Disa rezultate në studimin e zhvillimit historik të gjuhës shqipe

Transcript

1 Kolec Topalli Disa rezultate në studimin e zhvillimit historik të gjuhës shqipe (Ligjëratë e mbajtur në Akademinë e Shkencave dhe të Arteve të Kosovës më , me rastin e pranimit anëtar i jashtëm i saj) Me synimin e paraqitjes së disa prej rezultateve të punës sime në studimin e gjuhës shqipe, dëshiroj t i bëj të njohur këtij auditori të nderuar disa aspekte të hulumtimeve në tri fusha të rëndësishme të gjuhës: fonetikës, gramatikës historike dhe etimologjisë. E kam nisur punën kërkimore para më shumë se 40 vjetësh, në fillim të viteve 70. Që në hapat e parë, krahas problemeve të shqipes së sotme, më tërhoqën gjeneza dhe burimi i dukurive të ndryshme. Prandaj edhe artikujt e parë janë një përzierje e dy aspekteve të studimit të gjuhës: sinkronisë e diakronisë. Por pas artikujve të parë, të botuar në vitet 80-90, iu kushtova tërësisht studimit historik të gjuhës, ku kanë dhënë kontribut të vyer shumë emra gjuhëtarësh të huaj e vendas, në radhën e të cilëve spikasin edhe dijetarët e akademikët nga Kosova: Selman Riza, Idriz Ajeti, Besim Bokshi e Rexhep Ismajli. E kam pasur dhe e kam për nder të eci në gjurmët e këtyre shkencëtarëve të nderuar, si edhe shumë të tjerëve nga Shqipëria e nga ngulimet arbëreshe, që punuan me përkushtim të veçantë, krahas gjuhëtarëve të huaj, që janë marrë me studimin e gjuhës shqipe. Faza e parë e studimeve të mia është ajo e hulumtimeve në fushë të fonetikës historike, fryt i të cilave janë 8 monografi për kapitujt më të rëndësishëm, duke u përmbyllur kjo fushë me hartimin e veprës Fonetika historike e gjuhës shqipe. Disa prej rezultateve të kësaj pune janë këto që vijojnë. 1) Në punë të theksimit të fjalëve, shqipja, në një kohë të hershme të zhvillimit të saj, që mund t i përkasë periudhës parahistorike, ka kaluar nga theksi i lirë i indoeuropianishtes në theks të ngulitur në rrokjen nistore, ashtu si disa gjuhë të tjera të familjes indoeuropiane, siç janë gjuhët gjermanike, letonishtja, çekishtja, latinishtja në fazën parahistorike etj. Dëshmi për këtë dukuri janë huazimet më të lashta që kanë hyrë në gjuhën shqipe nga greqishtja e vjetër e latinishtja dhe e kanë zhvendosur theksin e fjalës nga një pozicion më fundor në rrokjen nistore; si p.sh.: Nga greqishtja e vjetër Nga latinishtja Në gjuhën shqipe Nga latinishtja Në gjuhët gjermanike μᾱχανά mokën / mokër oleáster voshtër monēta gjerm. Münze compáter kumtër fenēstra gjerm. Fenster nováster noshtër cellārium gjerm. Keller Geórgius (it. Giorgio) Johánnes (it. Giovanni) Gjergj tolonārius gjerm. Zöllner Gjon Johánnes ang. John

2 - 2 - Në një fazë të dytë të zhvillimit të saj, shqipja ka kaluar në theksim parafundor, ashtu si latinishtja, polonishtja e kymrishtja e re, një gjuhë e grupit kelt. Me këtë dukuri, shqipja e vendos theksin e fjalës në rrokjen e fundit të temës para mbaresës, duke krijuar bashkë me mbaresat fjalë parafundore. Edhe kjo dukuri mund të ndiqet me huazimet më të vona që kanë hyrë në shqipe nga gjuhë me të cilat ka pasur marrëdhënie në periudhën e mesjetës. Huazime sllave Në gjuhën shqipe Huazime italiane Në gjuhën shqipe Huazime greke Në gjuhën shqipe lędina lëndínë mácchina makínë φάκελος faqéll lópata lopátë bálsamo balsám τριανδάφιλος trëndafíl névolja nevójë fábrica fabríkë πάτος Patós Theksim nistor ka pasur ilirishtja, çka përbën një argument të fortë të lidhjeve gjenetike me këtë gjuhë të vjetër, të folur në Gadishullin Ballkanik. Kurse kalimi i shqipes në theksim parafundor është një dukuri e brendshme e saj, që është zhvilluar në kohën e vonë latine, gjithësesi në mijëvjeçarin e parë, dhe siç e dëshmojnë shembujt e dhënë, ka filluar të veprojë para fillimit ose në fazën më të hershme të marrëdhënieve me gjuhët sllave, me italishten dhe me greqishten e mesme e të re. Pas këtij procesi në sistemin prozodik të gjuhës shqipe nuk kanë ndodhur ndryshime të tjera. 2) Se ç rol ka luajtur ndryshimi i theksit të gjuhës shqipe, mund ta ilustrojmë me evolucionin e fjalëve që nisin me grupin tingullor: vo- / va-. Ky grup tingullor historikisht ka origjinë diftongore, meqenëse është formuar nga zbërthimi në diftong i zanores /o/ në një periudhë të hershme të shqipes, gjë që duket në rrethin e ngushtë të fjalëve që ka përfshirë. Të trashëguara Fjala shqipe vorr / varr vojta / vajta v / vatër vok / vak vesh Burimi ie. ēr- dhe, tokë, gr. hñáò, gjerm. l. vj. erda dhe, tokë ie. ēi9- shkoj, eci, lat. eo, gr. åqìé ie. āt-, av. ātarš, pers. re ādar zjarr ie. āi9q u - i rrafshët, i përshtatshëm, lat. aequus i barabartë ie. āu s- vesh, dëgjim, lit. ausìs, got. ausō *vosh ~ vesh khs. i vogël ~ të vegjël

3 - 3 - Huazime të moçme vodhë / vadhë voj / vaj (i) vorfën / (i) varfër voshtër vepër gr. vj. ïnç lat. olium lat. orphanus lat. oleaster lat. opus ~ opera (i) verbër lat. orbus -ën / -ër formant shumësi Ky grup tingullor është krijuar për një periudhë të gjatë kohe duke kaluar nëpër disa faza, nga të cilat e fundit është zhvilluar para periudhës së shqipes së shkruar. Faza e parë është diftongimi i zanores /o/ në /u ó/, ashtu siç ka ndodhur në disa raste edhe në italishte, p.sh.: uovo nga lat. ovum, uomo nga lat. homo. Pas këtij procesi, për shkak të theksimit nistor të shqipes së lashtë, theksi i fjalës u zhvendos mbi gjysmëzanoren /u /, duke kaluar diftongu /u ó/ në togun zanor /úo/ (faza e dytë). Në këtë fazë ky tog doli në një shteg me togun zanor të fjalëve që përmbanin një sonante hundore a lëngëzore (ftuo, kruo), prandaj të gjitha këto togje në dialektin e Jugut e shndërruan togun zanor /uo- / në / ua-/. Pas këtij ndryshimi këto togje u ndanë, meqenëse ndodheshin në pozicione të ndryshme të fjalës; si rrjedhim, togjet /úo- / úa-/, që ndodheshin në ballë të fjalëve, e zhvendosën edhe një herë theksin, këtë radhë nga zanorja nistore në zanoren e dytë të togut (/úo- / úa-/ > /u ó- / u á- /). Kjo zhvendosje e dytë, që krijonte fjalë parafundore, ka pasur si shkak rregullimin mekanik të theksit të shqipes. Pas kësaj lëvizjeje zanorja e ballit të fjalës, që mbeti e patheksuar, u kthye në gjysmëzanore dhe më vonë në fërkimoren /v/, duke krijuar ndryshimin /vo- / va-/ ndërmjet dy dialekteve. Nëse togjet zanore úo / úa të fjalëve voj / vaj, v / vatër ndoqën një rrugë tjetër që ndryshonte nga ajo e togjeve -úo- / -úa- të fjalëve ftuo / ftua, kruo / krua, kjo ndodhi për arsye se togu zanor i grupit të parë ishte në kushte të tjera nga ai i grupit të dytë: i pari ndodhej në ballë të fjalës në tema daktilike, kurse i dyti ndodhej në fund të saj në tema trokaike. VOTËR ~ VATËR : ie. ātar- uótër v /vatër lat. ovum > it. uovo lat. homo > it. uomo v /vatër

4 - 4 - uótër ú v /vatër uótër ú ú /úatër o uótër uó ú úo ú /úatër úo- / úa- Ịótër /Ịátër Ịó- / Ịá- vo- / vav /vatër vo- / va- on > õ > o óu úo úo- / úa- Ịó- / Ịá- vo- / va-

5 - 5-3) Problemi tjetër që do të trajtojmë është: cila është mosha e tingujve të shqipes? Sigurisht, mosha e tyre nuk mund të përcaktohet ashtu si mosha e një njeriu, por disa rezultate pozitive mund të arrihen duke përdorur metodën krahasimtare, që merr si pikënisje, nga njëra anë, gjuhën indoeuropiane dhe nga ana tjetër, shqipen e sotme. Shqipja, me 36 fonemat e saj, paraqet një sistem tingullor mjaft të zhvilluar me më tepër fonema se shumë gjuhë të kontinentit tonë. Ky sistem është formuar gjatë shekujve dhe ka ndryshuar me kalimin e kohës. Në të ka tinguj të trashëguar, me moshë sa vetë gjuha; por ka edhe tinguj më të ri, që kanë dalë nga tinguj të tjerë ose janë formuar në rrymë të zhvillimit të brendshëm në periudha të ndryshme të zhvillimit të saj. Le të analizojmë moshën e zanoreve. Fazat e zhvillimit Zanoret Shembuj Faza I (e trashëguar) Faza II (parahistorike) Faza III (historike) A I U E O Y Ë i athët : ie. aṡ-, gr. ἄκρος majë, lat. acidus i thartë, lit. asztrùs i mprehtë ; atë : ie. atta, gr. ἄττα plak, got. atta atë, lat. atta kujdestar ; amë : ie. amma, isl. vj. amma gjyshe, gr. ἄμμα nënë hi : lat. cinis gji : lat. sinus lidh : ie. liĝ-, lat. ligāre lidh ujë : ie. ud-, ind. vj. udán(i) ujë, gr. ὕδωρ ujë ; (e) tu : ie. tu, ind. vj. tú, gr. (dor.) τύ; tul : ie. tu- fryhem, ind. vj. tūlam tufë puplash, pambuk, gr. τύλος kallo, fryrje mbledh : ie. leĝ- mbledh, gr. λέγω, lat. legō mbledh e lexoj ; kredh : ie. kerd- hidhem, kërcej, irl. vj. focerdaim hedh, bret. vj. credam shkoj çjerr : ie. sker- ndaj, pres, nord. vj. skera copëtoj, gjerm. l. vj. sceran ndaj, pres O-ja (e trashëguar): natë : ie. nokt-, lat. nox, noctis; ah : ie. osk-, gr. ὀξύα O-ja (e sotme): m : ie. māter, lat. māter, ind. vj. mātár mot : ie. mēt-, lit. mḝtas vit, kohë ; hyll : ie. sūl- diell, shyta : ie. sū-t brymë < lat. brūma, myk < lat. mūcus shtyllë < gr. στύλος, qypër < gr. κύπερη I. Ë-ja e patheksuar: amë : lat. amma, atë : lat. atta pëllambë < gr. vj. παλάμη, frashër < lat. fraxinus II. Ë-ja e theksuar (tosk.) : zë : ie. ĝ Ịh on-, bënj : ie. b h anṏō mëngër < gr. μάγγανον,

6 - 6 - këmbë < lat. camba Nga sistemi i lashtë i gjuhës indoeuropiane gjuha shqipe ka trashëguar zanoret -a-, -i-, -u- dhe -e-. Këto 4 zanore janë të moçme sa vetë gjuha shqipe, domethënë mosha e tyre matet me mijëravjeçarë. Përkundrejt këtyre, zanoret e tjera, -o-, -y- dhe -ë-, kanë dalë nga evolucioni i zanoreve të tjera. Gjuha indoeuropiane e ka pasur zanoren -o-, por në gjuhën shqipe, ashtu si në disa gjuhë të tjera, është shndërruar në zanoren -a-; si rrjedhim, -o-ja e sotme ka dalë nga zanore të tjera, nga zanoret e gjata -ā- dhe -ē-. Por ky shndërrim është i periudhës parahistorike, me të cilin ajo afrohet me gjuhët gjermanike dhe balto-sllave. Më vonë se zanorja -o- është formuar zanorja -y-, meqenëse me të dalin edhe disa huazime latine, që kanë pasur një -ū- të gjatë në atë gjuhë; si rrjedhim, ky tingull mund të jetë formuar në periudhën e kontakteve me atë gjuhë të lashtë, gjithsesi në mijëvjeçarin e parë. Për formimin e zanores -ë-, më e reja në sistemin tonë zanor, duhen dalluar dy raste. Rasti i parë është -ë-ja e patheksuar me burim nga çdo zanore tjetër, një dukuri që përfshin mbarë shqipen dhe i përket mijëvjeçarit të parë. Kësaj dukurie i janë nënshtruar huazimet nga greqishtja e vjetër dhe nga latinishtja; por ajo pushon së vepruari mbi huazimet më të reja mesjetare nga gjuhët sllave, italishtja e greqishtja e mesme dhe e re. Rasti i dytë është -ë-ja e theksuar, që është një dukuri me karakter dialektor dhe lidhet me hundorësinë e zanoreve; meqenëse vetëm disa prej zanoreve të hundorëzuara shndërrohen në këtë tingull; si rrjedhim, dukuria është më e re, por gjithsesi, edhe ajo është zhvilluar në mijëvjeçarin e parë, para fillimit të marrëdhënieve me gjuhët sllave, italishten dhe greqishten e re. Fazat e zhvillimit Faza I (e trashguar) Faza II (parahistorike) Faza III (historike) mijëvjeçari I Bashkëtingëlloret Hundoret -m-, -n- Lëngëzoret -l-, -r- Grykoret -k-, -g- Buzoret -p-, -b- Dhëmboret -t-, -d- Fërkimoret -sh-, -h-, -f-, -v- Fërkimoret -th-, -dh- Qiellzoret -q-, -gj- Sonantet -nj-, -j-, Shembuj mi : ie. mūs, lat. mūs, gr. μῦς, sll. vj. myšь natë : ie. nokt-, lat. nox, lit. naktìs, got. nahts laj : ie. loị, gr. λόω, lat. lavo-,āre, isl. vj. lauđr rosë : ie. erōd-, gr. ἐρωδιός, lat. ardea, nord. vj. arta kap : ie. kap-, ind. vj. kapatī, gr. καπέτις, lat. capio,-ĕre gur : ie. g Ị er-, ind. vj. girí-ḥ, sll. vj. kisht. gora mal (i) parë : ie. pẳịo-, ind. vj. purvaḥ, gr. πρώτος, lat. primus ballë : ie. b h el-, ind. vj. bhālam, prus. vj. ballo tjerr : ie. ter-, gr. τείρω, lat. tero, lit. trinù dem : ie. demā, irl. vj. dam, gr. δαμάλις, pers. re dām shoh : ie. sek-, lat. sequor, gjerm. l. vj. sëhan, lit. sekù helm : ie. skel-mo, trak. σκάλμη, isl. vj. skalm fuqi : ie. spē(i)-, let. spēks forcë, spḝju mundem valë : ie. Ịel-, gjerm. l. vj. wëlla, sll. vj. vlъna, lit. vilnìs thadër : ie. ṡes-, gr. κεάζω çaj, lat. castro,-āre pres dhëndër : ie. ĝem(e), gr. γαμβρός, ind. vj. jāmātar qershi < gr. vj. κερασία, qytet < lat. civitātem gjarpër : ie. serp-, ind. vj. sarpá, lat. serpens një : ie. anṏom, lat. ūnus, got. ains, gr. οἴνη jam : ie. esmi, arm. em, lit. esmí

7 - 7 - Faza IV (historike) mijëvjeçari II (gjysma I) Lëngëzoret -ll-, -rr- Fërkimoret -s-, -z- Fërkimorja -zh- Afrikatet -c-, -ç- -x-, -xh- llërë : ie. eleṏ-, gr. ὠλένη, lat. ulna, got. aleina rreth : ie. rot-, lat. rota, gjerm. l. vj. rad; rrallë < lat. rarus sjell : ie. q Ị el-, lat. colo, gr. πέλομαι, ind. vj. cárati mas < matṏo, mars < lat. martius, porosit < sll. poruçiti zjarr : ie. g Ịh erm, gr. ϑερμός, Zanë < lat. Diana zhdredh < sh-dredh, zhur < lat. saburra, zheg < sll. žega këpucë < këputë-zë, cili < të + sij, ca < sa guxoj < lat. cottizāre, nxij < n- + (i) zi çerdhe : ie. sṡerd h -, ilir. Skerdilaidas, ind. vj. çardha xhudhi < it. giudio, xhagajdur < it. giocatore Përcaktimi i moshës së bashkëtingëlloreve është një proces më kompleks, në radhë të parë për numrin e tyre më të madh. Nga 29 bashkëtingëlloret e shqipes, vetëm 10 prej tyre vijnë drejtpërdrejt nga gjuha indoeuropiane. Këto janë: sonantet hundore -m-, -n-; lëngëzoret - l-, -r-; grykoret -k-, -g-, buzoret -p-, -b- dhe dhëmboret -t-, -d-. Këto janë bashkëtingëlloret më të lashta të gjuhës shqipe, mosha e të cilave është e njëjtë me atë të gjuhëve të tjera. Një periudhe të lashtë i përket edhe fërkimorja -sh-, që e ka burimin te -s-ja e trashëguar. Lashtësinë e saj e dëshmon edhe fakti se këtë përfundim ka pasur -s-ja e trashëguar edhe në disa gjuhë të tjera të familjes indoeuropiane, si në gjuhët ariane, baltosllave, në armenishte etj. Pra, -sh-ja nga -s-ja e trashëguar mund të jetë formuar kur shqipja ishte në fqinjësi me këto gjuhë, që përbëjnë grupin satem. Edhe disa fërkimore të tjera janë formuar në periudhën parahistorike nga fonema të tjera, ose nga grupe bashkëtingëlloresh. Të tilla janë bashkëtingëlloret -h-, -f-, -v-. Periudhës historike, kohës së marrëdhënieve me latinishten, i përkasin bashkëtingëlloret ndërdhëmbore - th-, -dh-; qiellzoret -q-, -gj-, sonantet -nj-, -j-, lëngëzoret -ll-, -rr-, që mund të jenë formuar në mijëvjeçarin e parë. Më të vona, duke u lidhur me mijëvjeçarin e dytë janë fërkimoret -s-, -zdhe afrikatet -c-, -x-, -ç-, -xh-. Këto të fundit janë tingujt më të rinj të gjuhës shqipe; megjithatë, këto mund të jenë formuar në gjysmën e parë të mijëvjeçarit të dytë, sepse tek autorët e vjetër ato dalin të formuar. Me formimin e afrikateve në gjysmën e parë të mijëvjeçarit të dytë merr fund formimi i sistemit bashkëtingëllor dhe i tërë sistemit fonematik të gjuhës shqipe. Nga mosha e bashkëtingëlloreve varet shkalla e prodhimtarisë së tyre në fjalorin e shqipes. Përgjithësisht, sa më të lashtë të jenë tingujt në gjuhën shqipe, aq më prodhimtarë janë ato; përkundrazi, sa më të rinj të jenë, aq më pak prodhimtarë janë. Kjo është arsyeja që, ndërsa me tingujt -p-, -k-, -m-, -n-, -b, -d-, -l- etj. është numri më i madh i fjalëve të shqipes; përkundrazi, me afrikatet -c-, -x-, -ç-, -xh- është numri më i vogël i tyre. 4) Faza tjetër e studimeve të mia në fushë të gjuhës shqipe është gramatika historike. Pas disa artikujve të botuar për çështje problematike, kam botuar 4 monografi për kapitujt më të rëndësishëm të kësaj fushe: për përemrat, nyjat, sistemin emëror dhe sistemin foljor. Pas këtyre kam hartuar Gramatikën historike të gjuhës shqipe, prej së cilës dëshiroj të paraqes disa nga rezultatet e mia në studimin e njërës prej formave foljore më problematike: së ashtuquajturës mënyrës dëshirore. Pas përpjekjeve të gjuhëtarëve për ta nxjerrë këtë formë foljore disa prej latinishtes, të tjerë në zhvillim të brendshëm të gjuhës shqipe, prej vitesh kemi ardhur në përfundimin se forma foljore e mënyrës dëshirore është e trashëguar nga gjuha indoeuropiane dhe se

8 - 8 - përdorimet e saj dëshmojnë se shprehja e dëshirës së folësit është vetëm njëri prej përdorimeve të kësaj forme, krahas përdorimeve të tjera, që ruhen nëpër dialekte. Nr. Ku përdoret Shembuj 1 në protasat e periudhave hipotetike pas lidhëzës kushtore në 2 në fjali të varura, që nisin me përemra të pacaktuar ose me ndajfolje lidhore, që përmbajnë foljen do 3 në fjali të varura me një përemër të pacaktuar 4 në fjali të varura para lidhëzave ku, nga, kur, sa, që, qysh etj. 5 në fjali të përbëra me kuptim urdhëror-lejor Në pastë ra vathi, kam veshin Ndë rafsha, mos u vrafsha Buzuku: gruoja në fëjeftë, fëjen ṿde e shtatët kat mortār a) me foljen jam: kushdo qoftë; cilido qoftë; kudo qoftë; kurdo qoftë; sido qoftë; b) me folje të tjera: Kudo shkosha, mos u rrzofsha; Kudo rafsha, mos u vrafsha. Kush daftë, kjaftë e kurr mos këndoftë; Kush mos levdoftë vedin, i u djegët kasolla; Kush e ndjeftë e e kallxoftë, u baftë gur e u verboftë; Kush e digjoftë e diftoftë, u thaftë në bres e teposhtë. Qoftë ku vetoftë e bumbulloftë; Se kjosh gjallë, kurr mos t u hjekët mêç çika e tejdetit; Kur lafsh dur e faqe, ti bijë, t ngriftë ujt e ar serm; Buzuku: qysh kloftë bām, ju të besoni; Ljuftë qoftë, gjak mos qoftë; Vendin e huej e levdosha, por kurr mbrendë mos i vosha; Ma mirë thaçin dredhoi Leka se mbet Leka Vajza n atë rasë thotë: Kjoftë ba kjo fejesë! Nga shembujt e mësipërm duket qartë se mënyra dëshirore e foljes ka modalitet lidhor për të shprehur një supozim dhe kuptimin kohor të së ardhmes. Prandaj edhe kur shprehim një dëshirë, folja ka kuptimin e mënyrës lidhore. Këtë e dëshmon fakti se edhe në gjuhët që nuk kanë një formë foljore për të shprehur një dëshirë, e shprehin atë me mënyrën lidhore, si p.sh.: Latinisht Gjermanisht Ang. Italisht Frëngjisht prosit es lebe long live cosi sia sois heureux Forma foljore e mënyrës dëshirore në gjuhën shqipe ka si formant të veçantë një -s-, që del në të gjitha format vetore, me përjashtim të vetës III njëjës, ku ajo ka rënë, meqenëse u ndodh në një grup bashkëtingëlloresh, ku haptë ka dalë nga hapshtë e shkoftë nga shkofshtë. Ky formant ka qenë formanti i së ardhmes sigmatike në gjuhën indoeuropiane, që ka kuptim kohor të ardhmë dhe modalitet lidhor. Një formë të tillë e kanë pasur edhe disa gjuhë të tjera indoeuropiane, prandaj e ashtuquajtura mënyrë dëshirore origjinarisht është e ardhmja sigmatike me formantin -s-, që krahasohet me të njëjtën formë të indishtes së vjetër, lituanishtes, greqishtes etj. Shqip Indishte e vjetër Greqisht Lituanisht

9 - 9 - hap-sh-a dâ -syâ mi δώ-σ-ω du* -s-iu hap-sh dâ-sya si δώ-σ-εις du* -s-i *hap-sh-të > haptë dâ-sya ti δώ-σ-ες du* -s hap-sh-im dâ-syâ mas δώ-σ-ομες du* -s-ime hap-sh-it dâ-sya t a δώ-σ-ετε du* -s-ite hap-sh-in dâ-sya nti δώ-σ-οντι du* -s Formanti tjetër, bashkëtingëllorja -f-, që e marrin foljet me temë në zanore, e ka burimin në zhvillim të brendshëm të gjuhës shqipe. Meqenëse mënyra dëshirore ndërtohet mbi bazën e formës së pjesores, foljet me temë në zanoren -o- kanë pasur pjesoren me diftong, punuo, shkuo, që në një fazë më të lashtë dilte me formën punoị, shkoị. Forma e dëshirores, e ndërtuar me formantin -sh- nga diftongu -oị-, pësoi të njëjtin ndryshim si huazimi latin causa, që ka dhën shqipen kafshë, domethënë gjysmëzanorja e diftongut kaloi nëpër shkallët: -Ị- > -v- > -f-; si rrjedhim: shkoị + -sh- u bë shkofsh, punoị + -sh- u bë punofsh. 5) Faza e fundit e studimeve në fushë të historisë së gjuhës shqipe është etimologjia. Sipas një projekti të hartuar para dy vjetësh dhe të miratuar nga Këshilli Shkencor i Institutit të Gjuhësisë, kam nisur hartimin e një fjalori etimologjik, i cili do të botohet vitet e ardhshme në 4 vëllime. Vëllimin e parë e të dytë tashmë i kam përfunduar dhe pritet botimi i tyre. Po vijoj punën për vëllimin e tretë. Një punë e tillë e ka zanafillën në vitet që mbyllën shekullin e kaluar, atëherë kur nisa kërkimet dhe hulumtimet në fushë të historisë së gjuhës shqipe, dhe mungesa e një fjalori të tillë qe një pengesë serioze për të arritur rezultatet e dëshiruara; si rrjedhim, u detyrova të hulumtoj shumë etimologji të pastudiuara nga dijetarët më parë dhe të ndreqi mjaft të tjera, të cilave u ishte dhënë një shpjegim tjetër. Për hartimin e këtij fjalori kam shfrytëzuar studimet e kryera në këtë fushë prej më shumë se një shekulli e gjysmë nga dijetarë të tjerë; prandaj ajo do të jetë një vepër për të tashmen dhe për të ardhmen. Për të tashmen është një pasqyrë e rezultateve më të fundit që ka arritur shkenca e etimologjisë që nga zanafilla e deri në ditët tona, me përpjekje për t i çuar ato më tej; për të ardhmen do të jetë një pikënisje për studime të tjera të kësaj fushe. Jemi të bindur se një vepër e tillë, për vështirësitë e mëdha që ka kjo fushë dhe për mangësitë e tjera që paraqet studimi i shqipes, nuk mund të quhet asnjëherë e përfunduar, aq më pak e përkryer. Ajo përbën vetëm një piketë të re në udhën e gjatë të studimeve etimologjike për gjuhën shqipe, e cila do të pasohet nga shumë të tjera në të ardhmen. Jetoj me shpresë se do ta përfundoj edhe këtë vepër të dobishme dhe të domosdoshme për studimet tona albanologjike.