuar në mënyra të ndryshme; - Për aftësinë për të shfrytëzuar burime të ndryshme informacioni; - Për aftësinë për të mbrojtur punën e bërë; - Për aftësinë për të mësuar gjëra të reja; - Për aftësinë për të bërë vetëvlerësim, vlerësimin e punës së shokëve etj. Në procesin e vlerësimit zë një vend të rëndësishëm të mësuarit e nxënësve si të vetëvlerësojnë punën që kanë bërë. Në varësi të moshës dhe mundësive të tyre nxënësit mund ta bëjnë vetëvlerësimin në dy mënyra: 1. Shkrimi i një paragrafi të shkurtër vetëvlerësimi për çdo punim, duke theksuar se cilat janë arsyet që e kanë përzgjedhur, ç mbresa u ka lënë, ç kanë mësuar prej tij etj. 2. Mësuesi u jep një model vlerësimi dhe secili nxënës e plotëson, pasi shton në dosje një punim të ri. 22

23 Komunikimi i rezultateve tek prindërit Në fillim të çdo viti akademik, mësuesi organizon një seancë informimi me prindërit, në të cilën u shpjegon mënyrën e vlerësimit të nxënësve, mënyrën se si do të organizohet ky vlerësim, ndihma që mund të japin prindërit, si dhe objektivat që priten të arrihen nëpërmjet realizimit të këtij vlerësimi. Pra, forma më e mirë për të informuar prindërit, dhe për të qenë në kontakt të vazhdueshëm me ta, është diskutimi në mënyrë të vazhdueshme në lidhje me atë çfarë kanë arritur apo po ndeshin vështirësi nxënësit. Gjatë takimeve me prindërit, mësuesit u venë në dispozicion dosjen e fëmijës së tyre, duke dhënë edhe shpjegime, mbështetur në shënimet që ka mbajtur në fletoren e tij, ose japin orientime për prindërit për të ndihmuar fëmijët për të kaluar vështirësitë. Së fundmi mund të themi që ky proces duhet të udhëhiqet dhe realizohet nga mësuesi, i cili harton dhe dokumenton veprimtaritë e realizuara nga ai vetë (portofoli i mësuesit) si dhe udhëheq veprimtaritë dhe rezultatet e të nxënit (portofoli i nxënësit). Përmes portofolit përthyhen dhe dokumentohen qasjet e mësimit bazuar në kompetenca Të nxënit të vështruar përmes portofolit ndihmon mësuesin të eksplorojë dhe zhvillojë qasjet për një mësim efektiv. Në thelbin e tij portofoli me dokumentacionin që e përbën, argumenton përgjegjësitë e mësuesit në lidhje me mësimdhënien dhe përgjegjësitë e nxënësit në lidhje me të nxënit si edhe është një element i rëndësishëm për menaxhimin e cilësisë së kurrikulës. liri_qoshi@yahoo.com 23

24 Valdet Rama (aktor, kreator kukullash, kreator skenografie në Teatrin e kukullave Dodona në Prishtinë) SKENA DHE LOJËRAT SKENIKE NË FUNKSION IDENTITAR (teatër, animacione, kukulla, lojëra etj.) Në këtë punim do të mundohemi të vëmë në pah në mënyrë praktike atë që La Bryere e ka thënë në librin e vetë Les caracteres që në vitin 1688, se fëmijët kanë shpirt dhe kujtesë, diçka që të moshuarit nuk e kanë... Kjo është diçka që fëmijët e shfrytëzojnë në mënyrë tejet të mençur në lojërat e tyre të vogla... Së këndejmi, mund të konkludojmë se fëmijët janë shumë të aftë të imitojnë atë që kanë dëgjuar nga të tjerët, gjatë lojërave që ata i bëjnë, dinë të imitojnë në veprime të tyre edhe zanatliun më të vyer, kuzhinierin më të famshëm. Pra, fantazia e tyre nuk ka asnjë kufi. Ata janë të aftë për të shpikur mënyra të reja të lojës, madje ata këtë e bëjnë edhe atëherë kur janë plotësisht vetëm, duke zotëruar me mjeshtëri të gjitha ato që i rrethojnë dhe kjo padyshim i bënë të lumtur dhe njëkohësisht zotërues të lumturisë së tyre. Atyre u mjafton një nxitje elementare për t u vënë në veprim. Nga aspekti i trajtesës, kjo ka rëndësi të madhe, pasi inkorporon drejt për së drejti si pjesëmarrës të drejtpërdrejt fëmijët-pasurinë më të madhe të shoqërisë kosovare. Përkrah kësaj, fëmijët dhe të rinjtë do të mësojnë se si të respektojnë dhe njëkohësisht edhe ta pranojnë diversitetin. Pastaj në tërësi varet nga vet mësimdhënësi se si dhe sa do t i vë në zbatim teknikat e mësimdhënies. Përveç kësaj, mësimdhënësit mund ta përparojnë punën e tyre dhe njëkohësisht mund t u ofrojnë nxënësve mundësi për t i plotësuar nevojat e veta mësimore. Me një qasje të tillë arrihet: punë e mirë ekipore, kuptimi dhe pranimi i diversitetit, zhvillimi i vetëbesimit, zhvillim i respektimit të vetës dhe të tjerëve, 24

25 zhvillimi i vetëkontrollit, - zhvillimi i shkathtësive për zgjidhjen e konflikteve në mënyrë paqësore, - zhvillim i aftësive komunikuese (dëgjimi, respektimi i rendit të fjalës, respektimi i diversitetit), - zhvillimi i aftësive të koncentrimit në nivele të larta. - zhvillimi i aftësive për një nivel më të lartë të vëmendjes, - zhvillimi ik aftësive socializuese, - zhvillimi i tolerancës, - zhvillimi i mirëkuptimit. Si të përkufizohet tërë problematika që ka të bëjë me fëmijët dhe artin skenik? Për të dhënë një përgjigje në këtë pyetje fillimisht duhet të kemi parasysh cilat probleme i përfshin kjo problematikë. Kjo, para së gjithash, përfshin: futjen e fëmijës në botën e arteve skenike/ teatrit duke e përfshirë në një aktivitet të përshtatshëm fëmijëror e duke ndjerë kënaqësi gjatë veprimeve skenike, dhe arritjen e një aftësimi që përmes aktiviteteve teatrore fëmijët të futen në aktivitete tjera jetësore, si letërsi, pikturë, arkitekturë, skulpturë, muzikë, vallëzim, film etj., duke pasur parasysh se të gjitha këto ndërveprojnë në veprimtarinë skenike. Aplikimi i metodës së lojës në mësimnxënien bashkëkohore është padyshim një mundësi shumë e mirë. Bile, në kohët moderne e pa kapërcyeshme. Nga ky këndvështrim, teatri i kukullave e sidomos teatri i hijeve japin mundësi të pakufizuara për aplikimin e ideve. Kjo para së gjithash për arsye se figurat me të cilat paraqiten veprimet, janë shumë lehtë të realizueshme. Në këtë pikë duhet të bëjmë dallim në të paktën dy lloje bazike të kukullave: me hije të zezë dhe vrima të bardha, në njërën anë, dhe hijet të cilat kalojnë nëpër hapjet mbi të cilat janë aplikuar ngjyrat, në anën tjetër. Njëkohësisht veprimet e caktuar mund të ndërmerren duke aplikuar lojëra skenike, duke inskenuar pjesë të ndryshme nga tradita. Njohja e mirë, e mbi të gjitha përgatitja kualitative e mësimdhënësit, jep mundësi për kreativitet, nxitje për hulumtim e mbi të gjitha për eksperimentim. 25

26 Nuk duhet krijuar iluzioni se jemi duke shpikur diçka të re. Ajo që mund të konsiderohet e re, është mënyra se si i qasemi çështjes së caktuar dhe si do ta shndërrojmë nga karakteri i përgjithshëm në identitet kombëtar. Për t u arritur kjo, për të krijuar një personalitet të kompletuar, të gatshëm për të kontribuar në zhvillimin e përgjithshëm shoqëror, përveç arritjes së njohurive (qoftë bazike, qoftë të thella), është e domosdoshme që personaliteti t i ketë të formuara edhe vlerat kulturore. Zhvillimin e vlerave të tilla deri në një masë e mundëson plani dhe programi i mësimit në shkollë, pasi fëmijët e mësojnë gjuhën, letërsinë, artet muzikore e figurative, traditën kulturore etj. Kur e themi këtë, aludojmë te rolet më të fuqishme kulturore që kanë këto fusha. Përgatitja kualitative e mësimdhënësit shtrihet edhe në rrafshin e trashëgimisë kulturore kombëtare, duke u shquar me një rol përcaktues identitar. Më pas, ky bagazh transmetohet tek pjesa tjetër, tek nxënësi. Aspekti gjeografik, mbi te gjitha ai urban, luan nje rol të rëndësishëm në këtë aktivitet duke marr parasysh se mjedisi urban dallon së pakut për nga një element nga ai rural. Mungesa e qasjes së lirë në internet e vështirëson shumë punën e grupit rural, në krahasim me grupin urban. Në kontekstin shoqëror ka edhe dallime të tjera sidomos në kuptimin e moshës së adoleshentëve dhe të rinjve. Qasja nuk duhet të dallojë shumë. Fëmijët janë shumë kreativë, andaj vetëm kërkohet që mësimdhënësi, duke i dhënë shpjegimet e duhura përmes nxitjes, ta ndihmojë krijimin. Kur flasim për krijimin, krejt çka na duhet është kartoni me ngjyrë të zezë, lapsi, skalpeli, gërshërët, patente dy fletëshe, tavolinë pune me një dërrasë mbrojtëse, ndërsa për paraqitjen e hijeve na nevojitet një ram/kornizë me listela mbi të cilën shtrihet një pëlhurë e hollë e bardhë dhe nga prapa një llambë si burim drite. Materiali mund të jetë edhe ndryshe dhe mund të përdoren edhe materiale të riciklueshme, si kartuq etj. Materiali, i cili do të përdoret, i duhet lënë si mundësi përzgjedhje mësimdhënësit, duke u bazuar në realitetet didaktike/kurrikulare. Një ndërveprim fushash e lëndësh (TIK, edukatë arti figurativ, edukatë arti muzikor etj.) paraqet një mbështetje të fuqishme. Bashkëpunimi është i domosdoshëm për faktin se teatri është veprimtari kulturore shumë komplekse, në të cilën ndërthurën shumë aktivitete e të cilat veprojnë si një tërësi. Në anën tjetër, aty lidhen shumë lëmi tjera jetësore, si ato kreative ashtu edhe ato të zanatit. 26

27 Nuk duhet harruar se kjo mund të ketë një ndikim shumë të madh dhe kështu mund të paraqitet si një katalizator, i cili inicon krijimin e ideve, kreativitetit, precizitetit, përkushtimit, rutinës etj. Idetë: Lexohet teksti i dhënë, bëhet formulimi i skicuar në kokën e fëmijëve se si do të dukej kjo e përkthyer në imazhe lëvizëse, të cilat përsëri janë shumë praktike, sepse nxisin metodën asociative të mbamendjes përmes figurave, gjë që rritë aftësinë, kureshtjen dhe lehtëson memorizimin si dhe ngritë kapacitetin memorizues, pasi e lehtëson identifikimin e idesë në një figurë të vetme. Kreativiteti: Përmes skicimit, vizatimit, prerjes, ngjyrosjes, montimit të pjesëve nxitet qasja konstruktive e fëmijëve për të krijuar diçka të re duke u bazuar në vetëm një tregim apo edhe vetëm në një fjalë të vetme. Kjo rritë edhe pavarësinë e të menduarit, të komunikimit, të të vepruarit të fëmijëve. Në anën tjetër rrit vlerën nxënëse edhe në lëmitë tjera, sepse fëmija është në gjendje të krijojë në mënyrë të pavarur. Preciziteti: Duke qenë se figura e krijuar duhet të ketë përveç anës ilustrative edhe anën funksionale, fëmijët aftësohen në masë të caktuar të bëjnë skicim, korrigjim deri në nivelin e vizatimit, ngjyrosje, prerje, montimlidhje të pjesëve që ka të bëjë edhe me lëndën e teknologjisë (kur bëhet fjalë për modelimin, krijimin e maketeve etj.). Përkushtimi: Krijon tek fëmijët vetëbesimin e duhur për të arritur një qëllim, me ç rast puna krijon një masë shprehie që një problemi të qasur t i shkohet deri në fund pavarësisht vështirësive që mund të dalin përpara ekzekutorit, në këtë rast nxënësit. Rutina: Rutina mundëson që nxënësi të shikojë më qartë, më me elaborim secilin problem veç e veç, duke përdorur përvojën e krijuar me kohë derisa kërkohet zgjidhja me e pranueshme. Kur e kemi cekur fjalën brumi është aluduar në bazën elementare të secilit aktivitet skenik. Kësaj i jep kuptim edhe më të theksuar qasja e literaturës autoktone. Në këtë kontekst, folklori popullor, trashëgimia kulturore, sidomos letërsia popullore, por edhe letërsia në përgjithësi bëjnë që ky kreacion të identifikohet edhe në aspektin identitar, pasi krijon një identitet artistik me afinitet të shtrirjes edhe në identitet kombëtar. 27

28 Aplikimi i veprave letrare kombëtare jo vetëm që zhvillon identitetin kombëtar, por edhe krijon mundësinë e zgjerimit të ndikimit të mëtejmë, pasi kjo mund të paraqitet edhe në formë mediale. Kjo ndërlidhet me teknologjinë që bënë ndërlidhjen e më shumë fushave ndërkurrikulare dhe njëkohësisht e Nxënës të Shkollës Asdreni Pejë në programin e hapjes së Seminarit bënë qasjen shumë të lehtë deri te një material i tillë. Plasimi i një materiali të tillë mund të nxitë kreativitet edhe më të madh të fëmijëve dhe në këtë mënyrë të familjarizohen edhe më shumë me punën kreative. Lojërat skenike janë atraktive, pasi një arsimtar mund të shpikë lëvizje të panumërta, por njëkohësisht ai mund edhe të pranojë sugjerimet e nxënësve. Kjo e pasuron edhe më shumë përvojën e nxënësve në rast se keni mundësi të vizitoni një teatër, i cili mund të jetë në afërsinë tua, por edhe duke aranzhuar eventualisht një vizitë të një trupe teatrore në shkollën tuaj. Ka trupa lëvizëse të cilat zhvillojnë aktivitet teatrore. Pavarësisht nga kjo, një rol me rëndësi mund të luajë edhe arsimtari i kulturës fizike, pasi shumë elemente nga veprimtaria brenda orës së kulturës fizike mund të përdoren fare mirë edhe për këtë qëllim. Po kështu, zhvillimi i dramës në shkollë/ edukim është metodë e cila është përdorur kaherë kudo nëpër botë. Kjo metodë mund të aplikohet madje edhe në kopshte. Kjo arrihet, pasi qëllimet e kësaj metode janë më shumë edukative sesa artistike. Ana artistike e saj del në plan të dytë për faktin se kjo metodë merret me procesin e punës si qëllim parësor. 28

29 Nxënës të Shkollës Asdreni Pejë në programin e hapjes së Seminarit (2) Kur kemi të bëjmë me teatrin në procesin e arsimimit zakonisht mendohet në shkuarjen në teatër, vend ku fëmijët marrin një pjesë të kulturës. Kjo ka ndikim të dyfishtë, pasi, e ruajtur në kujtesën afatgjate, mund të aktivizohet në raste të caktuara duke sjellë në veprim përvojën e fituar. Kjo sjell përfitime të shumëfishta duke nxitur kureshtjen për të eksploruar raportet shoqërore, duke vënë në lëvizje imagjinatën, duke i ngritur aftësisë kreative e njëkohësisht duke e ushtruar mënyrën e të koncentruarit në aktivitetin të cilin është duke e zhvilluar. Kjo është shumë produktive sidomos në procesin e të nxënit, pasi nxënësit mësojnë të hulumtojnë situatat, duke arritur në përfundime të tyre dhe si rezultat duke sjellë zgjidhjet e caktuar. Po kështu, nxënësit mësojnë për rrjedhojë edhe për pasojat eventuale që sjell një situatë e caktuar. Drama, loja skenike pa dyshim se ka një rol të madh në zhvillimin e aftësive komunikuese. Kjo nënkupton se i zhvillon aftësitë e të dëgjuarit të palës tjetër, zhvillon aftësitë e të kuptuarit të gjuhës së trupit siç janë mimika, pantomima, ndërsa, meqenëse ka edhe veprim interaktiv, nxitë zhvillimin e dialogut me të tjerët si dhe zhvillon aftësitë për të parashtruar qëndrimet e caktuara, si të respektohen qëndrimet ndryshe me çka ngrihet vetëdija për tolerancë me çka edhe aftësia e pranimit të diversitetit të mendimit e qëndrimit. Përmes lojërave skenike nxënësit mësojnë si të ndërtojnë qëndrimet e veta kritike me çka ata japin kontribut në zhvillimin e përgjithshëm të të jetuarit në një shoqëri e cila ka prirje të demokratizohet gjithnjë e më shumë. 29

30 Ndërtimi i identitetit të secilit individ varet shumë edhe nga afiniteti i tij për një lami të caktuar. Por psikologjia nuk njeh tru të keq apo të dobët. Kjo varet nga fakti se sa e vë trurin në funksion individi caktuar. Ashtu sikur ka nevojë njeriu të ushqehet çdo ditë, edhe truri ynë ka nevojë të ushqehet me informata. Pastaj, kompleksiteti i trurit vë në funksion dy lloje të mbamendjes: - mbamendjen afatshkurtër e cila fshihet pas pesëmbëdhjetë minutash, - mbamendjen afatgjate, e cila mbetet në kujtesën tonë për tërë jetën. Këtu hyn në lojë shkathtësia e rritjes së fuqisë për të sistemuar sa më shumë informata në mbamendjen afatgjate. Kjo arrihet nëpërmes stërvitjeve të vazhdueshme. Në këtë veprimtari një vend të rëndësishëm zë edhe edukimi shkollor. Kjo do të thotë se nxënësi mëson tema të ndryshme. Secila nga këto tema jep mundësi të ndryshme për aplikimin e metodave të ndryshme. Suksesi i të mësuarit interaktiv përmes lojës skenike më së miri mund të aplikohet në lëndën e letërsisë. Letërsia paraqet bazën e punës përmes së cilës do të nxirren përvojat për të cilat flitet në këtë parashtrim. Dhe, kur jemi te letërsia, jo rastësisht kam zgjedhë njësinë mësimore Mbollën të tjerët, ha ti-mbill ti, të hanë të tjerët. Ky tekst përçon një mesazh shumë të fuqishëm për vazhdimësinë e veprimit njerëzor, por edhe për mençurinë e njeriut, në këtë rast të plakut, i cili arrin të përfitojë me punën e tij, ndonëse ai as nuk llogariste që të merrte frute nga puna që po bënte. Kjo për faktin se plaku, duke qenë se kishte ngrënë nga frutat të cilat i kishin kultivuar të tjerët, i shtyrë nga ndjenja humane, po mbillte që të tjerët të mund të hanin. Një veprim shumë i dobishëm, jo vetëm për faktin se puna e tij do të jepte mundësi të ushqehej dikush në të ardhmen, por edhe për faktin se druri simbolizon edhe jetën duke e prodhuar oksigjenin, pa të cilin nuk ka jetë. Ndërkaq personazhi i dytë shërben për ta vënë në veprim idenë e përgjithshme, po që në të vërtetë e ngritë në kulminacion veprimin dhe sjell deri te shthurja. Përfundimi është i jashtëzakonshëm. Ky tregim ka edhe një version tjetër të cilin kam pasur rast ta lexoj. Kur mbreti e pyet plakun nëntëdhjetëvjeçar se mos mbanë shpresë të hajë nga pema të cilën po e mbillte, plaku i përgjigjet siç është cekur në titullin e rrëfimit. Sakaq, i shtyrë nga mençuria e plakut, mbreti nxjerr një qese me flori dhe ia jep plakut. Plaku, duke i shikuar florinjtë, i kthen përgjigjen mbretit. I nderuar mbret, pema ime qysh tash filloj të japë frytat e vet. 30

31 Realizimi skenik është fare i lehtë nëse arrihet bashkëpunimi i mësimdhënësve të gjuhës, arteve figurative, muzikës etj. Mësimdhënësi e organizon punën në atë mënyrë që secila njësi mësimore të mund të realizohet në formë interpretimi dramatik. Të bëjë ndarjen e roleve, t u japë sugjerimet se si të interpretohet secila pjesë veç e veç. T i ndajë detyrat e realizimit të skenografisë, sigurimit të kostumeve (opcionale). Duke qenë se shkollat shpeshherë nuk kanë mjetet e duhura, për këtë qëllim mund të përdoren edhe kartuqët e ambalazheve, prej të cilëve më të mirat janë të frigoriferëve, makinave për larje, ose të mobilerive të ndryshme, sepse janë sipërfaqe të mëdha. Në këtë mënyrë mund të veprohet me disa tregime njëherazi dhe kështu do të krijohen disa pjesë teatrale, të cilat do të përfaqësohen me lojëra skenike dhe do të përfaqësonin diversitetin e përmendur më lart. Në këtë mënyrë fëmijët do të mund të identifikoheshin me një identitet të ri, i cili krijohet pak nga pak, ditë për ditë, me një mund dhe me një përkushtim shumë të madh. Dhe në këtë kontekst do të mund të shihet ajo, siç thotë Antoine De Saint Exupery në romanin e tij Princi i vogël...e rëndësishmja shihet vetëm me zemër... e nëse kjo arrihet, atëherë ja kemi arritur qëllimit. Nxënësit do të mund të identifikoheshin edhe me një identitet të ri. Në vazhdim do të paraqitet në formë fotografike me shpjegimet e duhura forma praktike e tregimit, ku janë përdorë materiale formatike dhe 31

32 materiale të riciklueshme. Forma në të cilën është paraqitur puna njihet edhe si teatri në kuti. Me këtë rast janë paraqitur edhe mënyrat se si ky material mund të shfrytëzohet në mënyrë maksimale, duke i përdorë të gjitha pjesët për të arritur maksimumin e shfrytzueshmërisë. Ja galeria e fotografive të kukullave, skenave për dy forma si mund të realizohet një tregim. Foto 1 Foto 2 Foto 3 Foto 6 Foto 4 Foto 7 (kuti kompjuteri e modifikuar) 32

33 Foto 5 Foto 8 Mënyra II foto 1 Mënyra II foto 5 Mënyra II foto 2 Shfaqja foto 1 Mënyra II foto 3 Shfaqja foto 2 33

34 Mënyra II foto 4 Shfaqja foto 3 34

35 Driton Kajtazi (mësues në Kolegjin Léon- Michaud dhe drejtor i ISEAL, Llozanë) SHKOLLA ME BESIM PËRCJELL NJOHURI FETARE E JO BESIME (Vështrim mbi mësimin fetar në shkolla) Unë besoj se nuk besoj, ndaj edhe besoj Një nxënës, në kolegjin ku jap mësim, gjatë një orë mësimi të lëndës «Historia e feve dhe biblike» më pyet : - Zotëri, a ja vlen të përcjell këtë lëndë kur as unë e as prindërit e mi nuk besojmë, ne jemi agnostikë? - A beson në atë kur thua se nuk beson?,- i them. - Po besoj. - më përgjigjet - Atëherë mund të them se beson?.- e pyes. - Po!- më përgjigjet duke qeshur. TË GJITHË BESOJMË NË DIÇKA, EDHE KUR NUK BESOJMË, BESOJMË SE NUK BESOJMË NDAJ BESOJMË. Edhe unë besoj në atë se liria e besimit është e shenjtë për besimtarët fetarë, por edhe atëherë kur nuk i vëmë vetit detyrime* dhe angazhime të cilat radhiten në tekste të shenjta, në hyjni, në predikues dhe në profetë. *Për ilustrim, në vitin % e popullatës zvicerane deklarohej se nuk e kanë asnjë përkatësi fetare gjersa në vitin 2000 janë mbi 11% që thonë se nuk kanë përkatësi fetare (ENBRO, 2008). KULTURË FETARE PËR KULTIVIM TË KULTURËS SË PËRGJITHSHME Cilat janë ritet ushqimore, si shënohen ritet e lindjes, bëhen ritet e varrimit, si shënohen festat fetare dhe si festohen martesat në fe dhe besime të ndryshme? Si paraqiten aspektet ekologjike dhe të mbrojtjes së ambientit në tekstet fetare? Cilat janë tiparet e arkitekturës islame, të krishterë, jahudike, budiste, hinduiste etj.? Cilat janë veçantitë themelore në mes të kishës katolike, protestante dhe ortodokse? 35

36 Cila është pika e përbashkët e besimeve të krishtera, islame dhe jahudike? Cili është vendi i Jesus Krishtit në Dhjatën e Vjetër, në Dhjatën e Re dhe në Kuran? Cilat janë objektet e kulteve dhe vendet e shenjta tek besimet dhe fetë e ndryshme në botë? Ku shtrihen hinduizmi (me hyjninë Brahma, me disiplinën morale e fizike Yoga) dhe budizmi (me themeluesin Gautama, me disiplinat morale e shpirtërore Nirvana e Karma si dhe shkartisjet e konfuzionizmit e taoismit me budizëm në Kinë dhe të shintoizmit me budizëm në Japoni). Cilat janë librat kryesorë fetarë, simbolet dhe profetët e besimeve në botë? Cilat janë fetë dhe besimet kryesore politeiste në botë dhe cilat popullata apo hapësira gjeografike i përfshijnë këto besime? Cilat janë pesë shtyllat e fesë islame dhe cila është domethënia e tyre : Shahada (me shqiptimin Lâ ilâha illa-llâh) Zakat (Azz-zakaat) Saun (Sawn apo As-siyam) Salat (As-salaat) - Hagj (Al hajj) dhe pse dhe si shkohet në Mekë? Këto janë disa nga aspektet që mësohen në shkollat publike dhe në kolegjin ku jap mësim. Sikur nxënësit, por edhe të rriturit, në Kosovë të kishin një lëndë të tillë të mësimit fetar, do të mund të mësonin jo vetëm këto që u cekën më lartë por edhe shumë gjëra të tjera sikur: Kuptimi e fjalës «Diaspora»? A janë shqiptarët në Kosovë, Shqipëri, Maqedoni, Mal të Zi apo në Luginë të Preshevës shitë apo sunitë dhe a i përkasin një nga madhhab apo shkollave kuranike juridike sunite : hanïfist (Perandori Osmane), shafeist (Afrikë Lindore, Indonezi, Arabi), malekit (Afrikë Veriore dhe Perëndimore, Gjiri Arabo-Persik, Sudan) apo hanbalist (në të cilët bëjnë pjesë edhe vahabismi dhe salafizmi në Arabinë Saudike)? Cilat personalitete ilire luajtën rol kyç në krishterimin evropian? Cili hoxhë, personalitet i madh shqiptar, ishte themelues i Universitetit Modern të Stambollit? Pse bëhet agjërimi dhe si shoqërohet nga shpirtëzimi, durimi dhe modestia. AGJËRIM PËR MODESTI E JO PËR MEGALOMANI TË TV- HUMANITARIAN-SHOW Pikërisht, këto ditë përfundoi muaji i agjërimit. Muaji i Ramazanit ka për synim që të përcjellë durimin, shpirtëzimin dhe modestinë. 36

37 Po, agjërimi shoqërohet nga modestia e jo nga megalomania reklamofilantrope ashtu siç po bëhet në emisionet e televizioneve tona në këto humanitarian-show të muajve të fundit, duke i fyer dhe poshtëruar në sedër personat e duke i ekspozuar para botës. Paramendoni sikur këta fëmijë të ishin fëmijët tuaj në shkollë përballë shoqeve dhe shokëve? Vepra humane është në shërbim të dinjitetit e jo e kundërta. Dhe mundësisht pa trumbetim me megalomani krekosëse, shpesh mëkatlarëse. Ky është dimension moral, i cili normalisht nuk do të duhej të zinte vend në mësimin fetar në shkollë, por nëse kjo ndodhë atëherë dhe «edhe nëse dimensioni moral përmendet, kjo më nuk referohet më në një transhendencë specifike, por kjo përdoret për ndërtimin e personalitetit solid në pikëpamje etike, psikologjike dhe demokratike», shkruan Andrea Rota. NË EVROPË MBI 70 EMËRTIME TË NDRYSHME PËR MËSIMIN FETAR NË SHKOLLA Në Evropë aktualisht janë mbi 70 emërtime të ndryshme për të emërtuar këtë degë shkruan Aandrea Rota në : L enseignement religieux : diversités et constances (Mësimi fetar : larmi dhe qëndrueshmëri). Çështja e emërtimit të mësimit fetar duhet shikohet me shumë kujdes duke i vënë në harmoni historitë dhe veçantitë fetare vendore me ato botërore. «Çështja e vendit të mësimdhënies shtrohet në të gjitha vendet perëndimore, me zgjedhje me gjurmë të shënuara nga histori vendore. Kjo lëndë synon të mësojë njëkohësisht njohjet themelore për të kuptuar botën tonë, por edhe që të ftojë nxënësit që të jetojnë së bashku në respekt të besimeve të ndërsjella të numërta. Emërtimi «historia biblike» nuk përkon më me përmbajtjen ndërfetare të kësaj lënde. Ndaj duhet pra të ndryshohet.» shkruan Claude Schwab, pastor, në një koment në gazetën ««24Heures» (29 gusht 2008). Debati mbi mësimin fetar në shkolla është aktual në gjithë Evropën. Ndryshimet e mëdha shoqërore, lëvizjet e njerëzve, mallrave dhe ideve kanë bërë që nxënësit, mësimdhënësit dhe përgjegjësit e planprogrameve pedagogjike të jenë edhe më të ndjeshëm në zhvillimin e tri boshteve kyçe pedagogjike: raporti i nxënësit me vetveten, me shoqërinë që e rrethon dhe me rruzullimin tokësor. «Debati mbi mësimdhënien e feve në shkollë përbën një analizues të shquar të shoqërisë, të të jetuarit bashkë, të shkollës dhe të vetë feve. Shtetet evropiane e kanë kuptuar mirë: diskutimi i vendit të feve në programet 37

38 shkollore është kudo temë aktuale» shkruan Christine Barre në një dosje speciale mbi këtë temë në Educanet, në prill të vitit «Të përcillet një trashëgimi nuk mjafton më. Të kuptuarit se ka disa mënyra të të menduarit, të jetuarit e fesë tonë kur e kemi një, të kuptohet se ajo që ne e praktikojmë nuk është e vetmja dhe se ekzistojnë edhe të tjera, që kanë po aq vlera, janë faktorë të integrimit. Të formuarit në relacion me tjetrin, në respekt me tjetrin është një sfidë: ka diçka të shenjtë në njeri, ka diç të shenjtë edhe në raportet e qenieve njerëzore në mes tyre» shkruan Christine Barre, doktore në teologji, në shkrimin : L Europe et l enseignement : de la religion à l école (Europa dhe mësimdhënia : nga feja në shkollë) Në shkrimin e gazetës së mësimdhënësve të Zvicrës franceze dhe asaj italiane «L Educateur», në shkrimin «Mësimi fetar, një debat i shoqërisë» mund të lexojmë, në një raport të kantonit të Gjenevës me titullin «Kulturë fetare dhe shkollë laike», të vitit 1999, ku thuhet: «Mësimi i faktit fetar është bërë praktikë e përhapur në Evropë. Kjo mundëson që të luftohet kundër analfabetizmit fetar të të rinjve dhe ngasje për të hyrë në lëvizje sektare. Kjo e ndihmon, në mes tjerash, integrimin e origjinave të ndryshme». TEMË E CILA I USHQEN SHPRITËRAT JO VETËM NË KOSOVË Tema e mësimdhënies fetare apo e mësimit fetar (apo jo laik) në shkolla ka lënë gjurmë në Evropë. Mësimdhënia fetare në shkolla i zë aktualisht vend edhe këtu në Zvicër debateve me ndenja por edhe të shoqëruara nga arsyeja, veprimi konkret, bashkëpunimi dhe organizimi. Këtu nuk është diç e re. Që në vitin 1872, Numa Droz, shef i departamentit të arsimit publik i kantonit Neushatel (Neuchâtel) ua ndaloi mësimdhënësve të japin kurse fetare në shkollë. Deri në vitin 2003, në kantonin e Neushatelit mësimdhënia fetare nuk zinte vend në shkolla. Kantoni i Gjenevës vetëm tani është duke e shqyrtuar miratimin e planprogramit ENBIRO (Enseignement Biblique Romande Mësimdhënia Biblike e Zvicrës Françeze) për mësim fetar në shkollat e veta. Vlen të theksohet se në këtë frymim mësimi fetar nuk është i detyruar në shkolla ku prindërit mund të bëjnë kërkesë të motivuar që fëmija i tyre të mos detyrohet të përcjellë mësimin fetar apo të kulturës fetare në shkolla. Të vetmet kantone ku prindërit nuk e kanë këtë mundësi janë kantoni i Bernës dhe ai i Cyrihut ku mësimi është i detyruar. 38

39 Është viti i katërt me radhë që asnjë prind në të gjitha klasat ku jap mësim (zviceranë apo pjesëtarë të kombeve, besimeve dhe feve të ndryshme) nuk ka bërë kërkesë që fëmija i tyre të lirohet nga mësimi i tillë. Në përgjithësi është simbolik numri i prindërve që kanë kërkuar lirim nga kjo lëndë. TË BËJMË QË NXËNËSIT TË KËRKOJNË ATË QË MUND TA GJEJNË ME MUNDËSITË E TYRE Mësimi i feve në shkollë, përmban sfida të veçanta. Vet përmbajtja e lëndës bën që nxënësit të mos e kenë kujdesin e duhur nëse ne nuk jemi të kujdesshëm që vëmendja e tyre të tërhiqet. Mësimi në klasë përcillet me mjete pedagogjike mbështetëse sikur : filmat e ndryshëm me këto tema, lojëra (fjalëkryq, etj) dhe vizita të objekteve të ndryshme fetare. Materiali pedagogjik kryesor mbështetës që ne e kemi aktualisht është bërë nga ENBIRO në koleksionin «Në zbulimin e feve» «Metodologjia këtu është ndërdisiplinore (jo vetëm me shkencat njerëzore, por edhe në kuadër të edukatës qytetare dhe etikës). Ka gjithashtu edhe mundësi hapjeje të shumëfishtë edhe në gjeografi, histori, gjuhë, filozofi, arte pamore, muzikë, shkenca dhe matematikë», shkruan Simon Forster në : Enbiro : une culture ouverte sur les religions (Enbiro : një kulturë e hapur ndaj feve). Para se të flitet për mësimdhënie në shkolla do të duhej të flitej për formimin e mësimdhënësve dhe përpilimin e materialit pedagogjik. Sa i përket përpilimit të materialit pedagogjik, kjo do të mund të bëhej me mandat të dhënë ndonjë organizmi të krijuar ad-hoc, pastaj me rilexim e këshilla të botës akademike dhe asaj të komuniteteve fetare dhe me mbështetje konkrete të vendimmarrësve politikë. Në bashkëpunim të mirëfilltë në mes të autorëve nga trevat shqiptare ballkanike, por edhe më gjerë (arbëreshë) ka mjaft burime për një program të tillë ku për pjesën monoteiste të besimeve i kemi të gjithat burimet e të dhënave. Kjo kërkon punë, e sidomos vullnet të mirë. Vështirë po, por jo e pamundur. Kjo nuk bëhet pa vështirësi. «Duhet diplomaci për të kuptuar se ku qëndron një mësimdhënie jo rrëfyestore e feve në shkolla publike, por edhe kreativitet për të gjetur formulimin i cili i përshtatet të gjithëve. Mjafton nganjëherë vetëm një fjalë apo presje e vetme» shkruan Simon Forester. Kuptohet, pas përpilimit të një materiali pedagogjik, vështirësia qëndron në atë se shumë mësimdhënës druajnë se nuk do të kenë largësitë e duhura, se 39

40 mund të lihen të depërtohen në bindjet e tyre personale, se mund të të përplasën në disa nxënës që mund t u vënë në pyetje aftësitë e tyre për të folur për fe për të cilat dukshëm këta mësimdhënës nuk janë ithtarë. Të rinjtë janë të gatshëm që të shtrojnë pyetje të koklavitura, për shembull mbi situatën në Palestinë. «Të qëndruarit neutral, i tërhequr, me fakte është tejet i vështirë» shkruan Z. Forster. SHKOLLA ME BESIM PËRCJELL NJOHURI E JO BESIME «Shkolla e ka përcaktuar pozitën e saj në Evropë: i përket shkollës të përcjellë njohuri dhe jo të thotë se në çfarë duhet besuar», mund të lexojmë në një shkrim të gazetës fetare Protestante «La Bonne Nouvelle» (Lajmi i Mirë). Ana laike nuk është parim themelor dhe themelues i Republikës. Ajo e liron sferën publike nga çdo ndikim të fortë fetar dhe e siguron barazinë para ligjit për të gjithë qytetaret dhe qytetarët, pa marrë parasysh besimet e tyre. Kjo barazi e të drejtave është e papajtueshme me çdo mbivlerësim të një feje apo të ateizmit. Laiciteti nuk është kundërfetar, por ai u lë individëve lirinë e vetëdijes. Republika është neutrale në planin rrëfyestor dhe ajo e praktikon parimin e ndarjes juridike në mes të kishës dhe shtetit. «Victor Hugo në një fjalimin të tij në vitin 1850 thotë : L Etat chez lui, l Eglise chez elle». (Shteti tek ai Kisha tek ajo).» mund të lexojmë në shkrimin : Laiciteti : një çështje tejet aktuale (La laïcité : une question très actuelle) të Z. Forester. Shumë më herët se Victor Hugo, Jezus Krishti pa dyshim i pari e bëri dallimin e fushave shpirtërore dhe me ngulm kërkoi që të ndahet kisha nga 40

41 shteti, duke thënë: «Kthejani Cezarit atë që është e Cezarit dhe Zotit atë që është e Zotit», (Mattheiu XXII, 21). TRADITË E KËTYRE TROJEVE, TRASHËGIMI E RREZIKUAR Kësaj vere (gusht 2009) gjatë një pushimi në Rugovën e bukur (me male që i kanë dy emra : Mrekulli nga Zoti dhe Natyra dhe Mëkat nga dora e njeriut që po e shkatërron), një grup i të huajve po bisedonin me një shqiptar i cili po i shoqëronte dhe u shpjegonte për një kishë të sapo ndërtuar atypari «se kjo kishë ishte ilire e vjetër me mijëra vite». Pa asnjë kompleks, ky i ri, edhe pse pa njohuri paraprake mbi këtë kishë, fliste për fenë dhe besimet e vëllezërve të vetë. Me dashuri. Në Kosovë dhe as në vendet e tjera të banuara me shqiptarë nuk ka pse të frikësohet askush nga mësimdhënia fetare në shkolla. Përkundrazi, ne kemi një traditë që do të duhej të vihej edhe më tepër në spikamë mbi bashkëjetesën dhe respektin e ndërsjellë të mirë të traditave ndërfetare. Kjo është dëshmuar në mesin të besimeve myslimane tek ne (nuk është ndoshta e rastësishme që selia e Kryegjyshatës së Shenjtë Botërore të Bektashizmit është në Tiranë) ku nuk është e rastësishme edhe që Nëna Tereze të jetë e adhuruar nga të gjitha besimet, por edhe që shqiptarët i mbrojtën me guxim gjatë luftës së dytë botërore pjesëtarët e besimit jahudi (çifutë). Mbi të gjitha, ne nuk kemi pasur konflikte fetare. Rrënjët e kësaj peme madhore të paqes që mban në freski shpirtrat tanë të besimeve dhe feve të ndryshme mund t i ilustrojmë edhe me shembullin e Konstantinit ilir, i cili në momentin e ardhjes në fuqi në krye të Perandorisë Romake në vitin 306, «e miratoi Zotin e krishterë (nuk e detyronte askënd) dhe ai i dha po aq rëndësi edhe Zotit Diell : Apolon» shkruan Jérôme Prieur (autor i shumë veprave fetare) në një intervistë në revistën Migros-Magazinë më 22 dhjetor Është Konstantini, sipas të njëjtit autor, që me një llogaritje të mençur politike, në fillim të shekullit IV, mori vendim që do të festohet lindja e Krishtit në të njëjtën kohë me solsticën e dimrit, të festuar më parë më 25 dhjetor nga paganët. Ishte zhdërvjelltësi nga ana e tij. Në teologjinë e vjetër Jezus Krishti është interpretuar si zot i diellit dhe i drejtësisë. Paganët dhe të krishterët u bënë bashkë për të festuar diallin në të njëjtën kohë. Me se të pajtohen dy shpirtëzime armike. Kosova po rrugëton drejt Evropës. Një integrim i mirëfilltë bëhet kur të kemi njohuri paraprake për vetveten por edhe strukturën politike, ekonomike dhe 41

42 kulturore të cilës do t i bashkëngjitemi. Sa më shumë të kemi kulturë të zgjeruar, edhe hyrja në Evropë do të jetë më e lehtë. Ne, duke e shkruar vetë historinë tonë, nuk u lëmë vend keqkuptimeve as interpretimeve. Po deshëm ta ushqejmë përtacinë nuk duhet të ankohemi nëse pastaj ndonjë akademi e ndonjë shteti fqinjë e shkruan për ne historinë tonë, edhe atë fetare. Pra sikur nxënësit, por edhe të rriturit në Kosovë dhe në diasporë, të kishin një lëndë të tillë të mësimit fetar, do të mund të mësonin jo vetëm këto që u cekën më lartë. driton.kajtazi@iseal.ch 42

43 Valentina Çela PROBLEMATIKA TË VEPRIMTARIVE EKSTRAKURRIKULARE ME NXËNËSIT EMIGRANTË Në SHSHMP mësimi zhvillohet një herë ose dy herë në javë, ku krahas funksionimit të rregullt të procesit mësimor organizohen veprimtari ekstrakurrikulare të ndryshme. Këto veprimtari janë vazhdim i zbatimit të kurrikulës të shkollës shqipe me program plotësues që thellojnë njohuritë gjuhësore, letrare shqipe, historike etj. Mundësi të mirë paraqesin dramatizimet e teksteve dhe minipojektet. Dramatizimet Bëhet dramatizimi i pjesëve të njohura, që mund të jenë përralla, tregime, por edhe pjesë me fakte historike. Fillimisht mësuesi/ja përcakton pjesën letrare apo historike, që do të dramatizojë me nxënësit. Pjesa lexohet nga nxënësit, te cilët nënvizojnë fjalët e reja, fjalët që nuk i kuptojnë e më pas mësuesja bën shpjegimin e fjalorit. Leximi i pjesës bëhet disa herë nga nxënësit, derisa ata ta kenë përvetësuar. Nga nxënësit kërkohet drejtshqiptimi i fjalëve. Ndahen rolet në personazhe protagonistë dhe antagonistë (personazhet dytësore janë të rëndësishëm, janë në ndihmë të personazhit kryesor për të nxjerrë vlerat e tij) nxënësi duhet ta di këtë. Mësohet përmendësh dialogu. Bëhen prova për interpretim sa më të mire dhe dinjitoz nga ana e nxënësve. Mësuesi/ja duhet të kujdeset për vendin, kohën, veshjen e përshtatshme, didaskalitë etj., sepse të gjitha janë në ndihmë për një dramatizim sa më të mire. Dramatizimin e shkëput nga teksti, d.m.th. e bën jetësore përrallën, tregimin, pjesën historike, të cilën mësuesi e ka zgjedhur bashkë me nxënësit. Arti dramatik bën pjesë në grupin e arteve dinamike, të cilat janë vepra arti me lëvizje, si drama: Rosak topolaku e autorit Odise Grillo. Arti dramatik luan rol të veçantë në ndërtimin etik te fëmijëve. Me dramën ata fillojnë të dallojnë artin nga realiteti. Fëmijët që luajnë rolet, 43

44 krijojnë vetëbesim në vetvete. Fillojnë ta ndiejnë veten si pjesëtarë me peshë në mesin e rrethit ku luajnë. Arti dramatik e fisnikëron fëmijën. Vetëm në artin dramatik fëmija është drejtpërsëdrejti i lidhur me artin. Njohja e nxënësve me zona të veçanta të origjinës ose të vendlindjes është bërë në shumë drejtime: duke u dërguar letra e mesazhe të afërmve, sigurisht që shkruhen në gjuhën shqipe. Vetë serioziteti, respekti për njerëzit që u drejtohen me letra apo mesazhe, e forcon vetëkontrollin apo vetëvlerësimin e nxënësve për afërsitë, apo jo, për të shkruar një letër apo mesazh në gjuhën shqipe. Pra, është një vazhdim e thellim i mësimit të gjuhës amtare të shkruar. Nga ana tjetër, ai prêt një mesazh apo letër në gjuhën shqipe, si përgjigje. Pra, edhe leximi i mëtejshëm, vazhdimësia, përveç lidhjes shpirtërore, në një kujtesë të pangarkuar, mbeten në kujtesën afatgjatë të nxënësve. Po kështu mbeten edhe kujtimi, mbresat dhe ndjesitë. Kjo veprimtari ekstrakurrikulare përbën një tjetër veprim jo vetëm social, por edhe në ushtrimin e gjuhës amtare. Përveç saj, forcohen lidhjet e bashkëpunimit me qytetarë të denjë për të mbajtur marrëdhënie me vendin e origjinës ose me të afërmit. Një hap më tej në këtë fushë është organizimi i punës me projekte për të njohur vendin e origjinës. Miniprojektet Projektet e vogla me grupe nxënësish kanë një seri interesash, të cilat e nisin nxënësit të kërkojnë të dhëna t i shkruajnë, t i redaktojnë vet ose me grupin dhe t i lexojnë në grup në mënyrë paraprake. Kështu mund të mbledhin në një grup të dhëna për një problem që ka të bëj me një ngjarje, e cila mund të jetë ngjarje historie, zonale apo kombëtare, ose për një personalitet të nderuar të zonës apo vendit, ose një zakon. Studimi i tyre zgjeron horizontin e nxënësve për problemin që mund të kenë si veprimtari ekstrakurrikulare për një muaj. P.sh. një grup merr përsipër të studiojë sesi organizoheshin e bëheshin dasmat në të kaluarën e si bëhen sot. Kjo është tema e projektit. Atëherë nxënësit ndahen në grupe, sipas prejardhjes së tyre apo të prindërve. Njëri merr temën, p.sh. Dasma e Lushnjes (në fshat) me disa specifika edhe në qytet, ku mund të jenë një apo dy nxënës; një tjetër dasmat në Tepelenë, një tjetër në Devoll, një në Shkodër, në Mirditë, në Gjilan të Kosovës, në një fshat të Tetovës apo Kumanovës etj. Mbase edhe dy nxënës duke i ndarë sipas zonës. Këtu dalin probleme të njohjes së 44

45 veshjeve (njohuri etnografike), një tjetër problem si përgatitet nusja, apo djali, mënyra e organizimit të dasmës; si bëhet ushqimi, koha e zgjatjes së dasmës, dhuratat që bëhen etj. Këto kërkojnë konsultime, komunikim të nxënësve me prindërit, me gjyshërit, të afërmit, me tekste e burime në të tëra drejtimet. Këto duhen shkruar në gjuhën shqipe, pa gabime, sepse pastaj diskutohen në grupe dhe mbi atë bazë bëhen edhe vlerësimet përkatëse. Në qoftë se ndonjëri grumbullon 3-4 këngë, është mirë, por më mirë do ishte që 1-2 nxënës të grupit të jenë të aftë për t i kënduar. Projekti zgjerohet shkallë-shkallë, jo vetëm nxënësit që aktivizohen, por edhe të tjerë si dëgjues mësojnë diçka nga tradita. Me raste, në festa p.sh. mund të bëhen edhe objekt i një pjese të programit. Kam lexuar diku që nxënësit e shkollave shqipe me mësim plotësues janë kultivuesit e jetës kulturore të bashkatdhetarëve në zonat ku Në foto: Zonja Silvana Gjebrea, mësuese në Bruksel, i hapi punimet e Seminarit në jetojnë. Ata emër të mësueseve e të mësuesve shqiptarë në diasporë janë pjesëmarrës në veprimtaritë dhe programet e organizuara në prag të festave kombëtare etj. Por këto edhe stimulohen dhe organizohen nga mësuesit krijues me shkas nga ditëlindjet e nxënësve të veçantë, ose për ngjarje lokale në vendet e origjinës ose vendet ku ndodhen. Pra nxënësit mësojnë të kërkojnë, eksplorojnë të bashkëpunojnë me njëri-tjetrin, mësojnë të dëgjojnë më të mëdhenjtë, të dinë të lexojnë me sy kritik për të marrë atë që është në funksion të projektit të tyre. Del si përfundim se: Projekti kërkon që nxënësit të mbledhin informacion mbi zonën e vet, secili nxënës, për lidhjet me të, si vendlindje, apo si vend i babait, i nënës, i gjyshërve etj. Njihet pozicioni gjeografik dhe veçoritë historike të zonës. Së pari, kërkojnë të dhëna edhe në libra, edhe në internet, edhe tek të afërmit e tyre në viset shqiptare etj. Për të mbledhur të dhëna, të cilat i mësojnë nxënësit, dhe ata ua servirin grupeve të tyre. 45

46 Së dyti, zgjerohet këndvështrimi për njohje të ngjarjes, të zakonit të zonës, ku ai ekziston apo po pëson ndryshime. Cilat janë këto ndryshime, bie fjala sot në fejesat martesat, të organizimit të dasmave etj. Një vend të rëndësishëm zënë dhe lojërat që organizohen, sepse ka përfitime në disa drejtime: Së treti, fëmijët janë shqiptarë dhe në lojëra insistohet të flitet vetëm në gjuhën amtare shqipe. Kështu, loja bëhet shkak i ushtrimit të të folurit të lirë, pra shkathtësohet gjuha e folur. Kjo veprimtari zhvillohet nga mësuesi, sepse ai organizon edhe lojërat duke marrë edhe dëshirën e fëmijëve apo të adoleshentëve. Insistohet në lojëra me aktivizimin masiv të nxënësve. Kështu ata vijnë me dëshirë në orën e caktuar për të luajtur volejboll, futboll etj. Duhet theksuar se vet organizimi e zhvillimi i lojës ka karakter socializues, i miqëson nxënësit mes tyre. Pra, kjo ka rëndësi, sepse shkëmbejnë edhe mendime, përvoja, njohje mes bashkëkombësve. 46

47 Prof. dr. Musa Kraja DISA ASPEKTE TË EDUKIMIT DHE TË PEDAGOGJISË FAMILJARE ME FËMIJËT SHQIPTARË NË MËRGIM Dihet që fusha e edukimit është e gjerë sa vetë shoqëria njerëzore. Janë të shumtë faktorët që ndikojnë në edukimin e njeriut, veçanërisht në moshat e njoma. Nuk e kemi fjalën për faktorët e trashëgimisë, që ndikojnë në sistemin nervor, në temperamentin etj., por në familjen si vatër shumë e rëndësishme me efektivitet në këtë formim dhe në këtë kuadër në këto specifika: - Të rolit të familjes në diasporë, të makro e mikromjediseve në të cilat rritën dhe formohen fëmijët apo adoleshentët, në përbërjen e familjes: prindër shqiptarë, apo njeri prej tyre; fëmijë të lindur në vise shqiptare dhe pjesërisht të shkolluar në emigrim, apo të lindur në diasporë e me prejardhje shqiptare; - Ne rolin e Shkollës Shqipe me Program Plotësues, me nxënësit dhe sidomos me prindërit e tyre, në komunikimin dhe bashkëpunimin me ato. Këtej del problemi themelor: Kur fillon puna me fëmijët shqiptarë në emigracion? Që këtu konstatohet vlerësimi apo shpërdorimi i kohës, afirmimi i konceptit Ka kohë për të mësuar, ta ushqejmë e veshim, njëherë, por kur të shkojë në shkollë, tash i mëson çfarë i duhet, të cilat janë qëndrime pritëse, që prodhojnë kohë të humbur. Ne mësuesit e kemi të qartë që puna me fëmijët fillon që herët, jo vetëm nga nëna, se ajo, në mënyrën e vet komunikon me bebin që para lindjes, por edhe për babain dhe pjesëtarët e rritur të familjes së tij. Sa më herët të merremi me fëmijët, aq më shumë i zhvillojmë ata. Është bërë një pyetësor hulumtues për prindërit lidhur me punën e tyre me fëmijët nga mosha 2 deri në tre e katër vjeç. Më tej është vazhduar me moshat më të rritura, por po ndalemi ne me të vegjlit: Pyetësori është realizuar në Tiranë, në Zvicër, në Tetovë. 47

48 Po shkëpus vetëm disa pjesë të pyetje-përgjigjeve të fëmijëve në moshën shkollore në Zvicër, në familje shqiptare: - A keni ndonjë libër në gjuhën shqipe në shtëpi? - A keni parë babain, nënën duke lexuar ndonjë libër në gjuhën shqipe në shtëpi? - A keni parë prindërit, ndonjërin prej tyre, duke lexuar ndonjë libër, revistë apo gazetë në shtëpi dhe, nëse po, çfarë lexojnë? Përgjigjen nga 42 familje: vetëm tri prej tyre kanë nga një apo dy-tre libra në gjuhën shqipe. - Kam parë duke lexuar fletët e reklamave që shpërndahen nëpër shtëpi. Dhe përgjigje të tjera të ngjashme. Duke pare treguesit se sa nxënës shqiptarë në një zonë të vëzhguar në Zvicër konkurrojnë dhe fitojnë të drejtën për të vazhduar gjimnazet, janë jo më shume se 2%, por më mirë paraqiten fëmijë që kanë lindur dhe kanë kryer disa klasë të shkollës fillore ne viset shqiptare. Kryesisht, ata fitojnë këto të drejta studimi, ndërsa të tjerët shkojnë në shkolla të larmishme profesionale. Le të shikojmë diferencën me prindër që dërgojnë fëmijët në kopshte në Tiranë, me moshat dy, tre dhe 4-5 vjeç, pyetje që u drejtohen direkt prindërve, pas të cilëve dalin faktet: Një prind që e ka fëmijën 32 muajsh (pa përzgjedhje të veçantë): - Si flisni me fëmijën tuaj? Në gjuhen e bebeve, të fëmijëve, në gjuhën e zakonshme, të të folurit ngadalë e qartë,, apo si me te rriturit? Përgjigja: - Si me të rriturit. Pyetje: A i keni treguar fëmijës suaj përalla? Pergjigje: - Shumë shpesh, si Borebardha, Pinoku Kësulkuqja, Hirushja. -Sa libra për fëmijë keni në shtëpi? Kam Kësulkuqja,Pinoku, Sirena e vogël, Qingji i vogël, Princeshat. Një prind, nëna psikologe, babai sportist, për fëmijën e tyre dy vjeç përgjigjen se fëmijës i kanë treguar përralla përmes librave: Kësulëkuqja, Hirushja, Ujku dhe kecat, Tre derkucat.. Këta prindër e dërgojnë fëmijën në çerdhe, prandaj i pyesim përse, e jo në shtëpi me një të rritur, që e kanë? Përgjigjen, sepse në çerdhe ka zhvillim gjuhësor dhe social. 48

49 Ndër 20 fëmijë të një grupi 3-4 vjeçar, në Tiranë, qytet, në të gjitha familjet kanë libra për fëmijë, me figura me ngjyra, të cilat i shfrytëzojnë prindërit, secili në mënyrën e vetë. Pesë fëmijë nga të dhënat e mbledhura përmes fëmijëve, nga të kontaktuarit, e kuptojnë tabelën me fjalët e paraqitura përmes një fjalori pyetës që i njohin, përjashtuar tre-katër fjalë, dialektore që nuk i kanë kuptuar, por kanë shënuar respektivisht nga fjalë të tjera përtej fjalorit të ofruar, që i njohin. Fëmijët që rrinë me gjyshër në shtëpi, kur këto janë intelektuale, fëmijët, nipa apo mbesa, që kanë pranë mësojnë fjalor të të rriturve, duke dëgjuar komunikimin e përditshëm të gjyshërve. Në fshat nuk është kjo gjendje: Ndërsa fëmijët e filloreve në qytet kanë lexuar nga 7-8 libra jashtë klase, brenda një viti shkollor, të rekomanduar nga mësuesit apo nga prindërit, ose që u janë dhuruar. Në fshat janë të rrallë fëmijët që kanë lexuar 2-3 libra të tillë jashtë teksteve shkollore për një vit shkollor. Interesimi i prindërve në këtë fushë thuajse është shume i pakët ose mungon. Në familje në viset shqiptare bëjnë pjesë edhe gjyshërit, roli i të cilëve është i ndjeshëm, pasi ato i falin dashuri të pakushtëzuar fëmijëve të fëmijëve të tyre, por kanë edhe përvojën më të madhe në fushën e ndikimit, mes tjerash, sepse nuk i përsërisin gabimet që ato mund të kenë bërë në rritjen dhe edukimin e fëmijëve të tyre. Por, janë fort të rralla prezencat e gjyshërve në emigracion, për vetë zhvillimin historik të emigracionit tek ne, sepse përgjithësisht janë familje të reja, përfshirë edhe ato që kanë bërë dy dekada, nisur nga fakti që të vjetrit nuk i lëshojnë trojet e tyre. Megjithatë, duhen shfrytëzuar, nxitur e mbajtur lidhjet shpirtërore me dy palët e gjyshërve për kontaktet me fëmijët apo nipat e mbesat e emigrantëve, për shumë faktorë ndikues, ku përparësi merr gjuha, komunikimi me gjuhën e tyre, me teknologjinë e komunikimit aq modern që është e pranishme tani e në perspektivë, që do të thotë faktorë që ndikojnë në ruajtjen e identitetit. Loja është fusha tepër e rëndësishme për të mësuar e formuar brezin në të gjitha nivelet. Loja në shkollë hyn edhe tek metodat efikase në mësim, sidomos në mësimin e gjuhëve të huaja, ne rastin tonë në mësimin e gjuhës amtare, veçanërisht për fëmijët që kanë lindur jashtë trevave shqiptare nga prindër shqiptarë, apo qoftë edhe në njërin prej tyre. Loja nuk të lodhë, përkundrazi, ndikon në qetësinë e fëmijëve, në 49

50 zhvillimin fizik, mendor, në zhvillimin e imagjinatës, në disa raste edhe në punën në grup, pra ka efekte socializuese etj. Prindërit këtu duhet të përfshihen, duke u bërë pjesë aktive e lojës së tyre. Prindërit duhet të gjejnë kohën e duhur për të luajtur me fëmijët e vet. Në përgjigje të pyetësorëve tanë drejtuar prindërve të fëmijëve parashkollorë, madje, të moshave vjeç se Cilat lodra për fëmijë i keni në shtëpi? jepen përgjigje të ndryshme: -Shumëllojshmëri lodrash, pellushe, konstruksione me kuba, lojëra inteligjente (minikompjuterë etj.); -Lojëra formuese, kukulla, makina etj.; -Pothuajse nga të gjitha llojet, kuba, kali,, kompjuter për fëmijë, enë kuzhine për fëmijë etj.; -Veshim e zhveshim kukullat, vizatime shtëpish, biçikleta etj.; Kurse në pyetjen se cilat janë lodrat më të dashura për fëmijën tuaj, ata përgjigjen : -Konstruksionet dhe makinat; -Kukullat, kompjuteri per femije, tavolina e vizatimit; -Librat, kafshët etj. Në lojë komunikohet në raportin fëmijë- prindër, fëmijë- pjesëtarë të rritur të familjes, fëmijë- fëmijë, fëmijë-me gjyshe ose gjysh etj. Këtu duhet vendosur në heshtje një kusht, që gjuha e komunikimit të jetë e duhura, d.m.th. gjuha shqipe, që mendimi i fëmijës të vihet në dukje, që me kusht, në gjuhën amtare, në kuptimin e lloj-lloj fjalëve, zhargoneve e nuancave të tjera që lidhen mes lojtarëve që lozin ose jo në grup, një lojë që kërkon seriozitet, humor, por jo hile, nga të cilat mund të lindin konflikte te fëmijët e sidomos adoleshentët në disa raste, kur nuk janë edukuar me ndjesitë e tolerancës, mund të çojnë konfliktet në dëme të paparashikuara. Prandaj gjuha, mendimi e veprimi në disa raste duhet të shfrytëzohen normalisht për vlerat edukative që kanë, sidomos për një komunikim në gjuhën amtare, çka lidhet edhe me mentalitetin dhe psikologjinë shqiptare, por të shqiptarëve që janë drejt integrimit zonal e global, duke ruajtur edhe specifikat e vlerta të tyre. Këtu edhe mësuesit n shkollat shqipe me program plotësues duhet të lozin më shumë rolin e tyre, pasi përmes fëmijëve apo adoleshentëve ndikohet edhe në familje. 50

51 Roli i nënës është i veçantë, pa e spostuar aspak atë të babait, që është shumë i rëndësishëm. Për babain në letërsinë dokumentare ka të dhëna shumë interesante, të vlerta etj., por populli thotë në filozofinë e tij Fëmija pa nanë, si nata pa hanë, Pëlhurës shikoji anën, vajzës shikoji nanën, Qanë shtëpia për grua (kur ajo mungon) etj. Nuk njoh ndonjë vepër kushtuar rolit të veçantë të babait, të shkruar nga penat e mëdha të njerëzimit, as për xhaxhain, hallën apo tezen etj., por për nënën po. Para më se katër shekujsh, reformatori i madh botëror Komenski shkroi veprën Shkolla amnore, pra shkolla e nënës, e cila është përkthyer në tërë botën. Komunikimi, siç e theksuam më sipër, fillon që kur fëmija është në barkun e nënës, prandaj është mirë qe t i mësojnë me tingujt muzikorë dhe nënat të flasin me ëmbëlsi. Por, duhet theksuar se përdorimi i duhanit, alkoolit- siç shkruante edhe Komenski (tani i duhen shtuar edhe narkotikët) shkatërrojnë gjithçka të bukur të kësaj faze, me rrjedhoja tepër të rënda, duke e turbulluar atë komunikim hyjnor që realizon vetëm nëna. Le të vazhdojmë me një tjetër reformator të arsimit të nivelit botëror, siç është Pestaloci, me veprën e tij Nëna dhe fëmija, të cilën e shkroi në formë letrash, me stil të thjeshtë e të thellë njëkohësisht, që të ishte e kapshme për masën, siç bëri edhe me veprën Letra nga Shtanesi, të cilat ne i përfshimë në veprën tonë Reformatori i madh i arsimit J.H.Pestaloci që botuam në vite më parë (Hans Gehrig, Musa Kraja, Shefik Osmani) të shoqëruar me një simpozium ndërkombëtar. Nëna u trajtua mjeshtërisht nga ideologu i madh i Rilindjes sonë, Sami Frashëri, në veprën Gratë për atë rol të jashtëzakonshëm të gruas në shtëpi si edukatore natyrore e pazëvendësueshme. Prandaj në platformën e tij për arsimin e shkollën të botuar në veprën shumë të njohur për të shkuarën, e atëhershme (te sotmen) e të ardhmen Shqipëria ç ka qenë, ç është e ç do të bëhetë kërkon dhe orienton që arsimi i vajzave të jetë masiv, sepse janë nënat e nesërme. Në kohën e sotme, kur ende ka shfaqje nënvlerësimi ose mungese kujdesi për trajtimin e gruas, që veç amësisë përballon detyra si burrat, edhe këto të fundit, djemtë, etërit e nesërm, duhen përgatitur nga shkolla dhe familja edhe në këtë fushë. Në Zvicër e në vende të tjera organizohen edhe kurse të veçanta për nënat e reja, të cilat duhen nxitur e inkurajuar për t i aktivizuar me nënat e fëmijëve në shkollat shqipe me program 51

52 plotësues, qoftë edhe në moshën parashkollore, kur është e mundshme, pa pritur klasën e parë të fillores, e cila në mënyrë graduale ndikon në formimin e fëmijës e më pas të adoleshencës me aq shumë probleme e specifika të njohura. Prandaj, babai duhet të mbajë përgjegjësinë e tij për t iu gjendur djemve, e pse jo edhe vajzave, kur nënat e tyre sillen egërsisht me to, pa gjetur gjuhën e komunikimit, sidomos me vajzat adoloshente. Kjo nuk duhet trajtuar si një faturim i prindërimit tek nëna, pa e spostuar aspak rolin dhe përgjegjësinë e babait. Prandaj shkollimi i vajzave, mundësisht me synime deri në arsimimin e lartë, është një investim mes tjerash edhe për familjen e nesërme të saj, si nënë e arsimuar, e kulturuar, që e ka të qartë rolin e vet dhe të babait në familje ndaj fëmijëve. Duke krijuar kontakte dhe marrëdhënie të rregullta bashkëpunimi të mësuesve që punojnë në shkollat shqipe me program plotësues, me prindërit, si bashkëpunëtore që kanë të njëjtin objektiv, secili në specifikat e veta, organizohen më mirë punët me nxënësit në këto institucione, çka ndikon pozitivisht edhe në mbarëvajtjen e shkollave në vendet pritëse. Ky bashkëpunim siguron mobilizim më të mirë të fëmijëve apo adoleshentëve në përvetësimin e lëndës së shkollës shqipe. Këtu del evidente një punë e diferencuar brenda procesit mësimor në shkollën shqipe me program plotësues, sepse niveli gjuhësor e për rrjedhojë edhe historik, gjeografik, etnokulturor është më specifik se ndarja në tre grupe sipas niveleve, që janë të organizuar me të drejtë fëmijët dhe adoleshentët shqiptarë në mërgatë. Dobësitë dhe arritjet për t i motivuar për suksese n nivelet gjuhësore, letrare, historike etj. nuk janë të njëjtë, prandaj brenda grupit do të organizohet puna e diferencuar me nxënësit në përshtatje me nivelin e tyre morfologjik, sintaksor, në drejtshkrim, drejtshqiptim sipas standardeve, në letërsinë shqipe etj., të cilat përbëjnë kolonën e fuqishme të kurrikulës së shkollës shqipe me mësim plotësues. Tek shkruaj këta rreshta më kujtohet një bisedë me një burrë të moshuar, kur isha mësues fare i ri dhe po bisedoja shtruar me të lidhur me punën e fëmijëve-nxënës të shkollës. Ne ishim katër mësues, unë isha si punë kryemësuesi, përgjegjës. Plaku i urtë me tha konfidencialisht: Ai mësuesi x i tha një fëmije S të dëgjon koka e s merr vesht, Kemi faj ne që merremi me ty. Dhe ai fëmijë pale ka thanë I keq, e i keq 52

53 jam dhe u largua i dëbuar nga mësuesi. Unë, vazhdoi burri i moshuar, e ndigjova bisedën dhe i thashë mësuesit: Na vënë re kur punojmë në arë. Ke ardhur kaq herë e i ke rënë shatit me ne (se ishte mësues vendas). Bimën me të dobët e shohim më me kujdes. Ka zor sa të vijë tek të tjerat ajo, por po e lë, iku e s ofron më. Mbetet në vend e thahet. Pa shtjeri ujë më shumë, shatin më të dendur, plehun më mirë e të shohësh ti si shkëlqen gjethja, kështu është edhe meci (fëmija). Ai që është më i dobët do kujdes më shumë, pa nga shëndeti, pa nga koka. Pedagogjia familjare, si një nga disiplinat pedagogjike, është shkencë që ka objektivin e vet dhe metodologjinë gjithashtu. Pedagogjia popullore nuk është shkencë, sepse nuk ka objektiv shkencor dhe metodologji të saj, por gjithsesi ne duhet ta njohim dhe, pse jo, edhe të marrim anët racionale të saj. Një vajzë, studente e një dege mësuesie, kish një tekst pedagogjie në duar, ndërkohë që udhëtonte me autobus të linjës. Një grua e moshuar përballë e shikon dhe e pyet se çfarë ishte ai libër. Vajza i përgjigjet qetë që është shkencë e edukimit Po unë, tha plaka, kam tetë fëmijë të rritur, tre prej te cilëve me shkollë të lartë. Të tjerëve s u eci. Po i rrita dhe i edukova e i kam si molla, vazhdoi gruaja, edhe pa këtë libër. Studentja iu përgjigj: -Po ta kishe të njohur këtë libër dhe disa si ky do t i bëje edhe disa të tjerë si ato të tre Tani kemi një bibliotekë të re në aspekte të pedagogjisë familjare, me tituj të ndryshëm nga autorë të huaj e tanët, mes të cilëve unë kam botuar pak vite më parë një zog libri, broshurë me rreth 80 faqe me titull: Sa merresh me fëmijën tënd?, që është tërësisht me aspekte të pedagogjisë së zbatuar në këtë fushë. Një kolege drejtuese e një fakulteti me tha se ia kishte dhuruar burrit si dhuratë për vitin e ri. Qeshem, sepse libri nuk ishte për mua në ato përmasa që të bëhej objekt dhuratash, sepse unë e bëra me stil për masën dhe ua dhurova prindërve të nxënësve, duke e trajtuar si bashkëbisedim, por kolegia ime e kishte bërë, nga që sintezën e broshurës e kishte vetë titulli me të cilin ajo do të ngacmonte të shoqin e vet me atë titull pyetës: Sa merresh me fëmijën tënd?. Por, kam bindje se aspekte të ndryshme të këtyre problemeve botohen edhe përmes letërsisë artistike pedagogjike, apo edhe të letërsisë dokumentare. Në këtë kuadër është i vlertë, mes tjerash, botimi i revistës Ura, revistë për fëmijët e 53

54 diasporës. Po ndalem kalimthi në një numër të rastësishëm, por të vlertë, nr.3, Ky organ, nuk jam në dijeni sa funksionon tani, por, mund të them me bindje se ai organ përbën një burim me vlera për prindërit e nxënësve në diasporë, për vetë nxënësit dhe mësuesit e këtyre shkollave si një material interesant për pasurimin e kurrikulës së këtyre institucioneve shqipe me program plotësues. Këtu ka informacione për veprimtari, të cilat janë edhe një përgjithësim konkret i përvojës në këtë fushë, ka krijimtari nga të vegjëlit e të mëdhenjtë, të rinj e të afirmuar, informacione të larmishme në funksion të qëllimit për të cilin edhe ne jemi këtu.. Libri Të mësojmë së bashku i autorit Hamdi Arifaj, i cili recensionohej përmbledhtazi në këtë revistë, paraqet material lidhur me të mësuarit e gjuhës së sotme shqipe, duke e folur dhe duke e shkruar natyrshëm, ashtu siç e përdorim në jetën e përditshme dhe në veprimtaritë shoqërore. Natyrshëm mendja të shkon tek disa parime themelore të Kongresit të Drejtshkrimit, që gjuha të shkruhet ashtu siç flitet. Mes tjerash aty ka faqe të veçanta mbi Prizrenin, për Tropojën, për autorë të mëdhenj të sotëm dhe të traditës, të shkruara bukur, thjesht e qartë, me një shtrirje shumë të goditur nga aspekte të letërsisë sonë, të arteve, një këngëtare e madhe, poetë të njohur, nga një etapë në një tjetër, por edhe krijimtari nxënësish, informacion për udhëtime mbresëlënëse, të cilat janë plotësisht në linjë me strategjinë e shkollave shqipe me mësim plotësues, për fëmijë, pjesë aq të këndshme edhe për prindërit e tyre, të cilët kanë seç lexojnë, madje edhe të vihen në radhë në shtëpi për t i lexuar. Organe shkollash, zonash nga viset shqiptare ose nga mërgimi janë interesante për të vegjlit e të mëdhenjtë. Shfletoj një revistë Valet e botuar vite më parë si revistë e nxënësve të shkollës fillore Gjergj Kastrioi-Skenderbeu Ostros, Qendra e Krajës, Mali Zi. Shfletoi temat e botuara Një ditë vjeshte në fshatin tim, Mërgimi, Vendi im, në një faqe tjetër Vendlindjes, Shqiptarit, Mërgimi, Shkolla, në faqen tjetër, gjithnjë me poezi nga nxënësit, Dita e shkolles, Besoj Skenderbeu, Mesuesi im i dashur dhe vazhdojnë me krijime Gjuha shqipe, Nena, Dua etj. etj., të cilat të kujtojnë Lazgushin e madh, që theksonte se poezia buron nga thelbi i shpirtit. Ndërsa ne të pedagogjisë themi se krijojnë edhe emocione dhe emocionet krijojnë bindje, bindje atdhetarie, qytetarie e mirënjohjeje. 54

55 Shkencat pedagogjike po zhvillohen e konsolidohen në udhën e zhvillimit të problematikave të arsimit, shkollës e më gjerë. Tashmë krahas pedagogjisë së përgjitheshme, historisë së pedagogjisë botërore dhe kombeëare, kemi pedagogjinë familjare, pedagogjinë parashkollore, pedagogjinë shkollore e në një e perspektivë edhe atë universitare, teorinë e edukatës, didaktiken, pedagogjinë speciale, botuam kohët e fundit edhe Pedagogjinë e Shkollës Shqipe me Program Plotësues prej katër autorësh, që plotësojnë njëri-tjetrin në trajtimin për herë të parë të kësaj disipline të re, të cilën mund ta keni njohur ose mund ta njihni në këto ditë të seminarit. Të tjera studime do ta shoqërojnë këtë specifikë tashmë që përbën një realitet në rritje për faktin që një pjesë e kombit, madje një pjese e madhe e tij, është shpërndarë në botën e madhe, botë të cilën teknologjitë e kanë zvogëluar dhe po e zvogëlojnë. Të gjithë së bashku i jemi përfshirë edhe kësaj pune, ku ju po i qëndroni në ballë, me përkushtim dhe pasion, të mbështetur nga dikasteret tona të arsimit dhe institucionet përkatëse, duke e pasuruar teorinë dhe praktikën e këtyre shkollave specifike shqipe. 55

56 Arbër Salihu (MAShT e Kosovës, Divizioni i Planprogrameve) SHEMBULL ORE MËSIMORE SHQIPTARE LIBRI (FT): SHQIPTARËT... 3, (faqe 44) TEMA/NJËSIA: DIASPORA Mësimdhënia bashkëkohore ka për qëllim që tek nxënësit të zhvillojë njohuritë, shkathtësitë, vlerat, qëndrimet e sjelljet që me një fjalë janë përmbledhur në kompetenca. Për këtë arsye mendojmë se edhe gjatë trajtimit të temave mësimore nga historia kombëtare mësimdhënësit duhet t`i kushtojnë kujdes këtyre aspekteve. Duke e ditur se mësimi plotësues shqip ndihmon nxënësit/fëmijët shqiptarë në diasporë të përvetësojnë njohuri për historinë kombëtare, ato, po ashtu, duhet t`i shërbejnë zhvillimit të kompetencës ndërkulturore. Pra që njohuritë për historinë e popullit shqiptar të mos jenë qëllim në vetvete, por që t`u shërbejnë atyre për të zhvilluar të menduarit kritik për të bërë krahasime, për të ndërlidhur shkaqet me pasojat, duke ndërlidhur ngjarjet historike në një vend me zhvillimet në vendet tjera, duke krahasuar kulturën dhe traditat e një populli me një popull tjetër. Vetëm në këtë mënyrë u ndihmohet nxënësve/fëmijëve tanë që të mësojnë historinë e popullit të vet dhe njëkohësisht të integrohen në shoqërinë e vendit pritës. Përmes realizimit të një ore model, për temën mësimore, Diaspora shqiptare, marrë nga teksti shkollor Shqiptarët historia dhe trojet, për nxënësit e diasporës të nivelit të dytë të autorëve Muhamet Ahmeti -Metis, Lush Culaj, Besa Luzha dhe Xhevat Syla, jam përpjekur të jep një shembull se si mund të mësohet për diasporën shqiptare e në të njëjtën kohë edhe të 56

57 kultivohet të menduarit kritik dhe vlerat e shoqërisë demokratike; diskutimi në mënyrë konstruktiv, bashkëpunimi, përdorimi i argumenteve, të bërit krahasime, nxjerrja e përfundimeve të përbashkëta, respektimi i diversitetit kulturor etj. TEMA: DIASPORA SHQIPTARE Qëllimi i temës mësimore Përmes kësaj teme mësimore nxënësit nxiten të mendojnë për shkaqet e emigrimit të shqiptarëve dhe bashkëpunimin me vendet e popujt e ndryshëm ku u vendosën, rëndësinë e tolerancës mes njerëzve dhe popujve për të pasur një bashkëjetesë të denjë, respektin për kulturat e besimet e ndryshme si vlera të përbashkëta shoqërore. Gjithashtu nxënësit nxitën të mendojnë për promovimin e harmonisë dhe mirëkuptimit si vlera të një shoqërie demokratike. Rezultatet e të nxënit Nxënësi/ja: - Identifikon periudhat e ndryshme të emigrimit të shqiptarëve; - Ndërlidh shkaqet dhe pasojat e emigrimit të shqiptarëve ndër shekuj; - Përshkruan raportet e emigrantëve shqiptar me vendet/popujt mikpritës; - Paraqet fakte të lidhjes dhe kujdesit të mërgimtarëve për atdheun e tyre. PËRGATITJA E MËSIMDHËNËSIT/ES Metodologjia e mësimdhënies Realizimi i kësaj teme a njësie mësimore bëhet përmes një kombinimi të metodave dhe të teknikave të mësimdhënies dhe nxënies me qëllim që të gjithë nxënësve t u jepet mundësia të bëhen pjesë e nxënies aktive. Hapi i parë Në pjesën hyrëse (evokuese) të orës mund të përdoren teknika ndjellëse për nxënie. Janë këto teknika që nxënësve ua ndërlidhin njohuritë paraprake të tyre me temën që trajtohet. Sugjerohen teknika si thyerje e akullit dhe stuhi mendimesh (brainstorming), ku nxënësit do të nxiten të 57 Pyetja fillestare: Çfarë u bie ndërmend kur përmendim shprehjen emigrimi i shqiptarëve? Përfundimi i saj duhet të jetë: diaspora shqiptare

58 shpalosin njohuritë e tyre të mëhershme dhe t`i shprehin ato me nga një fjalë të vetme kur ju përmendet shprehja emigrimi i shqiptarëve. Hapi i dytë Në pjesën tjetër të orës do të zbatohet forma e punës në grupe. Nxënësit do të ndahen në grupe dhe do t`u jepen burime/materiale të ndryshme. Secilit grup do t`i jepen edhe pyetje konkrete për të cilat ata do të diskutojnë dhe do të japin përgjigje. Secili grup cakton një përfaqësues që do të prezantojë para klasës përgjigjet në pyetjet. Pyetjet për grupet: - Për çka flet ky burim dhe cilës kohë i takon? - Pse këta njerëz janë detyruar të largohen nga vendi i tyre? - Si janë ndier personat që janë detyruar të emigrojnë? - Në cilin vend u vendosën mërgimtarët dhe si u pritën nga vendi/populli pritës? Hapi i tretë Këtu mësimdhënësi/ja paraqet tri pyetja të tjera për të cilat nxitet një diskutim. Në fund mësimdhënësi/ja paraqet një tabelë me tri kolona ku do të nxirren përfundimet nga mësimet e orës. Kjo temë/njësi mësimore mund të realizohet gjatë një ore mësimore ose edhe me një kohëzgjatje më të madhe. Mjetet mësimore: fotografi, harta, pjesë nga libra të ndryshëm, pjesë nga gazeta, dokumente arkivale etj., fletë të mëdha shkrimi (flipçarta) dhe markerë për secilin grup, zarfe dhe fletëza me pyetjet për secilin grup. (Materialet, që prezantojnë emigrantë Pyetjet për tërë klasën: - Cilat kanë qenë arsyet e shpërnguljes së shqiptarëve përgjatë historisë? - Çka kanë sjellë nga vendi i tyre dhe çka kanë marrë nga vendi pritës (ndërveprimi kulturor)? - Çfarë lidhjesh kanë mbajtur dhe mbajnë me atdheun e tyre të origjinës mërgimtarët shqiptarë të paraqitur në këto burime? shqiptarë nga vende të ndryshme, mund të nxirren edhe nga uebfaqet ndryshme elektronike). 58

59 ZHVILLIMI I TEMËS MËSIMORE Në fillim të orës mësimdhënësi u bënë pyetjen nxënësve të tipit: -Çfarë u bie ndërmend kur përmendim emigrimin e shqiptarëve? Të gjitha përgjigjet e nxënësve mësimdhënësi i shënon në tabelë. Pastaj i nxit ata të gjejnë një togfjalësh a shprehje të vetme, e cila do t`i përmblidhte të gjitha mendimet e tyre e që, zakonisht, do të duhej të ishte diaspora shqiptare. Më pastaj, nxënësit ndahen në tri ose katër grupe. Secilit grup u jepet nga një zarf me burime të ndryshme (foto, harta materiale të nxjerra nga librat, pjesë nga gazetat, ndonjë burim arkivor, ndonjë tekst i ndonjë vjershe ose kënge etj) për periudha të ndryshme të emigrimit të shqiptarëve. Krahas materialeve, atyre u jepet edhe një zarf me pyetjet për të cilat duhet të diskutohet në grup. (Duhet pasur kujdes që gjuha e formulimit të pyetjeve t u përshtatet moshës së nxënësve dhe njëherazi përmes tyre të arrihen përgjigjet që tregojnë jo vetëm shkaqet dhe pasojat e emigrimit të shqiptarëve, por edhe ndërveprimin kulturor me popujt e vendeve ku u vendosën). Në vazhdim secili grup i shkruan përgjigjet e veta në fletët e mëdha të shkrimit (flipçartat) dhe përmes përfaqësuesit i prezanton shkurtimisht para gjithë klasës. Në pjesën tjetër të orës mësimdhënësi/ja parashtron tri pyetje për tërë klasës dhe e hap diskutimin. Mësimdhënësi/ja nxit nxënësit që në mënyrë të argumentuar të paraqesin mendimet e tyre. Në fund të orës mësimdhënësi/ja e paraqet në dërrasë një tabelë me tri kolona. Kolona e parë është titulluar arsyet e shpërnguljes së shqiptarëve 59

60 përgjatë historisë, kolona e dyte ndërveprimet kulturore në mes të kulturës shqiptare dhe kulturës së vendit pritës dhe kolona e tretë raportet e emigrantëve shqiptarë me atdheun. Ai/ajo shënon përfundimet e nxjerra nga diskutimi i nxënësve. Arsyet e shpërnguljes së shqiptarëve përgjatë historisë Ndërveprimet kulturore në mes të kulturës shqiptare dhe të kulturës së vendit pritës Arber.Salihu@rks-gov.net Raportet e emigrantëve shqiptarë me atdheun 60

61 Shqipe Gashi (MAShT e Kosovës, Divizioni i Planprogrameve) ORË MËSIMORE ME QASJE NDËRVEPRUESE TË MËSIMDHËNIES DHE MËSIMNXËNIES Qasja ndërvepruese e mësimdhënies promovon të nxënit duke ndërvepruar, përkatësisht duke i bërë nxënësit pjesë të proceseve të nxënies e jo vetëm interpretues të fakteve të marra nga tekstet mësimore. Qasjen e tillë e realizova në seminarin e 11-të me mësuesit/et e diasporës dhe të mërgatës, mbajtur në Pejë në verën e vitit Tema e orës mësimore qe Jemi shqiptarë dhe është marrë nga teksti shkollor/fletorja tematike Unë dhe të tjerët për nxënësit e diasporës të nivelit të dytë të autorëve Nexhat Maloku, Rifat Hamiti dhe Hazir Mehmeti. Tema paraqet një mundësi të mirë që nxënësit/et të mësojnë për vlerat e bashkëjetesës fetare të popullit shqiptar e në të njëjtën kohë edhe të bëhen praktikues të vlerave të shoqërisë demokratike, si p.sh, diskutues konstruktiv brenda grupit gjatë orës mësimore, kompetentë për arritje të marrëveshjeve dhe përfundimeve të përbashkëta. TEMA: JEMI SHQIPTARË Qëllimi i temës mësimore Përmes kësaj teme mësimore nxënësit nxitën të mendojnë për rëndësinë e tolerancës ndërfetare për të pasur një bashkëjetesë të denjë mes njerëzve, ku respekti ndaj njëri-tjetrit, edhe pse u takojnë feve të ndryshme, konsiderohet vlerë shoqërore. Gjithashtu nxënësit nxitën të mendojnë për promovimin e harmonisë dhe të tolerancës ndërfetare të shqiptareve si një model i mirë i të jetuarit në një shoqëri me diversitet fetar Rezultatet e të nxënit Nxënësi/ja: 61

62 - Identifikon tri fetë kryesore të popullit shqiptar; - Përshkruan dallimet dhe të përbashkëtat e këtyre tri feve; - Shpjegon të mirat e tolerancës ndërfetare të popullit shqiptar. PËRGATITJA E MËSIMDHËNËSIT/ES Metodologjia e mësimdhënies Realizimi i kësaj teme mësimore bëhet përmes një kombinimi të metodave dhe teknikave të mësimdhënies dhe nxënies me qëllim që të gjithë nxënësve t u jepet mundësia të bëhen pjesë të nxënies aktive. Për motivim të nxënësve për të nxënë/mësuar në fillim të orës mund të përdorim teknika e forma të ndryshme. Rekomandoj, në këtë rast, teknikën stuhi mendimesh dhe më pas, në pjesë të tjera të orës, formën e punës në grupe, teknikën e Diagramit të Venit dhe në fund angazhimin e nxënësve në grup për të nxjerrë produktet e duhura deri te slloganët për promovim të bashkëjetesës fetare të shqiptarëve. Tema realizohet gjatë një ore mësimore 45 minutash ose edhe me një kohëzgjatje më të madhe. Mjete mësimore: Fotografi me objekte fetare (fotografitë mund të nxirren nga uebfaqet elektronike dhe sugjerohet që këto objekte të prezantojnë objektet fetare që gjenden në trojet shqiptare), tri fletë flipçart dhe tre markerë, tri fletëza me pyetjet për punën në grupe dhe tema mësimore marrë nga teksti mësimor Unë dhe të tjerët (faqe 9). ZHVILLIMI I TEMËS MËSIMORE Në fillim të orës të gjithë nxënësve u shpërndahen fletëzat me fotot e objekteve fetare, katolike, myslimane dhe ortodokse. Pra, secilit nxënës i jepet njëra nga këto foto. Pastaj prej disa nxënësve kërkohet të flasin për foton dhe llojin e besimit. Biseda udhëhiqet nga mësuesi/ja përmes teknikës stuhi mendimesh, çka do të thotë se mësuesi/ja merr përgjigje të shpejta nga nxënësit, por nuk i komenton ato. Mësuesi/ja Pyetjet e mundshme për pjesën hyrëse: Si luten besimtarët e fesë...? Cilat festa i festojnë besimtarët e fesë...? Cili është mesazhi i fesë për paqen? Gjuha e formulimit të pyetjeve duhet t u përshtatet moshës së nxënësve dhe duhet pasur kujdes që nga to të arrihen përgjigje që tregojnë se fetë promovojnë paqen. 62

63 përgjigjet e nxënësve i shkruan në tabelë dhe i lë ashtu gjatë tërë orës mësimore. Kjo pjesë mund të zgjasë 5-10 minuta. Pyetjet e mundshme grupeve: Pasi këta nxënës ndajnë - Çfarë po shihni në foto? - Këto objekte, cilës fe i mendimin me të tjerët për fotot, takojnë? atëherë kërkohet grupimi i - Në cilin shtet mund të jenë nxënësve në tri grupe sipas fotove që kanë marrë. Në grupin 1 grupohen nxënësit që kanë këto objekte? Preferohet që nxënësve t u shtrohen pyetje të shkurtra dhe foton me objektin e fesë të pakta dhe gjithsesi të jenë në harmoni me moshën, myslimane, në grupin 2 grupohen potencialet, kulturën e nxënësve nxënësit që kanë foton me dhe me përvojat paraprake të objektin e fesë katolike dhe në tyre. grupin 3 grupohen nxënësit që kanë foton me objektin e fesë ortodokse. Secilit grup të nxënësve u shpërndahet nga një fletëz me pyetjet e përgatitura nga mësuesi/ja me qëllim Feja myslimane që të orientohet biseda mes nxënësve. Po ashtu nxënësve u shpërndahen fleta të mëdha (flipçart) në të cilat i shkruajnë përgjigjet. Nxënësit në grup punojnë minuta dhe njëri nga nxënësit e grupit Feja ortodokse Feja katolike prezanton përgjigjet e dala nga diskutimi. Gjatë kohës sa nxënësit punojnë në grupe mësuesi/ja përgatit në tabelë diagramin e Venit. Përgjigjet e nxënësve mësuesi/ja i shkruan Diagrami Venit-pas punës në grupe Në pjesët ku takohen rrathët mes veti shkruhen vlerat e përbashkëta të tri feve, ndërsa në hapësirën ku është e shkruar lloji i fesë shkruhen karakteristikat dalluese. brenda diagramit dhe pas prezantimeve bashkë më nxënës gjen të përbashkëtat dhe ndryshimet e prezantimeve për të arritur, kësisoj, te konkluzionet për dallimet dhe të përbashkëtat e feve (paqja, toleranca etj.). 63

64 Në fund, po të njëjtave grupe të nxënësve u kërkohet të hapin tekstin mësimor Unë dhe të tjerët (faqe 9) dhe brenda 5 minutave të lexojnë temën mësimore Jemi shqiptarë. Më pas bashkërisht secili grup përgatit nga një slogan apo një fjali që promovon bashkëjetesën dhe tolerancën ndërfetare të popullit shqiptar dhe e prezantojnë para të gjithë nxënësve të klasës. shqipe z.gashi@rks-gov.net 64

65 Mr. Sc. Feime Llapashtica LIPSCOMB (MAShT e Kosovës, Divizioni i Planprogrameve) PLANIFIKIMI I MËSIMDHËNIES DHE TË NXËNIT E GJUHËS SHQIPE Qëllimi i këtij punimi është paraqitja e një modeli të planifikimit, organizimit dhe realizimit të një orë mësimore për lëndën gjuhë shqipe për nxënësit që jetojnë në diasporë. Arsyeja e trajtimit të kësaj teme është përkrahja dhe ndihma profesionale e mësuesit të diasporës për një mësimdhënie dhe të nxënë sa më efektiv të gjuhës shqipe. Sipas Kurrikulës së shkollës shqipe të mësimit plotësues në diasporë, qëllimi i mësimit të gjuhës shqipe është që nxënësit të cilët jetojnë jashtë atdheut ta ruajnë dhe zhvillojnë identitetin kombëtar. Gjuha shqipe sipas kësaj kurrikule për tre nivelet e arsimit, për nivelin e I (klasa I-III) për nivelin e II ( klasa IV-VI) dhe për nivelin e III ( klasa VII-IX) mësohet nëpërmjet përmbajtjeve të shtrira nëpër shkathtësitë e komunikimi, pra nëpërmjet të dëgjuarit, të folurit të lexuarit dhe të shkruarit. 1 Përvetësimi i gjuhës, arrihet nëpërmjet përmbajtjes së caktuar gjuhësore (fonetikë, gramatikë, leksik, drejtshkrim) të shtrira nëpër të gjitha këto shkathtësi. Përqendrimi në komunikim (shkathtësitë e komunikimit) dhe përqendrimi në gjuhën e gramatizuar 2 si qasje e re e mësimdhënies dhe të nxënit u mundëson nxënësve më lehtë ta mësojnë gjuhën shqipe. Në kurrikulin për mësimin plotësues në diasporë për nivelin e dytë në kuadër të përmbajtjes së shkathtësisë së të lexuarit janë paraqitur rezultatet e pritshme të nxënësit për tekstet letrare, njëri nga këto rezultatet të pritura në fund të klasës së gjashtë apo të këtij niveli është që nxënësi të jetë në gjendje të dalloj 1 Kurrikula e Shkollës Shqipe të Mësimit Plotësues në Diasporë, Ministria e Arsimit e Shkencës dhe e Teknologjisë, Prishtinë 2007, f Shih Plani dhe Programi Mësimore 1, Ministria e Arsimit Shkencës dhe Teknologjisë,Prishtinë,2003,f. 25. Mësuesi duhet të përqendrohet në gjuhën e gramatizuar e jo si gjerë më tani në gramatikën pa shkathtësi gjuhësore. Elementet e gramatikës duhet të realizohen përmes shkathtësive gjuhësore (të dëgjuarit dhe të folurit, të lexuarit dhe të shkruarit). Gramatika nuk mësohet si qëllim në vete, por si qëllim për të komunikuar drejtë. 65

66 poezinë nga proza. 3 Për realizimin e përmbajtjeve për shkathtësinë e të lexuarit dhe arritjen e rezultateve të pritura nga nxënësit sipas kurrikulës, qelës kryesor është metodologjia që do të përdorë mësuesi gjatë një ore mësimore. Gjatë realizimit të procesit mësimor, mësuesi duhet të përdorë metodat, strategjitë, teknikat dhe forma e punës nëpërmjet të cilave organizohet mësimdhënia dhe të nxënit e efektshëm. Planifikimi i mësimit Planifikimi 4 i mësimit, si formë e organizuar e aktiviteteve nëpërmjet të cilave realizohet përmbajtja e kurrikulës, është një nga veçoritë dalluese të mjeshtërisë së secilit mësues, pasi organizimi i procesit mësimor lidhet me punën e tij të përditshme në klasë. Gjatë planifikimit të orës së mësimit çdo mësues është mirë t i ketë parasysh këto çështje: - planifikimin dhe përgatitjen e orës së mësimit ; - hartimin e rezultateve të mësimit në harmoni me qëllimet e kurrikulës; - përdorimin e duhur të mjeteve dhe materialeve për realizimin e orës mësimore; 3 Kurrikula e Shkollës Shqipe të Mësimit Plotësues në Diasporë, Ministria e Arsimit e Shkencës dhe e Teknologjisë, Prishtinë 2007, f Shih Plani ditor (6), Qendra për Arsim e Kosovës,Prishtinë,2007,f. 7. Planifikimi paraqet një aktivitet të lartë intelektual kognitiv me të cilin mësuesi i parasheh qëllimet e mësimdhënies, përcakton objektivat të cilat duhet të realizohen, mjetet të cilat përdoren për realizimin e objektivave, parasheh kohën, lokalin e nevojshëm për realizimin e objektivave, parasheh strukturën e orës së mësimit, teknikat dhe procedurat të cilat do t i aplikojë për realizimin strukturës së orës mësimore ERR (evokim-realizim-reflektim). 66

67 - organizimin dhe drejtimin e nxënësve në klasë; - krijimin e një mjedisi të ngrohtë në klasë; - vetëdijesimin e nxënësve për të qenë të dëgjueshëm në klasë; - shfrytëzimin e kohës dhe të hapësirës me efikasitet. Plani ditor i mësimit Plani 5 ditor i mësimit duhet të ngërthejnë në vete jo vetëm përmbajtjen mësimore që nxënësit duhet të mësojmë, por ai duhet të përcaktojë edhe aktivitetet të cilat e orientojnë mënyrën e të nxënit, strategjitë e të menduarit, mënyrën e hulumtimit dhe të komunikimit që nxënësit duhet ta përdorin në klasë dhe jashtë saj. Pjesët kryesore të planifikimit të orës mësimore Planifikimi i një temë/njësi mësimore nga mësuesi duhet të bazohet në: - përcaktimin e qëllimit të orës mësimore; - përcaktimin e rezultateve të të nxënit; - zgjedhjen e procedurave të mësimdhënies dhe të nxënit; - përdorimin dhe përgatitjen e materialeve; - vlerësimin e arritshmërive të nxënësve. - vetëvlerësimin. Qëllimi i orës mësimore Mësimdhënia është një proces i organizuar. Si e tillë, ajo është e orientuar në një qëllim ose disa qëllimeve të caktuara. Qëllimet janë të shprehura dhe të orientuara drejt atij që nxë, mëson dhe përcaktojnë se çfarë do të mësojnë nxënësit si rezultat i mësimdhënies. Ato u japin nxitje dhe i motivojnë nxënësit të përfshihen në mënyrë aktive dhe të vendosur në procesin e të nxënit 6. Qëllimet janë pjesa kryesore dhe më e rëndësishme e planit të orës mësimore. Ato e orientojnë mësimdhënien dhe të nxënit, nëse ato janë të qarta dhe përshkruajnë sjellje të vëzhgueshme në mënyrë që mësuesi të kontrolloj dhe vlerësojë se sa nxënësit i arrijnë ato. Te qëllimet e 5 Shih Plani ditor (6), Qendra për Arsim e Kosovës, Prishtinë, 2007, f. 7. Planifikimi është proces, ndërsa plani është gjendje-rezultati i planifikimit. Plani paraqet bazën teorike për punën e ardhshme praktike. Plani mësimor është kusht elementar për mësimdhënie dhe për të nxënit cilësor në të cilën bazohet tërë filozofia e shkollave cilësore. 6 Bardhyl Musai, Metodologjia e mësimdhënies, Tiranë 2003, f

68 orës mësimore përqendrimi duhet të jetë te rezultatet e të nxënit, të cilat përcaktojnë përmbajtjen se çka nxënësit duhet të dinë dhe janë në gjendje të bëjnë në fund të çdo ore të mësimit. Rezultatet e nxënit Rezultatet e të nxënit përcaktojnë se çka nxënësit duhet të dinë dhe janë në gjendje të bëjnë në fund të orës. Gjatë përcaktimit të tyre mësuesi duhet të jetë i vetëdijshëm se ato duhet të jenë të matshme (nëpërmjet një testi, vëzhgimi, detyrave apo një liste kontrolli). Pasi të jenë të përcaktuar rezultatet e pritura mësuesi përcakton strategji të efektshme të aktiviteteve në mënyrë që nxënësit të orientohen dhe motivohen për arritjen e secilit rezultat. Në përcaktimin e rezultateve të pritura mësuesi duhet të reflektojë në atë se cili është qëllimi i mësimit të njësisë mësimore, në njërën anë, dhe ai duhet të këtë parasysh nivelin, nevojat dhe interesat e nxënësve, në anën tjetër. Gjatë të shkruarit të rezultateve të të nxënit mësuesi duhet të ketë parasysh që ato të jenë të matshme. Një rezultat është i matshëm vetëm atëherë kur ka këto elemente: veprimin (sjellja e vëzhgueshme-folje), kriterin dhe kushtin. Metodat e mësimdhënies Mësues i suksesshëm është ai i cili është në gjendje t i realizojë qëllimet, objektivat dhe rezultatet e përcaktuara në kurrikul. Mësuesi duhet të përqendrohet në të nxënit interaktiv 7 dhe të menduarit kritik 8, ai duhet t i ketë parasysh njohuritë paraprake të nxënëseve dhe nevojat e tyre. Meqë procesi i mësimdhënies dhe të nxënit është i lidhur ngushtë edhe me mjedisin ku realizohet mësimi ai gjithashtu duhet ta ketë parasysh planifikimin e metodave që do të jenë të përshtatshme për atë mjedis. Në pjesën procedurale të mësimdhënies është shumë me interes edhe planifikimi i aktiviteteve të të nxënit, si: paraqitje e pyetjeve dhe marrja e përgjigjeve si instrument nxitës për bashkëbisedim me nxënësin për të parë njohuri paraprake për njësinë që do të zhvillojë, demonstrimi i njohurive nëpërmjet fotografive si dhe përdorimi i të gjitha mjeteve të tjera që do ta ndihmojnë 7 Shih Plani ditor (6), Qendra për Arsim e Kosovës, Prishtinë, 2007, f. 6. Mësimdhënia dhe të nxënit interaktiv do të thotë mësimdhënie të përhershme dhe të pandërprerë ndërmjet mësuesve dhe nxënësve dhe të nxënësve me nxënës (puna në grupe mësimdhënie dhe të nxënit me projekte etj.) 8 Shih Plani ditor (6), Qendra për Arsim e Kosovës, Prishtinë, 2007, f. 6. Të mendosh në mënyrë kritike do të thotë të mendosh në mënyrë më të thelluar, më të sofistikuar, të përdorësh arsyen, argumentet, të jesh në gjendje që mendimin e shprehur ta mbrosh me arsye faktike. 68

69 arritjen e rezultateve të pritura. Mësuesi gjatë gjithë orës duhet të bashkëbisedojë me nxënësit në mënyrë që të gjithë ata të jenë aktiv. Mësuesi duhet ta këtë parasysh respektimin e personalitetit të nxënësit duke ditur se ata janë të ndryshëm. Materialet dhe mjetet mësimore Përdorimi i mjeteve dhe materialeve të duhura për një temë mësimore është shumë i rëndësishëm sepse i ndihmon nxënësit që t i arrijnë me sukses rezultatet e pritura. Vlerësimi Vëzhgimi i përparimit dhe arritjeve të nxënësve bëhet nëpërmjet vlerësimit. Duhet pasur parasysh se të gjitha veprimtaritë e planifikuara nuk mund të arrihen vetëm nëpërmjet të një ore mësimore. Ato shpërndahen dhe obligohen që të kryhen edhe pas mësimit; nëpërmjet të detyrave të shtëpisë, punimeve të ndryshme etj. Vetëvlerësimi Nëpërmjet të formës së vetëvlerësimit mësuesi kontrollon cilësinë e punës së vet në mësimdhënie dhe të nxënit në fund të secilës orë mësimore. Prandaj për këtë veprimtari ai duhet ta ketë parasysh zgjedhjen e instrumenteve për vetëvlerësim. MODEL MËSIMI Lënda: Gjuhë shqipe Klasa: VI Tema: Sikur gjithë botën të ma falin... Tipi i orës: zhvillim Gjatë planifikimit të orës mësimore mësuesi gjithmonë duhet t i ketë parasysh këto veprimtari: përcaktimin e qëllimeve të mësimit, nevojat e nxënësve, përzgjedhjen e përmbajtjes dhe organizimin e saj. Qëllimi Qëllimi i mësimit nëpërmjet kësaj teme mësimore (Sikur gjithë botën të ma falin...) është që nxënësit të mësojnë se çka është poezia si gjini letrare, cilat janë elementet që e dallojnë poezinë nga proza. 69

70 Rezultatet e pritura Nxënësi/ja: në fund të orës mësimore duhet të jetë në gjendje të: - dallon poezinë si gjini letrare; - shpjegon dallimin në mes të poezisë dhe prozës; - identifikon krahasimin si figurë letrare në poezinë Sikur gjithë botën të ma falin... Fjalët kryesore: ëndërr, botë, Evropë, vendlindje, ujëvarë, kala, qiparis, plazh, kullë. Mjetet e konkretizimit: Fletorja tematike Letërsi shqiptare 2.f. 52, fletë të bardhë, fotografi, laptop, telefon, video. Ndërlidhja kurrikulare Tema mësimore Sikur gjithë botën të ma falin... ndërlidhet me lëndën e historisë, gjeografisë, biologjisë, me lëndën e artit etj. Struktura e orës mësimore Gjatë realizimit të kësaj teme mësimore mësuesi mund të përdorë edhe strukturën ERR 9 sipas teknikave të planifikuara dhe kohës që e ka. Më poshtë, nëpërmjet tabelës, po ua japim një shembull. Struktura Teknikat Koha E - pjesa hyrëse Parashikimi me terma 10 paraprakë 10 (fjalë kryesore) Shkrimi i lirë 11 R- pjesa e realizimit Ditari dypjesësh R- pjesa e përfundimit Pyetje binare 13 Rrjeti i diskutimit Pjesa hyrëse Në pjesën e hyrëse të orës mësimore, mësuesi ngacmon nxënësit me pyetje të orientuara për të parë njohuritë paraprake të tyre për temën e cila 9 Struktura ERR nënkupton pjesët kryesore të realizimit të orës mësimore të planifikuar sipas kohës: pjesa hyrëse evokim, pjesa kryesore realizim dhe pjesa përfundimtare reflektim. 10 Përdoret te pjesa hyrëse kur mësuesi shkruan në tabelë disa fjalë për të dëgjuar njohuritë paraprake për atë që do ta mësojnë. 11 Të shkruarit e ideve për temën e mësimit që ju vinë në mendje aty për aty nxënësve për 10 minuta 12 Teknikë nëpërmjet së cilës lexuesi (nxënësi) lidh ngushtë përmbajtjen e tekstit të lexuar më kureshtjen dhe njohuritë paraprake. 13 Pyetje që nxisin nxënësit për të debatuar dhe për të dhënë argumente gjatë përgjigjeve. 14 Teknikë për të udhëhequr bashkëbisedimin e nxënësve nëpërmjet së cilit ata japin mendimin kritik. 70

71 do të zhvillohet. Mësuesi i ndanë nxënësit në grupe ( 4-6) në një grup dhe pastaj i shkruan pesë fjalë të marra nga poezia Sikur gjithë botën të ma falin...të autorit Odhise K. Grillo, për fjalët e shkruara vendlindje, ujëvarë, kala, plazh, kullë. Ai i fton nxënësit të bisedojnë në çifte apo grupe për fjalët e shënuara në tabelë. Pasi nxënësit të kenë biseduar dhe të kenë dhënë mendime u caktohet koha prej pesë minutash që të bëjnë një shkrim të lirë ose të shkruajnë një rrëfim personal, i cili në përmbajtje do të këtë për bazë pesë fjalët kryesore. Në fund mësuesi i cakton disa nxënës që t i lexojnë shkrimet ose rrëfimet e tyre. Pjesa e realizimit Pjesa e realizimit është pjesa kryesore e orës. Për këtë pjesë nxënësit udhëzohen që në fletoret e tyre të vizatojnë një tabelë me dy shtylla. Pasi të lexojnë me ndalesa (disa strofa) ata do të shkruajnë në shtyllat e ndara në fletore. Në shtyllën e parë shkruajnë pjesë të strofave që u pëlqejnë, ndërsa në shtyllën e dytë do të japin përgjigjet për pyetjet që i ka përgatitur mësuesi, si: - Çfarë ishte e veçantë në poezi? - Çfarë ju bëri të mendoni? - Çfarë pyetje keni? Në këtë fazë mësuesi udhëheq nxënësit në mënyrë që ata të marrin pjesë aktive, ai bisedon me ta për pjesët që i lexojnë dhe pjesët që dëshirojnë t i shkruajnë në tabelë. Pas përfundimit të leximit me ndalesa dhe plotësimit të kërkesave në dy shtyllat e tabelës nxënësit do ta lexojnë tërë vjershën dhe do të diskutojnë për përmbajtjen e saj brenda grupeve. Pjesa përfundimtare Në këtë pjesë të orës mësuesi shkruan në tabelë një pyetje për poezinë: Cilat janë vendet më të bukura të vendlindjes së poetit në vjershë? Për këtë pyetje nxënësit do të diskutojnë në rrjet. Ata do të japin përgjigje të argumentuar se cilat janë vendet më të bukura dhe pse. 71

72 Bibliografia : 1. Fullan, Majkëll, Forcat e Ndryshimit, depërtim në thellësitë,e reformës arsimore, përkthyer nga Majlinda Nishku, Tiranë, Pegi Kurrikula e shkollës shqipe të mësimit plotësues në diasporë, Ministria e Arsimit, e Shkencës dhe Teknologjisë e Kosovës, Prishtinë, Kërkime pedagogjike, përmbledhje punimesh, Instituti Pedagogjik i Kosovës, Prishtinë, Musai, Bardhyl, Metodologjia e mësimdhënies, Tiranë, Plani dhe programi mësimor 1, Ministria e Arsimit e Shkencës dhe e Teknologjisë, Prishtinë, Plani Ditor (6),Qendra për arsimin e Kosovës, Prishtinë, Planifikimi i mësimit dhe vlerësimit, udhëzues 6, Qendra për arsimin e Kosovës, Prishtinë, Qendra për Arsim Demokratik (CDE), Mësimdhënia dhe të nxënët ndërveprues Modele për zhvillimin e të menduarit kritik (Shkencat shoqërore, për klasat 6-12), Tiranë,

73 Drita Kadriu (MAShT e Kosovës) ORË MËSIMORE NGA TRASHËGIMIA KULTURORE Fusha: Trashëgimia kulturore Tema: Dasmat (faqe 32 e tekstit Puna dhe koha e lirë 2) Koha e realizimit: 50 minuta Mjetet e punës: Material plotësues, flipçart, lapsa, fotografi Mosha e nxënësve: vjeç Struktura e orës mësimore: ERR (evokim/hyrja në mësim, përmes evokimit të dijeve të nxënësve/, realizim të kuptimit /pjesa e realizimit të dijes së re ose përmbajtjes së re/, reflektim /pjesa e vlerësimit të rezultateve të të nxënit/ ) Rezultatet e të nxënit: - Nxënësit në fund të orës së mësimit dinë terme të reja për dasmën e që përdoren në regjione të ndryshme të trojeve etnike shqiptare; - Nxënësit mësojnë terme të reja duke shkruar dhe lexuar gjatë gjithë orës mësimore. Teknikat e punës: - Për fazën e evokimit përdoret teknika Tabela e koncepteve. - Për fazën e realizim kuptimit përdoret teknika Diagrami i Venit - Për fazën e reflektimit përdoret teknika e pesëvargëshit. Aktivitetet që bëjnë nxënësit: - shkruajnë, - diskutojnë, - lexojnë, - debatojnë. 73

74 Evokim: Tabela e koncepteve Kjo teknikë është e rëndësishme për përpunimin e përmbajtjeve me tre e më shumë kategori e gjëra të cilat mund të krahasohen. Zakonisht kjo teknikë aplikohet në fazën e evokimit (në fillim të orës mësimore), në fund të orës mësimore (reflektim), por edhe për përsëritje etj. Për ta realizuar këtë faze të orës së mësimit mësuesi përgatitet për pesë hapa: 1. Mësuesi i udhëzon nxënësit si të formohet tabela ose tabela u jepet gatshme. 2. Në kolona vendosen tiparet që krahasohen; termat e urimeve të dasmës, aktivitetet në shtëpinë e dhëndrit, aktivitetet në shtëpinë e nuses, paja, dhuratat dhe muzika. 3. Në rreshta të tabelës radhiten regjionet që krahasohen. (këtu: Anamorava, Elbasani, Pogradecit etj.). 4. Krahasimet bëhen duke shkruar mendimet brenda katrorëve të kolonave. 5. Klasa ndahet në tri grupe; grupi i parë dhe i dytë plotësojnë tabelat e temës së dasmave dikur, ndërsa grupi i tretë plotëson tabelën e dasmave sot Ndiç shembullin në tabelën më poshtë! Grupi i 1-rë i nxënësve plotëson tabelën me terma të krahasuara për formën e organizimit të dasmave në të kaluarën në regjioneve të ndryshme të trojeve etnike, si : GRUPI 1 Regjioni Termat e urimit të dasmës Termat e aktivitetet tek shtëpia e dhëndrit Termat e aktivitetet tek shtëpia e nuses Paja Muzika Anamorava Elbasani Pogradeci 74

75 Grupi i 2-të i nxënësve plotëson tabelën me terma të krahasuara për veshjet, muzikën dhe elemente të tjera të krahasuara të organizimit të dasmave në të kaluarën, si: GRUPI 2 Regjioni Termat e veglave muzikore Termat e këngëve dhe valleve Termat e veshjes së grave Termat e veshjes së burrave Ushqim et tradicion ale Anamorava Elbasani Pogradeci Grupi i 3-të i nxënësve plotëson tabelën me terma të krahasuara për formën e organizimit të dasmave në ditët e sotit, si: GRUPI 3 Regjioni Termat bashkëkohor të urimeve Termat e aktivitetet në sallat e dasmës Termat e veshjeve të grave dhe burrave Dhuratat Muzika Anamorava Elbasani Pogradeci Realizimi i kuptimit: Diagrami i Venit Nxënësve u shpërndahet materiali i përgatitur në variantin e shkurtër Martesat dikur dhe sot nga grup autorësh (1. Prof,Dr.Ukë Xhemaj: Instituti Albanologjik,Shtresime kulturore, edicioni 1 dhe 2, 2005; 2. Pjesë nga ekspozita në Muzeun Etnologjik, 3. Drita Halimi: Etnologjia flet; 4. Monografi për Podgurin nga Prof. Dr. Ukë Xhemaj). Nxënësit lexojnë në mënyrë individuale 8-10 minuta. Pasi përfundojnë të lexuarit, nxënësit udhëzohen për punë tjetër. Për këtë fazë të 75

76 orës mësuesi përdorë teknikën Diagrami i Venit. Është një teknikë me të cilën mund të bëhen krahasime, të nxirren të përbashkëtat dhe dallimet e dy apo më shumë dukurive. Kjo teknikë u takon lëndëve të shkencave natyrore, por lehtë mund të gjejë përdorim edhe në lëndët shoqërore. Këto janë fazat që mësuesi përgatit për t i kaluar në këtë pjesë të orës së mësimit: - Të tri grupet vizatojnë në flipçart dy rrathë të mëdhenj të ngjitur në mes veti; - Nxënësit udhëzohen të shkruajnë për termat që i kanë përdorur gjatë fazës së parë të orës së mësimit; në rrethin e majtë rreth temës dasma dikur, ndërsa në rrethin në të djathtë termat për temën dasmat sot, kurse në lidhjen në mes dy rrathëve shkruhen të përbashkëtat e dy temave. - Preferohet që së pari të shkruhet për ato çka i dallojnë këto dy tema e më pas plotësohet pjesa ku specifikohen tiparet e përbashkëta. - Puna bëhet në grup dhe i gjithë grupi formon një diagram të përbashkët. - Prezantimi mund të bëhet nga udhëheqësit e grupeve; Pasi që grupet e përfundojnë punën e tyre, nga një përfaqësues i tyre e prezanton punën e kryer. Reflektim: Pesëvargëshi Kjo teknikë mund të përdoret në fazën e orës mësimore të njohur si reflektim. Nxënësit punojnë në mënyrë individuale. Ecuria e aplikimit është kjo: - Shkruhet emri i temës apo një emër që ka të bëjë me temën; dasma, martesa, kurorëzimi, dashuria etj. - Nën emër nxënësit individualisht gjejnë 2 mbiemra që e tregojnë cilësinë e emrit, 3 folje që tregojnë veprimet e emrit,1 fjali me katër fjalë dhe rreshti i fundit është një sinonim (shih shembujt më poshtë): emri - dasmë 2 mbiemra - e mirë, e madhe 3 folje - kurorëzoj, vallëzoj, këndoj 1 fjali - Dasma është kurorëzim i dashurisë. sinonimi - - martesë 76

77 77

78 Kristina Gega (mësuese, Tiranë) MËSIMI I GJUHËS SHQIPE PËRMES FJALËVE TË URTA DHE PROVERBAVE 1 Proverbat janë fraza të shkurtra që shprehim me pak fjalë fílozofìnë popullore (urtinë popullore). Pikërisht për këtë, ato thirren nga populli edhe fjalë të urta. Proverbat janë të përhapur në të gjithë botën dhe nuk ka dyshim se midis tyre hasen edhe ngjashmëri apo janë identike. Megjithatë, çdo popull ka proverbat e tij, të ndërtuara sipas psikologjisë dhe përvojes së tij jetësore, filozofike e historike. 78

79 Në këtë orë mësimore do të trajtohet një prej temave më interesante të lëndës së gjuhës 2 shqipe,ajo e fjalëve të urta. Fjalët e urta përthithin në vetvete mëncurinë e një populli dhe bëhen udhërrëfyese të rrugëtimit të tij në ardhmëri.ato më shumë se cdo krijim tjetër bëhen objekte studimi si për shkencën e letërsisë duke qënë se janë ndër krijimet e para folklorike (pjesë e krijimtarisë elementare) ashtu edhe për shkencën e gjuhësisë,sepse ato janë reforma gjuhësore që ndërtohen mbi bazën e normave dhe rregullave gramatikore.nuk duhet harruar se puna e parë kërkimore në historinë e gjuhësisë shqiptare është ajo e Frang Bardhit që realizoi njëkohësisht fjalorin e parë të leksikut tonë bashkangjitur me të parat fjalë të mbledhura në kohën e tij. Do te shpalosim përpara jush shumë fjalë të urta të sjella nga unë dhe nxënësit paraqitur këto me forma te ndryshme si; broshura, libra, deri dhe poshtë skicimeve vizatimore (ilustrime të fjalëve). 3 Gjatë orës së mësimit nxënësve do t u nxiten shprehitë e të menduarit, fillimisht nëpërmjet disa pyetjeve të përgjithshme mbi fjalët e urta. Hapi tjetër do të jetë komentimi i një sërë prej tyre të shkëputura nga krijimtaria e njërit prej emrave më të njohur të kësaj fushe, Naim Frashërit, të cilat do të bëhen të njohura prej një zëri interpretativ të një nxënësi. Gjithcka më pas shkon drejt përforcimit me veprimtari të shumta që janë pasqyruar më poshtë. 79

80 GJUHË SHQIPE Lënda: GJUHË SHQIPE Tema: Fjalë të urta Pse ka rëndësi? Fjalët e urta janë një pasuri e gjuhës së folur dhe asaj të shkruar shqipe. Nxënësit duhet të mësojnë sa më shumë fjalë të urta dhe t i përdorin ato. Objektivi i programit: Të kuptojnë idetë, mendimet dhe ndjenjat e shkrimtarit. Të shprehin mendimin personal rreth veprës së lexuar. Objektivat specifikë: Në fund të orës së mësimit nxënësit do të jenë në gjendje: 1. Të nxjerrin kuptimin për fjalët e urta. 2. Të komentojnë me shkrim, me fjalët e tyre domethënien e fjalëve të urta me autor N.Frashëri. 3. Të krijojnë për të nxjerrë mesazhin e fjalëve të urta. 4. Të shprehin ndjenja dhe emocione gjatë komentit të krijimit të tyre. Mjete: teksti i nxënësit, fjalë të urta të grumbulluara nga nxënësit, libër me fjalë të urta, tabela me vizatime e fjalë të urta. Fjalë kyçe: fjalë të urta, dituri, mençuri, vlerësim, këshillë, krijimtari gojore, krijimtari e shkruar 4 Fazat e strukturës Strategjitë mësimore STRUKTURA E MËSIMIT Veprimtaritë e nxënësve Organizimi i klasës 5 Parashikimi (përgatitja për të nxënë) Përvijim i të menduarit Nxitja e diskutimit Punë me të gjithë klasën Ndërtimi i njohurive (përpunimi i përmbajtjes) Ditari dypjesësh Të nxënët në bashkëpunim Punë me grupe Përforcimi (konsolidimi i të nxënit) Lojë në role Pesëvargësh Shkrim i lirë Shkrim i drejtuar Karrigia e autorit Të nxënët në bashkëpunim Përsosje e të shkruarit Të dëgjuarit kritik Punë në grup 80

81 ZHVILLIMI I MËSIMIT Parashikimi: Përvijim i të menduarit 10 Shkruhet tema e mësimit në tabelë dhe nxënësit njihen me objektivat e orës së mësimit. U paraqiten disa fjalë të urta në tabelë me fishe ose në vidioprojektor. Duaj at e duaj nënë, por më shumë duaj atdhenë. Ç'ke moj zemër që rënkon; koka bën, koka pëson. 6 Shoku më i pavlefshëm është ai, i cili, për një fjalë që ka dëgjuar për shokun e tij, nuk e do më atë. Po të përdoretmirë koha, do të mjaftojë për të kryer çdo punë. -Çfarë shrehin ato? -Si e kuptoni fjalën mençuri? -Po fjalën vlerësim? -Kush i ka shkruar? -Për çfarë bëjnë fjalë ato? -Ku i keni dëgjuar? Më pas do të plotësojnë skemën: 7 Përmbledh një përvojë të madhe jetësore mençuri vlerësim me autor pa autor shprehin ç janë? Fjali e shkurter e cila shprehnjemendim te mençur e shkruar lloji FJALË TË URTA forma këshillë gojore flasin për përmbajtje atdheun punën diturinë lirinë miqësinë dashurinë 81

82 8 Ndërtimi i njohurive: Ditari dypjesësh Në këtë fazë të mësimit nxënësit do të komentojnë fjalët e urta të shkruara nga N.Frashëri. I lexojnë në libër dhe punojnë së bashku për të shkruar komentin e tyre. H1. Ndahen nxënësit në grupe me nga 4 nxënës dhe secilit grup i jepet një detyrë. U shpjegoj nxënësve se do të kryejnë një veprimtari të të nxënit në bashkëpunim ku secili nxënës do të ketë detyrën e tij brenda grupit. Nxënësi 1 (interpretuesi) ka për detyrë leximin e fjalës së urtë. Nxënësi 2 (shpjeguesi) ka për detyrë shpjegimin e fjalëve të reja e dialektore në fjalën e urtë. Nxënësi 3 (zbatuesi) ka për detyrë shkrimin e komentit. Nxënësi 4 (kontrolluesi) ka për detyrë të kontrollojë saktësinë e shkrimit. Nxënësi 5 (raportuesi) ka për detyrë të raportojë punën e grupit H2. Si hap i dytë në këtë fazë të mësimit, nxënësit do të plotësojnë ditarin dypjesësh me komentet e fjalëve të urta në secilin grup. Fjala e urtë Komenti Mos u lëvdo, të të lëvdojnë, Mos qorto, se të qortojnë! 9 Fjala e urtë Komenti Tjetrin mos e gënje, Dhe të drejtën i rrëfe! 82

83 10 Fjala e urtë Komenti Pa pasur dituri, s quhet njeriu njeri! 11 83

84 Fjala e urtë Komenti Njeriu që vetëm për vete punon, është si një dru që pemë s lëshon! 12 Fjala e urtë Komenti Fol, kur është nevoja, Pa nevojë, mos hap gojë! 13 84

85 Fjala e urtë Komenti Punën e sotme, mos e lër për nesër 14 H3. Si hap i tretë brenda kësaj etape të mësimit nxënësit do të komentojnë në mënyrë rastësore fjalët e urta që do të merren nga treni i fjalëve të urta. Përforcimi: Lojë në role; pesëvargësh, shkrim i lirë, shkrim i drejtuar, karrigia e autorit Sipas grupeve nxënësit do të realizojnë veprimtari të ndryshme, krijimtari për të nxjerrë mesazhin e fjalëve të urta. G1. Shkrim i drejtuar Do të plotësojnë fjalitë e dhëna në tekst me fjalët mungesore për të formuar fjalët e urta. Lexohen pas plotësimit. Komentohen gojarisht

86 G2. Shkrim i lirë Në këtë grup nxënësit do të krijojnë një tekst të shkurtër duke marrë si temë një nga fjalët e urta të punuara. G3. Pesëvargësh Do të plotësojë një pesëvargësh për fjalët e urta Fjalet e urta Te vjetra të mënçura Japin,shkruhen,gjenden Fjalët e urta përthithin mëncurinë e një populli. Thënie 16 G4.Lojë në role Në grupin e aktorëve do të luhen në role fabulat: Qeni dhe ujku ; Korbi dhe dhelpra 17 86

87 Tek një lis sipër në majë, korbi qëndroi të hajë, një copë djathë që mbante, në qeft. Kur nisi të hante, shkon një dhelpër' e mallkuar, se i ra erë djathë i vjeshtuar. Dëshiron ta hajë vetë; «Mirëdita mik i vjetrë, bukurinë tënde nuk e ka zog tjetrë me pendë të bardhë; në di të këndosh, përmbi zogjtë e tjerë do të mbretërrosh" Të tregojë zënë zoti korb gërrhiti, dhe lëshoi djathnë po dhelpra ja priti, dhe korbit i tha: «Ndëgjo, budalla: ata që lëvdojnë, me gjë të botës duan të rrojnë. Zot, kjo këshillë që të rrëfeva, sot vlen më tepër se kjo copë e djathit që të rrëmbeva" Tha zonja dhelpër dhe iku me bisht përpjetë. Korb' i shkretë, korb' i mjerë, u turpërua dhe u betua të mos gënjehet më tjetër herë. 18 Qeni dhe ujku ; 19 87

88 G5. Grupi i recituesve Recitime fjalësh të urta nga S.Frashëri. 20 G6. Karrigia e autorit Njëri nga anëtarët e grupit do të vihet në rolin e autorit dhe pjesëtarët e grupit do t i drejtojnë pyetje për sqarimin e ideve mbi fjalët e urta. Pas përfundimit të punimeve bëhet prezantimi i punëve sipas grupeve. Verësimi i nxënësve Vlerësimi i nxënësit ka lidhje të drejtpërdrejtë me realizimin e objektivave dhe realizohet nëpërmjet feedbackut që merr mësuesi nga pyetjet që iu drejton nxënësve dhe përmbushjen e detyrave të dhëna në klasë. Nxënësit vlerësohen gjatë gjithë orës dhe në përfundim për mënyrën e bashkëpunimit, shpjegimin mbi fjalët e urta, komentin e fjalëve të urta dhe krijimit. Detyrë shtëpie: REFLEKSIONE: Shkruaj fjalët e urta të formuara në ushtrimin e tekstit.komento njerën nga fjalët e urta. Gjej, shkruaj dhe komento 2 fjalë të urta për atdheun. 21 Si përfundim: Fjalët e urta janë kështjella të fuqishme të një kombi. Ato nuk mund t i rrëzojë as stuhia, as tërmeti, as koha, Përkundrazi ato jetojnë me ne brez pas brezi duke na kujtuar atë çka është më e rëndësishme për të marrë me vete prej së shkuares në mënyrë që e ardhmja të bëhet më e bukur dhe më e sigurt. 88

89 Kadri Dakaj (konsull në Konsullatën e Republikës së Kosovës në Shtutgart) MËSIMI PLOTËSUES SHQIP NË LANDIN BW TË GJERMANISË (MODELI KONSULLAR) DHE PËRVOJAT) Landi i Baden Vytembergut në Gjermani ka disa karakteristika të veta në raport me mësimin plotësues për komunitet e ndryshme që jetojnë këtu. Ky land në legjislacionin e tij përfshin të ashtuquajturin mësimin konsullar që nënkupton se institucionet e tij në fushën e mësimit plotësues bashkëpunojnë vetëm me konsullatat e përfaqësuara në këtë land apo në nivel të ambasadave të shteteve përkatëse në Gjermani. Nisur nga kjo bazë ligjore, institucionet e këtij landi në fushën e mësimit plotësues, të gjitha kompetencat dhe bashkëpunimet e tyre i kalojnë përmes konsullatave të akredituara këtu. Në këtë aspekt landi nuk lëshohet në organizime të mësimeve plotësuese apo në ndërhyje të formave të tjera, por vetëm në ndihmesën dhe bashkëpunimin me konsullata të cilat paraqesin kërkesë për hapjen e shkollave apo klasave të mësimit plotësues. Landi Baden Vytemberg ndihmon me një fond modest fushën e mësimit plotësues, duke e dërguar këtë fond ne buxhetin e Konsullatës së Republikës së Kosovës në Shtutgart dhe pastaj konsullata është e obliguar ta ndajë atë për mësuesit dhe të paraqesë raportimin financiar para autoriteteve të këtij landi. Landi, po ashtu, pas kërkesave të konsullatave për hapjen e shkollave të reja, ndan klasat dhe ofron infrastrukturën e duhur për mësimin plotësues që, po ashtu, konsiderohet një ndihmë konkrete nga ana e këtij vendi. Roli i Konsullatës së Republikës së Kosovës në Shtutgart në organizimin dhe ndihmën e mësimit plotësues Konsullata e Republikës së Kosovës në Shtutgart, që nga fillimi është ballafaquar me një sërë sfidash dhe kërkesash të ndryshme jo vetëm nga qytetarët, mësimdhënësit dhe nxënësit e këtyre shkollave, por edhe nga nga institucionet gjermane e ato nga Kosova. E gjendur në këtë situatë, 89

90 konsullata ka qenë një koordinatore dhe një promotor i zhvillimit të mësimit plotësues në këtë land. Konsullata ka luajtur një rol te rëndësishëm ndërlidhës ndërmjet institucioneve të Kosovës (Ministria e Punëve të Jashtme, Ministria e Arsimit..., dhe Ministria e Diasporës, komunat etj.) dhe mësueseve, nxënësve, prindërve, shoqatave kulturore e arsimore etj. Po ashtu ka koordinuar kërkesat dhe projektet mes institucioneve nga Kosova dhe mësuesve dhe prindërve, në njërën anë, dhe institucioneve të ndryshme gjermane, në anën tjetër. Deri në vitin 2015 në këtë land kanë qenë aktivë diku rreth 21 mësues e mësuese të cilët kanë punuar me mbi 600 nxënës/e të cilët ekanë ndjekur mësimin shqip. Rrethet ku me se shumti ka pasur shkolla të hapura kanë qenë ajo e Shtutgartit, Frajburgut, Karlsruhes, Gëpingenit etj. Vlen te theksohet se numri i mësuesve dhe i nxënësve Landin e Baden Vytembergut është më i larti në krahasim me landet e tjera në Gjermani. Edhe pse ky numër, i krahasuar me vendet të tjera, rezulton i mirë, përsëri në raport me numrin e shqiptarëve këtu (deri në ) është vërtet i vogël. Së këndejmi, arrijmë në përfundimin se edhe Konsullata e Republiksës së Kosovës në Shtutgart, edhe institucionet e tjera të Kosovës në bashkëpunim me ato të Shqipërisë duhet të bëjnë edhe me shumë që fëmijët tanë të përfshihen në numër sa më të madh në mësimin e gjuhës shqipe dhe të kulturës shqiptare. Nëse flasim me shifra e fakte, gjatë viteve 2013 deri 2016, Konsullata e Republikës së Kosovës ka bërë këto hapa: - Kemi krijuar një komunikim të fortë me institucionet gjermane, si: Ministrinë e Kulturës, Rinisë dhe Sporteve dhe Ministrinë e Arsimit të Landit Baden-Wüttemberg dhe kemi marrë mbështetje për organizime të ndryshme dhe stimulim të mësimit plotësues; - Kemi zhvilluar aktivitete dhe projekte afatgjate me Entet e Arsimit (Schulamt-ve) në qytete të ndryshme si në Shtutgart, Hajlbron. Frajburg dhe kemi zhvilluar njëkohësisht disa takime me prindërit shqiptarë që jetojnë në këto vende. Institucionet gjermane janë shprehur të gatshme t i përkrahin edhe financiarisht këto organizime; - Kemi krijuar një bashkëpunim të ngushtë me Fondacionin Elternstifftung, i cili është i specializuar për inkuadrimin dhe ndihmën e prindërve në mësimin e fëmijëve në përgjithësi. Elternstifftung ka shpreh gatishmëri që të bashkorganizojmë konferenca me prindërit shqiptarë pothuaj se në të gjitha qytetet e këtij landi, gjithnjë me nevojën 90

91 dhe qëllimet për t i njoftuar prindërit shqiptarë për rëndësinë e pjesëmarrjes aktive të prindërve në sistemin shkollor gjerman dhe, me fokus të veçantë, në mësimin plotësues shqip; - Kemi mbajtur takime të shumta me prindër dhe institucione në Shtutgart, Hajlbron, Epingen etj. ; - Në dhjetor të vitit 2014, së bashku me Ministrinë e Diasporës dhe Ministrinë e Arsimit..., kemi zhvilluar një fushatë sensibilizimi për mësimin plotësues ku kemi pasur disa takime dhe kemi arritur që të bashkojmë grupe dhe shoqata të ndryshme për të bashkëpunuar dhe mbështetur mësimin plotësues; - Përveç përqendrimit kryesor për forcimin e bazës së shkollave ekzistuese, ne kemi arritur të hapim disa paralele të reja të mësimit plotësues në Denzlingen, në ëallschut- Tingen, në Hagen, në Emeindingen me një numër prej 130 nxënësve; - Konsullata e Republikës se Kosovës në Shtutgart ka qenë e angazhuar edhe në pranimin, shpërndarjen dhe raportimin e një fondi apo donacioni nga Ministria e Kulturës e Gjermanisë në këtë land, fond i cili është qeverisur mjaft mirë nga konsullata dhe ka qenë një përkrahje konkrete e punës së mësuesve/eve. Në fund, dëshiroj të them që mësimi plotësues nuk mund të mbahet dhe të zhvillohet në baza personale e as familjare, por janë institucionet shtetërore ata faktorë që duhet të jenë shumë aktivë për te pasur sa më shumë suksese në këtë fushë. 91

92 Erida KOLECI (IZHA, Tiranë) TË MËSUARIT E BAZUAR NË PROJEKTE (modele projektesh në kontekstin e mësimit plotësues në gjuhën shqipe në diasporë) TEMA:Të mësuarit e bazuar në projekte (në kontekstin e mësimit plotësues në gjuhën shqipe në diasporë) Qëllimi: Moduli synon aftësimin e pjesëmarrësve në hartimin e projekteve mësimore, të cilat mund të shërbejnë si një mundësi më shumë që nxënësit të mësojnë gjuhën shqipe në diasporë, të integrojnë njohuritë e marra në lëndë të ndryshme dhe të përfshihen në mënyrë aktive në procesin e të nxënit. Objektivat: Gjatë trajtimit të këtij moduli pjesëmarrësit do të njihen me: - tiparet e të mësuarit që bazohet në projekte; - anët pozitive dhe sfidat e të mësuarit që bazohet në projekte; - formatin e një projekti; - aftësitë që zhvillon tek nxënësit të mësuarit e bazuar në projekte; - modele të ndryshme projektesh, të cilat mund të zbatohen gjatë mësimit plotësues në gjuhën shqipe në diasporë; - mundësitë që ofron të mësuarit që bazohet në projekte për përfshirjen e prindërve ose komunitetit në procesin e të nxënit; - mënyrat e vlerësimit të nxënësve që përfshihen në një projekt. Pjesëmarrësit në trajnim: mësues, specialistë në arsim, prindër të fëmijëve emigrantë shqiptarë. Kohëzgjatja: Ky modul mund të zhvillohet në dy seanca 45-minutëshe. Materialet e nevojshme për trajnim: moduli për të gjithë pjesëmarrësit apo për çdo grup pune; fletë të bardha (format A4), markerë, lapustila, shirita ngjitës, laptop; mjete të ndryshme didaktike. Metodat dhe veprimtaritë që do të përdoren: - stuhi mendimi, - leksion, - demonstrim. 92

93 - punë me grupe, - diskutim. Hyrje Ky modul u vjen në ndihmë mësuesve që punojnë me nxënësit shqiptarë që jetojnë jashtë Shqipërisë dhe trojeve shqiptare për ta përfshirë edhe të mësuarit e bazuar në projekte në mësimin plotësues në gjuhën shqipe. Moduli mund të shërbejë edhe si mbështetje për vetëzhvillimin profesional të mësuesve si dhe për të organizuar seanca kualifikuese me kolegët e tyre. Struktura e modulit Ky modul është konceptuar në dy pjesë. Pjesa e parë është një material teorik, i cili prezanton se çfarë është të mësuarit me projekte, cilat janë tiparet, elementet, përparësitë dhe sfidat e tij etj. Pjesa e dytë e modulit ofron një model projekti që mund të zhvillohet në kuadër të mësimit shqip në diasporë. Në këtë pjesë ofrohen edhe tema të ndryshme projektesh, të cilat mund të hartohen nga mësuesit në varësi të interesave të nxënësve dhe mundësive dhe hapësirave që kanë. Ky modul mbetet në kuadrin e një materiali mbështetës dhe sugjerues, të cilin mësimdhënësit mund ta pasurojnë duke u mbështetur në përvojat vetjake, kohën, individualitetet, stilet e të nxënit të nxënësve, mjediset konkrete etj. Prezantimi teorik Çfarë është të mësuarit që bazohet në projekte? Të mësuarit e bazuar në projekte është një lloj veprimtarie mësimore, e cila zhvendoset nga mësimi brenda në klasë dhe që është i përqendruar te mësuesi, në mësimin me në qendër nxënësin. Kjo veprimtari mund të shtrihet në disa orë mësimore, krijon mundësi integrimi mes linjave, fushave të kurrikulës ose lëndëve të ndryshme, si dhe lidh mësimin me problemet dhe situatat e jetës reale. Të mësuarit e bazuar në projekte krijon mundësi që të përfshihen në procesin e të nxënit shumë nxënës, të kërkojnë dhe të mësojnë në mënyrë të 93

94 pavaruar, të zgjidhin probleme e të mendojnë në mënyrë kritike si dhe të thellohen e të zhvillojnë interesat ose prirjet e tyre. Të mësuarit e bazuar në projekte lehtëson procesin e përvetësimit të njohurive, të shkathtësive dhe të qëndrimeve nga ana e nxënësve, duke bërë të mundur zbatimin dhe integrimin e njëkohshëm të përmbajtjes së fushave të ndryshme lëndore, në vend të mësimit tradicional, gjatë të cilit njohuritë merren të fragmentuara dhe të shkëputura nga jeta reale. Të mësuarit e bazuar në projekte siguron dije të qëndrueshme, pasi gjatë tij lidhen njohuritë lëndore me jetën ose botën reale dhe zhvillohen ata aftësi të cilat janë të domosdoshme për t iu përshtatur shoqërisë dhe tregut të punës. Shumë nga aftësitë që ndërtohen dhe zhvillohen gjatë këtij mësimi janë pikërisht ato që kërkohen sot nga çdo individ në jetë dhe në tregun e punës, si p.sh.: aftësitë për të punuar në grup, për të marrë vendime të drejta, për të ndërmarrë nisma dhe për të zgjidhur probleme. Të mësuarit e bazuar në projekte krijon mundësi të shumta për ndërtimin e marrëdhënieve të shëndosha e korrekte mes nxënësve si dhe mes mësuesve dhe nxënësve. Në këtë kontekst, nxënësit ndajnë detyrat, ndihmojnë, plotësojnë dhe njihen më mirë me njëri-tjetrin. Ndërsa mësuesi nuk është ai i zakonshmi, por ka pozicionin e lehtësuesit dhe të orientuesit në procesin e të nxënit. Kjo lloj veprimtarie mësimore u jep, gjithashtu, mundësi të mëdha mësuesve për të ndërtuar marrëdhënie bashkëpunimi me njëri-tjetrin dhe me komunitetin më të gjerë. Projektet e nxënësve, duke nisur që nga puna përgatitore e deri te produkti përfundimtar, mund të përdoren e të ndahen me mësues të tjerë dhe me prindërit e nxënësve. Tiparet e të mësuarit e bazuar në projekte Të mësuarit e bazuar në projekte: - ka në qendër një çështje që shtrohet për zgjidhje, e cila lidhet me një problem të botës reale që, mundësisht, ka të bëjë me një shumicë fushash/ linjash/lëndësh kurrikulare; - u jep mundësi nxënësve të bëjnë kërkime, të marrin njohuri të reja nëpërmjet tij, të zbatojnë informacionin e fituar si dhe të paraqesin njohuritë e fituara nëpërmjet një larmie rrugësh të ndryshme; - nxit bashkëpunimin mes nxënësve, mësuesve dhe prindërve; 94

95 - ndryshon nga veprimtaria e zakonshme e kërkimit dhe ndryshimi ka të bëjë pikërisht me theksin që merr të mësuarit bashkëveprues ose bashkëpunues 15 Gjatë projekteve nxënësit: - drejtojnë pyetje dhe formulojnë çështjet për hulumtim; - debatojnë rreth ideve të ndryshme; - bëjnë parashikime dhe ndërmarrin sfida; - mësojnë të planifikojnë veprimtari të ndryshme dhe të ndajnë detyrat me njëri-tjetrin; - aftësohen për të mbledhur dhe analizuar të dhëna ose informacion; - nxjerrin përfundime pas kërkimit dhe bëjnë konkluzione; - ua komunikojnë të tjerëve gjetjet e tyre qartë dhe saktë; - vetëvlerësojnë punën e kryer. Elementet e të mësuarit që bazohet në projekte Të mësuarit e bazuar në projekte përqendrohet në këto elemente: Përmbajtja kurrikulare (njohuritë, aftësitë, vlerat, qëndrimet dhe fushat/lëndët që integrohen) është përbërësi kryesor, të cilin qoftë mësuesit, qoftë nxënësit, duhet ta kenë në plan të parë. Integrimi i suksesshëm i përmbajtjes kurrikulare kërkon që projektet të bazohen në objektiva dhe qëllime, të cilat duhet të mbështesin dhe të bëjnë të mundur demonstrimin si gjatë procesit, ashtu dhe në prodhimin e fundmë të përmbajtjes së asaj që synohet të mësohet nga nxënësit. Orientimi ose drejtimi i mësuesit është një element i cili shërben për të nxitur e për të motivuar nxënësit, për t i ndihmuar ata që të kërkojnë dhe të marrin vendime gjatë procesit të realizimit të projektit, duke nisur nga përzgjedhja fillestare e çështjeve deri te prezantimi i vendimeve të marra. Lidhja me botën reale është një tjetër element i rëndësishëm, i cili mund të marrë forma të ndryshme në varësi të qëllimeve të projektit. Të mësuarit e bazuar në projekte shërben si një mënyrë efektive për të lidhur njohuritë me botën reale. Lidhjet me botën reale mund të realizohen edhe në 15 Kërkimi rreth një problemi të caktuar, tradicionalisht, është konceptuar dhe vazhdon të konceptohet si veprimtari e veçuar individuale. Ndryshimi tjetër i rëndësishëm mes të mësuarit të bazuar në projekte dhe kërkimit qëndron në theksimin e të drejtës së nxënësve për të zgjedhur platformën e materialit përfundimtar dhe mënyrën e paraqitjes së asaj që është mësuar. 95

96 forma të tjera: nëpërmjet komunikimit me mjedisin jashtë klase e shkolle nëpërmjet internetit ose nëpërmjet bashkëpunimit me anëtarë të tjerë të komunitetit. Shtrirja kohore është një tjetër element, i cili u jep mundësi nxënësve të planifikojnë, të rishikojnë dhe të reflektojnë mbi procesin e tyre të të nxënit. Nga kjo pikëpamje, afatet kohore dhe qëllimet e projektit mundet të zgjerohen në forma nga më të ndryshmet. Për një projekt duhet të llogaritet me kujdes koha dhe materialet e nevojshme në dispozicion të nxënësve, në funksion të mbështetjes me sukses të procesit të të nxënit. Vlerësimi Planifikimi dhe zbatimi me sukses i një projekti mësimor kërkon edhe një proces vlerësimi. Kjo lidhet me faktin që të nxënit si proces, që të çon në një rezultat të caktuar, ka si përbërës themelor edhe vlerësimin e produktit dhe të rrugës së ndjekur. Ky duhet të jetë një proces i dokumentimit dhe i matjes së asaj që është nxënë (të asaj që është mësuar). Praktikat e vlerësimit duhet të jenë të qarta dhe të kuptueshme mirë nga nxënësit. Ato duhet t i lejojnë nxënësit të marrin pjesë në procesin e vlerësimit në mënyra krejtësisht të ndryshme nga ato që, si rregull, zbatohen në metodat tradicionale të mësimdhënies me në qendër mësuesin. Teknologjia e informacionit dhe e komunikimit është një element i cili u jep nxënësve mundësinë për të përdorur me dobi mjete të ndryshme si gjatë planifikimit, ashtu edhe gjatë zhvillimit të projekteve ose të prezantimit të tyre. Në këtë mënyrë teknologjia mund të bëhet mjeti kryesor i projektit të dhënë. Etapat e të mësuarit që bazohet në projekte dhe formati që duhet të përgatitë mësuesi për një projekt Projekti kalon nëpër këto etapa: Shfaqja e problemit ose çështjes, e cila ka të bëjë me përkufizimin dhe me përshkrimin e problemit. Sa më i qartë dhe më tërheqës të jetë në këtë fazë mësuesi, aq më shumë do të nxiten nxënësit për të punuar. Kjo fazë mbaron me paraqitjen e temës së projektit që do të ndërmerret. Përcaktimi i afatit kohor gjatë të cilit do të realizohet projekti: Afati kohor është në varësi të natyrës dhe të tematikës së projektit. 96

97 Formulimi i qartë i rezultateve mësimore që do të arrihen nga nxënësit: Rezultatet mësimore dhe detyrat që do të arrihen në fund të projektit duhet t'u bëhen të qarta nxënësve që në fillim të projektit. Përcaktimi i grupeve të punës dhe ndarja e detyrave: Kjo fazë kërkon vëmendjen dhe kujdesin e mësuesit pasi: - duhet të përfshijë të gjithë nxënësit në projekt; - duhet të ndërtojë grupe që kanë nxënës të niveleve të ndryshme të të nxënit ose nxënës që e zotërojnë në nivele të ndryshme gjuhën shqipe; - duhet të përcaktojë mirë dhe qartë detyrat për çdo grup 16 ; - duhet të orientojë nxënësit kur dhe si të kërkojnë dhe njëkohësisht t i këshillojë vazhdimisht ata (duke i lënë hapësirë dhe rrugëve të reja që mund të ndjekin nxënësit). Kërkimi dhe përgatitja e projektit: Grupet e nxënësve zbatojnë detyrat e përcaktuara nga mësuesi për të realizuar dhe përfunduar detyrën mësimore. Grumbullohen dhe ruhen të gjitha vrojtimet, intervistat, materialet, fotot, shënimet e bëra nga nxënësit si p.sh., një cikël fotografish të bëra nga vetë ata, ku ruhen pamje të cilat sjellin informacion rreth projektit. Grumbullohen dhe përzgjidhen materialet e siguruara dhe nxirren përfundimet. Prezantimi i projektit: Gjatë kësaj faze është shumë e rëndësishme të gjenden të gjitha mjetet e nevojshme për të paraqitur atë çfarë është arritur nga nxënësit. Botimi i arritjeve bëhet nga përfaqësuesit e zgjedhur nga klasa. Mësuesi i drejton nxënësit si të bëhet përmbledhja e një projektit. Ndihmohen nxënësit të ndahen dhe të paraqesin qëllimin, mjetet, grupin e punës, sfidat dhe kënaqësitë që kanë provuar gjatë procesit të përmbushjes së projektit si dhe punën e bërë. Formati i një projekti (duhet plotësuar nga mësuesi) Ka shumë formate të paraqitjes së projektit, megjithatë ato kanë disa elemente të përbashkëta, të cilat janë: - titulli i projektit, 16 Mirë do të ishte që këtë proces ta bënte në bashkëpunim me nxënësit, në mënyrë që edhe ata të përfshihen në ato detyra që përkojnë me interesat, mundësitë dhe prirje e tyre. P.sh. një nxënës që vizaton bukur mund të ishte pjesë e një grupi që e ka një detyrë të tillë. 97

98 - emrat e hartuesve të projektit, - përshkrim i shkurtër i projektit (hyrje), - objektivat ose rezultatet e të nxënit, - njohuritë kryesore lëndore, të cilat merren ose rimerren në sajëtë projektit, - numri i orëve mësimore dhe shtrirja e projektit, - përfshirja e prindërve ose dhe e komunitetit në projekt, - përcaktimi i veprimtarive kryesore dhe i afateve të tyre, - përshkrimi i produktit të projektit, - mënyra e prezantimit të projektit, - buxheti (nëse nevojitet). Ndërtimi i kulturës së të mësuarit me projekte në klasë Natyrisht që çdo veprimtari e të nxënit ka vështirësitë e saj. Edhe mësimi me projekte në fillim mund të jetë i vështirë dhe frustrues. Mirëpo gjithçka mposhtet me një përgatitje të kujdesshme dhe planifikim të mirë të mësuesit. Duke punuar me projekte, mësuesi kupton se roli i tij nuk është ai që mban gjallë vëmendjen e nxënësve gjatë 45 minutave të një ore mësimi, por ai që frymëzon nxënësit për të realizuar një projekt, i cili i adresohet problemeve të jetës reale dhe ai mësues që krijon një mjedis të favorshëm për të nxënë. Projektet e mira varen edhe nga kultura e klasës, e cila respekton punën dhe mësimin. Projektet mund të jenë të vështira si për mësuesit, ashtu edhe për nxënësit. Më poshtë renditen pesë ide të cilat shërbejnë për të ndërtuar një kulturë të mirë në klasë, e cila favorizon të mësuarit me projekte: Pyesni nxënësit tuaj për përvojat e tyre të mëparshme, për aftësitë dhe interesat. Ashtu si gjatë gjithë procesit të mësimdhënies, edhe gjatë projekteve nxënësit punojnë më mirë nëse ato janë të përshtatshme për moshën e tyre dhe nëse përkojnë me interesat e tyre. Në këtë mënyrë, mësuesi zbulon dhe njeh më mirë nxënësit e tij. Inkurajoni nxënësit që të ndërtojnë dijet e tyre. Projektet iu japin mundësinë nxënësve të mësojnë notin në det. Mësuesi duhet t i inkurajojë që ata të kërkojnë dhe të gjejnë edhe zgjidhje të tjera, përveç atyre që ka sugjeruar ai. Vetëm kështu, nxënësi mund të fitojë pavarësinë në procesin e të nxënit. 98

99 Krijimi, miratimi dhe respektimi i normave dhe i rregullave bazë në klasë. Çdo grup njerëzish në botë ka norma dhe rregulla. Disa janë të formalizuara e të shkruara dhe disa të janë të pashkruara. Mësuesi duhet të vendosë në bashkëpunim me nxënësit një sërë rregullash pune, të cilat duhen respektuar nga të gjithë. Ndihmojini nxënësit të mësojnë të dështojnë dhe të mësojnë nga dështimi. Përgjithësisht nxënësit reagojnë në dy mënyra ndaj dështimit. Një pjesë e nxënësve janë të tmerruar nga dështimi dhe një pjesë tjetër (më e rrallë) e konsideron atë diçka të natyrshme. Nxënësit e parë mund të quhen fillestarë në dështim, ndërsa të dytët ekspertë në dështim. Të dyja rastet nuk janë pozitive. Në të vërtetë nxënësit duhet të jenë koshientë për dështimin, ta njohin atë, të nxjerrin gabimet e të mësojnë prej tyre, të kuptojnë se shqetësimi i përkohshëm është mundësi për të mësuar në të ardhmen. Për këtë mësuesi duhet t u japë mundësi nxënësve të ndërmarrin projekte të tjera, në mënyrë që të përmirësojnë performancën e tyre. Besojini nxënësit dhe jepuni atyre arsye që t ju besojnë. Inteligjencat dhe prirjet e fëmijëve janë të ndryshme. Të gjithë nxënësit kanë aftësi të kontribuojnë për diçka në një projekt. Duke pasur parasysh këtë fakt, mësuesi duhet të besojë te nxënësit e tij. Njëkohësisht, ai duhet t i dëgjojë, kuptojë, nxitë dhe motivojë në mënyrë që t u japë arsye që ata ta besojnë. Model projekti Projekt: Revistë në gjuhën shqipe për fëmijë Përshkrimi i projektit: Projekti synon që nxënësit të ndërtojnë vetë (në bashkëpunim edhe me mësuesin dhe prindërit) një revistë në gjuhën shqipe. Ata ndahen në grupe dhe secili grup prezanton gjetjet e tij. Më pas së bashku punojnë për ta formatuar revistën. Punën e bërë e prezantojnë para shokëve të klasës dhe prindërve. Objektivat ose rezultatet mësimore: Gjatë zhvillimit të këtij projekti nxënësit: - përvetësojnë fjalë të reja të leksikut të gjuhës shqipe që përdoren në fusha të ndryshme të veprimtarisë njerëzore; - mësojnë si të punojnë dhe se si të marrin vendime së bashku në grup; - ndërtojnë një revistë dhe e prezantojnë atë para shokëve të klasës, mësuesit dhe prindërve; - njohin dhe vlerësojnë më shumë Shqipërinë dhe shqiptarët; 99

100 - forcojnë identitetin e tyre kombëtar. Përmbajtja kurrikulare: Ky projekt integron njohuri nga gjuha shqipe, arti dhe historia e Shqipërisë etj. Diskutim me nxënësit Mësuesi diskuton me nxënësit rreth pyetjeve të tilla si: o A ju pëlqejnë revistat për fëmijë? Përmendi disa prej tyre. o Cilat janë rubrikat që ju pëlqejnë më shumë të lexoni? o A trajtojnë revistat tema interesante për ju? Ju zbavitin apo nuk iu tërheqin? o A ju pëlqejnë fotot dhe ilustrimet në revista? Sa vlerë kanë ato për ju? Ka raste kur ju shihni vetëm këto të fundit? Pse ndodh kjo? o A do donit të lexonit një revistë në gjuhën shqipe? o A mund ta shkruajmë së bashku një të tillë? o Çfarë nuk duhet të mungonte në atë revistë? o Çfarë ka mundësi të bëjë secili prej jush për këtë revistë? Ndarja e grupeve dhe përcaktimi i detyrave për çdo grup Grupi i parë do të shkruajë lajme të shkurtra për Shqipërinë (pozita gjeografike, historia, gjuha, trashëgimia kulturore etj.). Grupi i dytë do të përgatisë dy-tri shkrime për figura të shquara shqiptare. Mund të specifikohen nga ç fushë duhet të jenë këto figura (Eliza Dushku, Rita Ora, Kledi Kadiu etj.). Grupi i tretë do të shkruajë kuriozitete për Shqipërinë dhe shqiptarët. Grupi i katërt do të përgatitë një fjalëkryq me fjalë me temë nga shqiptaria. Grupi pestë do të formatojë revistën (nëse kanë moshën e përshtatshme për ta kryer këtë detyrë). Kërkimi dhe përgatitja e projektit Nxënësit planifikojnë, kërkojnë dhe mbledhin informacion në internet, nga prindërit dhe nga të afërm të tjerë. Informacionin e mbledhur e seleksionojnë, duke lënë vetëm informacionin e rëndësishëm. Gjithashtu, nxënësit dokumentojnë çdo fazë të projektit si dhe çdo kontribut që japin në projekt. Prezantimi i projektit 100

101 Revista e formatuar prezantohet në klasë. Në prezantim mund të ftohen edhe prindër të nxënësve ose anëtarë të tjerë të komunitetit. Prezantimi dhe çdo kontribut i nxënësve duhet vlerësuar nga mësuesi. 101

102 Ermioni CEKANI, përgjegjëse e Zyrës Arsimore Kamëz METODA DIDAKTIKE PËR MËSIMDHËNIE NË KLASA ME FËMIJË BILINGUALË (DYGJUHËSH) 1. HYRJE Dygjuhësia - kërkesë e domosdoshme e kohës. Me termin dygjuhësi do të kuptojmë aftësinë që ka një individ (në rastin tonë fëmijë apo nxënës) për t u shprehur saktë në dy gjuhë dhe për t i njohur ato në mënyrë të rregullt si dhe për t i pasur të dyja si gjuhë zyrtare, sepse të dyja këto gjuhë i duhen për komunikimin e tij të përditshëm. Është shumë e rëndësishme që në përdorimin e përditshëm nga fëmija, të ketë vend për të dyja gjuhët, nëse prindërit duan që ky fëmijë t i përthithë të dyja gjuhët. Kështu çdo gjë do të përkthehet në të dyja gjuhët, në mënyrë që fëmija t i kapë ato të dyja dhe të njohë botën përmes të dyjave. Origjina e fëmijëve dy gjuhësh kushtëzohet nga rrethanat: - Kur të dy prindërit janë shqiptarë dhe gjuha e nënës për të dy është gjuha shqipe, atëherë është më e lehtë edhe për fëmijën të mësojë shqip. - Kur njëri nga prindërit është shqiptar dhe prindi tjetër është me nënshtetësi nga vendi ku jeton (grek, italian, anglez, gjerman, etj.), atëherë kjo gjë aq sa mund ta vështirësojë mësimin e gjuhës shqipe, po aq mund të lehtësojë mësimin e gjuhës së vendit ku jeton. - Por kemi edhe rastin tjetër kur njëri nga prindërit është shqiptar, tjetri është nga një vend tjetër dhe jetojnë në një vend të huaj për të dy. Në këtë rast është pak më e vështirë, sepse fëmija në shtëpi dëgjon dy gjuhë të ndryshme dhe në të gjitha ambientet e tjera dëgjon gjuhën e vendit ku jetojnë. Prindërit, për ta pasur më të lehtë, mund të vendosin të komunikojnë në gjuhën e vendit ku jetojnë, por në këtë rast humbësi është fëmija. Sepse nuk dëgjon në komunikimin e përditshëm gjuhën 102

103 shqipe (apo gjuhën tjetër që ka njëri nga prindërit), por vetëm gjuhën e vendit ku jeton. Nëse këtyre rasteve do t i shtonim edhe të afërmit, të cilët flasin gjuhën e njërit prej prindërve në veprimtari apo festa familjare, atëherë e kuptojmë se sa e vështirë është për këtë fëmijë. Në këtë rast kemi një fëmijë konfuz dhe ankthioz (konfuz do të bëheshim edhe në të rriturit). Ideale do të ishte që fëmija t i mësonte të tria gjuhët. Përparësitë e dygjuhësisë Fëmijët që mësojnë të flasin dy gjuhë kanë disa përparësi në krahasim me bashkëmoshatarët e tyre. Disa prej tyre janë: - Janë më të shkathët dhe më të shpejtë në të menduar; - Kanë një fantazi më të zhvilluar se bashkëmoshatarët; - Arrijnë rezultate shumë më të larta në teste gjuhe; - Kanë përparësi dhe mundësi më të mëdha për karierë; - Rriten aftësitë gjuhësore të fëmijëve; - Forcohet bashkëveprimi dinamik midis dy kulturave dhe dy gjuhëve etj. ; - Ndikon në përparimin e fëmijës në shkollë; - Edukohen me ndjenja, sjellje dhe qëndrime më humane; - Janë më tolerantë ndaj njerëzve me origjinë dhe trashëgimi kulturore të ndryshme; - Për rrjedhojë janë edhe më të ditur; - Zotërojnë më shumë aftësi njohjeje; - Janë më shumë kërkues ndaj vetes dhe të tjerëve; - Janë më pak konfliktualë; - Janë më shumë patriotë; - Janë më shumë hulumtues; - Janë më shumë parimorë dhe qytetarë; - etj. etj. Paragjykime (mite) dhe të vërteta për dygjuhësinë Në lidhje me dy (shumë) gjuhësinë hasen paragjykime të shumta. Por jo të gjitha janë të vërteta. Më poshtë do të renditim disa mite mbi dygjuhësinë dhe disa të vërteta. Paragjykime: 17 - Fëmijët dygjuhësh flasin më vonë se fëmijët njëgjuhësh; 17 Barbara Zuer Pearson Të rrisësh një fëmijë dygjuhësh, faqe

104 - Fëmijët e vegjël i thithin gjuhët e huaja si sfungjer; - Fëmijët dygjuhësh janë si dy fëmijë një gjuhësh; - Fëmijët një gjuhësh kur nisin shkollën janë mbrapa dygjuhëshve dhe asnjëherë nuk i arrijnë ata; - Nëse fëmijët dygjuhësh dalin më keq në testet standarde, kjo do të thotë se ata kanë më pak durim se fëmijët njëgjuhësh; - Duhet të kesh dhunti në gjuhët e huaja që të mësosh dy gjuhë njëkohësisht; - Fëmijët dygjuhësh kanë një personalitet të dyzuar; - Të rrisësh fëmijën me më shumë se një gjuhë e bën atë konfuz; - Nëse një fëmijë dygjuhësh ka vështirësi në njërën nga gjuhët, atëherë vetëm duke e lënë njërën nga to mund të rregullohet problemi; - Prindërit që nuk e flasin mirë një gjuhë u mësojnë edhe fëmijëve të njëjtat gabime; - Ka vetëm një mënyrë të duhur për të rritur një fëmijë dygjuhësh. Të vërtetat: - Sipas sociologëve gjuhësorë, dygjuhësia tek fëmijët ia bën atyre më të thjeshtë mësimin edhe të një gjuhe të tretë apo të katërt; - Kërkime të ndryshme kanë treguar se dygjuhësia ka efekte shumë pozitive edhe në zhvillimin e disa zonave të trurit, përveç asaj të lidhur me gjuhën; - Studimet e fundit tregojnë se të mësuarit e dy gjuhëve nuk shkakton asnjë çrregullim gjuhësor, pavarësisht shqetësimit të disa prindërve për të kundërtën. 2. METODA DIDAKTIKE Për t iu mësuar sa më mirë gjuhën shqipe nxënësve tanë në diasporë, përparësi duhet të marrin metodat e mësimdhënies. Nëpërmjet metodave të të mësuarit të gjuhës shqipe duhet të synohet të aftësohen nxënësit: - për zhvillimin e dëgjimit të kujdesshëm, - për zhvillimin e të folurit saktë dhe me përpikëri, - për zhvillimin e të lexuarit dhe të kuptuarit të tij, - për zhvillimin e të shkruarit standard të gjuhës shqipe, 104

105 Ky mësim duhet të ndërtohet gjithashtu mbi shprehitë dhe përvojën e ndryshme gjuhësore të nxënësve dhe duhet të ofrojë mundësi për komunikim, lexim dhe shkrim të shumëllojshëm përmes të cilit nxënësi ndërton identitetin dhe vetëvlerësimin e tij. Mësimi në klasat me fëmijë emigrantë ka specifikat e veta, pasi mësuesi punon me kategori të ndryshme nxënësish dhe në kushte e mjedise që kërkojnë njohjen e zbatimin e aspekteve të veçanta për realizimin e kompetencave gjuhësore që lidhen me komunikimin shqip. Dy veçoritë më thelbësore janë: 1. Fëmijë që e njohin/flasin pak ose nuk e njohin/nuk e flasin fare gjuhën shqipe; 2. Fëmijë që kanë pak ose aspak kontakte me gjuhën shqipe në mjedise familjare dhe në komunitetin ku flasin për nevoja të ndryshme apo për të luajtur. Shpesh herë ndodh që ne vetasimilohemi me dëshirë. Pse ndodh kjo gjë? Duke mos qenë një komunitet i madh dhe duke pasur kontakte të pakta mes tyre, prindërit e këtyrë fëmijëve nuk kanë pasur hapësirat e mjaftueshme për ta përdorur gjuhën e nënës, të cilën e kanë parë si pengesë për përparimin në shkollë të fëmijëve të tyre, ndaj nuk ua kanë mësuar atë as në kushtet e shtëpisë. Prandaj përveç familjes, që s ka bërë asgjë me këta nxënës, një punë e madhe i duhet mësuesit. Mësuesi vijon formimin shkollor të fëmijëve me ndihmën e prindërve dhe të afërmve duke përdorur strategji e metoda të ndryshme. Një mësues i mirë, duhet t iu ofrojë fëmijëve mësim sa më cilësor për ruajtjen dhe përhapjen e gjuhës amtare dhe gjuha letrare e njësuar, mësohet vetëm në shkollat e mësimit plotësues në diasporë dhe jo në shtëpi. Dhe për të përvetësuar gjuhën e saktë letrare duhet të përzgjidhen metoda mësimdhënieje që marrin parasysh: - karakteristikat psikologjike të niveleve moshore, - nivelin fillestar të formimit gjuhësor e kulturor të nxënësve, - mënyrat e tyre vetjake të të nxënit, - kushtet dhe mjediset e të nxënit në shkollë dhe në shtëpi. - secili fëmijë zhvillohet me hapin dhe mënyrën e vet, 105

106 - zhvillimi i fëmijës në përgjithësi i ngjet ndërtimit të një ndërtese me kate, ku çdo kat mbështetet nga ai i mëparshmi, - fëmijët i zotërojnë aftësitë sipas mundësive të tyre. Mësuesi duhet të krijojë një atmosferë nxitëse dhe argëtuese për nxënësit, që këta ta konsiderojnë ndjekjen e shkollës shqipe si një detyrim që u sjell kënaqësi dhe ku fëmijët të mos jenë nën stresin e përmbushjes së kërkesave, sepse do të vlerësohen me notë. Qëllimi i klasave të mësimit plotësues është krejt tjetër. Proçesi i mësimit të gjuhës së dytë duhet të rrejdhë natyrshëm dhe të bëhet pjesë integrale e jetës së fëmijëve. Të mësuarit në këto klasa duhet të jetë i shpejtë, argëtues dhe i natyrshëm, kur veprimtaritë mësimore-edukative janë të drejtuara në një mënyrë çlodhëse dhe argëtuese. Nëse fëmijët do të ndihen të vlerësuar dhe me vetëbesim do të marrin pjesë me dëshirë në mësimet plotësuese. Nëpërmjet metodave që zgjedhim për mësmidhënien duhet të kemi parasysh që nxënësit: - të aftësohen për shkrim e lexim, duke zbatuar rregullat e drejtshkrimit dhe të drejtshqiptimit të gjuhës shqipe; - të zhvillojnë kompetencat gjuhësore në nivel të përdorimit fillestar dhe të ngjiten shkallë-shkallë në zotërimin e kompetencës gjuhësore të niveleve më të larta; - të aftësohen të ndërtojnë drejt fjalitë e thjeshta dhe të dallojnë fjalët e ndryshueshme e të pandryshueshme në gjuhën shqipe. Metodat për mësimin e gjuhës shqipe 1. Trajtojeni si një lojë - Komunikimin në gjuhën shqipe fillojeni si një lojë dhe fjalët që do të përdoren duhet të kenë lidhje me ambientin përreth dhe të jenë konkrete. Loja, përdoret si një metodë tërheqëse për nxënësin dhe e efektshme për mësimin e gjuhës. P.sh.: Çdo nxënës, sipas radhës, të thotë një fjalë që fillon me d, me t, me f, me v, me q, me ç ; me mb, me ng, me ngj etj. Një nxënës thotë njëjësin e emrit, nxënësi i radhës thotë shumësin e atij emri: plak-pleq. Çdo nxënës, sipas radhës, të thotë një fjalë që ka grup zanor etj. Nisur nga fakti që fjalori i fëmijëve emigrantë nuk është i pasur dhe aktiv, mësuesi u jep atyre një listë të bollshme me fjalë që përmbajnë bashkëtingëlloret e zanoret e shqipes, si dhe grupet e zanoreve e të bashkëtingëlloreve karakteristike të shqipes. 106

107 2. Përdorimi i mjeteve audiovizive - jo thjesht për të mbushur kohën e nxënësve apo minutat e orës së mësimit, po për të ngacmuar trurin e nxënësve për të menduar, për të folur, për të debatuar, për të shkruar rreth një teme, duke e riprodhuar ngjarjen, por dhe duke e pasuruar atë me episode të reja, të ndryshme, dhe, natyrisht, për të vlerësuar temën në tërësi, si dhe aspekte të veçanta që i japin rast nxënësit të manifestojë aftësitë e zotësitë e tij/saj për komunikim shqip në formën e folur dhe të shkruar. 3. Për nxënësit më të vegjël përdorni metoda që aftësojnë komunikimin fillestar dhe të drejtë në gjuhën letrare shqipe për temat e ndryshme, përmes bisedës, përshkrimit gojor dhe formave artistike të të shprehurit (recitime, dialogë dhe këngë në përputhje me moshën dhe me interesat e tyre). 4. Për nxënësit më të rritur mund të përdorni metoda që zhvillojnë aftësitë e komunikimit (të folurit, të dëgjuarit, të shkruarit dhe të lexuarit) në gjuhën standarde shqipe dhe të aftësohen t i zbatojnë drejt këto, në situata të ndryshme. 5. Mësuesit duhet të përdorin metoda integruese, ndërvepruese dhe plotësuese të njëra-tjetrës, duke iu kërkuar nxënësve të përshtatin një seri rolesh në procesin e të nxënit (atë të ftuesit në bashkëpunim, dëgjuesit të vëmendshëm, udhëheqësit, mbështetësit, nxitësit, motivuesit, lehtësuesit, vlerësuesit etj.) 6. Shoqërojeni mësimdhënien me skema dhe grafikë të thjeshtë në procesin mësimor, të tilla si ato që nxënësit hasin në jetën e përditshme, për ta bërë më të natyrshëm shqipen, me qëllim lidhjen dhe përforcimin e shprehive letrare e gjuhësore. 7. Jepuni përparësi ushtrimeve, praktikimit të asaj që nxënësit dinë të bëjnë, larg mbingarkesave teorike, me qëllim që mësimi të mos jetë riprodhues, por nxënësi të aftësohet të kërkojë, të gjejë, të zbulojë, të zgjidhë, të analizojë, madje të aftësohet edhe për sinteza. P.sh. ushtrime për rendin e fjalëve dhe të grupeve të fjalëve në fjali. Mësuesi jep disa skema të rendit të fjalëve në fjali. Nxënësit do të gjykojnë secilën nga skemat, nëse ajo paraqet rend të zakonshëm apo rend jo të zakonshëm të fjalëve dhe të grupit të fjalëve në fjali. 107

108 8. Imitimi - Shumicën e asaj që mësojmë gjatë jetës, e mësojmë nga të tjerët duke i imituar ata. Sigurisht pa këtë aftësi ne nuk do të kishim mësuar kurrë të flisnim. Prandaj imitimi është shumë i rëndësishëm në mësimin e një gjuhë të dytë. 9. Përdorimi i gjesteve vazhdon edhe pse ne vazhdojmë të rritemi, ne vazhdojmë të tundim kokën apo tregojmë me kokë dhe shprehjet e fytyrës shërbejnë për të shprehur kuptimin. Kujtoni kur keni shkuar në fillim në vendin ku ju jetoni tani dhe nuk dinit gjuhën e atij vendi. Kujtoni gjithashtu gëzimin tuaj kur arrinit që të merreshit vesh me dikë me anë të gjesteve ose kur gjenit dikë që kuptonte gjuhën tuaj!!! Mënyrat alternative të të shprehurit nuk mund të zëvendësojnë gjuhën e folur, e cila gjithmonë ka nevojë të inkurajohet, ato vetëm sa e mbështesin atë. Kur përdorni gjeste, shoqërojni gjithmonë ato me fjalë. Të treguarit me kokë, tundja dhe lëvizja e kokës për të thënë po apo jo, lojërat me veprime, përdorimi i figurave, të gjitha ndihmojnë. Ne marrim një sasi informacioni, jo vetëm nga ajo që njerëzit thonë, por edhe nga shprehja e fytyrës së tyre ndërsa ata flasin. Kapja e këtyre sinjaleve është e rëndësishme për jetën. 10. Pyetjet me kuptim - Përpiquni të evitoni përdorimin e shumtë të pyetjeve që kërkojnë përgjigje po apo jo. Në vend të tyre përpiquni t i formuloni pyetjet në mënyrë të tillë që fëmijës t i duhet të përshkruajë se çfarë është apo se çfarë kërkon. Lloji i pyetjeve që përdorni t i përgjigjet nivelit të zotërimit të gjuhës shqipe nga fëmija. Ju mund të bëni pyetje të tilla si: Çfarë tregon piktura? ose Çfarë veprimi do të bëjë heroi ose personazhi i pikturës? Të gjitha këto nivele (faza) vijnë para asaj të ndërtimit të fjalive drejt nga ana gramatikore 11. Ndërrimi i fjalëve të kalosh sa në një gjuhë tek tjetra në të njëjtën fjali. Ashtu si ketri hidhet sa në një pemë tek tjetra. 12. Përzierja e gjuhëve ose marrja hua të përdorësh një gjuhë kryesore, por të fusësh në fjali fjalë ose ide nga gjuha tjetër. Ashtu si ketri që qëndron në një pemë por është duke ngrënë lajthi nga pema tjetër. 13. Regjistroni progresin (ose regresin) - Një rëndësi të veçantë përbën mbajtja e shënimeve për ecurinë e çdo fëmije për përparimin e tij në mësimin e gjuhës së dytë. Duke vëzhguar e ndjekur përparimin e tij në këtë fushë mund të kuptojmë ritmin dhe nivelin e përparimit të fëmijës për mësimin e gjuhës së huaj. Vëzhgimin mund ta bëjmë në çdo kohë, 108

109 por më e këshillueshme do të ishte mbajtja e shënimeve gjatë periudhës së artë fiziologjike kur ai kërkon të shprehet me fjalë. Një listë e tillë mund të ishte: Nr. Standardi i Vlerësimi mësimit të gjuhës shqipe Po Jo Disi/ ç ka 1 Përdor fjalë shqip gjatë komunikimit 2 Flet me fjali në gjuhën shqipe 3 Ndërton fjali të sakta 4 Reciton vjersha shqip 5 Këndon këngë shqip 6 Merr pjesë aktive në biseda ku flitet shqip 7 Përdor rimën 8 Etj. etj. 9 Gjithsej Shënime Në fund, kur të bëni bilancin (edhe duke e hedhur në një grafik), nëse ju dalin më shumë Po se sa Jo, tregon që fëmija ka bërë progres me mësimin e gjuhës shqipe. Në të kundërt duhet të shqetësoheni dhe të përpiqeni të gjeni shkakun e këtij frenimi të mësimit të gjuhës shqipe. Ndoshta metodat e mësimdhënies që ju keni përdorur nuk kanë qenë efektive për këtë fëmijë? Ndoshta duhet të forcojmë bashkëpunimin me prindërit? Mos duhet ta përfshijmë më shumë në veprimtari konkrete për mësimin e gjuhës shqipe? Etj., etj. 109

110 Mirë do të ishtë që herë pas here të bëjmë një shqyrtim të përdorimit të gjuhës nga ana jonë, duke e regjistruar orën e mësimit. Dhe më pas të numërojmë p.sh., sa herë flasim dhe sa nga këto herë janë në përgjigje të pyetjeve të fëmijës. Çfarë lloj gjuhe përdorim p.sh. duke i dhënë fëmijës një shembull për të ndjekur, ose në shprehjen e informacionit- përdorimi i gjuhës për të kontrolluar veprimet e fëmijës, bërja e pyetjeve apo dhënia e informacionit fëmijës pavarësisht nëse e ka gabim apo jo. Për një moment duhet të kontrollojmë përbërjen e fjalive, nëse gjatësia mesatare e të folurit të fëmijës është vetëm një fjalë dhe ajo e mësuesit 4-5 fjalë, ka një mospërputhje të madhe. Kjo mund të tregojë se modelet gjuhësore të mësuesit janë ende tepër të vështira. Sido që të jetë rezultati, nuk duhet rënë as në dëshpërim dhe as nuk duhet mbetur në vend. Gjuha kërkon një kohë të gjatë për t u përvetësuar dhe s ka fund. Ju duhet të këmbëngulni edhe kur ju duket se ka pak ose aspak ndryshime. Përvoja tregon se sekreti i të pasurit sukses, apo e thënë ndryshe, shumica e dështimeve vjen nga dorëzimi para vështirësive. Hapi i parë për të arritur rezultatet që dëshirojmë fillon me përdorimin dhe përzgjedhjen e formave dhe mjeteve të larmishme për ta bërë gjuhën shqipe të pëlqyeshme për fëmijët. Nga ana tjetër, së bashku me këto masa, duhet përshtatur e pasuruar edhe gjuha e atij që kryen rolin e burimit. Kurdoherë ka mjaft gjëra që duhen rregulluar: ndoshta e folura shpejt, të folurit shumë; ndoshta të bërit shumë pyetje, duke mos pritur 110

111 përgjigjet. Por edhe përdorimi i një gjuhe të komplikuar ose me dialektizma bëhet pengesë e përshpejtimit të përvetësimit të gjuhës shqipe. Për të inkurajuar mësimin e gjuhës shqipe tek fëmijët e diasporës duhet të mbani parasysh që të jeni aktivë dhe të gjallë, duke evituar tonin monoton të zërit, përpiquni të zgjoni interesin e fëmijëve për gjuhën shqipe duke përdorur të gjitha mënyrat: këndoni, flisni, dëgjoni, qeshni, kërceni, imitoni, tregoni histori, lexoni tregime, recitoni vjersha, shikoni figura, komentoni piktura, kujdesuni për lulet e klasës me fëmijën etj. Të gjitha këto do të nxisin përdorimin e fjalëve dhe të fjalive në gjuhën shqipe, në përshtatje me kontekstin se kur kryhet veprimi. Si t i fitojmë aftësitë për gjuhën e dytë? Filloni nga mësimi i emrave të objekteve që kanë kuptim për fëmijën. Zgjidhni fjalë që nuk janë shumë të vështira për t u shqiptuar dhe mos harroni ta bëni atë sa më të lehtë që të jetë e mundur. Librat me figura janë një mënyrë shumë e dobishme për t i ndihmuar fëmijët të mësojnë emrat e objekteve. Është e rëndësishme që fëmija të mësojë foljet dhe kohën e tyre në gjuhën shqipe, sepse pa to s do të jetë kurrë i aftë të flasë me fjali. Mund të jetë më e vështirë të mësohen foljet se emrat, sepse foljet ju referohen veprimeve dhe jo objekteve që mund të shihen dhe te preken. Po aq e rëndësishme ëshë edhe që fëmijët të mësojnë të dallojnë parafjalët dhe t i përdorin ato si duhet. Kur fëmija fillon të flasë me fjali të ndërtuara drejt nga ana gramatikore (me emra, folje, lidhëza, parafjalë, ndajfolje etj.), atëherë mund të themi që fëmija është i aftë të komunikojë qartë. Nuk duhet harruar se gjithçka parashtruam më lart, janë disa udhëzime të përgjithshme, në raport me faktin se fëmijët ndryshojnë shumë nga njëri-tjetri dhe nuk mund të jepen receta të gatshme si duhet vepruar për secilin rast. Duhet të kemi shumë kujdes që të mos e bëjmë fëmijën konfuz. - SUGJERIME PËR MËSUESIT DHE PRINDËRIT Roli i mësueses Roli i mësueses/mësuesit është i pazëvendësueshëm në të mësuarit e gjuhës së dytë. Duhet ta kuptojmë që është tepër e vështirë t ju mësojmë 111

112 fëmijëve gjuhën, sepse arsyeja për këtë është që shpesh metoda jonë kryesore e mësimdhënies është gjuha ku ne ju tregojmë fëmijëve se çfarë duam që të bëjnë. Por është e pamundur të përdorim gjuhën për të mësuar gjuhën. Ende, ne vazhdojmë të japim mësim kryesisht duke folur, saqë është e vështirë të ndalojmë, dhe kjo mund të bëjë të mësuarit e gjuhës edhe më të vështirë për fëmijën. Mos harroni! Shumë biseda- shpesh ne mësuesit flasim shumë dhe kur të gjithë bisedën e bëjmë ne, fëmija nuk ka për të qenë i zoti të thotë asnjë fjalë, atëherë nuk ka se si të mësojë të flasë shqip! Mos përgjigjja ndaj gjuhës së fëmijës - gjuha është një mënyrë komunikimi dhe një proces i dyanshëm, prandaj fëmija duhet të mësojë të fillojë një bisedë sikurse dhe të pergjigjet ndaj pyetjeve, në gjuhën e dytë që ai po mëson në shkollë. Përdorimi i gjuhës për qëllime të ndryshme - në situatat e mësimdhënies, dy përdorimet kryesore të gjuhës janë: dhënia e informacionit dhe kontrolli i personit tjetër. Kur ndihmojmë një fëmijë të zhvillojë aftësitë e tij gjuhësore në një gjuhë të dytë, dhënia e informacionit është shumë e rëndësishme. Thelbi i modelit tonë të gjuhës duhet të matet me aftësinë se sa i/e aftë bëhet një fëmijë në perceptimin dhe kuptimin e një gjendjeje të caktuar. Tepër fjalë - Ne përdorim një numër fjalësh kur mund të përdorim vetëm një. Fjalitë komplekse - fjalitë e shkurtra janë më të lehta për t u kuptuar. Në stadet e hershme të mësimit të gjuhës shqipe, ju mund t i thjeshtoni ato edhe më shumë Përdorimi i përemrave - Ne përdorim përemra kur flasim për objekte, fëmija mund të çuditet pse e thërrasim një objekt një herë top dhe herën tjetër ai. Përdorimi i formave mohore - fëmija mund të mos e kuptojë çdo të thotë nuk Tepër pyetje - Shpesh ne i përdorim pyetjet me qëllimin që ta bëjmë fëmijën të flasë, por kjo mund të jetë dhe një mënyrë e mirë për ta shushatur fëmijën. Dhe kjo sepse: 112

113 - shumica e pyetjeve që i bëjmë fëmijës kërkon si përgjigje vetëm një po apo jo (Këto lloj pyetjesh vetëm sa inkurajojnë fëmijën të vazhdojë të flasë me fjalë teke), - pyetjet i fillon gjithmonë mësuesi, - ne gjithmonë thuajse e dimë përgjigjen dhe kur fëmija gabon ai merr një mjaft më, kjo nuk ndodh me një pyetje të vërtetë kur ju doni të dini diçka. Sugjerime në ndihmë të mësuesit/es: Mund të ndërtoni disa skena bashkëbisedimesh në gjuhën shqipe dhe t i diskutoni ato në klasë. Përdorni lojën me role. Duke luajtur role, iu flisni fëmijëve me qëllim që të zgjeroni fjalorin e tyre. Duke regjistruar një orë mësimi në DVD, mund t iu tregoni fëmijëve më pas se sa ata marrin pjesë në bisedë gjatë zhvillimit të mësimit apo duke dëgjuar se çfarë kanë thënë apo bërë mund të korrigjojnë veten. Gjithashtu ju mund të shikoni nëse janë përdorur të gjitha mundësitë për bashkëbisedime, apo janë lënë të humbasin. Një ushtrim lojë që mund t i bëjë nxënësit që të provojnë vështirësitë kur nuk komunikon dot në gjuhën e duhur. Një nxënës/e nuk lejohet të flasë, por duhet të përpiqet me mënyra të tjera t i shprehë grupit disa kërkesa të komplikuara. Në fund nxënësi/ja duhet të tregojë se çfarë ndjeu gjatë këtij roli. Shumë e dobishme do të ishte të tregohej përvoja e dikujt kur ka ardhur në fillim në vendin ku ju jetoni ose nëse kanë qenë në ndonjë vend tjetër të huaj ose ka qenë me të huaj dhe nuk ka pasur asnjë njohuri për gjuhën e tyre - si është ndjerë? Është më se normale të ndjehesh pa shpresë në situata të tilla. Po ashtu ndihen edhe fëmijët që nuk komunikojnë mirë në gjuhën e dytë (në këtë rast shqip). Ata mund të ndihen në disavantazh dhe mund të mbyllen në vetvete, gjë që e bën më të vështirë situatën. Sugjerime për prindërit: 1. Një prind, një gjuhë - Ky është sistemi më i përdorshëm në familje, një person flet një gjuhë, ose më saktë, prindi i drejtohet fëmijës së tij në një gjuhë të vetme, kurse fëmija, për të komunikuar me prindin, duhet të përdorë 113

114 sërish të njejtën gjuhë. Gabimi që bëjnë përgjithësisht prindërit, por që duhet ta shmangin në mënyrë absolute, është kalimi i herë pas hershëm dhe në mënyrë të paparalajmëruar, nga një gjuhë në tjetrën, duke e çoroditur fëmijën dhe krijuar tek ai, pështjellim, ose përdorimi i gjuhës mëmë, apo edhe i gjuhës së dytë vetëm në një rast të caktuar. Për shembull, nëse prindërit e përdorin gjuhën amtare vetëm në rastet kur qortojnë fëmijën, atëherë ky fëmijë, do ta perceptojë këtë gjuhë si të padëshiruar sepse e lidh me situatën e qortimit. 2. Flisni vazhdimisht, përshkruani atë që e bëni, atë që po ndodh rreth jush, komentoni rreth veprimeve të fëmijës dhe emëroni ndjenjat e tyre. Fëmijët mësojnë të flasin duke dëgjuar biseda dhe duke u bërë pjesë e atyre bisedave, pra nëse s ka shumë biseda rreth jush, atëherë ju duhet t i inicioni ato. Më i rëndësishëm për të nxitur zhvillimin gjuhësor të një fëmije është të flisni me të çdo ditë. Për prindërit emigrantë të cilët flasin pak gjuhën e vendit ku jetojnë, fëmijët e kanë më të lehtë të mësojnë gjuhën shqipe. Gjithashtu, sa më shumë fëmijë të ketë në shtëpi (ose në të afërmit) që flasin shqip, aq më e lehtë do të jetë për ta mësuar atë. Gradualisht, ata fillojnë të kuptojnë fjalët dhe frazat që ata dëgjojnë, duke përdorur edhe gjeste dhe fjalë. Më pas kalojnë në ndërtimin e fjalive të shkurtra, megjithëse mund të mos jenë të ndërtuara drejt e saktë. 3. Këndoni! Të kënduarit ndihmon në memorizimin e strukturës gramatikore të fjalisë dhe fjalorit. Pra, këndoni kur i vishni fëmijët, këndoni kur luani, këndoni kur i lani etj. 4. Përdorni gramatikën në mënyrë korrekte! P.sh. Në vend të fjalisë: unë luaj, mund të thoni: mami është duke luajtur, ju jeni duke luajtur, ne po luajmë me top e kështu me rradhë. 5. Lexojini fëmijës shumë libra në gjuhën shqipe, bëjeni atë çdo ditë. Filloni sa më shpejt leximin. Që një fëmijë të flasë rrjedhshëm të dyja gjuhët ai duhet t i dëgjojë shpesh të dyja dhe të ketë mundësi që të flasë me të dyja gjuhët. Leximi i tregimeve për fëmijën në të dyja gjuhët, është një mënyrë efektive dhe zbavitëse për të stimuluar gjuhën. 6. Kur t ju kërkojnë diçka, pavarësisht së në çfarë gjuhe ju drejtohen ata, këmëbngulni që t ju përgjigjeni vetëm kur t ju pyesin në shqip. 7. Këmbëngulni që filmat e tyre të preferuar për fëmijë, t i shohin vetëm shqip. Në you tube mund të gjeni mijëra emisione për fëmijë në krejt gjuhët e botës. 114

115 8. Kur flisni në SKYPE me të afërmit tuaj në Shqipëri apo Kosovë, përfshijini edhe fëmijët në këto biseda. 9. Merrni me vete edhe fëmijët në ngjarjet e komunitetit, të tilla si festa me karakter kombëtar apo aktivitete të tjera, ku njerëzit që mblidhen flasin shqip, këndojnë apo kërcejnë shqip. Kjo gjë do të bëjë që fëmijët të kuptojnë që të dyja gjuhët janë të dobishme për ta. Kur të dy prindërit flasin dy gjuhë të ndryshme është e rëndësishme që të krijohet mundësia që fëmija të jetë herë pas here në ambiente ku flitet kjo gjuhë, në mënyrë që të mos e harronjë atë. Ose mund të vendosen rregulla të thjeshta të tipit: në darkë flasim gjithmonë shqip, ndërsa në mëngjes rusisht (nëse mamaja është ruse). Por asnjëherë nuk duhen përzier të dyja gjuhët në të njëjtën fjali, kur flisni me fëmijët! Nëse ju do të bisedoni me fëmijët tuaj në gjuhën amtare do të jeni modeli më i mirë për ta. Sepse ne edukojmë më shumë me atë që bëjmë se sa me atë që themi. Dhe këtu ka vend fjala: më thuaj diçka dhe unë do ta harroj atë; më përfshi në diçka dhe unë do ta mësoj atë Një strategji tjetër shumë e efektshme do të ishte nëse të gjitha shërbimet për të cilat kanë nevojë fëmijët (si p.sh. mjekët; dentistët; qendra të tjera kursesh: balet; piano; futboll etj., etj.) t i përfitojnë nga profesionistë shqiptarë. Vërtet mund t ju duhet të udhëtoni pak më gjatë, por përfitimi që do të kenë fëmijët nga kjo mënyrë do të jetë më i madh. Dhe do t ia vlejë mundimi i rrugës. - REKOMANDIME Mësimi i një gjuhë të dytë nuk mund të bëhet me receta të gatshme (sado të ligjërojmë ne këtë seminar), por mund të realizohet pas një punë këmbëngulëse, me mirëkuptim dhe bashkëpunim të gjithanshëm fëmijëprind-mësues. Disa rekomandime, se si mund t i ndihmojmë fëmijët që të mësojnë gjuhën shqipe, do të mund të ishin: - duke ndërtuar programe të veçanta, të cilat të synojnë të përmirësojnë aftësitë e tyre në të lexuar dhe në të shkruar, - tekste të unifikuara për mësimin e gjuhës shqipe në diasporë, - tekste për mësuesin për mësimin e gjuhës shqipe, - duke e nxitur atë të shprehë dëshirat, ndjenjat, mendimet, ëndrrat dhe frikën, 115

116 - duke e nxitur që të vizatojë lirisht me ngjyra dhe duke kërkuar që të shpjegojë se çfarë ka dashur të thotë, - duke e nxitur të mësojë përmendsh këngë, vjersha dhe gjëza, - duke i lexuar përralla dhe histori të gjata, - duke biseduar me të si të ishte i rritur, - duke e dëgjuar me vëmendje kur flet, - duke e lejuar të krijojë dhe të tregojë përralla, - duke ia shprehur vazhdimisht kënaqësinë për përparimet e tij, - duke mos kërkuar nga ai përsosmëri në shqiptimin e fjalëve, - duke qenë i vetëdijshëm se në çdo rast fëmija kupton shumë më tepër se sa është i aftë të shprehet. 116

117 III. PËRVOJA PERSONALE TË MËSUESEVE E TË MËSUESVE 117

118 118

119 Anila Kila (mësuese dhe kryetare e Këshillit të Mësuesve Shqiptarë në Greqi) ROLI I PRINDËRVE NË MËSIMIN E GJUHËS AMTARE NË EMIGRACION Duke qenë vetë emigrante, prind, mësuese dhe bilinguale, e kam më të lehtë për ta kuptuar dhe analizuar rëndësinë e gjuhës amtare, se çfarë është dhe si funksionon bilingualizmi dhe se sa i lidhur ngushtë është ai me emigracionin. Emigrimi, apo zhvendosja e individëve, apo të grupeve të individëve nga vendi i origjinës në vende të tjera, do të thotë edhe ndryshimi i kushteve sociale ku ata ftohen të bashkëveprojnë në vazhdim, domethënë i fushës së kontaktit (domains, sipas Fishman, 1971), siç janë: familja, tregu i punës, organizimi, feja etj. Ato tani paraqesin një karakter të ri në lidhje me ato të përpara emigrimit. Gjithashtu komunikimi është një funksion i vazhdueshmërisë kulturore dhe gjuhësore të vendit të origjinës dhe përshtatjes me kulturën dhe gjuhën e vendit pritës. Gjuha e vendit pritës është edhe problemi i parë që duhet zgjidhur, pasi shërben për t u përshtatur dhe mbijetuar në kushtet e reja. Kjo sjell si pasojë familje dygjuhëshe dhe bashkë me to edhe problemin e ruajtjes, apo të humbjes së gjuhës amtare në brezin e dytë. Rolin kryesor këtu e ka vendi pritës, mënyra dhe rëndësia që i jep ai bilingualizmit (dygjuhësisë). Shteti pritës kujdeset për shkollimin e fëmijëve të emigrantëve në sistemin arsimor të tyre, por ai rrallëherë kujdeset edhe për mësimin e gjuhës amtare. Shumë marrëdhënie të emigrantit me vendin pritës nuk janë shtet-qytetar, por janë i huaj-shtet, siç ndodh në Greqi. Gjithashtu edhe nga një studim i bërë për 119

120 emigrantët e Gjermanisë (Gogovos, 1997) rezultoi se këta emigrantë, edhe pse kanë 40 vjet atje, jozyrtarisht ata quhen "puntorët e huaj "(Gastarbeiter) dhe në gjuhën zyrtare "të huaj" (Auslander). Një rol tjetër në humbjen, apo ruajtjen e gjuhës amtare ka vendi i origjinës. Në qoftë se dikush vjen nga një vend i një niveli të lartë ndërkombëtar, gjuha amtare përdoret nga të gjithë zotëruesit, pa hasur asnjë pengesë apo rrezik, ndërsa, në të kundërtën, kur vendi i origjinës është në një nivel më të ulët ndërkombëtar nga vendi pritës, gjuha e origjinës përbën një problem dhe rreziku i humbjes së saj në brezin e dytë është fakt. Dhe një rol të tretë, po aq të rëndësishëm, e luan familja dhe prindërit. Prindërit shpesh nuk e kuptojnë rolin që kanë në ruajtjen e gjuhës. Ata i japin shumë rëndësi arsimimit të fëmijëve në gjuhën e vendit pritës dhe përpiqen të integrohen sa më shpejt. Ndonjëherë ata e quajnë mbingarkesë ndjekjen nga fëmijët e tyre të një kursi në gjuhën amtare. Por ekzistojnë edhe ato raste ku prindërit e kuptojnë shumë mirë këtë rol dhe ata janë nxitës dhe protagonistë. Po marr tre shembuj të ndryshëm: Rasti i parë, një familje emigrante hebreje. Duke kërkuar materiale të ndryshme rreth bilingualizmit (dygjuhësisë) dhe duke studiuar Joshua Fishmanin, këtë sociolinguist të madh, më bëri përshtypje një fragment i jetës së tij si fëmijë: Babai i tij ishte kujdesur që fëmijët të mësonin paralelisht me gjuhën angleze edhe gjuhën amtare, jidishten (një dialekt i hebrenjve të Gjermanisë). Çdo ditë kur ai ndodhej me fëmijët e tij rreth tryezës, i pyeste ata: "What did you do for yiddish today?". Dhe Fishmani duke qenë vetë një bilingual dhe duke e njohur mirë gjuhën amtare, arriti të na japë një vepër shumë të rëndësishme në lidhje me bilingualizmin dhe diglosinë dhe gjithashtu studime të shumta për gjuhën e vet. Rasti i dytë është ai i emigrantëve të Greqisë. Në 20 vitet e fundit me shtimin e numrit të emigrantëve nga shumë vende të botës dhe kryesisht nga shqiptarët, të cilët zënë edhe vendin e parë në numër, në Greqi është krijuar një shoqëri multikulturore. Kjo shoqëri karakterizohet nga individë dhe komunitete, që, përveç gjuhës greke, përdorin edhe gjuhën amtare, por vetëm ndërmjet tyre dhe jo zyrtarisht. Kjo sjell si pasojë krijimin e individëve bilingualë, por jo një shoqëri 120

121 dygjuhëshe, të cilën Fishman e ka cilësuar: "bilingualism without diglosia" (Fishman, 1975). Kur një shoqëri është dygjuhëshe, si p.sh., Kanadaja, problemi është i zgjidhur nga vetë shteti, kurse kur kemi vetëm individë bilingualë, atëherë problemi është nën dëshirën e mirë të shtetit pritës dhe roli kryesor iu bie prindërve dhe komunitetit që e flet këtë gjuhë. Siç u përmend edhe më lart, shqiptarët përbëjnë numrin më të madh të emigrantëve në Greqi, por me një numër shumë të vogël fëmijësh që ndjekin kurset e gjuhës amtare të hapura nga përpjekjet e mësuesve shqiptarë dhe të komuniteti shqiptar ( këtu mungon plotësisht ndihma e shtetit pritës, por edhe ajo e vendit të origjinës). Për të gjetur arsyen e kësaj duhet një studim i thellë i të gjithë faktorëve që ndikojnë në të, por këtu po marrim vetëm rolin e prindërve, duke studiuar një rast specifik, të qytetit të Artemisës, në lindje të kryeqytetit grek. E mora për ta studiuar dhe analizuar, pasi duke jetuar prej 17 vitesh këtu, kam vënë re një fenomen: Megjithëse këtu nuk ka pasur kurrë një kurs të gjuhës shqipe dhe një pjesë e madhe e fëmijëve kanë lindur në Greqi, gjuha amtare, jo vetëm që nuk po humbet, por është e gjallë dhe flitet në të gjitha mjediset sociale të qyteti, si nga fëmijët, ashtu edhe nga prindërit. Ky është një qytet relativisht i vogël, me një numër të madh familjesh shqiptare (pothuajse 150 familje ). Struktura e familjes është e tillë: nëna, 121

122 babai (në më të shumtën e rasteve që të dy me kombësi shqiptare), fëmijët dhe, ndonjëherë, edhe gjyshërit. Familjet shpesh janë të lidhura me njëratjetrën me lidhje gjaku ose farefisnore. Familjet jetojnë shumë afër me njëratjetrën dhe në kohën e lirë ata mblidhen në grupe duke biseduar ose duke luajtur lojëra të ndryshme. Punët që ata bëjnë janë kryesisht ndërtimi (për burrat) dhe kujdesi për të moshuarit, pastruese ose në tavernat e këtij qyteti (për gratë). Në bazë të këtyre të dhënave paraprake përgatita një pyetësor me 17 pyetje për prindërit e këtij qyteti, me qëllim që të kuptoja më mirë rolin e tyre në ruajtjen e gjuhës amtare. Arrita të anketoj vetëm 40 prindër, pasi koha që kisha në dispozicion nuk ishte e mjaftueshme për të anketuar një numër më të madh, gjithashtu edhe për të përpiluar një pyetësor më të pasur. Pasi u plotësua nga prindërit, unë përpunova të dhënat e pyetësorit dhe po jua paraqes si më poshtë: Pyetësor Emri, mbiemri: Mosha: nga Vendlindja: Nga krahina të ndryshme të Shqipërisë Vendbanimi: Artemis Çfarë arsimimi keni? Α) tetëvjeçar 14 Β) të mesëm 25 C) të lartë 1 Sa vjet keni që jetoni në Greqi? 3-24 vjet Ku kanë lindur fëmijët tuaj? A) në Shqipëri 14 B) në Greqi 26 Cila është gjuha që flisni në shtëpi? A) shqip 20 B) greqisht 1 C) që te dyja

123 Cila është gjuha që flasin fëmijët tuaj me shokët e tyre shqiptarë? A) shqip 3 B) greqisht 10 C) të dyja 27 Flisni shqip me fëmijët tuaj në mjedise sociale të qytetit tuaj? A) po 38 B) jo 2 Flisni ju vetë shqip kur ndodheni në Athinë, apo në një mjedis tjetër ku nuk ka shumë shqiptarë? A) po 39 B) jo 1 Në qoftë se do t'ju jepej mundësia që fëmijët tuaj të ndiqnin falas një gjuhë të huaj dhe gjuhën shqipe, cilën gjuhë do të zgjidhnit ju për ta? Α) gjuhën e huaj 1 Β) gjuhën shqipe 39 Do të donit që të kishte një shkolle shqipe në qytetin tuaj? Α) po 40 Β) jo A i ruani ju traditat krahinore dhe festat kombëtare? Α) po 38 Β) jo 2 Gjyshi e gjyshja e fëmijëve tuaj, jetojnë me ju në shtëpi? Α) po 8 Β) jo 32 Sipas mendimit tuaj, fëmijët tuaj e njohin gjuhën shqipe: Α) keq 4 Β) mirë 34 C) shumë mirë 2 123

124 Dinë ta shkruajnë gjuhën shqipe fëmijët tuaj? A) po 21 B) jo 19 Si e kanë mësuar shqipen fëmijët tuaj? A) kanë ndjekur mësime në një shkollë shqipe 3 B) duke folur shqip në shtëpi 10 C) duke vizituar shpesh Shqipërinë 27 E vizitoni shpesh Shqipërinë? A) po 35 B) jo 5 Sipas jush, a është e nevojshme gjuha shqipe? A) po 40 B) jo Do të donit të ktheheshit në Shqipëri përgjithmonë? A) po 24 B) jo 16 Në qoftë se fëmijët tuaj kanë dy emra, si prezantohen ata? Kur prezantohen në Greqi përdorin emrin e pagëzimit, apo emrin e pasaportës shqiptare? A) të pagëzimit 5 B) të pasaportës 23 Kur prezantohen në Shqipëri përdorin emrin e pagëzimit, apo atë të pasaportës shqiptare? A) të pagëzimit 2 B) të pasaportës 32 A ndjeheni ju krenar për origjinën shqiptare? A) po 40 B) jo 124

125 A ndjehen krenarë fëmijët tuaj për origjinën shqiptare? A) po 40 B) jo Faktorët Në bazë të këtyre rezultateve arrijmë të kuptojmë qartë faktorët që ndihmojnë në ruajtjen e gjuhës në këtë qytet. Të tillë janë: - numër i madh folësish që jetojnë pranë njëri-tjetrit, - lidhja e ngushtë me familjen, - niveli i ulët i arsimimit, - kontakti i përditshëm me gjuhën, - dëshira e tyre për t u kthyer në atdhe, - krenaria kombëtare, - vizita të shpeshta në atdhe Konkluzione Ata nuk kanë qëllim në vetvete t ua mësojnë fëmijëve gjuhën amtare, pasi pyetjes "Si e kanë mësuar fëmijët tuaj gjuhën shqipe?" ata i janë përgjigjur se si asnjëri prej tyre nuk ka ndjekur një kurs, apo shkollë për ta mësuar atë. Mësimi i gjuhës amtare ka ardhur në mënyrë spontane, si rezultat i faktorëve të mësipërm. Mungesë e dëshirës për integrim në shoqërinë greke. Zotërim i keq i gjuhës greke nga prindërit dhe mungesë e përpjekjeve për ta përmirësuar atë. Në një bisedë të lirë që pata me ta kuptova se edhe teknologjia, sidomos përdorimi i Facebook dhe i Skype, kanë ndihmuar, duke i mbajtur fëmijët e tyre në kontakt me gjuhën e folur dhe atë të shkruar. Muzika shqiptare dhe ndjekja e emisioneve televizive shqiptare, gjithashtu, ka rol të veçantë. Vizitat e shpeshta në Shqipëri si dhe vizitat e të afërmve në Greqi i mbajnë në kontakt me gjuhën. Megjithëse shumica me arsim tetëvjeçar dhe të mesëm (vetëm dy me shkollë të lartë) dhe megjithëse nuk ndjekin një taktikë për të mësuar gjuhën amtare, ata e kuptojnë rëndësinë e saj. Pyetjes: "A 125

126 është e nevojshme gjuha shqipe" ata i janë përgjigjur 100% "Po". Gjithashtu edhe fakti që ata dëshirojnë të kthehen përgjithmonë në Shqipëri i mban të lidhur ngushtë me gjuhën. Ndjenja kombëtare është shumë e theksuar. 100% e të anketuarve janë krenarë për origjinën e tyre. Prindërit flasin shqip me fëmijët e tyre në mjediset sociale. Një pjesë e madhe e tyre (%) flasin vetëm shqip në shtëpi. Të gjithë do të dëshironin të kishte një shkollë shqipe në qytetin e tyre. Vetëm një nga të anketuarit u përgjigj se flasin vetëm greqisht në shtëpi. Ai tha se bashkëshortja e tij është me origjinë greke. Vetëm një prej të anketuarve nuk fliste shqip me fëmijët e tij në mjediset sociale, por njëkohësisht ai ishte i vetmi me arsim të lartë dhe nga të paktët, fëmija e të cilit e zotëronte shumë mirë gjuhën shqipe. Ky rast është një sfidë për mua. Do të doja që në një anketim të dytë të kem rastin të kem më shumë prindër me arsim të lartë. Mbyllje Rasti i tretë dhe i fundit është ai i rolit të prindërve grekë në ruajtjen e gjuhës amtare në Turqi. Në Turqi ndodhet një ishull i vogël i quajtur Imvro. Në vitin 1964 aty kishte rreth 6000 banorë me kombësi greke dhe gjithashtu një shkollë greke. Ky vit ishte edhe viti i fundit ku në bankat e kësaj shkolle do të uleshin nxënës grekë. Nxënësit ishin të detyruar të ndiqnin mësimet vetëm në gjuhën turke. E vetmja mënyrë për të mësuar dikush greqisht, ishte të ndiqte mësimet në shkollën greke të Stambollit. Po për një fëmijë gjashtëvjeçar ishte shumë e vështirë të shkëputej nga gjiri i familjes dhe të studionte larg. Ana Kuçomali kujton me dhimbje momentin kur babai i lëshoi dorën dhe e la atë në oborrin e shkollës greke në Stamboll. Ajo ishte vetëm gjashtë vjeçe. "Por kështu vendosi babai ", thotë ajo. Dhe pas 50 vjetësh nga mbyllja e shkollës, Ana është ajo që bëri të mundur që në fshatin Agji Theodhori të këtij ishulli (sot vetëm me 300 banorë me origjinë greke) të dëgjohet përsëri gjuha amtare. Duke parë këto tri raste kam dalë në konkluzionin se roli i prindërve në 126

127 mësimin e gjuhës është shumë i rëndësishëm dhe do të thosha është një nga rolet kryesore. Sa më të vetëdijshëm të jenë prindërit për rolin e tyre, aq më të mira do të jenë rezultatet dhe do të kemi bilingë të vërtetë, që do të jenë përfaqësues të denjë të komunitetit të tyre. Çfarë bëtë ju sot për shqipen? Kjo është pyetja që duhet të ketë dendurinë më të lartë në përdorim çdo ditë në familjet shqiptare të emigracionit, sepse brezi i dytë nuk duhet ta harrojë gjuhën. Kjo është pyetja që duhet t i bëjnë prindërit, sidomos vetes. 127

128 Miradije Berishaj dhe Osman Ademi (mësues/e në Austri) LOJA NË FUNKSION TË NXITJES PËR MËSIM ME GRUPMOSHA HETEROGJENE Hyrje Punimi paraqet një lojë të cilën ne e quajmë Loja me numra. Këtë lojë e praktikojmë me një grup heterogjen prej pesëmbëdhjetë deri njëzet nxënës të klasave dhe shkollave të ndryshme. Loja zhvillohet në formë të hapur dhe i inkurajon nxënësit të kenë besim më të plotë në aftësitë e tyre, Ajo ua zgjon kureshtjen dhe i bënë të gjithë aktiv. 1. Prezantimi i grupit Në mësimin plotësues (MP) të gjuhës shqipe punohet me grupmosha të ndryshme. Grupi përbëhet nga klasa e 1-rë deri në të 4-tën. Numri më i madh i orëve të mësimit janë me nxënës/se të klasave të grupmoshave të ndryshme, nga mosha 6 vjeçare (parashkollore) deri në moshën 15 vjeçare (klasa e 9-të). Vetëpërbërja e klasës së mësimit plotësues nuk lë hapësirë për një mësim unik dhe të përafërt për të gjithë nxënësit. Prandaj aspak nuk është e lehtë të koordinohet koha e orës mësimore nga mësimdhënësi. Metodat e mësimit të gjuhës mund të ndryshojnë sipas grupmoshës. Për këtë formë të mësimdhënies, mësimdhënësi duhet të jetë shumë fleksibël, të jetë i armatosur me materiale të shumta etj. Përveç librave bazë (fletoret tematike) duhet të përgatitë edhe fletë pune në përshtatshmëri të grupmoshave, duke i kombinuar ato. Me gjithë këto përgatitje, ndodhë që nxënësit prapë të jenë të shpërqendruar, pasi që në të njëjtën kohë janë shumë faktorë prezent, të cilët ndikojnë drejtpërdrejt. Pse nxënësit nuk janë aq të koncentruar në mësim? Dhe për t i kthyer përsëri në klasë, mësimdhënësi duhet të gjejë ndonjë metodë të përshtatshme, e cila do të zgjonte kureshtje te nxënësit. Ky është mësimi në formë të lojës duke i 128

129 angazhuar të gjithë nxënësit në lëvizje dhe në të menduar për aq sa dinë dhe munden. E rëndësishme në këtë rast është se të gjithë angazhohen dhe kanë kureshtjen e duhur. Loja me numra është një lojë e tillë, të cilën e kam realizuar në procesin mësimor në VS Hafnerplatz 1, në komunën e Krems-it. Në këtë grup janë 19-të nxënës të klasave të ndryshme, po ashtu edhe nga shkolla të ndryshme si: VS 18, NMS 19, SHS 20, BRG 21, HAS 22, HAK 23. Në orët mësimore (dhe them orët) për arsye se për lojën e zhvilluar janë përdorur dy orë mësimore. 2. Fletëzat me numra-rrethi Nevojitet të bëhet motivimi, krijimi i disponimit emocional i nxënësve për organizimin, fillimin, zhvillimin dhe përfundimin me sukses të lojës metodike. Nxënësit janë të ulur në formë rrethi. Rrethi është një metodë 18 VS-Volksschule- 19 NMS-Neue Mittelschule 20 SHS-Sporthauptschule 21 BRG-Bundes Realgymnasium 22 HAS-Handelsakademieschule 23 HAK-Handelsakademie 129

130 që i krijon mundësi pjesëmarrësve të shprehin lirshëm idetë, mendimet dhe ndjenjat e tyre. Ulja e nxënësve në formën e një rrethi u lejon atyre të jenë të barabartë përballë njëri-tjetrit (fig. 1). Fig. 1: Grupi nxënësve Nxënësve më parë ju shpjegohet puna që ata duhet të bëjnë gjatë lojës. Janë përgatitur 100 fletëza në të cilat janë shkruar numrat nga 1 deri në 100. Tematika e lojës është e njëjtë për të gjitha moshat, rrëfim i lirë sipas kujtesës, vrojtim dhe përshkrim, zhvillim i botës së brendshme dhe të imagjinatës. Në mes kanë fletëzat e kthyera në anën e kundërt të shkrimit. Nxënësit duhet të marrin nga një fletëz dhe shikojnë se cilin numër e kanë tërhequr. Atëherë atyre ju tregohet se çfarë kuptimi ka numri në fletëzën që kanë në dorë. Numrat në fletëza përcaktojnë moshë. Nëse nxënësi ka fletëzën me numrin më të vogël se sa mosha e tij, atëherë ka për detyrë të formojë një fjali apo tekst të shkurtër dhe ta shprehë së pari me gojë e pastaj, atë që ka thënë, ta shkruajë në fletore të gjuhës shqipe. Duhet të shkruajë nëse i kujtohet diçka nga ajo moshë (nëse nuk i kujtohet asgjë, apo ka qenë moshë shumë e vogël e realisht një moshë e re 1,2,3 vjeç, atëherë nxënësi së pari flet e pastaj shkruan për atë se si do të dëshironte të ishte në atë moshë. 3. Ushtrime në të shprehurit me gojë metoda e tregimit (narrative) Metoda e tregimit bëhet duke treguar detaje të një ngjarjeje, një prezantim emocional, personazhet e një ngjarje, metoda e përshkrimit, po ashtu përshkrimi i objekteve te ndryshme etj. Nga dëgjimi i tregimeve të shkurtra, themi se, duke u nisur nga ajo që nxënësit tanë vijnë nga vende (shtete) të ndryshme ku flitet shqipja, atëherë kemi të bëjmë me të folmet në dialekte (variantet fonetike), kryesisht të folmet e vendit se nga vijnë prindërit e nxënësve (Gjinari, J. dhe Shkurtaj, Gj.). Ne kemi për detyrë në mësimin plotësues të gjuhës shqipe ta flasim dhe ta ushtrojmë gjuhën letrare shqipe. Ky ushtrim apo trajnim i gjuhës bëhet duke bërë krahasime të fjalëve të shprehura në dialekt në atë të gjuhës standarde, për çfarë edhe nuk është e lehtë për nxënësit. Nganjëherë hasim në probleme dhe fjalën e thënë duhet ta përkthejmë në gjuhën gjermane që të kuptohet nga të gjithë nxënësit. Në ushtrimet e të shprehurit me gojë një vend të rëndësishëm zë edhe të dëgjuarit. Nxënësit mësohen të bëhen më të durueshëm dhe të dëgjojnë 130

131 mendimet dhe idetë e të tjerëve. Ata duhet të flasin me radhë dhe të mos e ndërpresin njëri-tjetrin. Mësimdhënësi duhet të thotë gjëra pozitive pas përgjigjes së nxënësit. Këtë e bën për t'i motivuar ata, të ndihen se janë të dëgjuar nga të tjerët. Përmes të dëgjuarit ata dëgjojnë teori, fjalë të shqiptuara drejt, mendime të ndryshme ku sigurojnë një të kuptuar me të gjerë. 4. Ushtrime në të shprehurit me shkrim Kjo tematikë mbështetet në nxitjen e zhvillimit dhe të përshkrimit të botës së mbrendshme dhe të imagjinatës, ndihmon në zgjerimin e ideve dhe interpretimin e tyre, zhvillimin intensiv psiko-intelektual (gramatikën, e cila u ndihmon të njohin ligjësitë e normës letrare dhe drejtshkrimore). Nxënësit Fig. 2: Nxënësit gjatë punës individuale shkruajnë në fletore atë që treguan me gojë (fig. 2). Pasi ata të lexojnë punimin e tyre se çfarë kanë shkruar, atëherë marrim nga tregimet e nxënësve dy-tri fjali që janë më domethënëse në tregim. Këto fjali i shkruajnë nxënësit në tabelë. 131

132 Objektivat: përvetësimi i lexim-shkrimit, njohja e normës letrare dhe drejtshkrimore, njohja e leksikut dhe semantikës se fjalëve, njohja e sintaksës, ortografisë, veçoritë stilistike etj. 5. Shkrimi i fjalive në tabelë Shembulli 1: Kur i kum pas katër vjet e kom qu toqakun. Kur i kum pas katër vjet kum vuzit biziklën. Kur i kam pas katër vjet i kam gra bicikllës. Kur isha katër vjeç kam ngarë biçikletën. Për mënjanimin e gabimeve të rënda në të shprehurit me shkrim të nxënësve kërkohet ndërhyrje didaktike metodike nga mësimdhënësi. Korrigjimi i fjalëve bëhet nga ana e nxënësve së bashku me mësimdhënësin (fig. 3). Nga shkrimi i fjalive në tabelë 24 shohim se nxënësit kanë përdorur lirinë e shprehjes dialektore, gjuhën që komunikojnë në familje, ku fjalia është e shkruar në dialekt dhe e tëra duhet që të zëvendësohet me fjalët e gjuhës letrare (Shkurtaj, Gj.). Fillojmë nga fjala biçikletë (meqenëse është mësimi në formë loje, atëherë e fillojmë nga biçikleta), që është një mjet ngasjeje të cilën nxënësit e duan. Pra, flasim për emërtimet e ndryshme, variantet fonetike, fjalët e huaja po për të njëjtin objekt, ku këtu preken sinonimet. Pastaj folja ngas, e cila për nxënësit është tërësisht e panjohur. Duke përdorur fjalën vozit edhe këtu përmendim sinonimet dhe fjalët e huaja që në gjuhën tonë fatkeqësisht i kemi të shumta. Ndërsa në shembullin 2 dhe 3 shohim fjalët të cilat jo vetëm që janë shkruar fjalët në dialekt, por kanë futur edhe fjalë të gjuhës së vendit në formimin e fjalisë (Schader, B.). 24 Kur nxënësi shkruan në tabalë e ndien vetën para një përgjegjësie më të madhe, sesa kur shkruan në fletore. 132

133 Fig. 3: Të shkruarit e fjalive në tabelë Shembulli 2 dhe 3 Zdu m u dok si 50 vjet, du me kanë shumë reich, dhe ta kam ni familje të madhe. S dua të dukem si pesëdhjetë vjeçare, dua të jem shumë e pasur dhe t a kem një familje të madhe. Unë kam me kanë një Schriftstellerin dhe arkitekte në pension. Unë do të jem një shkrimtare dhe arkitekte në pension. Pse? Në përgjigjet e marra nga nxënësit janë dy variante: varianti i parë, ku ata nuk e njohin këtë fjalë në gjuhën shqipe dhe që ta formojnë fjalinë përdorin fjalën gjermane, dhe varianti i dytë, ku e njohin fjalën e përdorur në gjermanisht, por ka ardhur më shpejtë në mendjen e tyre dhe ashtu e kanë 133

134 shkruar (ky fenomen është i njohur si Kod-switsching, kodmixing-shih studimet e Schader,B). 6. Sinonime dhe fjalët e huaja Fjalët e shkruara në fjali nga të folmet e vendit i nxjerrim dhe i shkruajmë në pjesën tjetër të tabelës, p.sh. toqak, bizikletë, bicikëll, biçikletë, si dhe vuzit, gra, qu, ngare etj. (fig.4.). Nga këta shembuj jo vetëm që mësojmë sa më shumë fjalë të gjuhës shqipe nga të folmet e vendeve shqiptare, pasurojmë fjalorin me sinonime, por edhe i largojmë fjalët e huaja nga përdorimi i tyre. Qëllimi ynë është të përdorurit e fjalëve drejt në gjuhën letrare/standarde. Fig. 4: Fjalë sinonime (shqip dhe të huaja) të shkruara në tabelë nga vetë nxënësit 7. Faktorët që ndikojnë në suksesin e mbajtjës së një ore me grupmosha heterogjene Faktorët që ndikojnë në suksesin e mbajtjes së një ore mësimore me nxënës të grupmoshave të ndryshme janë (Brada, R.): faktori pedagogjik, faktori intelektual, faktori didaktik, faktori social-psikologjik. 134

135 Faktori pedagogjik: Këtu kemi faktorët primarë, ata që quhen edukativë, të cilët ndikojnë fuqimisht në aftësimin e nxënësve për mësimnxënie (mësimdhënësi, prindërit, teknologjia mësimore edukative, institucionet, masmediat etj). Faktori intelektual: Ata (nxënësit) mësojnë të shkruajnë drejt, të lexojnë rrjedhshëm, të jenë në gjendje të tregojnë, ritregojnë tregime. Faktori didaktik: Nxënësit përdorin jo vetëm mjetet e domosdoshme të punës, por edhe mjete inkurajuese, p.sh. fletëzat në lojën e folur. Faktori social-psikologjik: Ka të bëjë me klimën e përshtatshme në klasë duke pasur parasysh grupmoshat e nxënësve, ndjenjën e përvetësimit, bashkëpunimit, mirëkuptimit dhe solidaritetit. Këto sjellje të manifestuara te nxënësit krijojnë kënaqësi dhe forcojnë afrimin mes tyre, zhvillojnë kompentencat sociale të tyre që gjatë punës të ndihmojnë njëri-tjetrin. Përfundim: Me ketë lloj loje, ose të ngjashme si kjo, vërehet aktivizimi dhe koncentrimi maksimal i nxënësve. Loja duhet të përshtatet ashtu që çdo nxënës të arriturat në mësim vazhdimisht të mund t`i përjetojë dhe t`i zbatojë në jetën e përditshme (Scholz, I). Nga loja dhe analiza e lojës së bërë mund të themi se: aftësitë gjuhësore ngrihen, nxënësit njëkohësisht ushtrojnë aktivitetin psikomotorik, nxënësit fitojnë lirinë e komunikimit në gjuhën e familjes, përvetësojnë kalimin ose përdorimin e fjalëve në gjuhën letrare, ngrihet niveli individual i të mësuarit, ngrihet stili individual i të mësuarit shfaqen interesat personale, po ashtu shtohet intensifikimi (fuqizimi) i kontakteve sociale në ambientet e përditshmërisë, etj. 135

136 Literatura: 1. Gjinari J., Shkurtaj Gj.: Dialektologji, SHBLU, Tiranë, Shkurtaj Gj.: Si të shkruajmë shqip. Botimet TOENA, Tiranë, Schader B.: Sqyrtime gjuhësore rreth kontaktit mes shqipes dhe gjermanishtes në Zvicër. Shtëpia botuese Kristalina-KH, Tiranë, Brada, R.: Metodika e gjuhës shqipe. Biblioteka pedagogjike, Pejë, Scholz I.: Das heterogene Klassenzimmer. Vandenhoeck&Ruprecht GmbH Co. KG Göttingen, 2012 miradije.berishaj@schule-noe.at osmani42@hotmail.com. 136

137 Rizah Sheqiri (mësues në Suedi) NGRITJA E KOMPETENCAVE TË MËSIMDHËNSIT NË DIASPORË (Reflektime personale me synimin e vetëm që të shërbejnë si nxitje dhe frymëzim për tejkalimin e sfidave dhe vështirësive si dhe për shfrytëzimin e mundësive për ngritjen dhe zhvillimin e vazhdueshëm të kompetencave profesionale të mësuesit në diasporë) Pjesa e parë Profesioni i mësuesit është një profesion që vazhdimisht është në zhvillim. Gjithçka fillon me dhe nga një mësues i mirë. Dhe të gjithë nxënësve, në çdo shoqëri, në çdo shkollë, u duhen mësues të aftë e profesionistë të cilët e zotërojnë misterin e të mësuarit. Ço shoqëri ka shumë nevojë për mësues të mirë të cilët i zhvillojnë metodat e mësimdhënies dhe të cilët e përshtatin vazhdimisht mësimdhënien e tyre për të përmbushur sa më mirë nevojat e secilit nxënës. Mësues të kualifikuar janë ata që kanë aftësi të mësimdhënies dhe njohuri të mira rreth asaj se si duhet praktikuar të mësuarit në të vërtetë. Për të identifikuar se çfarë e karakterizon mësuesin e aftë është mjaft e vështirë për shkak se shprehja shumë " i aftë " ka një domethënie të gjerë. Mësuesi i aftë, përveç zotërimit të përdorimit të veglave didaktike, ka njohuri të mira në lëndën mësimore që e ligjëron dhe, po ashtu, një fleksibilitet të gjerë që përputhet me nevojat e nxënësve gjatë procesit mësimor dhe gjithmonë në përputhje me aftësinë e secilit nxënës për të nxënë. Mësuesi i tillë dokumenton suksesin e nxënësve në mësim dhe në mënyrë kritike shqyrton me kolegët metodat e tij të mësimdhënies qofshin të suksesshme e efektive qofshin ato më pak të suksesshme e efektive. E gjithë kjo ndikon në zhvillimin e profesionit të mësuesit për një mësimdhënie sa më të mirë. Një mësues profesionist është ai mësues që e di mirë punën e tij, që e zotëron dhe e praktikon mirë profesionin e tij. Mësuesi i tillë sistematikisht 137

138 reflekton e pasqyron në baza shkencore praktikat dhe mënyrat e mësimdhënies së tij. Pra, ky proces i vazhdueshëm dhe veçoritë e tij për mbikëqyrjen, vlerësimin, përmirësimin e adaptimin e njohurive didaktike janë shenjat kryesore dalluese të profesionit të mësuesit nga profesionet e tjera. Një mësues i mirë është ai që i mëson dhe i ndihmon nxënësit e tij dhe ua hap rrugët që çojnë drejt të mësuarit më efikas e më të shpejtë. Një mësues i këtillë gjithmonë përpiqet që nxënësit e tij t'i arrijnë qëllimet e tyre në procesin e të mësuarit dhe të arrijnë rezultate sa më të mira në nxënien e diturisë. "Mësuesit që ua japin nxënësve të tyre mundësinë për t'u bërë më të mirë se vetë ata, janë mësuesit më të mirë, " thotë kështu me plotë të drejtë një nga mësuesit e mi, profesori Tomas Kroksmark. Prandaj konsideroj që çdo shkollë duhet të ketë mësues të aftë e shumë profesional, të cilët e zotërojnë mirë misterin e të mësuarit. Sepse misteri i të mësuarit është ajo çka e dallon profesionin e mësuesit nga të gjitha profesionet e tjera. D.m.th. kufiri që dallon profesionin e mësimdhënies është aftësia për të mësuar dikë tjetër, për të mësuar në mënyrë që mësimi të zhvillohet në dikë tjetër. Për fat të mirë, duket se shumë departamente të arsimit nëpër shumë komuna si dhe shumë drejtori të shkollave e kanë kuptuar mirë dhe me kohë këtë të vërtetë dhe ato në bashkëpunim me universitete dhe shkollat e larta të mësuesisë janë përqendruar në ngritjen e vazhdueshme profesionale të mësuesve. Dhe, natyrisht, një mundësi të këtillë e kam shfrytëzuar edhe unë si mësues i gjuhës amtare dhe bashkë me shumë mësues tjerë vendas kam ndjekur shumë trajnime profesionale dhe po ashtu kam vijuar studimet postdiplomike pedagogjike e didaktike të niveleve C dhe D. Edhe unë, sikur mësuesit e tjerë që kanë ndjekur këto studime, jemi shumë të kënaqur me rezultatet e punës sonë studimore. Dhe në bazë të kësaj pune shkencore hulumtuese dhe në bazë të kësaj përvoje profesionale të ndërlidhur drejtpërdrejt nga klasa konstatoj se vetëm mësuesit e aftë, mësuesit profesionistë, mësuesit hulumtues shkencorë mund t'i përmbushin kërkesat dhe nevojat e nxënësve për zhvillimin e aftësive të të nxënit dhe kështu mund ta zhvillojnë shkollën në baza shkencore. Vetëm ata mund ta vënë 138

139 shkollën në binarët e vërtetë të zhvillimit. Pra, mësuesit e mirë, profesionistë e hulumtues shkencor, si një lokomotivë e fuqishme mund ta tërheqin e ta avancojnë mësim dhe zhvillimin e të mësuarit, gjë e cila në thelb është qëllimi i përbashkët i të gjithëve; i shkollës, i mësuesve, i nxënësve, i prindërve dhe i shoqërisë përgjithësi. Edhe diçka: Në procesin e zhvillimit profesional të mësimdhënies, ne mësimdhënësit mund të japim dhe të marrim e të përvetësojmë shumë ndihmë e mësime me vlerë nga njëri-tjetri. Ne mund të jemi edhe faktorë frymëzimi e inspirimi për njëri-tjetrin, pikërisht duke shqyrtuar e duke mbikëqyrur me syrin kritik prej hulumtuesit shkencor punën e njëri-tjetrit. Është shumë e rëndësishme që ne si mësues në këtë mënyrë mund të ndihmojnë njëri-tjetrin për t u zhvilluar edhe më tutje në mënyrë profesionale. Dhe këtë ne mund ta bëjmë me përkushtim dhe ndershmëri në punën dhe në jetën tonë të përditshme. Unë mendoj se ne mund të arrijmë këtë me një bashkëpunim të mirë profesional, kritik dhe të sinqertë ndaj njëri-tjetrit. Për shembull, të mbështesim dhe të ndihmojmë njëri-tjetrin në zhvillimin tonë duke lavdëruar anët e mira, metodat e mënyrat e mira të mësimdhënies së njëri-tjetrit. Gjithashtu, ne mund të ndihmojnë njëri-tjetrin edhe duke kritikuar pa hezitim dështimet, gabimet ose mangësitë që kemi. Duke zhvilluar vazhdimisht një debat të hapur e profesional rreth dhe në lidhje me mënyrën tonë të mësimdhënies, me qëllim që ai debat i hapur të çojë në zhvillimin tonë profesional, në zhvillimin dhe përsosjen e profesionit tonë të përbashkët të mësuesit. Në qoftë se debati më pas do të bëhet i argumentuar dhe i bazuar në zbulimet e fundit shkencore e kërkimore, ai do të çojë patjetër drejt përmirësimit të profesionit të mësimdhënies dhe në këtë mënyrë, padyshim, do të reflektojë rezultate të mira edhe në zhvillimin e nxënësve dhe të shkollës në tërësi. Për shembull, edhe një mësues i gjuhës amtare, kur ndihmon nxënësit në klasën e rregullt, ku mësimi zhvillohet në gjuhën e vendit, mund të jetë një vëzhgues i vërtetë, i mirë dhe shumë spontan i mësuesit të klasës së rregullt. Unë vetë kam pasur shumë herë mundësinë për të qenë si ndihmës i mësuesit në klasë dhe kështu unë jo vetëm që kam ndihmuar mësuesit e klasës a të lëndës, por kam vëzhguar mësuesin e lëndës në klasën e rregullt, pastaj shpesh kemi diskutuar edhe për mësimdhënien dhe për mënyrat e punës. Gjithsesi kjo mënyrë e punës në klasë më ka ndihmuar shumë edhe në 139

140 ngritjen time profesionale. Unë përveç që kam mësuar metoda të reja të mësimdhënies, kam fituar edhe sigurinë brenda meje për të zhvilluar më tej ato, për t'ia përshtatur lëndës së gjuhës amtare dhe nxënësve të mi. Këto mënyra dhe metoda të mësimdhënies i preferoj gjatë punën sime, por ua rekomandoj me kënaqësi edhe kolegëve të mi. Së fundi, unë mendoj se për ne si mësues, shkollimi, trajnimi dhe aftësimi profesional duhet të jetë i përhershëm. Si të tillë profesioni ynë dhe ne mësuesit si profesionist vazhdimisht kemi shumë për të dhënë dhe për të marrë edhe nga kompetencat dhe nga përvojat profesionale të njëri-tjetrit. Pjesa e dytë Bashkëbisedim me mësueset e mësuesit e pranishëm në ligjeratën time rreth vështirësive dhe mundësive të ngritjes dhe të zhvillimit të kompetencave profesionale të mësimëdhënësve shqiptarë në diasporë. Nisma, ide dhe reflektime personale me synimin e vetëm që të shërbejnë si nxitje dhe frymëzim për tejkalimin e sfidave e vëshirësive dhe për shfrytëzimin e mundësive për ngritjen dhe zhvillimin e vazhdueshëm të kompetencave profesionale të mësimdhënjes për mësimdhënësit në diasporë. Propozime, ide, mendime, debate e diskutime me shembuj konkret duke u përqëndruar për t'iu përgjigjur tri pyetjeve vijuese: - Cilat janë vështirësitë dhe mundësitë për ngritjen e kompetencave profesionale në vendin e shtetin ku punoni? - Sa janë shfrytëzuar ato nga ju personalish dhe nga kolegët tuaj nga i njëjti shtet? - Jepni ide, propozime a shembuj tjerë konkret si mund të kalohen sfidat dhe si mund të shfrytëzohen edhe më mirë mundësitë për ngritjen dhe zhvillimin e kompetencave profesionale në vendin dhe në shtetin ku jetoni e punoni? (Edhe qëllimi i këtij bashkëbisedimi është që propozimet, idet, diskutimet dhe reflektimet nga pervojat e njërit-tjetërit të shërbejnë si nxitje dhe frymëzim për tejkalimin e vëshirësive eventuale dhe për shfrytëzimin sa më të mirë të mundësive për ngritjen dhe zhvillimin e vazhdueshëm të kompetencave profesionale të mësimdhënies nga mësimdhënësit në diasporë). 140

141 Hazir Mehmeti (mësues në Vjenë) PËRVOJA TË PLANIFIKIMIT ME TEKSTET E REJA Hyrje Pas miratimit të Kurrikulës së SHSHMP në diasporë (dokument i MAShT e Kosovës, nëntor 2007) u hap rruga e hartimit të teksteteve dedikuar mësimit shqip në disasporë. Një projekt i ri i MAShT të Kosovës, i njohur tashmë si Tekste mësimore për diasporën, dhe i mbështetur profesionalisht e materialisht nga Shkolla e Lartë Pedagogjike e Cyrihut (Insituti IPE me bashkëkoordinatorin prof.dr.dr. Basil Schader) solli në dritë setin prej 19 librave/fletoreve tematike për të tri ciklet e organizimit të mësimit. Librat, veç tjerash, janë hartuar në pëputhje me standardet përkatëse të shteteve përkatëse si dhe me dokumentin e MAShT të Kosovës për standardet e teksteve shkollore (dokument i MAShT të Kosovës, 2010). Tekstet, pas botimit të parë, iu nënshtruan një prove konkrete në praktikën mësimore dhe një diskutimi në qarqet profesionale të mësuesve përmes seminareve e formave të tjera të komunikimit prej të cilave, me rastin e botimit të dytë, pasuan edhe përmirësimet e duhura. Planifikimi i punës Plani i punës me tekstet e reja u trajtua deri tani në tri seminare, ndër 141

142 të cilët edhe në seminarin e Vjenës në qershor Planifikimi i punës me tekstet e reja është kusht me rëndësi për suksesin e mësimdhënies. Teksti, si i tillë, ofron përmbajtje me standarde të niveleve përkatëse në të gjithë zërat kryesorë, si: gjuhë, figura, ilustrime, ushtrime, aparaturë didaktike, pyetësorë etj. Gjatë planifikimit mësuesit/et duhet t i marrin parasysh specifikat kohore e hapësinore, të pajisjeve etj. të shkollës, vendit a shtetit ku zhvillohet mësimi. Në përvojën e Austrisë plani mësimor /Lehrplan/ i nxjerr në të dy gjuhët është obligues për secilin. Aty parashtrohen kërkesat dhe qëllimet e mësimit të gjuhës amtare në përgjithësi, ku natyrshëm gjuha shqipe është pjesë e tij. Edhe materialet e Ministrisë Federale të Arsimit dhe të Gruas janë të botuara edhe në gjuhën shqipe në uebfaqen zyrtare ( të këtij institucioni, të cilat realisht do të duhej të ishin të njohura për secili(e)n mësues/e shqiptar/e që punon me nxënësit shqiptarë në Austri. Në përvojën austriake, lidhur me planifikimin në këtë fushë, janë identifikuar tri kërkesa themelore: - Përforcimi i gjuhës amtare/gjuhës primare si bazë për formimin në përgjithësi dhe zhvillimin e gjuhëve tjera në veçanti; - Ndërmjetësimin e njohurive nga vendi i origjinës (kulturë, letërsi, struktura sociale, ekonomike, politike etj); 142

143 T e k s t e t - Ballafaqimi i suksesshëm me procesin dy-kulturor (kultura e emigrantit, rrethanat sociale, psikologjike etj.). Më poshtë po sjell përvojën time të planifikimit me tekstet e ciklit të parë (klasat 1-3) të këtij seti, të zhvilluar me sukses në shkollat e Vjenës ku unë punoj me nxënësit shqiptarë. Klasa 1 Kultura shqiptare Letërsi shqipe Njësia mësimore Muaji java Ju njoftoj me /f.6,7/ 9 2 Biseda familjare /f.8,9/ 9 2 Vizita në Prishtinë /f.12,13/ 11 1 Këndojmë e vallëzojmë /f.30,31/ 12 1 Piknik /f.36,37/ 3 2 Kthimi në shtëpi /f.40,41/ 5 2 I dashur atdhe /f.5,6,/ 9 1 Ujku dhe Luani Kori gazmor Libri gjuhës i Alfabeti i gjuhës shqipe /f. 5, 6/ Shkronja Ë ë 1 Shkronja r dhe rr 1 Fjala rrokja 1 Rina e Lira në treg Puna dhe koha e lirë 1 Në fermën e Gjergjit / f. 10,11/ 3 3 Një botë për të gjithë Shtazë të egra dhe shtazë shtëpiake 1 Vëlla Alban (këngë ) Unë dhe të tjerët Ditëlindja

144 tjerët Unë dhe të Një botë për të gjithë T e k s t e t Puna dhe koha e lirë 1 Libri i gjuhës Letërsi shqipe Kultura shqiptare Klasa 2 Njësia mësimore Muaji java Tregimi për pushimet në atdhe Në Bregdet Mikpritja Shqiptare Ftesë nga daja Ukë Komunikojmë Festojmë së bashku Kthimi në shtëpi Letër nga Lisa e Timi Plotësojmë vargjetstinët 1f.7,8,10 Mbollën të tjerët, hëngre ti... Lepurushi (vjershë) Viti i Ri (këngë) Festa jote-festa ime Mbreti dhe buburreci Shkolla ime (vjershë) Zogu cicëron... Alfabeti i gjuhës shqipe lf. 7, 81 Shkronjat ç, q lf. 9, 101 Shkronjat gj, xh dhe r, rr lf. ll, 121 Shkronjat l, II lf. 14, 15 1 Dyshkronjëshat 1 f. 16, 17) Gjinia e emrit lf. 38, 391 Fjala- fjalia lf. 24, 251 Profesionet lf. 4,51 Në qytet 1 f. 6, 71 Ne veshim e mbathim l. 8, 91 Në kohën e lirë lf. 14,151 Mësim i veçantë i Zanës lf. 16, 171 Ne luajmë me zar lf. 18, 191 Kësulëkuqja lf. 20, 211 Ne udhëtojmë në vend f.22,231 Klasa e jonë lf. 5, 61 Shoqëria e Albanit lf. 7, 1 Në klasë e shoqëri lf. 8,9, l 01 Ne vijmë nga shqiptare lf.12, 131 Njerëzit me ngjyrë natyrë f.15, 161 Ngjyrat flasin If.19,20,21,221 Bukuritë e vendlindjes lf. 24, l l 2 4 l Kush jam unë lf. 5,6,71 Dita e parë e shkollës If.8,91 Në pushimet verore lf. 1 O, 111 Një ditë në shtëpinë tonë If.20,211 Ditëlindja lf. 34, 351 Vajzat luajnë futboll 1f.38,391 Qetësi 1f.40,41/ Shoqja ime Stela If.42,

145 Unë dhe të tjerët Një botë për të gjithë T e k s t e t Puna dhe koha e lirë 1 Libri i gjuhës Letërsi shqipe Kultura shqiptare Klasa 3 Njësia mësimore Muaji java Vizita në Prishtinë /f.12,13/ 10 1 Bukuritë e Kosovës /f.14,15/ 10 2 Udhëtojmë /f.20,21/ 10 3 Shëtitje nëpër Tiranë /f.24,25/ 10 4 Kujtojmë historinë /f.26,27/ 11 1 Në fshat /f.28,29/ 11 2 Qyteti i bukur i Shkupit /f.32,33/ 11 3 Për ditëlindjen e timit /f.34,35/ 11 4 Shqiponja /f.12,13/ 9 1 Aroma e detit /f.22,23/ 9 2 Tre diejt e Dianës /f.24,25/ 9 3 Çupa që derdhte trënd.. /f. 37,38/ 9 4 Gomari dhe Ujku /f.40,41/ 9 4 Guri i Skënderbeut /f.44,45/ 11 2 Mungesa në mësim /f.48,49/ 11 3 Dy dhitë /f.52,53/ 12 1 Zemra e diellit /f.56,57/ 12 1 Diftongjet /f.18,19/ 12 2 Tingulli-fjala /f.20,21/ 12 2 Fjalia-teksti /f.27,28/ 12 3 Emri /f.28-31/ 12 3 Njëjësi e shumësi /f.32,33/ 1 2 Emrat e pëgj.dhe em e përv./f Mbiemri /f.45-48/ 1 3 Folja /f.49 52/ 1 3 Si e kalojnë kohën e lirë Z.e I. /f.24,25/ Në autobus /f.26,27) Ëndrrat e fëmijëve /f.28,29,30/ Fatosi në spital /f.32,33/ Xhaxhi murator /f.34,35/ Ndihmojmë prindërit /f.36.37,38/ Në ekipin e futbollit /f.40,41/ Në bibliotekën e qytetit /f.42,43/ Para ekranit televiziv /f.46-49/ Vizitë në kopshtin zool. /f.50,51/ Vizitë te daja /f.52,53/ Ambienti rrethues /f.27,28/ Hapësira të rrethit tonë /f.29,30/ Natyra që na rrethon /f.31-34/ Unë jam pjesë e natyrës / f.35-38/ Si ta ruajmë ambientin /f.39-42/ Bimët kanë emra /f.43,44/ Shpezët dhe ushqimi... /f.45,46/ Perimet dhe pemët /f.47-50/ Atdheu im /f.12,13/ Unë dhe të tjerët /f.14,15/ Familja e Albanës /f.16,17/ Familja dhe farefisi /f.18,19/ Banesa e jonë /f.22,23/ Shkolla jonë /f.24,25/ Në klasën e shk... /f.26,27/ Unë u ndihmoj prindërve /f.30,31/ Mes dy vendeve /f.44,45/

146 Ja një shembull praktik i fazave themelore të një ore mësimore: Njësia mësimore: Profesionet Realizimi i orës rrjedh në disa faza të përcaktuara edhe sipas standardeve të tekstit, si p.sh: -faza e bisedës rreth asaj që shohim, -faza e kuptimit (përmbajtja), -faza e reflektimit, -faza e punës aktive të nxënësit, -faza e shtjellimit dhe ritregimit, -faza e rrumbullakësimit, -faza e detyrave të shtëpisë. mësimore, teksteve, pyetje eventuale për sqarime. Zakonisht renditja metodike ka këtë ecuri: Orë mësimore Hyrja (3-5 min): Bisedë rreth detyrave shtëpiake, rënditje e materialieve - bisedë rreth temës së ilustruar me fotografi apo figura përkatëse (5-7min), - njohje me atë që figurat paraqesin (10 min.), - leximi nga nxënësit i fjalive dhe i fjalëve të emrave të profesioneve dhe krahasimi me gjuhën e shkollës (10 min), - lidhja e fjalëve përkatëse mes 4 kolonave (8-12 min), 146

147 - leximi i lidhjeve mes kolonave nga nxënësit duke korrigjuar gabimet eventuale (5-8 min). Më tej: - Nxënësit shkruajnë fjalitë në fletore (10-15min), - Korrigjimi i gabimeve gjuhësore bëhet me shpjegime përkatëse. - Shpërblimi i nxënësit me figura simbolike e motivon atë (nxënësin). Dy shembuj të korrigjimeve 147

148 148

149 IV. PREZANTIME TË TJERA 149

150 150

151 Së seminar, si zakonisht dhe në përputhje me konceptin e tij, kishte hapësirë për krijime të ndryshme autoriale me interes didaktik, ndër të cilat u veçuan:. I. Arjan Melonashi (Itali) dhe Valbona Mara (Greqi) prezantuan dokumentarin me arbëreshët e Italisë të titulluar Mb udhët, i cili, duke hyrë më thellë e me kompetencë në ambientet arbëreshe e duke pasur në fokus të bashkëbisedimit At Antonio Belushin edhe më tej solli dëshmitë se shpirti i arbërit është i përjetshëm edhe në ato hapësira.ky dokumentar dhe të tjerë të ciklit të Arian Melonashit me arbëreshët e Italisë mund të përdoret nga mësuesit/et si një material shumë i çmuar mësimor në funksion të edukimit identitar të nxënësve shqiptarë në diasporë. II. ILIAZ BOBAJ, Bota është e madhe shumë (...) dhe Legjenda e Butrintit (...) BUTRINTI- LASHTËSIA E ETNISË 25 (Promovimi i librave për fëmijë të autorit Iliaz Bobaj Legjenda e Butrintit dhe Bota është e madhe shumë ) Ymer Avdiu: Poeti Iliaz Bobaj 26, një ndër poetët më të mirë të letërsisë moderne shqipe, ka 25 Fragment nga recensioni i Ymer Avdiut paraqitur me rastin e promovimit të veprave 151

152 lëvruar dhe vjel gati të gjitha zhanret letrare, me fokus në ato më të vështirat dhe më subtilet, siç është poezia, veçmas ajo për fëmijë. Iliaz Bobaj ka shkruar një numër të madh librash për fëmijë, dy nga të cilët po i promovojmë sot: Legjenda e Butrintit dhe Bota është e madhe shumë, të botuara në Prishtinë nga Ministria e Diasporës. Në vëllimin poetik Legjenda e Butrintit, me një ngjyrim të theksuar të realizmit magjik dhe me një gjuhë krejt të mëvetësishme, shpaloset dhe gërshetohet fati i etnisë, i kulturës dhe i historisë në këtë pjesë të dheut të shqiptarëve, që nga labirintet e errëta të historisë e deri në ditët tona. Fabula e poemthit pleks shtresime historike, që nga fati tragjik i Trojës, duke u dhënë shpirt e funksion (gjithnjë estetik) heronjve dhe miteve, në funksion të arritjes së etnisë dhe kulturës së saj si premisë themelore deri në modernitet (në ditën e sotme), duke bërë dy botë që shkrihen në të njëjtin univers: botën reale dhe botën fiktive, që aq natyrshëm këmbejnë pamjet, heronjtë, bëmat dhe fatet. Kjo cytje artistike, krejt moderne, i ka mundësuar autorit që t i zbërthejë me një artizëm elegant faqet historike të etnisë, që lidhen me dritat (antike) e teatrove dhe rrënojat e sotme të qytetit të Butrintit, dhe të bëhen identifikues të fatit dhe të etnopsikologjisë së shqiptarëve. Shenjtëria e forcës së poezisë, si mbretëreshë e arteve, i mundëson autorit, që e njeh këtë zanat me katër vargje, si prolog, ta thotë atë që historianëve dhe dijetarëve 26 Shkrimtari Iliaz Bobaj, krahas punëve të tjera prej intelektuali, krijuesi e atdhetari, punon vullnetarisht edhe si mësues i gjuhës shqipe dhe i kulturës shqiptare me fëmijët shqiptarë në Greqi dhe është ndër themeluesit e drejtuesit e Lidhjes së Mësuesve Shqiptarë në Greqi. 152

153 të fushave të ndryshme të studimit u duhen miliona fjalë: Qëmtoj copa lashtësie-nëpër shekuj tej-tehu-s ia mbledh dot gjithë historinë-edhe pse e kam këtu. Ndërkaq, në librin e dytë Bota është e madhe shumë, autori Iliaz Bobaj, i cili e ka përjetuar diktaturën e egër në vendin e vet, tranzicionin, sidomos fatin e kurbetçiut në një ambient aspak miqësor, po ashtu, duke i ndenjur besnik konceptit të tij për artin, duke mos ikur për asnjë moment nga rrafshi estetik, përçon mesazhin më human se në botë ka vend për të gjithë, për të gjitha qeniet. Dhe ky mesazh, besoj, ndikon në edukimin estetik të lexuesit, në radhë të parë të fëmijëve që u dedikohet, kryesisht atyre në mërgim. Mendoj se të dy këta libra janë një ndihmesë edhe për mësuesit shqiptarë në mërgatë dhe për punën me nxënësit. III. Mësuesi, publicisti e krijuesi që jeton e punon në Vjenë, Hazir Mehmeti, jo vetëm si një frekuentues besnik i të gjitha edicioneve të këtij seminari, por edhe si një lektor/ligjërues e kontribuues i bashkëndërtimit të konceptit të tij (seminarit), na solli librin e tij të funditpërmbledhje shkrimesh të tij për këtë seminar, të publikuara paraprakisht nëpër medie të ndryshme, të titulluar Udhëtim S. Libri, duke e parë parë Seminarin nga një perspektivë personale jo vetëm mjaft origjinale autoriale, por edhe krahasimtare me komunikimet e kësollojshme të shkollave e të kulturave të të tjerëve, i bën atij një jehonë dhe rrah në opinionin e 153

154 zhvillimit të tij të vazhdueshëm në të gjitha rrafshet dhe në përputhje me interesat arsimore e kulturore të nxënësve/eve, të mësuesve e të prindërve shqiptarë në diasporë, respektivisht të të gjithë subjekteve që e ndërtojnë atë që tashmë e quajmë SHKOLLË SHQIPE NË DIASPORË. 154

155 V. PROGRAMI I SEMINARIT 155

156 17,10-19, SEMINARI I XI-të MBARËKOMBËTAR PËR MËSIMIN PLOTËSUES NË GJUHËN SHQIPE NË DIASPORË PEJË, KORRIK 2015 Adresa: Hotel DUKAGJININI PEJË, Tel: +381 (0) / info@hoteldukagjini.com, Adresa: "Sheshi i Dëshmorëve" 2, Pejë, Kosovë Lidhjet: Nuhi Gashi (MASHT e Kosovës, +381/38/ ose +377/44/ nuhi.gashi@rks-gov.net Rozalba Merdani (MAS e Shqipërisë Rozalba.Merdani@arsimi.gov.al Dita e parë, më Vendosja në hotel, dreka (13,00-14,30) dhe regjistrimi i 13,00-15,00 pjesmarrësve Hapja e seminarit me program artistik të fëmijëve/nxënësve të 15,00-15,30 shkollave të Pejës Fjalët/përshëndetjet Një mësuese nga diaspora 15,30-15,35 zyrtare të hapjes Fjalët përshëndetëse të Ministrave 15,35-16,00 Fjala përshëndetëse e kryetarit të komunës së Pejës Kush është Peja? Njohja me Pejën përmes një prezantimi multimedial (e bën kryetari ose një i autorizuar i tij) 16,00-16,30 SEANCË PLENARE Moderatorë/e: Nuhi Gashi (MAShT), Rozalba Merdani (MAS), Besim Avdimetaj (DKA-Pejë), NN (mësues/e) 1. Njohja me programin 16,30-17,10 2. ShShMP në diasporë aktualisht dhe kahet e zhvillimit të saj: Organizimi dhe politika, kurrikula dhe mjete mësimore dhe integrime shqiptare (Teza për dialog: N. Gashi, R. Merdani) Pauzë për kafe 17,10-18,00 Debat e dialog i hapur / Kohëzgjatja e fjalës: 1 herë deri në 3 18,00-18,45 minuta/ Veprimtari kulturore/shoqërore Shfaqje kulturore: Skena e Pejës për seminaristët 19,00-20,00 Darka me mbrëmje shoqërore-kulturore 20,00- Dita e dytë, më SEANCË PLENARE Moderatorë/e: Elfrida Begaj IZHA Nuhi Gashi (MAShT), NN (mësues/e) 09,00-09,30 Arjan Melonashi Mb udhët (film dokumentare me arbëreshet e Italisë) 09,30-9,50 Prof. Musa Kraja Aspekte të pedagogjisë famijlare me fëmijët në mërgim 156

157 12,00-12,50 09,50-10,20 Anila Kila (Greqi) Roli i prindërve në mësimin e gjuhës amtare në emigracion 10,20-10,40 Valentina Çela Problematika të veprimtarive ekstrakurrikulare me nxënësit emigrantë 10,40-11,20 Pauzë për kafe 11,20-11,50 Ermioni Cekani Metoda didaktike për mësimdhënie në klasa me fëmijë bilingualë 11,50-12,00 Formimi/sistemimi i grupeve Pauzë për kafe Punëtori tematike në grupe sipas interesimeve: Mbështetja profesionale e ShShMP në diasporë /ligjërata, përvoja etj/ Organizimi i një ore mësismore Tezat iniciale/nxitëse dhe moderator/e Salla 1 Libri (FT): Shqiptarët... 3 Arbër Salihu- (MAShT) Tema/njësia: Diaspora shqiptare (faqe 44) Salla 2 Libri (FT): Letërsi Feime Llapashtica (MAShT) shqiptare 2 Tema/njësia: Sikur gjithë botën të ma falin...(faqe 51) Salla 3 Libri (FT):Unë dhe të tjerët 2 Tema/njësia mësimore: Jemi shqiptarë (faqe 9) Shqipe Gashi-Ramadani (MAShT) 13-13,30 Prezantimi i rezultateve të grupeve në seancë plenare 13,00-15,00 Dreka dhe pushimi VEPRIMTARITË- SHOQËRORE-KULTURORE (Komuna e Pejës) 15,00-20,00 Guida turistike/kulturore e Pejës; njohja me qytetin e Pejës, një vizitë (në këmbë) nëpër njësitë themelore të SHTEGUT KULTUROR TË PEJËS 20,00--- Darka me mbrëmje shoqërore-kulturore (Ansambli Rugova ) Dita e tretë, më SEANCA PLENARE Moderatorë/e: Erida Koleci IZHA, Arbër Salihu (MAShT), NN (mësues/e) 09,00-09,20 Liri Qoshi Portofoli i të nxënit, element për menaxhimin e cilësisë së kurrikules se mesimit dhqip ne diaspore 09,20-09,40 Driton Kajtazi (Zvicër, drejtor i ISEAL-it në Lozanë) Shkolla me besim përcjell njohuri fetare e jo besime (vështrim mbi mësimin fetar në shkolla 09,40-10,00 Iliaz Bobaj Prezantim i botimeve: BOTA ESHTE E MADHE SHUME (poezi per femije) dhe 157

158 12,00-13,00 LEGJENDA E BUTRINTIT 10,00-10,20 Elfrida Begaj Mësimi në klasa të bashkuara 10,20-11,00 Pauzë për kafe Punëtori tematike dhe grupe sipas interesimeve: Mbështetja profesionale e ShShMP në diasporë /ligjërata, përvoja etj/ Fushat 11,00-12,00 1 Valdet Rama (Prishtinë, Teatri DODONA 2 Nexhmije Mehmetaj (mësuese në Zvicër), Skena dhe lojërat skenike në funksion identitar (teatër, animacione, kukulla, lojëra etj.) Planifikimi i një ore mësimore Teatri Planifikimi 3 Miradije Berishaj (Austri), Loja në funksion të nxitjes për mësim me grupmosha heterogjene 1 Valdet Rama (Prishtinë, Teatri DODONA Skena dhe lojërat skenike në funksion identitar (teatër, animacione, kukulla, lojëra etj.) 2 Kristina Gega Mësimi i gjuhës shqipe përmes fjalëve të urta dhe proverbave 3 Rizah Sheqiri (Suedi) Ngritja e kompetencave të mësimdhënies të mësuesve/eve në diasporë - sfidat dhe mundësitë (përvojë personale) 13,00 - Dreka dhe pushimi i drekës VEPRIMTARITË- SHOQËRORE-KULTURORË (Komuna e Pejës): 15,00-19,00 Loja në funksion didaktik Teatri Komunikime, përvoja Komunikime, krahasime, përvoja ndërkulturore Udhëtim me autobus në Radafc (Burimi i Drinit të Bardhë, Mulliri Berdynaj ) dhe nëpër Grykën e Rugovës deri në Bogaj; njohja me këto resurse dhe shijimi i tyre deri në orët e mbrëmjes (po ashtu kafe me ëmbëlsirë (komuna e Pejës). 20, 00- Darka me mbrëmje shoqërore-kulturore Dita e katërt, më SEANCA PLENARE Moderatorë/e: Anila Kila Greqi, Shqipe Gashi, Nuhi Gashi (MAShT), Rozalba Merdani (MAS), NN (mësues/e) 158

159 11,10-12,00 9,00-9,20 Kadri Dakaj (konsull i Republikës së Kosovës në Shtutgart) Mësimi plotësues shqip në landin BW të Gjermanisë (modeli konsullar-përvojat) 9,20-09,40 Ermira Kthupi Probleme të të mësuarit të shqipes trajtuar nga këndvështrimi i konceptit të interlinguas 09,40-10,00 Dr. Lilana Verdha (Konsulle e Përgjithshme Nderi e Shqipërisë në Finlandë) Përshtatja e fëmijëve të emigrantëve në kulturën e vendbanimit të ri 10,00-10,20 Hazir Mehmeti (mësues në Vjenë) Përvoja të planifikimit me tekstet e reja 10,30-11,00 Pauzë për kafe Punëtori tematike dhe grupe sipas interesimeve: Mbështetja profesionale e ShShMP në diasporë /ligjërata, përvoja, orë mësimore etj/ 12,00-13,00 13,00- Salla 1 Shpresa Dorda Rregullat e drejtshkrimit të gjuhës shqipe Salla 2 Erida Koleci "Të mësuarit e bazuar në projekte" (modele projektesh në kontekstin e mësimit plotësues në gjuhën shqipe në diasporë) Salla 3 Drita Kadriu Libri (FT): Puna dhe koha e lirë 2 Tema/njësia: Dasmat (faqe 32) Rigrupimi në seancë plenare: Ndarja e certifikatave dhe mbyllja formale e punimeve të seminarit Dreka 14,00 14,00 Shpërndarja sipas destinacioneve (Tiranë e Prishtinë) Fusha Trashëgimia kulturore /festat 159

160 Katalogimi në botim (CIP) Biblioteka Kombëtare e Kosovës Pjetër Bogdani 37(=18)(063) 008(=18) Shkolla për gjuhën dhe kulturën e atdheut dhe identiteti kombëtar / [E përgatiti dhe redaktoi e Nuhi Gashi]. Prishtinë : Ministria e Arsimit, e Shkencës dhe Teknologjisë ; Ministria e Arsimit dhe e Sportit e Shqipërisë, libra ; 24 cm. [Libri] f. : ilustr. Parathënie : f. 5 1.Gashi, Nuhi ISBN

161 Nga programi artistik i Shkollës... Asdreni Pejë Aty ku buron Drini i Bardhë 161