Downloaded from ethicsjournal.ir at 22: on Sunday July 1st 2018

Transcript

1 فصلنامه اخلاق در علوم و فن اوري سال دهم شماره رابطە فن اوري اطلاعات با فساد اداري: نقش وجدان کاري بهعنوان یک اصل اخلاقی دکتر مصطفی هادوينژاد زهرا جاوید گروه مدیریت دانشکده علوم اداري و اقتصاد دانشگاه ولیعصر (عج) (تاریخ دریافت 93/8/3 تاریخ پذیرش 93/11/4) چکیده زمینه: فساد اداري از جمله پدیدههاي مسا لهآفرین مدیریتی است که کنترل آن یکی از چالشهاي سازمانها محسوب میشود. این پژوهش با هدف بررسی رابطە فن اوري اطلاعات با فساد اداري ضمن تبیین نقش وجدان کاري انجام شده است. روش: روش انجام پژوهش همبستگی و جامعە آماري هدف آن کارکنان سازمانهاي دولتی رفسنجان است. نمونە آماري 357 نفري به طور تصادفی انتخاب شد. سپس پرسشنامههایی براي سنجش متغیرهاي پژوهش تهیه شد و پس از اطمینان از پایایی و روایی محتوا بین نمونه توزیع گردید. براي بررسی فرضیههاي پژوهش نخست مدلهاي اندازهگیري با استفاده از تحلیل عاملی تا ییدي برآورد و آزمون شدند و سپس از طریق رگرسیون چندگانه برازش دادهها به مدلهاي معادلە ساختاري انجام شد. براي بررسی نقش تعدیلگر متغیر وجدان کاري قدر مطلق نسبتهاي بحرانی اختلاف بین ضرایب بتاي رابطە متغیر مستقل و وابسته بر اساس دو سطح وجدان کاري کم و زیاد محاسبه و به عنوان آمارة آزمون با مقدار بحرانی z در سطح معناداري 99 درصد مقایسه شدند. محاسبات در نرمافزار Amos Graphics انجام شدند. یافتهها: در سطح اطمینان 99 درصد فن اوري اطلاعات با فساد اداري و به دنبال آن با فساد مالی فساد رفتارهاي اداري و فساد قانونی رابطە منفی معناداري دارد. همچنین معلوم شد اگر چه متغیر وجدان کاري به عنوان تعدیلگر در رابطە فن اوري اطلاعات و فساد اداري نقش معناداري ندارد در این سطح اطمینان به طور مستقل با فساد اداري رابطهاي منفی دارد. نتیجهگیري: فن اوري اطلاعات میتواند فساد اداري را کاهش دهد ولی نقش آن در کاهش فساد اداري در بخش دولتی نمیتواند نوشداروي مهار آن تصور شود. همچنین به سبب اهمیت وجدان کاري در کاهش فساد اداري میتوان همچنان مهمترین عوامل نقشآفرین را در کاهش فساد اداري عوامل فرهنگی و اجتماعی دانست. کلیدواژگان: اخلاق فساد اداري فن اوري اطلاعات وجدان کاري. سرآغاز 1 فساد مسا لهاي است که در تمام ادوار گریبانگیر سازمانها بوده و هستە اندیشە بسیاري از اندیشمندان سیاسی را تشکیل میداده است. در فساد چیزي میشکند یا نقض میشود که ممکن است رفتاري اخلاقی شیوهاي قانونی و اغلب مقررات اداري باشد( 1 ). از آنجا که فساد انواع مختلفی دارد تعریف جامع و مورد اتفاقی از آن اراي ه نشده است( 2 ). تنها تعریفی که بیش از همه مطرح بوده و بانک جهانی نیز آن را پذیرفته سوء استفاده از اختیارات دولتی براي منافع شخصی یا گروهی است( 3 ). در این میان 2 فساد اداري یکی از عمومیترین شکلهاي فساد و داراي ماهیتی چند وجهی است. فساد اداري عبارتست از مجموعه طرحها تصمیمات کارها برخوردها و روابطی که در محیط اداره بر خلاف خطمشی عمومی کشور و قوانین حاکم بر جریان امور اداري و اهداف و منافع جامعه به وقوع میپیوندد و موجب تباهی منافع عمومی و مسخ و بیهودگی اداره میشود( 4 ). فساد در نظام اداري در اثر تخل فات مکرر و مستمر کارکنان به وجود میآید و جنبهاي فراگیر دارد که آن را از کارایی و اثربخشی مورد انتظار باز میدارد. این تخلفات انواع گوناگونی دارند که رایجترین آنها عبارتند از 3 فساد مالی (ارتشاء زیادستانی اختلاس کلاهبرداري دزدي رانتخواري فساد در خریدهاي vru.ac.ir * نویسنده مسو ول: نشانی الکترونیکی: 65

2 دکترمصطفی هادوينژاد و زهرا جاوید: رابطە فناوري اطلاعات با فساد اداري: نقش وجدان کاري بهعنوان یک اصل اخلاقی دولتی و قراردادهاي مقاطعهکاري فساد مالیاتی قاچاق و مانند 4 آنها) فساد رفتارهاي اداري (استفاده شخصی از اموال دولتی اسراف کمکاري صرف وقت در اداره براي انجام امور شخصی ترك خدمت در ساعت اداري تا خیر در ورود خروج غیر مجاز افشاي اسرار اداري خویشاوندگرایی تبعیض فساد استخدامی فساد در توزیع مزایا و فرصتهاي شغلی بین کارکنان ایجاد نارضایتی عمدي در ارباب رجوع و مانند آنها) 5 و فساد قانونی (فساد در فروش اموال و املاك دولتی تبانی در معاملات فساد در صدور مجوز براي فعالیتها به بخش خصوصی فساد در شناسایی و مبارزه با قانونشکنی سر باز زدن از قوانین به منظور دستیابی به منافع شخصی و مانند آنها)( 9-5 ). از آنجا که فساد اداري سوءاستفاده از امکانات عمومی به نفع 6 منافع شخصی است مسا لهاي در ساحت اخلاق محسوب میشود. شاید در وهلە اول چنین به نظر برسد که مقابله با فساد اداري یک رفتار اخلاقی هزینهزاست اما واقعیت این است که پیامدهاي نادیده گرفتن اخلاق گرانبارتر است زیرا نه تنها باعث ناکارآمدي اقتصادي میشود بلکه فرصتسوز نیز هست( 10 ). براین اساس اخلاقی و بایسته است که با مظاهر و مبانی فساد اداري برخورد شود. در همین راستا مطالعات مختلفی به بررسی و شناسایی پیشایندهاي فساد اداري پرداختهاند. از جملە این 7 پیشایندهاي مورد ادعا و بررسی فن اوري اطلاعات است. بعضی صاحبنظران بر این باورند که براي ایجاد دولت کارآمدتر فن اوري اطلاعات میتواند نقش قابل توجهی در بهبود اجراي قوانین مبارزه با فساد کاهش صلاحدید مقامات و افزایش شفافیت بازي کند( ). هر چند در این میان پارهاي مطالعات نشان میدهند که نقش فن اوري اطلاعات در کنترل فساد در بخش دولتی متغیر است و نمیتواند نوشداروي کنترل فساد تصور شود( 15 ). بر این اساس مبانی نظري ارتباط فن اوري اطلاعات با فساد اداري در دو نقطە مقابل هم قرار دارند. آن دسته که فن اوري اطلاعات را کاهندة فساد اداري میدانند بر این نظرند که کارآمدترین و مو ثرترین شیوة مبارزه با فساد اداري خروج از فضاي تاریک و مبهم و شفافسازي و روشن ساختن محیط و ساختار اداري است و فن اوري اطلاعات رویکرد 8 جدیدي را در ایجاد شفافیت افزایش پاسخگویی صداقت و 9 ترویج راهبرد ضد فساد به دولتها پیشنهاد میدهد( 16 ). اغلب گفته میشود که شفافیت بیشتر به کاهش فساد منجر میشود. در سالهاي اخیر بسیاري از دولتها براي افزایش باز بودن و شفافیت در اعمال خود اقداماتی انجام دادهاند و در این راستا فن اوري اطلاعات به عنوان ابزاري مقرون به صرفه و راحت براي ترویج باز بودن و شفافیت و کاهش فساد معرفی شده است( 17 ). 10 فن اوري اطلاعات میتواند از طریق ارتقاء حکمرانی خوب تقویت طرحهاي اصلاحگرا کاهش بالقو ة رفتارهاي فاسد بهبود روابط بین کارکنان دولت و شهروندان افزایش پاسخگویی مقامات دولتی امکان پیگیري شهروندان نسبت به فعالیتهاي دولت و همچنین نظارت و کنترل بهتر رفتار کارکنان فساد اداري را کاهش دهد( 18 ). نتایج برخی پژوهشها نشان میدهد که دولتهاي بسیاري همچون پاکستان هند ایالات متحده آمریکا فیجی شیلی و کره جنوبی از طریق فن اوري اطلاعات موفق به افزایش شفافیت بهبود در پاسخگویی و جلب اعتماد 11 عمومی بیشتر به دولت شدهاند( ). 14 بنابراین چنین استنباط میشود که فن اوري اطلاعات میتواند شفافیت و پاسخگویی را افزایش دهد و سبب کاهش فساد اداري شود. نتایج برخی مطالعههاي موردي و تجزیه و تحلیلهاي آماري نیز نشان میدهند که فن اوري اطلاعات داراي توانایی بالقو ه و مزایاي سودمندي در کاهش فساد است و همچنین میتواند با ارتقاء اثربخشی روي کنترل داخلی و مدیریت رفتارهاي فاسد بهبود پاسخگویی و شفافیت در اطلاعات را ایجاد کند( و.(24 دستە دیگر در نقش کاهندة فن اوري اطلاعات در فساد اداري تردید نمودهاند و گاه دامنە این تردید تا بدانجا پیش رفته است که در برخی موارد به نقش فزایندة فن اوري اطلاعات در فساد اداري اشاره شده است. بعضی چنین استدلال کردهاند که بیشترین موارد گزارش شده از کاهش فساد اداري به دلیل احتمالی بهکارگیري فن اوري اطلاعات درکشورهاي توسعه یافته بوده است ولی اینکه آیا کشورهاي در حال توسعه میتوانند چنین موارد موفقی را به وجود آورند محل تردید است( 25 ). از نظر صاحبنظر دیگري بیشک فن اوري اطلاعات به طور مو ثر نمیتواند در عمل به کاهش فساد منجر شود( 20 ). پژوهشگري 66

3 فصلنامه اخلاق در علوم و فن اوري سال دهم شماره نیز در مطالعە خود دربارة پنج مورد مربوط به فن اوري اطلاعات و فساد دریافت که نه تنها این مو لفه پیوند قابل توجهی با کاهش فساد ندارد بلکه گاه فرصتهاي جدیدي نیز براي آن ایجاد میکند( 26 ). در همین راستا صاحبنظر دیگري با اراي ە چند مثال چنین استدلال میکند که فن اوري اطلاعات نه تنها نقش قابل ملاحظهاي در مدیریت فساد ندارد بلکه در برخی موارد فرصتهاي جدیدي را نیز براي فساد ایجاد میکند. مثالهایی از قبیل عدم کاهش فساد پس از رایانهاي شدن سیستم فروش بلیط در یک ایستگاه راه آهن و بروز آن توسط متولیان سیستم به نحوي دیگر دخل و تصرف در نمرات فرزند پس از رایانهاي شدن نظام نمرهدهی در یک دانشگاه توسط یکی از مدیران سامانە رایانهاي اختلاس کارمند یک بانک از طریق دادن رمز ورود پایگاه اطلاعاتی به دوست خود و نفوذ رایانهاي عضو حزب مخالف یک وزیر در متن سخنرانی وي و دستکاري آن از جملە این مصادیق هستند( 15 ). دقت در م ث الهاي یاد شده خلا پژوهشی بررسی رابطە متغیرهاي فن اوري اطلاعات و فساد اداري را ضمن تبیین نقش 12 مو لفه وجدان کاري نشان میدهد. توضیح آنکه اگر چه فن اوري اطلاعات محصول کار و ابتکار انسان است و در پویایی سازمان مهم است آنچه در سر پا نگه داشتن و تعالی سازمان نقش محوري دارد انسان است( 27 ). 13 انسان داراي وجدان است و وجدان ندایی پنهان و برخاسته از درون و گوهر وجودي اوست که در ادبیات دینی آوایی از جانب خداوند قلمداد میشود( 28 ). وجدان یا در اصطلاح کاري وجدان کاري یکی از اصول 14 اخلاقی محسوب میشود( 29 ). ضمن اینکه میتوان آن را یکی از مو ثرترین عوامل شخصیتی در عملکرد شغلی نیز دانست (30). افراد با توجه به مفهوم وجدان کاري در سازمانها وظیفە خویش را به درستی انجام میدهند (31). وجدان کاري گرایش درونی کارکنان نسبت به انجام وظایف شغلی خود در سازمان است به نحوي که بدون نظارت از بیرون وظایف کاري خویش را از نظر کمی و کیفی به طور تمام و کمال و بدون اسراف و تبذیر منابع انجام میدهند( 32 ). مهمترین عامل در بروز تخلفات اداري ریشههاي فرهنگی و عقیدتی است که در تقویت وجدان کاري اثر دارد( 1 و 33). از این رو هر گاه نظام ارزشی- اعتقادي در جامعه نهادینه شود و به صورت ارزش مسلط و غالب درآید تمامی مصالح را در یک راستا همسو و هماهنگ خواهد کرد و جایی براي تعارض و چندگانگی مخرب باقی نمیگذارد( 33 ). به این ترتیب معلوم شد اگر چه فن اوري اطلاعات یکی از متغیرهایی است که رابطە آن با فساد اداري مورد توجه قرار گرفته بر مطالعات حاکم بر آن پراکندگی نظري عمیقی حاکم است. بیشتر ادعاهاي دانشی و مطالعات انجام شده بر این نظرند که فن اوري اطلاعات کاهندة فساد اداري است( و 23). با وجود این گاه در نقش عملی فن اوري اطلاعات در کاهش فساد اظهار تردید شده است( و 26). از جمله برخی با ذکر پارهاي مصادیق به طور تلویحی به نقشآفرینی متغیر انسانی و وجدان کاري در رابطە فن اوري اطلاعات با فساد اداري اشاره کردهاند( 14 ). وانگهی در پس این ادعاي نظري نیز پژوهش مستقلی انجام نشده است. در این راستا پژوهش حاضر بر آن است تا با دقت نظري بیشتري به بازآفرینی بررسی رابطە فن اوري اطلاعات با فساد اداري ضمن تبیین نقش متغیر وجدان کاري بپردازد. نگارة 1 مدل مفهومی پژوهش را نشان میدهد که بر اساس آن فرضیههاي پژوهش به شرح زیر صورتبندي شدهاند: الف) فن اوري اطلاعات و فساد اداري رابطهاي منفی دارند. ب) وجدان کاري رابطە منفی فن اوري اطلاعات را با فساد اداري به نحو افزایندهاي تعدیل میکند به طوري که هر چه وجدان کاري بیشتر باشد رابطە منفی فن اوري اطلاعات و فساد اداري بیشتر میشود و برعکس. فن اوري اطلاعات وجدان کاري نگاره 1. مدل مفهومی پژوهش فساد اداري: - فساد مالی - فساد رفتارهاي اداري - فساد قانونی 67

4 دکترمصطفی هادوينژاد و زهرا جاوید: رابطە فناوري اطلاعات با فساد اداري: نقش وجدان کاري بهعنوان یک اصل اخلاقی روش روش انجام این پژوهش توصیفی از نوع همبستگی است و جامعه آماري هدف آن کارکنان سازمانهاي دولتی رفسنجان به تعداد تقریبی 5000 نفر بود که حجم نمونه آماري 357 نفري از آن با روش تصادفی ساده انتخاب شد. این افراد اعضاي سازمانهاي استاندارد آبفار صنعت معدن و تجارت تعاون روستایی آب منطقهاي راه و ترابري بهزیستی آب و فاضلاب شهري اوقاف و امور خیریه پست تا مین اجتماعی خطوط لولە نفت هلال احمر تحقیقات پسته ثبت احوال آموزش و پرورش دانشگاه ولیعصر (عج) و دانشگاه علوم پزشکی بودند. مشارکتکنندگان بر حسب جنسیت 78/2 درصد مذکر و 21/8 درصد مو نث به لحاظ سن بین 21 تا 60 سال ( SD=7/25 38/16=M) و از نظر سابقە کار در سازمان بین 1 تا 35 سال ( SD=7/34 13/87=M) بودند. به منظور گردآوري دادهها از ابزار پرسشنامه استفاده شد پرسشنامە 25 گویهاي پژوهشگر ساخته بر پایە ادبیات پژوهش براي سنجش متغیر فساد اداري (8 13 و 4 گویه به ترتیب براي سنجش فساد مالی فساد رفتارهاي اداري و فساد قانونی) توضیح آنکه براي اندازهگیري فساد اداري به مانند سازمان شفافیت بین الملل بر رویکرد اندازه گیري ادراك از فساد تا کید شد (11). دیگر پرسشنامهها عبارت بودند از پرسشنامهاي 23 گویهاي براي سنجش متغیر فن اوري اطلاعات و پرسشنامە 13 گویهاي براي سنجش وجدان کاري استفاده شد (31 و 34). همە پرسشنامهها مبتنی بر طیف 5 تایی لیکرت طراحی شدند. با هدف بومیسازي سنجهها و حصول اطمینان از روایی محتواي آنها پرسشنامهها در اختیار 5 تن از اساتید مدیریت قرار گرفت و دیدگاه آنها در سنجه لحاظ شد. سپس سنجه به طور تصادفی در اختیار نمونە مقدماتی 40 نفري از کارکنان جامعه هدف قرار گرفت تا پایایی آن ارزیابی شود. ضرایب آلفاي کرونباخ متغیرها با استفاده از نرم افزار آماري SPSS محاسبه شد که گویاي پایایی مناسب سنجه و مو لفههاي آن بود (95 α 84). در ادامه 360 پرسشنامە دیگر به صورت تصادفی ساده در اختیار کارکنان سازمانهاي مورد مطالعه قرار گرفت که در نهایت 317 پرسشنامە مناسب گردآوري شد. به این ترتیب در مجموع 357 پرسشنامه در اختیار قرار گرفت (نرخ بازگشت 88 درصد). براي تحلیل دادهها و آزمون مدل پژوهش از نرمافزار Amos Graphics استفاده شد. در این راستا براي آزمون مدلهاي اندازهگیري و مدل معادلە ساختاري از 5 شاخص مهم برازش استفاده شد: شاخص کااسکوي ر بهنجار شده ریشە دوم مربعات خطاي برآورد (CMIN/DF) (RMSEA) و که مقدار بین 1 تا 5 براي اولی و مقدار کوچکتر از 08 براي دومی مدل را تا یید میکنند. سه شاخص دیگر عبارت بودند از شاخص برازش افزایشی (IFI) شاخص توکر- لوي یس تطبیقی (TLI) (CFI) است (35). و شاخص برازش که مقادیر بزرگتر مساوي 9 آنها مو ید مدل 15 براي بررسی نقش تعدیلگر متغیر وجدان کاري قدر مطلق نسبتهاي بحرانی اختلاف بین ضرایب بتاي رابطە متغیر مستقل با وابسته بر اساس دو سطح وجدان کاري کم (کمتر از 3) و زیاد (بیشتر از 3) محاسبه و با توجه به فرضیە صفر a 2 a 1 به عنوان آمارة آزمون با مقدار بحرانی z در سطح معناداري 99 درصد مقایسه شدند. توضیح آنکه a 1 مقدار ضریب بتاي رابطە متغیر مستقل با وابسته در سطح وجدان کاري کم و a 2 همین مقدار در سطح وجدان کاري زیاد است. جدول 1. آمار توصیفی ضرایب پایایی و همبستگی متغیرهاي مشاهده شدة پژوهش 5 (91) 4 (94) انحراف معیار میانگین متغیر (94) 65 3/63 فن اوري اطلاعات (95) -21 1/25 1/09 فساد مالی (95) /21 1/90 فساد رفتارهاي اداري /39 1/43 فساد قانونی /38 وجدان کاري مقادیر درون پرانتز ضرایب آلفاي کرونباخ هستند. فاصلە اطمینان ضرایب همبستگی 99 درصد است. 68

5 فصلنامه اخلاق در علوم و فن اوري سال دهم شماره فلا«یافتهها جدول 1 آمار توصیفی ضرایب آلفاي کرونباخ و همبستگی میان متغیرهاي مشاهده شدة پژوهش را بر اساس دادهها نشان میدهد. این پژوهش داراي 6 مدل اندازهگیري بود: مدلهاي تحلیل عاملی تا ییدي فن اوري اطلاعات فساد مالی فساد رفتارهاي اداري فساد قانونی وجدان کاري و فساد اداري. معناداري وزنهاي رگرسیونی این مدلها مو ید روایی همگراي آنها در سطح اطمینان 99 درصد بود. به منظور تقویت شاخصهاي برازش مدلهاي اندازهگیري طبق پیشنهاد نرمافزار میان برخی ضرایب خطاي آنها روابط همبستگی برقرار شد که بیشینە آنها مربوط به فساد مالی و رفتارهاي اداري با 3 همبستگی بود. شاخصهاي برازش نهایی مدلها در جدول 3 نشان داده شدهاند. در ادامه به پشتوانە برقراري مدلهاي اندازهگیري نخست مدل معادلە ساختاري رابطە فن اوري اطلاعات با فساد اداري شامل فساد مالی فساد رفتارهاي اداري و فساد قانونی بررسی شد (مدل معادلە ساختاري الف). طبق نتایج جدول 3 در ارتباط با این مدل همە شاخصهاي برازش در سطح اطمینان 99 درصد مو ید مدل بودند. از این رو به سبب تا یید مدل معادلە ساختاري و نیز معناداري ضرایب رگرسیونی (جدول 2) فرضیە «در سطح معناداري 99 درصد تا یید شد یعنی در این سطح از اطمینان فن اوري اطلاعات با فساد اداري رابطە منفی معناداري دارد. براي بررسی نقش تعدیلگر وجدان کاري از گروهبندي دادهها در دو سطح وجدان کاري کم (کوچکتر مساوي 3) و زیاد (بزرگتر از 3) استفاده شد. با توجه به محاسبات انجام شده 32 درصد دادهها در سطح وجدان کاري کم و بقیه در سطح وجدان کاري بالا قرار گرفتند. از آنجا که قدر مطلق نسبت بحرانی a1 و اختلاف بین (635-) a2 در سطح اطمینان 99 درصد کمتر از مقدار بحرانی 2/33 بود در نتیجه فرضیە وجود اختلاف a1 و معنادار بین a2 (فرضیە ب) رد شد. بنابراین در این سطح از اطمینان متغیر تعدیلگر وجدان کاري تعدیلکنندة رابطە فن اوري اطلاعات و فساد اداري نیست. در نهایت متغیر وجدان کاري به عنوان متغیري مستقل به مدل معادلە ساختاري رابطە فن اوري اطلاعات با فساد اداري افزوده شد. بررسی این مدل (مدل معادلە ساختاري ب) نشان داد با ایجاد روابط همبستگی میان تعداد اندکی از ضرایب خطا در مدل طبق پیشنهاد نرمافزار و در نتیجه معناداري شاخصهاي برازش نظر به معناداري ضرایب رگرسیونی مسیر وجدان کاري به فساد اداري (جدول 2) این رابطه در سطح اطمینان 99 درصد تا یید میشد. نکتە قابل تا مل در مدل این است که در چنین حالتی رابطە فن اوري اطلاعات با فساد اداري معناداري خود را از دست میدهد. جدول 2. وزنهاي رگرسیونی مسیرها وزن رگرسیونی مدل الف مدل ب مسیر فن اوري اطلاعات به فساد اداري فساد اداري به فساد مالی فساد اداري به فساد رفتارهاي اداري فساد اداري به فساد قانونی وجدان کاري به فساد اداري معنادار در سطح اطمینان 99 درصد بحث این موضوع که آیا فن اوري اطلاعات نقشی کاهنده در فساد اداري دارد یا نه دستمایە پژوهش و محل نزاع دستاوردهاي پارهاي مطالعات شده است. برخی مدعی آن هستند که فن اوري اطلاعات میتواند بر شفافیت محیط و ساختار اداري بیفزاید ( و 24). در مقابل عدهاي از صاحبنظران نظري خلاف آن دارند (15 20 و 26). در راستاي ورود به این کشاکش نظري بر اساس نتایج پژوهش در وهلە نخست معلوم شد رابطە فن اوري اطلاعات با فساد اداري (فساد مالی فساد رفتارهاي اداري و فساد قانونی) منفی است و متغیر وجدان کاري این رابطه را تعدیل نمیکند. هر چند که پیشتر صاحبنظري با ذکر برخی مصادیق به طور ضمنی بی اخلاقی و زیر پا گذاشتن وجدان کاري را محملی براي سوء استفاده از فن اوري اطلاعات و افزایش فساد اداري نشان داده بود (15). با وجود این نتایج در ادامه مشخص شد نقش وجدان کاري به نحو پررنگتري آن 69

6 دکترمصطفی هادوينژاد و زهرا جاوید: رابطە فناوري اطلاعات با فساد اداري: نقش وجدان کاري بهعنوان یک اصل اخلاقی شفافسازي و روشن ساختن محیط و ساختار اداري است -دست هم به عنوان متغیر مستقل در تبیین فساد اداري قابل توجه (فن اوري کم به لحاظ یکی از مصادیق مورد ادعاي آن است. توضیح آنکه اگر چه رابطە فن اوري اطلاعات با فساد اداري اطلاعات)- پذیرفت (16). بلکه باید همچنان مهمترین عوامل مو ثر در فساد اداري را عوامل فرهنگی و اجتماعی -دست کم به لحاظ یکی از مصادیق آن (وجدان کاري)- دانست و نه عوامل اداري و مدیریتی (1). آن سان که پیشتر نیز برخی اذعان داشتهاند نخست نقش فن اوري اطلاعات در کنترل فساد اداري در بخش دولتی نمیتواند نوشداروي کنترل آن تصور شود (15). دوم اینکه جدا از سازمان سیستم مقررات و قوانین و تجهیزات عامل انسانی بیش از همه در انجام طرحهاي مبارزه با فساد مو ثر است و لذا دقت در انتخاب افراد داراي وجدان کاري بالا باید در درجە اول اهمیت قرار گیرد (7). به همین ترتیب نقش پررنگ وجدان کاري ضمن عدم معنادار بودن رابطە فن اوري اطلاعات با فساد اداري در کنار وجدان کاري مو یدي بر این ادعاست که کاهش فساد اداري علاوه بر کاستن از میزان انحصار قدرت و اختیارات مقام دولتی در گرو میزان مسي ولیتپذیري وي نیز هست (19). نتایج پژوهش همسو با این ادعاي نظري نیز هست که بیشترین موارد گزارش شده از نقش کاهندة فن اوري اطلاعات مربوط به و گونههاي آن منفی است شکننده نیز هست به عبارت دیگر این رابطه تا زمانی میتواند معنادار باشد که به موازات فن اوري اطلاعات نقش مستقل وجدان کاري لحاظ نشود در غیر این صورت رابطە فن اوري اطلاعات با فساد اداري در سایە رابطە منفی و قوي وجدان کاري با فساد اداري معناداري خود را از دست میدهد. این بدان معناست که وجدان کاري را باید پیشبینیکنندة قويتري براي فساد اداري دانست و از این رو لازم است بیش از تمرکز در توسعە فن اوريهاي اطلاعات براي کاهش فساد اداري روي وجدان کاري اعضاي سازمان حساب ویژهاي گشوده شود. با این وصف چه بسا بتوان با این ادعاي قاطع که فن اوري اطلاعات میتواند به سبب شفافسازي امور مالی و تدارکات در سازمانهاي دولتی و همینطور با قطع رابطە شهروندان با متصدیان امور بخش دولتی و نیز تسریع در انجام امور شهروندان فساد اداري را از ریشه بخشکاند تردید نمود. همچنین نمیتوان این ادعا را که کارآمدترین و مو ثرترین شیوة مبارزه با فساد اداري خروج از فضاي تاریک و مبهم و جدول 3. شاخصهاي برازش مدلهاي پژوهش مدل RMSEA CFI TLI IFI CMIN/DF / 740 فن اوري اطلاعات / 392 فساد مالی / 035 فساد رفتارهاي اداري / 161 فساد قانونی / 018 فساد اداري / 227 وجدان کاري / 326 معادلە ساختاري الف / 138 معادلە ساختاري ب / 053 معادلە ساختاري ب- اصلاحشده 70

7 فصلنامه اخلاق در علوم و فن اوري سال دهم شماره کشورهاي توسعه یافته است و در اینکه آیا کشورهاي در حال توسعه میتوانند چنین موارد موفقی را به وجود آورند باید تردید نمود (25). اگر چه نمیتوان با قطعیت بعضی صاحبنظران فن اوري اطلاعات را در کاهش فساد اداري بی تا ثیر دانست نظر به نقش شگرف و قابل توجه وجدان کاري در کاهش فساد اداري و گونههاي آن نمیتوان حساب تعیینکنندهاي براي آن در کنار وجدان کاري در این باره باز کرد (20). از خلال نتایج پژوهش کاربردهاي ضمنی و پیشنهادهاي اجرایی زیر اراي ه میگردند: الف) افزایش شفافیت فن اوري اطلاعات در سازمان ضروري اما در اولویت پایینتري نسبت به تقویت وجدان کاري اعضاي سازمان است. از آنجا که به هر حال رابطە فن اوري اطلاعات به خودي خود با فساد اداري و گونههاي سهگانە آن منفی است نمیتوان تقویت کم ی و کیفی آن را در سازمان نادیده گرفت اما صرف هزینه براي تقویت وجدان کاري بیش از توسعه و تقویت فن اوري اطلاعات براي کاهش فساد اداري اهمیت دارد. ب) شایسته است در فرآیند کارمندیابی از متقاضیان آزمون سنجش وجدان کاري به عمل آید ج) عوامل محیطی و سیاسی در تقویت وجدان کاري تا ثیر دارند (31). بر این اساس در نظر گرفتن آموزشهاي رسمی در این خصوص و نیز افزایش مشارکت کارکنان در تصمیمات سازمانی از سوي سازمانها به مدیران و دستاندرکاران توصیه میشود. از جمله محدودیتهاي این پژوهش میتوان به موارد زیر اشاره کرد: الف) انجام پژوهش در قلمرو مکانی پژوهش و نه در سازمانهاي متفاوت دیگر به لحاظ ساختار فیزیکی و اجتماعی ب) استفاده از راهبرد مورد استفاده از پژوهش در عوض راهبردهاي دیگري مثل طرحهاي آزمایشی. بر اساس محدودیتهاي پژوهش و به منظور انجام پژوهشهاي آتی در راستاي این مطالعه موارد زیر توصیه میشوند: الف) بررسی نتایج این پژوهش و بازآفرینی آن در سطح سازمانهاي بخش خصوصی ب) انجام مطالعاتی تجربی (آزمایشی) با هدف بررسی اثر فن اوري اطلاعات در فساد اداري در بخشهاي دولتی و خصوصی ج) انجام مطالعاتی تجربی (آزمایشی) با هدف بررسی اثر وجدان کاري در فساد اداري در بخشهاي دولتی و خصوصی میتوان به این منظور با استفاده از گروههاي آزمایش و کنترل به بررسی نقش عوامل محیطی یا سیاسی -که در ادبیات پژوهش به طور بالقوه در تقویت وجدان کاري اثر دارند- در کاهش فساد اداري پرداخت د) انجام مطالعات عل ی با هدف بررسی تا ثیر عوامل محیطی یا سیاسی فوق الاشاره -از قبیل دورههاي آموزش رسمی براي تقویت وجدان کاري یا مشارکت کارکنان در تصمیمات سازمانی و توانمندسازي ایشان- در کاهش فساد اداري ه) انجام مطالعهاي با هدف بررسی اثر فن اوري اطلاعات در فساد اداري در بازة زمانی چند ساله و رصد میزان وجدان کاري در این بازه. نتیجهگیري نتایج پژوهش نشان داد مادام که به رابطە وجدان کاري با فساد اداري توجه نشود فن اوري اطلاعات رابطە منفی معناداري با فساد اداري دارد. اما اگر چه وجدان کاري رابطە فن اوري اطلاعات را با فساد اداري تعدیل نمیکند نظر به رابطە منفی و قوي وجدان کاري با فساد اداري نقش کاهندة فن اوري اطلاعات در فساد اداري رنگ میبازد. از این رو وجدان کاري تبیینکنندة قويتري براي فساد اداري در مقایسه با فن اوري اطلاعات محسوب میشود و شایسته است دامنە بحث در مدیریت فساد اداري از گسترش و تجهیز فن اوري اطلاعات به تقویت وجدان کاري کشیده شود. ملاحظههاي اخلاقی در این پژوهش برخی ملاحظات اخلاقی وجود داشتند که براي رعایت موازین اخلاق پژوهشی تمهیداتی براي آنها اندیشیده شد: الف) اخذ مجوز رسمی از سازمانهاي مورد مطالعه براي انجام پژوهش و احترام به مقررات آنها: با علم به اینکه انجام پژوهش در سازمانهاي مورد مطالعه منوط به اجازة رسمی از آنها بود ضمن ارسال نامهاي خطاب به مدیریت آن سازمانها و ذکر

8 دکترمصطفی هادوينژاد و زهرا جاوید: رابطە فناوري اطلاعات با فساد اداري: نقش وجدان کاري بهعنوان یک اصل اخلاقی 72 عنوان پژوهش رسما از آن سازمانها براي انجام پژوهش در آن قلمرو مکانی اجازه گرفته شد. ب) توجه و احترام به حقوق خواستهها ارزشها و انتظارات مشارکتکنندگان: به این منظور پیشتر اهداف و نحوة گردآوري دادههاي پژوهش و نیز تعهدات اخلاقی پژوهشگران به صورت شفاهی براي مشارکتکنندگان تبیین و از آنها اخذ مجوز شد به این وسیله پژوهشگران متعهد شدند تمام آنچه در پرسشنامه توسط مشارکتکنندگان تکمیل و تحویل میشود بدون ذکر نام و با رعایت اصول و ضوابط امانتداري ثبت و ضبط گردد. سپاسگزاري ضروري است از همە سازمانهاي مورد مطالعه و مشارکت- کنندگان پژوهش که فرصت را براي توزیع پرسشنامه و گردآوري دادههاي پژوهش فراهم آوردند کمال قدردانی شود. واژهنامه 1. Corruption فساد 2. Administrative Corruption فساد اداري 3. Financial Corruption فساد مالی 4. Administrative Behaviors Corruption فساد رفتارهاي اداري 5. Legal Corruption 6. Ethics 7. Information Technology 8. Transparency 9. Anti-Corruption Strategy 10. Good Governance 11. Public Trust 12. Work Consciousness 13. Conscience 14. Ethical Principles 15. Moderator فساد قانونی اخلاق فن اوري اطلاعات شفافیت راهبرد ضد فساد حکمرانی خوب اعتماد عمومی وجدان کاري وجدان اصول اخلاقی تعدیلگر منابع 1. Safari S, Naebi HR. (2000). Different approaches against corruption: proceedings of second conference on monitoring and inspection in country. Tehran: General Inspector s Office. P (In Persian). 2. Zahedi SS. (1995). A review on corruption and its outcomes. Journal of Management Knowledge; 1(2): (In Persian). 3. Heywood PM (1997). Political corruption. Oxford: Blackwell. 4. Qudsi M. (1999). Promotion of administrative system healthiness: healthy administration system, prerequisite of development. Tehran: Public Management Training Center. (In Persian) 5. Alvani SM, Jofreh M. (1997). Offering a theoretical model on controlling and harnessing of corruption. Management and Economy; 11(36): (In Persian) 6. Habibi N. (1994). Administrative corruption: effective factors and harnessing methods. Tehran: Wathaqi Publication. (In Persian). 7. Taleqani M. (2001). Administrative corruption and ways of its harnessing. Cooperation; (140): (In Persian). 8. Farhadinejad M. (2000). Administrative corruption and methods of controlling it. Proceedings of second conference on monitoring and inspection in country. Tehran: General Inspector s Office. P (In Persian) 9. Fazeli M. (2007). Analysis of administrative corruption measurement literature in world. Tehran: Islamic Parliament Research Center and Iranian Student s Polling Agency (ISPA). (In Persian). 10. Zekos GI. (2003). Ethics versus corruption in globalization. Journal of Management Development; 23 (7): United Nations Development Program (UNDP) (2008). Tackling corruption, transforming lives: accelerating human development in Asia and the Pacific. New Delhi: Macmillan Publishers.

9 فصلنامه اخلاق در علوم و فن اوري سال دهم شماره Andersen TB. (2009). E-Government as an anticorruption strategy. Information Economics and Policy; 21(3): Akhavan P, Yazdi Moghaddam J. (2013). Exploring the twin role of ethics and knowledge management on organizational performance. Ethics in Science and Technology; 8(2): (In Persian) 25. Mahmood R. (2004). Can information and communication technology help reduce corruption? How so and why not: two case studies from South Asia. Perspectives on Global Development and Technology; 3(3): Heeks R. (1998). Information technology and public sector corruption. Available at: ments/nispacee/unpan pdf. Accessed: 28 Nov Liaqatdar MJ, Bakhtiar HA, Samiei F, Hashemi BW. (2011). Examining the impact level and role of effective factors on work consciousness. Journal of Practical Sociology; 22(41): (In Persian). 28. Hoose J. (1999). Conscience in world religions. Leominster: Grace wing Publishing. 29. Alirezaei N, Massah H, Akrami N (2013). The relation between work consciousnesses with job performance. Ethics in Science and Technology; 8(2): (In Persian). 30. Akhavan P, Yazdi Moghaddam J. (2013). Exploring the twin role of ethics and knowledge management on organizational performance. Ethics in Science and Technology; 8(2): (In Persian). 31. Soltani I. (1997). Examining measurement of employee s work consciousness. Tadbir; (79): (In Persian). 32. Abbaszadeh MM. (1995). Work consciousness: a practical and applicable approach. Uremia: Arshia. (In Persian). 33. Alizadeh-Thani M, Fani AA. (2007). Impact of administrative corruption on human side 12. Sturges P. (2004). Corruption, transparency and a role for ICT? International Journal of Information Ethics; 2(11): Vinod HD. (1999). Statistical analysis of corruption data and using the Internet to reduce corruption. Journal of Asian Economics; 10(4): Bhatnagar S. (2003). E-government and access to information. Global Corruption Report Washington DC: Transparency International. 15. Danaeifard H. (2005). The strategy of harnessing corruption: do information technology reduce administrative corruption?. Journal of Modarres Humanity; 9(2): (In Persian) 16. Relly JE, Sabharwal M. (2009). Perceptions of transparency of government policymaking: a cross-national study. Government Information Quarterly; 26(1): Bertot JC, Jaeger PT, Grimes JM. (2010). Using ICTs to create a culture of transparency: e- government and social media as openness and anti-corruption tools for societies. Government Information Quarterly; 21(3): Shim DC, Eom TH. (2009). Anticorruption effects of information communication and technology (ICT) and social capital. International Review of Administrative Sciences; 75(1): Lio MC, Liu MC, Ou YP. (2011). Can the internet reduce corruption? a cross-country study based on dynamic panel data models. Government Information Quarterly; 28(1): Kim S, Kim HJ, Lee H. (2009). An institutional analysis of an e-government system for anticorruption: the case of OPEN. Government Information Quarterly; 29: Heeks R. (2005). E-government as a carrier of context. Journal of Public Policy; 25(1): Pathak RD, Rnaz MH, Rahman RF, Agarwal KN. (2009). E-governance to cut corruption in public service delivery: a case study of Fiji. International Journal of Public Administration; 32(5):

10 دکترمصطفی هادوينژاد و زهرا جاوید: رابطە فناوري اطلاعات با فساد اداري: نقش وجدان کاري بهعنوان یک اصل اخلاقی development of societies. Ethics in Science and Technology; 2(1, 2): (In Persian) 34. Sharifi-Renani H, Moshref-Javadi MH, Hajipoor M. (2013). The role of information technology in reduction of administrative corruption through increasing of information transparency, improvement of accountability and promotion of integrity: A case study of Saderat Bank branches in Isfahan. Iranian Journal of Information Processing and Management; 28(3): (In Persian) 35. Podsakoff PM, MacKenzie SB, Paine JB, Bachrach DG. (2000). Organizational citizenship behaviors: a critical review of the theoretical and empirical literature and suggestions for future research. Journal of Management; 26(3):