Стратегиска рамка и Акциски план. за здравје и животна средина до 2020 година. на Република Македонија. - нацрт документ -

Transcript

1 Стратегиска рамка и Акциски план за здравје и животна средина до 2020 година на Република Македонија - нацрт документ - Март

2 Содржина ДЕЛ 1: СТРАТЕГИСКА РАМКА ЗА УНАПРЕДУВАЊЕ НА ЗДРАВЈЕТО И ЖИВОТНАТА СРЕДИНА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ДО 2020 ГОДИНА 1. Вовед За потребата од Стратегиска рамка Национален процес за унапредување на здравјето и животната средина Концепциски приод кон Стратегиската рамка Стратегиска рамка 2.1. Визија Цели Приоритети Клучни елементи на интегрираниот пристап кон подобро здравје и животна средина до 2020 г Креирање и примена на политики Градење капацитети Истражување и развој Мониторинг на животната средина и здравјето Ранливи групи, состојби и болести во фокусот на стратегиската рамка Нееднаквости во здравствено- еколошките ризици Вклучување на различни чинители и спроведување на стратегиските цели Меѓународна соработка Тематски подрачја на Стратегиската рамка Структура за примена на Стратегиската рамка и Акцискиот план ДЕЛ II: АКЦИСКИ ПЛАН ЗА УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ СЕЛЕКТИРАНИ ВО СТРАТЕГИСКАТА РАМКА ЗА ЗДРАВЈЕ И ЖИВОТНА СРЕДИНА НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ДО 2020 ГОДИНА I. УПРАВУВАЊЕ СО ЖИВОТНАТА СРЕДИНА II. КВАЛИТЕТ НА ВОЗДУХОТ

3 II.1. Квалитет на амбиентниот воздух II.2. Квалитет на воздухот во затворена средина III. ВОДОСНАБДУВАЊЕ IV. ХРАНА И ИСХРАНА V. ОТПАД VI. ХЕМИКАЛИИ VII. ИНДУСТРИСКИ ЖЕШКИ ТОЧКИ VIII. КВАЛИТЕТ НА ПОЧВАТА... 4 IX. КЛИМАТСКИ ПРОМЕНИ X. АЗБЕСТ XI. РАДОН XII. БУЧАВА ДЕЛ 3: КНИГА НА ДОКАЗИ ЗА СТРАТЕГИСКАТА РАМКА И АКЦИСКИОТ ПЛАН ЗА ЗДРАВЈЕ И ЖИВОТНА СРЕДИНА НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Вовед Политики во областа Владеење и управување Градење капацитети Следење и надзор Стратегиска рамка ЕУ стратегиска рамка Општи движечки сили кои ја оптоваруваат животната средина, а со тоа и здравјето на населението во Република Македонија Демографски карактеристики и оптовареност со болести Други движечки сили доведуваат до притисок врз животната средина во Република Македонија Тематски подрачја Одбрани здравствено- еколошки приоритети во Република Македонија (низ призмата на DPSEEA моделот) Воздух Вода, водоснабдување и санитација

4 5.3. Безбедна храна и исхрана Отпад Почва, хемикалии и индустриски жешки точки Климатски промени Други хемиски и физички нокси од важност за Република Македонија Азбест Бучава Анекс 1. Индикатори за следење по области

5 Листа на скратеници АКН АХВ БДП Bq/m 3 БПК 5 ГИМ ДАМСКАВ ДИ ДЗС ДСЗИ ЕЕА DALY dba ДПСЕАА (DPSEEA) ЕУ ФАО (FAO) HACCP ЕЛЕМ ЕЛС ЕУРОГАП (EUROGAP) ИЈЗРМ ЈИЕ ЗЕЛС Агенција за катастар и недвижности Агенција за храна и ветеринарство Бруто домашен производ Бекерели на метар кубен Биохемиска потрошувачка на кислород во реките Градежен институт Македонија Државен автоматски мониторинг систем за квалитет на амбиентен воздух Државен инспекторат Државен завод за статистика Државен санитарен и здравствен инспекторат Европска агенција за животна средина (European Environmental Agency) Изгубени години на живот приспособени според инвалидитетот/онеспособеност (Disability Adjusted Life Years) Децибели (ниво на бучава) Рамка на показатели (движечка сила, притисок, состојба, експозиција, ефект и акција) Европска унија Организација за храна и земјоделство (Food and Agricultural Organization) Hazard Analysis and Critical Control Points (Систем за анализа на ризици и критични точки за контрола во безбедност на храната) Електрани на Македонија Единици на локална самоуправа Европски стандарди за добра земјоделска пракса (European Good Agricultural Practices) Институт за јавно здравје на Република Македонија Југоисточна Европа Заедница на единици на локална самоуправа 5

6 IARC IHME ИМТРМ МАНУ Мб Mт МВР МЛС МТВ МЕ МФ МДК МЖСПП МЗ МЗШВ МОН МОТ (ILO) МТСП NO x О 2 /л ОБСЕ ООН ОХИС ПМФ REACH регулатива CLP регулатива РМ 10 РМ 2,5 под 2,5 микрони Меѓународна агенција за истражување на ракот (International Agency for Research on Cancer) Institute of Health Metrics and Evaluation (Washington) Институт за медицина на трудот на Република Македонија Македонска академија на науките и уметностите Морбидитет (заболувања) Морталитет (смртност) Министерство за внатрешни работи Министерство за локална самоуправа Министерство за транспорт и врски Министерство за економија Министерство за финансии Максимално дозволени концентрации Министерство за животна средина и просторно планирање Министерство за здравство Министерство за земјоделство, шумарство и водостопанство Министерство за образование и наука Меѓународна организација на трудот (International Labor Organization) Министерство за труд и социјална политика Азотни оксиди Кислород на литар Организација за безбедност и соработка на Европа Организација на обединетите нации Органско- хемиска индустрија Скопје Природно- математички факултет (Регистрација, евалуација, авторизација на хемикалии) (Класификација, обележување и пакување на хемикалии) Суспендирани честички под 10 микрони (Particulate Maters) Суспендирани честички 6

7 (Particulate Maters) SO 2 СЗО CO 2 УНЕП (UNEP) (UNFCCC) YLL УХМР ФВМ ЦЈЗ ЦУК Сулфур диоксид Светска здравствена организација Јаглен диоксид Еколошка програма на Обединетите нации (United Nation Environmental Program) Рамковна конвенција на Обединетите нации за климатски промени (United Nations Framework Convention for Climate Change) Години на изгубен живот (Years of life lost) Управа за хидрометеоролошки работи Факултет за ветеринарна медицина Центар за јавно здравје Центар за управување со кризи 7

8 ДЕЛ 1: СТРАТЕГИСКА РАМКА ЗА УНАПРЕДУВАЊЕ НА ЗДРАВЈЕТО И ЖИВОТНАТА СРЕДИНА ВО РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ДО 2020 ГОДИНА 1. Вовед 1.1 За потребите од стратегиската рамка и акцискиот план Еколошките ризици се една од најважните одредници (детерминанти) на здравјето. Во Република Македонија денес постојат сериозни проблеми во управувањето со состојбите и ризиците во животната средина. Повеќе еко- медиуми и процеси имаат загрижувачки лош квалитет. Амбиентиот воздух, пред сè во урбаните и индустриските области, континуирано во текот на речиси цела година има исклучително лош квалитет и, на повеќе места, ја надминува дозволената граница за повеќе пати, што сериозно го загрозува здравјето на населението. Според процените на Светската здравствена организација (СЗО), еколошкиот товар на болести во Република Македонија изнесува смртни случаи кои што се припишуваат на ризиците од животната средина или 166 на жители 1. Во урбаните населби дополнителен проблем е бучавата. Регистрирани се докази дека овие два ризика имаат штетни ефекти врз здравјето, пред сè кај децата 2. Покрај неконтролираната урбанизација и моторизација, како и демографската миграција, нагласен е и проблемот околу отстранувањето и пречистувањето на цврстиот и течен отпад што директно влијае врз сериозна деградација на животната средина, но и индиректно го загрозува здравјето на населението. Овие состојби и неизбежната експанзија на консумеристичкото општество ги доведоа во опасност не само безбедноста и квалитетот на водата за пиење, туку и безбедноста на храната. Повеќето регистрирани индустриски жешки точки во државата кои се провлекуваат повеќе децении 3, како и сè поголемите ефекти од климатските промени 4 ја комплетираат сликата за исклучително сериозното ниво на загрозување на сите медиуми на животната средина, а со тоа и неопходноста од итна стратегиска, интерсекторска интервенција на сите нивоа во државата. Кон наведеното, несомнена е и потребата за унапредување на животните стилови и навики на населението во испреплетените сегменти на оваа област што бара системски и силни едукативни и промотивни активности и размена на информации, но и неизбежно вклучување на граѓанското општество во процесот за здравје и животна средина. Справувањето со овие ризици досега одеше 1 WHO (2009) Country profiles; Environmental burden of diseases 2 Kochubovski M., Kendrovski V. Monitoring of the ambient air quality (PM10) in Skopje and evaluation of the health effects in JEPE. 2012;13: Development of Remediation Plans with Financial Requirements for Elimination of Industrial Hotspots, An EU- funded project managed by the European Agency for Reconstruction Europe aid/123674/d/ser/mk Component: Qualitative Health Risk Impact Assessment, Кендровски Владимир, Спасеновска Маргарита. Заштита на здравјето од климатските промени иницијатива на седум земји. Резултати на проектот и компендиум на документите од проектот во Република Македонија, г., ISBN

9 Во 2050 година живееме добро во рамките на еколошките граници на планетата. Нашето здравје, благосостојба и здрава животна средина произлегуваат од иновативни, кружни економии, во кои ништо не е загубено и во кои природните ресурси се управувани на одржлив начин, а биодиверзитетот е заштитен, се вреднува и се одржува со цел да се подобри издржливоста на нашето општество. Нашиот раст со ниски емисии на CO 2 одамна е одвоен од користење на ресурсите, што го одредува темпото за безбедно и одржливо глобално општество. Да се живее добро во границите на нашата планета - 7 Акциска Програма на ЕУ за животна средина до 2020 г. повеќе со фрагментарен, едносекторски пристап што донесе недоволни подобрувања. Од друга страна, здравствените, еколошките, но и економските последици од таквите состојби, иако видливи, а делумно и докажани, сè уште не се доволно и соодветно отсликани во политиките на управување со состојбите во животната средина. Владата на Република Македонија, препознавајќи ја потребата од интегрирана акција во областа на животната средина и здравјето, од страна на сите сектори и субјекти, во 2013 година го започна процесот за животна средина и здравје. Таа назначи посебна структура: Комитетот за здравје и животна средина, со мандат за стратегиски и ситуационен менаџмент во континуирано справување со ризик- факторите на животната средина и нивните последици, креирање политики, унапредување на законодавството и примена на современи светски искуства и стандарди во областа на животната средина и здравјето, со единствена цел - подобро здравје и благосостојба на населението. Во септември 2014 година, Комитетот донесе одлука за подготовка и донесување Стратегиска рамка и Акциски план за унапредување на здравјето и животната средина на Република Македонија до 2020 година и определи тим за координација на овој процес. 9

10 1.2 Национален процес за подготовка на стратегиска рамка и акциски план за здравјето и животната средина Република Македонија ја прифати заложбата за значително подобрување на здравјето и благосостојбата на населението, намалување на здравствените нееднаквости, зајакнување на јавното здравје и обезбедување здравствен систем во којшто централно место ќе имаат корисниците и кој ќе биде универзален, правичен, одржлив и со висок квалитет, преку спроведувањето на рамковната политика на СЗО Здравје Државата е активен чинител во европскиот процес за здравје и животна средина на СЗО и во таа смисла ги применува резолуциите и другите документи од овој процес. Целта на овој процес и на изготвувањето на стратегиска рамка и оперативен документ беше да се дефинираат политиките и капацитетите на здравствено- еколошкиот процес во државата, да се одредат приоритетните тематски подрачја, инфраструктурата и механизмите за управување со тие состојби, да се одредат популационите групи и социјалните аспекти кои што ќе бидат во фокусот, како и да се утврди, организира и обезбеди процесот на спроведување и комуникација на поставените стратегиски приоритети и цели. Процесот за подготвување на стратегиска рамка и акциски план за унапредување на здравјето и животната средина во Република Македонија започна во 2013 година, на иницијатива и барање на Министерството за здравство и со стручно- техничка помош на СЗО. Министерството за здравство, во текот на месеците март и мај во 2014 година, изврши подготвителни процени како општи, така и специфични, во областите на аерозагадувањето и на индустриските загадувачи, со помош на експерти на СЗО, од каде се прибраа информации, со цел да се дефинираат стратегиските приоритети и активностите. Извештајот од експертските мисии даде приказ на состојбите и на проценетите подрачја за акции. Процесот продолжи во интерсекторски работни групи составени од претставници на јавната администрација, стручни и академски лица и институции од сите релевантни подрачја на овој мултисекторски и еко- мултимедијален проблем, како и од граѓанското општество. Дефинираните приоритетни подрачја за дејствување понатаму се разработуваа од страна на тематски работни групи (за владеење и политики, за воздух, азбест, радон и бучава, за отпад и климатски промени, вода и санитација, за храна и почва, хемикалии и жешки точки) со широко учество на претставници на повеќе сектори и институции, како и на невладиниот сектор. Во понатамошното подготвување на документот се вклучија и секторите за транспорт, финансии, труд и социјална политика, енергетика, економија, сè со цел во целост да се примени приодот на цела Влада и да се адресираат мултисекторски комплексните прашања на животната средина и здравјето, а особено социјалните детерминанти на здравјето и ранливоста. 10

11 Ранливоста е степен до којшто населението, индивидуата или организацијата НЕ Е: отпорна, способна да го антиципира, да се справи и да закрепне од влијанието на непогодите. Животна средина и здравје во итни состојби и непогоди: практичен водич. (СЗО, 2002 г.) 1.3. Концепциски приод кон Стратегиската рамка Човековото здравје и благосостојба се под позитивно и негативно влијание на условите во животната средина, што води и до значајни економски и социјални последици. Овие сложени врски бараат широк интередисциплинарен пристап кон истражување и генерирање знаење, за да се одговори на сегашните и идните предизвици. За примена на холистички приод кон животната средина и нејзиниот однос со здравјето на популацијата потребен е нов модел за креаторите на политиката којшто ќе може да ги поставува детерминантите на квалитетот на животната средина на повисоко ниво и ќе даде одговор на широк спектар на контекстуални прашања за факторите на животната средина коишто може да имаат позитивно и негативно влијание врз здравјето и благосостојбата. Ефикасниот модел кој може да ги обликува сложените односи меѓу животната средина и здравјето на луѓето е модифицираниот модел на движечки сили (DPSEEA). Овој модел е искористен во овој документ за поставување на причините (коишто ги исцрпуваат природните ресурси) и тежината на проблемите (т.е. здравствено- еколошките притисоци), што сепак е поважно и за идентификувањето на решенијата/акциите коишто треба да се преземат кон движечките сили (причините/изворите) на проблемите. Дефинирањето на здравствено- еколошките ризици со овој модел овозможи мапирање и сликовит приказ на заедничкото јадро на движечки сили, притисоци и ефекти на загадената животна средина коишто се повторуваат при различни еко- ризици и во повеќе еко- медиуми, што пак овозможува ефикасно и рационално управување со ризиците и широк спектар на интервенции за ублажување на последиците врз здравјето и благосостојбата, но и врз животната средина. Притоа се остварува основниот јавно- здравствен концепт дека здравјето нема само физички, туку и ментален и социјален аспект. Овој интегриран здравствено- еколошки пристап е основен индикатор за ефикасно спроведување на политиките во областа на здравјето и животната средина и овозможува меѓусекторска 11

12 политичка релевантност со препознавање на спектар на контекстуални прашања кои влијаат на преминот на состојбите на животната средина кон изложеноста и кон здравствените исходи (позитивни или негативни). DPSEEA го зема предвид нивото на општествениот развој, односно економските, социјалните и политичките влијанија врз животната средина. ДВИЖЕЧКИ СИЛИ Ниво на развојот на општеството: Економски, социјални, политички влијанија врз животната средина ПРИТИСОЦИ Фактори кои произлегуваат од движечките сили што придонесуваат кон модифицирање или промени во состојбата во животната средина СОСТОЈБА Надворешна и внатрешна средина којашто е изменета поради притисокот ЕКСПОЗИЦИЈА Човечка интеракција со изменетата животната средина ЕФЕКТ Ефекти врз здравјето на луѓето АКЦИИ Политики и пракса наменети за решавање на одредени фактори идентификувани во синџирот КОНТЕКСТ Индивидуално ниво: општествени, економски, демографски фактори коишто влијаат на индивидуалната изложеност и перцепција за изменетата животната средина што доведува до ефект врз здравјето 12

13 2. Стратегиска рамка 2.1 Визија Со оваа Стратегиска рамка, Република Македонија се приклучува кон визијата на земјите- членки на ЕУ до 2050 година 5, за унапредување на здравјето и животната средина, која гласи:... наша стратегиска определба е унапредување на здравјето со акции на сите нивоа на системот за здравствена заштита, но и далеку пошироко од здравствениот систем, вклучувајќи ја и процената и управувањето со здравствено- еколошките ризици и тоа со организиран, стратегиски, и интерсекторски пристап, со зацртани активности и мерки од широката област на здравјето и животната средина до 2020 година, а со цел за унапредување и превенција на здравјето на населението, со креирање и одржување здрава животна средина. 2.2 Цели Стратегиската рамка за здравје и животна средина до 2020 година се донесува со цел организирање ефикасни активности за унапредување на животната средина и на здравјето на населението и тоа преку јавно- здравствен пристап на превенција и претпазливост, а сè со цел намалување на негативните дејства на факторите во животната средина врз здравјето и врз благосостојбата на луѓето. Стратегиската рамка ги има следните цели: 1. Зајакнување на капацитетите за креирање и спроведување на политиките во областа на здравјето и животната средина, со нагласен интерсекторски пристап; 2. Воведување ефикасен модел за идентификација на притисоците врз животната средина и превенција и/или намалување на нивните штетни ефекти врз здравјето и врз благосостојбата на населението општо, како и посебно врз одредени ранливи групи; и 3. Дефинирање и спроведување трошковно- ефикасни интерсекторски акции насочени кон сите нивоа на притисоци врз животната средина и врз здравјето 5 DECISION No 1386/2013/EU на населението. OF THE EUROPEAN PARLIAMENT AND OF THE COUNCIL of 20 November 2013 on a General Union Environment Action Programme to 2020 Living well, within the limits of our planet. 13

14 Успешното работење на Владата во оваа комплексна област ќе резултира со вистинско подобрување на здравствената состојба на населението и со создавање услови за квалитетен живот и благосостојба, но и услови за намалување на здравствените нееднаквости предизвикани од еколошките детерминанти што, покрај здравствените ризици, ги вклучува и здравствените придобивки како резултат на интервенции во другите сектори Општи приоритети Стратегиската рамка за здравјето и за животната средина на Република Македонија до 2020 г., ги поставува следните општи приоритети (за сите области на кои се однесува): 1. Заштита и унапредување на здравјето и благосостојбата на населението од притисоците и ризиците и во животната средина, со истовремена примена на политики за одржлив развој и нискојагленска, зелена економија со ефикасно и рационално користење на природните ресурси; 2. Унапредување на механизмите за владеење и управување со животната средина и здравјето, со примена на интегриран и нагласено интерсекторски пристап; 3. Натамошна хармонизација на прописите и стандардите со оние на ЕУ и СЗО; 4. Посебен фокус на одржливи, инклузивни и безбедни населби, заштита од климатските промени и другите селектирани здравствено- еколошки ризици во сите медиуми на животната средина, со приоритет на здравјето на децата и на намалувањето на нееднаквостите; 5. Унапредување на истражувањата и формирање солидна база на знаења кои ќе се стават во функција на креирање конзистентни секторски и интерсекторски политики во областа; и 6. Обезбедување оптимални финансиски, технички и хумани ресурси за примена на Стратегиската рамка и Акцискиот план до 2020 година. 14

15 3. Клучни елементи на интегрираниот пристап кон подобро здравје и животна средина до 2020 година 3.1. Креирање и примена на политики Република Македонија, на меѓународното поле на дејствување, ќе настојува да воспостави здравствено- еколошки процес кој е одржлив и со висок квалитет преку спроведувањето на рамковната политика на СЗО Здравје Државата ќе остане активен чинител во европскиот процес за здравје и животна средина на СЗО и во таа смисла ќе ги применува резолуциите и другите документи од овој процес, како и бројните меѓународни конвенции и декларации коишто ја уредуваат оваа широка проблематика. Истовремено, со несмален интензитет ќе продолжи процесот на хармонизација на прописите и стандардите од областа на животната средина и здравјето со оние на ЕУ. Државата, на национален план ќе ги применува најпродуктивните политики за заштита и унапредување на животната средина и на здравјето на населението, вклучени во Стратегиската рамка и Акцискиот план. Со нагласувањето на политиките на нискојагленска и зелена економија ќе се дојде до значително намалување на изложеност на постојните ризици и/или до нивна елиминација, а со тоа намалување на ефектите врз здравјето и врз благосостојбата на населението. Своја улога, но и одговорност, ќе преземат и граѓаните на Република Македонија. Како дополнување на акциите на централната и на локалната власт во овој правец, ќе дојде и до промена на оние индивидуални пракси и однесувања на граѓаните кои придонесуваат кон уништување на природните ресурси и зголемување на еколошкиот притисок. Акцентот се става и на засилување на хуманите и технички капацитети за креирање политики, но и за навремена детекција и управување со ризиците врз основа на интердисциплинарен и интерсекторски пристап. Државата ќе го помогне овој процес и со соодветни наменски фондови, како и со вклучување во меѓународни проекти кои го овозможуваат тоа Градење капацитети Градењето хумани и технички капацитети во иднина ќе се фокусира на решавање на разните форми на здравствено- еколошки проблеми и развој на експертизи, за да се истакне комплексната област на еколошките детерминанти на здравје и намалувањето на разликите во здравјето, во државата, како и во однос на други држави. Тоа треба, пред сè, да се заснова на стимулирање 6 WHO, Regional Office for Europe (2012) Health A European policy framework and strategy for the 21st century. topics/health- policy/health the- european- policy- for- health- and- well- being/publications/2013/health a- european- policy- framework- and- strategy- for- the- 21st- century 15

16 партнерства, развој на експертизи за справувањето со проблемите и унапредување на праксите. Таквиот процес на градење капацитети треба да вклучи и: спроведување структурни размени на знаењата помеѓу секторите за справување со заеднички предизвици, корисни меѓусекторски учења и унапредување на националната и локалната политика за градење капацитети; примена на пристап на отворен извор (open- source approach) за засилување на капацитетите за дефинирање и примена на решенија низ политички дијалози, работилници и други форми на учење што ги користат современите технологии; и нагласување на нови и новонастанати состојби што влијаат врз резултатите во еколошките детерминанти и дефинирање на најдобриот можен одговор, преку симулации на политики, партнерства и конзорциуми. И покрај веќе воспоставените форми на постдипломски и докторски студии од областа на јавното здравје во државата, ќе се спроведува натамошно континуирано јакнење на професионалните и на научно- истражувачките капацитети за да се обезбеди соодветна и ефикасна едукација и обука, со развој на посебни програми и вклучување на здравствено- еколошка компонента, со најмодерен интегриран пристап. Административниот капацитет ќе се зајакнува преку континуиран процес на обука, како на централно, така и на локално ниво. Кон ова, ќе се унапредуваат програмите во образованието со здравствено- еколошки содржини, како и мерките за подигнување на јавната свест за важноста на придобивките од безбедната и здрава животна средина Истражување и развој Со цел да се обезбедат релевантни докази, но и да се помогне една конзистентна политика во областа на здравјето и животната средина, ќе се интензивираат активностите и фондовите потребни за истражувања во оваа област. Модифицираниот DPSEEA модел ќе се примени за интегрираното дејствување кај креаторите на политиките за здравје и животна средина, како и кај креаторите и учесниците во истражувачките активности. Притоа, треба да се земе предвид целокупното влијание на факторите на животната средина врз здравјето на луѓето, како и комбинираната експозиција, различните ефекти, вклучително и кумулативните ефекти. Интегрираниот пристап е потребен за подобро да се разбере причинско- последичната врска помеѓу притисоците од животната средина и значителните ефекти од истите, како и комбинираната експозиција, интеракциите помеѓу контаминентите и да се овозможат соодветни акции на креаторите на политиките. Притоа: ќе се поврзе знаењето и експертизата во областа на животната средина и здравјето, но и сите други сектори коишто се дел од интегралната концептуална рамка; 16

17 материјално и технички ќе се поддржат и/или интензивираат различни истражувачки проекти, со цел добиените интегрирани информации да се користат како основа за развој на понатамошните политики; ќе се зајакне истражувачката база за економската процена на влијанието врз здравјето врз политиките, мерките и технологиите, со посебен фокус на животната средина и здравјето на децата; ќе се поврзат податоците за различните фактори во различните медиуми, како и во различни екосистеми (биоиндикатори) со податоците за здравјето (епидемиолошки, токсиколошки итн.); и ќе се формира обемна Книга на докази во која континуирано и со процес на соодветна рецензија ќе се приложуваат релевантни докази за состојбите во животната средина, ефектите од еколошките притисоци и акциите, политиките и иновациите коишто одат во прилог на заштита, но и на унапредување на животната средина, здравјето и благосостојбата на живеењето на луѓето. Грижата за здравјето и животната средина ќе се вклопи во заедничките секторски политики и активности, со акцент на максимална превенција од заболувањата предизвикани од факторите на животната средина. Ваквиот пристап ќе овозможи донесување правилни одлуки, засновани на докази за развојот и унапредувањето на животната средина и здравјето, на сите нивоа Мониторинг на животна средина и здравје Процесот на мониторинг и на собирање податоци за состојбите во животната средина е веќе започнат, но со цел да се постигнат целите на оваа Стратегиска рамка и Акциски план, неопходно е истиот да се засили и претвори во интегриран мониторинг систем на животната средина и здравјето за систематско следење и сеопфатно собирање на податоци со текот на времето. Во тој правец ќе се спроведуваат активности за генерирање синергии и олеснување во процесот на размена на податоците и дефинирањето на методологиите, сè со цел да се зголеми разбирањето и интеракцијата на животната средина и здравјето. Општите и специфични здравствени податоци треба да бидат поврзани со целиот спектар на податоци за животната средина, со цел да се добие слика на изложеноста на населението на загадувањето на животната средина и негативниот здравствен ефект. Модифицираниот DPSEEA модел за интегрална опсервација на движечките сили, притисоците, ефектите и акциите ќе биде во основата како на истражувачкиот, така и на мониторинг системот. За да се воспостави таков систем, ќе се воспостави механизам за подобра размена на податоци, со цел да се подобри достапноста на податоците и да се зголеми размената на информациите. Тој интегриран систем ќе вклучува: 17

18 Демографски, социолошки, економски, бихевиорални и други податоци кои се дел од интегрираната концептуална рамка, вклучувајќи го и приказот на движечките сили, а во функција на изготвување ефикасни мултисекторски политики; Податоци за животната средина релевантни за приказ на влијанието на еколошките фактори врз патишта кои водат до негативни здравствени ефекти; Епидемиолошки податоци што ја прикажуваат поврзаноста помеѓу одредени болести и изложеноста на одредени фактори на животната средина; Токсиколошки податоци што покажуваат дека одредени фактори може да предизвикаат биолошки и физиолошки промени; и Податоци за преземени/користени политики, акции, технологии кои што се во функција на управување и минимизирање на ризиците. Засилено ќе се работи во правец на подобро разбирање на врската помеѓу факторите на животната средина и специфичните заболувања кај ранливите групи со цел да се идентификуваат и да се спречат нови закани за здравјето предизвикани од факторите на животната средина. Со Стратегиската рамка и Акцискиот план конечно ќе се воспостави вистински систем на хуман биомониторинг во државата, со цел подобро разбирање на животната средина и здравјето, нивната меѓусебна врска и долгорочните здравствени ефекти. Овој систем ќе се користи како алатка за развој на понатамошните политики за животна средина. Ќе се дефинира методологија за тековно следење, со посебно внимание на приоритетните загадувачи и урбаните средини и обезбедување хармонизирани податоци за доволно голем примерок на населението. Значајно е тоа што ќе се следи експозицијата на различните фактори на животната средина и на храната. Кога ќе бидат достапни информациите и податоците за ризиците од животната средина за здравјето на луѓето, ќе може да се носат соодветни одлуки за управување со ризиците и тоа како индивидуални, така и од страна на креаторите на јавните политики. Соодветна дисеминација на податоците од таквиот систем на истражување и мониторинг, како и комуникација помеѓу креаторите на политики и јавноста и подигнување на јавната свест за влијанието на животната средина врз здравјето на луѓето и соодветно постапување за минимизирање на негативните ефекти, ќе додаде вредност во примената на овој документ, но и во генерирањето нови во еден постојан програмски петгодишен циклус на процесот за унапредување на животната средина и на здравјето во државата. 18

19 3.5. Ранливи групи, состојби и болести во фокусот на стратегиската рамка Ефектите на факторите на животната средина се особено значајни за ранливите групи како децата, хронично болните лица, старите лица и други, во текот на целиот животен век. Од сите ранливи групи, децата се особено чувствителни на факторите на животната средина. Почнувајќи од првичните фази на развој (фетусната фаза), физиолошката врска помеѓу бремената жена и фетусот прави тој да биде чувствителен на факторите на животната средина со кои идната мајка доаѓа во контакт. Покрај разликата во патиштата на изложеност во фазата на фетус и по раѓањето, како и патофизиолошките механизми на реакција на еколошките хазарди, децата се и политички немоќни да влијаат врз политиките за заштита на животната средина. Затоа, овој документ става акцент на заштитата на бремените жени, на доилките како и на децата кои се соочуваат со подолг период на експозиција на контаминентите. Овој документ ги зема предвид и различните возрасти на луѓето бидејќи истите во текот на животот се различно ранливи на одредени загадувачки супстанции. Документот посветува внимание на ранливоста и од други аспекти како социјално економскиот статус, образованието, етничката припадност и др. во контекст на дефиницијата за ранливост на СЗО прифатена во овој документ Нееднаквости во здравствено- еколошките ризици Болестите и состојбите предизвикани од факторите на животната средина се различни во различни делови од земјава. Така на пример, изложеноста на загадувачките супстанции во воздухот е особено застапена во урбаните средини. Постојат бројни докази коишто ги покажуваат разликите во влијанието на различни еко- хазарди како аерозагадувањето, лошата санитација, небезбедното домување и работното место во негативниот ефект на различни популациони групи кои се хендикепирани, пред сè, по однос на социо- економскиот или демографскиот статус. Понатаму, различна е и ранливоста на различни културолошки и социо- економски групи на луѓе на одредени фактори на животната средина. Овие социо- економски, културолошки и други разлики на луѓето се земаат предвид во овој документ, со цел превенција и минимизација на болестите и состојбите предизвикани од факторите на животната средина. Во оваа смисла, документот ги интегрира централните и локалните политики за развој, но и за заштита на животната средина и здравјето со цел решавање на овој аспект на здравствено- еколошкиот ризик. 19

20 3.7. Вклучување на различни чинители во спроведувањето на стратегиската рамка и акцискиот план Предуслов за разбирање и решавање на проблемите со здравјето на луѓето коишто се поврзани со факторите на животната средина е соработката со повеќе чинители и на сите нивоа: националната и локалната власт, стручната јавност од областа на животната средина и здравјето, науката и истражувањето, развојот, индустријата и земјоделството, општата јавност и граѓанското општество. Комитетот за здравје и животна средина при Владата на Република Македонија е вистинскиот пример на примена на приодот цела Влада. Овој документ се залага за синергија на интерсекторските тела формирани во рамките на извршната власт, а онаму каде што тоа не е можно, до подигнување на степенот на координација до степен којшто овозможува трошковно- ефикасна и ефективна примена на целите за унапредување на здравјето и животната средина. Во прилог на потребата од независност во примената на целите на оваа Стратегиска рамка и Акцискиот план, овој документ се залага за поддршка на Инспекторскиот совет за здравје и животна средина, формиран како тело од страна на Собранието на РМ, преку кое ќе дојде до вистинска координација и независен надзор над акциите на инспекторските тела од различни сектори, одговорни и надлежни за надзор и спроведување на прописите во широкото поле на здравјето и животната средина. Со цел ефикасна операционализација на Стратегиската рамка и Акцискиот план за животна средина и здравје, во мандат на Комитетот за здравје и животна средина, со оваа стратегија се предлага да се формира интерсекторско координативно оперативно тело и научни консултативни тела, кои што ќе бидат стручна, научна и оперативна системска поддршка на Комитетот. 3.7 Меѓународна соработка Република Македонија како членка на ООН е потписник на сите важни меѓународни документи и декларации за одржлив развој, за здравје, како и за здравствено- еколошки ризици од глобална важност. Овој документ како приоритет ја поставува меѓународната соработка до 2020 година, со цел одговорна примена на меѓународните документи и одговорно учество во меѓународните форуми. Резолуцијата на СЗО за иднината на европскиот процес за животна средина и здравје 7 повикува на навремена и фокусирана акција кон превенција и контрола на факторите на животната средина што влијаат врз здравјето во национален контекст, со цел намалување на оптовареноста со 7 WHO, Regional Office for Europe. Resolution The future of the European environment and health process EUR/RC60/R7, 14 September data/assets/pdf_file/0011/122231/rc60_eres7.pdf?ua=1 20

21 заболувања, особено незаразните, во стратегиско партнерство со сите заинтересирани страни, на сите нивоа, со особено внимание на ранливите групи на население, а кои ќе придонесат кон одржлив општествен развој, во којшто здравјето е инвестиција. Од особено значење се четирите принципи содржани во Европскиот договор за ЕУ, имено принципите на претпазливост, превенција, загадувачот плаќа, како и санирање на штетата на изворот. Овие принципи се од суштинско значење за одржување, подобрување и управување со ризиците за здравјето и благосостојбата, и се користат во овој документ при дефинирањето на истражувачката агенда и процена. Стратегиските основи Европа 2020 и 7- та акциска програма за животна средина, се документи за политиката на ЕУ со кои се дефинираат стратегиските цели за периодот до 2020 година и долгорочни визии до 2050 година. Документот од Рио година Иднината што ја сакаме е релевантен документ што се фокусира на инклузивната зелена економија, а ги комбинира целите за ефикасноста, флексибилноста и благосостојбата во визијата за 2050 година и содржи конкретни акции за наредните 10 години околу системите на потрошувачка и производство. Овој документ се залага за активно вклучување и работа на државата во глобалните, регионалните и суб- регионалните активности и движења во светот, Европа и ЈИЕ, бидејќи тие играат значајна улога во промоцијата на здравјето и во исполнувањето на агендата за животна средина и здравје и на национално ниво. 4. Тематски подрачја Во рамките на стратегискиот пристап за намалување на ризиците од влијанијата на животната средина врз здравјето, Стратегиската рамка определува приоритетни тематски подрачја за активности и за натамошни истражувања до 2020 година, и тоа: а) на макро план: фокусот се става на обезбедување одржливи, инклузивни и здрави населби и ранливи групи население; и б) на микро план, фокусот е насочен кон еко- медиумите и еко- ризиците, и тоа: надворешен и внатрешен воздух, бучава, азбест и радон, климатски промени, отпад, безбедност на храна и исхрана, 8 Rio + 20 Конференција на ООН за Одржлив развој одржана во Рио де Жанеиро (Бразил) каде што се дефинирани патиштата и политичката посветеност за безбедна, поправедна и еднакво достапна почиста, позелена и попросперитетна животна средина ( 21

22 хемикалии и жешки точки, вода и санитација. Детално образложение за секое од горенаведените тематски подрачја е дадено во Дел 3: Книга на докази на Стратегиската рамка и Акцискиот план за здравје и животна средина на Република Македонија до 2020 година. 5. Следење и процена на Стратегиската рамка и Акцискиот план Структурата на показатели кои се неопходни за управување со ризиците во животната средина е комплексна и опфаќа општи, главно социјално- економски индикатори и специфични еколошки и здравствени показатели, но и показатели на акциите и технологиите што имаат позитивно дејство, како врз животната средина, така и врз здравјето на луѓето. Потребни се и ефикасни и изводливи индикатори за следење на реализацијата на основните приоритети на Стратегијата, како и значителни технички, организациски и хумани капацитети за управување со таква комплексна рамка на показатели. Овој документ ја заснова структурата на показателите врз Европската агенција за животна средина (ЕЕА), како и врз DPSEEA рамката на показатели на СЗО (движечка сила, притисок, состојба, експозиција, ефект и акција 9 ). Овој документ воспоставува основа за: спроведување проекти коишто се засновани на докази за дистрибуцијата на заканите за здравјето од ризиците на животната средина во рамките на подгрупи на населението дефинирани според ранливоста и нееднаквостите на здравствено- еколошките ризици по разни основи, како и воведувањето на параметрите на благосостојба, а не само отсуство на болест како базичен атрибут на современиот живот; проширување на здравствено- еколошкиот мониторинг и надзор со цел да се обезбедат податоци за разликите во изложеност на влијанијата на животната средина според ранливоста и разните форми на нееднаквости; подобрување и обезбедување капацитети за следење на животната средина и здравјето (хумани ресурси, опрема и техники за мерење) кои вклучуваат и мерење на ко- бенефитите врз здравјето од интервенциите во другите сектори но и обратно; промоција, но пред сè материјална поддршка на автентични научни истражувања на идентификуваните, но и сомнителни здравствено- еколошки ризици во државата; 9 WHO, 2010b, Health and Environment in Europe: Progress Assessment, World Health Organization, Regional Office for Europe, Copenhagen, Denmark. 22

23 формирање оптимална база на податоци (различни категории еколошки и здравствено- еколошки индикатори вклучувајќи и социјално- економски движечки сили на процесот) кои покрај оцената на еколошкиот товар со болести и здравствените ефекти ќе овозможи да се разбере и поврзаноста и влијанието на политиките/акциите како врз здравјето така и врз животната средина; и развој на механизми за известување и размена на актуелни (real- time) податоци помеѓу сите вклучени страни. Листата на показатели по области е предадена во Анекс 1 од овој документ. 23

24 ДЕЛ II: АКЦИСКИ ПЛАН ЗА УПРАВУВАЊЕ СО РИЗИЦИТЕ СЕЛЕКТИРАНИ ВО СТРАТЕГИСКАТА РАМКА ЗА ЗДРАВЈЕ И ЖИВОТНА СРЕДИНА НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ДО 2020 ГОДИНА 24

25 I. УПРАВУВАЊЕ СО ЖИВОТНАТА СРЕДИНА 25

26 II. КВАЛИТЕТ НА ВОЗДУХOT 29

27 30

28 I. Управување со животната средина Главна цел Специфична цел Акции Мерки Временски рамки Одговорни институции Мониторинг и евалуација (ИНДИКАТОРИ) Очекувани резултати Буџет (МКД) Сеопфатен мониторинг управување и евалуација во областа здравје и животна средина Воспоставена интерсекторска координација на оперативно ниво Формирање на интерсекторско оперативно тело Формирање на научни и консултативни тела од различни области Редовни состаноци на интерсекторското тело Донесување заклучоци за спроведување мерки Состаноци на научно консултативните тела, спроведени анализи, заклучоци, предлог мерки МЗ, АХВ, ЦУК, МЖСПП, МЗШВ, ЕЛС МЗ, АХВ, ЦУК, МЖСПП, МЗШВ, ЕЛС, МАНУ, МОН, факултети и катедри Воспоставено интерсекторско тело Број на одржани состаноци, записници, резултати Воспоставени научни и советодавни тела Број на одржани состаноци и резултати Подобрена интерсекторска координација, со донесување мерки, со стручни и научни докази за потребата од преземање мерки Законска регулатива усогласена со ЕУ Усогласување на законската регулатива во областите храна, квалитет на воздух и справување со отпад, индустриско загадување и справување со ризик, хемикалии, бучава и др. со регулатива на ЕУ Задолжени лица во надлежните министерства за следење на законската регулатива Формирање на интерсекторски групи за подготовка на закони и подзаконски акти и нивно постојано ажурирање МЗ, ИЈЗРМ, АХВ, МЖСПП, МЗШВ, ЦУК, и Министерство за транспорт и врски, ИМТРМ, АЛ и други 95% Усогласена законска регулатива Усогласена ЕУ регулатива како услов за пристап во ЕУ и почитување на меѓународни стандарди и конвенции Компетентни институционални капацитети (човечки и материјално- технички) Подготвеност за Едуциран и компетентен кадар во сите министерства и институции Процена на ниво на секоја институција за потребата од кадар Процена на обучен Прием на неопходен кадар за компетентно извршување на задачите процена МЗ, МЖСПП, МЗСВ, АХВ Во 2016 година прием на 30% од потребниот кадар, во 2017 година 30%, до 2020 година останатите 40% 26

29 навремено и соодветно справување со ризик по здравјето и животна средина Едуциран и компетентен кадар во сите министерства и институции кадар од областа на здравствена екологија Обука на кадар од областа на здравствена екологија Обуки од областа на здравје и животна средина и процена на влијанијата врз здравјето и други соодветни обуки Акредитација на инспекциските тела ISO и лаборатории прием на кадар МЗ, МЖСПП, МЗШВ, АХВ, ЦУК Постигнување на 50% обучен кадар Постигнување на 50% на постојниот кадар Едуциран кадар кој е во можност да ги прати и имплементира сите новини во областа Современи технички капацитети за следење и справување во областа Процена во сите надлежни институции за неопходно потребна техничка опрема Обезбедување на неопходна опрема во институциите од областа на животна средина, здравје и други процена МЖСПП, МЗ, ИЈЗРМ, МЗШВ, АХВ, ЦУК, МИОА, ИМТРМ, ПМФ и други Во 2017 година обезбедени 30% од потребната техничка опрема, во 2020 година 100 % од опремата Современа опрема во сите институции која ќе овозможи квалитетни и навремени анализи и податоци за животната средина и податоци а влијанието врз здравјето Воспоставен интегриран здравствено- еколошки информативен систем Воспоставен здравствено- еколошки информативен систем на национално ниво и компатибилност со Националниот геопортал Воспоставен Национален информативен систем за животна средина Дефинирање на компонентите на здравствениот информативен систем Изработка на custom апликативно решение за интегрирана централна база на податоци од областа на животната средина на национално ниво, со web интерфејс и обезбедена ГИС интеграција 2020 година Агенција за катастар и недвижности, МЗ, МЖСПП, МЗШВ, АХВ, ЦУК и др. Изготвен Информативен систем Формирано Координативно тело за управување со Македонскиот Национален информативен систем Овозможување на сеопфатно прибирање на податоци за животна средина и податоци за здравјето, на населението на едно место и овозможен пристап на надлежни институции Унапреден систем за процена на здравствено- еколошки ризици Унапреден систем за процена на здравствено- еколошки ризици во животна и Ажурирање на здравствено- еколошки индикатори Јакнење на капацитетите на институциите за процена на ризици во животна и работна средина (обуки ) година ИЈЗРМ, МЗ, МЖСПП, ИМТРМ, Служби за медицина на трудот 2015 ажуриран систем за процена на здравствено- еколошки ризици Добра и навремена процена на еколошки и здравствени ризици врз 27

30 работна средина основа на воспоставени индикатори со цел навремено преземање на мерки Подигање на свеста на населението за влијанието на животната средина врз здравјето Намалување на морбидитет и морталитет на болести кои се поврзани со фактори од животна средина Кампањи, јавни трибини, промотивно едукативен материјал Едукативни работилници Подигнување на свеста и стимулирање на ЕЛС за вклучување во мрежата на здрави градови МЗ, МТСП, МЗШВ,МЖС, МОН, ЦУК, АХВ, ЗЕЛС Број на кампањи трибини Во 2016 г. 5 единици на локална самоуправа, до 2020 г. 15 вклучени единици на локална самоуправа Подигната свест кај населението за зачувување на животната средина, а со тоа и зачувување на здравјето на населението Воспоставена финансиска одржливост на активностите од Стратегијата Континуирано и непречено спроведување на мерките и активностите во Стратегијата здравје и животна средина Формирање на посебен Фонд за здравје и животна средина Користење на средствата од фондот согласно воспоставени приоритети Донесување мерка за парична казна за загадувачите средства наменети за посебниот фонд 2016 МЗ Формиран посебен фонд во 2016 г. Донесена мерка за парична казна во 2016 г. Одржливост на системот за финансирање на активностите од Акцискиот план Дефинирање на начинот на функционирање на Фондот за здравје и животна средина Подготовка на законска регулатива и подзаконски акти за дефинирање на начинот на функционирање на фондот преку конкретно посочување на средствата и нивно насочување кон Фондот 2016 Влада на РМ, МЖСПП, МЗ, Подготвен закон и правилници Правно регулирање на постоење на фонд за здравје и животна средина 28

31 II.1 Квалитет на амбиентниот воздух Главна цел Специфични цели Акции Мерки Временска рамка Одговорни институции Мониторинг и евалуација (ИНДИКАТОРИ) Очекувани резултати Буџет (EUR) Подобрување на квалитетот на амбиентниот воздух Намалување на емисиите на загадувачките супстанции во воздухот Рехабилитација и надградба на енергетската инфраструктура и зголемено учество на обновливите извори на енергија. Модернизација и рехабилитација на постојните термоцентрали и системите за дистрибуција и пренос на електрична енергија. Ревитализација на постојните хидроцентрали МЕ, ЕЛЕМ, МФ Надградена енергетска инфраструктура и зголемено учество на обновливите извори на енергија за 20% во согласност со националните енергетски стратегии Надградена и обновена инфраструктура и зголемено учество на обновливите извори на енергија. Изградба на хидроцентрали и ветерни централи. Примена на централна продукција на топлинска енергија и вклучување на што поголем број на домаќинства и административни установи на истата Проширување на мрежата за централно затоплување и вклучување на што поголем број на домаќинства и административни установи МЕ, МФ, МЖСПП Број на потрошувачи приклучени на централна мрежа Зголемен број на потрошувачи приклучени на централна мрежа Воведување на гас Воспоставување примарна мрежа за снабдување со гас Изградба на секундарна мрежа за снабдување со гас во ЕЛС Влада на РМ ЕЛС Степен на изграденост на примарна и секундарна мрежа Број на подготвени јавни објекти Подготвување на објектите за приклучување на гасоводната мрежа Континуирано спроведување на системот за интегрирана контрола и спречување на загадувањето за Следење на законската рамка во однос на роковите за спроведување на системот за интегрирана контрола МЕ, МФ, МЖСПП Спроведен систем ИСКЗ и применети НДТ по оперативните планови Спроведен систем на ИСКЗ и применети НДТ 31

32 работа на инсталациите, како и примена на најдобрите достапни технологии на работа Подобрување на квалитетот на горивата и спречување на загадувањето за работа на инсталациите. Доделување на субвенции и бенефиции за користење на најдобрите достапни технологии на работа и почисто производство Донесување уредба за квалитет на горива Акредитација на лабораторија надлежна за анализа на нафтени деривати и горива Спроведување на План за контрола на квалитетот на течните горива пуштени на пазарот во РМ МЕ Донесена Уредба Број на акредитирани лаборатории Годишен извештај за спроведената контрола на квалитетот на горива Воведување и подобрување на јавен транспорт и употреба на превозни средства со помала емисија на штетни гасови, како и алтернативни средства за превоз на пр. велосипед и сл. Воведување на трамвај/тролејбус во Скопје Подобрување на возниот парк и воведување на автобуси кои употребуваат почисти горива Воведување на јавен транспорт во поголемите градови во кои не постои Изградба на велосипедска инфраструктура Субвенции за купување на хибридни возила, електрични возила, како и возила со повисоки ЕУРО МЕ, МФ, МЖСПП, МТВ, МЛС, ЕЛС Број на воведени нови линии и зголемена фреквенција на постојните Број на автобуси кои користат природен гас / метан Број на хибридни возила во државните институции Должина на изградени велосипедски патеки Број на изградени станици Обезбедени средства во локалните и централниот буџет и средства од донации за субвенции Во целост е сработено во посебен дел 32

33 стандарди Изградба на инфраструктура за полнење на компресиран природен гас, односно метан Рехабилитирани и изградени железнички линии Подобрување на железничката инфраструктура за меѓуградски превоз Примена на најдобрите достапни технологии на работа во земјоделството Доделување на субвенции за примена на најдобрите достапни технологии на работа во земјоделството. Одржливо управување и одгледување на добитокот МФ, МЕ, МЖСПП, МЗШВ Применети најдобри достапни технологии и намалени емисии на стакленички гасови Применети најдобри достапни технологии и намалени емисии на стакленички гасови Одржливо управување со органското и минералното ѓубриво Примена на принципот на хиерархија во управување со отпадот, односно, избегнување на создавање отпад, минимизирање, повторна употреба, рециклирање, вклучително со искористување на енергијата, како и контролирано отстранување на отпадот Примена на законската регулатива во однос на управување со отпадот со соодветна контрола на истата МЖСПП Намалена количина на создадени различни видови отпад Количина на рециклиран и повторно употребен отпад Намалени количина на создадени различни видови отпад и зголемена рециклажа и повторна употреба Примена на мерки за заштита на воздухот од комунален аспект на локално ниво Редовно одржување на димоводните канали и ложиштата Донесување градски одлуки, на ниво на ЕЛС, за организирање на начинот на вршење на оџачарската дејност ЕЛС Број на индивидуални објекти со направена ревизија и чистење на димоводните канали Предвидување и редовно реализирање на контролите во 33

34 индивидуалните домови и стопански субјекти за чистење на оџаците Редовно одржување на градилиштата во насока на заштита на животната средина Редовно прскање на просторот околу градилиштата Редовно одржување на градежните машини и возниот парк на градилиштето за подобро согорување на горивото ЕЛС Број на градилишта кои следат соодветни инструкции за намалување на емисиите во воздухот Користење на машини со примена на гас како гориво Редовно миење на тркалата на камионите пред излегување од градилиште Редовно чистење и миење на улиците Спроведување на годишните програми за одржување на јавната комунална чистота на ЕЛС ЕЛС Број на исчистени улици Одржливо зголемување и управување со зелените површини Подготовка на законска регулатива за зеленило Изготвување на студии и планови за озеленување на локално ниво ЕЛС Донесен Закон за зеленило Зголемени површини на зеленило Подигање на нови површини зеленило Изготвување на Зелен катастар Подобрување на мониторингот и информативните системи за управување со податоци и информации во воздухот Надградба и одржување на Државниот автоматски мониторинг систем за квалитет на амбиентен воздух (ДАМСКАВ) Континуирано одржување на ДАМСКАВ Надградба на ДАМСКАВ со дополнителни мониторинг станици и инструменти согласно Континуирано МЖСПП Функционален и надграден ДАМСКАВ Надграден ДАМСКАВ 34

35 законската легислатива Набавка на мобилна станица за мониторинг на квалитет на амбиентен воздух Воспоставување локални мрежи за мониторинг на квалитет на амбиентниот воздух Воспоставување локални мрежи за мониторинг на квалитет на амбиентниот воздух Број на воспоставени локални мрежи Акредитација на калибрациската лабораторија за воздух Редовна набавка на примарни референтни стандарди за калибрација Акредитирана лабораторија Калибрација на одредени инструменти во акредитирани лаборатории Подготовка на документација за акредитација на лабораторијата Акредитација на Централната лабораторија за животна средина Редовно одржување и надградба на инструментите што се употребуваат за хемиска анализа Акредитирана централна лабораторија Акредитација на методите за одредување на тешки метали во воздухот Акредитација на методите за одредување на полициклични ароматични јаглеводороди во воздухот Ажурирање на Катастарот на загадувачи и загадувачки супстанции во воздухот и изработка Ажурирање на податоците и информациите за емисии во воздухот од деловните субјекти. Континуирано Ажуриран Катастар изработени локални катастри Ажуриран катастар 35

36 на локални катастри Надградба на информативниот систем за управување со податоците за квалитет на воздухот Податоците за квалитет на амбиентен воздух од севкупниот мониторинг да се интегрираат во единствен информативен систем Надграден информативен систем Надграден информативен систем Ажурирање и подобрување на интернет- страницата за квалитет на воздухот Надградена интернет- страница за квалитет на воздухот Изработка на оценка на квалитет на воздухот на територија на РМ Анализа на податоците за квалитет и емисии во воздухот за период од 5 години Употреба на дисперзивно моделирање МЖСПП Изработен извештај за оценка Ажурирање и изработка на плански документи за подобрување и заштита на амбиентниот воздух и следење на имплементацијата на истите Ревидирање и ажурирање на Националниот план за заштита на амбиентниот воздух Следење на имплементација та на мерките дефинирани во Националниот план за заштита на амбиентниот воздух Ревизија на Националниот план за заштита на амбиентниот воздух МЖСПП, МЕ, МЗ, ЕЛС Формирана работна група за ревизија и Ревидиран и ажуриран Национален план Подготовка на Планови за квалитет на воздухот на ниво на зона/агломерација Подготвуваат План за квалитет на воздухот на ниво на ЕЛС Интегрирање на подготвените планови од ЕЛС во План за квалитет на воздухот на ниво на зона/агломерација ЕЛС, МЖСПП Изготвени планови од страна на ЕЛС Зајакнување на капацитетите на централно и локално ниво за имплементација на законската Спроведување на обуки и тренинзи за вработените во јавната и државната администрација, како и вработените во Спроведување на обуки и тренинзи за поефикасна имплементација на законската регулатива МФ, МЕ, МЖСПП Број на спроведени обуки и тренинзи и обучен кадар 36

37 регулатива за воздух деловните субјекти. Спроведување на обуки и тренинзи за запознавање на деловните субјекти за воведените новини во законската регулатива Искористување на Европски фондови за спроведување на обуките, преку TAIEX и IPA програмата Институционално зајакнување на ЕЛС и МЖСПП Вработување на стручен кадар во ЕЛС и МЖСПП со цел поефикасна имплементација на законската регулатива МЖСПП, ЕЛС Број на вработени Следење на директни и индиректни ефекти на аерозагадувањето врз здравјето на луѓето и врз животната средина Воведување на методологија - хуман биомониторинг во следење на здравствените ефекти на популација под ризик Следење на здравствените ефекти и влијание врз смртноста при различни сценарија на аерозагадување Тренинзи и семинари Спроведување на национални или учество во меѓународни (ЕУ) истражувачки проекти Студиски посети Експертски мисии Анкетни истражувања МЗ, ИЈЗРМ, МЖСПП Приказ/наоди од на регистрираните ефекти Воспоставени нови статистички индикатори за следење на ефектите од аерозагадувањето Процена на економски трошоци од ефектите врз здравјето Воведување на нови статистички показатели за влијанието на аерозагадувањето врз здравјето и благосостојбата на населението Подигнување на јавното мислење и свест за влијанието на квалитетот на воздухот врз Спроведување на рекламни кампањи, акции, пишување брошури и информативни Подготовка на план за спроведување на кампањи за подигнување на јавната свест на МЗ, ИЈЗРМ, МЖСПП Спроведени кампањи и медиумска покриеност Публикувани 37

38 здравјето на луѓето и екосистемите публикации. граѓаните Реализација на медиумска кампања со цел информирање на граѓаните како самите можат да придонесат за почист воздух брошури и прирачници Подготовка на брошури и информативни публикации за едукација и информирање на граѓаните Ремедијација на историските и тековните индустриски жешки точки со цел намалување на нивното влијание на квалитетот на воздухот Воспоставување систем за решавање на загадувањето од историските и тековните индустриски жешки точки заради намалување на загадувањето на воздухот Изготвување на регистар за контаминирани подрачја. Изработка на студии за решавање на историските жешки точки Ажурирање на постојната листа (од 2005 година) на идентификуваните индустриски жешки точки Избор на најприфатлив и најодржлив начин на ремедијација на индустриските жешки точки МЖСПП, МЗ, МЕ Изготвен регистар Број на изработени студии Развој на проекти за повторна искористеност на материјалот од депониите Повторна употреба на ревитализираните подрачја Изготвување на техничка документација за решавање на идентификуваните жешки точки Ремедијација/ рекултивација на историските индустриски жешки точки Обезбедување на финансиски средства за решавање на загадувањето од индустриските жешки точки МЖСПП, МЗ, МЕ Број на изготвена и ревидирана техничка документација 38

39 Процена на влијанието на загадувањето од историските жешки точки врз човековото здравје Развој на научни истражувања за влијанието на загадувањето врз човековото здравје. Координиран пристап за биомониторинг на населението МЗ, МЖСПП Изготвени студии и научно истражувачки проекти Точна идентификација на ризиците и ранливите групи, а со тоа и насочување на акциите Испитување на разни категории луѓе за определување загадувањето од тешките метали и други хемикалии од индустриските жешки точки Проценување на нивото на загадувањето Спроведување на пилот- студија за ефектите на аерозагадувањето врз здравјето на работниците на отворен простор Спроведување на пилот- студија за ефектите на аерозагадувањето врз здравјето на работниците што работат на отворен простор Вклучување на различни видови работници што работат на отворен простор (градежни работници, земјоделци, работници на одржување и др.) 2015 МЗ, ИМТРМ МТСП, ИЈЗРМ, МЖСПП, ЕЛС Изработена пилот- студија Точна идентификација на ризиците и ранливите групи, а со тоа и насочување на акциите Да се елиминира/ минимизира влијанието на аеро- загадувањето врз здравјето на работниците кои работат на отворен простор според препораките на Акцискиот план за спроведување на Стратегијата за безбедност и Вклучување на ранливи групи од овие работници (повозрасни работници, работници со хронични респираторни болести и др.) Евалуација на комбинираниот ефект на специфичните професионални штетности и аерозагадувањето врз здравјето на изложените работници Компарација на добиените резултати 39

40 здравје при работа во Република Македонија ( ) Подигнување на свесноста на клучните партнери за ефектите на аерозагадувањето врз здравјето на изложените работници Изработка на препораки за заштита на здравјето на работниците што работат на отворен простор од ефектите на аерозагадувањето со резултатите од слични истражувања спроведени во светот Кампањи, тренинзи и работилници за ефектите на аерозагадувањето врз здравјето на изложените работници во кои ќе бидат вклучени клучните партнери (работници, работодавачи, Синдикат, ЕЛС и др.) Изработка и дистрибуција на едукативни материјали (брошури, флаери и др.) МЗ, ИМТРМ, МТСП, ИЈЗРМ, МЖСПП, ЕЛС Спроведени кампањи и работилници Изработен и дистрибуиран едукативен материјал Подигната свесност, инклузивност- партиципативност во акциите и политиките 40

41 II. 2 Квалитет на воздухот во затворена средина Главна цел Специфични цели Акции Мерки Временска рамка Одговорни институции Мониторинг и евалуација (ИНДИКАТОРИ) Очекувани резултати Буџет (EUR) Подобрен квалитет на воздухот во затворена средина Идентификација на загадувачки супстанции во затворена средина Утврдување на загадувачки супстанции чие присуство може да се очекува во внатрешноста на просториите Утврдување на можно присуство на загадувачки материи во затворен простор (продукти на согорувачки процеси за затоплување, чад од цигара, хемиски супстанции од опрема во станот и од средствата за хигиена, мувла, влага, градежни материјали и сл.), во домови за живеење, образовни и медицински институции и сл МТСП, ЕЛС Изготвен Инвентар на загадувачки супстанции во затворен простор Идентификација на главните хазарди во воздухот во затворени простории и создадени услови за ефикасен мониторинг и политики Утврдување на начините на дистрибуција на загадувачките супстанции За сите очекувани загадувачки супстанции направен преглед на извор на создавање, начин на дистрибуција, дозволени концентрации во медиуми на животната средина, нивна корелација со надворешниот воздух, вообичаена токсичност, начин на примање (апсорпција, дистрибуција, екстракција) и метаболизам МТСП, ЕЛС Направен преглед Идентификација на главните хазарди во воздухот во затворени простории и создадени услови за ефикасен мониторинг и политики Мерења на квалитетот на воздухот во просторите на јавните, образовните, здравствените и др. објекти МТСП, ЕЛС Број на извршени мерења Идентификација на главните хазарди во воздухот во затворени простории и создадени услови за ефикасен мониторинг и политики Подигнување на јавната свест за влијанието на квалитетот на воздухот во Спроведување кампањи за едукација на населението Изготвување на водич за загадувачките супстанции во внатрешниот воздух Водење кампањи за МТСП, ЕЛС Број на спроведени кампањи Подигната свесност, инклузивност- партиципативност во акциите и политиките 41

42 работната средина врз здравјето на луѓето подигање на јавната свест Следење на квалитет на внатрешниот воздух и ефектите врз здравјето на луѓето Воведување методологија и активности за следење на квалитетот на внатрешниот воздух (воздухот во затворен простор) и процена на здравствени ефекти Тренинзи и семинари Спроведување на национални или учество во меѓународни (ЕУ) истражувачки проекти Студиски посети Експертски мисии ЕЛС, МЗ, ИЈЗРМ, ЦЈЗ Приказ на наоди од истражувањата Обучен кадар за современо изведување на биомониторинг и анализа на ефектите во функција на политики и акции Анкетни истражувања 42

43 III. ВОДОСНАБДУВАЊЕ

44 III. Водоснабдување Главна цел Специфични цели Акции Мерки Временска рамка Одговорни институции Мониторинг и евалуација (ИНДИКАТОРИ) Очекувани резултати Буџет (EUR) Обезбедување на безбедна вода за пиење Зголемен пристап до вода за пиење од 97% до 98% Изградба на мали системи за водоснабдување во руралните области без водовод Одржување на малите системи за водоснабдување во руралните области ЛС, МЖСПП, МТВ Број на изградени селски водоводи Во секторот води при МЖСПП вкупно издадени 35 дозволи за водоснабдување на градови, села како и на регионални водоснабдувачки системи кои снабдуваат со вода повеќе населени места од Обезбедена пристапност до вода за пиење до 98% Намалување на загадување од извориштата за води за пиење за 50% Подготовка на Елаборати за одредување на заштитните зони, заштитните мерки и другите услови наменети за водите за консумирање од страна на човекот Формирање и одржување на заштитните зони и заштитните мерки околу извориштата за јавно водоснабдување Подготвен Правилник за Регистар за заштитни зони ЛС, МЖСПП, МЗ, ИЈЗРМ Број на подготвени елаборати за одредување на заштитните зони Број на Одлуки за заштитни зони согласно Законот за води Регистар за заштитни зони Обезбедено намалено загадување на извориштата за води за пиење за 50% Подобрена безбедна инфраструктура за јавно водоснабдување Замена на стари водоводни цевки со водоводни цевки дозволени за прехранбена употреба Изградба на нови водоводи Намалување на загубата на вода од водоводната мрежа до 30% ЛС, МТВ, МЖСПП Заменети водоводни цевки во метри Намален % на загуба на вода од водоводната мрежа Километри на ново изградени водоводи Воспоставена, подобрена и безбедна инфраструктура за јавно водоснабдување Подобрување на мониторингот на безбедноста за водата за пиење Постојан мониторинг на безбедноста на водата за пиење во урбаните и руралните Зголемен опфат на мониторинг на безбедноста на водата за пиење во ЛС, АХВ, МЗ, ИЈЗРМ, ЦЈЗ, МЖСПП, МТВ, ЦУК Број на земени примероци вода Воспоставен редовен и подобрен мониторинг на безбедност на водата за пиење 44

45 области урбаните и руралните области со почесто земање примероци вода Подобрен мониторинг над болестите по потекло од водата Постојан мониторинг на болестите по потекло од водата со акцент на руралните области Зголемен опфат на мониторингот Економска евалуација на трошоците од небезбедно водоснабдување на поединци и семејства (реално или замислено) МЗ, ИЈЗРМ, ЦЈЗ Унапреден АЛЕРТ систем за цревни заразни болести по потекло од водата Изработена студија за економски трошоци Воспоставен редовен и подобрен мониторинг над болестите по потекло од водата Подобрување на квалитетот на водата за пиење Намалување на процентот на неусогласеност со бактериолошките стандарди за води за пиење во водоводите во рурални области Определување на ЈКП за редовно одржување на водоводните системи во руралните области Редовно одржување на водоводните системи во руралните области Континуирана дезинфекција на водата за пиење во водоводните системи во руралните области 2015 неусогласеност максимум до 30% 2020 неусогласеност максимум до 20% ЛС, АХВ, МЗ, МТВ, МЖСПП, ИЈЗРМ/ЦЈЗ Намален % на неусогласеност со бактериолошките стандарди за води за пиење Намален % на неусогласеност со физичко- хемиските стандарди за води за пиење Подобрен квалитетот на водата за пиење во руралните области преку континуирана дезинфекција Намалување на процентот на неусогласеност со физичко- хемиските стандарди за води за пиење со посебен акцент во водоводите во рурални области (амонијак, нитрити, нитрати...) Пречистување на водите за пиење Зајакнување на капацитетот на лабораториите од ИЈЗРМ и 10- те ЦЈЗ ЛС, АХВ, МЗ, МТВ, МЖСПП, ИЈЗРМ/ЦЈЗ Број на изградени пречистителни станици за води за пиење Зајакнати капацитети на лабораториите од ИЈЗРМ и 10- те ЦЈЗ Подобрен квалитетот на водата за пиење во водоводите во руралните области преку изградени филтер станици Зачувување и унапредување на физичкото и менталното здравје на децата и младите и нивната благосостојба, преку подобрување на санитарно- хигиенските услови Обезбедување универзален пристап до безбедна вода за пиење, соодветна санитација и промоција на базична хигиена во училишна средина Подобрување на пристапот до безбедна вода за пиење, пристапот до санитација и промоција на базична хигиена Обезбедување безбедна вода за пиење во доволни Креирање планови за безбедност на водата на ниво на училиште Континуирана дезинфекција на водата за пиење и ЛС, АХВ, МЗ, ИЈЗРМ, МОН Број/% на училишта со подобрен пристап до безбедна вода и санитација Намалување на оптоварувањето со болести и смртноста од заболувања поврзани со водата за пиење (Mб на Етаблиран универзален пристап до безбедна вода за пиење, соодветна санитација и промоција на базична хигиена во училишна средина 45

46 во воспитно- образовните институции за деца и млади количини Континуиран надзор над санитарно- хигиенските услови во училишна средина соодветен третман доколку е потребно Редовен мониторинг на безбедноста на водата за пиење Програми за учење и практикување доживотно позитивно хигиенско однесување криптоспородијази, кампилобактериози, џардијази, хелминтиози, легионелози и други класични хидрични болести хепатит А, колера, шигелози и др.) Стапка на апсентизам Број на програми за стекнување вештини Превенција на заболувања поврзани со експозиција на хемиски, биолошки и физички ризици во училишна средина Креирање и доследна имплементација на градежни стандарди Континуиран санитарно- хигиенски и епидемиолошки надзор Воспоставување национална мониторинг мрежа за следење на хемиски, биолошки и физички ризици во затворени простории Стимулирање на истражувања Доследност во имплементацијата на градежни стандарди Училишни тоалети кои ќе обезбедат приватност и безбедност Обезбедување на добра вентилација на училишните простории Оневозможување на појава на видлива влага и мувла во училишните простории Истражувања, клинички и епидемиолошки студии за процена на ризиците од изложеност и негативни здравствени ефекти кај децата и младите МЗ/ИЈЗРМ /ЦЈЗ, МТСП, МОН, ЛС Стапка на заболувања од интерес (Mб и Mт од болести по потекло од водата, акутни и хронични респираторни заболувања, астма, алергии, рак на бели дробови, леукемија и др.) Извештаи од извршен увид/надзор Воспоставена национална мониторинг мрежа Број на спроведени студии, истражувања и извештаи/резултати и публикации од истражувањата Стапка на повреди во училишна средина Воспоставен систем на превенција на заболувања поврзани со експозиција на хемиски, биолошки и физички ризици во училишна средина Училишни простории без остри предмети и објекти, безбедни скалила, добро осветлување 46

47 Подобрување на здравјето и намалување на нееднаквостите кај популацијата на деца и млади Заштита и промоција на правото за еднаквост, достоинство и недискриминација Обезбедување на училишни тоалети и простории кои ќе овозможат непречен пристап за лицата со посебни потреби МЗ/ИЈЗРМ/ЦЈЗ, МТСП, МОН, ЛС, МТВ Број/% на училишта со училишни тоалети кои нудат пристап за лица со посебни потреби Подобрено здравје и обезбедено намалување на нееднаквостите кај популацијата на деца и млади Заштита на основните права на децата, родова еднаквост, права на лица со посебни потреби и маргинализирани групи Училишни тоалети кои нудат можност за управување со менструалната хигиена Училишни тоалети кои овозможуваат приватност на учениците Формирање меѓуресорско тело кое ќе интегрира, координира, набљудува и евалуира Број/% на училишта со училишни тоалети кои овозможуваат менструална хигиена Стапка на апсентизам Број/% на училишта со училишни тоалети адаптирани за возраста, лесно пристапни, адаптирани на културолошките и социјалните специфики на популацијата Годишни извештаи Број на одржани состаноци Интегриран пристап во решавање на прашањата поврзани со нееднаквоста почнувајќи од процесот на планирање, имплементација до мониторинг на политики и програми Стекнување на здрави навики за лична и општа хигиена како Спроведување на работилници и обуки за јакнење на индивидуалните капацитети Истражувања, клинички и епидемиолошки студии за процена на изложеност и здравствени ефекти Извештаи од Процена на знаењата, ставовите и вештините на децата и младите (компетентноста) Број на спроведени 47

48 најдобра инвестиција во здравјето на популацијата на деца и млади Јакнење на индивидуалните капацитети на децата и младите за препознавање на ризиците и заштита од негативните ефекти обуки и работилници и извештаи Број на програми и извештаи за реализација на програмите Број на спроведени студии и истражувања, извештаи, публикации Поддршка на истражувањата за проучување на ризик- факторите од училишна средина и влијанието врз здравјето на училишната популација Активно вклучување на децата и младите во процесите на креирање политики и донесување одлуки на сите нивоа (на ниво на училиште, локално, регионално, национално, меѓународно) Активно вклучување на асоцијациите на деца и млади Активно вклучување на здруженијата на родители, наставници во донесувањето одлуки, особено на локално ниво Учество во креирање и донесување закони и подзаконски акти Учество во донесувањето одлуки на сите нивоа Учество на меѓународно ниво за застапување на правата на децата Мобилизирање поддршка од родители, училиштен персонал и други локални чинители МЗ/ИЈЗРМ/ЦЈЗ, МОН Извештаи за вклученост на децата и младите во креирањето на политиките, донесувањето на политички одлуки, учество во јавните расправи Извештаи за меѓународно учество на претставници на децата и младите (Парламент на млади) Воспоставен систем за активна вклученост на децата и младите во процесите на креирање политики и донесување одлуки на сите нивоа Зајакнување на институционалните капацитети на институциите вклучени во процена на ризикот и Зајакнување на човечките ресурси Јакнење на техничките капацитети/ Обука на кадарот Опрема, простор МОН, МТСП, МТВ, ИЈЗРМ, ИМТРМ, МВР, ЦУК, ДЗС Број на реализирани обуки и обучен персонал Зајакнати капацитети на институциите вклучени во процена на ризикот и мониторингот на 48

49 мониторингот на ризик- факторите во училишна средина ресурси Воспоставување лабораториска мрежа за биомониторинг Акредитација на лаборатории Проширување на опсегот на постојните акредитирани лаборатории Број на воведени нови методи за детекција на одредени штетности/ опасности од училишна средина Број и % на акредитирани лаборатории ризик- факторите во училишна средина Опсег на акредитација/прилог кон сертификат за акредитација Воспоставена лабораториска мрежа за биомониторинг Обезбедување континуирано финансирање и поддршка на превентивните програми за јавно здравје Извештај за финансиски импликации на превентивните програми за јавно здравје и извори на финансирање Финансиски извештај за реализација на превентивни програми Зголемување на јавната свест за здравствените ризици поврзани со ризик- фактори во училишна средина Програми наменети за различни популациони групи за здравствените ризици од фактори во училишна средина Работилници и обуки за препознавање на ризик- факторите од училишна средина МОН, МТСП, МТВ, ИЈЗРМ, ИМТРМ, МВР, ЦУК, ДЗС Број на програми, реализирани обуки и работилници Број на учесници опфатени со обуките и работилниците Зголемена јавната свест за здравствени ризици Програми за едукација на здравствени професионалци за ризици поврзани со училишна средина Програми за промоција на здрави животни стилови и однесувања Превенција и рана детекција на заболувањата поврзани со ризик- фактори во училишна средина Стекнување вештини и практикување на доживотно Извештај за реализација на програмите, обука и работилница Изработен промотивен материјал 49

50 позитивно хигиенско однесување Јакнење на националната легислатива од областа на вода, санитација и хигиена во училишна средина со доследна имплементација и подобрена координација на вклучените страни Докомплетирање на националната легислатива и стандарди Основање на национално тело за поставување и мониторинг на стандарди Воспоставување национален механизам за координација Донесување Правилник за стандарди во училишна средина Дефинирање на јасни улоги и одговорности меѓу засегнатите страни МОН, МЗ, МТВ, МЖСПП, ЛС Донесен Правилник за стандарди во училишна средина Воспоставен механизам/тело за координација Воспоставен систем за имплементација и координација на вклучените страни во подобрување на санитацијата и хигиената во училишната средина Обезбедување експертиза и ресурси за процена и планирање на национално ниво Обезбедување на безбедна вода за пиење и наводнување Подобрување на мониторингот на безбедноста за водата за наводнување Постојан мониторинг на безбедноста на водата за наводнување за резидуи од хлорирани и поларни пестициди во урбаните и руралните области Изработка на мониторинг на безбедноста на водата за наводнување во урбаните и руралните области со одредена честота на земање примероци вода ЛС, АХВ, МЖСПП, МЗ, ИЈЗРМ, ЦЈЗ, МЖСПП, МТВ, ЦУК Број на земени примероци вода/годишно Имплементиран мониторинг на безбедноста на водата за наводнување Зголемена безбедност на водите за капење Подобрување на квалитетот на водите во зоните за капење Редукција на загадувањето преку зајакнување на контролата на индустриските испуштања како и изградба на колекторски системи и пречистителни станици за урбани отпадни води Усвоен подзаконски акт за заштитени зони за капење Зголемена заштита и мерки за подобрување на квалитетот на водите за капење и за јакнење на јавната свест 50% од примероците мора да се усогласат со задолжителните стандарди за микробиолошките параметри (вкупни ЛС, МЗ, ИЈЗРМ, ЦЈЗ, МЖСПП ЛС, МЖСПП, МЗ, ИЈЗРМ/ЦЈЗ Зголемен % на усогласеност со микробиолошките и физичко- хемиските параметри во водата за капење Мб од цревни заразни болести по потекло од водата Подобрен квалитетот на водата во зоните за капење 50

51 колиформи и фекални колиформи) и физичко- хемиските параметри (минерални масла, површински активни супстанции, феноли и др.) Утврдување на мерки за заштита на водите за капење Спроведување на кампања за подигнување на јавната свест Подигнување на јавната свест за зачувување на чистотата на водите за капење Број на спроведени кампањи, испечатени брошури, флаери и др. Мониторинг на безбедноста на идентификуваните зони за капење Континуирано следење на водните тела идентификувани како зони за капење Редовен мониторинг Континуирано следење на состојбата на водите за капење и редовно информирање на јавноста МЗ, ЛС, МЖСПП, ИЈЗРМ, ЦЈЗ Извештај за мониторинг Воспоставен систем за континуиран мониторинг на зоните за капење Сезонски мониторинг Мониторинг во случај на краткорочни загадувања Зголемен опфат на мониторинг на водите за капење со поголема честота на земање примероци вода Идентификација на зони за капење Идентификација на зони за капење и утврдување на профил на водите за капење Изготвување на инвентар на идентификувани зони за капење Методологија и начин на идентификација на зоните за капење Верификација на зоните за капење (сертификација) Усвојување на подзаконски акт усогласен со МЗ, ЛС, МЖСПП Инвентар на идентификувани зони за капење Број на издадени сертификати Подзаконски акт Извештај за состојбата на испитуваните води за капење Воспоставени зони за капење согласно националните барања 51

52 барањата на ЕУ директивите за спроведување мониторинг на водите за капење Подобрен квалитет на водите за капење Зајакнување на капацитетот на лабораториите од ИЈЗРМ и 10- те ЦЈЗ Број на акредитирани методи Зајакнување на административните и институционалните капацитети, како и подобрување на интерсекторската соработка меѓу релевантните институции Јасно дефинирање и делегирани улоги и надлежности на сите релевантни чинители Јасно дефинирани и делегирани надлежности и улоги за управување на зоните за капење и стручно обучен кадар за спроведување на горенаведеното МЖСПП, ЛС, МЗ, МТВ Број на одржани обуки и број на обучени лица Дефинирани надлежни органи Воспоставен систем на подобрена координативна соработка на зајакнатите административни капацитети одговорни за управување со водите за капење Обука на персоналот за спроведување на законските обврски Зајакнување на интерсекторската соработка Потпишани документи за интерсекторска соработка Информативен систем за води за капење како дел од Информативниот систем за води Развиен софтвер за прибирање, обработка и анализа на податоци Донесен подзаконски акт МЖСПП, ЛС, МЗ, МТВ, ИЈЗРМ, ЦЈЗ Донесен подзаконски акт Апликативен информативен систем Етаблиран информативен систем Обезбедување на подобрена санитација Утврдување на пристап до санитација во руралните области Број на луѓе и села кои што имаат пристап до санитација Мониторинг на квалитетот и количината на испуштените отпадни води Студија на статусот на пристапот до санитација во руралните области ЛС, МТВ, МЖСПП, ЈКП Донесена студија на статусот на пристапот до санитација во руралните области Број на примероци отпадна вода усогласени со позитивните законски прописи Воспоставен систем за утврдување на пристап до санитација во рурални области Подобрување на статусот на реципиентот на отпадни води Број на примероци површинска вода усогласени со позитивните законски 52

53 прописи Зголемен пристап до подобрена санитација во руралните области Изградба на фекални канализациски мрежи во руралните области Изградба на ПСКОВ (Пречистителни станици за комунални отпадни води) Одржување на постојните и изградба на канализациски мрежи во руралните области и ПСКОВ Пречистување на отпадните води ЛС, МТВ, МЖСПП Зголемен % на подобрување на квалитетот на отпадните води Зголемен % на пристап до подобрена санитација Подобрена санитација преку изграден систем на собирање, одведување и третирање на отпадни води Назначување на ЈКП за редовно одржување на канализациските системи во руралните области 53

54 IV. ХРАНА И ИСХРАНА 54

55 55

56 IV. ХРАНА И ИСХРАНА Главна цел Специфични цели Акции Мерки Временска рамка Одговорни институции Мониторинг и евалуација (ИНДИКАТОРИ) Очекувани резултати Буџет (МКД) Безбедна храна за цело население и намалување на ризиците од небезбедна храна Зајакната контрола на безбедноста на храната од животинско потекло Мониторинг над одгледувањето животни Мониторинг на примарното производство на храна од животинско потекло Организирани 12 трибини за едукација на фармерите и примарните производители на храна од животинско потекло и храна за животни АХВ, МЗШВ Број на одржани трибини и број на едуцирани производители Едуцирани фармери со познавања за одгледување животни, како и примарни производители на храна од животинско потекло и храна за животни Зајакната контрола на безбедноста на храната за животни Постојан мониторинг на храна за животни за присуство на резидуи од пестициди хлорирани и поларни Изработка на програма за мониторинг на храна за животни за присуство на резидуи од пестициди хлорирани и поларни МЗШВ, акредитирани лаборатории Извештај за спроведена програма за мониторинг на безбедноста на храната за животни Безбедна храна за животни, а со тоа безбедна храна од животинско потекло наменета за луѓето Зајакната контрола на безбедноста на храната во однос на резидуи на тешки метали, микотоксини и други контаминенти Програма за мониторинг за присуство на резидуи на тешки метали и микотоксини и други контаминенти во храната. Организирани 12 трибини за едукација за примена на ЕУРОГАП стандардот Подготовка и усвојување на мапа со ризични локации и со назначени места каде природно во почвата можат да се сретнат контаминенти за процена на ризик и спроведување на мониторингот програмите МЗШВ, АХВ, МЖСПП, акредитирани лаборатории Извештај за реализирана програма Подготовка на мапа на контаминирани места или региони Спроведување на мониторинг план по претходна процена на ризик и статистички податоци 56

57 Едукација на примарните производители на зеленчук и овошје за употреба на производи за заштита на растенијата, како и за загаденоста на почвата со тешки метали и пестициди хлорирани и поларни Едукација на операторите со храна да работат со доверлив одобрен или регистриран набавувач АХВ Број на одржани обуки и едуцирани земјоделци Број на работилници и едуцирани оператори со храна Едуцирани примарни производители на овошје и зеленчук кои применуваат ЕУРОГАП Стандарди (стандард за добра земјоделска пракса) Зајакната контрола на производи за заштита на растенија и резидуи на пестициди во храната Усвојување Закон за фитофармацевтски производи и имплементација Едукација на земјоделците за избор и примена на пестицидите Едукација на инспекциските органи Програма за мониторинг во областа на Донесување закони и подзаконски акти Подготвување и дисеминација на водичи за земјоделците за ДЗП и примена на пестицидите Тестирање на примероци од МЗШВ МЗШВ, АПРЗ Закон и подзаконски акти во сила Број на одржани обуки и дисеминирани водичи Едуцирани земјоделци за правилна употреба на пестициди, а со тоа безбедни земјоделски производи и заштита на здравјето на населението Употреба на проверени и одобрени производи за заштита на растенијата, како и производство/ одгледување и пласирање на пазарите во Републиката и надвор од неа на безбедни производи, овошје, зеленчук 57

58 производство, преработка, складирање, дистрибуција, употреба и сообразност на производите за заштита на растенијата и резидуи од производи за заштита на растенијата во производи од примарно земјоделско потекло производи за заштита на растенија во лабораторија со акредитирани методи ДФЛ, МЗШВ, АХВ, лаборатории Годишен Извештај за реализирана мониторинг програма Програма за мониторинг на бебзедност на храната резидуи на пестициди хлорирани и поларни Изработка на Правилник за земање примероци од примарни земјоделски производи за мониторинг на резидуи од пестициди 2015 МЗШВ, АХВ Изработен и ставен на сила Правилник Воспоставен единствен систем и квалитет за земање примероци Анализа на биолошки, хемиски и физички опасности на суровините и сите чекори во процесот кај големите оператори на храна Системско и независно испитување (аудит) за да се утврди дали активностите и резултатите од активностите се во согласност, се ефективно применети и ефективно имплементирани и се соодветни за постигнување на целта Формирање на аудит тимови, составени од лица кои се стручно подготвени, од страна на АХВ АХВ Број на извршени аудити Намалени ризици поврзани со опасности што потекнуваат од суровините потребни во процесите на производство на големите оператори со храна Зајакната контрола на средства за хигиена и дезинфекција во производството на храна Едуцирани производители за ДПП и ДХП Употреба на средства кои се одобрени од Агенцијата за лекови како надлежно тело Промени во позитивната легислатива Подготовка и дистрибуција на листи за одобрени хемиски средства кои може да се употребуваат во прехранбената индустрија Медиумска кампања за хемиски средства кои се произведувале и користеле во нашата држава и АХВ, Агенција за лекови, МЗ Примена на предусловни програми во производството на храна/соодветна употреба на средствата за хигиена и дезинфекција Намалени ризици поврзани со несоодветна употреба на средствата за дезинфекција и хигиена во производството на храна 58

59 околните земји Процена на здравствениот ризик од небезбедна храна кај популацијата и особено кај ранливите групи Пријавување и следење на болести поврзани со храната заразни и незаразни болести Следење на безбедноста на храната од увоз и домашно производство Следење на безбедноста на храната во образовни, здравствени установи, домови за стари лица Процена на дневното внесување контаминенти Редовно пријавување на болестите поврзани со храна согласно законот за заразни болести Следење на малигни болести и болести на ендокриниот систем Единствена база на податоци за безбедноста на храната со цел процена на ризик Земање примероци храна и тестирање за микробиолошка анализа и чистота МЗ, ИЈЗРМ, ЦЈЗ МЗ, ИЈЗРМ, ЦЈЗ АХВ, акредитирани лаборатории за тестирање на храната МЗ, ИЈЗРМ, ЦЈЗ Годишен Извештај за реализирана програма за болести поврзани со храната Годишен Извештај за безбедност на храната врз основа на лабораториски анализи Годишен Извештај за реализирана програма Информација за дневно внесување на контаминенти Намалување на болестите поврзани со небезбедна храна Интегрирана база на податоци за внесување на податоци поврзани со лабораториски анализи за безбедноста на прехранбените производи Поставување на соодветна хардверска поддршка и изработка на софтвер за собирање на податоците од сите лаборатории кои тестираат безбедност на храната Обработка на податоците Континуирано внесување на податоци Пристап/Доставување на податоците до надлежните институции АХВ, ФВМ, ИЈЗРМ, ЦЈЗ и други лаборатории Годишен извештај Оформување на база на податоци за резултатите од испитувањата на храната со можност за нивна обработка и процена на можните ризици од небезбедна храна, навремени мерки за заштита на здравјето 59

60 Статистички информативен систем за храната во РМ Нумеричко статистичко следење на состојбите при производството, преработката и складирањето на храната Законска основа за статистичко следење на потребните состојби Дефинирање на податоците, потребни за квалитетно следење на состојбите во: производството, преработката, складирањето и продажбата на храната Утврдување на носителот на статистичките истражувања Утврдување на потребниот профил и број на кадри Процена на потребната информатичка опрема Крајот на 2015 година Методологиите и обрасците за следење До крајот на 2016 година АХВ, Државниот завод за статистика (ДЗС) Тела и активности за: Утврдување на хемиските препарати при производството, складирањето и преработката на храната Оформен статистички информативен систем за следење на состојбите при производството, преработката и складирањето на храната во Република Македонија Изработка на Методологија за прибирање, контрола и обработка на нумеричките податоци Изработка на Методологија за објавување и анализа на нумеричките показатели Изработена Методологија за прибирање, контрола и обработка на нумеричките податоци Изработена Методологија за објавување и анализа на нумеричките показатели Балансирана исхрана за населението по целни групи Намалување на внесување на вкупни масти Намалување на внесување бел рафиниран шеќер Намалување на дневно внесување сол Зголемено внесување на растителни влакна Зголемување на потрошувачка на житарки, зеленчук, овошје и риба Користење на млеко и млечни Практична примена на водичот за правилна исхрана донесен од МЗ Примена на правилник за исхрана во училишта Печатење и дистрибуција на Водичот за исхрана Обуки на здравствените работници за промоција на балансирана исхрана според Водичот Обука на просветни работници за промоција на балансирана исхрана според Водичот МЗ, ИЈЗРМ, ЦЈЗ Број на печатени Водичи Број на училишта кои се придржуваат до исхраната согласно Правилникот Бој на одржани обуки и обучени здравствени и просветни работници Едуцирани здравствени работници од примарно до терцијарно ниво со цел советување на пациентите за правилна исхрана Едуцирани наставници со цел промоција на правилен начин на исхрана кај учениците Свесно население за правилен начин на исхрана, а со 60

61 производи со намалена масленост Намалување на консумација на тврди маргарини (трансмасни киселини) Спроведување на студија за навики на исхрана на населението Медиумска промоција за балансирана исхрана МЗ, МОН, ИЈЗРМ, ЦЈЗ, ИЈЗРМ, МЕ, МЗ, МЗШВ тоа заштита на своето здравје Означување, рекламирање и презентирање на храната и на нутритивните својства на храната Стекнување доверба на потрошувачите за безбедноста и квалитетот на храната Соодветно означување, рекламирање и презентирање на храната Географско потекло % Означување Еколошки мерки и постапки со амбалажата Утврдување законски и подзаконски мерки за реализирање на целите АХВ Донесени подзаконски акти и мониторинг на примена на истите Потрошувачите се информирани за состојките кои се составен дел на прехранбените производи и зголемена е нивната доверба во контролата на означувањето, рекламирањето и презентирањето на храната Зголемување на производството на органска храна Мапирање на подрачја за одгледување здрава храна Ревитализација на напуштени области со потенцијали за развој на органско производство Програма за мониторинг на органското производство Продолжување и зголемување на субвенциите за органска храна Соодветни обуки на производителите, преку зголемување на искористувањето на ИПАРД фондовите од страна на примарните производители преку зголемување на степенот на нивно информирање и едуцирање Соодветна лабораториска контрола над органското производство Промоција на Денот на Органска храна и поголема вклученост на операторите за органска храна Подигнување на свеста на населението за бенефитите МЗШВ, ДФЛ, ИЈЗРМ, АХВ, Агенција за поддршка и развој на земјоделството До 2020 г. да се зголеми за 100% производството на органска храна Промовиран ден за органска храна (саем за храна) 40% од операторите на органска храна да бидат вклучени Број на акредитирани методи за испитување на резидуи Број на испитани примероци Годишен Извештај за реализирана мониторинг Соодветна исхрана на населението со органски производи, како и зголемен извоз на органски производи 61

62 од производство и употреба на органска храна Реализација на активности за отворање на специјализирани продавници за органска храна во поголемите потрошувачки центри во државата и нивна промоција Воспоставување механизми за контрола на субјекти кои што имаат сертификат за органска храна програма Отворени 5 специјализирани продавници Направена промоција Воспоставени механизми за контрола Воспоставен Регистар Воспоставување функционален Регистар на органско производство Подобрување на условите на чување на органската (рефус) храна во продавниците (+4 C) и нејзината безбедност АХВ Извештај за спроведена мониторинг програма во органското производство Програма за задолжителен мониторинг на органски примарни производи и храна за резидуи од пестициди ( % од вкупниот број; %; %; %; %) АХВ 62

63 63

64 V. ОТПАД 64

65 V. ОТПАД Главна цел Специфични цели Акции Мерки Временска рамка Одговорни институции Мониторинг и евалуација (ИНДИКАТОР И) Очекувани резултати Фискални импликации (EUR) Контрола и менаџмент на здравствено - еколошките ризици при управување со отпад и заштита на здравјето на населението Обезбедување интегриран и координиран приод помеѓу секторите и релевантните институции во спроведување на мерките за зајакнување на имплементацијата на Стратегијата за управување со отпад на РМ Континуирана активност на меѓусекторско тело (Комитет) со вклучување на претставник на здравствениот сектор за функционална соработка и координација помеѓу секторите и релевантните институции во спроведување на Стратегијата за управување со отпад, низ партнерство во акција Спроведување на акции насочени кон спречување на создавањето на отпадот на изворот и кон намалување на неговите штетни својства Одржување редовни состаноци на Комисијата за следење на имплементацијата на мерките Реализација на санација на високоризичните еколошки жаришта (индустриски жаришта) (два пати/во година) Министерство за здравство МЖСПП ЗЕЛС Министерство за транспорт и врски Министерство за земјоделство ИЈЗРМ, ЦЈЗ, ДЗСИ, ИМТРМ Записници од одржани состаноци на Комисијата Годишна евалуација на работата на Комисијата од страна на Координаторот Спроведена санација на конкретни еколошки жаришта Засилување на постојните јавно здравствени (здравствено- еколошки) активности преку поддршка на институциите во доменот. Зголемени капацитети и адаптациски механизми на национално и институционално ниво. Намалување на притисокот и ризиците по здравјето на населението од болести предизвикани од штетните ефекти од отпадот Нема 65

66 Безбедно одлагање на депонии на неупотребливите фракции на отпад Отпадните материјали да се користат повторно, да се рециклираат, Следење и поддршка на функционална мрежа на капацитети за собирање, транспорт, третман и депонирање на отпадот во градска и во рурална средина Спроведување мерки за безбедно одлагање на неупотребливите фракции на отпад на депонии Усвојување и спроведување мерки за повторно користење и рециклирање на отпадните материјали Евалуација на активностите на воспоставената мрежа Спроведени мерки за безбедно одлагање на неупотребливит е фракции на отпад Усвоени и спроведени мерки за рециклирање на отпадни материјали Намалување на притисокот и ризиците по здравјето на населението од болести предизвикани од штетните ефекти на отпадот Донесување Национален план за управување со отпад на РМ година со вклучување здравствени аспекти на проблемот Воведување на СЗО Здравје во сите политики, Стратегија за здравје 2020 (WHO Health in all policy Health 2020 Strategy Примена на основните принципи на Health 2020: Пристап на цела власт акции на повеќе нивоа на власта од локално до глобално, за подобра интеграција и координација Пристап на целото општество ангажирање на приватниот сектор, граѓанското општество, заедницата и индивидуите во заеднички акции Континуирано спроведување на мерките од Акцискиот план МЗ, МЖСПП, ЕЛС,МТВ, МЗШВ, ИЈЗРМ, ЦЈЗ, ДСЗИ (Државен санитарен и здравствен инспекторат), ДИ на МЖСПП, ИМТРМ Спроведени мерки од Акцискиот план Зголемени капацитети и функционални механизми за соодветно управување со отпадот, на национално и институционално ниво Правилно управување со комунален отпад Соодветно функционирање на интегриран систем за безбедно управување со комунален отпад Спроведување на активностите преку регионални тела за управување со комунален отпад во сите региони во РМ МЗ, МЖСПП, ЕЛС, МТВ, МЗШВ, ИЈЗРМ, ЦЈЗ, ДСЗИ, ДИ на МЖСПП Спроведени мерки за безбедно управување со комуналниот отпад Функционален систем за безбедно управување со комуналниот отпад, со цел намалување на изложеноста и 66

67 Изработка на регионални планови за управување со отпад во сите региони во РМ Изградба на објекти за интегриран и финансиски самоодржлив систем за управување со отпад МЗ, МЖСПП ИЈЗРМ, ИМТРМ Изработени планови Изградени објекти потенцијалниот ризик по здравјето на населението Обезбедување доволен број возила и контејнери и нивно редовно чистење и санирање на непосредна околина динамика на чистење Обезбедени контејнери (соодветно собирање и транспорт) Обезбедување соодветна опрема за управување со отпад Обезбедена нова транспортна опрема Изградба на санитарни регионални депонии Затворање на диви депонии и ревитализација и ремедијација на просторот Број на изградени депонии Обезбедена соодветна опрема за управување со отпад Број на решени диви депонии Обука на локална администрација и комунални претпријатија Број на обуки Број на обучени лица Правилно управување со медицински отпад Воспоставување интегриран систем за безбедно управување со Воспоставување на добра пракса и контрола за собирање, транспорт и МЗ, МЖСПП, ЕЛС, МТВ, МЗШВ, ИЈЗРМ, ЦЈЗ, Воспоставен интегриран систем за Функционален систем за безбедно 67

68 медицинскиот отпад, создаден во медицинските и ветеринарните установи во државата Воспоставување интегриран и финансиски самооддржлив систем за управување со медицински отпад. уништување на медицински отпад Обезбедување на регионални автоклави (наменети за примарно и секундарно здравство за инактивирање на медицински отпад) 2015 ДСЗИ, ДИ на МЖСПП, АХВ безбедно управување со медицинскиот отпад Набавени регионални автоклави управување со медицинскиот отпад, со цел намалување на изложеноста и потенцијалниот ризик по здравјето на населението големи здравствени установи автоклавирање на медицински отпад (физибилити студија по НЕАП) или централен објект за согорување Обезбедување континуирано снабдување со специфична амбалажа за медицински отпад Обезбедено континуирано снабдување со специфична амбалажа за медицински отпад Евиденција на сите производители на медицински отпад 2015 Воспоставена евиденција Регистар на здравствени установи Регистар на ветеринарни установи Регистар на овластени правни лица за управување со медицински отпад (транспорт и крајна диспозиција) Безбедно управување со друг опасен отпад Воспоставување интегриран систем за безбедно управување со друг опасен отпад Согорување /инактивирање на опасниот - индустриски отпад / или друг опасен отпад До 2020 МЗ, МЖСПП, ЕЛС, МТВ, МЗШВ, ИЈЗРМ, ЦЈЗ, ДСЗИ (Државен санитарен и здравствен Воспоставен систем Функционален систем за безбедно управување со опасниот отпад, со цел 68

69 Третман за собирање на животински мрши и високо ризични животински производи Подобрување на управувањето со опасниот отпад, особено за индустриски отпад инспекторат), ДИ на МЖСПП намалување на експозицијата и потенцијалниот ризик по здравјето на населението Анализа на здравствено- еколошки ризици во еколошките медиуми (воздух, вода, почва и др.) при управување со отпад Воспоставување здравствено- еколошки мониторинг при сите фази на управување со отпад (производство, собирање, транспорт, рециклирање, третман и депонирање) Процена на здравствено- еколошки ризици во еколошките медиуми (воздух, вода, почва и др.) при управување со отпад Управување контрола на здравствено- еколошките ризици при управување со различни видови отпад Следење на специфични здравствено- еколошки параметри при управување со отпад Воспоставување база на податоци или регистар на болести поврзани со здравствено еколошки ризици при управување со отпад Воспоставување методологија за процена на ризиците Спроведување на клиничко- епидемиолошки студии за процена на здравствено- еколошки ризици кај населението и професионално експонираните работници Воспоставен мониторинг Воспоставена база на податоци Воспоставена методологија Спроведени клиничко- епидемиолошки студии Воспоставен систем за контрола (менаџирање) со здравствено- еколошките ризици при управување со отпад Подготовка, планирање и спроведување на мерки за намалување на здравствено- еколошки ризици Подготвени и спроведени мерки за намалување на здравствено- еколошките ризици на одредени објекти Спроведување мерки за намалување на штетните влијанија на отпадот врз животната средина и врз здравјето на луѓето во кризни и вонредни состојби Подготовка и одговор на релевантни институции за спроведување мерки во кризни и вонредни состојби Подготвување на планови за одговор на здравствени установи, инспекциски служби, локална самоуправа, ЦУК, Црвен крст на РМ Спроведување Во континуитет МЗ, ИЈЗРМ, ЦЈЗ, ДСЗИ, ДИ на МЖСПП, ЦУК, Црвен крст на РМ, ДЗС Број на изготвени планови Реализирани симулациски вежби Функционален систем на рано предупредување и активација на стандардните процедури на системот за одговор во 69

70 симулациски вежби Интензивирање на инспекциски надзор (ДЗСИ) двапати годишно Број на извршени инспекциски надзори кризни и вонредни состојби Зголемување на информираноста и свесноста на инволвираните субјекти во процесот на управување со отпад и на населението за здравствено- еколошките ризици и мерки за превенција (известување за здравствено- еколошките ризици при управување со различни видови отпад) Развој на кампањи и информирање на населението за справување со здравствено- еколошките ризици и примена на мерки за превенција при управување со отпад Информирање и обука на професионално експонираните работници за справување со здравствено- еколошки ризици и примена на мерки за превенција при управување со отпад Спроведување кампањи и изработка на информативен материјал (брошури, флаери и сл.) за градење на свест во Република Македонија за запирање на влијанијата врз животната средина како последица од неправилното. неконтролираното и нелегалното отстранување на отпадот и подобрување на степенот на повторно користење рециклирање и обнова на отпадот Изработка на програми за едукација и тренинг МЗ, МЖСПП ИЈЗРМ, ИМТРМ Реализирани кампањи Изработена програма Зголемена свесност и информираност на инволвираните субјекти и населението во контекст на ризиците и преземање на навремени мерки за заштита Спроведување на обуки на професионално експонираните работници од областа на безбедност и здравје при работа Број на обуки Број на обучени лица Градење на човечки ресурси и институционални капацитети пред сѐ во здравствениот и надзорниот сектор за следење на здравствено- еколошките ризици при управување со отпад Спроведување едукација и обуки за следење и управување на здравствено- еколошките ризици при управување со отпад кај различни целни групи Изработка на прирачник за следење и управување со здравствено- еколошките ризици при управување со отпад наменет за различни целни групи Континуирани обуки за здравствени работници Континуирани обуки за инспектори Континуирани обуки за оператори и семинари за здравствените професионалци ИЈЗРМ, ЦЈЗ, ИМТРМ, ДСЗИ Број на обуки Број на обучени лица Изработен прирачник Зајакнати хумани и институционални капацитети во здравствениот и надзорниот сектор 70

71 71

72 VI. ХЕМИКАЛИИ

73 VI. ХЕМИКАЛИИ Главна цел Специфични цели Акции Мерки Временска рамка Одговорни институции Мониторинг и евалуација (ИНДИКАТОРИ) Очекувани резултати Фискални импликации (EUR) Унапредување на хемиската безбедност и здравствената заштита на професионалците и пошироката популација изложена на хемикалии Воспоставен биомониторинг систем Воведување на систем за оцена на влијанието на хемикалиите врз здравјето на луѓето и животната средина Воспоставен систем за рано предупредување Развиени и хармонизирани методи за процена на ризици од хемикалии Намален број на акутни и хронични труења Добри практики за превенција од изложеност на стручни работници од хемиски ризици Зајакнување на систем за рано предупредување и одговор заради ублажување на труењата (вклучително подобар систем за следење на податоците) Воспоставување биомониторинг систем во врска со изложувањето на човекот/живите организми со хемикалии Развој на систем за оцена на влијанието на хемикалиите врз животната средина и здравјето на луѓето и негово вклучување во програми за заштита при работа Имплементација на режимот за контрола на професионални и други труења, како и режим на одговор, согласно меѓународната регулатива и ЕУ директивите Воведување на добри практики за превенција на стручни работници од изложеност од хемиски ризици МЗ, ИЈЗРМ МТСП, Државен инспекторат за заштита при работа МЗ, Државен санитарен и здравствен инспекторат Државен инспекторат за животна средина Воспоставен систем за следење на податоци и контрола Воспоставени можности капацитети за идентификација на хемиски ризици Развој и примена на хармонизираните методи за хемиска процена на ризик Воведување на добри практики за 73

74 превенција на изложеност од хемиски ризици, со посебно внимание на загрозените групи Примена на принципот на претпазливост при ракување и справување со хемикалии согласно Резолуцијата на Европскиот парламент Зајакнување на капацитетите на сите заинтересирани страни за спроведување на законските мерки за управување со POPs хемикалии Воспоставување цврст и одржлив национален систем за управување со POPs Донесување легислатива за начинот на постапување со перзистентните органски загадувачки супстанции Институционално зајакнување за имплементација на одредбите од Стокхолмската конвенција за POPs и националната легислатива во оваа област Заокружување на националната правна рамка во управувањето со POPs Зајакнување на капацитетите во интегрирано управување со POPs хемикалиите и отпадот Обука на кадар и обезбедување опрема МЖСПП/МЗ/ МЗШВ/ЦУ/ МТВ/МЕ Воспоставен систем и зајакнати капацитети за управување со POPs Засилени административни и технички капацитети во областа на контрола на хемиски ризици Воспоставување шема за синергија помеѓу Стокхолмската, Базелската и Ротердамската конвенција Зајакнување на лабораториите во земјата за анализа на POPs во различни медиуми Зајакнување на капацитетите на цариниците за контрола на илегален увоз/извоз на POPs Редукција на емисиите на Подигнување на јавната свест и Подготовка и спроведување на Дефинирање на МЖСПП Број на спроведени Подигната свест и информираност и 74

75 ненамерните перзистентни органски загадувачи зајакнување на капацитетите за контрола на емисии од индустријата кампања за подигање на јавната свест за начинот на создавање ненамерни POPs и нивните влијанија (целни групи индустрија, ЕЛС, НВО, широка јавност) целни групи Мобилизирање на индустријата за активно учество во кампањата Публикување на материјали за поддршка на кампањата (брошури, летоци, итн.) кампањи и обуки засилени административни и технички капацитети во областа на контрола на хемиски ризици (POPs) Подигнување на капацитетите за управување со ненамерните POPs во МЖСПП и индустрија Организација на генерални обуки за запознавање со BAT и BEP за ненамерните POPs во индустрија МЖСПП Организација на обуки за индустрија, примена на BAT и BEP мерки (имплементација и контрола) Подготовка на национални BAT и BEP упатства Развивање на стимулативни средства Иницијална процена на присуството на жива во земјата Процената на постојната легислатива и политики во управувањето со жива потврдена од релевантните национални чинители Процена на правната рамка за управување со жива Креирана база на податоци за постојната легислатива Преглед на постојните национални политики кои го вклучуваат управувањето со жива Процените доставени на увид на јавноста 2016 МЖСПП Спроведена процена Подигната свест и информираност и засилени административни и технички капацитети во областа на контрола на хемиски ризици (жива) 75

76 Процена на институционалната рамка за управување со жива Задржан пристапот со учество на инволвираните чинители при креирањето на базата на институции и организации кои работат на управувањето со жива Зајакната врската меѓу институциите и организацииите кои учествуваат во управувањето со живата Детален опис на постојната институционална рамка поврзана со управувањето со жива Процена на институционалната рамка и потребата од градење на нови капацитети Спроведување на анализа на предности и недостатоци на постојната институционална рамка 2016 МЖСПП Креирање национална интернет- страница за жива Иницијален инвентар на жива Иницијален инвентар на присуство на жива потврден од релевантните чинители Обука за дефинирање на прелиминарни инвентари на изворите и присуството на жива Дефинирање на иницијални инвентари за присуството на жива во земјата 2017 МЖСПП Изготвен иницијален инвентар Создадени услови за валиден биомониторинг, процена на ризици во функција на конзистентни политики Работилница за презентација на правната и институционалната рамка за управување со жива и иницијалните инвентари за присуството на жива Идентификација на изворите на емисии на жива Прелиминарен национален инвентар за емисии и ослободувања на жива достапен на јавноста Дефинирање на прелиминарен инвентар на извори на емисии на жива Креиран прелиминарен инвентар на емисии и ослободувања на 2017 МЖСПП Спроведена идентификација Создадени услови за валиден биомониторинг, процена на ризици во функција на конзистентни политики 76

77 жива Прелиминарен инвентар на емисии и ослободувања на жива објавен на интернет- страницата за жива 77

78 VII. ИНДУСТРИСКИ ЖЕШКИ ТОЧКИ 78

79 VIII. КВАЛИТЕТ НА ПОЧВАТА

80 VII. ИНДУСТРИСКИ ЖЕШКИ ТОЧКИ Главна цел Специфични цели Акции Мерки Временска рамка Одговорни институции Мониторинг и евалуација (ИНДИКАТОРИ) Очекувани резултати Буџет (евра) Јакнење на националната политика во областа и развивање на неопходните политички и правни инструменти и нивната примена во пракса Развој, предлагање и донесување правни инструменти во областа Донесување Закон за изменување и дополнување на постојната законска регулатива Подготовка на соодветни правилници од областа Конкретни измени во законската регулатива (Закон за приватизација) Конкретни правилници од областа МЗ, МЖСПП, МЕ, МФ, СЗ Донесен Закон за изменување и дополнување на постојната законска регулатива Донесени правилници од областа Донесени правни инструменти во областа преку донесен Закон и правилници Интензивирање на соработката помеѓу клучните партнери во областа Развој и потпишување на меморандуми за соработка помеѓу клучните партнери во областа Подготвителни, информативни и работни состаноци меѓу партнерите и договори за потпишување меморандуми за соработка Подготовка и дистрибуирање на материјали за информирање на сите релевантни субјекти во врска со мерките содржани во националното законодавство Институции од владиниот, здравствениот, социјалниот и граѓанскиот сектор, социјални партнери Реализирани состаноци Потпишани меморандуми за соработка Подготвени и дистрибуирани материјали за информирање на сите релевантни субјекти Подобрена координација и соработка помеѓу сите инволвирани страни Изготвување на плански документи за решавање на индустриските жешки точки Ажурирање на постојната листа (од 2005 година) на идентификуваните индустриски жешки точки Воспоставување систем за решавање на загадувањето од историските и тековните индустриски жешки точки МЖСПП, МЗ, МЕ, МФ Изготвен Регистар Подобрен системот за решавање на индустриските жешки точки преку подготвени плански документи Изготвување на регистар за контаминирани подрачја Формирање на Фонд за животна средина/фонд за ремедијација Формиран Фонд за животна средина 79

81 Унапредување и развој на административните капацитети и човековите ресурси во областа на управување Развој на административните капацитети во областа Развој на административните капацитети на МЖСПП, МЗ, зајакнување на капацитетите на релевантните субјекти од областа Организирање едукативни семинари, обуки, работилници за јавната администрација ангажирана во областа МЗ, МЖСПП, МЕ Број на спроведени обуки Број на обучени лица Подобрени капацитетите на административните органи Развој на капацитетите на инспекциските органи Зајакнување на капацитетите на инспекциските органи Унапредување на соработката помеѓу институциите Обука за примена на одредени правилници Зајакнување на институционалните капацитети во релевантните министерства и институции Државен инспекторат за животна средина, ДИТ, ИЈЗРМ, ИМТРМ, МЗ, МЖСПП Реализирани обуки Номинирани одговорни лица во одделни институции Подобрени капацитетите на инспекциските органи Зајакнување на институционалните и административните капацитети Воспоставување координативно тело (владино тело) со јасно дефинирани надлежности и обврски за ремедијација на индустриските жешки точки Обука на административните капацитети на релевантните институции надлежни за управување со индустриските жешки точки Јасна поставеност и дефинирање на надлежностите во управување и ремедијација на индустриските жешки точки Обука на административните капацитети на релевантните институции надлежни за управување со индустриските жешки точки МЖСПП, МЕ, МЗ Воспоставено координативно тело Број на спроведени обуки Број на обучени лица Етаблирана и зајакната административна организациска структура Развој на програмите за тренинг и едукација од областа на сите чинители Промовирање на важноста за вклучување на проблемот на индустриските жешки точки во образовниот систем Промовирање на важноста на проблемот во рамките на МОН Промовирање на важноста на проблемот во рамките на академската заедница Организирање на состаноци со претставници од МОН Организирање на состаноци со претставници од академската заедница МЗ, МТСП, МОН МЗ, МТСП, МОН, Универзитети Организирани состаноци со претставници од МОН Организирани состаноци со претставници од академската заедница Воспоставен систем за промовирање на важноста за вклучување на проблемот на индустриските жешки точки во образовниот систем 80

82 Подготовка на образовни програми на сите нивоа Подготовка на образовни програми за додипломските и постдипломските студии од различни Универзитети Подготовка на тематски единици посветени на штетностите и опасностите за населението и работниците кои произлегуваат од индустриските жешки точки и нивно вклучување во курикулумите на различни Универзитети МЗ, МТСП, МОН, Универзитети Подготвени тематски единици и вклучени во курикулумите на различни Универзитети Воспоставен модел на образовни програми на сите нивоа Подготовка на едукативни програми за сите инволвирани субјекти Подготовка на едукативни програми за претставниците од различни инволвирани институции Едукативни конференции и други форми на едукација за сите инволвирани субјекти ИЈЗРМ, ИМТРМ Одржани едукативни семинари и работилници Воспоставен модел на едукативни програми за сите инволвирани субјекти Одредување на приоритети за истражување и развој нови и зголемени ризици Одредување на ризици од тешки метали и РОРѕ Истражување на токсичноста на тешките метали, РОРѕ и др. во услови на непрофесионална и професионална експозиција Развој и примена на методологија за истражување на ефектите на тешките метали, РОРѕ и др. во услови на непрофесионална и професионална експозиција ИЈЗРМ, ИМТРМ, МЗ Воспоставена методологија Спроведено истражување Утврдени ризици од тешки метали и РОРѕ преку воспоставените методологии Воспоставување национална мрежа за биомониторинг Спроведување на епидемиолошко и клиничко истражување за ефектите на тешките метали, РОРѕ и др. во услови на непрофесионална и професионална експозиција ИМТРМ, ИЈЗРМ Воспоставена национална мрежа за биомониторинг Изработка на препораки и мерки за превенција на ефектите на тешките метали во услови на непрофесионална и професионална експозиција ИМТРМ, ИЈЗРМ, МЗ Изработени и 81

83 усвоени препораки и мерки за превенција Одредување на ризици од респирабилна прашина (<РМ 5) Мониторинг проекти за респирабилна прашина Воспоставување мониторинг систем за респирабилна прашина Создавање на соодветна база на податоци Спроведување на епидемиолошки и клинички студии и скрининг на ефектите на респирабилната прашина ИМТРМ, ИЈЗРМ ИЈЗРМРM, ИМТРМ ИМТРМ, ИЈЗРМ Воспоставен мониторинг систем Креирана база на податоци Спроведени студии Утврдени ризици од респирабилна прашина (<РМ 5) Зголемување на свесноста кај населението, експонираните работници и здравствените работници (обука, семинари, работилници, промотивен материјал) ИМТРМ, ИЈЗРМ, МЗ, МЖСПП Извештај за промотивни настани Број на изработени промотивни материјали Процена на влијанието на загадувањето од историските жешки точки врз човековото здравје Развој на научни истражувања за влијанието на загадувањето врз човековото здравје Испитување на разни категории на луѓе за определување загадувањето од тешките метали и други хемикалии од индустриските жешки точки Проценување на нивото на загадувањето Интегрирање и зајакнување на научните истражувања за здравје и животна средина Координиран пристап за биомониторинг на населението Испитување на експанзијата на загадувањето во медиумите на животната средина МЗ, МЖСПП, ИЈЗРМ, ИМТРМ, ПМФ Извештај за спроведените научни и други истражувања Број на опфатени лица со биомониторинг Изработени мапи на експанзија Утврдено влијанието на загадувањето од историските жешки точки врз човековото здравје преку процена 82

84 Превенција и промоција на здравјето на населението и експонираните работници Превенција и промоција на здравјето на населението кое живее во близина на постојните индустриски капацитети и напуштените локации Заштита и унапредување на здравјето на населението кое живее во близина на постојните индустриски капацитети и напуштените локации Континуирано следење на ризиците кај населението кое живее во близина на постојните индустриски капацитети и напуштените локации Обука на здравствените работници за ризиците кај населението кое живее во близина на постојните индустриски капацитети и напуштените локации ИЈЗРМ, МЗ, МЖСПП, ЦУК ИЈЗРМ, МЗ, МЖСПП Извештај за извршени процени, анализи и евалуација на состојбата Организирана обука Воспоставен систем на превенција и промоција на здравјето на населението кое живее во близина на постојните индустриски капацитети и напуштените локации Едукација и редовно информирање на населението за ризиците поврзани со живеење во близина на постојните индустриски капацитети и напуштените локации Реализирање на клиничко- епидемиолошка студија ИЈЗРМ, МЗ, МЖСПП Изработени и дистрибуирани флаери и брошури, број на прилози ИЈЗРМ, ИМТРМ Реализирана студија и доставен извештај Превенција и промоција на здравјето на работното место кај работниците од индустриските жешки точки Заштита и унапредување на здравјето на работното место кај работниците од индустриските жешки точки Континуирано следење на ризиците кај работниците од индустриските жешки точки Развој на Акциски План ИМТРМ, МЗ, МТСП, ЦУК Извештај за извршени процени, анализи и евалуација на состојбата Етаблиран систем на превенција и промоција на здравјето на работното место кај работниците од индустриските 83

85 при хаварија Обука на здравствените работници за ризиците кај работниците од индустриските жешки точки ИМТРМ, МЗ, МТСП, ЦУК Подготвен Акциски План Организирана обука жешки точки Едукација и редовно информирање на работниците од индустриските жешки точки за професионални те ризици ИМТРМ, МЗ, МТСП Изработени и дистрибуирани флаери и брошури, број на прилози Реализирање на клиничко- епидемиолошка студија ИМТРМ, ИЈЗРМ Реализирана студија и доставен извештај Намалување на ризиците од загадување од постојните индустриски капацитети и напуштените локации каде што се чуваат или складираат големи количини на опасни хемикалии Ремедијација на постојните индустриски капацитети и напуштените локации каде што се чуваат или складираат големи количини на опасни хемикалии Изработка на физибилити студии за решавање на историските жешки точки Изготвување на техничка документација за решавање на идентификуваните жешки точки Избор на најприфатлив и најодржлив начин на ремедијација на индустриските жешки точки Ремедијација/ рекултивација на историските индустриски жешки точки (Велес, Пробиштип, Лојане и Јегуновце) Ревитализација на загадените почви Обезбедување на финансиски средства за решавање на загадувањето од индустриските жешки точки Развој на проекти за повторно искористеност на материјалот во МЖСПП, МЕ, МФ Усвоена физибилити студија Извештај за спроведената ремедијација Намален ризикот од загадување од постојните индустриски капацитети и напуштените локации каде што се чуваат или складираат големи количини на опасни хемикалии 84

86 депониите Повторно употреба на ревитализираните подрачја Извештај за спроведените проекти Интегрирано спречување и контрола на загадувањето Континуирано спроведување на системот за интегрирана контрола и спречување на загадувањето за работа на инсталациите, како и примена на најдобрите достапни технологии на работа Следење на законската рамка во однос на роковите за спроведување на системот за интегрирана контрола и спречување на загадувањето за работа на инсталациите Доделување субвенции и бенефиции за користење на најдобрите достапни технологии на работа и почисто производство МЕ, МФ, МЖСПП, МЕ Број на издадени дозволи за ИСКЗ Број на субвенции и бенефиции Подобрен системот на ИСКЗ Унапредување и јакнење на информативните системи во областа Воспоставување интегриран информативен систем во областа Изготвување софтвер за прибирање и просторно мапирање на податоците поврзани со индустриските жешки точки Развој на стратегии и алатки за подобрување на комуникацијата помеѓу сите релевантни субјекти Дисеминација на информации во врска со индустриските жешки точки Дефинирање листа на хемиски супстанции на кои може да бидат експонирани населението и работниците кај различни индустриски жаришта Зајакнување на институционалните капацитети во релевантните министерства и институции Формирање координативно тело за подобрување на комуникација та помеѓу сите релевантни субјекти Формирање на центри за комуникација со јавноста во поглед на труењата со опасни хемикалии ИЈЗРМ, ИМТРМ, МЗ, МЖСПП МЗ, МЖСПП, МЕ, МТСП МЗ, МЖСПП, МЕ, МТСП Изготвена листа на хемиски супстанции Номинирани одговорни лица во одделни институции Формирано координативно тело Етаблиран интегриран информативен систем во областа ИЈЗРМ, МЗ, 85

87 Усвојување на процедури и систем на одговорност во случај на вонредни ситуации и кризни состојби Дисеминација на добра пракса на локално ниво и на ниво на претпријатија МЖСПП, Универзитетска Клиника за токсикологија Центар за информации за труења со хемикалии, ЦУК, ДЗС ИЈЗРМ, ЦУК, МЗ, МЖСПП Извештај од работата на Центар за информации за труења со хемикалии Формиран центар за комуникација Усвоени процедури и систем на одговорност ИЈЗРМ, ИМТРМ, МЗ, МЖСПП Реализирани состаноци и презентирани случаи на добра пракса 86

88 VIII. КВАЛИТЕТ НА ПОЧВАТА Главна цел Специфични цели Акции Мерки Временска рамка Одговорни институции Мониторинг и евалуација (ИНДИКАТОРИ) Очекувани резултати Буџет (EUR) Воспоставување политики за управување и заштита на почвата, како и донесување легислатива за истото Заштита на почвата преку донесување Закон за заштита на почвата Ажурирање на интерсекторската работна група и делегирање на обврски и задолженија Имплементација на законските обврски МЖСПП, МЗШВ, МЛС, МЕ, МФ, МЗ Донесен закон Подобрен е квалитетот и состојбата со почвата преку донесена законска рамка Изработка на законот за заштита на почвата и подзаконските акти Донесени подзаконски акти Воспоставување мониторинг на почвата Мониторинг на ерозијата на почвата како доминантна форма на деградација на почвата во Република Македонија Мерење на ерозијата на почвата Ажурирање на дигиталната карта на ерозија Утврдување на методологија и технологија за мерење на ерозијата Континуирано вградување на измерените податоци МЖСПП, МЗШВ, МЛС, МФ МЖСПП, МЗШВ, МЛС, МФ, АКН Утврдена методологија и технологија Ажурирана дигиталната карта на ерозија Етаблиран мониторинг на ерозијата на почвата Етаблиран систем на ажурирање Воспоставување мониторинг на контаминирани локалитети и следење на прогресот во управување со истите Дефинирање на контаминирани локалитети каде ќе се следи контаминацијата Дефинирање на параметри за следење Спроведување на мониторингот МЖСПП, МЗ Идентификувани контаминирани локалитети Извештај од мониторинг Дефинирани контаминирани локалитети и имплементиран мониторинг Дефинирање на обврски и задолженија за спроведување на мониторингот Воспоставување мониторинг на органски јаглерод во почвата Дефинирање на метода и мерни места на мониторингот Спроведување на мониторингот МЖСПП, МЗШВ Извештај за мониторингот Воспоставен мониторинг на органски јаглерод во почвата Спроведување на 88

89 мерења на органскиот јаглерод во почвата Воспоставување мониторинг на одредени физички и хемиски параметри на почвата Дефинирање на физички и хемиски параметри кои би се набљудувале Дефинирање на обврски и задолженија за спроведување на мониторингот, како и одредување на мерни места Спроведување на мониторингот МЖСПП, МЗШВ Извештај за мониторингот Воспоставен мониторинг на одредени физички и хемиски параметри на почвата Воспоставување мониторинг на пестициди како опасни контаминенти на почвата Постојан мониторинг на безбедноста на почвата за присуство за резидуи од хлорирани и поларни пестициди Изработка на мониторинг на безбедноста на почвата со одредена честота на земање примероци почва ЛС, МЖСПП, АХВ, МЗ, ИЈЗРМ, ЦЈЗ, МЖСПП, МТВ, ЦУК Број на земени примероци почва/годишно Имплементиран мониторинг на безбедноста на почвата Зајакнување на институционалните и административните капацитети и соработката помеѓу различни чинители кои работат на проблемите поврзани со почвата Дефинирани институционални надлежности и стручен и обучен кадар за спроведување на истите Јасно дефинирање на обврски и надлежности на сите чинители поодделно Спроведување на обуки и тренинзи за имплементација на легислативата Развој на меѓуинституцио- налната и интерсекторската соработка Донесување подзаконски акти МЖСПП, МЗШВ Донесени подзаконски акти Потпишани документи за интерсекторска соработка Зајакнати човечки ресурси Број на спроведени обуки Број на лица кои се обучени Етаблирана и зајакната административна организациска структура Воспоставување информативен систем за почва Оперативен и активен воспоставен информативен систем за почва Развој на софтвер за собирање, обработка и анализа на податоци и информации Делегирање на права и обврски за управување со системот Донесување подзаконски акти МЖСПП, МЗШВ Донесени подзаконски акти Подготвен информативен апликативен систем за почва Воспоставен информативен систем за почва 89

90 90

91 IX. КЛИМАТСКИ ПРОМЕНИ

92 IX. КЛИМАТСКИ ПРОМЕНИ Главна цел Специфични цели Акции Мерки Временска рамка Одговорни институции Мониторинг и евалуација (ИНДИКАТОРИ) Очекувани резултати Финансиски импликации (МКД) Унапредување на здравствениот систем во обезбедување навремен одговор во справување со ризици по здравјето и благосостојбата на луѓето од климатските промени Зајакнување на отпорноста адаптација (resilience) на заедницата кон влијанието на климатските промени во Република Македонија Обезбедување на интегриран и координиран приод помеѓу секторите и релевантните институции во спроведување на мерките за адаптација на здравствениот сектор кон климатските промени Примена на основните принципи на Health 2020: Пристап на цела власт (акции на повеќе нивоа на власта од локално до глобално, за подобра интеграција и координација) Пристап на цело општество ангажирање на приватниот сектор, граѓанско општество, заедница и индивидуи во заеднички акции Обезбедување лидерство на Владата на РМ во стратегискиот пристап во управување со здравствено- еколошките ризици од климатските промени (Комитет за климатски промени) Континуирана активност на меѓусекторско тело (комисија за климатски промени), за координација помеѓу секторите и релевантните институции преку партнерство во акција Унапредување на соработката со локалната самоуправа Одржување редовни состаноци на Комитетот и Комисијата за климатските промени со следење на имплементацијата на мерките за адаптација на здравствениот систем кон климатските промени во РМ МЗ, МЖСПП, УХМР, ЦУК, ДЗС, ИЈЗРМ, ИМТРМ, ЦЈЗ, Црвен крст на РМ Записници од одржани состаноци на Комисијата Годишна евалуација на работата на Комисијата од страна на Координаторот Спроведени активности на национално и локално ниво Засилување на постојните јавно здравствени (здравствено- еколошки) активности преку поддршка на институциите во доменот Зголемени капацитети и адаптациски механизми на национално и институционално ниво Намалување на притисокот и ризиците по здравјето на населението од болести поврзани со временските и климатски варијабли Намалување на трошоците во здравствениот систем поради преземени адекватни мерки на адаптација и превенција Намалување на оптовареноста на 92

93 болестите поврзани со климатските промени Воведување интегриран систем, за следење на здравствените информации поврзани со временската варијабилност и климатските промени Развој на единствена концепциска рамка за процена на ризикот и ранливоста на населението, во сите сектори Следење на специфични параметри поврзани со временските услови, климатската варијабилност и климатските промени и нивното влијание врз здравјето и благосостојбата на граѓаните во РМ и анализа на меѓусебните релации од здравствен контекст, имајќи ги предвид социјалните, економските нееднаквости и ранливоста на популацијата од страна на релевантните институции Воспоставување единствена методологија за процена на ризик и ранливост на населението од климатските промени (дефинирање на методологија за оценка на хазард и на локално ниво) МЗ, МЗШВ, Управа за хидрометеоролошки работи ИЈЗРМ, ИМТРМ, ЦЈЗ, ДЗС, ЕЛС, ЗЕЛС Црвен Крст на РМ Воспоставен интегриран систем за следење на метео и здравствени податоци за територијата на урбаните средини (мезометеоролошки мерења) Извештај за извршена процена и анализа и нивен број Воспоставена методологија Навремена реакција на системите на рано предупредување во здравствениот и метеоролошкиот систем и намалување на ризиците по здравјето на населението Анализа на меѓусебните релации од здравствен контекст во функција на зајакнување на превенцијата и намалување на Мб и Мт поврзан со климатската варијабилност Надградба на хуманите ресурси и капацитети на здравствениот систем за справување со ризиците од климатските промени Спроведување едукација и обука на здравствените работници за здравствени ризици поврзани со климатските промени МЗ, ИЈЗРМ, ИМТРМ, Професионални здравствени здруженија Број на организирани обуки Број на обучени здравствени работници 93

94 Едукација, редовно информирање и зголемување на свесноста на луѓето за климатските промени и нивното влијание врз здравјето Развој на национална кампања за превенција на штетните ефекти од климатските промени врз здравјето Изработка на промотивни флаери и брошури за влијанието на климатските промени врз здравјето и мерките за заштита на ранливите групи население МЗ, Комисија за климатски промени, ИЈЗРМ, Центри за јавно здравје, ИМТРМ, Црвен крст на РМ Изработени и дистрибуирани брошури и флаери Активна интернет- страница Број на брифинзи Зголемена свесност кај граѓаните во контекст на ризиците и преземање на навремени мерки за заштита Информирање и едукација на населението, особено ранливите групи, за климатските промени и штетните ефекти врз здравјето Емитирање ТВ прилози, користење на сите медиуми, социјални мрежи Спроведување на интегриран ефикасен и ефективен пристап за превенција, рано предупредување, справување и надминување на последиците од екстремните температури: топлотни бранови, студени бранови Континуирано спроведување на мерките од Акцискиот план за превенција на последиците од топлотните бранови врз населението во РМ Акциски план за превенција на штетните влијанија и на последиците од студеното време и студените бранови врз здравјето на населението во РМ Обезбедување на координација и мултисекторска соработка на клучните институции Соодветно функционирање на системот за рано предупредување и алерт Навремена информација за населението за заштита на здравјето (институционална поддршка, учество на медиуми, активна интернет- страница, итн.) МЗ, МЖСПП, МТСП, УХМР, ИЈЗРМ, ИМТРМ, ЦЈЗ, ЦУК, Црвен крст на РМ, ДЗС Спроведени мерки од Акциски план Функционален систем на рано предупредување и активација на стандардни те процедури на системот за одговор при временски екстреми Информирање на здравствените работници, социјални и образовни установи Идентификација на 94

95 ранливите групи население за време на екстремни температури Спроведување активности за грижа и заштита на ранливите групи население (социјални случаи, бездомници, стари и осамени лица, деца, болни, работници кои работат на отворено) Спроведување на активности за одговор при екстремни температури (топлотни или студени бранови), според нивото на опасност, по дефинирани фази Мониторинг и евалуација на реализираните активности Стратегиско планирање со специфични интервенции (приспособување на греење со цел енергетска ефикасност, долгорочни превентивни мерки и сл.) и примена на конкретни протоколи за делување Спроведување на интегриран ефикасен и ефективен пристап за превенција, рано предупредување, справување и надминување на последиците од зголемената УВ Воспоставување на систем за мониторинг и објавување на УВ индексот и ризиците по здравјето на населението. Воспоставување методологија за мониторинг на УВР Објавување УВ индекс и ризици по здравјето на населението со посебен фокус на МЗ, УХМР, ИЈЗРМ, ИМТРМ Воспоставен мониторинг Воспоставена мерна станица Функционален систем на рано предупредување на УВ индексот со цел намалување на експозиција та и потенцијалниот ризик по 95

96 радијација експонирани те работници здравјето на населението. Следење на инциденцата и преваленцата на заболувањата поврзани со изложеноста на УВР од сонцето Подобрување на информативниот систем во врска со заболувањата поврзани со сончева УВР Воспоставување база на податоци или регистар на болести поврзани со УВ радијацијата во Република Македонија ИЈЗРМ, ИМТРМ Воспоставена база на податоци Подобрување на функцијата на Регистар за рак и Регистар за професионални болести како извор на податоци од интерес Процена на здравствените ризици од УВР кај населението со посебен фокус на експонираните работници Идентификација и следење на ранливите групи работници експонирани на УВР Развој на методологија и спроведување на истражување за ефектите на УВР врз здравјето на населението со посебен фокус на ранливите групи работници со процена на примена на мерките за заштита Изработка на препораки за заштита на работниците од ефектите на УВ зрачењето МЗ, ИМТРМ, ИЈЗРМ, Црвен крст на РМ, ДТИ Усвоена методологија Спроведено истражување Објавени резултати од истражувањето со препораки Промоција на здравјето и зголемување на свесноста на населението, работниците и Изработка на стратегија со акциски план за на заштита на населението од штетното дејство на УВ радијацијата МЗ, ИМТРМ, ИЈЗРМ, синдикат Изработена Стратегија со Акциски план 96

97 работодавците за штетното дејство на УВР Развој на национална кампања за превенција на штетните ефекти од УВР од сонцето Реализирана кампања Информирање и едукација на рурално население и работници кои работат на отворено за ризиците и заштита од УВ радијација Подготовка на прирачници и друг промотивен материјал Број спроведени обуки Број на обучени лица Изработени прирачници и промотивен материјал (брошури, флаери) Контрола и превенција на алергиските болести предизвикани од полени, поврзани со климатските промени и климатска варијабилност Континуиран аеропалинолошки мониторинг Одредување поленската микрофлора во повеќе региони во РМ во соработка со УХМР Изработка на аеропалинолошка мапа во РМ ИМТРМ, УХМР, МЖСПП, МТ, МЗ, ИЈЗРМ Воспоставени аеропалинолошки мерни станици во повеќе региони во РМ Изработена мапа Функционален систем на навремено предупредување на појавата на полени со цел намалување на експозицијата и потенцијалниот ризик по здравјето на населението Следење на специфичната сензибилизација и појавата на алергиските болести- поленози. Спроведување на скрининг и епидемиолошко- клинички студии за процена на специфичната Сензибилизација и алергиските болести- поленози ИМТРМ, Служби за МТ, ИЈЗРМ Спроведено истражување Изработка на извештај Објавување резултати во научно списание Спроведува ње на евалуација на трошоците за здравствена 97

98 заштита и лекови во поленозите во РМ Воспоставува ње база на податоци за алергиски болести- поленози Изработка на препораки и мерки за превенција од поленози Восппоставена база на податоци Изработени и усвоени препораки и мерки за превенција Промоција на здравјето и зголемување на свесноста на населени ето и едукација на здравстве ните работници за здравствени те ризици од експозиција на полените Изработка и дисеминаци ја на промотивни от материјал за ризикот од експозиција на полените Спроведува ње едукација и обука на здравствените работници за здравствени ризици поврзани со специфична сензибилиза ција од полени Изработка на препораки и мерки за превенција на МЗ, ИМТРМ, Лекарска комора, ИЈЗРМ, ПЗЗ, Служби за МТ, НВО, медиуми Изработен и дистрибуиран промотивен материјал (брошури, флаери) Број на едукативни состаноци Број на обуки Број на обучени лица Изработени и усвоени препораки и мерки Спроведување на интегриран ефикасен и ефективен пристап за превенција, рано предупредување, справување и надминување на последиците од климатските промени поврзани Континуирана меѓусекторска функционална соработка и координација во насока на ефективно и ефикасно искористување на расположливите ресурси, размена на податоци и информации и редовна Континуирано спроведување на превентивни активности и активности на рано предупредување, справување и надминување на последиците од суши и поплави УХМР,ЦУК, ДЗС, МЗ, МТВ, МЗШВ, МЖСПП, ЗЕЛС Црвен крст на РМ, АХВ Периодични извештаи Годишна евалуација, анализа на суши и поплави и спроведени постапки за справување со нив Изготвени сценарија за потенцијал на опасност од појава на вонредни појави Функционален систем на навремено предупредување на поплави (суши) и брз одговор на здравствениот и останатите системи со цел намалување на експозицијата и потенцијалниот 98

99 со суши и поплави комуникација низ партнерство во акција ризик по здравјето на населението Мониторинг на подземни води од здравствен аспект Спроведување програмски активности МЖСПП, МЗ, ИЈЗРМ на РМ, ЗЕЛС Реализација на програмски активности Подготовка и одговор на здравствените установи во услови на појава на суши и поплави (Изработка на акциски планови) Подготвување на планови за одговор при суши и поплави од страна на ЦЈЗ и болниците Изведување на симулациски вежби МЗ, ИЈЗРМ, ЦЈЗ, ДЗС, ЗЕЛС Црвен Крст на РМ Број на финализирани планови Број на симулациски вежби Број на извршени инспекциски надзори од ДЗС Подобрување на квалитетот на водата за пиење (и на нејзиниот квантитет), особено во руралните подрачја МЗ, ЕЛС Подобрен квалитетот на водата за пиење Заштита од појава на заразните болести поврзани со климатските промени Зајакнување на постојните јавно- здравствени капацитети за рано откривање и соодветен одговор на епидемии на инфективни заболувања Контрола на заразни заболувања кои се пренесуваат преку храна, вода или вектори Предвидување на последиците од појава на нови инфективни заболувања поврзани со климатските Примена на препораките од изработениот прирачник за здравствените работници за поврзаноста на климатските промени и инфективните заболувања кои се пренесуваат преку храна, вода или вектори Зајакнување на редовниот превентивен инспекциски надзор Зајакнување на редовниот епидемиолошки надзор МЗ, ИЈЗРМ, ЦЈЗ, Клиника за инфективни болести и фебрилни состојби, ДСЗИ, АХВ ДСЗИ, ЦЈЗ, ИЈЗРМ Усвоени и применети препораки Анализа на морбидитет и морталитет од инфективните заболувања кои се пренесуваат преку храна, вода или вектори Спроведени регуларни контроли Доставени информации и известувања Функционален систем на епидемиолошки надзор и следење со цел намалување на експозицијата и потенцијалниот ризик од заразните болести поврзани со климатските промени по здравјето на населението 99

100 промени Подигнување на свесноста на населението за можната поврзаност на климатските промени и инфективните заболувања Едукација и тренинг на здравствените работници за здравствените ризици од инфективните заболувања поврзани со климатските промени Информирање на ЕЛС за зголемениот ризик од појава на заразни заболувања со мерки за превенција Информирање на населението за мерки за превенција од заразните заболувања Оспособување на здравствените работници на сите нивоа во здравствениот сектор Број на спроведени обуки на различни таргет- групи Број на обучени лица Епидемиолошко следење, санитарно хигиенски и инспекциски надзор во водоснабдувачки објекти и системи и објекти каде се произведува, складира, дистрибуира и врши промет на храна Зголемување на бројот на хигиенско- епидемиолошки увиди или инспекции надзори Зголемување на бројот на примероци за анализа (вода, храна) ИЈЗРМ, ЦЈЗ, АХВ, ДСЗИ Реализирани увиди или надзори во критичниот период, според регулативата Обезбеден надзор Редовно следење на санитарно- хигиенските услови во здравствените, образовните и социјалните установи Засилен инспекциски надзор Спроведување на редовна ДДД ДСЗИ ЦЈЗ Реализиран инспекциски надзор. Спроведена ДДД Обезбеден надзор Обезбедување безбедна диспозиција на цврст комунален отпад и отпадни Информирање на ЕЛС за потребата од почесто отстранување на отпадот, ЦЈЗ Информација по ЦЈЗ Обезбеден надзор 100

101 води дезинфекција и чистење на контејнерите Контрола на површински те води (езера и реки) Инспекциски надзор над објектите во однос на безбедна диспозиција на отпад ДСЗИ, ДИ на МЖСПП Реализирани надзори Редовна контрола на системите за разладување и базени за капење Зголемување на бројот на примероци за анализа Земање брисеви од филтрите на системите за разладување и примероци на вода од базени за капење Земени брисеви/ примероци Контрола на заразните заболувања поврзани со климатските промени кои се пренесуваат преку вектори Известување до ЕЛС за спроведување санација на терен ЦЈЗ Доставена информација (еднаш годишно) 101

102 X. АЗБЕСТ 102

103 X. АЗБЕСТ Главна цел Специфични цели Акции Мерки Временска рамка Одговорни институции Мониторинг и евалуација (ИНДИКАТОРИ) Очекувани резултати Финансиски импликации (МКД) Да се елиминира / минимизира влијанието на азбестот врз здравјето на изложените лица во работната и животната средина Изработка на Национална програма за елиминирање на болестите предизвикани од азбест Ажурирање на Националниот профил за азбест на Република Македонија Ревидирање на законска регулатива за примена на азбест и производи што содржат азбест Утврдување на работни места и број на работници со актуелна изложеност на азбест Дефинирање на систем за складирање на азбестен отпад МЗ,ИМТРМ, МТСП, МЖСПП, ЕЛС Ажуриран Национален профил Дефинирање на базичната ситуација во државата во поглед на изложеноста на азбест, ризичните субпопулации во однос на актуелната и поранешната изложеност на азбест, систем на мониторинг и следење, зачестеност на болестите предизвикани од азбест Морбидитет и морталитет од болестите предизвикани од азбест Изложеност на азбест во животната средина Превентивни мерки за елиминирање на болестите предизвикани од азбест Формирање на интерсекторско работно тело со јасно дефиниран мандат, одговорност и способност за изготвување, Изготвување на Националната програма за елиминирање на болестите предизвикани од азбест според актуелните 2015 МЗ, ИМТРМ, МТСП, МЖСПП, ЕЛС Усвоена Национална програма Дефинирање на долгорочни цели и институционална рамка за акција, механизми на дејствување и евалуација на постигнатите 103

104 имплементација и евалуација на Националната програма препораки на СЗО и МОТ врз база на податоците од Националниот профил за азбест на РМ резултати, улога на одделните министерства, лидерство и тимска работа во решавањето на проблемот Усвојување на Националната програма од Владата на РМ Изработка на Национален план за акција за елиминирање на болестите предизвикани од азбест во Република Македонија Изработка на Национален план за акција за елиминирање на болестите предизвикани од азбест во РМ Мониторинг на спроведувањето на актуелната законска регулатива Мониторинг на суровините и производите од увоз Складирање на азбестниот отпад според актуелната регулатива во сите градови во Република Македонија Систем на инспекција и мониторинг на изложеноста на азбест во работната средина Адекватна евиденција на болестите предизвикани од азбест (Регистар за професионални болести и Регистар за рак) МЗ, ИМТРМ, МТСП, МЖСПП, ЕЛС Изработен Национален план Стриктно спроведување на законската регулатива во поглед на увозот на азбест и азбестни производи и нивната потрошувачка, како и на складирањето на азбестниот отпад Соодветен проток на информации помеѓу одделните инспекторати, како и помеѓу нив и компаниите Подобрување на евиденцијата на болестите предизвикани од азбест преку постојните регистри Зголемена свесност и информираност на работничката и општата популација во поглед на ризиците поврзани со изложеност на азбест Систем на инспекција и мониторинг на изложеноста на азбест во животната средина 104

105 Активности за подигнување на свесноста на работничката и општата популација за влијанието на азбестот врз здравјето на изложените лица (кампањи, работилници и др.) и дистрибуција на едукативен материјал (брошури, флаери и др.) Намалување на емисиите на азбест во воздухот. Усвојување и имплементација на соодветна легислатива за азбест којашто е во согласност со регулативата на ЕУ Усвојување и имплементација на законска регулатива за забрана за употреба на азбест и за спречување на загадувањето на животната средина со азбест МЖСПП, МЕ, МФ, МТВ, МЗ Донесена легислатива Воспоставување функционален систем на следење на изложеноста на азбест во работната и животната средина Усвојување на национална програма за исфрлање од употреба на азбест од земјата Лиценцирање и известување на деловните субјекти кои работат со материјали кои содржат азбест Изработка на регистар на згради, објекти, инсталации кои содржат азбестни материјали кои треба да бидат отстранети, база 105

106 на податоци за отпад од азбест, како и база на податоци за заболени од азбестоза и други болести поврзани со азбест Формирање на лабораторија за детекција на азбест Подигнување на јавната свест и свеста на засегнатите страни за опасностите од азбест и потребата од контрола на работата со материјали што содржат азбест Спроведување на обуки и изработка на водичи за инспекциите и вработените во деловните субјекти кои работат со производи кои содржат азбест Изработка на водичи за спречување и намалување на загадувањето на животната средина со азбест МЖСПП, МЕ, МФ, МТВ, Сојуз на стопански комори, Синдикати Број на спроведени кампањи и публикувани брошури Зголемена свесност и информираност на сите засегнати страни во поглед на ризиците поврзани со изложеност на азбест 106

107 XI. РАДОН

108 XI. РАДОН Главна цел Специфични цели Акции Мерки Временска рамка Одговорни институции Мониторинг и евалуација (ИНДИКАТОРИ) Очекувани резултати Буџет (МКД) Да се изврши процена на изложеност на населението на радон во животната средина и да се преземат мерки за спречување или намалување на изложеноста на радон Определување на концентрацијата на радонот во затворен простор како домови за живеење, детски градинки, училишта, здравствени објекти, центри за лекување и рехабилитација Поставување на пасивни детектори во зимски и летен период Мерења на дозата на јонизирачко зрачење и гамаспектрометрија на лице место Набавка на пасивни детектори и нивно поставување Собирање на семплерите, исчитување на дозата на јонизирачко зрачење во лабораторија во ИЈЗРМ и на лице место 2015 МЗ, ИЈЗРМ Резултати од спроведени мерења Процената на изложеност на радон ќе има директно влијание на превенцијата на белодробниот карцином, кој е најчест карцином според стапката на морталитет што ќе предизвика продолжување на очекуваното траење на животот, односно продолжување на животниот век на населението и намалување на трошоците за лекување на најчестиот карцином Oпределување на концентрацијата на радонот во почвата Селекција на локалитети за теренски мерења Теренски мерења со активна метода на приоритетни локации од геолошки аспект Формирање на интерсекторска група од ИЈЗРМ и ГИМ којашто ќе работи на селекцијата и мерењата 2015 ИЈЗРМ, ГИМ Резултати од спроведени мерења 2015 ИЈЗРМ, ГИМ 108

109 Креирање и одржување на радонска мапа и национална радонска база на податоци Креирање единствена база на податоци којашто дополнително ќе содржи информации и за гео- координатите на извршените мерења, видот на градежен материјал на објектот, типот на градба, годината на градба, начинот на греење, вентилација, катност, број на станари (за објекти за домување) и сл. Формирање на интерсекторска група од ИЈЗРМ и ГИМ која врз база на софтверот кој го има ГИМ ќе ја изработи базата и мапата 2016 ИЈЗРМ, ГИМ Креирана мапа и база на податоци Креирање мапа на РМ за изложеност на населението на радон во објекти за живеење и работа и континуирано ажурирање. Мониторинг на содржина на радиоактивни елементи во градежни материјали при увоз и во промет Определување на концентрацијата на радиоактивните елементи во градежните материјали во прометот во РМ, согласно позитивните законски прописи за максимално дозволени содржини на радиоактивни елементи во градежните материјали Имплементација на легислативата којашто се однесува на контрола на градежните материјали ИЈЗРМ, МЕ Извршени контроли и мерења Воспоставен мониторинг систем Изготвување на протоколи и процедури за координација, известување, мерење на концентрацијата на радиоактивните елементи во примероци градежни материјали во насока на контролата на градежните Интерресорска група која ќе работи на дефинирање на протоколите и процедурите 2015 Дирекција за радијациска сигурност, Царинска управа, МЕ, ИЈЗРМ Изготвени протоколи и процедури Воспоставен мониторинг систем и систем за надзор 109

110 материјали при увоз Јакнење на кадровските и професионалните капацитети за мониторинг, превенција и ремедијација на радонот Вработување на нови лица за спроведување на мониторингот и обука на новите лица и на претставниците од градежниот сектор Обука на лица од градежниот сектор за градежни активности и мерки за превенција на акумулација на радонот во затворени простории и мерки за ремедијација на радонот од објекти со зголемена концентрација на радонот Организација на работилници за обука на кои ќе присуствуваат градежни инженери, архитекти, урбанистички планери, а предавачи ќе бидат странски експерти прв квартал 2015 втор квартал 2015 Институт за јавно здравје и МЗ МТВ, ИЈЗРМ во соработка со Меѓународна агенција за атомска енергија Извршена обука Број на обучени лица Засилени хумани и технички капацитети Засилени хумани и технички капацитети Процена на здравствениот ризик за појава на белодробен карцином Споредба на податоците за морбидитет и морталитет од белодробен карцином со радонската мапа и оценка на здравствениот ризик Обработка на податоците за морталитетот и морбидитетот во регионите каде што има зголемена изложеност на радон 2016 ИЈЗРМ, МЗ Утврден здравствен ризик Обезбедени докази за конзистентна политика Информирање и дисеминација на доказите за изложеност и здравствен ризик на радонот во животната средина Формирање и одржување на интернет- страница за значењето на радонот и ризиците поврзани со изложеност на радон наменет за општата популација Со поддршка на МЗ и МТВ ќе се формира интернет- страница за информирање на општата популација ИЈЗРМ, МЗ, МТВ Формирана и ажурирана интернет- страница Комплетиран информативен систем во функција на дисеминација на докази Изработка на информативни материјали и упатства наменети за општа популација, училишта, градинки, здравствени работници Изработка на информативни материјали и упатства наменети за стручни лица од областа на Експертите од ИЈЗРМ ќе ја подготват содржината на информативните материјали со поддршка од МЗ, а ЦЈЗ ќе врши дистрибуција ИЈЗРМ и МТВ ќе изготват упатства за стручни лица од областа на градежништвото врз база на обуките и ИЈЗРМ, МЗ, МТВ Изработени едукативни материјали Подигната свест и информираност во функција на зголемена инклузивност и партиципативност во креирање политики 110

111 градежништвото стекнатите знаења 111

112 XII. БУЧАВА 112

113 XII. БУЧАВА Главна цел Специфични цели Акции Мерки Временска рамка Одговорни институции Мониторинг и евалуација (ИНДИКАТОРИ) Очекувани резултати Буџет (МКД) Да се намали ризикот од појава на негативни здравствени ефекти при изложеност на бучава Да се изврши процена на изложеноста населението на бучава Изработка на стратегиски карти на бучава за градот Скопје и другите градови со повеќе од жители Куманово, Битола и Тетово Собирање на неопходните податоци за изработка на стратегиски карти Набавка на софтвер или ангажирање на консултантска куќа за изработка на картите МЖСПП, град Скопје, ЕЛС Куманово, Битола, Тетово Број на изработени стратегиски карти Намалување на стапката на хроничните болести, зголемување на работоспособноста и ефикасноста на луѓето, подобрување на квалитетот на живот Да се изврши процена на негативните ефекти кај изложената популација Евалуација на вознемиреност, нарушување на спиење и други ефекти Спроведување на истражување 2016 ИЈЗРМ, ЦЈЗ Процена на вознемиреноста и нарушувањето на спиењето Обезбедување валидни здравствени докази Да се преземат мерки за намалување на бучавата Имплементација на позитивните законски прописи за бучава Одржување на бучавата под граничните вредности кои се однесуваат на заштита на здравјето во станбени зони каде што има училишни предучилишни објекти Соодветно урбанистичко планирање ЕЛС, МТВ, МЗСПП Листа на преземени мерки од страна на надлежните органи Имплементација на законските прописи и норми во функција на конзистентна политика за превенција од штетни нивоа на бучава Поставување на звучни бариери таму каде што е потребно 113

114 ДЕЛ 3: КНИГА НА ДОКАЗИ КОН СТРАТЕГИСКАТА РАМКА И АКЦИСКИОТ ПЛАН ЗА ЗДРАВЈЕ И ЖИВОТНА СРЕДИНА НА РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА ГОДИНА За да се донесе ефективна и модерна политика со акции за заштита на здравјето и животната средина, потребна е рамка која ќе може да: ги поврзе односите во животната средина и здравјето на луѓето во однос на сите фактори кои се испреплетуваат помеѓу нив; и да ја формира основата на заедничко разбирање меѓу засегнатите страни. Прегледот и анализата се од суштинско значење за точно и сигурно да се сумираат доказите поврзани со ефикасноста и безбедноста на здравствените интервенции. Таквата рамка треба да ги конфигурира системите опфатени со политиките и да биде ориентирана кон акции кои креираат корист и за здравјето на населението и за животната средина, но и потреба да се осврне на многу поширок опсег на квалитативни и квантитативни докази 10. Таа има за цел идентификување на најдобрите решенија за здравствено- еколошките предизвици во Република Македонија и пошироко, како и можностите за промоција на здравјето и благосостојбата. Книгата на докази дава пресек на достапните докази на глобално, европско ниво и национално ниво, на кои се засноваат целите и приоритетите на Стратегиската рамка, како и активностите на Акцискиот план за здравје и животна средина на Република Македонија, за периодот година. Доказите презентирани во неа покажуваат дека може да се спроведуваат акции дури и кога ресурсите се ограничени, но исто така дека акциите може и треба да се зголемат и да се направи повеќе кога посветеноста на креаторите на политиката и оние кои ги носат одлуките е на високо ниво. Книгата на докази е документ што ќе се менува, како израз на динамичниот процес на прибирање на податоци, со цел да понудат тековни и точни информации за сите релевантни аспекти на животната средина и здравјето: политики, оперативни документи, законодавство, меѓународни документи, податоци од мониторингот на животната средина и здравјето, резултати од истражувањата, здравствени показатели, информации за процесите и други документи и податоци што можат да послужат за информирање на носителите на одлуките, стручната и општата јавност за потребите на одржувањето на активен и континуиран процес на примената на Стратегиската рамка и Акцискиот план. Таа ќе даде појасен преглед на здравствено- еколошките детерминанти на здравјето и на здравствената поделеност во Република Македонија. Оваа книга на докази се очекува да биде доразвиена преку партиципативен процес кој вклучува широк спектар на заинтересирани страни. За содржината и структурата се дискутираше на бројни 10 WHO (2012) The evidence base of Health 2020 Information document. Regional Committee for Europe, 62 session, Malta 114

115 настани за време на процесот посветен на подготвувањето на стратегијата и акцискиот план за здравје и животна средина. Книгата на докази ќе се дополнува и постојано ќе се унапредува со користење на современите комуникациски технологии, преку воспоставување отворена електронска/интернет- страница за евидентирање, селекција и класификација на доказите за состојбите и/или напредокот во сите сегменти од областа на здравјето и животната средина. Оваа интернет- страница ќе претставува дел од електронската платформа Здравје 2020, поставена на интернет- страницата на Министерството за здравство ( којашто е интерактивна платформа за континуирана размена на информации во текот на анализата, планирањето, јавната дискусија и определувањето на националните приоритети и активности на Стратегијата Здравје 2020, како и нејзината примена. На овој начин ќе се обезбеди постојана можност за консултации со стручната и широката јавност и нивните придонеси за развој во областа, а ќе претставува и отворен комуникациски канал за информирање и размена на искуства меѓу домашната и меѓународната стручна јавност. Кон ова, интернет- страницата ќе генерира регистри на субјекти (физички и правни) кои работат за подобрување на здравјето и животната средина преку приложување на сопствениот профил. Истотака, интернет- страницата ќе претставува алатка за промоција на кадарот и ресурсите, како и едноставен и брз контакт со инвеститорите коишто имаат интерес да поддржат истражувања и проекти во областа. Младиот кадар, учениците и студентите ќе добијат брз и целосен пристап до информациите од интерес за нивното понатамошно образование и професионален развој, со цел за генерирање постојан развој на човечките капацитети во областа, а истовремено и преглед на начините на спроведување на меѓусекторска соработка за здравјето на луѓето и заштитата на животната средина во Република Македонија. 115

116 1. Вовед Уживањето на највисоката можна состојба на здравје е човеково право утврдено со меѓународното право 11. Здравјето е непосредно и посредно условено од физичките, хемиските и биолошките фактори на средината во којашто живее човекот. Оценувањето и контролата на факторите во животната средина се предуслов за определување, усвојување и примена на решенија преку кои општеството ќе го заштити здравјето на секој човек и на целото население, а особено на најранливите поединци и групи. Хумано- центричните системи го прифаќаат и применуваат пристапот заснован на здравјето, како човеково право, како форма на управување чија цел е реализација на правото на здравје и другите права поврзани со здравјето, заснована на одговорноста на целата влада и целото општество 12. Активностите на здравјето и животната средина вклучуваат голем број различни субјекти и се однесуваат на различните видови изложеност на животната средина (како воздух, вода, храна, бучава и јонизирачки и нејонизирачки зрачења). Сите тие се интегрирани детерминанти на здравјето и на благосостојбата во текот на целиот животен век и во сите услови во кои живее човекот. Секторите како транспортот, управувањето со водата, санитацијата, производството на енергија и земјоделството добиваат сè поголема улога во влијанието на животната средина и здравјето. Здравствениот сектор има исклучителна улога во промовирањето и примената на јавно- здравствените интервенции од страна на другите сектори, идентификувајќи ги ризиците и детерминантите на здравјето, како и следењето и процената на ефектите од политиките и интервенциите 13. Исто како што квалитетот на животната средина е основна одредница на здравјето, така и здравјето е важен стимул за другите аспекти на развојот. Европскиот процес за животна средина и здравје започнат пред дваесет години 14, во 2010 година експлицитно го поврза здравјето со одржливиот развој 15. Човековото здравје зависи од капацитетот на општеството да управува со интеракцијата помеѓу човековите активности и животната средина на начин што го заштитува и унапредува здравјето, но 11 Constitution of the World Health Organization. In: Basic documents. 45th ed. Supplement,October Geneva, World Health Organization, 2006 ( accessed 21 June 2013); Universal Declaration of Human Rights. Paris, United Nations, 1948 ( accessed 21 June 2013); International Covenant on Economic, Social and Cultural Rights. New York, United Nations, 1966 ( 3.en.pdf, accessed 2 January 2013). 12 WHO, Regional Office for Europe (2012) Health A European policy framework and strategy for the 21st century. topics/health- policy/health the- european- policy- for- health- and- well- being/publications/2013/health a- european- policy- framework- and- strategy- for- the- 21st- century 13 Ibid 14 European process on environment and health [web site]. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, 2013 ( we- do/health- topics/environment- and- health/european- process- on- environment- and- health/governance,accessed 2 January 2015). health/governance,accessed 2 January 2015). 15 Protecting children s health in a changing environment. Report of the Fifth Ministerial Conference on Environment and Health. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, data/assets/pdf_file/0004/123565/e94331.pdf, accessed 2 January 2015). 116

117 не претставува закана за интегритетот на природните системи од кои зависи животната средина 16. Денес, постоењето и важноста на социјалните и здравствените нееднаквости се докажани во индустриски најразвиените држави: глобално, социо- економски најранливото население е повеќе засегнато од различните здравствени проблеми астмата, кардиоваскуларните заболувања, како и одредени видови рак отколку населението коешто живее во подобри услови. Сиромаштијата во раното детство влијае во различни димензии, како на здравјето, така и на развојот, и може да има сериозни последици врз здравјето во текот на целиот животен тек. Според овие докази, животната средина придонесува кон социјалните нееднаквости во здравјето 17. Иако во последните две децении е направен голем исчекор и на европско и на национално ниво, за следење и контрола на влијанието на животната средина врз здравјето, значајни предизвици сè уште постојат. Според процените на СЗО, еколошкиот товар на болести во Република Македонија изнесува смртни случаи коишто се препишуваат на ризиците од животната средина или 166 на жители 18. Зголемениот број докази говори во прилог и на решенијата што може да ги заштитат и унапредат здравјето и благосостојбата на индивидуите и заедниците од влијанието на животната средина. Стратегиската рамка за развој на активностите за заштита и контрола на влијанието на животната средина врз здравјето во Република Македонија, содржани во овој документ, се темелат врз доказите на глобално и европско ниво, како и врз процената и приоритизацијата на националните предизвици, според кои тие треба соодветно да се адресираат до 2020 година. Тие се резултат на националниот процес за здравје и животна средина во Република Македонија, којшто ги опфаќа сите субјекти, на сите нивоа, со чие учество ќе се применат предвидените активности и ќе се постигнат стратегиските цели на овој процес до 2020 година. 2. Политики во областа Република Македонија ја прифати заложбата за значително подобрување на здравјето и благосостојбата на населението, намалување на здравствените нееднаквости, зајакнување на јавното здравје и обезбедување здравствен систем во кој централно место ќе имаат корисниците и којшто ќе биде универзален, правичен, одржлив и со висок квалитет, преку спроведувањето на рамковната политика на СЗО Здравје Таа е активен чинител во европскиот процес за здравје и животна средина на СЗО и во таа смисла ги применува резолуциите и другите документи од овој процес 20. Како дел од агендата на ОН по 2015 година, државата ги прифаќа принципите на интегриран развој: а) напоредно унапредување на користа од трите димензии на одржливиот развој (социјалната, економската димензија и димензијата на животната средина) и обезбедување на меѓузависност помеѓу искоренување на сиромаштијата и одржливоста на животната средина; 16 Ibid 17 World Health Organization 2010 Environment and health risks of social inequalities data/assets/pdf_file/0003/78069/e93670.pdf 18 WHO (2009) Country profiles. Environmental burden of diseases Health 2020 European policy framework and strategy for the 21- st Century, WHO publication, Health and Environment in the WHO European Region, Creating resilient communities and supportive environments, WHO publication,

118 б) обезбедување на еднаквост во достапноста до природните ресурси и користа од здравата животна средина, како и вклучување во процесот на донесување одлуки, како суштествен за одржливоста на животната средина и човековиот развој. Според пристапот кон одржливоста на животната средина заснован на човековите права, реализацијата на човековите права зависи од здрава животна средина; и в) отпорноста на заедниците на шоковите во иднината, без притоа да се изгубат достигнувањата во човековата благосостојба, зависи од виталната улога на природните ресурси и екосистеми 21. Новото јавно здравје е ориентирано кон здрава животна средина и притоа политиката мора да ги опфати: биолошката комплексност, еколошката комплексност на општеството, субјективниот свет на индивидуите и нивните односи. За да бидат навистина ефикасни, здравствено- еколошките приоди на политиката мора да ги земат предвид детерминантите на здравјето, современиот концепт на јавното здравје, трендот на стареење на населението, ранливоста 22, климатските промени и правичноста. На национален план, уставните определби за здравје и животна средина 23 не се целосно реализирани. Современите разбирања на комплексноста на состојбата со загадувањето на животната средина сè уште јасно не се отсликуваат во националните политики. Така на пример, иако доказите експлицитно упатуваат на состојба според која загадувачите се пренесуваат од еден медиум на животната средина во друг (пр. воздух почва, вода почва, итн.) и луѓето се изложени на повеќе опасности истовремено кои содејствуваат во животната средина и во човековото тело, овој вид изложеност не е соодветно отсликан во сегашните политики во Република Македонија. Сегашниот пристап е фрагментарен, претежно фокусиран на штетностите од животната средина и здравјето, при што недоволно ги прифаќа меѓусебно поврзаните и зависни предизвици како што се климатските промени, намалувањето на ресурсите, деградацијата на екосистемите, епидемијата на дебелината, социјалната нееднаквост 24. Така на пример, во државата се донесени документи во областа на животната средина и здравјето 25 коишто не чинат една целина, ниту како процес, ниту како документи, ниту како акција. Оттаму, постои јасна потреба за интегриран холистички пристап на релацијата животната средина и здравје, којшто ќе се фокусира на системско намалување на изложеноста на луѓето на мултиеколошките стресори. Стратегиската рамка за здравје и животна средина има за цел да ги организира напорите на општеството за подобрување на животната средина и здравје, но и да придонесе за подобро разбирање и примена на глобалните и европските политики и за постигнување општествен консензус за влијанието на животната средина врз здравјето на луѓето, со примена на современите концепти и процеси Vulnerability is the degree to which a population, individual or organization is unable to anticipate, cope with, resist and recover from the impacts of disasters. Environmental health in emergencies and disasters: a practical guide. (WHO, 2002) 23 Устав на Република Македонија, чл. 39,43, Собрание на РМ, 1991 г. 24 Morris, G., 2010, Environmental Health Policy for the Era of Ecological Public Health. HENVINET final conference, April 2010, Brussels. 25 Види: Книга на докази кон Стратегиските насоки и акцискиот план за животна средина и здравје 118

119 3. Владеење и управување Покрај бројните меѓународни конвенции, протоколи, декларации и акциски планови, спроведувањето на политиката за заштита на животната средина и здравјето на луѓето на национално и на локално ниво, како законска основа првенствено ги има законите од областа на животната средина, здравјето и оние поврзани со регулирање на делокругот на локалната самоуправа. Законодавството во оваа област ја опфаќа хоризонталната легислатива значајна за јавното здравје, како водата, квалитетот на воздухот и справувањето со отпадот, индустриското загадување, хемикалиите и бучавата, како и заштитата на граѓаните од ризиците за здравјето. Примената на интегриран пристап во управувањето со животната средина и ризиците за здравјето претпоставува блиска соработка на водечките сектори јавното здравје и животната средина, со останатите сектори просторното планирање, индустријата, енергетиката, рударството, земјоделството, транспортот, туризмот, економијата, образованието, науката и други. Од клучна важност е и соработката партнерството меѓу централната и локалната власт. Постојната законска рамка е во процес на постојано унапредување и усогласување со преку 200 закони на ЕУ кој е во тек, како и со стандардите на СЗО. Активностите за приспособување и ублажување на климатските промени, опфаќаат и законодавни и извршни мерки и структури, коишто во континуитет и на подолг рок ќе придонесат до одредена мера за одржлив раст и за премин во нискојаглеродна и енергетски ефикасна економија. Новиот начин на владеење и управување во животната средина треба повеќе да се фокусира на луѓето во контекст на нивните екосистеми и интеракциите помеѓу екосистемите и општеството, вклучувајќи ги не само негативните ефекти врз здравјето и благосостојбата од загадувањата во животната средина, туку и позитивните аспекти врз истата таа животна средина од акциите за заштита на здравјето. За таа цел, покрај другото, потребна е и интервенција во градењето капацитети и интегрирање на следењето и надзорот. Во областа на животната средина и здравјето, лидерството на Министерството за здравје и институциите за јавно здравје ќе биде од витална важност во справување со оптовареноста со болести. Тие треба да бидат засилени со унапредување на капацитетите со цел да ги исполнат обврските за: 1) развивање и имплементација на националните и регионални стратегии; 2) да се постават здравствените цели за подобрување на здравјето; 3) оцена на политиките на другите сектори коишто влијаат врз здравјето; 4) обезбедување висококвалитетни и ефективни здравствени служби и основни јавно- здравствени функции. Исто така, МЗ ќе треба да процени и како здравствената политика ќе влијае врз другите сектори и чинители. Во Република Македонија, Министерството за здравство е надлежно за здравствената заштита и јавното здравје на населението, додека Министерството за животна средина и просторно планирање ја има надлежноста за прашањата од животната средина. Нивната координација и меѓусебната соработка на сите нивоа е предуслов за единство во спроведувањето на политиката за заштита на животната средина и здравјето на луѓето. Разновидноста на проблематиката за прашањата на животната средина и здравјето наметнува мултисекторски пристап и соработка помеѓу министрите, кој ги опфаќа и сите надлежни институции и субјекти кои директно или индиректно влијаат врз животната средината, како и врз локалната самоуправа, невладините организации и граѓанското 119

120 општество. Во оваа област, токму Министерството за здравство и институциите за јавно здравје треба да бидат засилено ангажирани во иницирањето на интерсекторскиот пристап за унапредување на здравјето и благосостојбата играјќи ја брокерската и адвокатска улога. Тоа вклучува и потенцирање на економскиот, социјален и политички бенефит од доброто здравје и благосостојба, како и штетните ефекти од нарушеното здравје и нееднаквостите кои имаат импликации во секој сектор, целата влада и општеството во целост. Притоа, потребна е употреба на дипломатија, докази, аргументи и убедување, но и партнерство со другите сектори. За да се исполнат двете поврзани стратегиски цели како унапредување на здравјето за сите и намалување на здравствените нееднаквости, но и подобрување на лидерското и партиципативно управување со здравјето, потребни се акции низ сите сектори во владата 26. На сите нивоа Владата треба да воспостави формални структури и процеси за поддршка на кохерентно и интерсекторско решавање на проблемите. Тоа ќе ја засили координацијата и ќе го минимизира дебалансот меѓу одредени сектори. Со примена на пристапот на здравје во сите политики и промоција на здравјето низ целата политичка агенда, со засилување на политичкиот дијалог за здравјето и неговите детерминанти, со изградба на отчетност за здравствените показатели, ќе се донесат позитивни резултати. Оцената на влијанијата врз здравјето и врз економската евалуација е вредно орудие во процената на потенцијалните ефекти на политиките, но и во процената како политиките влијаат врз принципот на еднаквост. За оцена на влијанијата врз здравјето треба да се користат и вреднуваат квалитативни и квантитативни здравствени податоци. Подобреното лидерство и партиципативност пак ќе влијаат во промоцијата на здравите животни стилови, како борба против пушењето и употребата на алкохол, промоцијата на здрава исхрана и физичката активност и други, што пак ќе го рефлектира и стресот и непријатностите во животот на луѓето. Во функција на таков интерсекторски концепт на активности, покрај Советите за јавно здравје на државно и на локално ниво како форма овозможена со Законот за јавно здравје, кои допрва треба да се оформат и активираат, Владата на Република Македонија основа интерсекторски Комитет за здравје и животна средина. Ова тело треба да претставува управувачки механизам на највисоко политичко ниво за интерсекторско дефинирање на здравствено- еколошките проблеми врз основа на валидни докази доставени од стручните и истражувачки тела и мониторинг системи, но и ефикасен механизам за спроведување на интерсекторските акции насочени кон движечките сили и нивните притисоци врз разни сегменти на животната средина и здравјето на популацијата. Со оглед на природата и локацијата на здравствено- еколошките релации, во тоа тело, но и во акциите, несомнено важна улога ќе имаат и единиците на локалната самоуправа, но и другите чинители како невладините организации и граѓанското општество. Со цел ефикасна операционализација на заклучоците од Комитетот за здравје и животна средина, со оваа стратегија се предлага да се формираат интерсекторско координативно оперативно тело и научни консултативни тела, коишто ќе бидат стручна и научна поддршка на Комитетот, кои ќе ја следат областа, ќе предлагаат мерки и активности, но и во исто време ќе го следат спроведувањето на Стратегиските основи за здравје и животна средина. 26 Ibid 120

121 Покрај воведувањето посебни буџетски линии за здравје и животна средина во сите сектори, основањето посебен Фонд за здравје и животна средина ќе придонесе за финансиска одржливост и континуитет на активностите предвидени во Стратегиските основи. Преземањето акции врз социјалните и еколошките детерминанти на здравјето на ефектен начин врши влијание врз намалување на нееднаквостите. Истражувањата покажуваат дека на сите ефективни интервенции (во сите сектори) им е потребна политика за животна средина и здравје што ќе ги надмине секторските граници и ќе промовира интегрирани програми. Така на пример, доказите јасно покажале дека интегрираниот пристап кон здравјето и благосостојбата на децата и развојот во раното детство дава подобри и фер резултати и во здравјето и во образованието. Урбаниот развој што ги зема предвид здравствените детерминанти е од круцијална важност, па така градоначалниците и локалните власти имаат уште поважна улога во промоција на здравјето и благосостојбата. Партиципативноста, отчетноста и одржливите механизми на финансирање ги засилуваат ефектите на таквите локални програми. Образованието и здравјето заедно како холистички принцип низ целата влада во рамките на принципот Здравје во сите политики, се меѓу најважните одредници за добро здравје. Активностите на Владата се сеопфатни кога опфаќаат акции на сите нивоа (од локално до глобално), истовремено вклучувајќи ги и субјектите што функционираат надвор од Владата. Овој пристап бара градење доверба, заедничка етика, кохезивна култура и нови способности. Тој ја нагласува и потребата од фокусирање на координација и интеграција на сите сектори, насочено кон потребите и целите на целото општество. Отчетноста за здравјето е неопходна на сите нивоа и во сите системи. Принципот на Здравје во сите политики има за цел да го направи владеењето со здравјето и со благосостојбата приоритет за сите сектори (не само за секторот надлежен за здравје). Тоа функционира во обата правци, потврдувајќи дека сите сектори разбираат и дејствуваат согласно со нивната одговорност за здравјето истовремено препознавајќи како здравјето влијае врз другите сектори. Политиката Здравје 2020 и европската политичка рамка за Истражување за здравје и благосостојба кои се спроведуваат во други организации (како ОБСЕ) особено придонесуваат кон разбирањето на оваа поврзаност и влијаат врз практикувањето на отчетноста за здравје во сите секторски политики. Воспоставувањето структури и процеси кои овозможуваат зголемено вклучување на широк круг на чинители вон секторите на Владата во Република Македонија веќе се прифаќа, но бара нивно зајакнување и континуирано практикување. Ова е посебно важно за граѓаните, невладините организации кои ги претставуваат нивните комплексни интереси и други групи (како на пр. мигрантите) кои го сочинуваат граѓанското општество. Активните и посветените групи сè повеќе се здружуваат за постигнување здравје на сите нивоа на владеење. Такви примери има во светот и тоа на сите нивоа од локално до глобално и вклучуваат: самити на ООН на кои се расправа за здравјето; Интерпарламентарната унија; движењето на здрави градови и заедници на СЗО; глобалното движење за борба со сиромаштијата; лобирањето за одредени болести; националните иницијативи за дефинирање на здравствените цели; и регионалните стратегии како онаа на ЕУ. Тие играат значајна улога во промоција на здравјето и исполнување на здравствената агенда. 121

122 Образованието, здравјето, исхраната, водата и санитацијата се комплементарни едно со друго, при што инвестирањето во кое било од нив придонесува кон подобри резултати и во другите. Извештај за хуман развој на ООН за 2003 г. (Human development report United Nations Development Programme) Ефективното лидерство е неопходно за подобри резултати за здравјето. Лидерството на сите нивоа и во сите сектори треба да се развива со прифаќање нови вештини, посебно во менаџирањето на конфликти на интереси и барањето нови патишта за справување со тешки и комплексни проблеми. Оспособувањето и охрабрувањето на луѓето, граѓаните, потрошувачите и пациентите е од критичка важност за унапредување на здравствените показатели, перформансите на здравствениот систем и задоволството на пациентите. Гласот на граѓанското општество, вклучувајќи поединци и здруженија е од витална важност за насочување на вниманието кон животната средина, стиловите на живеење и производите опасни за здравјето, како и кон недостатоците во квалитетот и давањето здравствени услуги. Тој процес е од критична важност и за создавање нови идеи и иновации и во областа на заштита на животната средина и за унапредување на здравјето на населението. Новиот начин на владеење и управување во животната средина треба повеќе да се фокусира на луѓето во контекст на нивните екосистеми и интеракции помеѓу екосистемите и општеството, вклучувајќи ги не само негативните ефекти врз здравјето и благосостојбата од загадувањата во животната средина, туку и позитивните аспекти врз истата таа животна средина од акциите за заштита на здравјето. За таа цел, покрај другото, потребна е и интервенција во градењето капацитети и интегрирање на следењето и надзорот. Во областа на животната средина и здравје, лидерството на Министерството за здравје и институциите за јавно здравје ќе биде од витална важност во справување со оптовареноста со болести. Тие треба и да бидат засилени со унапредување капацитетите со цел да ги исполнат обврските за: развивање и имплементација на националните и регионални стратегии; да се постават здравствените цели за подобрување на здравјето; оцена на политиките на другите сектори кои влијаат врз здравјето; обезбедување висококвалитетни и ефективни здравствени служби и основни јавно здравствени функции. Исто така, МЗ ќе треба да процени и како здравствената политика ќе влијае врз другите сектори и чинители Градење капацитети Градењето на хуманите и технички капацитети во иднина е потребно да се фокусира на решавање на разните форми на здравствено- еколошките проблеми и развојот на експертизи за да се истакне 122

123 комплексната област на еколошките детерминанти на здравјето и намалувањето на разликите во здравјето во и помеѓу земјите. Тоа треба да се заснова пред сè на стимулирање партнерства, развој на експертизи во справувањето со проблемите и унапредување на праксите. Таквиот процес на градење капацитети треба да вклучи и: спроведување структурни размени на знаењата помеѓу секторите за справување со заеднички предизвици, корисни меѓусекторски учења и унапредување на националната и локалната политика; примена на пристап на отворен извор (open- source approach) за засилување на капацитетите за применување решенија за владеење низ политички дијалози, работилници и онлајн форми на учење; и нагласување нови и новонастанати состојби што влијаат врз перформансите во областа на еколошките детерминанти и изготвување на најветувачки форми на одговор преку симулации на политики, партнерства и конзорциуми. И покрај веќе воспоставените форми на постдипломски и докторски студии од областа на јавното здравје во државата, потребно е натамошно континуирано јакнење на професионалните и на научно- истражувачките капацитети за да се обезбеди соодветно и ефикасно образование и обука со развој на посебни едукативни програми и вклучување на здравствено- еколошка компонента со најмодерен интегриран пристап. Покрај апсолвирање и натамошно проучување на комплексните интеракции во матрицата на движечки сили притисок, ефекти и акции, хуманиот биомониторинг е една од приоритетните области за детекција на ризиците по хуманото здравје. Административниот капацитет исто така треба да се зајакне преку континуиран процес на обука, како на централно, така и на локално ниво. Исто така важни се и соодветни унапредувања на програмите во образованието со здравствено- еколошки содржини, како и мерки за подигнување на јавната свест за важноста на придобивките од безбедната и здрава животна средина Следење и надзор Структурата на показатели кои се неопходни за управување со ризиците во животната средина е комплексна и опфаќа општи, главно социјално- економски индикатори и специфични еколошки и здравствени показатели, но и показатели на акциите и технологиите кои имаат позитивно дејство како врз животната средина, така и врз здравјето на луѓето. Конечно, потребни се и ефикасни и изводливи индикатори за следење на реализацијата на основните приоритети на Стратегијата. Потребни се значителни технички, организациски и хумани капацитети за управување со таква комплексна рамка на показатели. Во европски рамки, на пример, Европската агенција за животна средина (ЕЕА) одржува повеќе од 200 еколошки индикатори на 12 еколошки теми, почнувајќи од бучава, воздух и загадување на водите до информации за вектор- преносливи болести 27. Нивната рамка ја следи матрицата на DPSЕЕА моделот 27 EEA, 2012c, Environmental indicator report 2012 Ecosystem resilience and resource efficiency in a green economy in Europe, European Environment Agency, Copenhagen, Denmark. 123

124 (движечки сили, притисоци, состојба, влијание и одговор) и тие користат податоци од земјите- членки, како и статистички податоци од други меѓународни организации. Неколку од овие индикатори се и директни показатели на здравствените ефекти. СЗО користи слична DPSEEA рамка на показатели (движечка сила, притисок, состојба, експозицијата, ефект, и акција 28 ). Различни модификации на DPSEEA рамката и нејзини алтернативи се достапни водејќи сметка за мулти- каузалноста, комплексноста, и несигурностите во интеракциите помеѓу животната средина и здравјето на луѓето. Во Република Македонија, еколошките индикатори кои ги изготвува и публикува Министерството за животна средина и просторно планирање од интерес за здравјето и животната средина се изработуваат со делумно учество и на здравствениот сектор. Расположливите податоци често не можат да се распределат според социјални или демографски детерминанти, поради што детекцијата на нееднаквости во изложеноста и целните и ранливите групи е невозможна. Од друга страна, нагласената комплексност на интеракциите на животната средина и здравјето бара понатамошни подобрувања и приспособување на информациските системи кои во основа ќе можат да прават и интегрална процена на здравствено- еколошкиот статус. Поради тоа е потребно: спроведување на проекти кои се засновани на докази за дистрибуција на заканите за здравјето од ризиците на животната средина во рамки на подгрупи на населението дефинирани според ранливоста и нееднаквостите на здравствено- еколошките ризици по разни основи, која состојба преставува нов предизвик во оваа комплексна област исто како и воведувањето на параметрите на благосостојба, а не само отсуство на болест како основен атрибут на современиот живот; проширување на здравствено- еколошкиот мониторинг и надзор со цел да се обезбедат податоци за разликите во изложеност на влијанијата на животната средина според ранливоста и разните форми на нееднаквости; подобрување и обезбедување капацитети за следење на животната средина и здравјето (хумани ресурси, опрема и техники за мерење) кои вклучуваат и мерење на кобенефитите врз здравјето од интервенциите во другите сектори, но и обратно; промоција, но пред сè материјална поддршка, на автентични научни истражувања на идентифицираните, но и сомнителни здравствено- еколошки ризици во државата; формирање на оптимална база на податоци (различни категории еколошки и здравствено- еколошки индикатори вклучувајќи и социјално- економски движечки сили на процесот) кои покрај оцената на еколошкиот товар со болести и здравствените ефекти ќе овозможи да се разбере и поврзаноста и влијанието на политиките/акциите, како врз здравјето, така и врз животната средина; развој на механизми за известување и размена на актуелни (real- time) податоци помеѓу сите вклучени страни. 28 WHO, 2010b, Health and Environment in Europe: Progress Assessment, World Health Organization, Regional Office for Europe, Copenhagen, Denmark. 124

125 3.3. Поврзаност на акциите за заштита и подобрување на животната средина и здравјето со стратегиските цели на Здравје 2020: подобрување на еднаквоста и доброто управување во здравјето Во Република Македонија, со заеднички цели и здружени инвестиции во здравствениот и другите сектори, можат значително да се подобрат здравјето и благосостојбата. Приоритетните области се: предучилишно образование и ниво на образованост, вработување и работни услови, социјална заштита и намалување на сиромаштијата. Некои од успешните модели вклучуваат: адресирање на социјалната инклузија и кохезија на заедниците; промоција на родовата еднаквост и заедничките вредности насочени кон заштита и унапредување на здравјето. Поставувањето конкретни цели за намалување на здравствените нееднаквости секако придонесува за напредок, а воедно е и еден од основните начини за процена на здравствената состојба на сите нивоа. Справувањето со социјалните нееднаквости значително придонесува кон подобро здравје и благосостојба. Причините за ова се комплексни и се провлекуваат низ целиот животен век. Здравје 2020 на СЗО ја нагласува растечката загриженост во врска со здравствената состојба во земјите- членки, но и во регионот во целина. На пример, очекуваниот животен век при раѓање во земјите на ЕУ се разликуваат во дијапазон од 8 години, и значително варираат во однос на полот. Овие здравствени нееднаквости се разбира, се поврзани и со животните стилови и навики, но и со влијанието на еколошките детерминанти. Очекуваното траење на животот во земјите во Европа се зголемило за преку 5 години, помеѓу 1990 и 2012 година, но разликата помеѓу земјите со највисоката и најниската долговечност, останува непроменета и изнесува околу 8 години. 125

126 Графикон 1. Очекувано траење на животот во земјите на Европа, за период година Извор: Eurostat Statistics Database дополнета со податоци од OECD Health Statistics 2014, data- en Делувањето врз општествените и еколошките детерминанти кои влијаат врз здравјето може значително да помогне во намалувањето на бројни нееднаквости. Истражувањата покажуваат дека интервенциите имаат поголема ефективност ако се базирани на интерсекторски пристап и програми со интегрирани системски решенија ЕУ стратегиска рамка Од особено значење се четирите принципи содржани во Европскиот Договор за Унијата, имено принципите на претпазливост, превенција, загадувачот плаќа и исправување на штетата на изворот. Овие принципи се од суштинско значење за одржување, подобрување и управување со ризиците за здравјето и благосостојбата, и треба да се користат при дефинирањето на истражувачката агенда и процена. Стратегиските основи Европа 2020, 7- та акциска програма за животна средина, Картата на ресурс ефикасна Европа се документи за политиката на ЕУ со кои се дефинираат стратегиските цели за периодот до 2020 година и долгорочни визии до 2050 година. Документот од Рио де Жанеиро од 2012 година, Иднината што ја сакаме, е исто така релевантен документ кој се фокусира на инклузивната зелена економија, кој ги комбинира целите за ефикасноста, флексибилноста и благосостојбата во визијата за 2050 година и кој содржи конкретни акции за наредните 10 години околу системите на потрошувачка и производство. Политиките кои произлегуваат од Стратегиските основи би требало да го следат и мотото на 7- та акциска програма за животна средина подготвена од страна на Европската унија, Живеј добро, во границите на нашата планета. Оваа програма дефинира три тематски приоритети: заштита, зачувување и подобрување на природното наследство на државата; 126

127 промовирање и примена на ефикасна, зелена и конкурентна економија; заштита на здравјето на луѓето од факторите на животната средина. Стратегиската основа што ја промовираме се фокусира на третиот тематски приоритет. Инаку, во 7- та Акциска програма на ЕУ се дефинирани акции кои треба да се реализираат до 2020 година и тоа: 1. Постои потреба подобро да се разберат потенцијалните ризици за животната средина и здравјето на луѓето поврзани со новите технологии, односно да се направи подобра процена и подобро да се управува со таквите технологии. 2. За да се живее добро во иднина, потребно е итно преземање на заеднички акции сега, со цел подобрување на еколошката издржливост и зголемување на придобивките кои политиката на животната средина може да ги испорача на економијата и општеството. 3. Трансформацијата во зелена економија бара интеграција на прашањата за животната средина во другите секторски политики. 4. Интегриран и кохерентен развој на политиката за животната средина и здравје може да помогне за да се осигури дека економијата и општеството се добро подготвени да се соочат со сите предизвици. 4. Општи движечки сили кои ја оптоваруваат животната средина, а со тоа и здравјето на населението во Република Македонија 4.1. Демографски карактеристики и оптовареност со болести Според процената за населението од Државниот завод за статистика (ДЗС во понатамошен текст), со состојба од година, Република Македонија има жители, а густината на населението е 80,1 жители/км 2. Но, гледано по региони дистрибуцијата на населението покажува изразита несразмерност, т.е. 29,7% од вкупното население живеат во Скопскиот регион со густина на населеност од 338 жители/км 2. По него следува Полошкиот регион со 15,4% од вкупното население односно 131 жител/км 2. Оваа несразмерност е многу важна при објаснувањето на некои разлики во притисоците врз животната средина и здравјето на населението. Стапката на пораст на населението претставува пресуден елемент што влијае врз долгорочната одржливост и тоа не само од биолошки аспект. Забрзаната стапка на пораст може да ја намали способноста на државата да се справи со низа проблеми, особено кога се случува во услови на сиромаштија, недостиг на ресурси, во неодржлив модел на производство и потрошувачка, како и во еколошки ранливи подрачја. Трендот на опаѓање карактеристичен за изминатиот период, е запрен во 2013 година кога годишната стапка на пораст на населението се зголеми на 0,14%. Според возрасните групи, бројот на старото население е во пораст, но и неговото учеството во вкупното население. 127

128 Стапката на наталитет се намалува од 13,7 живородени деца на илјада жители во 2002 година на 11,1 во 2007 година. Во 2012 година стапката на наталитет изнесува 11,4, а во 2013 година таа е 11,2. Во 2013 година вкупно се родени деца или за 546 помалку во однос на 2009 година. Стапката на фертилитет доволна за обезбедување на стабилна големина и возрасна структура на една популација приближно е достигната во 1995 година со 2,0 живородени деца на една жена. Сепак, во периодот потоа, таа значително се намали и во 2013 стагнираше на 1,48 живородени деца, што неминовно ќе доведе до стареење на популацијата. По однос на внатрешната миграција на населението од рурална кон урбана средина, што секако влијае и врз притисокот врз животната средина во урбаните населби, во последните години се забележува тренд на намалување на миграцијата од која било средина во урбана, особено во главниот град Скопје. Во 2013 година се намалува миграцијата кон урбаните средини, но сепак и во 2013 година речиси половината од вкупно мигрираните мигрирале во главниот град. Очекуваното траење на животот бележи благ, но континуиран пораст. Податоците за 2012 година покажуваат дека просечниот очекуван век на живеење во Република Македонија изнесува 75 години. Жените, со очекуван век на живот од 77,2 години, живеат подолго од мажите за 4 години. Стапката на смртност на деца под петтата година во голема мера зависи од нивото на сиромаштијата, образованието (особено на мајката), достапноста и квалитетот на здравствените услуги, животната средина, како и од исхраната. Некои еколошки фактори, како на пример квалитетот на внатрешниот воздух, може да влијаат на оваа стапка. Во 2013 година, стапката на смртност кај деца под петгодишна возраст не е променета во однос на 2012 година и изнесува 11,1. Стапките на морталитет во Република Македонија забележуваат пораст на бројот на умрени лица, Вкупниот број на умрени лица за периодот од 2008 до 2013 година се зголемил и се движи од лица во 2008 година до умрени лица во 2013 година. Смртноста кај мажите е повисока во однос на жените, како што е случајот во речиси сите земји на светско ниво. Најчеста причина за смртноста се болестите на циркулаторниот систем и тоа со речиси 60,0 отсто од вкупниот број на умрени лица, веднаш по нив се малигните неоплазми со околу 18%. Со сигурност се знае дека одредени болести и состојби кај луѓето се поврзани со факторите на животната средина, меѓутоа и покрај тоа што може да се направи поврзување на одредени здравствени ефекти со одредени фактори на животната средина, сè уште не е добиена целосна слика на влијанијата на животната средина при комплексни (мултипни) експозиции на различни фактори во текот на животот на луѓето. Според процените на СЗО спроведени во 2004 година, за Република Македонија проценето е дека околу смртни случаи на годишно ниво се поврзани со влијанието на надворешната средина, или 166 на жители или 17% од смртните случаи се причинети од фактори на надворешната средина. Табела 1. Република Македонија клучни витални и здравствени индикатори Население (2013) (SSO) 128

129 % население на возраст 0-14 години (2010) 17,58 % население на возраст 65+ години (2010) 11,67 Број на живородени на население (2013) 11,2 (SSO) Стапка на општа смртност население (2003) 8,88 Очекувано траење на живот при раѓање, во години (2013) Очекувано траење на живот при раѓање, во години, мажи (2013) Очекувано траење на живот при раѓање, во години, жени (2013) 75,05 (WHO) 73,0 (WHO) 77,1 (WHO) Пресметано очекувано траење на животот (World Health Report) (2011) 75,00 Пресметана стапка на смртност на доенчиња на живородени (World Health Report) (2012) 6,5 Смртност на доенчиња на живородени (2013) 10,2 (SSO) Стапка на смртност (SDR) сите причини, сите возрасти, на (2010) 939,5 Инциденца на Туберкулоза на (2012) 16,55 Број на болнички кревети на (2011) 449,6 Број на лекари на (2011) 273,72 Стапка на болнички исписи (отпуштања) на 100 (2011) 11,44 Вкупна потрошувачка за здравје како % од БДП процени на СЗО (2012) 7,14 Извор: WHO Health for All Database (HFA), Други движечки сили кои водат кон притисок врз животната средина во Република Македонија Индустриското, а посебно производството на енергија и потрошувачката се меѓу главните еколошки притисоци во Република Македонија, заедно со транспортот, локалното земјоделство и активностите во врска со отстранувањето на отпадот. Енергија Енергетскиот сектор се соочува со посебен предизвик за баланс меѓу заштитата на животната средина, економскиот прогрес и потребата од социјална заштита. Состојбата е посебно тешка поради фактот што дури 60% од потрошената енергија доаѓа од домашни извори, претежно од јаглен. Дополнителен проблем е и релативно амортизираната опрема, а со тоа и неопходната итна модернизација. Дури 70-75% од вкупната емисија на CO 2 - eq доаѓа од енергетскиот сектор. Во секторот Индустриски процеси се забележува тренд на намалување, веројатно како резултат на намалениот интензитет на работа на индустриските капацитети. Индустријата за железо и челик е доминантен индустриски корисник на електрична енергија, со повеќе од половина од вкупната индустриска побарувачка. Табела 2. Емисија на стакленички гасови, по сектори 129

130 Милиони тони CO 2 еквивалент million tonnes CO 2 equivqlent Вкупно 12,3 12,4 12,5 12,2 12,3 13,0 11,9 12,3 12,4 11,4 Total Енергија 9,2 9,4 9,8 9,1 8,7 9,5 8,5 9,0 9,1 8,8 Energy Индустриски процеси 0,9 0,9 0,8 0,6 1,0 1,1 0,8 0,9 1,0 0,4 Industrial Processes Земјоделство 1,4 1,3 1,1 1,7 1,8 1,6 1,7 1,5 1,4 1,3 Agriculture Отпад 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,8 0,9 0,9 0,9 0,9 Waste Извор: Министерство за животна средина и просторно планирање Графикон 2. Учество на обновливата во вкупната потребна енергија Извор: Државен завод за статистика Она што е од голема важност во процената на притисоците во животната средина, учеството на обновливата енергија во однос на вкупната потребна енергија во 2012 година изнесува 9.8% и во однос на 2011 година покажува пад кој произлегува од намаленото производство на хидроелектрична енергија. Ниското учество на обновливата во однос на вкупната потребна енергија укажува дека доминира употребата на фосилни горива, што е неповолно поради исцрпувањето на енергетските ресурси, но и поради загадувањето на животната средина. Единствен обновлив извор за производство на електрична енергија е хидроенергијата, а во 2010 година, за првпат, со многу мали количини се појавува производството на електрична енергија од фотоволтаични централи. Од друга страна, потребата за енергија во земјата покажува тенденција на постојан раст во текот на годините, но главните извори остануваат еколошки најнеповолните цврстите и течни фосилни горива, со тенденција на пораст на природниот гас. Табела 3. Вкупна потребна енергија по видови горива ktoe ) Вкупно Total Цврсти горива Solid fuels Нафта Oil Природен гас Natural gas Електрична енергија Electricity Енергија од обновливи извори Renewable energy sources 1) Претходни податоци/preliminary data 130

131 Извор: Државен завод за статистика Постојат многу можности за штедење енергија во сите сектори. Улогата на Владата е да обезбеди поволна средина со поставување на цените на енергијата (вклучувајќи ги и надворешните фактори на животната средина) и обезбедување на стимуланси за технолошки иновации. Владата исто така може да даде значаен придонес преку поддршка на енергетските контроли, пред сè во индустрискиот сектор. За нестанбени (комерцијални) и за апарати за домаќинство, Владините програми треба да се достапни во градењето, во модернизацијата и во промовирањето на употреба на позелена мешавина со цел заштеда на енергија. Владата има посебно важна улога во регулирањето на градежништвото и во воведувањето стандарди за енергетска ефикасност. Во секој случај, зајакнувањето на институционалните капацитети за дизајн и спроведување на програми за енергетска ефикасност е клучен елемент на успешната стратегија за енергетска ефикасност на Македонија. Транспорт Енергетската потрошувачка во секторот Транспорт, во изминатиот период, просечно годишно бележи зголемување од 2,0%. Најголемо учество во потрошувачката на енергија има патниот сообраќај. Во периодот година, енергетската потрошувачка во патниот сообраќај се зголемува во просек за 2,8% годишно, достигнувајќи учество од 98,6% во енергетската потрошувачка во секторот Транспорт во 2012 година. Патничките автомобили и натаму се најдоминантното превозно средство во патничкиот копнен сообраќај. Иако во проценети, податоците покажуваат учество на автомобилите од 79,0% во вкупните патнички километри. Зголемената побарувачка за автомобили директно влијае на структурата на патничкиот копнен сообраќај, негативно се одразува на животната средина и здравјето, особено што со голем број возила се превезуваат мал број патници. Во изминатиот период, превозот со автобуси бележи променливи движења, но главно се намалува. Превозот на патници со железница континуирано се намалува. Табела 4. Структура на патничкиот сообраќај % во вкупниот патнички копнен сообраќај, пкм % in total inland passenger- km Патнички автомобили 1) 76,4 76,5 77,1 74,8 75,2 74,2 74,6 77,0 79,0 Passenger cars 1) Автобуси 22,0 21,5 20,9 22,8 22,3 23,5 23,5 21,6 20 Buses Возови 1,6 2,0 2,0 2,4 2,5 2,3 1,9 1,4 1,0 Trains 1) Проценет податок/estimated data Извор: Државен завод за статистика 131

132 Значително зголемениот волумен на транспортот доведе до зголемен притисок врз животната средина, што е пак во блиска врска со климатските промени и со губитокот на биодиверзитетот. Акциите да се стави под контрола овој притисок секако ќе имаат ефекти на економските и социјалните аспекти на развојот, вклучувајќи ја и заштитата и унапредување на здравјето на населението. Дополнителен проблем е што патната инфраструктура е во лоша состојба и значително заостанува зад онаа во земјите на ЕУ од аспект на квалитет и густина. Потребни се големи инвестиции и акции за реконструкција и соодветно поврзување со европските транспортни правци. Со оглед на интензивниот патен сообраќај, и аерозагадувањето од транспортот претставува сериозен извор на еколошки притисок, ако се земе предвид и малото учество на јавниот транспорт, застарениот возен парк со возила кои користат еколошки непогодни горива. Урбанизација Комплексните анализи на Светската банка покажаа дека градовите во Република Македонија се шират кон надвор и тоа со лабава густина. Голем дел од овој процес се случи во и околу Скопје, но и во другите урбани области, кои се зголемија надворешно (Тетово, Гостивар, Струмица). Урбаното ширење води до зголемување на цената на испораката на јавните услуги и зголемување на емисиите по жител. Негативните ефекти од урбаното ширење натаму ќе се интензивираат со опаѓањето и со стареењето на населението 29. Начинот на кој македонските градови се планирани, финансирани и раководени влијае на целата економија. Градовите и општините во Македонија се одговорни за обезбедување на клучните јавни услуги како што се водовод и канализација, управување со цврст отпад, јавниот транспорт, но, исто така, и за критичките општествени услуги, како основното и средното образование и примарната здравствена заштита. Со оглед на нивната економска тежина, како и фактот дека се и дом на најголем дел од населението, тие истовремено се и главен извор на загадувањето и потрошувачката на ресурси. Урбаната трансформацијата на македонски градови ќе го утврди и Патот на Македонија кон зелен раст. Истовремено, и градовите во Македонија ќе имаат корист од спроведувањето зелени политики за раст. Градовите можат да придонесат за зелен развој преку насочена урбана политика и инвестиции. Градовите можат да помогнат за зголемување на енергетската ефикасност и намалување на интензитетот на ресурсите, намалување на загадувањето и емисиите на стакленички гасови, привлекување бизниси и подобрување на квалитетот на животот на граѓаните. Урбана форма и сервис за испорака на ефикасноста во македонските градови се критични за зелен раст. Градоначалниците и градските власти се во најдобра позиција да планираат и да инвестираат во повеќе одржливи системи, максимизирање на меѓусекторската синергии и минимизирање на размена помеѓу зелени и раст. Погусти градови генерираат пониски емисии по глава на жител. Многу од негативните еколошки несакани ефекти забележани во светот денес се предизвикани во градовите, вклучувајќи го индустриското загадување, емисиите од автомобилите и емисиите од зградите. Градовите можат ефикасно да ги намалат овие негативни еколошки несакани ефекти преку поттикнување и обликување на повеќе модели за одржлив развој, особено преку погуст развој со кој се избегнува 29 Brief: Macedonian Green Growth and Climate Change Analytic and Advisory Support Program,

133 ширење. Урбанизацијата кај која еколошкиот критериум е меѓу водечките, локалните перформанси и испорака на услуги се клучни двигатели за зелен раст. Така на пример во Скопје, потенцијалните заштеди на трошоците од подобрување на енергетската ефикасност во општинските згради и јавното улично осветлување во комбинација, се проценуваат на американски долари ПРИРОДНИ РЕСУРСИ и нивната загрозеност Иднината на следните генерации е условена од природните ресурси. Тие мора да се користат внимателно, имајќи предвид дека им се потребни и на идните генерации. Природата ги обезбедува основните услови за живот како што се водата, храната, потребните суровини. Сите негативни промени на залихите на природните ресурси можеби не се моментална закана, но долгорочно тие не смеат да предизвикаат намалување на способноста на животната средина за обезбедување на суштествените услуги што ги нуди екосистемот. Притисокот врз природната средина веќе придонесе за значајни загуби во интензитетот на сите видови екосистеми и услугите што тие му ги овозможуваат на општеството. Зголемената економска активност, развојот на урбаните средини и влијанието на транспортната инфраструктура се основните причини за губење на биодиверзитетот. Водата е важен фактор во Република Македонија за производството на електрична енергија, за земјоделството, за индустриските и за урбаните сектори затоа што тоа е скапоцена економска стока. Всушност, водата е примарен фактор за производство на хидроенергија. Намалувањето на отпадот и зголемувањето на ефикасноста во користењето на водата е клучна компонента на сите зелени стратегии на раст од потрошувачката на вода во еден сектор мора да го прави недостапен за други намени. Климатските промени имаат потенцијал да влијаат на водоснабдувањето и побарувачката на вода во Република Македонија. Климатските промени ќе го загрозат снабдувањето со вода. Според студијата на зелен развој, има зголемување во водоснабдувањето во неколку басени до 2020 година, но до 2050 година сите сливови на водотеците забележуваат пад. Повисоки температури предизвикуваат повисоко ниво на испарување во природните езера и вештачки акумулации со што се намалува достапноста на вода. Климатските промени исто така, влијаат на потребите од вода. Една неодамнешна студија на Светската банка покажа дека во присуство на високите пролетни температури, македонските култури почнуваат да бараат вода во април наместо во мај, а потребата од вода за наводнување има врв во јуни, наместо на јули - уште повеќе, многу повисоки барања за вода се има во текот на август од под сегашните услови. Во термоелектричниот сектор каде што водата се користи за ладење, повисоки температури на водата во реките може да ја намалат нејзината ефикасност како медиум за дисперзија на топлината. Шумите, освен стопанска, имаат и функција за заштита на природата преку заштита на биодиверзитетот и заштита од ерозија. Тие се од голема важност за одржливиот развој заради влијанието што го имаат врз климата, режимот на водите, производството на кислород и квалитетот на животната средина. 133

134 Почва македонското земјоделство е мошне чувствително на климатските ризици. Се очекува дека климатските промени ќе ги зголемат температурите во Македонија, а врнежите ќе станат повеќе променливи. Зголемен интензитет на врнежи и ерозија на почвата ја намалуваат ефикасноста на вода. Ова е значаен ризик во една мала земја, бидејќи може да биде засегнат голем дел од земјата. Ризикот за земјоделството се влошува со фактот дека обработливото земјиште е ограничено на 0,2 хектари по лице, половина од просекот на земјите од Европската економска зона. Адаптацијата на земјоделството кон климатските промени е од суштинско значење за зелен развој. Моделите покажуваат дека скромните напори за приспособување ќе бидат доволни за да се одржи постојан приход, додека значителните напори за адаптација ќе овозможат раст на приходите од 80 проценти. Одржливиот развој наложува менување на односите помеѓу економскиот раст, потрошувачката на природните ресурси и создавањето отпад. Економскиот пораст мора да биде придружен со одржлива потрошувачка на природните ресурси. Оттука, совесното управување и избегнувањето на прекумерна експлоатација на природните ресурси претставува клучен предизвик. Зголемената ефикасност на ресурсите значи намалена употреба на необновливи природни ресурси. Притоа, употребата на обновливите ресурси не треба да го надминува капацитетот за нивно обновување. Ефикасноста на природните ресурси се реализира и преку промоција на рециклирање и повторна употреба на ресурсите, но и преку еко- ефикасни иновации. Биохемиска потрошувачка на кислород во реките (Biochemical oxygen demand in rivers) Дефиниција: Индикаторот се дефинира како просечна годишна количина на биохемиска потрошувачка на кислород во реките (БПК5) и претставува количина на кислород која е неопходна за аеробните микроорганизми да ги разложат органските материи во единица примерок на вода во текот на пет дена. Индикаторот е мерка за квалитетот на водата: колку е пониска вредноста на БПК5, толку водата е поквалитетна. 134

135 Графикон 3. Биохемиска потрошувачка на кислород во реките Извор: Министерство за животна средина и просторно планирање По период на континуиран пораст на загадувањето на реките, забележано е намалување на БПК5 кое достигна 3,5 мг О 2 /л во 2013 година, што укажува на нивна средна загаденост. Намалување на загаденоста во однос на претходната година е забележано на реката Вардар за 1,7 мг О 2 /л) и Црна Река (за 0,4 мг О 2 /л). Во 2013 година, состојбата се влошува единствено на реката Брегалница чие што ниво на БПК 5 се зголеми за 0,4 мг О 2 /л. 5. Тематски подрачја Одбрани здравствено- еколошки приоритети во Република Македонија 5.1. Воздух Квалитет на амбиентен воздух (низ призмата на DPSEEA моделот) Движечки сили, состојби и притисоци Надворешното аерозагадување е најголем здравствен проблем кој влијае слично врз населението и во развиените и во земјите во развој. Во Република Македонија штетните гасови и честички се емитуваат во атмосферата од голем број извори, пред сè од производството на енергија во електраните, издувниот систем на возилата, греењето во домаќинствата, индустриските процеси, согорувањето на земјоделскиот отпад, согорувањето на отпад од дворовите и шумските пожари. Емитираните честички со помош на воздушните струи може да се пренесат стотици километри од изворот на емисија. Емисиите на азотни оксиди во воздухот од индустриските капацитети и од сообраќајот создаваат високи нивоа на стакленички гасови во летните месеци. И покрај разликите во проценетиот удел на неиндустриското согорување како извор на емисии, најновите податоци за емисии во воздухот и временската шема на загадување укажуваат дека главен извор на суспендирани честички во Република Македонија особено во зимскиот период, е 135

136 согорувањето на цврсти горива (дрва) во домаќинствата. Овој заклучок ги поткрепува резултатите од истражувањето спроведено во Скопје во година во врска со изворите на греење во градот. Според него, 26% од домаќинствата користат централно греење. Домаќинствата коишто користат сопствени извори на греење се греат на дрва (58%), електрична енергија (30%), нафта (11%), лигнит (1%) или гас (0,3%), согласно податоците од градот Скопје. Речиси три милијарди луѓе од целиот свет, вклучително и многу домаќинства во Европа и понатаму за готвење и за греење ги користат дрвото, јагленот или другите цврсти горива. Загревањето на домаќинствата со дрво и со јаглен е важен извор на надворешното загадување на воздухот; тоа исто така може да предизвика и значително загадување на воздухот во затворените простории или преку директна изложеност или инфилтрација од надвор. Специфичната големина на проблемот во голема мера варира од географијата, типот на горивото кое е во употреба и технологиите кои се користат. Секоја година прерани смртни случаи се припишуваат на загадувањето на амбиентниот воздух од греење со дрва и јаглен во домовите во Европа. Емисиите од дрво и јаглен за греење предизвикуваат сериозни здравствени последици и го зголемуваат респираторниот и кардиоваскуларниот морталитет и морбидитет. Со горењето на дрвото и јагленот, исто така, се испуштаат канцерогени соединенија (СЗО, 2014б). Изложеност и здравствени ефекти: СЗО процени дека околу 80% од загадувањето на надворешниот воздух е поврзано со прерани смртни случаи кои се резултат на исхемична болест на срцето и мозочни удари, а 14% од смртните случаи настануваат поради хронична опструктивна белодробна болест или акутно долни респираторни инфекции; и 6% од смртните случаи поради рак на белите дробови. (СЗО, 2013). Меѓународната агенција за истражување на ракот заклучи дека загадувањето на надворешниот воздух е канцерогено за луѓето (IARC, 2014). Квалитетот на воздухот е важно прашање кое е суштински поврзано со јавното здравје, економијата и животната средина. Загадениот воздух може да предизвика влошување на здравјето на луѓето, вклучително и предвремена смрт, како и нарушувања на екосистемите. Со тоа се предизвикува огромна економска штета за државата изразена преку намалена продуктивност на работната сила и влошување на состојбата во животната средина. Ефектите на загадувањето на воздухот најмногу се чувствуваат на две нивоа: А) во урбаните средини, каде главно живее мнозинството на населението во Македонија, а каде загадувањето најмногу предизвикува проблеми со човековото здравје; Б) во екосистемите, каде загадувањето на воздухот го попречува растењето на вегетацијата и предизвикува штети на биодивeрзитетот. Податоците од мониторинг станиците од државната мрежа за мониторинг на квалитетот на воздухот покажуваат дека Република Македонија се соочува со значајни проблеми во однос на квалитетот на воздухот, кое има негативно влијание врз здравјето на населението. Секоја година, концентрациите на одредени загадувачки супстанции ги надминуваат граничните вредности пропишани во националната законска регулатива. Проблемот е евидентен во целата земја, а во поголем обем е присутен во урбаните населби, со посебен акцент во Скопје и Тетово. 136

137 Загадувањето на воздухот во градовите во Република Македонија, особено со суспендираните честички (PM 10 и PM 2.5 ), значително ги надминува дозволените граници на загадување на воздухот определени од СЗО, особено во текот на зимските периоди. Тоа е сериозен фактор на ризик за здравјето на луѓето, што го скратува животниот век за повеќе од две години и тоа особено за жителите на Скопје. Концентрацијата на азот диоксид ги надминува дозволените граници на загадување на воздухот определени од СЗО, особено во делови од градот Скопје каде што се одвива густ сообраќај. Според процените на СЗО за оптовареноста на болестите од животната средина, 0,8 од сите DALY/1000 починати (DALY Disability Adjusted Life Years изгубени години на живот приспособени според инвалидитетот/онеспособеност) се последица на урбаното аерозагадување од РМ 10, или околу 300 починати во Република Македонија. Или, здравствените последици од овие недозволени вредности, на годишно ниво придонесуваат за приближно 5 случаи на прерана смрт и 4 случаи на хоспитализација поради респираторни проблеми (Крижановски, 2014 г.). Само во Скопје, согласно процените во 2010 година од умрени лица (без насилна смрт), 110 лица директно се починати како последица на зголеменото аерозагадувањето од РМ 10, како атрибутивен ризик, а од хоспитализирани од респираторни заболувања во 2010 година, 420 болни се како последица на зголеменото аерозагадување од РМ 10. Во неодамнешната студија на Светска Банка во која учествуваа и македонски експерти и институции, со анализа на еколошките податоци и медицинските докази за поврзаноста на аерозагадувањето и здравјето, пресметано е дека приближно смртни случаи годишно во државата се должат на аерозагадување со честички и илјадници изгубени продуктивни денови. Секојдневно луѓето страдаат и од респираторни болести (астма, хроничен бронхитис и др.) кои се причина за повеќе илјади изгубени продуктивни години на живот. Загадувањето со честички ја чинело македонската економија околу 253 милиони евра или 3,2 проценти од БДП во 2011 година (како резултат на високиот број случаи на прерана смрт, трошоци во здравјето, намалената продуктивност на населението и отсуството од работните места на граѓаните). Политики и акции Во земјата е постигнат значителен напредок во областа на заштитата на животната средина и здравјето. Освен тоа постигнат е значителен напредок во усогласувањето на домашното законодавство со законодавството на ЕУ. Националната законска регулатива за заштита на животната средина и на здравјето е добро изградена и во најголем дел усогласена со стандардите на ЕУ. Националниот план за заштита на амбиентниот воздух, усвоен во 2012 година, вклучува активности за намалување на емисиите на гасови коишто се опфатени со Конвенцијата за далекусежно прекугранично загадување на воздухот и насочени кон емисиите од големи извори на загадување (МЖСПП, 2012б). Станува збор за важни активности преку кои треба да се намалат нивоата на позадинско загадување. Сепак, не се предвидени какви било активности во однос на примарната емисија на суспендирани честички. Некои од гасовите (SO 2, NO x, амонијак) се предвесници на суспендираните честички, но имајќи предвид дека голем дел од нив директно се емитуваат во воздухот, активностите за намалување на емисиите предвидени со Планот не се доволни значително да се намали изложеноста на PM 10 и PM 2.5. Списокот на приближно 100 различни мерки предвидени со Планот вклучува и активности за зголемување на уделот на 137

138 природниот гас како извор на енергија во сите сектори, а особено во домаќинствата. Ваквата активност несомнено би ги намалила емисиите на суспендирани честички и ризиците по здравјето поврзани со изложеноста Квалитет на воздухот во затворена средина Движечки сили и состојба: Чадот од цигарите не е единствен загадувач на внатрешниот простор. Повеќето од загадувачките материи и гасови од амбиентниот воздух влегуваат и во внатрешните простории во кои поминуваме голем дел од денот. Врз квалитетот на воздухот во просториите значајно влијание имаат и готвењето, индивидуалните форми на греење, разните испарувања од употребата на средства за одржување хигиена и други производи. Најчесто споменувани ризици за овој воздух се чадот од цигарите, алергените (вклучувајќи го и поленот), јаглеродниот моноксид и азотните оксиди, влагата- мувлата, хемикалиите и радонот. Јонизирачкото зрачење е многу моќен канцероген агенс кој може да предизвика разни видови малигни неоплазми. Сите овие хазарди може да имаат сериозно влијание врз здравјето, посебно на ранливите популациони групи. Мониторинг, изложеност и ефекти Освен пилот- истражувањето за ниво на радон, во Република Македонија досега не се правени истражувања за квалитетот на воздухот во затворените простории. Во склоп на Националниот проект помеѓу Меѓународната агенција за атомска енергија и Институтот за јавно здравје на РМ, спроведен е Мониторинг на радиоактивноста во животната средина, национално истражување на радонот. Согласно Правилникот за граници за изложеност на јонизирачкото зрачење и условите на изложеност во посебни случаи и во вонредни настани (Сл. весник на РМ, бр. 29/2010), дозволените концентрации за радон во затворено се 200 Bq/m 3 за нови објекти и 400 Bq/m 3 за веќе постојни објекти. Најголем број добиени резултати се во интервал до 200 Bq/m 3, поточно во вкупно 322 стана. Во 8 стана е проценета вредност над 400 Bq/m 3 (Свети Николе, Злетово, Крушево, Новаци, Прилеп и во Скопје 3 стана). За сите 15 стана што имаат вредности над 300 Bq/m 3 препорачани се дополнителни мерења. Максималната проценета годишна вредност е 720 Bq/m 3 (Во Крушево). Со оглед на исклучителната важност на здравото домување како еден од основните предуслови за здравје и благосостојба, неопходно е да се воспостави мониторинг на квалитетот на воздухот во просториите, почнувајќи од оние каде што престојуваат децата. Политики и акции: Квалитетот на внатрешниот воздух од здравствен аспект не е регулиран во Република Македонија поради што недостасуваат докази за оцена на степенот на загрозеност на здравјето на населението. Неопходно е воспоставување легислатива за квалитет на внатрешниот воздух во животни и работни услови, хармонизирана со ЕУ директивите и СЗО стандарди, а истите да ги управува локалната заедница во функција на здраво домување на граѓаните. Воспоставување на Национален мониторинг во кој ќе се спроведат мерења на квалитетот на воздухот во просторите на јавните, образовните, здравствените и др. објекти; утврдување на можно присуство на загадувачки материи во затворен простор (продукти на согорувачки процеси за затоплување, чад од цигара, хемиски супстанции од опрема во станот и од средствата за хигиена, мувла, влага, градежни материјали и сл.), во домови за живеење, образовни и медицински 138

139 институции и сл.; Следење на квалитет на внатрешниот воздух и ефектите врз здравјето на луѓето, пред сè на ранливите групи (деца, стари лица, социјално- економски и други маргинални групи и др.); Пилот- истражувањата за радонот пак, јасно укажуваат на потребата за изработка на радонска мапа со единствена база на податоци за концентрациите на радонот и зајакната контрола на градежните материјали и градењето со цел да се утврди точната изложеност на населението и да се преземат мерки за намалување на ризикот од изложеност на радон. Покрај истражувања во оваа област, неопходни се и акции за подигнување на јавната свест за влијанието на квалитетот на воздухот во животната и работната средина врз здравјето на луѓето Вода, водоснабдување и санитација Движечки сили, притисоци: Во Република Македонија постојат главно локални водоснабдувачки системи за градовите, населбите и селата. Многу од нив, првично конструирани за градовите или за населбите, се проширени со цел да се задоволат потребите за водата на локалните рурални области. Исто така, има и регионални системи за водоснабдување: Студенчица за Кичево, Прилеп, Македонски Брод и Крушево; Лукар за Кавадарци, Неготино и 13 села; Дебар за градот Дебар и за неколку околни села; ХС Злетовица за Карбинци, Кратово, Лозово, Пробиштип, Свети Николе, Злетово и Штип. Потрошувачката на вода за пиење пред 1998 година изнесуваше 150 л/жител/дневно, додека од 1999 година до денес потрошувачката изнесува 200 л/жител/дневно и ја рангира Република Македонија на исто ниво, како и земјите од ЕУ. Состојба: Според пописот од 2002 година, бројот на домаќинства кој е поврзан на јавни водоснабдувачки системи изнесува , што претставува 86% од сите домаќинства, додека 7% од домаќинствата се поврзани на сопствен хидрофор или на друг ресурс. Процентот на поврзаност на јавните системи за водоснабдување во општинските урбани области е многу повисок од просекот, се движи од 82% (Берово, Куманово) до 100% во Скопје Општина Центар. Вкупниот број на население поврзан на јавните системи за водоснабдување изнесува жители. Во 2014 година е регистрирано дека жители т.е. 63,1% од популацијата во републиката се снабдува со вода за пиење од централни водоснабдувачки системи, управувани од јавни комунални претпријатија коишто ги исполнуваат законските обврски во однос на обезбедување и контрола на здравствената исправност на водата за пиење (Извештај за вода за пиење за 2014 година. Институт за јавно здравје на РМ; 2015 г.). Останатите се снабдуваат на следните начини: жители (10,34%) во селските населби се приклучени на градски водоводи; жители (22,7%) во селските населби се снабдуваат од локални јавни водоснабдувачки системи, со кои не секогаш стопанисува јавно претпријатие (во најголем дел од овие објекти водата не се дезинфицира, а доколку и се врши вообичаено со хлорни препарати, тоа се врши нерамномерно и нередовно); 139

140 жители (3,86%) во селските населби се снабдуваат со вода за пиење од локални водоснабдувачки објекти (јавни чешми, бунари, извори, пумпи и други индивидуални водоснабдувачки објекти). Пристапот до безбедна вода за пиење изнесува 97% и ја категоризира Република Македонија во групата земји во светот со многу висок пристап, што не ја намалува заложбата на земјата да го подобри пристапот до безбедна вода за пиење до 98% во 2020 година. Мониторинг - Состојба Здравствената исправност на водата за пиење во периодот од година покажува дека процентот на неисправни примероци според физичко- хемиска анализа се движи од 2,9-7,6% (пред сè матност или отсуство на резидуален хлор), додека процентот на неисправни примероци според бактериолошката анализа се движи од 0,8-2,99% (графикон 4). Од графиконот се гледа дека не постојат поголеми варијации и отстапувања во добиените резултати во текот на дванаесетгодишниот период. Таквиот процент на неисправни примероци во однос на физичко- хемиската анализа главно се должи на отсуство или намалена содржина на резидуален хлор во водата за пиење под пропишаните вредности во Правилникот за безбедност на водата или во однос на параметарот матност, особено во Гостивар и Охрид. Графикон 4. Структура на здравствената исправност на примероците вода за пиење за период од година Извор: Институт за јавно здравје на РМ; 2014 г. Понеповолна е состојбата кај селските објекти жители во државата се снабдуваат со вода за пиење од водоводи во селските населби кои користат сопствено извориште и самите стопанисуваат со објектите. Над 20% водите биле неисправни од физичко- хемиски аспект, а речиси 25% биле бактериолошки неисправни. Нерешениот проблем на пречистување на отпадните води е еден од главните притисоци за површинските води. Квалитетот на водата во крајбрежниот појас на површинските води кои се користат за спортски и рекреативни цели и туризам, често е незадоволувачки, освен кај водите на Охридското езеро. Евидентирани се чести загадувања со микробиолошки и органски загадувачки материи. 140