ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΘΕΜΑ: ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΧΡΗΜΑΤΟΣ

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΕΩΝ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΘΕΜΑ: ΠΟΣΟΤΙΚΗ ΘΕΩΡΙΑ ΤΟΥ ΧΡΗΜΑΤΟΣ ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ: ΜΑΝΩΛΑΚΗ ΙΩΑΝΝΑ Α.Μ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΟΙΚΟΝΟΜΑΚΗΣ ΧΙΟΣ 2004

2 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΕΛΙΔΑ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 1.1: Ιστορική εμφάνιση της ποσοτικής θεωρίας και το περιβάλλον όπου εμφανίστηκε 1.1.1: Μερκαντιλιστές 1.1.2: Budin Locke 1.1.3: Steuart-Hume 1.2: Η ποσοτική θεωρία σε μια σύγχρονη γραφή 1.3: Ο μηχανισμός «ροής των πολύτιμων μετάλλων» και το «εμποροκρατικό δίλημμα» ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 2.1: Σύγχρονες εκφράσεις της ποσοτικής θεωρίας 2.2: Νεοκλασική Θεωρία 2.2.1: Υπόδειγμα μακροοικονομικής ανάλυσης : Σύντομη παρουσίαση του νόμου του Say : Η αμφισβήτηση του νόμου του Σαι : Η απάντηση στην αμφισβήτηση ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 3.1: Η Γενική Θεωρία του Keynes 3.1.1: Η αρχή της ενεργού ζήτησης 3.1.2: Οι συνέπειες της αρχής της ενεργού ζήτησης 3.2: Η ανατροπή του νόμου του Σαι

3 3.3: H κριτική του Keynes για το νόμο του Say 3.4: Το διάγραμμα IS-LM 3.5: Οι κριτικές 3.5.1: Η κριτική του Keynes προς τους μερκαντιλιστές 3.5.2: Κεϋνσιανή κριτική προς την υπόθεση της σταθερής ταχύτητας κυκλοφορίας του χρήματος 3.5.3: Αντιφάσεις Κeynes στην ποσοτική θεωρία 3.5.4: Κριτικές ως προς την ποσοτική θεωρία 3.5.5: Η ποσοτική θεωρία σύμφωνα με τον Μαρξ και το χρήμα ως κεφάλαιο ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

4 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Στόχο της παρούσας εργασίας αποτελεί η μελέτη της ποσοτικής θεωρίας του χρήματος από την μερκαντιλιστική περίοδο (16 ος αι.) έως και την Μαρξική περίοδο (19 ος αι). Η μελέτη αυτή χωρίζεται σε τρία κεφάλαια. Το Κεφάλαιο 1 αναφέρεται στη μερκαντιλιστική περίοδο. Τη συγκεκριμένη περίοδο κύριος στόχος ήταν η ενθάρρυνση της ταχύρυθμης μεγέθυνσης του εμπορίου, επιδιώκοντας την ενίσχυση της ροής πολύτιμων μετάλλων, γεγονός που επιτάχυνε τη μετάβαση από τη φυσική στη χρηματική οικονομία. Η μερκαντιλιστική θεωρία ασχολήθηκε με δύο ζητήματα: α) του εξωτερικού εμπορίου και β) της ρύθμισης της χρηματικής κυκλοφορίας. Την ίδια περίοδο η στοιχειώδης διατύπωση της ποσοτικής θεωρίας του χρήματος είχε γίνει από τον Budin, ο οποίος είναι ο πρώτος που το 19 ο αιώνα συνδέει το γενικό επίπεδο τιμών με την ποσότητα κυκλοφορούντος χρήματος υποστηρίζοντας ότι η βασική αιτία αυξήσεως των τιμών είναι η αύξηση της ποσότητας του κυκλοφορούντος χρήματος. Η αξία του χρήματος εξαρτάται από την αγοραστική δύναμη και είναι αντιστρόφως ανάλογη με την ποσότητα του χρήματος που κυκλοφορεί. Αργότερα ο Locke θα διατυπώσει τη βελτιωμένη μορφή της θεωρίας, υποστηρίζοντας ότι το επίπεδο τιμών είναι ανάλογο προς τη σχέση μεταξύ ποσότητας χρήματος και όγκου του εμπορίου. Στο τέλος της περιόδου εμφανίζονται ο Hume και ο Steuart να διατυπώνουν δύο συγκρουόμενες χρηματικές θεωρίες. Και ο Hume ασχολήθηκε με την ποσοτική θεωρία του χρήματος, σύμφωνα με την οποία η αγοραστική δύναμη του χρήματος καθορίζεται από τη συνολική ποσότητα. Θεωρία που, δυστυχώς, ήταν ανεπαρκής. Ο Steuart, σε αντίθεση με τον Hume, υποστηρίζει ότι η τιμή των αγαθών καθορίζεται 4

5 από τις διεργασίες ζήτησης και ανταγωνισμού και όχι από την ποσότητα χρήματος κάθε χώρας. Στη σύγχρονη μορφή της, η ποσοτική θεωρία εκφράζεται με τη σχέση M*V=P*Y. Αν η ταχύτητα κυκλοφορίας χρήματος (V) και το πραγματικό εισόδημα (Υ) είναι σταθερά, υπάρχει καθεστώς πλήρους απασχόλησης των συντελεστών παραγωγής και η αύξηση του κυκλοφορούντος χρήματος θα επιφέρει αύξηση των τιμών. Στο Κεφάλαιο 2 ο Friedman διατυπώνει μια βελτιωμένη μορφή της ποσοτικής θεωρίας: M*V=P*Y. Αν η ταχύτητα κυκλοφορίας χρήματος (V) είναι σταθερή, τότε οι μεταβολές στο πραγματικό εισόδημα (Ρ*Υ) προέρχονται από τις μεταβολές της προσφοράς του χρήματος (Μ). Ο Friedman αντικαθιστά την ταχύτητα V με τη ζήτηση για ρευστά χρήματα, που υποθέτει ότι είναι ένα ποσοστό της χρηματικής αξίας των συναλλαγών (Ρ*Υ). Η αξία του χρήματος καθορίζεται από το γενικό επίπεδο τιμών και δίνεται απ την εξίσωση της προσφοράς ως προς τη ζήτηση: Μ=κ*Ρ*Υ. «Βλέπει» το χρήμα σαν μέσο διεργασίας πληρωμών και όχι σαν αγαθό. Αργότερα ακολουθεί ο Νόμος του Say. Ο Νόμος αυτός υποστηρίζει ότι το χρήμα απλά διευκολύνει την ανταλλαγή των αγαθών, αγνοεί το επιτόκιο και πρεσβεύει ότι τα εισοδήματα θα διατεθούν εξ ολοκλήρου για τη ζήτηση προϊόντος και η συνολική ζήτηση σε «αξία» θα είναι ίση με την τιμή που προσφέρεται το προϊόν. Ο Νόμος του Say δέχθηκε έντονη αμφισβήτηση και από τον Μάλθους, ο οποίος αρνείται τον ουδέτερο ρόλο του χρήματος, το Sismondi και τον Keynes. Οι οικονομολόγοι της εποχής εκείνης, θεωρούσαν το πλαίσιο με το οποίο αμφισβητείται ο νόμος του Say, ανεπαρκές και λανθασμένο. Τα επιχειρήματά τους οδηγούσαν σε ισορροπία των αγορών εργασίας, χρήματος, αγαθών και πλήρους απασχόλησης των συντελεστών παραγωγής. 5

6 Το Κεφάλαιο 3 επικεντρώνεται κυρίως στις οικονομικές θεωρίες και μελέτες του Keynes. Το έργο του Keynes διέπει αναμφίβολα η «αρχή της ενεργού ζήτησης», η οποία διακρίνει «την παραγωγική ικανότητα» και την «πραγματική παραγωγή». Ο Keynes δίνει προτεραιότητα στη ζήτηση σε σχέση με την παραγωγή. Αυτό, όμως, σημαίνει «αναποδογύρισμα» του Νόμου του Say. Ακόμη, σύμφωνα με την κεϋνσιανή θεωρία, είναι δυνατό να υπάρχει ισορροπία στην αγορά εμπορευμάτων, η οποία ισορροπία να μην αντιστοιχεί σε καθεστώς πλήρους απασχόλησης. Στην παρούσα μελέτη παρουσιάζεται αναλυτικά η κεϋνσιανή θεωρία με βάση το διάγραμμα IS LM. Οι μερκαντιλιστές, για τον Keynes, επιδιώκοντας ευνοϊκό εμπορικό ισοζύγιο, προωθούσαν και την ενθάρρυνση των εγχώριων επενδύσεων και την απόκτηση πολύτιμων μετάλλων που θα είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση των επενδύσεων στο εξωτερικό. Οι οπαδοί του Keynes αμφισβητούσαν την υπόθεση της σταθερότητας της κυκλοφοριακής ταχύτητας στην ποσοτική θεωρία του χρήματος. Και ο Keynes έπεσε σε αντιφάσεις στην ποσοτική θεωρία. Στην αρχή θεωρούσε το χρήμα εξωγενώς καθορισμένο μέγεθος, ενώ σε νεότερα συγγράμματα του, το χρήμα διαφαίνεται ως ενδογενώς καθορισμένο μέγεθος. Στο τέλος του Κεφαλαίου 3 παρουσιάζεται η ποσοτική θεωρία του χρήματος σύμφωνα με τον Marx. Για εκείνον, ποσοτική σχέση ανάμεσα στην ονομαστική προσφορά χρήματος και στο επίπεδο τιμών δεν υπάρχει. Ο Marx εισάγει στην ποσοτική θεωρία μια νέα έννοια, «το πιστωτικό χρήμα», το οποίο παράγεται απ το πιστωτικό σύστημα στο πλαίσιο «οφειλέτης πιστωτής». 6

7 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ιστορική εμφάνιση της ποσοτικής θεωρίας και το περιβάλλον όπου εμφανίστηκε Μερκαντιλιστές Πρώτοι απ όλους που ασχολήθηκαν με το ζήτημα του χρήματος ήταν οι μερκαντιλιστές. Πίστευαν ότι ο πραγματικός πλούτος μιας χώρας είναι το χρήμα της και δεύτερον ότι η πραγματική πηγή του πλούτου είναι το εξωτερικό εμπόριο κα όχι η παραγωγή (όπως υποστήριζαν οι Φυσιοκράτες και ο Smith). Η μερκαντιλιστική πολιτική επικέντρωσε την προσοχή της σε δύο στενά σχετιζόμενα προβλήματα :1) το ζήτημα του εξωτερικού εμπορίου και του εμπορικού ισοζυγίου και 2) το ζήτημα της ρύθμισης της χρηματικής κυκλοφορίας. Μπορούμε να διακρίνουμε τρεις περιόδους στον τρόπο που προσεγγιζόταν η λύση αυτών των ζητημάτων: α) την πρώιμη μερκαντιλιστική περίοδο, β) την περίοδο της ανεπτυγμένης μερκαντιλιστικής θεωρίας και γ) τις αρχές της αντίθεσης στο μερκαντιλισμό. α)οι πρώτοι μερκαντιλιστές έδιναν ιδιαίτερη προσοχή στη χρηματική κυκλοφορία. Αυτό οφειλόταν εν μέρει στην «επανάσταση των τιμών» που γνώρισε η Ευρώπη το 16 ο αιώνα. Η τεράστια αύξηση της μάζας των πολύτιμων μετάλλων, η τιμή των οποίων είχε πέσει λόγω μεγαλύτερης ευκολίας εξόρυξης τους, παρήγαγε μια καθολική αύξηση 1 Η ανάλυση αυτού του κεφαλαίου βασίζεται σε «Ιστορία Οικονομικών Θεωριών» - Isaak Ilych Rubin σελ.41,42,47,107,, ,464,465,468. «Ιστορία Οικονομικής Ανάλυσης» - Ρηγινού Δ. Θεοχάρη σελ.40,41,51,52,54,55,74,75. «Εισαγωγή στην Οικονομική Ανάλυση Γιάννης Μήλιος, Γιώργος Οικονομάκης, Σπύρος Λαπατσιώρας, σελ

8 των τιμών. Παρ όλο ότι οι μισθοί αυξάνονταν, υπολείπονταν της αύξησης των τιμών. Η πρώιμη μερκαντιλιστική πολιτική ήταν δημοσιονομική πολιτική που στόχο είχε την ενίσχυση των κρατικών ταμείων είτε άμεσα μέσω των δασμών εισαγωγής και εξαγωγής είτε με την αύξηση πολύτιμων μετάλλων. Απαγόρευαν την έξοδο χρυσού και αργύρου από τη χώρα και προσελκούσαν αυτά τα μέταλλα από το εξωτερικό, η πρώιμη μερκαντιλιστική πολιτική προσανατολίζονταν στη βελτίωση του νομισματικού ισοζυγίου της χώρας και μπορεί να οριστεί ως σύστημα νομισματικού ισοζυγίου. Καθώς αναπτύσσονταν το εμπόριο και η βιομηχανία, η πολιτική αυτή άρχισε να εμποδίζει την ανάπτυξη του εμπορίου. Οι έλεγχοι που ασκούσε μπορούσαν να διατηρηθούν μόνο στο βαθμό που οι εμπορικές δοσοληψίες με το εξωτερικό διεξάγονταν σε σκληρό νόμισμα και αφορούσαν στην πλειοψηφία τους συναλλαγές με ξένους εμπόρους. Και αυτό είχε σαν αποτέλεσμα η μελλοντική ανάπτυξη του εμπορίου και της βιομηχανίας να οδηγήσει σε ρήξη με το σύστημα του νομισματικού ισοζυγίου και την αντικατάσταση του με μια περισσότερο προωθημένη μερκαντιλιστική πολιτική, το λεγόμενο σύστημα του εμπορικού ισοζυγίου. Οι διαφορές ανάμεσα στον πρώιμο και ύστερο μερκαντιλισμό ήταν:1) Ο πρώιμος μερκαντιλισμός ασκούσε στιβαρό έλεγχο σε κάθε ατομική εμπορική συναλλαγή ενώ ο ύστερος περιόρισε τη ρύθμιση του εμπορίου και της βιομηχανίας (που και τα δύο αναπτυσσόταν πολύ γρήγορα) σε μια ευρύτερη εθνική κλίμακα. 2) Ο πρώιμος μερκαντιλισμός ενδιαφέρθηκε για την άμεση ρύθμιση της κίνησης των πολύτιμων μετάλλων προς και από τη χώρα, ενώ, ο ύστερος επεδίωξε να πετύχει τον ίδιο στόχο με τη ρύθμιση της ανταλλαγής εμπορευμάτων της χώρας με άλλες χώρες. Επίσης δεν εγκατέλειψε ποτέ την επιθυμία να προσελκύσει στη χώρα τη μέγιστη ποσότητα πολύτιμων μετάλλων :Το κράτος 8

9 επεδίωξε πρώτιστα να βελτιώσει την κατάσταση των κρατικών οικονομικών. β) Οι ύστεροι μερκαντιλιστές του 17 ου αιώνα είχαν ήδη μπορέσει να αντιληφθούν ότι οι διακυμάνσεις στη σφαίρα της χρηματικής κυκλοφορίας (οι επιδεινούμενες συναλλαγματικές ισοτιμίες και οι εξαγωγές μεταλλικού νομίσματος) προκύπτουν από το δυσμενές εμπορικό ισοζύγιο μιας χώρας. Ο πιο σημαντικός από τους ύστερους μερκαντιλιστές ήταν ο Mun, ο όποιος υποστηρίζει ότι ο ασφαλέστερος τρόπος για να πλουτίσει μια χώρα είναι το εξωτερικό εμπόριο όπου, όπως λέει πρέπει πάντοτε να τηρούμε τον εξής κανόνα, να πουλάμε πάντοτε ετησίως στους ξένους αγαθά μεγαλύτερης αξίας από την αξία των δικών τους αγαθών, τα οποία εμείς καταναλώνουμε. Διότι εκείνο το μέρος του κεφαλαίου μας, που δε μας επιστρέφεται σε μορφή εμπορεύματος, κατ ανάγκη θα μας επιστραφεί σε μορφή πολύτιμου μετάλλου (Mun παρατίθεται σε Θεοχάρη Ιστορία Οικονομικής Ανάλυσης σελ.51). Με τον όρο κεφάλαιο, που ο Mun χρησιμοποιεί, και τον οποίο διακρίνει από το χρήμα, εννοεί το μέρος εκείνο του φυσικού ή τεχνητού πλούτου το οποίο χρησιμοποιείται για να αποφέρει «πλεόνασμα». Και ο καλύτερος τρόπος για να χρησιμοποιηθεί το κεφάλαιο είναι στο εξωτερικό εμπόριο με τρόπο ώστε να εξασφαλισθεί ευνοϊκό εμπορικό ισοζύγιο. Για να εξασφαλισθεί όμως αυτό, η χώρα θα πρέπει να διαθέτει τα αγαθά της σε τέτοιες τιμές, ώστε, λαμβανομένων υπόψη της ζητήσεως και του συναγωνισμού, «η υψηλή τιμή να μη προκαλέσει ελάττωση της πωλούμενης ποσότητας». Για τους λόγους αυτούς ο Mun τάσσεται εναντίον της απαγορεύσεως εξαγωγής πολύτιμων μετάλλων. Επίσης, δεν ευνοεί την ύψωση των τιμών, που ακολουθεί τη διόγκωση της χρηματικής κυκλοφορίας, συνέπεια της εισροής πολύτιμων μετάλλων, διότι η ύψωση 9

10 των τιμών μειώνει τη ζήτηση των αγαθών από το εξωτερικό. «Όλοι συμφωνούν ότι αφθονία χρήματος σε ένα βασίλειο κάνει τα εγχώρια αγαθά ακριβότερα» και «ακριβότερα αγαθά υφίστανται μείωση της χρήσεως και καταναλώσεώς τους». (Mun παρατίθεται σε Θεοχάρη Ιστορία Οικονομικής Ανάλυσης σελ.52). Ακόμα, υποστηρίζει την ανάγκη δημιουργίας ευνοϊκού εμπορικού ισοζυγίου και εισροής πολύτιμων μετάλλων, με την προϋπόθεση ότι τα νεοεισερχόμενα πολύτιμα μέταλλα δε θα χρησιμοποιηθούν για κοπή νομισμάτων, διογκώνοντας τη χρηματική κυκλοφορία, αλλά μόνο ως κεφάλαιο για την αγορά ξένων εμπορευμάτων με σκοπό την ευπορία τους Budin -Locke Την περίοδο εκείνη, η στοιχειώδης διατύπωση της ποσοτικής θεωρίας του χρήματος, βάση της οποίας συνδέεται η ποσότητα του κυκλοφορούντος χρήματος με το ύψος του γενικού επιπέδου των τιμών, είχε γίνει από τον Budin, ο οποίος υποστηρίζει ότι η βασική αιτία της αυξήσεως γενικά των τιμών είναι η αύξηση της ποσότητας του κυκλοφορούντος χρήματος, που ήταν με τη σειρά της συνέπεια της εισροής πολύτιμων μετάλλων, χρυσού και αργύρου, από τις νέες χώρες. Το χρήμα, αυτό καθ εαυτό, δεν έχει εγγενή αξία, η αξία του εξαρτάται από την αγοραστική του δύναμη και είναι αντιστρόφως ανάλογη με την ποσότητα του που κυκλοφορεί. Κατ αυτόν τον τρόπο, είναι ο πρώτος που διατυπώνει τη θεωρία η οποία το 19 ο αιώνα είναι γνωστή σαν «ποσοτική θεωρία του χρήματος», και που συνδέει το γενικό επίπεδο των τιμών με την ποσότητα του κυκλοφορούντος χρήματος. Τονίζει ακόμα ότι όσο μεγαλύτερη είναι η ποσότητα του κυκλοφορούντος χρήματος, σε σχέση με τα προσφερόμενα αγαθά, τόσο μεγαλύτερη θα είναι η αύξηση των τιμών. 10

11 Αργότερα ο Locke θα διατυπώσει τη βελτιωμένη μορφή της ποσοτικής θεωρίας του χρήματος σε σύγκριση με τη θεωρία του Budin. Δηλαδή, υποστηρίζει το επίπεδο των τιμών είναι ανάλογο προς τη σχέση μεταξύ ποσότητας χρήματος και του όγκου του εμπορίου. Η ποσότητα του χρήματος περιλαμβάνει και «την ταχύτητα της κυκλοφορίας του» ενώ «ο όγκος του εμπορίου» είναι η συνολική ποσότητα των αγαθών και υπηρεσιών που είναι διαθέσιμη στην αγορά. Αύξηση της ποσότητας του χρήματος σε σχέση με τον «όγκο του εμπορίου» οδηγεί σε γενική άνοδο των τιμών και αντίστροφα. Το ίδιο το χρήμα δεν έχει «εσωτερική αξία», είναι απλά μέσο συναλλαγών. Παρέμεινε βασικά μερκαντιλιστής, υποστηρίζοντας τη συσσώρευση χρήματος σε μορφή πολύτιμων μετάλλων με το επιχείρημα ότι η συσσώρευση θα έκανε τη χώρα ισχυρότερη, ενώ αντίθετα η έλλειψη χρήματος θα ανάγκαζε τη χώρα να διαθέτει τα εμπορεύματά της διεθνώς σε χαμηλές τιμές και να αγοράζει σε υψηλές τιμές, θα είχε συνεπώς δυσμενείς όρους εμπορίου Steuart-Hume Στο τέλος της μερκαντιλιστικής περιόδου, συναντάμε τους Hume και Steuart να διατυπώνουν τις δύο συγκρουόμενες θεωρίες του χρήματος. Τα ζητήματα στα οποία επικεντρώθηκε ο Hume ήταν το εμπορικό ισοζύγιο, τα επιτόκια και το χρήμα. Η συνεισφορά του συνίσταται στην επιμονή με την οποία διακρίνει το κεφάλαιο από το χρήμα, και στην ορθή του ιδέα ότι το επιτόκιο εξαρτάται από το ύψος των κερδών. Το πιο πρωτότυπο μέρος της θεωρίας του Hume είναι η ποσοτική θεωρία του χρήματος, που επίσης συνδέεται στενά με την πολεμική του εναντίον των μερκαντιλιστών, οι οποίοι έβλεπαν την αυξανόμενη 11

12 ποσότητα του έτοιμου χρήματος ως ισχυρό κίνητρο για την επέκταση του εμπορίου και της βιομηχανίας. Ο στόχος του ήταν να δείξει ότι ακόμα και μια παρατεινόμενη αύξηση του συνολικού όγκου του χρήματος, δεν θα μπορούσε σε καμιά περίπτωση να αυξήσει τον πλούτο μιας χώρας, αλλά θα είχε ως μοναδικό αποτέλεσμα μια αντίστοιχη και καθολική αύξηση της ονομαστικής τιμής των εμπορευμάτων. Η πολεμική του Hume κατά των μερκαντιλιστών τον οδήγησε σε μια «ποσοτική θεωρία του χρήματος», σύμφωνα με την οποία η αξία (ή αγοραστική δύναμη) του χρήματος καθορίζεται από τη συνολική του ποσότητα. «Εφόσον το χρήμα είναι κυρίως φανταστική αξία, το αν έχουμε περισσότερο ή λιγότερο δεν έχει καμιά σημασία, αν εξετάσουμε μια χώρα στο εσωτερικό της. Και η ποσότητα των κερμάτων, αν τη θεωρήσουμε σταθερή, όσο μεγάλη και αν είναι, δεν θα είχε άλλο αποτέλεσμα από το να εξαναγκάσει τον καθένα να ξεχωρίζει ένα μεγαλύτερο αριθμό από αυτά τα λαμπερά μεταλλικά κομματάκια για ρούχα, έπιπλα ή άλλο εξοπλισμό».( Εισαγωγή στην Οικονομική Ανάλυση σελ. 572) Για παράδειγμα, διατυπώνει ότι αν μια ομάδα εμπόρων αποκτήσει ένα μεγαλύτερο σύνολο χρημάτων, αυτό θα αυξήσει τη ζήτηση συγκεκριμένων εμπορευμάτων και προοδευτικά θα προκαλέσει την άνοδο των τιμών των τελευταίων. Οι πωλητές της τελευταίας αυτής ομάδας εμπορευμάτων, θα εκδηλώσουν με τη σειρά τους μια μεγαλύτερη ζήτηση για άλλα εμπορεύματα, η τιμή των οποίων, τελικά, επίσης θα αυξηθεί. Μ αυτό τον τρόπο, η μεγαλύτερη ζήτηση που προκαλείται από τη μεγέθυνση της ποσότητας, θα εξαπλωθεί από τη μια ομάδα εμπορευμάτων στην άλλη και θα οδηγήσει προοδευτικά σε μια γενική αύξηση του επιπέδου των τιμών, ή σε μια μείωση της αξίας της μονάδας του χρήματος. «Στην αρχή, δεν παρατηρείται καμιά μεταβολή. Προοδευτικά, οι τιμές ανεβαίνουν, πρώτα του ενός εμπορεύματος, μετά του άλλου, μέχρις ότου το σύνολο φθάσει σε σωστή αναλογία με τη νέα 12

13 ποσότητα κερμάτων που κυκλοφορεί στο βασίλειο.» (Hume παρατίθεται σε Rubin Ιστορία Οικονομικών Θεωριών σελ. 110) Προσπαθώντας να περιγράψει την επίδραση που ασκεί στα κίνητρα και τη συμπεριφορά των παραγωγών η αυξανόμενη ποσότητα χρήματος και η αυξανόμενη ζήτηση (από τη μια, με την ενθάρρυνση της επέκτασης της παραγωγής και, από την άλλη, με την αύξηση της ζήτησης άλλων εμπορευμάτων), την εξόπλισε με ένα σημαντικότατο προσόν : Η άνοδος των τιμών των εμπορευμάτων που ακολουθεί μια αύξηση της ποσότητας του χρήματος, δεν είναι ένα γρήγορο φαινόμενο, αλλά εξελίσσεται σε περιόδους που μπορούν να είναι εξαιρετικά εκτεταμένες, επηρεάζοντας τα διάφορα εμπορεύματα σε διαφορετικές χρονικές στιγμές. Ο Hume έθεσε στη θεωρία του και έναν άλλο σημαντικό περιορισμό: «Οι τιμές δεν εξαρτώνται τόσο πολύ από την απόλυτη ποσότητα των εμπορευμάτων και του χρήματος που βρίσκεται σε μια χώρα, όσο από αυτήν των εμπορευμάτων που έρχονται, ή μπορούν να έρθουν, στην αγορά, και από το χρήμα που κυκλοφορεί. Αν τα κέρματα είναι κλειδωμένα σε μπαούλα, σε ό,τι αφορά τις τιμές, είναι το ίδιο σαν να είχαν ακυρωθεί. Αν τα εμπορεύματα έχουν καταχωνιαστεί σε αποθήκες, το αποτέλεσμα είναι παρόμοιο. Καθώς το χρήμα και τα εμπορεύματα σ αυτές τις περιπτώσεις δεν συναντώνται ποτέ, δεν μπορούν να επηρεάσουν το ένα το άλλο.» (Hume παρατίθεται σε Rubin Ιστορία Οικονομικών Θεωριών σελ. 110) Ωστόσο, ο Hume, απέτυχε να λάβει υπόψη του ένα από τα κρισιμότερα φαινόμενα : Ταυτόχρονα με την τεράστια αύξηση της ποσότητας των πολύτιμών μετάλλων στην Ευρώπη, σημειωνόταν μια απότομη πτώση της αξίας τους, καθώς άνοιγαν τα πλουσιότερα αμερικάνικα ορυχεία και εισάγονταν σημαντικές τεχνικές βελτιώσεις στην εξόρυξη και την κατεργασία τους. 13

14 Η πτώση που σημειώθηκε στην τιμή των πολύτιμων μετάλλων και η ταυτόχρονη και γρήγορη μεγέθυνση της χρηματικής οικονομίας και της μάζας των εμπορευμάτων που διοχετεύονταν στην αγορά, απαιτούσαν μια μεγαλύτερη ποσότητα χρήματος απ ότι προηγούμενα- ζήτηση που καλυπτόταν από την εισροή αμερικάνικου αργύρου και χρυσού. Η «επανάσταση των τιμών» του 16 ου και 17 ου αιώνα, δεν μπορούσε, επομένως, να ερμηνευτεί απλώς ως το προϊόν μιας αύξησης της ποσότητας του χρήματος : Το γεγονός ότι οι τιμές των εμπορευμάτων αυξάνονταν, αντανακλούσε μια πτώση της αξίας των ίδιων των πολύτιμών μετάλλων. Η νομιναλιστική αντίληψη του χρήματος ως απλού κουπονιού χωρίς καμιά ίδια αξία, ή μάλλον με μια παραγωγή φανταστική αξία που μεταβάλλεται με τις διακυμάνσεις της ποσότητας του χρήματος, αποδείχθηκε βαθιά λαθεμένη όταν εφαρμόστηκε στο μεταλλικό νόμισμα. Χωρίς να επιμείνουμε στις άλλες ανεπάρκειες της ποσοτικής θεωρίας (ότι αγνοεί την ταχύτητα περιστροφής του νομίσματος, το ρόλο του πιστωτικού χρήματος), θα πρέπει να σημειώσουμε ότι προκύπτει ένα ερώτημα, Τι καθορίζει την ποσότητα του χρήματος που εισέρχεται στην κυκλοφορία ; Προφανώς, οι απαιτήσεις της εμπορευματικής κυκλοφορίας που, με τη σειρά της, εξαρτάται από την ποσότητα των εμπορευμάτων και τις τιμές τους (οι τελευταίες εξαρτώνται από την αξία των εμπορευμάτων και την αξία των πολύτιμων μετάλλων που λειτουργούν ως χρήμα). Επομένως, δεν είναι δυνατόν να ισχυριζόμαστε ότι η ποσότητα του κυκλοφορούντος χρήματος καθορίζει τις τιμές των εμπορευμάτων. Αντιθέτως, οι ανάγκες της εμπορευματικής κυκλοφορίαςπου περιλαμβάνουν και τις τιμές των εμπορευμάτων- είναι αυτές που καθορίζουν την ποσότητα του κυκλοφορούντος χρήματος. Μια τέτοια θέση είχε προτείνει στα μέσα του 18 ου αιώνα ο James Steuart. Στα ζητήματα της οικονομικής πολιτικής, ο Steuart υπήρξε ένας καθυστερημένος εκπρόσωπος των απόψεων των μερκαντιλιστών και από 14

15 αυτή την άποψη, βρίσκεται σε μεγάλη απόσταση από τον Hume, ως προς τη σύλληψη των αναγκών της εποχής. Στην διαφωνία του με την ποσοτική θεωρία του χρήματος, ο Steuart υποστηρίζει ότι το ύψος των τιμών των εμπορευμάτων εξαρτάται από αιτίες διαφορετικές από την ποσότητα του χρήματος που βρίσκεται στο εσωτερικό της χώρας, «η κανονική τιμή ενός πράγματος καθορίζεται από τις πολύπλοκες διεργασίες ζήτησης και ανταγωνισμού, οι οποίες δεν έχουν καμιά συγκεκριμένη αναλογία με την ποσότητα χρυσού και αργύρου της χώρας..» (Steuart παρατίθεται σε Rubin Ιστορία Οικονομικών Θεωριών σελ. 112) «Σε οποιαδήποτε, επομένως, αναλογία και αν αυξηθούν ή μειωθούν τα κέρματα μιας χώρας, οι τιμές θα εξακολουθήσουν να ανεβαίνουν και να κατεβαίνουν, ανάλογα με τις αρχές της ζήτησης και του ανταγωνισμού, οι οποίες θα εξαρτώνται σταθερά από τις τάσεις εκείνων που έχουν να δώσουν περιουσιακά στοιχεία ή οποιαδήποτε άλλο ισοδύναμο, ποτέ όμως από την ποσότητα των κερμάτων που κατέχουν.» (Steuart παρατίθεται σε Rubin Ιστορία Οικονομικών Θεωριών σελ ) Ο όγκος της εμπορευματικής κυκλοφορίας και οι τιμές των εμπορευμάτων είναι αυτά που καθορίζουν το απαιτούμενο να κυκλοφορήσει χρήμα. «Η κυκλοφορία της κάθε χώρας πρέπει να βρίσκεται πάντα σε αναλογία προς τη φιλοπονία των κατοίκων που παράγουν τα εμπορεύματα τα οποία έρχονται στην αγορά Αν, επομένως, το νόμισμα μιας χώρας βρεθεί κάτω από την αναλογία των προς πώληση προϊόντων της φιλοπονίας, θα εμφανιστούν εφευρέσεις, όπως ένα συμβολικό νόμισμα, που θα προσφέρουν ένα ισοδύναμο του χρήματος. Αν, όμως, το νόμισμα βρεθεί πάνω από την αναλογία (των προϊόντων) της φιλοπονίας, δεν θα έχει κανένα αποτέλεσμα στην ανύψωση των τιμών, ούτε θα εισέλθει σε κυκλοφορία :θα αποθησαυριστεί Οποιαδήποτε και αν είναι η ποσότητα του χρήματος μιας χώρας, σε αντιστοιχία προς τον υπόλοιπο κόσμο, στην 15

16 κυκλοφορία θα παραμένει πάντα μια ποσότητα περίπου ανάλογη προς την κατανάλωση των πλουσίων, και την εργασία και φιλοπονία των φτωχών κατοίκων». (Steuart παρατίθεται σε Rubin Ιστορία Οικονομικών Θεωριών σελ.113). Αρνείται, επομένως, ότι οι τιμές των εμπορευμάτων εξαρτώνται από την ποσότητα του κυκλοφορούντος χρήματος. Αντίθετα, οι ανάγκες της εμπορευματικής κυκλοφορίας, περιλαμβανομένου του ύψους των τιμών των εμπορευμάτων, καθορίζουν την ποσότητα του κυκλοφορούντος χρήματος. Από τη συνολική ποσότητα χρήματος της χώρας, ένα μέρος εισέρχεται στην κυκλοφορία. Η πλεονάζουσα ποσότητα, πέραν αυτής που απαιτεί η εμπορευματική κυκλοφορία, τίθεται εκτός κυκλοφορίας, και συσσωρεύεται, είτε ως χρηματικό απόθεμα είτε ως αντικείμενα πολυτελείας. Αν επεκταθούν οι χρηματικές ανάγκες της εμπορευματικής κυκλοφορίας, μέρος αυτού του αποθέματος εισάγεται στην κυκλοφορία. Οι δύο αυτές θεωρίες- από τη μια πλευρά, η ποσοτική θεωρία του Hume και, από την άλλη, αυτή του Steuart- εκπροσωπούν κατά ένα λαμπρό τρόπο τις δύο βασικές τάσεις της θεωρίας της νομισματικής κυκλοφορίας. 1.2 Η ποσοτική θεωρία σε μια σύγχρονη γραφή Πριν τη διαμόρφωση της εργασιακής θεωρίας της αξίας από τον Adam Smith, είχε διατυπωθεί η άποψη ότι η ποσότητα του χρήματος που κυκλοφορεί σε μια χώρα ρυθμίζει το ύψος των τιμών. Όπως ήδη είδαμε η αντίληψη αυτή προβλήθηκε αρχικά ως ερμηνεία για την αύξηση των τιμών στην Ευρώπη κατά τον 16 ο αιώνα και 17 ο αιώνα, καθώς αυτή συνέπεσε με τη μαζική εισροή πολύτιμων μετάλλων από τα νέα μεταλλεία της Ν. Αμερικής. Ταυτόχρονα, αποτέλεσε τη βάση για την κριτική των μερκαντιλιστικών απόψεων ότι ο «πλούτος» είναι 16

17 ταυτόσημος με το χρήμα. Αν η ποσότητα του χρήματος ρυθμίζει μόνο το ύψος των τιμών, τότε πρόκειται για μια καθαρά «ονομαστική» επίπτωση, ο «πραγματικός» πλούτος συνίσταται στη συνολική αξία των εμπορευμάτων, ανεξάρτητα από την ποσότητα των πολύτιμων μετάλλων που χρησιμεύουν για την κυκλοφορία αυτών των εμπορευμάτων. Μια περαιτέρω συνέπεια της ποσοτικής αυτής θεωρίας του χρήματος είναι ότι, εφόσον η ανάλυση αφορά το μεταλλικό χρήμα, θα πρέπει ταυτόχρονα να υιοθετείται η νομιμαλιστική αντίληψη για το χρήμα, δηλαδή η αντίληψη ότι το χρήμα αποτελεί δημόσιο «σύμβολο αξίας» και όχι εμπόρευμα : Σύμφωνα, αντιθέτως, με την Κλασική εργασιακή θεωρία της αξίας, στη Σμιθιανή εκδοχή της δαπανώμενης εργασίας ή στη Ρικαρδιανή εκδοχή, το χρήμα αποτελεί εμπόρευμα και ως εκ τούτου έχει «εσωτερική αξία», που το μέγεθος της καθορίζεται από την ποσότητα εργασίας που δαπανήθηκε για την προσκόμιση του στην αγορά. Σε μια μοντέρνα γραφή, η ποσοτική θεωρία του χρήματος μπορεί να διατυπωθεί ως εξής : M*V=P*Y (1) όπου Μ είναι η ποσότητα του χρήματος που κυκλοφορεί ή αλλιώς η ονομαστική προσφορά χρήματος, V η ταχύτητα κυκλοφορίας (το πλήθος των συναλλαγών στις οποίες συμμετέχει κατά μέσο όρο κάθε χρηματική μονάδα στη διάρκεια μιας περιόδου), P είναι το επίπεδο των τιμών και Υ το πραγματικό εισόδημα (σε υλικούς όρους) της οικονομίας. Επομένως το Ρ*Υ είναι το ονομαστικό εισόδημα (σε χρηματικούς όρους). Μπορούμε τώρα να γράψουμε τη σχέση (1) ως εξής : Μ/Ρ =Υ/V (2) Αν η ταχύτητα κυκλοφορίας είναι σταθερή και το πραγματικό εισόδημα (σε υλικούς όρους ) της οικονομίας είναι σταθερό, γιατί βρισκόμαστε σε πλήρη απασχόληση, τότε σύμφωνα με την ποσοτική 17

18 θεωρία η αύξηση του κυκλοφορούντος χρήματος θα επιφέρει αύξηση των τιμών και όχι τ αντίθετο. Θεωρώντας ότι σε μια δεδομένη στιγμή όχι μόνο το πραγματικό εισόδημα (Υ) αλλά και η ταχύτητα κυκλοφορίας (όπως καθορίζεται από τις «παγιωμένες συνήθειες των συναλλαγών» αλλά και από το ύψος του επιτοκίου) είναι επίσης σταθερή, συνάγεται ότι και η πραγματική προσφορά χρήματος πρέπει να είναι σταθερή, δηλαδή Μ / Ρ= const (3) Αυτό σημαίνει ότι κάθε μεταβολή στην ονομαστική προσφορά χρήματος (Μ) θα έχει ως αποτέλεσμα μια ανάλογη μεταβολή του επιπέδου των τιμών(ρ). 1.3 Ο μηχανισμός «ροής των πολύτιμων μετάλλων» και το «εμποροκρατικό δίλημμα» Όπως έχουμε πει, πολλοί μερκαντιλιστές συγγραφείς βλέπουν ότι η ροή πολύτιμων μετάλλων προς ή από μια χώρα θα επηρεάσει την ποσότητα του κυκλοφορούντος χρήματος και, κατά συνέπεια, τις τιμές γενικά. Εφόσον δε ο σκοπός της μερκαντιλιστικής πολιτικής είναι η δια μέσου του ευνοϊκού εμπορικού ισοζυγίου εισροή πολύτιμου μετάλλου στη χώρα, αναγκαία συνέπεια τούτου είναι η αύξηση της ποσότητας του χρήματος και του γενικού επιπέδου των τιμών. Όπως είδαμε πριν, ο Budin διατύπωσε αρχικά την «ποσοτική θεωρία του χρήματος». Αργότερα, ακολούθησε ο Locke που διατύπωσε μια βελτιωμένη μορφή της. Και έπειτα, όπως υπέδειξε ο Hume, η αύξηση των τιμών των προϊόντων, συνέπεια της εισροής χρυσού και αργύρου, σημαίνει ότι τα εγχώρια προϊόντα θα καταστούν λιγότερο συναγωνιστικά προς τα ξένα με συνέπεια τη δυσμενή επίδραση επί του εμπορικού ισοζυγίου και του ισοζυγίου τρεχουσών συναλλαγών της χώρας. Αντίθετα οι χώρες του εξωτερικού που χάνουν πολύτιμο μέταλλο λόγω 18

19 ελλειμματικότητας του ισοζυγίου τους, θα έχουν περιορισμό της νομισματικής τους κυκλοφορίας και πτώση του γενικού επιπέδου των τιμών με αποτέλεσμα τα εξαγώγιμα προϊόντα τους να γίνονται πιο συναγωνιστικά προς εκείνα του εξωτερικού. Συνέπεια θα είναι το περίσσευμα του ισοζυγίου της πρώτης χώρας να ελαττωθεί και με τον καιρό να μεταβληθεί σε έλλειμμα και αντίστροφα για τις χώρες που έχουν ελλειμματικό ισοζύγιο. Με τις συνθήκες αυτές το εμπορικό ισοζύγιο μιας χώρας δεν μπορεί να είναι πάντα ενεργητικό ή παθητικό, κατά το Hume. Είναι γεγονός ότι με το «μηχανισμό ροής πολύτιμων μετάλλων», αποδεικνύεται ότι η βασική επιδίωξη των μερκαντιλιστών, που όπως είδαμε ήταν η δημιουργία και διατήρηση ευνοϊκού εμπορικού ισοζυγίου και η συσσώρευση πολύτιμων μετάλλων, περιέχει μια βασική αντινομία διότι η δημιουργία του πλεονάσματος θα δημιουργήσει αντιδράσεις που θα οδηγήσουν σε ελλειμματικότητα του ισοζυγίου. Αυτό συνιστά το λεγόμενο «εμποροκρατικό δίλημμα» Παρά το δίλημμα όμως, οι μερκαντιλιστές, τονίζουν ότι είναι επιθυμητό το ενεργητικό ισοζύγιο και η εισροή πολύτιμων μετάλλων. Ο Mun, ειδικότερα, αντιμετωπίζει το δίλημμα με το να υποστηρίζει ότι το πολύτιμο μέταλλο που εισρέει δεν πρέπει να αφεθεί να διογκώσει τη νομισματική κυκλοφορία αλλά να χρησιμοποιηθεί για τη χρηματοδότηση αγοράς μεγαλύτερων ποσοτήτων εμπορευμάτων από το εξωτερικό με σκοπό την εμπορία τους. Χρησιμοποιώντας την ποσοτική θεωρία του χρήματος θα εξηγήσουμε τις απόψεις της πλειονότητας των μερκαντιλιστών, οι οποίοι παραδέχονται ότι η εισροή πολύτιμου μετάλλου θα διογκώσει τη νομισματική κυκλοφορία. Ο Hume στην ανάλυση του υποθέτει ότι το Υ και το V θα παραμείνουν σταθερά, ενώ υπάρχει ήδη μια μεταβολή στην ποσότητα 19

20 του χρήματος Μ. Με τις συνθήκες αυτές, αύξηση του Μ θα οδηγήσει σε παράλληλη και ανάλογη αύξηση του Ρ και η εισροή πολύτιμων μετάλλων θα οδηγήσει δια μέσου του μηχανισμού της αυξήσεως των τιμών και της ροής πολύτιμων μετάλλων στην αναστροφή του εμπορικού ισοζυγίου. Αντίθετα, οι περισσότεροι μερκαντιλιστές συγγραφείς του 17 ου και 18 ου αιώνα υποθέτουν ότι η αύξηση του Μ θα οδηγήσει σε αύξηση του Υ, οπότε με το V σταθερό θα υπάρξει ελάχιστη ή καθόλου αύξηση του Ρ, του επιπέδου των τιμών, ανάλογα με το ποσό θα έχει αυξηθεί το Υ. Η εισροή πολύτιμων μετάλλων και η αύξηση της νομισματικής κυκλοφορίας δε θα οδηγήσει συνεπώς σε γενική αύξηση των τιμών και αναστροφή της ενεργητικότητας του Ισοζυγίου, κατά τους περισσότερους εμποροκράτες συγγραφείς, οι οποίοι και κατ αυτό τον τρόπο αντιμετωπίζουν το «εμποροκρατικό δίλημμα» Και ο Hume, όμως, παρά την παραπάνω θέση του, ήταν υπέρ της συσσωρεύσεως πολύτιμων μετάλλων, Διότι, λέει, η αύξηση γενικά των τιμών, συνέπεια της αυξήσεως της ποσότητας του χρήματος, θα πραγματοποιηθεί με χρονική καθυστέρηση, εν τω μεταξύ δε κατά το διάστημα που μεσολαβεί η μερική αύξηση τιμών και εισοδημάτων βοηθάει την ανάπτυξη της βιομηχανίας. 20

21 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Σύγχρονες εκφράσεις της ποσοτικής θεωρίας Από το τέλος της δεκαετίας του 1940 και ιδιαίτερα από τις αρχές του 1950 μια μικρή ομάδα οικονομολόγων της οικονομικής Σχολής του Σικάγου με πρωτεργάτη τον Milton Friedman άρχισε να προβάλει μια νέα διατύπωση της ποσοτικής θεωρίας του χρήματος. Στην δεκαετία του 1970 η πιο πάνω ομάδα άρχισε να διευρύνεται και να αναπτύσσει αποτελεσματικότερα τις απόψεις της και σήμερα αποτελεί μια σχολή με οπαδούς που αναφέρονται ως μονεταριστές και οι απόψεις τους ως μονεταρισμός. Η ονομασία μονεταρισμός προέρχεται από τον αγγλικό όρο money, που σημαίνει χρήμα, και οφείλεται στις απόψεις των οικονομολόγων της σχολής αυτής για τη σπουδαιότητα του χρήματος και ιδιαίτερα στην άποψη τους ότι οι οικονομικές διακυμάνσεις είναι συνέπεια απότομων μεταβολών της προσφοράς χρήματος. Οι μονεταριστές υποστηρίζουν ότι οι μεταβολές στο ονομαστικό εισόδημα προκαλούνται από τις μεταβολές στην προσφορά χρήματος. Σύμφωνα με αυτούς, η σημασία του χρήματος για τον προσδιορισμό του ονομαστικού εισοδήματος φαίνεται και από τα αποτελέσματα μιας άλλης μελέτης τους που δείχνει ότι οι μεταβολές του ονομαστικού εισοδήματος συνδέονται περισσότερο με νομισματικά παρά με δημοσιονομικά μέτρα. Ακόμα πιστεύουν ότι η συνολική ζήτηση για το προϊόν και το ονομαστικό εισόδημα εξαρτώνται από την προσφορά χρήματος. Κατά μια απλουστευμένη έκφραση «μόνο το χρήμα έχει σημασία». Υπάρχει 2 Το κεφάλαιο αυτό βασίζεται σε «Ιστορία Οικονομικής Ανάλυσης Α τόμος» - Ρηγινού Δ. Θεοχάρη σελ.229, «Ιστορία Οικονομικής Ανάλυσης Β τόμος» - Ρηγινού Δ Θεοχάρη σελ , «Σύγχρονη Μακροοικονομική Θεωρία και Πολιτική»- Αθηνά Πετράκη Κώττη σελ.473,475,478, σημειώσεις Οικονομάκη πακέτο 2 σελ.5,6,7, «Εισαγωγή στην Οικονομική Ανάλυση» Γιάννης Μήλιος, Γιώργος Οικονομάκης, Σπύρος Λαπατσιώρας, σελ

22 μια συνεπής σχέση μεταξύ του ποσοστού αύξησης της ποσότητας του χρήματος και του ποσοστού αύξησης του ονομαστικού εισοδήματος, η επίδραση όμως της μεταβολής της ποσότητας του χρήματος στο ονομαστικό εισόδημα παρουσιάζεται με χρονικές υστερήσεις. Οι διακυμάνσεις στο εισόδημα και στην οικονομική δραστηριότητα προκαλούνται από τις διακυμάνσεις στην προσφορά χρήματος και η οικονομική ύφεση και ο πληθωρισμός είναι το αποτέλεσμα λανθασμένων ενεργειών των νομισματικών αρχών. Η απόλυτη εξάρτηση της ονομαστικής αξίας του ακαθάριστου εθνικού προϊόντος από την προσφορά χρήματος στηρίζεται στην υπόθεση της σταθερότητας της εισοδηματικής κυκλοφοριακής ταχύτητας. Σύμφωνα με την εξίσωση των ανταλλαγών της ποσοτικής θεωρίας MV=PΥ. Αν το V παραμένει σταθερό, τότε οι μεταβολές στο ονομαστικό εισόδημα που είναι το γινόμενο ΡΥ μπορούν να προέλθουν μόνο από τις μεταβολές του Μ. O Friedman αντικαθιστά την ταχύτητα κυκλοφορία V με τη ζήτηση για ρευστά χρήματα, που υποθέτει ότι είναι ένα ποσοστό κ της χρηματικής αξίας των συναλλαγών ΡΥ. Έτσι όταν Μ είναι η προσφορά του χρήματος και κρυ η ζήτηση του χρήματος ή όπως λέει «τα ποσά της αγοραστικής δυνάμεως που ο κόσμος της χώρας διαλέγει να κρατήσει με τη μορφή ρευστού χρήματος» (Friedman παρατίθεται στο Money, Credit and Commerce σελ.43), η αξία του χρήματος, που καθορίζεται από το γενικό επίπεδο των τιμών, δίνεται από την εξίσωση της προσφοράς προς τη ζήτηση χρήματος : Μ=κΡΥ (4) 22

23 Η (4) εξίσωση είναι γνωστή ως «εξίσωση του Cambridge». Μια απλή σύγκριση της (1) προς τη (4) δείχνει ότι : κ =1/V (5) Το κ είναι το αντίστροφο της ταχύτητας κυκλοφορίας V, όπως άλλωστε φαίνεται και λογικά, γιατί αν, για παράδειγμα, για να κυκλοφορήσει ένας χρηματικός όγκος συναλλαγών, το χρήμα στη διάρκεια του χρόνου πρέπει να αλλάξει χέρι «τέσσερις φορές», έπεται ότι το απόθεμα ρευστού χρήματος που χρειάζεται για να γίνει αυτό είναι το ένα τέταρτο του συνολικού όγκου των συναλλαγών. Επομένως και το ρευστό χρήμα στα χέρια του κοινού μια οποιαδήποτε στιγμή θα είναι ίσο προς το τέταρτο της αξίας σε χρήμα της παραγωγής. Παρόμοια διατύπωση της ποσοτικής θεωρίας του χρήματος του Friedman είχε κάνει πριν ο Marshall. Βασικά όμως ο Friedman στην ανάλυση του διχοτομεί τη διαδικασία καθορισμού των τιμών. Γιατί το χρήμα το βλέπει σαν μέσο διενέργειας πληρωμών και όχι σαν αγαθό. Η εξίσωση του (4) συνεπώς πιο πάνω καθορίζει το απόλυτο μέσο ύψος των τιμών, όπως κάνει άλλωστε κάθε μορφής ποσοτική θεωρία. Εφόσον η κυκλοφοριακή ταχύτητα του χρήματος είναι σταθερή, αύξηση της προσφοράς χρήματος με ένα σταθερό ρυθμό σημαίνει αύξηση του ονομαστικού εισοδήματος με τον ίδιο ρυθμό. Αν ο ρυθμός αύξησης της προσφοράς χρήματος ισούται με το ρυθμό αύξησης του δυνατού προϊόντος της οικονομίας, η πιο πάνω αύξηση της προσφοράς χρήματος θα συνδυαστεί με σταθερότητα του επιπέδου των τιμών. Η υπόθεση για τη σταθερότητα της εισοδηματικής κυκλοφοριακής ταχύτητας αποτελεί βασικό στοιχείο για τη στήριξη των απόψεων των μονεταριστών. Σε μια οικονομία με ένα ορισμένο ονομαστικό εισόδημα 23

24 θα υπάρξει επιθυμία από την πλευρά των οικονομικών μονάδων να κρατούν για τη διευκόλυνση των συναλλαγών τους μια ορισμένη ποσότητα χρήματος. Αν η ποσότητα χρήματος που υπάρχει στην οικονομία είναι ίση με εκείνη που οι οικονομικές μονάδες επιθυμούν να κρατούν, η οικονομία θα βρίσκεται σε ισορροπία. Αν υπάρχει αυτή η ισορροπία και αυξηθεί η προσφορά χρήματος, το κοινό θα βρεθεί με περισσότερο χρήμα από εκείνο που επιθυμεί να κρατήσει και θα διαθέσει το πλεονάζον ποσό για την αγορά καταναλωτικών και επενδυτικών αγαθών. Αυτό θα έχει ως αποτέλεσμα να αυξηθεί η ζήτηση και να αρχίσει να αυξάνεται το ονομαστικό προϊόν. Η διαδικασία αυτή θα συνεχιστεί μέχρι η αξία του ονομαστικού προϊόντος να αυξηθεί τόσο ώστε η ζήτηση του χρήματος για συναλλαγές να γίνει ακριβώς ίση με την προσφορά. Π.χ. αν η επιθυμητή σχέση μεταξύ της αξίας του ονομαστικού προϊόντος και της υπάρχουσας ποσότητας χρήματος είναι πέντε και αυξηθεί η προσφορά χρήματος, η οικονομία θα βρεθεί σε ισορροπία όταν αυξηθεί η αξία του ονομαστικού προϊόντος τόσο ώστε το κοινό να θέλει να κρατήσει την πρόσθετη ποσότητα χρήματος, δηλ. όταν το ονομαστικό προϊόν αυξηθεί κατά ένα ποσό πενταπλάσιο από την αύξηση της προσφοράς χρήματος. 24

25 2.2 Νεοκλασική Θεωρία Υπόδειγμα μακροοικονομικής ανάλυσης Θα διερευνήσουμε τις βασικές αιτιώδεις σχέσεις της νεοκλασικής μακροοικονομικής ανάλυσης με τη χρήση ενός απλοποιημένου υποδείγματος που στηρίζεται στο νόμο του Say και στην ποσοτική θεωρία του χρήματος και περιλαμβάνει τρεις αγορές τομείς : εργασίας, προϊόντος και χρήματος Σύντομη παρουσίαση του νόμου του Say Με την υπόθεση ότι το χρήμα διευκολύνει απλά την ανταλλαγή ή ότι το χρήμα είναι «ουδέτερο» δηλαδή ότι δεν υπάρχει κατακράτηση χρήματος και γενικότερα αγνοώντας την επίδραση του επιτοκίου και του ρόλου του πιστωτικού συστήματος στην οικονομική συμπεριφορά, προκύπτει το συμπέρασμα ότι τα εισοδήματα θα διατεθούν εξ ολοκλήρου για τη ζήτηση του προϊόντος και ότι η συνολική ζήτηση σε «αξία» (η τιμή που θα ζητείται το σύνολο του προϊόντος) θα είναι ίση με την τιμή που προσφέρεται. Αυτή η θέση αποτελεί το νόμο του Say. Σύμφωνα με τον David Ricardo, o Say «έχει απόλυτα ικανοποιητικά δείξει ότι δεν υπάρχει ποσό κεφαλαίου που να μη μπορεί ικανοποιητικά να απασχοληθεί σε μια χώρα, διότι η ζήτηση περιορίζεται μόνο από την παραγωγή. Κανένας δεν παράγει παρά για να καταναλώσει ή να πουλήσει και ποτέ δεν πουλάει παρά για να αγοράσει ένα άλλο αγαθό, που να του είναι άμεσο χρήσιμο ή που να μπορεί να συνεισφέρει σε μελλοντική παραγωγή. Με το να παράγει λοιπόν, αναγκαστικά γίνεται ή καταναλωτής των δικών του αγαθών ή αγοραστής και καταναλωτής των 25

26 αγαθών κάποιου άλλου προσώπου» (Say παρατίθεται σε Ιστορία Οικονομικής Ανάλυσης τόμος Α σελ. 229) Στη διερεύνησή μας υποθέτουμε ότι : α. Η τεχνολογία είναι δεδομένη και το κεφάλαιο είναι σταθερό -- βραχυχρόνια περίοδος παραγωγής-- και η απασχόληση είναι ίση ή μεγαλύτερη εκείνης που αντιστοιχεί στο σημείο μεγιστοποίησης του οριακού προϊόντος της εργασίας. β. Δεν υπάρχει δημόσιος τομέας στην οικονομία. γ. Δεν υπάρχουν συναλλαγές της οικονομίας με το εξωτερικό --η οικονομία είναι «κλειστή». δ. Επικρατεί τέλειος ανταγωνισμός σε όλες τις αγορές. ε. Η ποσότητα του χρήματος προσδιορίζεται εξωγενώς και η ταχύτητα κυκλοφορίας του είναι σταθερή, καθόσον εξαρτάται από θεσμικούς παράγοντες που στο βραχυχρόνιο διάστημα θεωρούνται δεδομένοι. στ. Όλα τα προϊόντα είναι τελικά. Δεδομένων αυτών των υποθέσεων, το νεοκλασικό μακροοικονομικό υπόδειγμα μπορεί να κωδικοποιηθεί με τις εξής πέντε εξισώσεις : L D = f LD (w/p) L S =f LS (w/p) L D =L S Y= f(l) και από την ποσοτική θεωρία του χρήματος Μ*V=P*Y 26

27 όπου, θυμίζουμε, Μ είναι η ποσότητα του χρήματος που κυκλοφορεί (ή η πρόσφορα χρήματος) και Vη ταχύτητα κυκλοφορίας του. διάγραμμα (1) Θα αναλύσουμε το νεοκλασικό μακροοικονομικό υπόδειγμα με τη βοήθεια του διαγράμματος 1 Το τμήμα (α) του διαγράμματος αναπαριστά την αγορά εργασίας της οικονομίας. Εάν για καμπύλη ζήτησης εργασίας της οικονομίας L D η καμπύλη προσφοράς εργασίας της οικονομίας είναι Ls 1 η αγορά ισορροπεί σε ύψος πραγματικού ωρομισθίου (w/p) 2. Στο ύψος αυτό πραγματικού ωρομισθίου όλοι όσοι επιθυμούν να εργαστούν βρίσκουν απασχόληση, δηλαδή η απασχόληση L 1 είναι πλήρης απασχόληση (νόμος του Say). 27

28 Όπως μπορούμε να διαπιστώσουμε από το (β) τμήμα του διαγράμματος που εμφανίζει τη συνάρτηση παραγωγής της οικονομίας, για απασχόληση (οριζόντιος άξονας) στο επίπεδο L 1 το προϊόν της οικονομίας (κάθετος άξονας) θα είναι Υ 1. Το προϊόν αυτό είναι προϊόν της πλήρους απασχόλησης. Με το (γ) τμήμα του διαγράμματος εισάγεται στο υπόδειγμα η ποσοτική θεωρία του χρήματος. Εφόσον θεωρήσουμε ότι και η Μ, εκτός από τη V,είναι σταθερή, σταθερό θα είναι και το γινόμενο τους, Μ*V. Και εφόσον δεχτούμε ότι το γινόμενο Μ*V είναι σταθερό, θα πρέπει να δεχτούμε ότι είναι σταθερό και το γινόμενο Ρ*Υ. Επομένως η καμπύλη που αντιπροσωπεύει το γινόμενο Μ*V ή το γινόμενο Ρ*Υ θα είναι ορθογώνια υπερβολή. Για προϊόν (κάθετος άξονας) ίσο προς το Υ 1 ένα το γινόμενο της ποσότητας του χρήματος επί την κυκλοφοριακή του ταχύτητα αντιπροσωπεύεται από την καμπύλη (ΜV) 1 το επίπεδο των τιμών (οριζόντιος άξονας) θα είναι Ρ 2. Δεδομένου του από την αγορά εργασίας καθοριζομένου πραγματικού ωρομισθίου, το τμήμα (δ) του διαγράμματος δείχνει τη σχέση επιπέδου των τιμών και ονομαστικού ωρομισθίου. Έτσι η γραμμή (w/p) 2 (ακριβέστερα η κλίση της) μας πληροφορεί πως το πραγματικό ωρομίσθιο διαμορφώθηκε στην αγορά εργασίας στο ύψος (w/p) 2 και μας υποδεικνύει τους άπειρους συνδυασμούς ονομαστικού ωρομισθίου (κάθετος άξονας) και τιμών (οριζόντιος άξονας) που δίνουν πραγματικό ωρομίσθιο ίσο προς (w/p) 2. Για τιμές επομένως, στο ύψος Ρ 2 το ονομαστικό ωρομίσθιο θα είναι w 2, ώστε w 2 /P 2 να είναι ίσο προς (w/p) 2. Για την παραπέρα μελέτη μας θα κάνουμε την υπόθεση ότι αυξάνεται η προσφορά χρήματος στην οικονομία Για δεδομένη- σταθερή την κυκλοφοριακή ταχύτητα του χρήματος και δεδομένο-σταθερό το προϊόν στο επίπεδο της πλήρους απασχόλησης. 28

29 Υ 1 --βλ. το (β) τμήμα του διαγράμματος- η αύξηση της προσφοράς χρήματος θα έχει ως αποτέλεσμα τη μετατόπιση της καμπύλης (MV) 1 προς τα πάνω και δεξιά στη θέση (MV) 2 βλ. στο (γ) τμήμα του διαγράμματος έτσι που (όπως η ποσοτική θεωρία του χρήματος υπαγορεύει) στο ίδιο επίπεδο προϊόντος, Υ 1, να αντιστοιχεί υψηλότερο επίπεδο τιμών, έστω Ρ 3 (>Ρ 2 ). Για να διατηρηθεί το πραγματικό ωρομίσθιο στο από την αγορά εργασίας καθορισμένο ύψος του, (w/p) 2 βλ. το (α) τμήμα του διαγράμματος η αύξηση των τιμών θα συνοδευτεί από ανάλογη αύξηση του ονομαστικού ωρομισθίου. Στα διαγραμματικά μας δεδομένα για τιμές στο επίπεδο P 3 και πραγματικό ωρομίσθιο στο ύψος (w/p) 2, το ονομαστικό ωρομίσθιο θα ανέλθει σε w 3 (>w 2 ), όπως υποδεικνύει η γραμμή (w/p) 2 βλ. στο (δ) τμήμα του διαγράμματος. Δεδομένων των υποθέσεων που έχουμε θέσει, από τα παραπάνω προκύπτει λοιπόν ότι μια αύξηση στην προσφορά χρήματος οδηγεί σε αύξηση των τιμών και του ονομαστικού ωρομισθίου ενώ το πραγματικό ωρομίσθιο, η απασχόληση και το προϊόν της οικονομίας μένουν ανεπηρέαστα. Αντίστοιχα μια μείωση στην προσφορά χρήματος (μετατόπιση της σχετικής καμπύλης προς τα κάτω και αριστερά) οδηγεί σε μείωση των τιμών και του ονομαστικού ωρομισθίου ενώ το πραγματικό ωρομίσθιο, η απασχόληση και το προϊόν μένουν ανεπηρέαστα. Γενικεύοντας, το συμπέρασμα μας είναι ότι : μια μεταβολή στην προσφορά χρήματος επηρεάζει μόνο τα χρηματικά μεγέθη της οικονομίας (επίπεδο τιμών και ονομαστικό ωρομίσθιο), ενώ αφήνει ανεπηρέαστα τα πραγματικά της μεγέθη (πραγματικό ωρομίσθιο, απασχόληση και προϊόν). 29

30 Απ το συμπέρασμα όμως αυτό συνάγεται ακόμη και ότι: εφόσον δεν επηρεάζει τα πραγματικά μεγέθη, η ποσότητα χρήματος παίζει ένα ουδέτερο ρόλο στην οικονομία. Αλλά συνάγεται και κάτι ακόμα: Όταν λέμε πως το προϊόν της οικονομίας είναι δεδομένο στο επίπεδο της πλήρους απασχόλησης και δεν επηρεάζεται από τη μεταβολή της προσφοράς χρήματος, ή από τη μεταβολή του επιπέδου των τιμών ισοδυναμεί με το να πούμε ότι η προσφορά προϊόντος σε μια οικονομία είναι ανεξάρτητη των τιμών. Έχοντας αυτό υπόψη μας, και γνωρίζοντας πως μια καμπύλη προσφοράς περιγράφει τη σχέση μεταξύ της προσφερόμενης ποσότητας προϊόντος και τιμών, μπορούμε να αντιληφθούμε ότι η καμπύλη συνολικής προσφοράς προϊόντος ή η καμπύλη προσφοράς προϊόντος της οικονομίας θα είναι μια ευθεία κάθετη στον άξονα του προϊόντος και παράλληλη στον άξονα των τιμών. Συνεπώς, για προϊόν ίσο προς Υ 1 η καμπύλη προσφοράς της οικονομίας θα είναι η γραμμή ΑS 1 ενώ για το προϊόν πλήρους απασχόλησης έστω Υ 2 θα είναι η γραμμή AS 2, του (δ) τμήματος του διαγράμματος. Γνωρίζοντας ότι μια καμπύλη ζήτησης περιγράφει τη σχέση μεταξύ ζητούμενης ποσότητας προϊόντος και τιμών και ότι η σχέση αυτή είναι συνήθως αρνητική, μπορούμε να θεωρήσουμε μια καμπύλη όπως η (MV) 1 ή όπως η (MV) 2 του (δ) τμήματος του διαγράμματος ως καμπύλη συνολικής ζήτησης προϊόντος ή καμπύλη ζήτησης προϊόντος της οικονομίας, AD 1 ή AD 2 αντίστοιχα. Η τομή των καμπυλών συνολικής προσφοράς και ζήτησης καθορίζει το επίπεδο των τιμών, στο δεδομένο (επίπεδο πλήρους απασχόλησης) ύψος προϊόντος. 30

31 Η αμφισβήτηση του νόμου του Say Ο νόμος του Say αμφισβητήθηκε πολύ πριν την εμφάνιση του Keynes (βλέπε πιο κάτω). Ο ίδιος ο Keynes αναγνωρίζει στο έργο του Μαλθους την αμφισβήτηση του νόμου του Say. Η κύρια γραμμή επιθέσεως του Μάλθους κατά του νόμου του Say συνίσταται στην άρνηση του ουδέτερου ρόλου του χρήματος αφ ενός και στην ανάλυση του ρόλου της αποταμιεύσεως αφ ετέρου. Υποστηρίζει ότι «στην πραγματικότητα κανένα αγαθό, σε αντάλλαγμα του οποίου είναι δυνατό αμέσως να πουλήσουμε τα αγαθά μας, δεν μπορεί να είναι ικανοποιητικό υποκατάστατο του κυκλοφοριακού μέσου ούτε και μπορεί με τον ίδιο τρόπο να μας δώσει τη δυνατότητα να φροντίσουμε τα παιδιά μας. Ένα κυκλοφοριακό μέσο είναι απόλυτα αναγκαίο για να γίνει οποιασδήποτε σημαντική αποταμίευση» (Μάλθους παρατίθεται σε Ιστορία Οικονομικής Ανάλυσης τόμος Α σελ. 258) Εκτός από τον Μάλθους κριτικός στον νόμο του Say ήταν ο Σισμοντί. Ο Σισμοντί, ο οποίος υποδεικνύει ότι οι τάσεις της βιομηχανικής αναπτύξεως που επικρατούσαν, θα είχαν σαν αποτέλεσμα μια συνεχή υπερπαραγωγή προϊόντων, που εξαιτίας της έλλειψης αρκετής ζητήσεως θα οδηγούσε σε επαναλαμβανόμενες κρίσεις. Η συνεχής τεχνολογική πρόοδος και η αύξηση των παραγωγικών δυνάμεων επιτείνουν τα προβλήματα, γιατί από τη μια μεριά οι εργάτες με το μισθό τους στο επίπεδο επιβιώσεως δεν μπορούν να αυξήσουν τη ζήτηση τους ενώ οι κεφαλαιούχοι συναγωνίζονται συνεχώς για την πιο επικερδή χρήση του κεφαλαίου τους. 31

32 Η απάντηση στην αμφισβήτηση Οι οικονομολόγοι που εκπροσωπούσαν την οικονομική ορθοδοξία θεωρούσαν το εκάστοτε θεωρητικό πλαίσιο με το οποίο οικοδομείται η αμφισβήτηση του «νόμου του Say» ανεπαρκές και με πολλά λάθη. Τα επιχειρήματα που πρόσφεραν μια επαρκή γραμμή άμυνας στην οικονομική ορθοδοξία οδηγούσαν στην έννοια της γενικής ισορροπίας των αγορών εργασίας, εμπορευμάτων και χρήματος και πλήρης απασχόλησης των συντελεστών παραγωγής. Ειδικότερα θεωρείται ότι α) ο εργατικός μισθός, ανεξάρτητα από το επίπεδο ζήτησης, προσαρμόζεται έτσι ώστε να εξασφαλίζεται πάντα πλήρης απασχόληση. β ) το επιτόκιο αποτελεί ρυθμιστικό παράγοντα που επιφέρει ισορροπία μεταξύ της ζήτησης των κεφαλαίων και της προσφοράς κεφαλαίων έτσι ώστε να εξασφαλίζεται πλήρης απασχόληση των παραγωγικών συντελεστών. 32

33 ΚΕΦΑΛΑΙΟ Η Γενική Θεωρία του Keynes Η αρχή της ενεργού ζήτησης Η βασική αρχή που διαπνέει το έργο του John Keynes ( ) είναι αναμφίβολα η λεγόμενη «αρχή της ενεργού ζήτησης». Η αρχή αυτή αναγνωρίζοντας την ανάγκη διάκρισης μεταξύ «παραγωγικής ικανότητας» και «πραγματικής παραγωγής» υπογραμμίζει την προτεραιότητα της ζήτησης έναντι της παραγωγής εφόσον «παραγωγική ικανότητα» δεν σημαίνει αναγκαστικά και παραγωγή. Για να υπάρξει πραγματική παραγωγή, πρέπει να υπάρξει «ενεργός ζήτηση» (Ρasinetti 1974: 4). Πιο συγκεκριμένα : Η έμφαση ή προτεραιότητα στη ζήτηση ισοδυναμεί με αναποδογύρισμα του λεγόμενου «νόμου του Say», δηλαδή με αντιστροφή των σχέσεων αιτιότητας μεταξύ παραγωγής και ζήτησης. Σχηματικά : Παραγωγή εισοδήματα ζήτηση (= προτεραιότητα στην παραγωγή).(αυτή την άποψη υποστηρίζει ο Say) Ζήτηση παραγωγή εισοδήματα (προτεραιότητα στη ζήτηση). (αυτή τη θέση παίρνει ο Keynes) 3 Η ανάλυση αυτού του κεφαλαίου βασίζεται σε «Ιστορία Οικονομικής Ανάλυσης» - Ρηγινού Δ. Θεοχάρη τόμος Α σελ.58 και τόμος Β σελ.303,304, «Σύγχρονη Μακροοικονομική Θεωρία και Πολιτική»- Αθηνά Πετράκη Κώττη σελ.479, «Εισαγωγή στην Οικονομική Ανάλυση» - Γιώργος Μήλιος, Γιώργος Οικονομάκης, Σπύρος Λαπατσιώρας, σελ ,347,363,364,499,500, ,579,580, σημειώσεις Οικονομάκη πακέτο 3 σελ.1,2 33

34 Η αντιστροφή όμως αυτή των σχέσεων αιτιότητας μπορεί να οδηγήσει σε δυο διαφορετικούς δρόμους ερμηνευτικής αναζήτησης της όποιας αναντιστοιχίας μεταξύ παραγωγικής ικανότητας και πραγματικής παραγωγής. Σχηματικά : Προτεραιότητα στην Παραγωγή αν πραγματική παραγωγή < παραγωγικής ικανότητας τα αίτια θα πρέπει να αναζητηθούν στην παραγωγή. Προτεραιότητα στη ζήτηση αν πραγματική παραγωγή < παραγωγικής ικανότητας τα αίτια θα πρέπει να αναζητηθούν στη ζήτηση. Το σχήμα 1 αποτυπώνει διαγραμματικά την αρχή της ενεργού ζήτησης Σχήμα 1 Αν ΑD είναι η συνολική ζήτηση (κάθετος άξονας) και Υ είναι το προϊόν ή το εισόδημα (οριζόντιος άξονας) τότε (με τη βοήθεια της γραμμής των 45 βλέπουμε πως) για συνολική ζήτηση = ΑD 1 προϊόν 34

35 = Υ 1 για συνολική ζήτηση = ΑD 2 (>AD 1 ) προϊόν = Y 2 (>Y 1 ). Ή ανεπάρκεια συνολικής ζήτησης για ύψος παραγωγικής ικανότητας Υ f (= επίπεδο πλήρους χρησιμοποίησης tης παραγωγικής ικανότητας) έχει ως αποτέλεσμα την υποαπασχόληση του παραγωγικού δυναμικού. «Με πολύ απλά λόγια. η ζήτηση δημιουργεί το εισόδημα [προϊόν]», γράφει ο Luigi L. Pasinetti (Pasinetti 1974 :5) Και το πρόβλημα, κατά την κεϋνσιανή προβληματική, έγκειται ακριβώς στο ό,τι εντός των αναπτυγμένων ή «ώριμων» (καπιταλιστικών) οικονομιών είναι εγγενής (και διαρκώς αναπαραγόμενη) η υστέρηση της ζήτησης έναντι της δυνάμενης να υπάρξει παραγωγής προϊόντος (και εισοδήματος) ή της πραγματικής παραγωγής έναντι της παραγωγικής ικανότητας, ήτοι είναι εγγενής (και διαρκώς αναπαραγόμενη) η υποαπασχόληση του παραγωγικού δυναμικού Οι συνέπειες της αρχής της ενεργού ζήτησης Οι συνέπειες της αρχής της ενεργού ζήτησης είναι οι εξής : 1. Εφόσον η παραγωγή προσαρμόζεται στην ζήτηση με γρήγορο ρυθμό δεν χρειάζεται να εξετάσουμε την διαδικασία με την οποία η παραγωγή προσαρμόζεται στη ζήτηση. Η ανάλυση μας δεν χρειάζεται να πάρει υπόψη τις ανισορροπίες που πιθανόν εμφανίζονται στις επιμέρους αγορές ή εν συνόλω στην οικονομία και επομένως προσανατολίζεται στην υπόθεση ισορροπίας, μεταξύ συνολικής προσφοράς και ζήτησης στην αγορά εμπορευμάτων. 35

36 2. Μπορούμε να αγνοήσουμε τον χωρισμό της οικονομίας σε διαφορετικούς τομείς οικονομικής δραστηριότητας και να την θεωρήσουμε όλη ως ένα τομέα. Αυτό συμβαίνει διότι η συνολική ζήτηση είναι αυτή που θα προσδιορίσει τα χαρακτηριστικά που εμφανίζει η οικονομία σε κάποια χρονική περίοδο. Ο ίδιος ο Keynes αντιλαμβάνεται ότι το θεωρητικό πλαίσιο που αναπτύσσει δημιουργεί μια διαίρεση στην οικονομική θεωρία. «Συνιστώ ως ορθή διχοτόμηση αφ ενός τη θεωρία της ατομικής παραγωγής ή επιχείρησης, αφ ετέρου την θεωρία της συνολικής παραγωγής και της συνολικής απασχόλησης» (268, Keynes 1973 :293) 1. Αυτή η διαίρεση αντιστοιχεί στη σημερινή διαίρεση μεταξύ μικροοικονομικής και μακροοικονομικής θεωρίας. 3. Για να εξετάσουμε τι προσδιορίζει το επίπεδο απασχόλησης πρέπει να εξετάσουμε τους παράγοντες από τους οποίους εξαρτώνται οι αποφάσεις για δαπάνη του εισοδήματος σε διάφορα εμπορεύματα (προϊόντα, υπηρεσίες). 3.2 Η ανατροπή του νόμου του Say Παρατηρείται ότι με την κεϋνσιανή θεωρία έχει εξασφαλιστεί ένα θεωρητικό πλαίσιο το οποίο δείχνει, ενάντια στη θεωρητική προοπτική που επιβάλει ο λεγόμενος «νόμος του Say», ότι είναι δυνατόν να έχουμε ισορροπία στην αγορά εμπορευμάτων και αυτή η ισορροπία να μην αντιστοιχεί σε προϊόν πλήρους απασχόλησης. Πράγματι. Το προσφερόμενο προϊόν στην κατάσταση ισορροπίας θα επιμερίζεται σε δύο μεγέθη (την κατανάλωση και την επένδυση) που το 1 Η πρώτη ένδειξη, αριθμός χωρίς άλλες αναφορές, στη βιβλιογραφική παραπομπή αναφέρεται στην αντίστοιχη σελίδα της ελληνικής έκδοσης της Γενικής Θεωρίας (Keynes 1955).Η δεύτερη ένδειξη παραπέμπει στην αγγλική έκδοση (Keynes 1973). 36