ПРИРАЧНИК ЗА ПОДГОТOВКА НА ПЛАН ЗА УПРАВУВАЊЕ СО РЕЧЕН СЛИВ

Transcript

1 33 ПРИРАЧНИК ЗА ПОДГОТOВКА НА ПЛАН ЗА УПРАВУВАЊЕ СО РЕЧЕН СЛИВ

2 Прирачникот за подготовка на план за управување со речен слив е изработен во рамките на проектот Интегрирано управување со екосистемот во сливот на Преспанското Езеро, кој се спроведува со техничка и финансиска поддршка на Програмата за развој на Обединетите нации (УНДП) и Глобалниот фонд за животна средина (ГЕФ). Гледиштата презентирани во овој текст се гледишта на авторите и не секогаш го отсликуваат официјалниот став на Програмата за развој на Обединетите нации. 33

3 ПРИРАЧНИК ЗА ПОДГОТOВКА НА ПЛАН ЗА УПРАВУВАЊЕ СО РЕЧЕН СЛИВ Автор: проф. д-р Иван Блинков Коавтори: дипл. екон. Звонко Кочовски, Поглавје 8. Економски анализи на користењето на вода и Економски анализи на алтернативите проф. д-р Светислав Крстиќ, Анекс 1 Мониторинг програма Внатрешна контрола: проф. д-р Ордан Чукалиев проф. д-р Светислав Крстиќ м-р инж. Владимир Ставриќ

4 СОДРЖИНА 1 Вовед Европска и национална рамка во врска со водата и планови за управување со речен слив Клучни аспекти на рамковна директива за води (РДВ) и план за управување со речен слив (ПУРС) Процес на планирање и временска рамка Заедничка Европска стратегија за имплементација на РДВ Правна рамка во врска со план за управување со речен слив во РМ Улога на Совет за управување со речен слив во процесот на планирање Речни сливови и подсливови во РМ Подготовка на ПУРС Основни упатства за планерите Основни принципи при подготовка на план за управување со речен слив Содржина на ПУРС Фази при изработка на планот Подготвителна фаза Анализа на природни и социо-економски фактори во сливот Делинеација и типологија на водните тела Делинеација на површински водни тела Типологија на површински водни тела Делинеација и типологија на подземни тела Анализа на притисоци и влијанија врз водните тела (процена на антропогеното влијание врз водните тела) Процена на притисоци и влијанија врз квалитетот на водите Процена на притисоци и влијанија врз квантитетот на водите Штетно дејство на водата (Природни опасности во врска со водата) Класификација на еколошката состојба и референтни услови Класификација на еколошката состојба Референтни услови Економски анализи на користењето на вода Оценка на економското значење од искористувањето на водата Проектирање на трендови кај клучните индикатори и показатели Оценка на тековните трошоци Идентификување на значајните прашања поврзани со управувањето со водата Идентификување на мерки и економско влијание Оценка на трошоците и ефективноста на потенцијалните мерки Конструирање на ефективна програма на мерки Оценка на финансиските импликации на програмата на мерки Оценка дали трошоците се несразмерни Цели на животната средина Анализа на недостатоци (ГАП анализа) Програма на мерки Економска анализа на мерки Еколошка проценка на мерките Изглед и содржина на нацрт планот и предлог планот Заклучоци Фази при подготовка на планот Бариери за навремена и комплетна изработка на планот Времетраење на изработката на планот...84 Анекс 1 Мониторинг програма...87 Анекс 2 ГИС и бази на податоци...99 Анекс 3 Учество на јавноста Користена литература...104

5 Листа на кратенки EEA European Environmental Agency UNFCCC United Nations Framework Convention on Climate Change БПК Биолошка потреба на кислород (за 5 дена) ВВТ Вештачко водно тело ГЕТ Годишен еквивалентен трошок ГИС Географски информационен систем ЕК Европската комисија ЕУ Европска унија ЗП Заштитено подрачје ЗСИ Заедничката стратегија за имплементација (CIS Common Implementation Strategy) ИСКЗ Интегрирано спречување и контрола на загадувањето (IPPC) ЈП Јавно претпријатие ЛЕАП Локален Еколошки Акционен План МЖСПП Министерство за животна средина и просторно планирање МЗШВ Министерство за земјоделство, шумарство и водостопанство МПУРС Менаџмент План за Управување со Речните Сливови НВО Невладина организација НЕАП Национален Еколошки Акционен План НП Национален парк НСВ нето сегашната вредност (NPV Net Present Value) ПМ Програма на мерки ППП Јавно-приватно партнерство ПУРС (Интегрираран) план за управување со речен слив ПУС План за управување со слив РВД Рамковна директива за води (WFD - Water Framework Directive) РМ Република Македонија РУ Референтните услови СЕА Стратешка оценка на влијанијата врз животната средина СИВТ силно изменети водни тела СОЖС Стратегиска оцена на животната средина СУРС Совет за управување со речен слив СУСПЕ Совет за управување со сливот на Преспанското езеро ТИ Технички извештај УХМР Управа за хидрометеоролошки работи

6 Долина на река Пчиња во близина на Куманово / фото: Љ. Стефанов 33

7 ПРЕДГОВОР Овој прирачник е изработен како дел од работните задачи поврзани со изработката на Планот за управување со сливот на Преспанкото Езеро, во рамките на проектот на Интегрирано управување со екосистемот во сливот на Преспанското Езеро. Проектот е финансиран од страна на Глобалниот фонд за животна средина (ГЕФ), а за неговата реализација Министерството за животна средина и просторно планирање добиваше техничка поддршка од Програмата за развој на Обединетите нации (УНДП). При изработката на прирачникот водено е сметка стилот на пишување да се прилагоди на потребите на неговите потенцијални корисници кои би имале одредено познавање од фундаменталните принципи на Рамковната директива за води (РДВ), како и националната регулатива од областа на водите (Законот за води, Законот за водостопанства, Закон за водни заедници) како и друга регулатува од областа на животната средина (Закон за животна средина, Закон за природа итн.). Прирачникот накратко ги опишува општите принципи за планирање и управување со речен слив, а се базира на искуство стекнато од изработката на Планот за управување со сливот на Преспанското Езеро. Прирачникот е изработен од страна на експертскиот тим Геотехнички инженеринг (ГТИ) од Скопје, ангажирани од страна на УНДП за изработка на Планот и Прирачникот. 33

8 Кањонот Матка на Треска / фото: Љ. Стефанов 33

9 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив 1. ВОВЕД Планирање и управување со речен слив е процес што ги обединува: жителите во сливот претставниците на владата организациите на засегнати чинители Овој процес треба да овозможи одржливо управување на водата и ресурсите поврзани со неа за сегашните и наредните генерации. Интегрираран план за управување со речен слив (ПУРС) е документ одобрен од страна на релевантните субјекти на сливот. Овој документ ги опишува потребните акции и ресурси како и временската рамка потребни за достигнување на одржлив и функционален слив. Интегрираниот ПУРС е всушност патоказ за управување со водните ресурси во иднина. За подготовка на ПУРС покрај законските одредби во Законот за водите и подзаконските акти, постојат и бројни документи-упатства изработени од страна на секретаријатот на Рамковната директива за води при Европската комисија (ЕК). [ ] Методологијата дадена со Документите-упатства треба да биде прилагодена кон регионалните и нациналните услови во рамките на Директивата. Упатствата предлагаат една генерална методологија. Таму се дадени принципите и процесите на циклусот на управувањето. Поради различноста на условите во Европската Унија, логичниот пристап и одговор на барањата ќе варира од еден слив до друг. Предложената методологија треба да биде прилагодена кон специфичните услови. (WFD, guidance document nr.11- Planning process) Во текот на изработката на пилот ПУРС, увидени се многу детали кои го отежнуваат, олеснуваат или недостасуваат во процесот, согласно востановените принципи на изработката. Тоа е сосема логично ако се знае дека регионалната и локалната состојба има силно влијание врз содржината на деталите и нивната разработка при изработката на ПУРС. Ова се однесува на нивото на разработка и деталите на поедините фактори за секој слив, кои што идните планери треба да ги определат самите врз основа на насоките од овој прирачник како и нивното претходно искуство. Планот за управување со сливот претставува стратешки плански документ и оперативен водич за имплементација на мерките кои што треба да постават основа за интегрирано, техничко, еколошки и економски прифатливо и одржливо управување со водите во сливот за време од 6 години. Во согласност со барањата на проектната задача, тимот за изработка на планот за управување со сливот се фокусираше на идентификување на релевантните локални проблеми кои стојат на патот на постигнување на еколошките цели согласно барањата на регулативата. 7

10 Долина на река Мздрача, Шар Планина / фото: Љ. Стефанов 33

11 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив 2. ЕВРОПСКА и НАЦИОНАЛНА РАМКА ОД ОБЛАСТА НА ВОДИТЕ И ПЛАНОВИ ЗА УПРАВУВАЊЕ СО РЕЧЕН СЛИВ 2.1 Клучни аспекти на Рамковна директива за води (РДВ) и Плановите за управување со речен слив (ПУРС) Како земја со кандидатски статус, РМ има задача да ги транспонира во домашното законодавство и имплементира одредбите од РДВ (WFD 2000/60/EC). РДВ е развиена по пошироки консултации на ниво на ЕУ во текот на 90-те години од минатиот век откако беше увидена разнообразноста во Европската политика за водите, а со тоа и потребата за рамковно законодавство кое треба да обезбеди интегриран пристап кон заштитата и управувањето со водните тела во Европа. Клучни елементи на РДВ се: РДВ има 25 члена: заштита на сите води (површински и подземни) на холистички начин постигнување на добар квалитет на водите ( добар статус ) до 2015 година интегрирано управување со водите на ниво на речни сливови комбиниран пристап на контрола на емисиите и стандардите за квалитет на водата и исфрлање од употреба на особено опасни материи, економски инструменти: економска анализа и добивање на реални цени со цел да се промовира одржливо користење на водата учество на граѓаните и засегнатите страни 9 Член 1: Цел Член 2: Дефиниции Член 3: Административно уредување Член 4: Цели и исклучоци Член 5: Еколошка и економска анализа Член 6: Заштитените подрачја Член 7: Користење на вода за пиење Член 8: Мониторинг програма Член 9: Цена на водата Член 10: Комбиниран пристап (важно за 76/464/EEC) Член 11: Програма на мерки Член 12: Прашања кои не се споделуваат на ниво на членки на ЕУ Член 13: План за управување со речен слив Член 14: Учество на јавноста Член 15: Известување Член 16: Загадување на површинските води приоритетни супстанции Член 17: Загадување на подземните води Член 18: Комисиски извештаи Член 19: Планови за идни заеднички мерки Член 20: Технички адапатации кон директивата Член 21: Регулаторни комитети Член 22: Укинувања и преодни одредби Член 23: Казни Член 24: Транспонирање Член 25: Стапување во сила

12 Во рамки на РДВ има неколку анекси и тоа: Анекс I: Известување на надлежните органи (врска со Член 3) Анекс II: Карактеризација (типологија и силно изменети водни тела СИВТ) и еколошка анализа (притисоци и влијанија) (Член 5) Анекс III: Спецификации на економска анализа (Член 5) Анекс IV: Листа на заштитени подрачја (Член 6) Анекс V: Цели (дефиниции на нормативи), елементи на квалитет, мониторинг, класификација и известување (Член 4 и 8) Анекс VI: Листа на мерки (Член 11) Анекс VII: Елементи на план за управување со речен слив (Член 13) Анекс VIII: Листа на загадувачи Анекс IX: Ќерки Директиви Анекс X: Листа на приоритетни супстанции (врска со членот 16) Анекс XI: Карти на Екорегионот (врска со Анекс II - типологија) Главната цел на РДВ е постигнувањето на добар статус на сите води до 2015 година. Ова е базирано на еден плански циклус составен од: Карактеризација на речен слив Воспоставување на ефективна програма за мониторинг Консултации, изготвување и објавување на нацрт план за управување со реченслив Изготвување на програма на мерки во финалниот план за управување со сливот Преглед (последователни циклуси на планирање) во изготвувањето на план за управување со речен слив РДВ очекува ПУРС-и да бидат подготвени за секој речен слив односно област и треба да ги содржат главните елементи утврдени со Директивата. Всушност, планот исполнува три главни цели: Архива на документација и механизам за инвентаризација на податоци и информации, односно влијанието на човековите активности врз водните тела, еколошките цели за површинските и подземните води, тековен квалитативен и квантитативен статус на водите Координирање на програмата на мерки и другите релевантни планови и програми во рамките на речниот слив Формирање на механизам за известување до ЕК за главниот напредок како што се бара со Директивата член 15. Уредба 221/2004. (VII. 21.) Процес на планирање и временска рамка според РДВ 10 Плановите за управување со сливови се предмет на континуирано подобрување и ревизија. Нивното ажурирање треба да се изведе во два периоди од по шест години (циклуси на планирање со повторување во 2015 и 2021 година соодветно) што ќе резултира со подобрувања засновани на подобрената достапност на податоците и нивното усогласување со промените, техничките, социоекономските и институционалните услови и договори во одделни речни сливови. РДВ бара поставување на цели за сите назначени водни тела и усогласеност со целите за животната средина и стандардите воспоставени за заштитените подрачја во речниот слив. Овие цели мора да бидат исполнети преку спроведување на програмите на мерки, во пропишаните временски рамки од 2015, 2021 и најдоцна до 2027, за земјите членки на ЕУ. Во Република Македонија се изработи првиот пилот план за управување со сливно подрачје на примерот на сливот на Преспанското Езеро со важност од 6 години. Одлуките за временско отстапување за постигнување на целите за животната средина треба да бидат јавно оправдани. Повторувањето е клучниот механизам вграден во процесот на планирање на речниот слив. Тоа ќе биде потребно за да се идентификуваат целите, да се разгледаат можните мерки за нивно исполнување,

13 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив да се разгледа техничката изводливост, трошоците и придобивките од спроведувањето на тие мерки итн. Во однос на ова, потребно е повторно да се разгледаат целите како и нивни алтернативи. 2.3 Заедничка Европска стратегија за имплементација на РДВ Воведувањето на РДВ бара сите земји-членки да елаборираат интегриран план за управување со сливот. Овој план е еколошки воден, економски базиран и се потпира на учество на заинтересираните страни во различните фази на неговата изработка. Во управувањето со водите и во процесот на донесување одлуки директна или индиректна улога имаат голем број на чинители. Заедничката стратегија за имплементација (ЗСИ) се донесува за да им помогне на земјите-членки да ја воведат РДВ во пракса преку изработка и публикување на прирачници и препораки кои упатуваат на тоа како треба да се работи и постапува за да се имплементира директивата. Исто така стратегијата нуди и низа на други придружни информации. ЗСИ се базира на принципите на размена на информации и искуства, развој на заеднички методологии и пристапи, вклучувајќи експерти од земјите-кандидати и вклучување на сите засегнати страни со цел: Креирање на заедничко разбирање за клучните процеси и барања за поддршка на директивата Идентификување и обезбедување на насоки за земјите членки за чекорите и фазите за имплементација на процесот на планирање Идентификување на добри практики и препораки за успешно планирање и управување со речен слив Голем број на корисни материјали и документи во однос на процесот на имплементација на РДВ низ Европа, изготвени од страна на разни работни групи во текот на изминатите неколку години се достапни на веб страницата Правна рамка во врска со план за управување со речен слив во РМ Сите активности во врска со планирањето и управувањето со речен слив се обработени во Законот за води (Службен весник на РМ, бр. 87 од година). Во Член 5 од овој закон (Начела за одржливо управување со водите) во начелото бр. 5 (за одржливо управување со водите) наведено е следното: [ ] Начело на интегрираност - при управувањето со водите мора да се има предвид меѓусебната поврзаност на површинските и на подземните води, нивниот однос со крајбрежното земјиште, водните живеалишта, екосистемите зависни од вода и со другите медиуми на животната средина, согласноста на директно инволвираните институции и корисници и врската со другите сектори, соработката за прашањата на меѓудржавните води, како и интегрирање на мерките и активностите за заштита на водите во сите развојни, стратешки, плански и програмски документи кои ги донесуваат органите на Република Македонија и единиците на локалната самоуправа. 11

14 Црна Река во близина на с. Старавина, Мариово / фото: Љ. Стефанов Сите сливови во РМ спаѓаат во категоријата меѓународни, а нивното управување го регулира член 10 став 2: [ ] Заради остварувањето на целите на овој закон органот на државната управа надлежен за вршење на работите од областа на животната средина презема активности за координирање на плановите за управување со подрачје на меѓународен речен слив и програмите на мерки, со надлежните органи на соседните земји кои припаѓаат на подрачјето на меѓународниот речен слив. Според член 13 став 3, Одржувањето и подобрувањето на режимот на водите се врши во согласност со плановите за управување со речните сливови. Ова значи дека изработката на планови за управување со речен слив е задолжителна обврска. Според овој закон, извадање на дозволи, водостопански согласности за проектирање, концесии, како и условите за заштита на водните екосистеми и на екосистемите зависни од вода мора да бидат во согласност со Водостопанската основа и Планот за управување со речниот слив. Ова значи дека планот треба да биде и оперативен бидејќи од него зависат многу активности. Членови се однесуваат на начинот на изработка, ревидирање, ажирурање, содржина, измена, дополнување, спроведување и оцена на влијанието на плановите за управуање со речен слив. Многу други членови од законот се исто така поврзани со Планот за управување со речен слив и се однесуваат за одделен елемент, или дејност директно поврзана со планот. Во врска со Законот за води и изготувањето на планови за управување со сливови донесени се и следните посебни подзаконски акти правилници ( Службен Весник на РМ, бр 148 од ) : Правилник за содржината и начинот за подготвување на плановите за управување со речните сливови, Правилник за содржината и начинот за подготвување на програмата на мерки и Правилник за методологијата за проценка на речните сливови Покрај Законот за водите, постојат и други закони (пр. за природа и животна средина) кои имаат допирни точки со проблематиката на водите. 12

15 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив 2.5 Улога на Советот за управување со речен слив во процесот на планирање Суштинско значење за одржливоста на планирањето и управувањете со еден слив е зајакнување на на меѓусекторската соработка и воспоставување на партнерства помеѓу релевантните засегнатите страни на сите нивоа национално и локално, бизнис секторот и населението, како најдирекни засегнати страни. Законот за водите поставува единствен механизам за меѓусекторска соработка и воспоставување на партнерства помеѓу релевантните учесници на сите нивоа, земајќи ги во предвид сите релевантни интереси во процесот на планирање на управувањето со водите. Ова е практично презентирано со воспоставувањето и работата на т.н. Совети за управување со речните сливови (СУРС). Овие совети како професионални консултативни тела се наменети да дејствуваат како организирани форуми за време на процесот на планирање, земајќи ги во предвид потребите на сите засегнати страни. Во став 4 од член 223, кој се однесува на Советот за управување со речен слив се наведува: [ ] За подрачје на речен слив кое се протега на поголема површина или чии активности се поголеми и/или се распоредени на начин така што можат да се групираат, министерот кој раководи со органот на државната управа надлежен за работите од областа на животната средина може да формира совет за управување со делови од подрачје на речен слив на начин определен со ставовите (2) и (6) од овој член. Согласно оваа одредба е формиран и Советот за управување со сливот на Преспанското езеро. Во овој совет учествуваат претставници на сите релевантни субјекти кои на некој начин се поврзани со управувањето со водите во сливот на Преспанското Езеро. Во Советот за управување со сливот на Преспанското Езеро партиципираат претставници од националната администрација (Министерство за животна средина и просторно планирање, Министерство за земјоделство, шумарство и водостопанство, Министерство за транспорт и врски, Министерство за економија), локалната администрација (Општина Ресен), Управите на националните паркови, Хидробиолошки завод од Охрид, јавното водостопанско претпријатие, јавното комунално пртепријатие, јавното претпријатие за стопанисување со шумите, претсавници на индустрискиот сектор, претставници од водните заедници, здруженијата на земјоделски производители, невладиниот сектор и др. Претседавач на Советот и негови заменици се назначени од страна на Министерството за животна средина и просторно планирање. При изработката на Планот за управување со Преспанското Езеро одржани беа неколку работилници. Првата работилница имаше цел да ги запознае засегнатите чинители со процесот на изработка на плановите, а притоа беше и назначен Совет за управување со сливот на Преспанско Езеро. На наредната работилница пред Советот претставена беше еколошката состојба на водите од сливот (врз основа на најновите сознанија од спроведувањето на програмата за мониторинг на слиовот). Откако беше изработена предлог верзија на програмата на мерки, истите беа претставени пред Советот. Оваа фаза претставува клучен момент за изготвувањето на планот. Тука Советот дискутира по однос на програмата на мерки, ја отфрла, ја прифаќа, или ја дополнува. Штом е прифатена предложената програма на мерки (без или со некои долнителни мерки предложени од претставници на Советот), истата се преточув во нацртплан. По изработката на нацрт палнот, согласно законската регулатаива тој се дава на увид и коментари на целокупната јавност согласно член 67 од Законот за води. 13 Според член 66 од Законот за водите, при изработката на плановите за управување со речен слив, се земаат предвид мислењата на Советот за управување со подрачјето на речен слив и Советите за управување со делови од подрачје на речен слив. СУРС треба да биде вклучен во планскиот процес во сите фази, од почетокот до крајот. За таа цел се одржуваат постојани непосредни контакти помеѓу тимот кој го подготвува Планот и СУРС.

16 Долен тек на Вардар, с. Ѓавато / фото: Љ. Стефанов 2.6 Речни сливови и потсливови во РМ Законот за води дефинира дека управувањето со водите треба да се врши на ниво на речен слив, како хидрографски единици области, кои се независни од административно територијалните граници во државата. Површинските води Во Република Македонија покриваат 477 km 2, што претставува 1,88% од територијата. Постојат околу 35 реки, 53 природни и вештачки езера. Водите во РМ генерално припаѓаат во 3 морски слива: Јадрански, Црноморски и Егејски Слив. Слика 1 Речни сливови во РМ К ри в а Р е к а В а р д а р П ч и њ а Бр е г а л н и ц а Д р и м Ц р н Т р е с а к В а р д ар Ц р н а Р ек а Вардарски Слив Црнодримски Слив Струмички Слив Слив на јужна Морава 14

17 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив Во Јадранскиот слив (3359 km 2 или 13.06% од територијата на РМ), гравитираат: реката Црн Дрим (вклучувајќи ги Охридското и Преспанското Езеро) и реката Радика. Во Дунавскиот слив (44 km 2 или 0.17%) припаѓа изворишниот крак на реката Биначка Морава. Егејскиот слив (22310 km 2 или 86.76%) е поделен на 2 речни слива: сливот на Струмица (1649km 2 или 6,41%) во кој припажаат сливовите на река Струмица, Циронска и Лебничка Река и сливот на реката Вардар кој опфаќа 20661km 2 или 80,35%) во кој спаѓаат сливовите на реките: Врадар, Треска, Лепенец, Пчиња, Црна Река и други. Покрај горенаведените речни сливови во РМ се издвоени и потсливови и истите се прикажани на сликата 2. Слика 2 Потсливови во РМ Лепенец Биначка Морава Пчиња Горен Вардар К ри в а Р е к а Брегалница Радика В а р д а р П ч и њ а Бр е г а л н и ц а Д р и м Ц р н Т р е с а к В а р д ар Дворишка Ц р н а Р ек а Струмица Црни Дрим Вардар Дојран Црна Река Во Јадранскиот слив кој зафаќа 3359 km 2 гравитираат: реката Црн Дрим (вклучувајќи ги Охридското и Преспанското Езеро) и реката Радика. Со оглед на големината но и поради специфичноста на хидрографијата, најлогична е поделба на управувањето со водите на територијата на сливот на Црн Дрим. Деловите треба да бидат управувани делумно како делови од еден голем слив, но и целосно во рамки на својата територија. Заради специфичноста на хидрографијата, сливот на Преспанско Езро е издвоен како уште еден потслив во рамки на сливот на Црн Дрим. 15

18 Бислимска Клисура, Пчиња / фото: Љ. Стефанов 33

19 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив 3. ПОДГОТОВКА на ПУРС 3.1 Основни упатства за планерите На идните планери им стојат на располагање разни документи и упатства кои се публикувани на разни интернет страни. На следиот линк моментално се наоѓааат 26 документи упатства кои се слободни за превземање, а кои се однесуваат на процесот на планирање ( 1) Економија и животна средина 2) Идентификација на водни тела 3) Анализа на притисоци и влијанија 4) Вештачки и силно модифицирани водни тела 5) Преодни и крајбрежни води типологија, референтни услови 6) Мрежа за интеркалибрација 7) Мониторинг 8) Учество на јавноста 9) ГИС за РДВ 10) Типологија на реките и езерата 11) Процес на планирање 12) Мочуришта 13) Класификација 14) Процес на интеркалибрација 15) Мониторинг на подземни води 16) Подземни води во заштитени подрачја за вода за пиење 17) Директни и индиректни показатели во врска со директивата 2006/118/EЦ 18) Состојба на подземните води и оцена на трендот 19) Хемиски мониторинг на површинската вода 20) Исклучоци на целите за животната средина 21) Упатство за известување во рамките на рдв 22) Ажурирано ГИС упатство 23) Проценка на еутрофикацијата во контекст на европската политика за води 24) Управување со речен слив во однос на климатските промени 25) Хемиски мониторинг на седиментите и живиот свет 26) Проценка на ризикот и концептуални модели за подземните води. 17 Покрај овие основни документи упатства, на бројни интернет страници се наоѓаат и примери од изработени планови и делови од планови кои можат да послужат како модел. Доминираат планови за големи реки (Дунав) и реки во рамничарски густо населени подрачја. Тешко се наоѓаат планови за ридско планински сливови какви што се сливовите во РМ, како и во Австрија и Германија. Покрај ова има и интернет форуми на кои може да се најдат одговори при различни потешкотии и нејаснотии при изготување на планови.

20 3.2 Основни принципи при подготовка на план за управување со речен слив Основни или појдoвни принципи при планирањето се: интегриран процес на планирање транспарентен процес на анализа и одлучување планирање на ниво на речен слив и потслив работење во партнерство со други регулаторни тела поттикнување активност и рано вклучување на поголем број на засегнати страни потреба на дерогација/одложување на одредени цели за постигнување на одржлив развој, подготовка на анализа на трошоците (цената) и ефектите на целосниот опсег за можните мерки соодветна и правична поделба на трошоците управување со неизвесноста развивање методологии и повторни анализи а) Интегриран процес на планирање РДВ има за цел интегрирано планирање на водните ресурси, земајќи ги во предвид еколошките, економските и социјалните аспекти во управување на површинските и подземните води. При подготовката на ПУРС треба да се земат во предвид постојните планови за управување со водите (доколку ги има) кои се во процес на имплементација, како и плановите на другите сектори кои можат да влијаат врз водите. б) Транспарентен процес на анализа и одлучување Процесот на планирање во суштина е процес на последователни одлуки во однос на поставувањето на целите, идентификување на ризикот, сетот на мерки и реалните стратегии за имплементација, како и програмата на мерки. На тој начин всушност се формира и главниот дел на ПУРС. Нивото на анализа која се врши треба да биде доволно детална за да се оправда одлуката што ќе се избере, а истата треба да биде опишана на стил и ниво разбирлив од засегнатите страни. в) Планирање на ниво на речен слив Нивото на регионалното планирање треба да биде во интеракција со националните формати, одредници, инструменти и буџет, како и со локалните планови и потреби. г) Работење во партнерство со други регулаторни тела Регионалните управи за управување со водите и животна средина се најважните институции на регионално ниво и логично е дека тие треба да имаат клучна улога при изработката на ПУРС. Подготовка на регионален план во суштина преставува политика и координација на политиките во разни полиња, за што често е потребно и лидерство. д) Поттикнување активности и рано вклучување на поголем број на засегнати РДВ стимулира активно учество на заинтересираните страни во форма на формални консултации во врска со планот, проблеми поврзани со управувањето и нацрт ПУРС. ѓ) Употреба на дерогирани цели за реализација на одржлив развој Во многу области добар еколошки статус не може да се постигне во даден временски период и врз основа на расположивите ресурси. Според РВД, програмата на мерки содржи реални мерки т.е. мерки кои може да се имплемемнтираат. Доколку некои мерки предизвикуваат големи социоекономски последици по населението, во тој случај се користи дерогација (одложување или намалување на посакуваните цели). Идентификацијата и оправданоста на овие исклучоци треба да се смета за составен дел на процесот на планирање. 18

21 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив е) Анализа на трошоците (цената) и ефектите на целосниот опсег за можните мерки Треба да се разгледа целиот спектар на потенцијални мерки кои се на располагање. Физичките мерки, како што се капацитетите за третман и реставрација може да бидат проектирани и на регионално, па дури и на локално ниво. Системи на лиценци (овластувања, акредитации) може да се користат за контрола на емисиите на регионално ниво. Претходна селекција, особено врз основа на цената на чинење, на мерките и ефектите кои се постигнуваат со тие трошоци ќе помогне да се дефинираат мерки, кои се реални и ефективни. ж) Соодветна и правична поделба на трошоците Важно е да се процени распределба на трошоците на потенцијалните мерки помеѓу различни групи на корисници со цел да се утврди дали ќе биде надминато нивото на нивните економски капацитети, како и да се утврди потребата за економски и финансиски инструменти, или дури и да се намалат преамбициозните инвестиции со цел да се се постигне реална програма на мерки. Едноставно речено, доколку некоја мерка се однесува на водоснабдувањето, таа ќе влијае на цената на водата што ја плаќа населението и треба да се утврди дали таа цена ќе биде прифатлива и одржлива за нивниот економски статус. з) Уравување со неизвесност Сигурноста не треба да се смета како предуслов за превземање на акција. Најдобар начин да се интегрираат неизвесностите е да се искористи анализа на трошоците и ефектите од нив, земајќи ги во предвид очекуваниот опсег на потенцијалните ефекти и потенцијалните трошоци. Кога средствата се ограничени, приоритет треба да биде даден на веќе докажана технологија. Мониторингот во наредните години треба да се користи за да се ограничи неизвесноста и да може при изработка на идниот план да се добие добра основа за донесување одлуки за инвестиции. ѕ) Изготвување на методологии и повторни анализи РДВ смета дека процесот на изготвувањето на планови за управување со сливови преку учење низ работа, кој опфаќа неколку надградби врз основа на подобрено разбирање на водите, претставува и најдобар начин да се постигнат целите. Мониторингот ќе го подобри тоа знаење, а ќе го оцени и влијанието на имплементираните мерки. Мерките насочени кон подобрување и повторување на ова знаење, тестирањето на потенцијални ефективни мерки и нови иновативни прописи, имаат иста важност со конкретните физички мерки предвидени во секој ПУРС. 3.3 Содржина на ПУРС Постојат 3 основни подзаконски акти правилници кои треба да се користат при подготвување на планови за управување со сливови, а истите може да се најдат во Службен Весник на РМ, бр 148 од ): Правилник за содржината и начинот за подготвување на плановите за управување со речните сливови Правилник за содржината и начинот за подготвување на програмата на мерки Правилник за методологијата за проценка на речните сливови Во овие прaвилници се презентирани главните поглавја како и нивоата на нивна разработка. Правилниците се всушност прилагодени на Европските услови, но поради разликите на локалниот контекст во РМ, потребно е воведување на дополнителни поглавја како составен дел на еден ПУРС. 19

22 Генерално, секојa планска и техничка документација ги содржи следните делови: Насловна страна Општи информации за проектот и изготвувачите Содржина на материјалот Прилози Насловната страна ги содржи основните информации за проектот (наслов на проект, проектна програма, идентификационен број, инвеститор, изготвувач и симболи на фирмите инвеститор и изготвувач). Во воведниот дел се содржани подетални информации за проектот како што се: број на договор, времетраење на проектот, листа на изготвувачи по потпоглавја итн. Вообичаена пракса е на почетокот да се вметне и резиме кое ги содржи накратко главните детали од суштинскиот дел на планот. Во ПУРС, вообичаено треба да бидат вклучени следниве содржини: генерален опис на подрчјето со особен осврт на тематиката на планот (пр. управување со води) видови на антропогени активности и можни проблеми опис на бариери при планирањето (во овој случај локации на заштитени подрачја според различна регулатива) опис на еколошкиот статус на водите опис на целите на идниот план економска анализа во врска со користењето на водите програма на мерки изготвена со примена на анализа на исплатливост (cost-effectiveness analysis) опис на учеството на јавноста начин на имплементација на планот (потребни ресурси, динамика и тн). Меѓутоа, горенаведеното се однесува на финалниот изглед на планот, додека пак во текот на изработката има многу подетални активности кои ќе бидат презентирани во наредните поглавја. 3.4 Фази при изработка на планот Изработката на ПУРС се состои од неколку суштински фази кои се прикажани на наредната слика. класификација поставување цели програма на мерки покажува кај кои водни тела е достигнат добар статус но и каде треба да се имплементираат мерки овој процес дефинира специфични цели на животната средина за секое водно тело ПМ вклучува правила и прописи за контролирани активности мониторингот преку користење на биолошки индикатори и стандарди, ја отсликува состојбата во животната средина еколошки стандарди мониторинг мониторингот ќе овозможи информации за поддршка на целиот процес, почнувајќи од класификација на состојбата па до процена на ефективноста на програмата на мерки 20 Слика 3 Клучни фази при изработка на Планот

23 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив За да се дојде до финалниот ПУРС постојат повеќе фази на изработка и тоа: подготвителна фаза анализа на факторите кои влијаат на статусот на водите утврдување статусот на водите и антропогеното влијание анализа на недостатоци, еколошки цели и програма на мерки подготовка на нацрт план финален план Со оглед на недостатокот на податоци потребни за планот, паралелно за време на негова изработка се врши и мониторинг на водите, а во исто време се воспоставува и ГИС база на податоци. Учеството на јавноста е задолжително уште од почетокот на изработката на планот. Согласно регулативата од областа на животната средина, ваквиоте планоти исто така подлежат на процес на Стратегиска оцена на животната средина (СОЖС) Подготвителна фаза Првата (подготвителна) фаза на проектот се однесува на прибирањето на релевантна документација во врска со проектот и тоа: документација на национално ниво: просторен план на државата, НЕАП, План за управувавање со водите, Стратегија за управување со водите и сл. различни планови и проекти кои се однесуваат на подрачјето на регионално ниво какви што се: просторен план за регионот, планови и стратегиски документи на регионално ниво, или планови кои се заеднички за неколку соседни општини локални стратегии за економски развој, локална стратегија за туризам, ЛЕАП, урбанистички планови планови за управување со други ресурси (шуми, земјоделство, минерали...) планови за управување со заштитени подрачја во рамките или надвор од подрачјето планови кои вклучуваат користење на водите за различни потреби различна техничка документација (физибилити студии, основи, идејни проекти) разни студии за подрачјето други планови и проектна документација 21 Покрај планска и техничка документација во оваа фаза се прибираат сите расположиви бази на податоци во врска со водите. Во Управата за хидрометеоролошки работи (УХМР) се наоѓаат податоци потребни за утврдување на разни хидролошки пресметки: низи на врнежи, интензивни врнежи, протеци на вода на разни хидрометриски профили, протеци на нанос, нивоа на вода во езерата, евапотранспирација, брзини на ветрови итн. Некои податоци кои се однесуваат на квалитетот на водите вклучувајки и води за пиење и капење се наоѓаат во УХМР, Институтот за јавно здравје и Регионалните центри за јавно здравје. Одредени податоци за квалитетот на водата за пиење се среќаваат и во комуналните претпријатија кои управуваат со системот за водоснабдување. Кај нас за жал не може да се обезбедат комплет податоци за квалитет на водата според РДВ. Поради тоа во почетокот на изработка на планот треба да се вопостави и реализира едногодишна мониторинг програма. Во Управата за водостопанство при Министерство за земјоделство, шумарство и водостопанство (МЗШВ) се наоѓаат многу особено корисни податоци во врска со водите за цела Македонија. Дел од податоците можат да се добијат и од локалните институции или подрачните единици на нациналните институции.

24 22 Со податоци за шумите и шумарството располагаат дирекцијата на ЈП Македонски шуми во Скопје, како и регионалните подружници на ова ЈП лоцирани во градовите низ РМ. Шумарските планови (посебно плановите за стопанисување со шумите) покрај тоа што се наоѓаат во наведените институции, може да се најдат и во секторот за шумарство при МЗШВ. Посебни планови за одгледување и заштита на шуми со посeбнa намена (ако има такви во подрачјето) се наоѓаат во институцијата што управува со таква шума (во случајот на Преспа тоа се ЈИ Национален парк Пелистер и ЈИ Национален парк Галичица ). Копии од овие планови треба да има и во МЗШВ (сектор шумарство) и МЖСПП. Планови за управување со заштитени подрачја согласно Законот за природа имаат институциите кои управуваат со нив, како и МЖСПП (Управа за животна средина). Многу од неопходните информации се добиваат токму од овие планови, пособено околу границите на заштитеното подрачје, нивото на заштита, но и за останатите елементи. Според Законот за водите, предвидено е формирање на заштитни зони околу извори за водоснабдување, места назначени за рекреативни потреби, подрачја чувствителни на нитрати и урбани отпадни води, подрачја определени како заштитено природно наследство, места наменети за заштита на растителни и животински видови кои се економски значајни, живеат во води или нивниот опстанок е зависен. Досега во државата не се прогласувани ваков тип на зони согласно новиот Закон за води. Такви заштитни зони околу изворите за водоснабдување се прогласувани согласно досегашната регулатива, а таквите акти ги донесуваа Советите на Општините. За изворот Рашче е изработен и просторен план кој е усвоен од страна на Собранието на РМ. Вакви просторни планови според Законот за просторно планирање покрај за просторни единици се изработуваат и за подрачја од посебен интерес (заштитени подрачја). Нив ги изработува Агенцијата за просторно планирање, а во нив може да се најдат бројни релевантни податоци. Податоци во врска со земјоделството се добиваат од подрачните единици на МЗШВ. Покрај нив, здруженијата на земјоделски производители на локално ниво, како и Агенциите за поттикнување на развојот на земјоделството имаат свои податоци. За користењето на водите за наводнување, податоците се добиваат од јавното водостопанско претпријатие кое делува на просторот како и од водните заедници. Генерално податоците кои се однесуваа за наводнувањето ги има во Министерството за земјоделство, шумарство и водостопанство. Податоци за водата за водоснабдување се добиваат од локалните / регионалните комунални претпријатија. Стопанските субјекти кои користат свој извор за водоснабдување со техничка вода исто така располагаат со свои податоци. Користењето на водните ресурси од индивидуални извори на водоснабдување, иако е дефинирано со законската регулатива, сепак не е доволно опфатено со подзаконските акти. Имплементацијата во пракса исто така отсуствува и може да се случи, како што е случајот на Преспанскиот слив да има околу нерегистрирани бунари кои се користат за наводнување. Точниот бој на бунари е речиси неможно да се утврди. Најблизок извор на информации се евиденции на фирмите кои вршат дупчење на бунари. Останатите потребни тематски податоци честопати тешко се обезбедуваат. Податоци во хартиен формат за геолошката структура и хидрогеолошки карти се наоѓаат во Министерството за економија, сектор за минерални ресурси. Постојат карти во хартиен и дигитален формат во размер 1 : односно 1 : , како и толкувачи за основната геолошка карта. Некои региони се обработени и детално во размер 1 : , но таквите карти се само работни. Педолошка карта на РМ во размер 1 : не е довршена. Карта на вегетација на РМ во размер 1 : не довршена. Податоци во ГИС формат, но во поситен размер (1 : односно 1 : ) се наоѓаат во Агенција за просторно планирање. Агенцијата за катастар на недвижнини (порано Управа за геодетски работи) нуди топографски карти во размер 1 : во хартиен, аналоген и дигитален формат. Новите карти добиени врз основа на аерофотоснимањето 2004, се изработен за голем дел од РМ. Постои и официјален ценовник на услугите. При употреба на новите карти треба да се внимава на тематскиот слој користење на земјиштето бидејќи при работата со нив во изминатиов период утврдени се повеќе грешки. Затоа се препорачува да се користат и орторектифицирани аерофото снимки. За територијата на РМ можат да се најдат повеќе сателитски снимки кои можат слободно да се набават од различни извори, но освен генерално за ПУС за река Вардар, во други случаи не се препорачуваат

25 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив со оглед на слабата резолуцијата на овие снимки. Од друга страна сателитските снимки со висока резолуција (<1m) се со висока цена и опфаќаат мала површина. Како најдобар извор на препрачани снимки со висока резолуција е постоечката база на аерофотоснимки во Агенцијата за катастер на надвижности. Со голем дел од податоците располага и Државниот завод за статистика. По прибирањето на целокупната документација, потребно е да се изврши избор на податоци кои ќе бидат понатаму користени. Вообичаено во различна документација, дури и од официјални државни извори, постојат разлики во податоците. Многу е тешко да се каже кои се точните вредности, па тоа е оставено на проценката изготвувачите на планот врз основа на нивното искуство со планска документација. По прибирањето на целокупната документација треба да се отпочне со формирање на ГИС база на податоци. За ПУС во нашата држава работниот размер треба да е 1 : Прва работа е продукција на основни работни карти за експертите од различните области. Притоа, експертите може да користат основни топографски карти, но и комбинирани карти составени од разни тематски слоеви Податоци за квалитет на водата има многу малку, а пак потребни податоци според РДВ во РМ скоро и да нема. Затоа веднаш во оваа подготвителна фаза треба да се воспостави мониторинг програма за следење на површинските и подземните Анализа на природни и социо економски фактори во сливот 23 Ова е стандардно поглавје во секоја планска документација. По прибирањето на сите податоци следува нивно средување и документирање. Сето тоа се прави во една студија која претставува и посебен технички прилог кон ПУРС. Податоците од оваа студија понатаму се предмет на разработка во наредните фази. Во првото поглавје од оваа студија се обработуваат сите природни карактеристики на сливот (топографија, хидрографија, климатски елементи, геолошки елементи, педолошки карактеристики итн). Второто поглавје е резервирано за социо-економските аспекти. Тука се вклучени демографските каркатеристики, антропогените активности по сектори (земјоделство, шумарство, туризам, индустрија, рударство, урбанизам, градежништво, културни аспекти итн.). Во наредното поглавје се дава опис на заштитените подрачја во сливот според Законот за водите, но и според другата релевантна легислатива (особено Законот за природа), бидејќи за такви подрачја важат посебни цели за управување кои мора да се земат во предвид. Тука се дава детален опис на овие подрачја, како и извадоци од плановите за управување со таквите подрачја. Во сливот постои различен вид на мониторинг: метеоролошки, хидролошки, здравствен, квалитет на вода итн. Се определуваат мрежите за мониторинг, а посебно се разработуваат и податоците од таквиот мониторинг. Податоците за климатолошки и хидролошки мониторинг се пресудни за хидролошки моделирања (врнежи, протеци, воден биланс итн). Сценаријата за климатски промени исто така се обработуваат. Посебно поглавје е резервирано за користењето на водите и водните објекти, почнувајќи од наводнување (водни заедници, систем за наводнување, начини), водоснабдување и канализација, отпадни води и пречистителни станици, опис на разни други водостопански структури како и потпоглавје за штетно дејство на водите (идентификација на поплавни зони, ерозивни подрачја, објекти за регулација итн). Описот на законската и институционална поставеност како и засегнатите во сливот е исто така посебно поглавје во оваа студија. За квалитетот на водите обично нема соодветни податоци, но во посебно поглавје се презентираат податоци од други мониторинг програми, како и првичните резултати од воспоставениот мониторинг според РДВ во сливот. Со тоа се создаваат предуслови за детална анализа на влијанијата и притисоците врз водите во сливот.

26 Црни Дрим, во близина на Дебарско Езеро / фото: Љ. Стефанов 33

27 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив 4. ДЕЛИНЕАЦИЈА И ТИПОЛОГИЈА НА ВОДНИТЕ ТЕЛА Во некои држави водните тела како и типовите на водни тела на ниво на држава се претходно дефинирани, или пак таа активност е делумно завршена. Во РМ состојбата во овој дел е на самиот почеток. Поради тоа во изработката на планот се воведува една меѓуфазна активност, т.е. делинеација и типологија на водните тела. Постојат одделни постапки за површинските и подземните води. Водно тело претставува кохерентна подединица во речниот слив (област) за кое еколошките цели од оваа Директива мора да се применат. Оттука, главната цел на идентификување на водните тела е да овозможи состојбата да биде прецизно опишана и споредлива со еколошките цели. Идентификацијата на водните тела се прави врз основа на географски и хидролошки детерминанти, а покрај ова се вклучуваат и квалитативни обележја. Делинеација на многу мали водни тела не се препорачува, бидеќи во таков случај ниту пак целите не можат да бидат јасно дефинирани. Идентификуваните водни тела треба да бидат типизирани врз основа на хидроморфолошките карактеристики. Кај површинските водни тела реки, теоретски се можни 36 типа. Кај другите видови водни тела овој број е помал. За оваа цел многу се корисни следните референци: Directive 2000/60/EC, Article 5, Annex II (River Basin Characterization) CIS Guidance N 2 Identification of Water Bodies CIS Guidance N 3 Identification and designation of Heavily Modified and Artificial Water Bodies CIS Guidance N 10 Rivers and Lakes - Typology, Reference Conditions and Classification Systems CIS Guidance N 12 The Role of Wetlands in the Water Framework Directive Подетални упатства може да се најдат во Правилник за методологијата за проценка на речните сливови Службен Весник на РМ, бр 148 од Делинеација на површински водни тела Кај површинските водни тела се разликуваат 6 категории: реки, езера, вештачки површински водни тела и силно изменети водни тела, како и транзитивни и крајбрежни води кои не се карактеристични за нашата држава. Првите 4 категории се идентификувани во сливот на Преспанското Езеро. На почеток се дефинираат реките кои ќе бидат предмет на делинеација и идна анализа. Според РДВ како реки се прифаќаат водотеци со површина на сливот поголема од 10 km 2. Делинеација преставува издвојување делници од една река или пак дел од езеро како посебни водни тела. 25 [ ] Во рамките на Преспанскиот слив издвоени се: Источка Река, Голема Река, Кранска Река и Брајчинска Река. Курбинска река иако има површина помала од 10 km 2, сепак е земена при анализите поради значајната издашност.

28 Лево - Брајчинска Река, десно - Кранска Река / фото: Љ. Стефанов При делинеацијата треба да се внимава на неколку правила. 1 Засебно водно тело се издвојува доколку дојде до промена на категоријата на водните тела (во овој случај река и езеро) водно тело 1 водно тело 2 водно тело 3 река река езеро Слика 4 Делинеација при различна категорија на водно тело [ При изработката на Планот за управување со сливот на Преспанското Езеро (ПУСПЕ) ] немаше таков случај. 2 Посебно водно тело се издвојува ако реката навлегува во заштитено подрачје, бидејќи за тоа подрачје важат други еколошки цели водно тело 1 граница на ЗП водно тело 2 заштитено подрачје [ ] При изработкјата на ПУСПЕ идентификувани се неколку вакви водни тела бидејќи реките течат и низ постојните заштитени подрачја Езерани (Источка и Голема Река) и НП Пелистер (Брајчинска и Кранска Река). 26 Слика 5 Делинеација при влез во заштитено подрачје

29 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив 3 Посебни водни тела се издвојуваат ако има некоја значајна притока при што точката на влевот на притоката претставува граница на делинеараните водни тела. водно тело 1 водно тело 2 водно тело 2 влев на значајна притока Слика 6 Делинеација во случај на значајна притока [ ] При изработка на ПУСПЕ според овој принцип се идвоени неколку водни тела, пред сé поради идното значење на Чешинска Река (планирано е изградба на акумулација во нејзиниот слив). 4 Посебни водни тела се издвојуваат во случај кога во реката се менуваат хидроморфолошките услови на пример: природно корито, регулирана делница водно тело 1 водно тело 2 водно тело 3 силно изменето водно тело природно корито делница каде што има регулација на коритото природно корито Слика 7 Делинеација во случај на промена на хидроморфолошките услови 27 [ ] При подготовка на ПУСПЕ ова правило е искористено при издвојување на делницата низ градот Ресен каде што има регулација на Голема Река. Воедно регулираната делница е издвоена како силно изменето водно тело.

30 5 Се идвојува посебно водно тело во зависност од проценетата еколошка состојба водно тело 1 водно тело 2 водно тело 3 одлична еколошка состојба слаба еколошка состојба добра еколошка состојба промена на еколошката состојба Слика 8 Делинеација во случај на промена на еколошката состојба Првичните проспекции и резултати укажаа на разлика во еколошката состојба помеѓу горните теченија, каде што обично нема или има многу малку човечки активности и долните теченија на реките. Поради тоа ова правило е применето кај повеќето реки. [ ] При изработката на ПУСПЕ на овој начин се издвојувани неколку водни тела при што водено е сметка за низводната и возводната делница од водотекот. 6 Се идвојува посебна категорија силно изменето водно тело Силно изменети водни тела настанале како резултат на физички промени од човечка активност, поради кои тие значително се промениле. Во оваа категорија површински водни тела спаѓаат: водни тела за навигација, вклучувајќи и пристанишни објекти, или за рекреација водни тела каде има активности за зачувување на водите за пиење, енергија, наводнување, рекреација т.е. акумулациите водни тела каде што има објекти за заштита од поплави, одводнување на земјиштето, регулации и сл. други подеднакво важни за одржлив човечки развој. Теоретски, сите водотеци во РМ се силно изменети водни тела, бидејќи насекаде во горните и средните текови има разни попречни и надолжни објекти особено за заштита од поројна ерозија, но овој факт го занемаруваме. [ ] При изработка на ПУСПЕ како силно изменето водно тело е идвоена само делницата од Голема Река која минува низ Ресен и има регулација. 7 Се издвојува посебна категорија вештачко водно тело Вештачки водно тело е површинско водно тело кое е создадено од човек, на локација каде претходно немало вода и кое не е креирано од директна физичка промена, движење или повторно порамнување на постоечките водни тела. 28 [ ] При изработката на ПУСПЕ, како вештачки водни тела се идвоени две делници од Голема Река. Во минатото е направена нова делница на реката со цел дренажа на поранешните мочурливи делови. Таа делница е вештачка, но е поделена на 2 водни тела, бидејќи дел од делницата навлегува низ ЗП Езерани.

31 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив 8 Кај езерата се издвојуваат посебни водни тела во 2 основни насоки: по вертикала - при што подлабоката зона се издвојува како посебно водно тело поради различната снабденост со хранливи материи и ранливост на негативни влијанија, при што треба да се постават различни референтни услови и еколошки цели и по хоризонтала каде што обично е пресудна еколошката состојба. [ ] При изработка на ПУСПЕ, со оглед на сите карактеристики, целото езеро претставува едно водно тело. Во системот на Преспанското Езеро е и т.н. Мало Езеро кое се наоѓа во Грција и тоа е предложено како посебно водно тело, но поради тоа што езерото припаѓа на територијата на другите соседни држави, истото не беше предмет на анализи на овој план. Слика 9 Делинеација на водни тела во езера по вертикала и хоризонтала 29 Слика 10 Делинеирани водни тела во сливот на Преспанското Езеро

32 [ ] Почитувајќи ги сите претходно наведени правила и упатства, при изработката на ПУСПЕ делинеирани се следните површински водни тела: 13 водни тела реки (Источка 1, Источка 2, Источка 3, Голема 1, Голема 2, Голема 3, Голема 4, Голема 5, Курбинска 1, Кранска 1, Кранска 2, Брајчинска 1 и Брајчинска 2) 1 силно изменето водно тело Голема 6 2 вештачки водни тела Голема 7 и Голема 8 1 водно тело езеро (целото големо езеро на територијата на РМ). 4.2 Типологија на површински водни тела Типологијата се прави различно за реки односно езера. Кај реките се користи т.н. систем А или систем Б. Многу поедноставен е т.н. систем А при што се користат следните параметри: екорегион, големина на сливот, надморска височина и геолошка структура. Водотеците во РМ припаѓаат на 2 екорегиони: Екорегион 6 Хеленик западен Балкан (дел од РМ западно од р. Вардар) Екорегион 7 Источен Балкан (дел од РМ источно од реката Вардар). Според големината на сливот во km 2 се среќаваат 4 типа: мал (10-100), среден ( ), голем ( ) и многу голем (> km 2 ). Според надморската височина постојат 3 типа: низински (< 200 m), средно високи ( m) и планински (>800 m). Според доминантната геолошка структура има 3 типа: силикатни, карбонатни и органски. [ ] Сите водни тела во Преспанскиот слив се во екорегион 6, сите се со мал слив, планински и секаде е доминантна силикатна геолошка подлога. Поради тоа сите водни тела реки се оквалификувани како еден ист тип 1. Силно изменетото водно тело е дефинирано како 1h, a пак вештачките водни тела како 1a. Типологијата според систем Б, бара подетални анализи. Кај овој типолошки систем има задолжителни и незадолжителни параметри. Задолжителни параметри се: географска широчина, географска должина, надморска височина, геологија, големина на слив. Незадолжителни параметри се: оддалеченост од изворот, енергија на текот, средна широчина на водотекот, средна длабочина на водата, среден пад на водата (коритото), форма и облик на речното корито, категорија на оттек/протек, облик на котлина, пренос на цврсти материи, способност за неутрализирање на киселоста, просечен состав на супстратот, застапеност на хлориди, опсег на температура на воздухот, просечна температура на воздухот, просечни врнежи. 30 И за водни тела езера се користат 2 типолошки система: систем А и систем Б. Кај систем А потребни параметри се: екорегион, надморска висина, површина на водно огледало и длабочина. Првите два се исти како и за реките. Според длабочината има 3 категории: до 3 m, 3 15 m, подлабоко од 15 m. Спорeд површина на водно огледало во km 2, се раликуваат 4 категории: <0,1, 0,1-10, , >100 km 2. Типологијата на езера според систем Б е посложена. Задолжителни параметри се географска широчина, географска должина, надморскаа височина, длабочина и големина на водно огледало. Незадолжителни параметри се: облик на езерото, средна длабочина на водата, својства на мешањето (мономиктичко, димиктичко, полимиктичко), способност за неутрализирање на киселоста, просечен состав на супстратот, основна состојба на хранливи состојки, опсег на температура на воздухот, просечна температура на воздухот, просечни врнежи, флуктуација на водостојот.

33 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив 4.3 Делинеација и типологија на подземни тела Подземните водни тела треба да бидат делинеирани во 3 димензии. Длабочината на подземните води во рамките на аквифер или водоноснен слој што треба да бидат заштитени (и доколку е потребно подобрени) преку вклучување во телото на подземните води, зависи од ризиците за постигнување на целите на Директивата. Кај подземните води, разграничувањето е процес на идентификување на области кои придонесуваат вода до водоносните зони, а која понатаму се користи како вода за пиење, наводнување, итн. Концептот на подземни водни тела се состои од: подземни води кои можат да обезбедат апстракција на значителни количини на вода, односно подземни води кои може и треба да бидат управувани за да се обезбеди одржливо, балансирано и правично користење на водата и подземни води што се во взаемна врска со екосистемите и можат да ги стават во опасност или преку трансмисија на загадувањето, или со неодржлива апстракција која го намалува основниот проток (т.е. подземни води, кои може и треба да бидат управувани за да се спречи штетното влијание врз животната средина на површинските екосистеми). Како прв чекор се развива концептуален модел на прихранувањето, транспортот и дренирањето на подземните води врз основа на геолошките и хидрогеолошките услови (литологија, хоризонтално и вертикално рапространување и взаемна местоположба на геолошките единици, хидрогеолошки граници и бариери, тип и хидрогеолошките параметри на аквифер, латералност и дебелина на аквифер, чувствителност на аквифер од загадување). За таа цел, како релевантни подлоги се користат геолошка и хидрогеолошка карта на подрачјето. Делинеацијата се врши и по хоризонтала и по вертикала. Делинеацијата на подземните водни тела е презентирана преку класите на водопропусливост, според А. Sharin (дефинирани во прирачникот за подготовка на хидрогеолошка карта со толкувач, член ). [ ] Во случајот на Преспанскиот регион, подземните водни тела се наоѓаат во 3 (три) слоеви - квартерни седименти, плиоценски седименти и тријаски карбонати. Притоа издвоени се вкупно 6 подземни водни тела: 3 во квартерните седименти, 1 во плиоценските седименти и 2 во тријаските карбонатни карпи 31

34 Мочуриште формирано на поранешни сепаравии за песок, Катланово / фото: Љ. Стефанов 33

35 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив 5. АНАЛИЗА НА ПРИТИСОЦИ И ВЛИЈАНИЈА ВРЗ ВОДНИТЕ ТЕЛА (ПРОЦЕНА НА АНТРОПОГЕНОТО ВЛИЈАНИЕ ВРЗ ВОДНИТЕ ТЕЛА) Во ова поглавје се врши пресметување или процена на влијанието на одредени антропогени активности врз квантитативниот и квалитативниот статус на водните тела. За оваа цел се користат следните референци: Directive 2000/60/EC, Article 5, Annex II (River Basin Characterization) CIS Guidance document n 3, Analysis of Pressures and Impacts 5.1 Процена на притисоци и влијанија врз квалитетот на водите Најпрво се анализира и проценува/пресметува влијанието на претходно идентификуваните директни извори на загадаување, вклучително и идентификација на опасни супстанции (според листата на РДВ). Покрај описот на главните директни извори на загадување, потребно е да се пресметаат/проценат и количините на одредени испуштени загадувачки материи. Доколку нема точни податоци (што најчесто е случај) постојат разни модели за проценка на загадување од домаќинствата или туризмот врз основа на број на жители односно број на гости и сл. При изработка на ПУСПЕ користени се German ATV 131A Standard (May, 2000) и German Wastewater Ordinance (2004) for assessing wastewater load, approved by Guidance for the analysis of Pressures and Impacts in accordance with the WFD (2004). Согласно регулативата од областа на животната средина, индустриските капацитети се должни да имаат свои мерења, а и за добивање на ИСКЗ (А или Б) дозвола, треба да презентираат податоци за типот и количествата на загадувачи кои ги генерираат. [ ] Загадувањето од сточарските фарми се проценува врз основа на светски методологи, а при изработката на ПУСПЕ е користено World Health Organization, Assessment of Sources of Air, Water, and Land Pollution. A Guide to Rapid Source Inventory Techniques and their Use in Formulating Environmental Control Strategies. 33 Листата на можни загадувачи е следната: Точкести извори: комунални отпадни води (комунална отпадна вода со голема индустриска компонента, атмосферски води и истек во итни случаи, отпадна вода од домаќинствата, отпадна вода од индустријата, отпадна вода од пристаништа и др.) индустрија (гас/нафта, органски и неоргански хемикалии, целулозна пулпа, хартија, текстилна, метаургија, прехрамбена, дестилација, електроника, дрвна, енергетика, кожна, други производствени процеси) рударството (активни длабоки рудници, јагленокопи, тресет, напуштени рудници остатоци од руднички активности) контаминирано земјиште (јаловишта, депонии, каменоломи, рурални земјишта, воени полигони)

36 Јаловиште на рудникот Саса, Каменичка Река / фото: Љ. Стефанов земјоделството (силажа, сточарски фарми, магацини за ѓубрива и пестициди, масла за земјоделски машини, земјоделска индустрија) отпад (претоварна станица, остатоци и др) рибарство производство, употреба и емисии од сите приоритетни супстанции од индустрискиот и земјоделскиот сектор, приоритетни опасни материи и други супстанции Комплетните листи на загадувачи кои се предмет на анализа и проценка се дадени во поглавјето за Мониторинг на квалитет на вода. Дифузни извори на загадувањето: 34 урбана дренажа (урбани канализациски мрежи, аеродроми, железничка пруга и објекти покрај патишта) земјоделството (мелиорација на почвата, мелиорација на пасиштата, култури со интензивно користење на ѓубрива и пестициди, преголеми испасување што води кон ерозија, хортикултура вклучувајќи пластеници, земјоделскиот отпад на земјиштето) шумарство (заштитни препарати, масла од механизација) други дифузни извори (рециклирање на мил, атмосферско таложење, користење) апстракција зафаќање или црпење на вода (намалување на протокот на апстракции за земјоделството, за водоснабдување, од страна на индустријата, од рибници, за хидроенергија од каменоломите) вештачки надополнувања (надополнување на подземните води) морфолошки измени (регулирање проток за хидроелектрани, снабдување со вода на резервоари, одбрана од поплави, пренасочувања, прегради, прагови) физичка алтерација на реките (инженерски активности за подобрување на земјоделството, за подобрување на рибарството, за разна инфраструктура пат, мост, одводнувања) други антропогени активности (туризам, риболов, рекреација, климатски промени, внесени болести, штетници итн)

37 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив Главен дифузен извор на загадувањето во РМ е земјоделството. Поради тоа потребно е детално да се проанализираат земјоделските практики според тип и култура. Притоа се проценуваат количествата на употребени загадувачи и тоа: ѓубрива (азот, фосфор, калиум) според количества за секој загадувач одделно пестициди (фунгициди, инсектициди, акарициди, хербициди) цврст отпад од земјоделството (отпадни плодови, отпадоци-гранки и сл, отпадоци од пакувањата на земјоделските препарати). [ ] При изработката на ПУСПЕ, со оглед на доминантнoста на јаболковото производство во сливот, сите пресметувања/проценки се правени за јаболковите насади. Притоа, пресметките/проценките се вршени за секое водно тело одделно. Овоштарници во Преспа / фото: Љ. Стефанов Нитратната директива е ќерка директива на РДВ. Затоа на одредбите на оваа директива треба да се обрне посебно внимание особено кога е поврзана со земјоделството. Потребно е да се прогласат зони осетливи на нитрати. Националниот Правилник за добри земјоделски и хигиенски практики е донесен и објавен во Службен весник на РМ бр. 112 од Загадувањето со нитрати е регулирано и со член 102 од Законот за водите. 5.2 Процена на притисоци и влијанија врз квантитетот на водите 35 Ова поглавје содржи неколу потпоглавја кои даваат насоки за пресметување на воден биланс во сливот. Генерално водниот биланс се пресметува според равенката: P = Q + E + ΔS, Каде Р - врнежи, Q - оттек, E - евапотранспирација, ΔS промени во подлогата (во почвата и карпите поради инфилтрација, перколација...)

38 Собирен канал во близина на Таор / фото: Љ. Стефанов Влезни параметри за изработка на модел на воден биланс се: приливи на вода во сливот (може да биде од врнежи во сливот, но и од карстни извори од друг слив) загуби на вода поради евапотранспирациони процеси загуби на вода поради некои други хидротехнички зафати (префрлање вода во друг слив и сл., полнење вода и сл.) користење на водите за водоснабдување користење на водите за наводнување излез на вода од сливот 36 Појдовна основа за овие моделирања се информациите за постојните извори, како и разни објекти поврзани со количеството на вода (зафати, каптажи, резервоари, бунари, хидромелиоративни системи итн.). За да се изработи водниот биланс, во предвид се земаат и сите релевантни податоци од метеоролошкиот и хидролошкиот мониторинг на сливот. Низите на мерени податоци треба да бидат што е можно подолги. Првото потпоглавје е всушност анализа на метеоролошки и хидролошки информации преку кои треба да се изработи модел врнежи оттек. Доколку има прилив од извори од друг слив (карстни извори) и тие се земаат во предвид. Второто потпоглавје е анализа на евапотранспирационите процеси. Загубите поради испарување од езерската површина се пресметуват врз основа на постојни модели каде како влез се користат податоци од поставените следења на евапорацијата. Во случај да нема стоечка вода во сливот, загубите за евапотранспирација се пресметуваат според разни модели (вообичаено по Thornthwaite, FAO 56 - Penman-Monteith и др.). Ваков модел се користи во случај кога во сливот има големи површини под земјоделски насади, но и природна шумска вегетација.

39 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив Во наредното потпоглавје се анализарат загубите на вода поради разни хидротехнички зафати како што е на пример префрлање вода во друг слив или пак поради флаширање вода. Користењето на вода за водоснабдување на население и за индустриски потреби се обработува во наредното потпоглавје. Користењето на вода за земјоделските потреби е најзначајно и затоа за ова област се потребни и подетални анализи. Во РМ 34% од расположивите водни ресурси се користат за наводнување, 11% за индустриски потреби и 10% за водоснабдување, а останатите 45% се неискористени. Приближно околу 72% од зафтените води од акумулациите во РМ се користат за наводнување. Токму заради тоа, на наводнувањето треба да се обрне огромно внимание при дефинирањето на водниот биланс. Податоците за одливот (излезот) на вода од сливот се предмет на наредното потпоглавје. Доколку станува збор за речен слив, тогаш се анализираат податоците од мерења на некој хидрометриски профил при излезот. Во случај да има езеро треба да се земат предвид и флуктуациите на нивото на езерото. [ ] При изработката на ПУСПЕ постоеше специфична ситуација. Прилив на вода има од врнежите. Приливот од карстните извори е занемарлив и не е земен во предвид. Направен е модел врнежи-оттек. Се пресметува загубата на вода од евапорација. При изработката на водниот биланс за потребите на ПУСПЕ, како влезни параметри беа користени: податоци за врнежи и протеци на некои од реките врз основа на што е направен и т.н. модел врнежи-оттек подaтоци од мерењето на евапорацијата како и податоци за температурите и врнежите, врз основа на што е пресметана и вкупната евапорација податоци за нивото на Преспанското Езеро, Охридското Езеро, како и податоци за протекот од некои хидрометриски станици на реката Црн Дрим кои послужија за калибрација на моделот. Покрај ова во моделот е внесено и користењето на водите за наводнување како дополнителен губиток. Ова е направено заради утврдување на трендот на флуктуации на водниот биланс по години. Како посебна антропогена активност која треба да се обработи е и користењето на песок од водотеците во РМ. Оваа дејност има значајни последици и врз водниот режим, но и загадувањето на водите. 37 Напуштени сепарации за песок - Катланово / фото: Љ. Стефанов

40 Еродирана почва на Осогово, во близина на Злетово / фото: Љ. Стефанов 38

41 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив 6. ПРИРОДНИ ОПАСНОСТИ ВО ВРСКА СО ВОДАТА Согласно препораката методологијата за изработка на ПУРС да биде прилагодена кон регионалните и националните услови, постои потреба од издвојување на ново поглавје Природни опасности во врска со водата. Во ова поглавје вклучени се природните опасности карактеристични за Република Македонија, но и за другите држави од Јужна и Југоисточна Европа и тоа: суша, ерозија и порои, поплави, опустинување и други. Некои од овие непогоди се поради недостаток на вода (суша и опустинување), а пак други поради вишок на вода (ерозија и порои, поплави). Моделите за предвидување на климатските сценарија, а особено за водните ресурси генерално се многу неповолни за РМ. Сценаријата за климатски промени за периодот до 2100 за РМ се изработени од тим предводен од Клемент Берган, Втората Комуникација на Македонија кон UNFCCC. Сработени се сценарија за одделни региони од РМ. Овие прогностички модели треба да се земат во предвид при изработката на планот, се разбира фокусирајќи се на промените во временскиот опфат на планот. За некои плански определби се потребни и подолгорочни сценарија. РМ како доминантно земјоделска држава се соочува со суши и има потреба од вода, па затоа е потребно да се обрне големо внимание на оваа проблематика. За таа цел треба да се направи детална анализа на сушите и тоа на атмосферската и хидролошката, но и почвената суша. Постојат разни модели за пресметување на овие елементи, како и модели за ризиците од нив. Ова е непосредно поврзано со планирањето на користењето на водните ресурси, пред сé за водоснабдување, но и за наводнување, а со тоа и со земјоделските практики. Еродирана почва во близина на јагленокопот Суводол, Пелагонија - Катланово / фото: Љ. Стефанов 39

42 Согласно Законот за водите, заштитата од штетното дејство на водите опфаќа активности и мерки за заштита и одбрана од поплави, заштита од ерозија и порои, одбрана од замрзнување на површинските водни тела, како и отстранување на последиците од таквите штетни дејства на водите. За РМ, каде 80% од територијата е ридско-планинска или планинска, каратеристична е интензивна водна ерозија. Штетите од овој тип на ерозија и интензивна поројна активност имаат силни последици врз водните тела од различен аспект, како механичко и хемиско загадување, но и предизвикување несогледливи поројни поплави кои се карактеристични за нашата држава (Радовиш, Каменица итн.). Оваа проблематика исто така треба да биде детално анализирана, почнувајќи од изработка на карта на ерозијата, пресметување на потенцијалот на ерозијата изразен преку продукцијата на ерозивен материјал, потоа пресметување на трнспортираните количества на тој материјал до крајниот реципиент или пак до одреден профил на водотекот. При планирање на мерките задолжително треба во предвид да се земат и ваков тип на мерки. Една од т.н. ќерки директиви на РДВ е и Директивата за поплави (Flood Directive). Согласно оваа директива треба да се направи процена на опасноста (hazard) од поплави, како и процена на ризик од поплави. Воедно треба да се направи и план за управување со поплави. При изработка на еден ПУРС задолжително е да се планираат и вакви мерки и активности. Опустинувањето е новопрепознаена природна опасност за нашето поднебје. Голем дел од РМ е веќе чувствителен на оваа непогода. Со очекуваните климатски промени поголем дел од РМ ќе се соочи со ова. Според прогнозираните климатски промени (Prudens scenario), РМ до крајот на векот може да се соочи со намалување на врнежите и од 30% и зголемување на температурата и до 4 о С. Намалување на врнежите (%) Зголемување на температурата ( о С) Слика 11 Прогнозирани промени на климатските елементи 40

43 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив губење на површинскиот слој екстремно силно променливо слабо деформација на теренот Слика 12 Ризик од ерозија Токму од горните слики се гледа РМ е во најризичната група на држави во Европа во овие категории, па затоа и на оваа проблематика задолжително треба да се обрне внимание при подготовка на еден ПУРС. Овие опасности значително влијаат и на еколошката состојба на водните екосистеми на различни начини. [ ] При изработката на ПУСПЕ детално се обработени ерозијата и разните типови поплави. Преспанскиот слив не спаѓа во зоната ранлива на опустинување, па оваа опасност не беше разработена. 41

44 Дел од системот за собирање на водите во Катланово / фото: Љ. Стефанов 33

45 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив 7. КЛАСИФИКАЦИЈА НА ЕКОЛОШКАТА СОСТОЈБА И РЕФЕРЕНТНИ УСЛОВИ 7.1 Класификација на еколошката состојба Состојба на површински води е општ израз за состојбата на телото на површинските води, утврдени според еколошката состојба и хемискиот статус. Еколошка состојба е израз за квалитетот на структурата и функционирањето на водните екосистеми поврзани со површинските води, класифицирани во согласност со Анекс V. Директивата бара класификација на површинските води преку проценка на нивниот еколошки статус. Анекс V, Табела 1.1, експлицитно го дефинира квалитетот како елемент кој мора да се користи за процена на еколошката состојба. Постојат 5 категории на еколошка состојба и според Директивата точно се наведени правилата и нормативните дефиниции која еколошка состојба што подразбира. Слика 13 - Класификација на еколошката состојба на водите За да се утврди еколошката состојба кај реките се утврдува следното: биолошки елементи состав на водната флора состав на бентосна без рбетна фауна состав и старосна структура на рибната фауна хидроморфолошки елементи како подршка на биолошките елементи хидролошки режим (количество и динамика на протекот на водата, спој со подземната вода) континуитет на реката морфолошки услови (варијации на длабочина и ширина на реката, структура на супстратот на речното корито, структура на крајбрежната зона) хемиски и физичко-хемиски елементи како подршка на биолошките елементи општо (термички услови, салинитет, состојба со закиселување, состојба со хранливи состојки) посебни загадувачи (загадување со сите приоритетни супстанции за кои што е идентификувано дека се испуштаат во водното тело, загадување со други сусптанции за кои е идентификувано дека се испуштаат во големи количества во водното тело). За утврдување на еколошката состојба на езерата, се одредуваат слични елементи како кај реките: биолошки елементи состав и биомаса на фитопланктон состав на друга водна флора состав на бентосна без`рбетна фауна состав и старосна структура на рибната фауна 43

46 Вегетација на влажни станишта - Белчишко Блато / фото: Љ. Стефанов хидроморфолошки елементи како подршка на биолошките елементи хидролошки режим (количество и динамика на протекот на водата, време на задржување, спој со подземната вода) морфолошки услови (варијации на длабочина на езерото, количество и структура на супстратот на езерското дно, структура на езерскиот брег) хемиски и физичко-хемиски елементи како подршка на биолошките елементи општо (проѕирност, термички услови, салинитет, состојба со закиселување, состојба со хранливи состојки) посебни загадувачи (загадување со сите приоритетни супстации за кои што е идентификувано дека се испуштаат во водното тело, загадување со други сусптанции за кои е идентификувано дека се испуштаат во големи количества во водното тело). За вештачки и силно изменети површински водни тела се утврдуваат елементи на квалитет кои што можат да се применат за реки (ако водното тело е дел од река) или пак за езера (ако водното тело е некоја акумулација). За деталите околу оваа проблематика постои посебен документ/упатство: Документ бр. 10: Реки и Езера - Типологија, референтни услови и класификациони системи (Guidance document n.o 10: River and lakes Typology, reference conditions and classification systems). Во Правилникот за методологија за проценка на речните сливови, во последниот дел во прилог бр. 3 се опишани нормативните дефининции за еколошката состојба на реките односно езерата. Кај подземните водни тела исто така се врши перманентен мониториинг како и за површиниските водни тела. За утврдување на еколошката состојба се следат разни параметри осбено физичко хемиски, хемиски и микробиолошки параметри. 7.2 Референтни услови 44 Според Упатство бр 10., референтните услови (РУ) не мора да се изедначуваат со сосема ненарушени, чисти услови. РУ вклучуваат многу мали пречки што значи дека човечкиот притисок е дозволен додека нема, или има само многу мали еколошки ефекти: РУ се еднакви на одлична еколошка состојба, односно нема или само многу мали докази за нарушување на секој од општите физичко хемиски, биолошки и хидроморфолошки елементи на квалитет

47 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив РУ ќе бидат застапени со вредностите на релевантните елементи на биолошки квалитет во класификацијата на еколошката состојба РУ може да биде состојба во моментов или во минатото РУ се формираат за секој тип на водно тело РУ бараат општите и специфичните загадувачи да имаат концентрации блиски до нула, или барем под границите на откривање со повеќето напредни аналитички техники. По утврдување на еколошката состојба на водните тела, се утврдуваат РУ за секој тип на водно тело. Доколку постојат историски индикатори за квалитет/чистота на водата, тогаш се применуваат тие, или се изработува модел. Доколку постојат водни тела во одлична состоба во сегашноста се земаат нивните параметри. Во недостаток на показатели, може да се работи и по аналогија со друго сливно подрачје, или пак друго езеро. Во ваков случај многу важно е експертското расудување. [ ] При изработката на ПУСПЕ, референтните услови за реките беа многу лесно одредени бидејќи во сливот има водни тела за кои беше утврдена одлична еколошка состојба (Брајчинска Река 1 и Кранска Река 1), па вредностите на елементите од овие две водни тела се усвоени како референтни услови за сите водни тела реки. Постојaт 2 генерални пристапи за утврдување на референтните услови кај езерата: да се превземат вредностите на елементите од некое езеро водно тело во одлична состојба да се екстрахира и анализа јадро од истражна геолошка дупнатина која опфаќа долгорочни (>1000 години) седименти од езерото. [ ] При изработката на ПУСПЕ е користен вториот пристап кој се покажа како многу поисправен. Со анализа на езерски седименти со старост до пред години утврдени се високи концентрации на нитрати и фосфати, па така врз основа на овие анализи дефинирани се референтните услови за езерото. Во случај да се поставеа референти услови како некое друго езеро ќе беше нереално и без можност да се достигне. Затоа во случај на водно тело природно езеро се предлага анализа на јадро, врз основа на која ќе се дефинираат референтните услови. Поради потенцијално комплексните геолошки и хидрогеолошки карактеристики, особено во однос на интерконекцијата на резервоарите и загадувањето на ресурсите, воспоставувањето на референтни услови за подземните водни тела е особено тешка задача. Во тој случај треба да се усвојат вредности добиени при мониторинг на некое подземно водно тело за кое според експертско мислење има минимални услови за загадување. [ ] При изработката на ПУСПЕ како референтен усвоен e картсниот извор Сирхан. Поради интензивното земјоделство, кај сите делинеирани водни тела се утврди слаб до лош статус. Единствено при мониторингот на овој извор вредностите на податоците далеку отскокнуваа, па затоа е и земен како референтен. 45

48 Акумулација Козјак / фото: Љ. Стефанов 46

49 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив 8. ЕКОНОМСКИ АНАЛИЗИ НА КОРИСТЕЊЕТО НА ВОДА 47 Економската анализа е клучен услов на Рамковната директива за води (РДВ). Со цел постигнување на еколошките цели и воведување на интегрално управување со водите во сливот, РДВ бара користење на економски принципи (на пр. корисникот плаќа ), пристапи и методологии (на пр. анализа на ефективноста и трошоците т.н. cost-effectiveness ) и инструменти (политика на цена на водата). Целта на анализата на користењето на водата е да се утврди важноста на водата за социоекономскиот развој во сливот, да се оценат трендовите на развој во разните сектори, како и нивото на покриеност на трошоците.

50 Економската анализа треба да опфати: економска анализа на користењето на водата во сливот; оценка на трендовите на снабдување, побарувачка и инвестиции; идентификација на подрачјата наменети за заштита на економски значајни водни видови; назначување на силно модифицирани водни тела, врз основа на влијанијата (вклучително и економски влијанија) врз постојното користење и трошоците на алтернативни решенија за постигнување на истите цели; оценка на нивото на поврат на трошоците; подршка на изборот на програм на мерки врз основа на критериуми на ефикасност (costeffectiveness); оценка на улогата на цената врз програмата на мерки со импликации на повратот на трошоците; оценка на потребата за потенцијална (временска и во однос на целите) дерогација од целите на РДВ, врз основа на анализа на трошоците и користа, како и на трошоците на алтернативите за постигнување на истите цели; Анализата на тоа како водата се користи во еден речен слив се прави со цел да се идентификуваат секторите што најмногу користат вода. Ова исто така помага да во идентификувањето и приоритизирањето на секторите за кои треба да се обезбедат дополнителни економски информации со цел да го поддржи развојот на програмите на мерки. Во услови на РМ главни водокориснички сектори се: земјоделство (наводнување), водоснабдување на население, водоснабдување на стопански субјекти и енергетика. Исто така важни се и секторите кои се во врска со водата, а особено рибарството. Понекогаш може да биде тешко да се одлучи дали трошоците за постигнување одредена цел на животната средина се оправдани. Во тие случаи, информациите за вредноста на потрошувачката на вода на индустриските процеси погодени од мерките за подобрување, може да бидат корисни во донесување на одлука. Социо економското значење на користењето на водата се карактеризира во посебни извештаи за економските влијанија и вредностите за користење на вода во избраните клучни земјоделски, индустриски и други потсектори. За клучни потсектори се сметаат оние во кои користењето на вода е критично поради потребната количина на вода, но и поради отсуството на соодветна замена. Економската анализа може да се сведе на неколку постапки (опишани подолу), со активности кои треба да се спроведат за секоја постапка. 8.1 Карактеристики на сливот Со цел да се подготват економските анализи за употребата на водата, потребно е да се анализира следното: Тековната употреба на водата и нејзиното економско значење Идните трендови во клучните економски показатели Тековните трошоци од употребата на водата Оценка на економското значење од користењето на водата Идентификување на влијанието на човекот врз водните тела Одредување на користењето на водата во сливот 48

51 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив Идентификување на користењето на водата на водата во социо економските сектори (земјоделство, индустрија, домаќинства и рекреација) Оценка на социо економската важност на користењето на водата Идентификување на области за заштита на економски значајните водни видови. Како потенцијално значајни индикатори за спроведување на проценката може да се користат: Приходи, вработеност Нивоа на побарувачка за вода Изразување на економските и социјалните параметри преку консултации со јавноста Проектирање на трендови кај клучните индикатори и показатели Оценка на трендовите на клучните хидролошки и социо економски фактори / показатели; кои фактори ќе имаат влијание врз повеќе области (демографија, клима, секторски политики, пр. земјоделска политика, развој на технологија ) Идентификување на предложени мерки и планирани инвестиции за имплементирање на постоечката законска регулатива Предвидување на промените на притисоците врз водните тела врз основа на промените во економските и физичките показатели и како резултат на предложените мерки поврзани со водата Конструирање на Business As Usual (основно) сценарио за влијанијата врз водните ресурси Спроведување на анализа на чувствителност на основно сценарио и идентификување на оптимистични и песимистични сценарија Оценка на тековните трошоци Проценка на трошоците на услугите поврзани со водата, вклучувајќи ги финансиските трошоци, трошоците за животната средина и трошоците за ресурсите Проценка на сегашната цена/тарифа која корисниците ја плаќаат Оценка на степенот на поврат на трошоците за услугите по сектори и наплатата Оценка на придонесот на покривање на трошоците за услугите од страна на клучните корисници на вода 8.2 Идентификување на значајните прашања поврзани со управувањето со водата 49 Цел на овој дел од економската анализа е: Идентификување на разликите помеѓу статусот на водата кој произлегува од основното сценарио и целите од Директивата (добар статус на водата) Идентификување на значајните прашања/проблеми во сливот Отварање на пат за подготовка на мерки за решавање на овие прашања Следните чекори се предвидени: Анализата на прогнозираните притисоци и инвестиции во секторот води треба да резултираат со проценка на идните (економски) влијанија Оценка на разликата (т.н. гап анализа ) помеѓу целите на Директивата (добар статус на

52 водните тела) и статусот на водните тела постигнат со основното сценарио и оптимистички и песимистички варијанти Доколку постои разлика: Се идентификуваат водните тела каде има разлика во статусот Се идентификуваат главните притисоци (особено во смисол на социо-економски групи) за да се помогне во изборот на соодветни мерки во следните чекори Се започнува со идентификација на мерки кои ќе се истражуваат/испитуваат во следните чекори Проценка на влијанијата на одредени мерки врз различните социо-економски групи 8.3 Идентификување на мерки и економско влијание Целта на овој дел од анализата е: Обезбедување на економски инпут во дефинирањето на програмата за мерки и помош при рангирањето на можните мерки базиран на критериумот за ефективност на трошоците Обезбедување на економска поддршка за оценка и оправдување на можните отстапувања (дерогација) Оценка на потенцијалните влијанија и финансиски импликации на програмата Оценка на трошоците и ефективноста на потенцијалните мерки Идентификување на потенцијални мерки за постигнување на целите на Директивата, вклучувајќи основни и дополнителни мерки Проценка на трошоците за секоја мерка Проценка на ефективноста (влијанието врз животната средина) на секоја мерка Конструирање на ефективна програма на мерки Оценка и рангирање на ефективноста на секоја од мерките Селектирање на најефективна програма на мерки (во однос на трошоците), која ги постигнува целите на животната средина Пресметка на вкупните трошоци за програмата Подготовка на анализа на чувствителност со цел да се оцени стабилноста на резултатите Оценка на финансиските импликации на програмата за мерки Оценка на социо-економското влијание врз селектираната програма; Оценка на финансиските и буџетските импликации на селектираната програма Идентификување на придружните (финансиски, технички, институционални) мерки за имплементирање на селектираната програма Оценка на потенцијалното влијание врз повратот на трошоците и врз политиката/ одредување на цените на услугите/водата. 50

53 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив Оценка дали трошоците се несразмерни Ако вкупните трошоци на предложената програма се оценат како несразмерно големи, треба да се процени дали е потребно отстапување (дерогација) од економска гледна точка и врз која основа: а) Споредба на вкупните трошоци со финансиските ресурси доколку трошоците можат да бидат намалени или подобро управувани во подолг временски период, да се предложи одложување (временска дерогација/отстапување) на постигнувањето на одредена цел б) Оценка на вкупните трошоци и добвики (вклучувајќи добивка за водата и животната средина) доколку вкупните трошоци се несразмерно големи споредено со добивките, да се предложат помалку ригорозни цели поврзани со животната средина за да се земат предвид социо-економските импликации. Редифинирање на програмата за мерки и да се предложат водните тела за кои се бара дерогација Пресметка на вкупните намалени трошоци од ревидираната програма. 51

54 Охридско Езеро / фото: Љ. Стефанов 52

55 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив 9. ЦЕЛИ НА ЖИВОТНАТА СРЕДИНА Според РДВ, еколошките цели се основен концепт за обезбедување одржливо управување со водите и високо ниво на заштита на водната средина. Тоа се оперативни цели кои мора да бидат исполнети со спроведување на избраните мерки во определен рок. Целите на животната средина се дефинирани за секое водно тело во речниот слив. ЗСИ дава документи упатства со јасни препораки за поставување на целите за животната средина: 53 Целите за животната средина и исклучоците се утврдени со член 4 од РДВ и во Уредба 221/2004. (VII. 21.). РДВ ги поставува Целите на животната средина, главно, во член 4 1 и предвидува дека најстрого се применуваат (4 2). За силно изменети и вештачки водни тела, член 4 1 (а-iii) поставува конкретни цели за овие специфични категории при што дефинира потенцијал наместо состојба. Во член 4 3 од РДВ (и во 6 од Уредба 221/2004. (VII. 21.)), за вештачки и за силно изменети водни тела се опишани строги критериуми. Голем број на исклучоци (дерогации) се опишани во чл. 4 1 (види член 4 4, 5, 6 и 7), но се опишани и условите и процесот во кој тие може да се применат.

56 Главните цели на Директивата во однос на еколошките барања се: нема понатамошно влошување на состојбата на површинските и подземните води; сите водни тела се подобруваат и враќаат во нормална состојба остварување на добар статус до 2015 година, односно добар еколошки статус (или потенцијал) и добра хемиска состојба за површинските води и добра хемиска и квантитативна состојба за подземните води прогресивно намалување на загадувањето од приоритетни супстанции и постепено отстранување на приоритетни опасни супстанции во површинските води, како и спречување / ограничување на внесувањето на загадувачки супстанции во подземните води постигнување на стандардите и целите за заштитените подрачја. Силно изменети и вештачки водни тела Дефинирањето на водното тело како силно изменето е всушност земање во предвид на социо економските и финансиските ограничувања во спроведувањето на мерките. Со цел да се постигнат конкретни цели за силно изменети и вештачки водни тела (т.е. добар еколошки потенцијал и добра хемиска состојба), одредбите за назначување (член 4 3 од РДВ и 6. Уредба 221/2004. (VII. 21.)), содржат елементи на споредување на последиците од постигнувањето на добриот еколошки статус по однос на голем број на аспекти, вклучувајќи ги економските фактори. Дебарско Езеро / фото: Љ. Стефанов 33

57 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив Исклучоци / Отстапувања (дерогација) Составен дел на целите за животната средина се и исклучоците и отстапувањата. Овие исклучоци ги опфаќаат следниве аспекти: продолжување на рокот од два пати по шест години, со други зборови, добар статус мора да се постигне до 2027 најдоцна (член 4 4 од РДВ и 7. Уредба 221/2004. (VII. 21. )); остварување на помалку строги цели под одредени услови (член 4 5 од РДВ и 8 Уредба 221/2004 (VII. 21)...); привремено влошување на целите во случај на природни причини или виша сила (член 4 6 од РДВ и 9, Уредба 221/2004 (VII. 21)...); нови промени на физичките карактеристики на површинските водни тела, или промени на нивото на подземните водни тела, или неуспех да се спречи влошување на статусот на површинските водни тела (од одлична состојба на добра состојба) како резултат на новите одржливи човечки развојни активности (член 4 7 од РДВ и 10,. Уредба 221/2004. (VII. 21.)). Процесот на поставување на целите на животната средина за добар статус, треба да се раководи од критериумите на општествена прифатливост и економска достапност на спроведените мерки. Иако не отстапува од принципот на користење на еколошки референтните услови, дефинирањето на максимален реален еколошки или хемиски статус се базира на повторување и интегриран процес на истовремено дефинирање на Програмата на мерки и целите за животната средина. Ова прашање може да се реши преку анализа на политиките и сценаријата при изборот на ефективни групи на мерки. [ ] Во случајот на ПУСПЕ, во сливот посојат подрачја заштитени според законот за природа, за кои веќе се усвоени други цели на животната средина Исто така и на прекугранично ниво за целокупниот слив на Преспанското Езеро усвоени се цели за животната средина за различни области, вклучувајќи ги и водите. Сите овие цели се прифатени во дефинирањето на целите на ПУСПЕ. Понатаму развиени се и посебни цели на животната средина за идентификуваните водни тела. 55

58 Крива Река, притока на Пчиња / фото: Љ. Стефанов 33

59 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив 10. АНАЛИЗА НА НЕДОСТАТОЦИ (ГАП АНАЛИЗА) Понекогаш ГАП се нарекува просторот помеѓу точката каде што сме и онаа каде што сакаме да стасаме. ГАП анализата (анализа на разлики помеѓу постојните и потребните параметри / вредности) овозможува да се премости тој простор преку потенцирање на исполнетите и неисполнетите барања. Оваа алатка обезбедува основа за мерење на инвестициите на време, пари и човечки ресурси потребни да се постигне одреден исход. ГАП анализата е техника за определување на чекорите кои треба да се превземат за поместување од тековната состојба во идна проектирана состојба. Таа се состои од: (1) набројување на карактеристичните фактори како атрибути, способности, нивоа на изведување на постојната состојба ( што е ), (2) фактори од вкрстени листи потебни да се постигнат идните цели ( што треба да биде ) и (3) потенцирање на празнините кои постојат и треба да бидат пополнети. Исто така се нарекуваат ГАП анализи на потреби, анализи на потреби и проценка на потреби. Важни чекори Изработката на План за управување на речен слив влучува два важни чекори: ГАП анализа: оценка на меѓупросторот (разликата помеѓу постојните и потребните параметри / вредности) имјаќи го во предвид посакуваниот добар еколошки статус и референтната состојба (постојна состојба и земање во предвид на веројатните правци на развој). Идентификација и избор на мерки за да се премости меѓупросторот разликата помеѓу постојните и потребните параметри/вредности Треба да се прави разлика помеѓу т.н. основни мерки кои се веќе определени со старите директиви за води (во ЕУ - директивите пред РДВ, а кај нас со нашата постојна легислатива) и дополнителните мерки кои треба да се превземат ако основните мерки се покажат како недоволни за да се постигнат посакуваните цели. РДВ (Рамковната директива за води) им дава важна улога на економските методи, алатки и приоди. Економските елементи на РДВ вклучуваат: Принципот загадувачот плаќа вграден во членот за повраток на средствата и барањето од 2010 година за ценовно определување на водата со цел постигнување на одржлива употреба на водата (Член 1, РДВ); Воспоставување на принципот за повраток на средствата, вклучително и трошоците за заштита на животната средина и трошоците за ресурси (Член 9, РДВ); Избор на комбинации од мерки кои овозможуваат најдобра исплативост за постигнување на целите од РДВ (Член 11, РДВ) и Проценка дали постигнувањето на целите од РДВ би било непропорционално скапо, што води кон барање на исклучоци (Член 4, РДВ). Насоките за изработка на планови за управување со речни сливови на ниво на ЕУ дадени се во Заедничката стратегија за имплементација (ЗСИ). WATECO (2002) документите водичи се фокусираат на примената на економските елементи во поширок контекст на изработка на интегрирани планови за управување со речни басени. 57

60 Што е ГАП анализа во Планот за управување со речен слив? ГАП анализата за секое водно тело во рамките на речниот слив всушност претставува идентификација на секоја дискрепанца помеѓу постојниот и зацртаниот статус според Директивата. Анализата е широкоопфатна и ги вклучува следните области на активности: Раните резултати од референтните места воспоставени во рамките на мониторинг програмата ќе ги определат границите на класите на системот на површински води, со што се олеснува класификацијата на секое водно тело. Класификацијата ќе биде заснована на полошите резултати од хемискиот или биолошкиот статус. Со оглед на тоа што мониторинг програмата може да започне подоцна во циклусот на планирање, оваа класификација првенствено ќе биде заснована на постојни податоци. За површински водни тела со висок или добар еколошки статус фокусот ќе се стави на секој меѓупростор (разлика помеѓу постојните и потребните параметри / вредности) помеѓу постојните мерки и која било идна мерка потребна за одржување на тој статус. Онаму каде што тековната состојба на површинските водни тела е пониска од потребната (добар еколошки статус), вниманието се фокусира на мерките кои треба да го обноват овој статус. За површинските водни тела идентификувани како силно модифицирани водни тела или вештачки водни тела, процесот е сличен, со таа разлика што целта е постигнување на добар еколошки потенцијал. Сличен процес на ГАП анализа се употребува за идентификување на тоа каде е потребно да се преземат активности за заштита или подобрување на квалитетот на подземните водни тела. Онаму каде што водните тела мораат да имаат специјална заштита (како оние кои се употребуваат за водоснабдување на населението), ГАП анализата се применува да се испита разликата помеѓу тековната пракса и праксата потребна според Директивата. Резултатот од првата фаза на економската анализа е важен заради определување на разлика помеѓу постојните и потребните параметри / вредности, за тековните мерки и мерките потребни за заштита на водните тела важни од економски аспект, за да се олесни притисокот на ресурсите и да се добие праведен повраток на средствата во рамките на принципот загадувачот плаќа. Процесот на ГАП анализата ја обезбедува основата за изработка на Програмата на мерки, која всушност претставува клучна компонента за секој План за управување со речен слив. Пчиња / фото: Љ. Стефанов 58

61 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив При изработката на ПУСПЕ, сите разлики помеѓу постојните и потребните параметри / вредности се поделени во следните главни групи: 1 Институционални 1.1 правни 1.2 политика 1.3 организациони 2 Користење на водата 3 Штетно влијание на водата 4 Квалитет на површински води 4.1 точкести извори на загадување 4.2 дифузни извори на загадување 4.3 еутрофикација 5 Квалитет на подземни води 6 Друго Врз основа на утврдените недостатоци (ГАП), поставени се и соодветни цели, а предложени се и соодветни мерки. Пример како на ГАП анализа (извадок од ПУСПЕ) е даден на следната табела: Ред. број Проблем 414 Недоволно пречистување на водата од домаќинствата 412 Зајакнување на капацитетите во општинското одделение за животна средина. Сегашна Референтна вредност вредност ГАП (во kg/m 3 ): (во kg/m 3 ): Намалување (%): BOD BOD ,6 COD COD TSS TSS TN TN TP-2.86 TP вработени 2 вработени 59

62 Петрошница, притока на Пчиња / фото: Љ. Стефанов 33

63 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив 11. ПРОГРАМА НА МЕРКИ Општата рамка и пристапот за развој на програма на мерки се предвидени во рамките на РДВ член 11 (и 18 Уредба 221/2004. (VII. 21.)) и Анекс VI на РДВ како и Анекс 4 Уредба 221/2004 (VII. 21.). Програмата на мерки е всушност основата на процесот на планирање, бидејќи ги дефинира активностите кои треба да се преземат во текот на планскиот период за да се постигнат целите на Директивата. Таа се базира на анализа на недостатоците (ГАП анализа) и ги вклучува следниве аспекти: 61 Предлози за промена на сегашните процедури за лиценцирање на апстракциите и согласностите за испуштање, за да не бидат вон барањата на Директивата. Основни мерки кои се потребни за спроведување на законодавството на заедницата (државата) за заштита на водата во речниот слив како што е наведено во директивата Основни мерки како што се набројани во Чл. 11, параграф 4. од РДВ: (а) оние мерки што се бараат за спроведување на законодавството на Заедницата за заштита на водата, вклучувајќи ги и мерките што се бараат со законодавните акти определени во член 10 и во дел А од Анекс VI; (б) мерките што се сметаат за соодветни за целите на член 9; (в) мерките за промовирање на ефикасното и оддржливо користење на водата за да се избегне можноста да се доведе во прашање постигнувањето на целите определени во член 4; (г) мерките за задоволување на барањата од член 7, вклучувајќи ги и мерките за заштита на квалитетот на водата, со цел да се намали нивото на третманот за прочистување што се бара за производство на водата за пиење; (д) контролите за експлоатација на слатката површинска и подземна вода, и за каптирање на слатката површинска вода, вклучително со регистарот или регистрите на експолатација на водата и барањето за претходно одобрување на експлоатацијата и на каптирањето; (ѓ) контролите, вклучувајќи го и барањето за претходно одобрување на вештачкото надополнување или за зголемување на подземните водни тела. (е) за испуштањата од точкестите извори кои можат да предизвикаат загадување, барање за претходно уредување, како што е забраната за влез на загадувачите во водата, или за претходно одобрувањето, или регистрација, врз основа на општите облигациони правила со коишто се утврдуваат контролите на емисиите за предметните загадувачи, вклучително и контролите во согласност со членовите 10 и 16. Овие контроли се ревидираат периодично и, кога е потребно, се ажурираат; (ж) за дифузните извори кои можат да предизвикаат загадување, мерки за спречување или за контрола на внесувањето на загадувачите; (з) за сите други битни неповолни ефекти врз состојбата на водата, идентификувани во член 5 и во Анекс II, пред сè мерките што ќе гарантираат дека хидроморфолошките услови на водните тела се сообразни со постигнувањето на бараната еколошка состојба или на добриот еколошки потенцијал за водните тела, определени како вештачки или силно изменети; (ѕ) забраната за директни испуштања на загадувачите во подземна вода; (и) во согласност со дејството преземено според член 16, мерки за отстранување на загадувањето на површинските води со оние супстанции, определени во списокот на приоритетните супстанции, договорен според член 16 (2), и за прогресивно намалување на загадувањето со други супстанции, онака како што се зацртани во член 4; (ј) сите мерки што се бараат за да се спречат значителните губитоци на загадувачите од техничките инсталации и за да се спречи и/или да се намали влијанието на непредвидените инциденти со загадувањето.

64 Потребни основни мерки (Анекс VI (Дел а) од Директивата 2000/60/EC) се и сите мерки предвидени според следниве директиви: Директива за вода за капење - (76/160/EEC) Директивата за птици - (79/04/EEC) Директива за вода за пиење - (80/778/ЕЕЗ) изменета со Директивата - (98/83/ЕО) Севесо II Директивата - (96/82/ЕО) Директива за влијанието врз животната средина - (85/337/EEC) Директива за милта (талогот) од пречистувањето на отпадните води - (86/278/EEC) Директива за третман на урбани отпадни води - (91/271/EEC) Директивата за заштита на производи од растително потекло - (91/414/ЕЕЗ) Директивата за нитрати - (91/676/EEC) Директивата за живеалишта - (92/43/EEC) Директивата за интегрирано спречување и контрола на загадувањето - (96/61/EC) како и Сите економски инструменти со цел поттик за поодржлив и ефикасен начин на користење на водата Ако горенаведенотo не е доволно да ги задоволи барањата на Директивата, може да биде потребно да се воведат дополнителни мерки. Врз основа на Чл. 11, параграф 4. од РДВ: Во исклучителни случаи може да бидат потребни дополнителни мерки за заштита на водниот екосистем. Ова може да биде случај и за меѓународните речни сливови. Прелиминарна листа на дополнителни мерки од Анекс VI (Дел б) од Директивата 2000/60/EC законодавни, административни, економски и фискални инструменти. контрола на апстракцијата и емисијата кодекс на добра практика мерки за управување со побарувачката мерки за ефикасност и ре-употреба вештачко надополнување на аквиферите реставрација на влажни живеалишта градежни проекти проекти за рехабилитација образовни проекти истражување, развој и демонстративни проекти други соодветни мерки РДВ Член 11 - Програма на мерки Секоја програма на мерки ги вклучува основните мерки, а доколку е потребно и дополнителни мерки. Основни мерки се минималните барања кои треба да се почитуваат и всушност вклучуваат мерки за спроведување на законодавството во врска со заштита на водата. Листа на основни мерки се вклучени во Анекс VI на РДВ (и Анекс 4 Уредба 221/2004 (VII. 21.)). Дополнителни се оние мерки кои се дизајнирани и имплементирани во прилог на основните мерки, со цел постигнување на целите за животната средина. Листа на дополнителни мерки се вклучени во Анекс VI на РДВ и во Табела А-7. Став 5 опишува активности во случај кога мониторингот или други податоци покажуваат дека целите за животната средина најверојатно нема да се постигнат. Според став 6 се очекува дека основните мерки не треба да водат, директно или индиректно кон зголемување на загадувањето на површинските води. Конечно, ставовите 7 и 8 се однесуваат на времетраењето за воспоставување ПМ. 62

65 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив Други генерички насоки за програмата на мерки Во принцип, органите за управување со водите се одговорни за комбинирање на расположивите мерки (односно достапни законски и политички алатки) со што ќе се формира оперативна програма на мерки за постигнување на целите на РДВ во секој речен слив. Пристапот за развој на ПМ, треба да се вклопи во административната и правната рамка на државата. РДВ цели: Програмата на мерки мора да ги содржи сите неопходни мерки за да ги задоволи сите РДВ цели за речниот слив, вклучувајќи ги и целите во заштитените подрачја. Мерка е механизам помага во остварувањето на целите на РДВ (вклучувајќи на пример: барањата утврдени во законодавството; економски инструменти, кодекси на добра практика; преговори - договори; промоција на ефикасност во користење на водите; образовни проекти; истражување, развој и демонстративни проекти). Во текот на процесот на планирање, управување со водите во речен слив, властите треба да работат со голем број на можни регулатори и имплементатори кога се одлучува какви цели да се вклучат во ПУРС и кој треба да биде одговорен за спроведување и следење на тие мерки. Мерките може да се применат на национално, регионално или локално ниво. Различните видови на мерки ќе бидат соодветни за различните нивоа. Мерки може да се применат секаде, не само за водните тела (на пример, тие може да вклучуваат промени во управувањето со земјиштето). За подземните водни тела кои можат да ги преминат границите на речниот слив, може да биде потребно да се вклучат во мерки насочени кон обезбедување цели за подземните водни тела во различни речни сливови Нацрт ПУРС се изработува врз врз основа на анализа на сценарија за спроведување на РДВ во таа област со речниот слив. Сумарните мерки во програмата кои се вклучени во нацртот ПУРС треба да ги одразуваат резултатите од оваа анализа. Групи на мерки се централен елемент во ПМ. Групата на мерки опишува комбинација на мерки кои на најоптимален начин го премостуваат јазот помеѓу очекуваната и посакуваната состојба до 2015 година. РДВ предвидува можно отстапување на временската рамка, со проширување на роковите до 2021 и 2027, како и отстапувањето во амбиција со дефинирање на помалку строги еколошки цели. Директивата јасно укажуава дека за какво било отстапување или поставување на помалку строги цели, ќе треба многу јасно образложение. Групите на мерки содржат различни категории на мерки, како што се мерки за реставрација или за намалување на загадувањето и мерки за контрола на згадувачките супстанции. Потенцијалните мерки во овие категории се прагматично идентификувани врз основа на три основни критериуми: техничка изводливост, општествена прифатливост и економска достапност. Овие критериуми имаат статус на главни аргументи за можно ослободување/дерогација. Процес на претселекција Претселекција на потенцијални соодветни мерки се врши водејќи сметка за животната средина и социо-економската состојба. Се користат три основни критериуми за претселекција на мерките: 1. Техничката изводливост Избраните мерки мора да бидат спроведливи и по пилот фазата и треба да постојат примери на нивно успешно спроведување во држави со сличен социо економскиот амбиент и климатски услови. Мерките мора да имаат значителни посакувани ефекти. 2. Општествена прифатливост Избраните мерки треба да бидат прифатливи, или барем испреговарани со локалните засегнати страни. 63

66 3. Економска достапност Избраните мерки не смее да бидат несразмерно скапи и треба да бидат прифатливи. За сите мерки поединечно, како и за избраната комбинација на мерки, се прави анализа на исплатливост. Прифатливоста на мерките е базирана на пресметување на: финансискиот капацитет на локалното население, како и (евентуалното) намалување на придобивките за регионалната или националната економија. Доколку се покажат значителни и негативни економски ефекти по населението, тогаш мерката може да се замени, или пак ако е незаменлива, се одложува. Анализа на сценарија Конкретните мерки за водните тела, како што се мерките за реставрација или пак контрола на загадувањето треба да се комбинираат на најоптимален начин за да се направи најдобро искористување на ограничените ресурси. Програмата на мерки е во суштина преглед на потребните мерки кои во подоцнежните фази бараат поконкретна разработка и подетално проектирање. Анализата на сценарија претходи на деталната анализа на мерките и инструментите на ниво на водно тело, со цел да се обезбеди интегрирано планирање на ниво на речен слив. Појдовна точка за анализа на сценаријата е анализа на ризикот. Анализата на ризик ги зема во предвид социо-економскиот развој на подрачјето и спроведувањето на постоечката легислатива и програми. Анализа на ризик на тој начин може да укаже на потребата од спуштање на целите целите за животната средина. Максималното сценарио претставува збир на сите мерки потребни за постигнување на целите на животната средина за сите водни тела во речниот слив. Максималното сценарио вклучува мерки кои поединечно да не се премногу скапи, но целиот сет на предложени мерки може да испадне економски недостапен. Назначувањето силно изменети водни тела (СИВТ) е тесно поврзано со развојот на ова сценарио, бидејќи тоа, исто така, ги покажува оние водни тела за кои постигнувањето на целите не е можно. Главни сценарија кои треба да бидат разработени во повеќе детали во Програмата на мерки се: 1) Основно сценарио: вклучително и сите мерки кои овозможуваат целосно усогласување со критичните делови на законодавство. Ова е всушност сценарио кое се користи за предвидувања и анализа на ризик во национални и регионални студии. 2) Максималното сценарио: Претпоставувајќи комбинација на најдобрите достапни технологии и концепти (намалување на БПК и хранливи материи на прифатливи концентрации и мерки за спроведување на еколошка реставрација кои се сметаат за технички можни и социјално прифатливи). Ова сценарио создава јасна слика за оние водни тела за кои ќе биде потребна дерогација (барем по однос на времето). Помеѓу основното и максималното сценарио може да бидат анализирани повеќе опции со различни инвестициски нивоа, вклучувајќи ниво што ќе кореспондира со прифатлив пакет на мерки. Прифатливоста на сценаријата треба треба да се процени врз основа на анализи на капацитетите на домаќинствата и економските сектори. 64 Мерки за реставрација Кај голем дел од водотеците во РМ има направено разни морфолошки трансформации. Соочувајќи се со потенцијалните последици од ерозивните процеси и поројните поплави, најголем дел од водотеците (т.е. нивните корита, но и сливовите) се уредувани со различни мерки. На секој водотек што минува низ урбана средина во РМ има изградено регулација за одбрана од поплави. Покрај ова во клисурестиот дел на помалите водотеци има изградено и попречни објекти-прегради за задржување на наносите. Обично овие објекти се високи 3-7m, а широки од неколку, па и до 100 m. На пример само во коритото на Каменичка Река има 26 вакви објекти и уште 25 во коритата на нејзините притоки. Овие објекти задржуваат преку 1,5*106 m3 нанос спречувајќи го неговиот транспорт до акумулацијата Калиманци. Покрај задржувањето на наносот, тие имаат улога и да ја ублажат брзината на текот и кинетичката енергија на водата. Во сливот на Преспанското Езеро вакви објекти има поставено скоро во секој водотек. Тие се одамна изградени и ја вршат својата приоритетна улога. При изработката на ПУСПЕ отстранувањето на овие

67 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив објекти не беше земено во предвид. Генерален став е дека, поради карактеристиките на теренските услови во државата, отстранувањето на постоечките објекти (т.е. реставрацијата на водотеците) би било преризично. Голем број други европски држави (пр. Холандија, Белгија, Данска, Ирска, Англија), од друга страна, немаат проблеми со ерозијата и пороите какви што се среќаваат кај нас, па спроведувањето на мерките за реставрација е далеку поедноставно. При изработката на ПУСПЕ, програмата на мерки беше изработена во неколку фази. Таа е резултат на темелни експертски проучувања на сите технички, еколошки, економски, социјални и други аспекти на можните мерки за надминување на недостатоците во управувањето со водите и остварување на целите. Сите идентификувани мерки беа прегледани и проверувани по однос на нивната еколошка ефективност, придонесот кон остварување на специфични цели, цена (економска и финансиска) и социјални последици. Анализата на законската регулатива, организациската поставеност и институционалниот капацитет и одржливост на секторот даде појасна слика системските недостатоци за спроведување на Програмата на мерки. Врз основа на претходните проценки, особено имајќи ја во предвид нецелосно развиената регулаторна рамка и организациските предизвици (нецелосно дефинирани улоги и институционални капацитети), планот за управување со сливот предвидува примена на стратегија базирана на два столба: Прво, потребно ќе биде да се спроведат мерки, кои се придонесат кон обезбедување на поволна средина за спроведување на планот (пр. дефинирање на институционалната и организациската поставеност). Паралелно со ова, како што ќе се развиваат организациските и институционалните капацитети, треба да се имплементираат сé повеќе од предвидените технички мерки и тоа во еден структуриран процес на учење преку работење. Во спроведувањето на подготвителните мерки, односно за обезбедување на поволна средина, во Македонскиот контекст неопходни се правни, политички и институционални предуслови за да се обезбеди основа за политики, регулаторна рамка, финансирање и поттикнувачка структура. Институционални улоги Креирање и организациона структура Градење институционални капацитети Инструменти за управување со Социјални инструменти за промени Регулаторни инструменти Економски инструменти Дел од идентификуваните недостатоци се резултат на нецелосната примена на веќе усвоените закони и прописи. Затоа, при изготвувањето на Програмата, нивната примена се идентификува во вид посебни мерки кои се вклучени во крајната листа. Причина за тоа е дека самото спроведување на овие прописи ќе произведе значајни резултати во остварувањето на целите на Планот подобрување на животната средина и статусот на водните тела. 65 Голем дел од прописите се донесени, но сепак не се целосно имплементирани. Временската рамка на спроведувањето на некои од нив коинцидира со рамката за спроведување на планот. Голем број на идентификувани недостатоци ќе се надминат со целосна имплементација на одредбите од новиот Закон за водите (пр. за права и дозволи за користење на водата, за регистрација и евиденција на сите водни апстракции, истекувањата во водните тела, одржливо финансирање на секторот води, спроведување на принципите на загадувачот / корисникот плаќа и целосна услуга на надоместок на трошоци ). Исто така и спроведувањето на други клучни закони за животната средина значително ќе придонесе

68 кон постигнувањето на целите на планот. Такви се на пример одредбите од Законот за животна средина кои се однесуваат на ИСКЗ дозволите. Со нив се регулираат емисиите во животната средина. Спроведувањето на ИСКЗ А и Б дозволи не се смета за трошок за Планот за управување со сливот, затоа што притоа не се јавуваат значителни трошоци за надлежните институции (национални и локални), освен за подобрување на следењето на нивното спроведувањеа. Инвестициите за нивно спроведување паѓаат целосно на товар на предметните инсталации. Правните барања формулирани како мерки се вклучени во финалната Програма. Причина за ваквиот пристап е дека тие немаат алтернатива или замена, туку претставуваат спроведување на законот / прописите. Во следниов дел презентиран е пример на дел од целосен пакет на идентификувани мерки. Токму затоа овие мерки се означени како предуслови за останатите. Разработката на програмата на мерки е правена врз основа на претходни анализи каде се дефинира главниот проблем и главните причини. Пример е даден во табелата подолу. ГЛАВЕН ПРОБЛЕМ Квалитет на вода: Преспанско Езеро и повеќето други водни тела (реки) не ги исполнуваат критериумите на РДВ високо концентрации на нутриенти (N, PO 4, SO 4 ) тешки метали во реки (Mn, Fe, Al) и во Преспанското Езеро (Zn, Cu и токсични метали како Hg) приоритетни супстанции (пестициди) еколошката состојба делумно умерена / ниска / лоша ГЛАВНА ПРИЧИНА Точкести извори: отпадните води од домаќинствата индустриско загадување (живина, обработка на метали, преработка на храна, керамика и сл) - ИСКЗ не е целосно имплементирана нелегални депонии за цврст отпад Несоодветно треирање на отпадните води во руралните области, Дифузни извори: ѓубрива (нема ефикасни техники) пестициди (подготовка, примена, депонирање) органски отпад (јаболка, пестициди, пакувања) Во следната табела дадени се критериумите и индикаторите на решавањето на проблемите и нивните причини. ТЕМА КРИТЕРИУМ ИНДИКАТОР 66 Квалитет на вода Концентрација на нутриенти Тешки метали Опасни супстанци Еколошки статус % намалување на приливот од отпадни води земјоделството примена на ѓубрива органски отпад загадени седименти % намалување на приливот од индустрија загадени седимент % намалување на приливот од пестициди употреба o депонија промена на статусот на водните тела и / или параметрите

69 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив Главната цел на планот за управување со сливот на Преспаско Езеро е постигнување на добар квалитет на водата за сите водни тела во сливот, за којашто цел треба да се реализираат листа на мерки. Мерките се групирани на следниов начин: Подобрување на сигурноста и квалитетот на водата за пиење. Осигурување дека сите апстракции се лиценциран врз основа на cost-recоvery принципот (поврат на трошоците) Осигурување дека сите точкасти извори на загадување се лиценцирани врз основа на cost-recоvery принципот Спречување и/или намалување на влијанието на загадувањето од инцидентни појави Елиминирање на испуштање на приоритетни супстанции Подобрување на силно изменетите водни тела Воведување на еколошки, економски и социјално одржливо земјоделство и управување со наводнувањето и земјоделски практики Намалување еутрофикација на Преспанското Езеро Притоа предложените мерки беа прифатени од страна Советот за управување со сливот на Преспанското Езеро Пример (извадок од програмата на мерки) е даден во следната табела: 67 Табела 14. Извадок од програмата на мерки од ПУСПЕ

70 Следен чекор е мултикритериумска анализа на предложените мерки: При изработката на ПУСПЕ, секоја мерка е анализирана согласно следниве критериуми: законска обврска 0-20 поени опфат на елементите на животната средина 0-10 поени ефект врз животната средина ефект 0-10 поени зачувување на безбедноста и ресурсите 0-20 поени превенција на штетните влијанија 0-5 поени економски придобивки 0-10 поени финансиски трошоци 0-10 поени опшстествени придобивки 0-15 поени Вкупно поени Пример од евалуација на мерките во ПУСПЕ: Врз основа на претходната анализа извршено е техничко рангирање на мерките. Следна фаза во процесот е поставување на алтернативни решенија преку комбинација на мерките. Притоа, поставени се три алтернативни стратегии за имплементација: 68

71 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив Алтернатива 2: Рамковна директива за вода - стратегија за имплементација Алтернатива 1: Реална стратегија за имплементација Алтернатива 0: Бизнис, како и обично Бизнисот како обично (нулто сценарио, без преземање на мерки), каде што нема да се спроведе ниту една од мерките поради што еколошката состојба и понатаму се влошува. Рамковна директива за вода - стратегија за имплементација, каде што сите потребни мерки се спроведуваат во целосна согласност со РДВ со што ќе се обезбеди постигнување на целите за животната средина. Вредноста на сите мерки се проценува на 52 милиони евра. Реална стратегија за имплементација, каде што се спроведуваат дел од мерките во зависност на достапните економски, но и човечките капацитети Алтернатива 0 Алтернатива 2 Алтернатива 1 Која комбинација од мерките ќе се имплементира се дефинирана врз основа на претходно усогласен процес на селекција врз основа на претходно договорени критериуми за избор и рангирање. Овој пристап треба да ги покрие следните критериуми за избор: расположливи средства, расположливи човечки ресурси, како и повеќе меки критериуми кои се одраз на политички приоритети на национално, регионално и локално ниво. Наједноставен модел за избор е да се идентификуваат приоритети при распределбата на средствата, а потоа се се реализираат приоритети (мерки), почнувајќи од врвот на листата Економска анализа на мерките Главните функции на економската анализа вклучуваат: а) Економска проценка на потенцијалните мерки за постигнување на добар статус на водата со цел да се идентификува: Колку ќе чини да се постигне добар статус на водата Можното економско влијание на предложените мерки за клучните економски сектори / користење на вода Да се утврди дали евентуално трошоците за постигнување на добар статус на водата се непропорционални, така што би се предвидело отстапување Обезбедување на економски влез во дефинирањето на програмата на мерки врз основа на cost-effectiveness критериуми Обезбедување на економска поддршка за проценка на отстапување Проценка на потенцијалните влијанија и финансиските импликации на програмата. 69

72 б) Проценка на наплата на трошоците на услугите за вода: Евалуација на клучните елементи вклучувајќи го и статусот на услугите за вода, степенот на наплата на трошоците (финансиски, еколошки и трошоци за ресурси) на овие услуги, институционалната поставеност за трошоците за обновување и придонесот на клучните корисници на водата во покривањето на трошоците в) Подготовки за анализа на рентабилноста: Идентификување на потенцијалните мерки за постигнување на целите, вклучувајќи ги и основните и дополнителни мерки Проценка на трошоците за секоја мерка Проценка на ефикасноста (влијанието врз животната средина) на секоја мерка. г) Изградба на ефективна програма на мерки: Проценка и степен на cost-effectiveness на мерките Поефективна програма на мерки која може да ги достигне целите на животната средина Пресметка на опсег за вкупно намалени трошоци на оваа програма Анализата на сензитивноста заради проценка на стабилноста на резултатите. 70 д) Проценка на финансиските импликации на програмата на мерки: Проценка на социо-економските и дистрибутивни влијанија на избраната програма Проценка на финансиските и буџетските импликации на избраната програма, воспоставување алтернативни финансиски планови Идентификување на придружни (финансиски, технички, институционални) мерки за спроведување на избраната програма Процена на потенцијалното влијание на повратот на трошоците со наплата на услугите и стимулативна политика на цените Компоненти на економска анализа Директни трошоци: составени се главно од финансиски и административни трошоци и се вклучени во сите елементи на економската проценка. Индиректни трошоци се економските трошоци за други сектори кои може да резултираат од промената во статусот на водата, како што е губење на продуктивноста; Индуцирани трошоци се трошоци кои произлегуваат од ефекти од втор ред, како што се намалување на вработеноста во услужниот сектор во руралните области кои произлегуваат од загуба на вработеноста во земјоделскиот сектор што се должи на деградација на водата. Индиректни трошоци може да се сметаат при спроведување на cost-effectiveness анализата, но индуцираните трошоци се земаат во предвид (ако е можно) на ниво на проценка на цени и користи (cost-benefit анализа) за оправдување отстапување/дерогации на целите за одредени водни тела. Финансиски трошоци се трошоци за обезбедување и администрирање на услугите поврзани со користењето на вода. Тие може да се разложат во голем број елементи. Оперативни трошоци се сите трошоци направени за да се задржат во работа објекти поврзани со животната средина (на пример, материјални и кадровски трошоци). При проектирање оперативни трошоци, се земат предвид дополнителни трошоци поврзани со нови капитални инвестиции. Трошоци за одржување се трошоците за одржување на постојните (или нови) средства со цел да се обезбеди добро функционирање до крајот на векот на траење.. Капиталните трошоци се трошоци за нови инвестиции и поврзани трошоци (на пр. трошоци за подготовка на локација, трошоците за почеток, судски трошоци). Придружните трошоци можат да бидат значителни. Во отсуство на податоци, подобро е да се направи обид тие да се проценат отколку да се игнорираат или потценат. За потребите на проекциите, трошоците на нови капитални трошоци треба да се дистрибуираат во текот на неколку години.

73 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив Годишен еквивалентен трошок (ГЕТ) е начин кој дозволува да се конвертира нето сегашната вредност (НСВ) на нови капитални трошоци во ануитет (или изнајмување) која има иста вредност. Ова може да се направи на следниот начин: 1. Листа на сите капитални расходи и кога тие се направени; 2. Пресметување на нето сегашната вредност на расходите со користење на одбраната есконтната стапка; 3. Конвертирање на нето сегашната вредност во годишен еквивалентен трошок Административни трошоци се трошоци за управување со водните ресурси. Примерите на вакви трошоци се: трошоци за наплата на воден надомест или за мониторинг на водните ресурси. Еколошките трошоци и добивка/корист Општеството има одредена добивка / корист (иако притоа неминовно е да се направат и трошоци) од подобрување на квалитетот на водите, т.е. од постигнувањето на поставените цели на животната средина. Оваа вредност е составена од т.н. употребна и неупотребна вредност. Use values / benefits или Употребни вредности/добивки се однесува на фактот што економските субјекти користат одредени бенефиции (користи) на животната средина, или директно или индиректно (преку гледање видео на некој друг како плови на езерото). Директната употребна вредност е полесно да се процени, бидејќи се работи за вредности со кои може да се тргува на пазарот или за влез во процесот на производство или готови производи (на пример, вода за преработка на храна или риба). Non-Use values/benefits или неупотребни вредности / добивки. Некои од добивките не се поврзани со било каква директна корист, т.н. неупотребна вредност, но сепак постојат како вредност, бидејќи луѓето ја вреднуваат/ценат еколошки вредност на ресурсите, без потреба да ги користат или можеби дури и без намера да ги користат. Такви вредности се, на пример, квалитетот на водата и биодиверзитетот во езерото. Видови на еколошки добивки / трошоци кои се избегнуваат - Проценка на економската вредност на животната средина е многу важна тема. Употребата и индиректната употреба се опипливи добивки од природните ресурси или екосистемските услуги. Неупотребни вредности вклучуваат зачувување на природното наследство и биолошката разновидност и културните вредности за идните генерации. На пример, некои луѓе може да вреднуваат постоење на различни збир на видови. Постоењето на овие видови можат да имаат вредност, која има можност да се користи за некои цели на човекот (пример: некои растенија може да бидат испитувани за производство лекови). Поединци може да вреднуваат способноста да се остави недопрена природната средина за своите деца. Методологии за проценка на вредности на животната средина Постојат различни техники за вреднување на еколошките трошоци и добивки, кои се повеќе или помалку практични и имаат различни трошочни импликации. При изработката на ПУСПЕ се користеше методот базиран на вреднување на трошоците (Cost-based method). Овој метод е почива на претпоставката дека трошоците на одредени мерки за постигнување на целите на животната средина се реално проценети. Овој тип на вреднување се користи кај трошоците за превентивните и/или мерките за ублажување на влијанијата врз животната средина, како и кај инвестициите во водостопанството кои обезбедуваат и поврат на трошоците, економска корист и сл. Притоа, се пресметува и планираниот бенефит/корист со што, практично се добива т.н. cost-benefit анализа. 71

74 Разлика треба да се направи разлика помеѓу: а ) Трошоците на веќе усвоените мерки, кои се теоретски веќе вклучени во финансиските трошоци, и б) Трошоците на мерки кои ќе треба да се преземат за да се спречи еколошка штета до одредена точка. Овие трошоци може да биде добра проценка на она што општеството е подготвено да инвестира за заштита на ресурсите и средината. При cost-effectiveness анализата, трошоците на поединечна мерка се изразени во парични единици, додека ефектите врз животната средина се изразени а) квантитативно во физички единици како што се бројот на тони намалување на прилив на азот или фосфор на водната средина, или б) квалитативно во однос на основното сценарио или сегашната состојба. Во економската анализа на трошоците на т.н. странични ефекти што произлегуваат од мерките во принцип би требало да им биде доделен трошок или вредност. ПРЕСМЕТКА за Алтернатива 0 (вообичаено сценарио) Во првата фаза на проектот е констатирано дека просечната годишна цена за наводнување по хектар изнесува денари или 325 евра. Ова е репер за ефектите од предложените мерки. Според цените на комунални услуги од ЈП Пролетер, Ресен, цените се како што следи: за канализација ( Граѓани 4,62 mkd./m 3, Компании 6,23 mkd./ m 3 ) за отпадни води (Граѓани 11,23 mkd./ m 3, Компании 15,84 mkd./ m 3 72 Критериуми и појдовни претпоставки усвоени при Анализата на Алтернативите 1 и 2 Следните претпоставки беа земени во предвид: А. Предложените мерки се очекува да се реализираат во следните 24 години, иако периодот предвиден во Работните Задачи е 6 години. Периодод на реализација е подолг од оној предвиден во работните задачи затоа што постојат предуслови кои мора да се остварат за потоа мерките да можат да бидат имплементирани. Б. Чинењето на некоја активност е презентирано од страна на експертот кој ја предложил таа мерка. Секој трошок е зголемен заради тековните трошоци. В. Намалената цена која се користи за пресметка на трошоците е 6%. Фактори кои се земени во предвид за утврдување на дисконтната стапка се: референтна стапка на Централната банка на Република Македонија - 4% во моментот на утврдување на дисконтната стапка, годишната стапка на ЕУРИБОР - 2,14% во моментот на утврдување на дисконтната стапка, макроекономската политика на Република Македонија, според која стапката на инфлација се очекува да биде меѓу 3% и 5%. Г. Мерките се поделени во две групи. Првата група на мерки се однесува на третманот на вода која се користи од страна од страна на жителите за наводнување. Втората група мерки се однесува на пречистување на отпадните води. Причината за оваа класификација е дистрибуција на трошоците за мерките по единица. - Првата група на корисници се состои од земјоделци, кои ќе ја користат водата за наводнување. Во оваа група што за потрошна единица се смета еден хектар земјоделска површина. Вкупната површина за наводнување изнесува хектари. - Во втората група на корисници влегуваат на правните лица кои ќе бидат вклучени во третманот на отпадните води и како потрошни единици се сметаат домаќинствата и правните лица. Постојат домаќинства и правни лица (компании и институции) во оваа област.

75 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив Е. Два периода се земени предвид, за време на одредување на периодот на отплата: 40 години и 20 години. Во првиот случај трошоците за спроведување на мерките се очекува да бидат обновени за подолг период, односно 40 години, што претставува просечен корисен век на браната. Во вториот случај, ако мерките се спроведуваат со давање на браната под концесија или ППП, каде приватен инвеститор е заинтересиран за враќање на инвестицијата за пократок период, период на отплата се очекува да трае 20 години. Нето Сегашна Вредност (НСВ), пресметана за две групи на мерки е претставена во следните табели: Мерки за третирање на водата за наводнување НСВ ( 000 eur) Годишни еквивалентни трошоци 40 години ( 000 eur) Годишни трошоци по хектар (4.000 ha) во eur Годишни еквивалентни трошоци 20 години ( 000 eur) Годишни трошоци по хектар (4.000 ha) во eur Алтернатива 2 Целосна импл. РДВ Алтернатива 1 Реална Стратегија Мерки за третирање на отпадни води НСВ ( 000 eur) Годишни еквивалентни трошоци 40 години ( 000 eur) Годишни трошоци по хектар (4.000 ha) во eur Годишни еквивалентни трошоци 20 години ( 000 eur) Годишни трошоци по хектар (4.000 ha) во eur Алтернатива 2 Целосна импл. РДВ Алтернатива 1 Реална Стратегија , ,2 24 0,5 Заклучок од економската анализа во случајотна ПУСПЕ: Ако имплементацијата на целосната РДВ се применува за третирање на водата за наводнување, за отплатен период од 40 години, годишните трошоци по единица хектар ќе бидат 268 евра, додека за отплатен период од 20 години годишните трошоци по единица хектар ќе бидат 535 евра. Ако Реалното Сценарио се применува за истите мерки, тогаш годишните трошоци по единица хектар ќе бидат 69 евра за отплатен период од 40 години, односно 138 евра за отплатен период од 20 години. Според анализите во претходниот извештај во фаза 2, се утврди дека сегашната единечна цена за наводнување по хектар е 325 евра. Ако целосната РДВ имплементација се применува за пречистување на отпадните води, месечната цена на лице (домаќинствата и правни лица) ќе биде 4,5 евра за отплатен период од 40 години, односно 9 евра за отплатен период од 20 години. Ако РеалнотоСценарио се применува, месечната цена на лице (домаќинства и правни лица) ќе биде 0,2 евра за отплатен период од 40 години, односно 0,5 евра за отплатен период од 20 години. 73

76 11.2 Еколошка анализа на мерките Избраните варијанти (сет од мерки) се евалуирани и според еколошките влијанија. За евалуација на еколошките влијанија е користена стандардна процедура согласно препораките при изработка на СЕА. Притоа беше извршена т.н. меѓу-секторска анализа, со цел да се проценат значајните ефекти врз животната средина, на серија активности кои ќе бидат превземени. Матрицата на проценка јасно ги покажува ефектите од превземените мерки на низа различни критериуми (сектори и прашања). Ефектите од една активност можат да бидат многу позитивни (оцена +2), позитивни (+1), не значајни (0), негативни (-1) или многу негативни (-2). Проценката покажа дека Планот за управување со Преспанското Езеро (ПУСПЕ) потенцијално може да вроди со низа позитивни и значајни ефекти врз животната средина. Накратко, клучните утврдени ефекти врз животната средина беа: Биодиверзитет, флора и фауна Активности кои се осврнуваат на дифузно загадување и точкаст извор на загадување ќе го подобрат квалитетот на водата и ќе го намали процесот на еутрофикација што ќе резултира со придобивки за водните екосистеми. Активностите за ефикасно управување со водата можат потенцијално да резултираат со поголема достапност на вода за водните екосистеми како и за растворање на загадувачите. Контролирање на нивото и тајмингот на одвлекување ќе го намали биолошкиот стрес (особено во време на ниски протеци), и ќе обезбеди дополнителни придобивки за постигнување на природен хидролошки режим. Активностите за подобрување на морфолошките карактеристики ќе обезбедат директни подобрувања на водните и крајречните живеалишта. Активностите кои се справуваат со освојувачки не-домородни видови најверојатно ќе резултираат кон подобрување на биодиверзитетот во погодените подрачја. Население и здравјето на луѓето Вода Мерките за намалување на дифузно и точкастиот извор на загадување ќе помогнат во заштитата на здравјето на луѓето намалувајќи ја количината на загадувачите во заштитените подрачја преку водата за пиење и за капење. Мерките за ефикасно управување со вода потенцијално можат да резултираат со поголема достапност на вода за растворање на загадувачите, со што дополнително би се заштитиле заштитените подрачја. Дел од активностите би можеле да го подобрат пристапот до вода во сливните подрачја, особено во оние делови каде мерките се насочени кон подобрување на пристапот до вода за капење или останати рекреативни активности (туризам). Подобрувањето на водниот режим може да го зголеми комфорот кој го нудат водните тела. Сите мерки предложени во Планот за Управување со Речните Сливови (ПУРС) се дизајнирани да се осврнат кон притисокот кој неповолно влијае врз водните тела и нивниот еколошки статус. Следствено, сите мерки се изработени за да вродат со позитивни ефекти за водните тела во оние водни средини за кои тие се наменети. Климатски фактори Поголем број на активности ќе резултираат со позитивни ефекти, особено во одржливото управување со храна, справување со поплави и суши, како и приспособување кон климатски промени. Поголемата ефикасност во користењето на водата ќе резултира со намалување на количините вода кои се третираат дополнително, што пак ќе се одрази врз намалувањето на енергија и емисија на гасови на стаклена градина. 74

77 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив Активностите насочени кон извлекување, и особено, управување со проток може да има позитивни придобивки за управувањето со поплави и суши. Културно наследство Мноштвото превземени активности најверојатно нема да имаат значајни ефекти врз културното наследство. Предели Поголемиот дел на мерките (со исклучок на изградбата на браната и акумулацијата) не би требало да имаат значајни ефекти врз изгледот на пределот, иако, некои активности кои се насочени кон подобрување на деградираните водни тела (особено онаму каде тие се физички изменети) ќе имаат позитивни ефекти на локално ниво. Изградбата на браната на Чешинска река секако ќе има големо влијание врз пределот, но ваквиот потег ќе ја спречи употребата на загадена вода од речните текови за наводнување, и ќе го реши проблемот на дистрибуција и контрола на водата за пиење. Физибилити студијата треба јасно да ги оцени влијанијата врз пределите како и да одреди мерки за намалување на истите. Материјални добра Активностите превземени кон зголемување на ефикасноста на употребата на вода (намалување на дифузното загадување) може да резултираат кон подобра употреба на водите, што конечно води кон по-ефикасна употреба на останати ресурси како компост и енергија. Почва Подобрувањата на квалитетот на вода предизвикани од активностите кои се справуваат со дифузното и точкасто изворно загадување може да резултираат со подобрување на квалитетот на почвите, на начин на кој помалку загадувачи би се депонирале врз земјиштето. Мерките насочени кон извлекување на вода и регулирање на протокот може исто така да доведат до намалување на ерозивните процеси предизвикани од поплави или губење на почвени слоеви преку суши. Активностите кои би ги подобриле морфолошките услови на бреговите, бреговите на каналите, речните зони и мочуришните живеалишта, ќе доведат до подобрување на нивото на инфилтрација, намалување на оттекувањето со што директно ќе допринесат за намалување на процесите на ерозија. Кумулативните ефекти за алтернативите беа проценети за два случаи, и тоа: Интеракцијата на Стратегијата на Реална Имплементација како и Референтните/Основни мерки; и, Интеракцијата на Стратегијата на Имплементација на Рамковната Директива за Води алтернативата со мерките превземени во Стратегијата на Реална Имплементација како и случајот на Референтни/Основни мерки. 75

78 Заградец, Албанија, Преспанско Езеро / фото: Љ. Стефанов 76

79 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив 12. ИЗГЛЕД И СОДРЖИНА НА НАЦРТ ПЛАНОТ И ФИНАЛНИОТ ПЛАН Содржината на нацрт планот и финалниот план е детално презентирана во соодветниот Правилник за содржината и начинот на подготвување на плановите за управување со речните сливови Општ опис на сливот на Преспанското Езеро 1.1 Површински води (делинеација, типологија, карактеризација) 1.2 Подземни води (делинеација, типологија, карактеризација) 2. Антропогени влијанија врз статусот на површинските и подземните водни тела во сливот 2.1 Точкести извори на загадување 2.2 Проценка на дифузните извори на загадувањето, вклучувајќи го користењето на земјиштето 2.3 Проценка на притисоци на квантитативниот статус на водата, вклучувајќи ја апстракцијата 2.4 Анализа на други влијание на човековата активност на статусот на водите 3. Природни опасности во врска со водата 4. Локација на заштитени подрачја 5. Постојни мониторинг мрежи, како и резултатите од мониторинг активностите 5.1 Површински води (еколошки и хемиски)

80 5.2 Подземните води (еколошки и хемиски) 6. Цели на животната средина 7. Преглед на економска анализа на користењето на водата 8. Програма на мерки за постигнување на целите за животната средина 9. Процес за јавна консултација 9.1 Опис на консултација со јавноста и информации за мерки, особено информациите дадени на јавноста и засегнатите страни и промени на планот, како резултат на повратни информации. 9.2 Контакти и процедури за добивање основна документација и информации 10. Создавање на услови и стратегија за имплементација во македонски контекст 10.1 Приоритетизација на идентификуваните мерки 10.2 Неопходни подготвителни мерки 10.3 Алтернативни стратегии за имплементација Разликата помеѓу содржината на нацрт-планот и финалниот плaн за управување со речен слив е во тоа што, во финалниот план пкрај забелешките од сите засегнати, за одбраната алтернатива се развиени и детални процедури за имплементација т.е. динамика на имплементација на мерки, трошоци, надлежности, одговорности и сл. Покрај ова задолжителен дел е и план за мониторинг на успешноста на планираните и имплементирани мерки. Во наредната табела е даден извадок од динамичкиот план за имплементацијата на мерките од избраното сценарио. Програма на мерки Трошоци Периодимплем. / алтернат. Предлож. Вкупно Год. Траење Ранк Бодови ID Мерки [10 3 [10 3 ] ] [год] BaU R WFD Регулација на бунари за наводнување Регулација на зафати на реки за наводнување Озеленување во овоштарници Противерозивни мерки 7, Надградување на системот за наводнување Затворање на дивите депонии и изградба на контролирана санитарна депонија Надградба на системите за прочистување на индустриските води 414a Надградбана колекторот за отпадни води во Езерани Рехабилитација на рибниците и конструкција на затварач/капија на Голема река Противерозивни планови базирани на процена на ризиците од ерозија и тренинзи Имплементација на планови за управување на заштитените подрачја: Пелистер, Галичица и Езерани Имплементација на РДВ мониторинг на 0 3/cont Преспанското езеро 20 3/cont Имплементација на IPPC 0 3/cont Едукација на фармерите за добри земјоделски и еколошки практики вклучувајќи компостирање на отпадот од овоштарниците Подготовка на планови за ризици од поплави и нивно спречување Пилот проект за еколошко сигурно користење на фертилизиери и пестициди Внесување на системот капка по капка на 4,000 ha 4, b Изградба на брана на Чешинска река 30,000 6

81 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив Планот не треба да биде голем по обем (најмногу 100 страници). Меѓутоа, Планот го придружуваат и т.н. технички извештаи кои се негов составен дел. Обемот на овие технички извештаи може да достигне и 1000, па и повеќе страници. Овие технички извештаи се изработуваат врз основа на изработените разни студии во текот на разните фази до подготовка на планот. При изработката на ПУСПЕ се подготвени следните технички извештаи: ТИ 1: Прибирање податоци и анализа на постојните услови ТИ 1: Анекси (листа на релевантни проекти, податоци за водни ресурси, податоци за ниво на вода, низи од врнежи, низи од температури, топографски карти на сливовите, податзои за бушотини...) ТИ 2 : Идентификација на главните активности во сливот 267 стр. ТИ 2: Анекс - Идентификациски карти на секое водно тело ТИ 3: ГАП анализа и програма на мерки 75 стр. ТИ 4: Учество на јавноста 45 стр. ТИ - 5: Експертско видување во врска со заштитните зони 25 страни Како попсебен додаток на планот се и дискови со ГИС леерите и останатата датабаза која е инволвирана во ГИС опкружување, врз основа на кои се направени и некои од моделирањата. Планот е придружен и со Еконoмска анализа и СЕА извештај. Покрај ова, датабазата во ГИС формат задолжително треба да се предаде, до центарот за АОП и ГИС во МЖСПП. Почетен 6-год имлемент. на ПУС Втора 6-год имлемент. на ПУС Трета 6-год имлемент. на ПУС Претходник Year 1-6 Year 7-12 Years EE EE EE 79 22b 22a

82 Преспанско Езеро / фото: Љ. Стефанов 80

83 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив 13. ЗАКЛУЧОЦИ 13.1 Фази при подготовка на планот Планот се изработува во неколку фази и тоа:: Подготвителна фаза Утврдување на состојбата со водите во сливот Анализа на недостатоци и утврдување на целите Програма на мерки Изработка на нацрт-план и предлог-план за управување со речен слив Подготвителна фаза Оваа фаза се состои од следните подфази: прибирање податоци, прибирање релевантна докуменатција за подрачјето (разни локални, регионални или национални планови и стратегии од други области, прибирање анализа на податоците, селекција на најмеродавни податоци и нивна систематизација Во оваа фаза се идентификуваат засегнатите и се одржува првична работилница на моја се презентира целта на проектот. 81 Утврдување на состојба Оваа фаза се состои од следните подфази: Анализа на условите во сливот Природни карактеристики Социоекономски карактеристики Други потребни анализи (заштитени подрачја, подрачја подложни полавување и други непогоди,итн) Институциона поставеност во сливот Делинеација и типологија на водни тела Делинеација на површински водни тела Делинеација на подземни водни тела Типологија на површински водни тела Типологија на подземни водни тела Анзлиза на притисоци врз квантитетот и квалитетот на водата Пресметување на влијанието на точкести извори на загадување врз водните тела Пресметување на влијанието на дифузните извори на загадување врз водните тела Пресметување на влијанието врз кванитетот на водата (користење на водата и воден биланс, Економска анализа во врско со користењето на водите Штетно дејство на водата Можни инциденти и нивцни влијание врз водните тела Класификација на еколошката состојба на водните тела Класификација на еколошката состојба на површиниските водни тела Класификација на еколошката состојба на подземните водни тела По завршувањето на оваа фаза се одржува работилница на која се презентира состојбата пред Советот за управување со речен слив.

84 Анализа на недостатоци и утврдување на целите Оваа фаза се состои од следните подфази: Дефинирање рефернтни услови Референтни услови за површински водни тела Референтни услови за подземни водни тела Цели на управувањето Цели на животната средина Цели за одржливо користење на водите Цели за заштита од штетно дејство на водата Утврдување на недостатоците (ГАП анализа) Анализа на недостатоци, обем (големина, интензитет) и причини за недостаток ( дрво на проблем ) Програма на мерки и анализа на сценарија Програмата на мерки се состои од 4 групи на мерки. А сеценаријата всушност претставуваат комплет од мерки групирани. Се нализираат барем 3 сценарија. 82 Програма на мерки Мерки за подобрување на еколошката состојба: за постигнување на целите на животната средина и мерките за спречување на влошувањето на состојбата на водите, за заштита, подобрување и враќање во поранешна состојба на сите водни тела, мерки против загадување на водите со одделни или група загадувачи кои претставуваат значителен ризик за водната средина, ризикот врз водите за пиење и водите за капење, вклучувајќи ги и дозволите, контролите и системите за евиденцијата и мерките за точкасти и дифузни извори на загадување; за заштитата на подземните води, - за намалување на испуштањата на опасните материи и супстанции во водите; - за намалување на испуштањата на опасните материи и супстанции во водите, за случај на несреќи и виша сила, - за заштита на водите од загадување предизвикано од нитрати од земјоделки извори; - за третман на урбани отпадни води, - за заштита на почвата при користење на тињата добиена со прочистување на отпадните води за потребите на земјоделството, - пропишани со прописите за оцена на влијанијата од определени проекти врз животната средина; - пропишани со прописите за интегрирано спречување и контрола на загадувањето; - пропишани со прописите за спречување и контрола на хавариите со присуство на опасни супстанции; - пропишани со прописите за производи за заштита на растенијата - пропишани со прописите за безбедност на водата наменета за консумирање, - за заштита на природата и за зачувување и рационално управување со одредени компоненти на биолошката и пределската разновидност) Мерки за одржливо користење на водните ресурси (за контрола на искористувањето на површинските и подземните води, вклучуајќи и мерки за намалување на загубите на вода; за контрола на користењето на подземните води, - за контрола на обемот на изградбата на водостопанските објекти; - за определување на надоместоците за трошоците за користење на водата; - за поттикнувањето на одржливо користење на водите, - за одржување на квантитативната состојба на водите, - пропшишани со закон за минерални суровини, - пропишани со прописите за внатрешна пловидба; - пропишани со прописите за рибарство; Мерки за заштита од штетно дејство на водата (мерки за заштита од регионални поплави, за заштита од ерозија, - за заштита од порои, за одбрана од замрзнување на површиниските води, оператоивни планови за одбрна од штетно дејство на вода итн) Други мерки што се пропишани со закон, а кои се релевантни за спроведување на истите, а придонесуваат кон постигнување на целите

85 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив Мултикритериумска анализа на предложените мерки Еколошка анализа на мерките Економска аналзиа на мерките Класификација на мерките според евалуацијата После прифаќањето на програмата на мерките од страна на Советот за упшравување со сливот следи изработка на варијантни решенија на комплет од мерки кој исто таак оди на разгледување и прифаќање од страна на Советот. Изработка и анализа на варијанти на комплет од мерки (сценарија, варијанти) Изработка варијантни решенија Анализа на варијантните решенија (економска и еколошка) Избор на релевантна варијанта Анализа на чувствителност Нацрт-план и предлог план за управување со речен слив Изработка на нацрт план Комплетирање на содржината согласно соодветната реулатива Предлог динамика за имплементација на планот Предлог финансиски импликации Следи јавна расправа во врска со нацрт-планот. По завршување на јавната расправа и вметнување на евнтуалните забелешки, следи финализирање на планот. Изработка на Предлог План за управување со речен слив. Со ова е завршена изработката на предлог-планот и се предва во натамошна процедура согласно законските барања Бариери за навремена и комплетна изработка на планот Во РМ не постои типологија и делиенација на водни тела на национално ниво (некои држави го имаат тоа. Доколку се работи за прв 6-годишен план, не може да се изврши поптполна делинеација и типологија, бидејќи во нашата држава недостасуваат податоци за квалитет на водат согласно барањата на WFD (страна 26, правилоo 5). Во таков случај се врши т.н. прелиминатрна делиенација која после извршениот мониторинг на квалитет на водата ќе биде финализирана Голем дел од податоците во РМ не се достапни во ГИС формат. Поради тоа, многу време особено во првите две фази, се губи на креирање на базичен ГИС датасет неопходен за анализи и моделирања на разните експерти. Покрај ова нема ниту некој акт за создавње коден систем потребен за кодификација во ГИС датабазата. Потребно е да се направи таков акт при што ќе се искористи водичот за ГИС од РДВ. Нема прогласено заштитни зони според Законот за води. Овие зони се многу битни при планирањето. Изработка на можни заштитни зони за времетраење на планот е речиси неможно бидејќи сеуште во РМ нема ниту правилник за подготовка на тие зони, а и елаборатите за заштитни зони бараат соодветна процедура. Единствено што може да се направи при изработка на планот е некои прелиминарно експертско видување околу некои заштитни зони, врз основа на кои планерите ги прилагодуваат планираните активности. 83

86 Нема Програми за заштита од штетно дејство на водите ниту Оперативни планови за заштита и одбрана од поплави, кои треба да бидат составен дел од Планот за управување со сливот. Поради тоа при изработка на Плановите за управување со речен слив, може и треба само да се подготват некои мерки за заштита од штетно дејство. За изработка на комплетен оперативен план, согласно член 126 од Законот за води постои соодветна постапка и начин на усвојување Времетраење на подготовка на план Со оглед на условите во РМ, пред се состојбата со одредени подтаоци неопходни при изработката на планот, се разликува времетраењето, доколку се работи за прв 6-годишен план или пак за втор,трет итн. план Подготовката на прв 6-годишен план, треба да се одвиева или во 2 фази или пак времетраењто на изработката на првите планови да биде подолого т.е. најмалку 2,5 години па и 3 години. Во првата фаза со времетрење од барем 15 месеци треба после подготвителната фаза од 1,5-2 месеца, да се направи некоја прелиминарна делинеација, и да се отпочне со 12-месечен мониторинг според РДВ. Тој мониторинг ќе овозможи точна делинеација и типологија на водните тела во сливот какои и карактеризација на еколошката состојба на водните тела. Во оваа фаза може да се работи и на идентификација и анализа на сите приодни и социо-економски фактори кои влијааат на водните ресурси. Во исто време се работи на создавање на основната датабаза. Транспарентноста на податоците е проблем во РМ, а уште поголем проблем е недостапноста на податоци во ГИС формат. Затоа е потребно подолго време за да се формира оваа датабаза, која со добивање на новите сознанија во текот на проектот ќе се ажурира. Со завршувањето на оваа фаза се овозможува ефективен понатамошен процес кој би ги опфатил натамоѓните активности: финална делинеација, типологија и класификација на еколошкиот статус на водните тела, анализа на антропогеното влијание врз квалитетот и квантетот за секое водно тело, анализа на недостатоци, референтни услови и поставување цели на животната средина, развој на програма на мерки, развој на алтернативни сценарија, подготовка на нацрт и предлог ПУРС. Со ова би добиле релано времетраење на изработка на ПУРС со што би се задоволи сите законски барања околу разни активности како и учество на јавноста. При изработката на вторите планови за еден слив (ревиизии на плановите) веќе може да се скрати времетраењето на изработката. 84

87 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив ПОДГОТОВКА НА ПЛАН ЗА УПРАВУВАЊЕ СО РЕЧЕН СЛИВ Подготвителна фаза Утврдување на состојбата со водите во сливот Работилница 1 Поготовка основна ГИС датабаза 1-годишен мониторинг на квалитет на вода Работилница 2 Анализа на недостатоци и утврдување на целите Подготовка на Програма на мерки Работилница 3 Подгпотовка на останата ГИС датабаза и ГИС базирано моделирање Постапка зз Стратешка оцена на влијнаието врз животната средина Подготовка на нацрт-план за управување со речен слив Работилница 4 Предлог План за управување со речен слив 85

88 Дренажен канал во Пелагонија / фото: Љ. Стефанов 33

89 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив Анекс 1 Мониторинг програма 87 Според основниот документ на Рамковната Директива за Водите на ЕУ, Мониторинг во рамките на РДВ Упатство бр. 7, 2003, мониторингот на површинските, подземните води и влажните станишта е поставен во методолошка рамка за имплементација на Директивата. Поради разликите во притисоците врз сливните подрачја, типовите на водни тела, биолошките заедници како и морфолошките и физичко-хемиските одлики во рамките на ЕУ, соодветната имплементација на програмите на мерки (Планови за управување со сливните подрачја) во голема мерка ќе варира во рамките на ЕУ. Поради тоа, и оваа наведена методологија мора да биде поставена во контекст и прилагодена кон специфичните услови на поединечните сливни подрачја. Мониторинг програмите мора да обезбедат потребни информации за проценка дали поставените цели за животната средина во Плановите за управување на сливните подрачја ќе бидат достигнати. Ова значи дека е потребно јасно разбирање на условите потребни за достигнување на целите во животната средина и како тие услови можат да бидат загрозени со човечките активности. Ова е основата за поставување на ефективен мониторинг систем. Целта на мониторингот е да воспостави кохерентен и сеопфатен преглед на статусот на водите во секое сливно подрачје и да дозволи класификација на сите површински води во една од петте класи, и на подземните води во една од двете класи. Ова сепак не значи дека сите водни тела во едно сливно подрачје треба да бидат постојано под мониторинг. Надлежните институции треба да обезбедат мониторинг на доволен број поединечни водни тела од секој тип на водни тела. Тие исто така треба да утврдат колку мониторинг точки се потребни за секое поединечно водно тело за да се определи неговиот еколошки и хемиски статус. Процесот на селекција на водни тела и мониторинг точки треба да се заснива на статистички техники на проценка и да обезбеди да финалниот резултат за статусот на водите има потребно ниво на прецизност и сигурност. Дозволена е и определена флексибилност во однос на фреквенциите на мониторингот поради тоа што определени параметри и мониторинг елементи на квалитетот (за површинските води) ќе бидат повеќе варијабилни од другите. Мониторинг програмите исто така можат да бидат планирани така да не сите наведени (во Директивата) елементи на квалитетот (за површинските води) и хемиски параметри (за подземните води) мораат да бидат следени секоја година и на сите мониторинг точки. Со ова се надминува потребата да сите земји следат хемиски параметри кои не се присутни во нивните сливни подрачја, освен кога е потребна валидација на проценките на ризикот. Накусо, потребни се и можни ефективни според трошоците и насочени мониторинг програми. Важен аспект на дизајнот на мониторинг програмите е квантифицирање на времено-просторните варијации на квалитативните елементи и параметри индикативни за нив во определените површински водни тела. Тие кои се многу варијабилни ќе мора да бидат почесто анализирани (со тоа и поскапо) од тие кои се постабилни или предвидливи. За површинските водни тела, Директивата бара доволен број на површински водни тела да бидат мониторирани во прегледниот мониторинг програм (surveillance monitoring) за да се обезбеди проценка на вкупниот статус на површинските води во секое сливно подрачје или/и под-слив. Оперативниот мониторинг (operational monitoring) се употребува за проценка на статусот на оние водни тела за кои е утврдено дека постои ризик да не ги исполнат зададените цели за животната средина (environmental objectives) и да се проценат промените во нивниот статус предизвикани со имплементираните програми на мерки. Според тоа, оперативниот мониторинг мора да следи параметри индикативни за елемент (или елементи) на квалитетот кои се најосетливи на притисокот врз определено водно тело (или група водни тела). Ова значи дека во оперативниот мониторинг се користат минимален број на мониторинг параметри за определување на статусот и класификацијата,

90 што придонесува за намалување на грешките во проценката на статусот. Во определени случаји каде е потребно дополнително истражување за причините за надминување на определените параметри утврдени со прегледниот мониторинг, се воведува истражувачки мониторинг (investigative monitoring) кој се фокусира само на тој определен параметар или евентуално на мала група параметри. При мониторингот мора да се користат индикатори за проценка на вредностите на релевантниот биолошки елемент на квалитетот. Во случај да сигурноста на проценката добиена од еден индикатор се смета за неприфатлива, можна е употреба на неколку индикатори и, преку нивна статистичка обработка, достигнување на прифатлива прецизност и сигурност. Ова исто така придонесува за намалување на грешките во проценката на статусот. Индикаторите исто така се користат при воведување на референтните услови, како и за грешките во мониторингот. Мониторинг на површинските води А) Прегледен мониторинг: Целите на прегледниот мониторинг на површинските води се обезбедување на информации за: определување на биолошките, физичко-хемиските, морфолошките и еколошките карактеристики на водните тела (WFD, guidance document No.7 Monitoring under WFD, 2003, подршка и валидација на процедурите за проценка на влијанијата врз водните тела (WFD, Annex II Risk assessment, 2000), проценка на долгорочните измени на природните услови во водените екосистеми, проценка на долгорочните измени на водените екосистеми кои потекнуваат од интензивните хумани активности, и дизајнирање на ефикасни и ефектни мониторинг програми. Прегледниот мониторинг треба да биде спроведен најмалку во тек на една година за време на изработката на ПУСП. Но, доколку постои висока стапка на несигурност за прецизно определување на проценката на ризикот на водните тела во сливното подрачје, потребен е подолготраен почетен мониторинг програм (2-3 години). Исто така, прегледниот мониторинг треба да вклучува и поголем број на водни тела, мониторинг точки и опсег на мониторирани параметри поради: а) веројатен недостиг од соодветни мониторинг информации и податоци, б) дополнување и проширување на листите за мониторинг параметри во ЕУ Селекцијата на мониторинг точки за прегледниот мониторинг - Во едно сливно подрачје, или под-слив, бара да доволен број на водни тела бидат вклучени за да се обезбеди релевантна проценка на вкупниот статус на површинските водни тела. Ова значи дека повеќе водни тела треба да бидат вклучени во прегледниот мониторинг во услови на хетерогени сливни подрачја во смисла на типови на водни тела и/или хуман притисок, во однос на похомогени сливни подрачја. Слика 14 Пример за воспоставен едногодишен прегледен мони-торинг во сливот на Преспанското Езеро за време на изготвувањето на Планот за управување со сливот на Преспанското Езеро. Во мониторингот беа вклучени 15 речни мониторинг точки, 5 езерски и 7 точки за подземни води.

91 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив Клучно прашање на проценката на ризикот, како и на прегледниот мониторинг, е кој е прифатливиот ризик дека едно водно тело ќе биде означено како тело кое не е под ризик да ги достигне поставените цели за животната средина, кога тоа всушност е под таков ризик? Директивата исто така навеува дека мониторингот треба да биде спроведен на точки каде: Брзината на протокот е значителна во рамките на целото сливно подрачје, вклучувајќи ги и точките на големите реки кои имаат слив поголем од 2500 km 2, Волуменот на водата е значителен во рамките на сливното подрачје во целост, вклучувајќи ги и големите езера и акумулации, Големи водни тела ја преминуваат државната граница (транс-гранични води), Други места каде е потребно да се утврди оптоварувањето со загадување кое се пренесува преку државните граници, и кое е пренесено во морска средина. Во однос на типологијата на водните тела (Систем А - поглавје 4.2. од овој прирачник), реките со сливно подрачје поголемо од 10 km 2 и езера поголеми од 0.5 km 2 се водни тела кои треба да бидат вклучени во проценката на еколошкиот статус и мониторингот. Површинските води под нивото на Системот А можат да бидат заштитени подрачја, да бидат важни за екологијата на целиот речен слив (на пример важни места за размножување на дивите видови), или да бидат под антропоген притисок поради кој се јавуваат значителни последици на друго место во сливот. Последователно, државите можат да одлучат да ги вклучат и помалите водни тела во мониторингот. Прегледниот мониторинг е исто така потребен за обезбедување на информации за долготрајните природни промени во животната средина, како и долготрајните промени кои произлегуваат од хуманите активности. Во првиот случај, мониторингот е важен бидејќи овозможува податоци за референтните состојби ви животната средина, и поради тоа таквиот мониторинг е најчесто фокусиран на водните тела кои се определени во одличен и/или добар статус. Ваквиот приод може да ги детектира малите и последователни промени во водената средина кои антропогените активности најчесто ги маскираат. Во другиот случај, мониторингот е важен за утврдување, на пример, на загадувањето кое потекнува од далекусежната аеро депозиција на загадувачите. Доколку таквата хумана активност придонесува да водните тела го намалуваат својот еколошки статус, тие мораат да бидат вклучени во оперативниот мониторинг. Почетниот прегледен мониторинг исто така треба да се обиде да воспостави квантитативни базични вредности на параметрите според кои долготрајните природни или хумано индуцирани промени во водните тела ќе бидат проценети. Според овие базични податоци исто така ќе се проценува намалувањето на загадувањето од приоритетните и заканувачките материи, што е важно за подршка и валоризација на заклучоците дали водните тела се во ризик за достигнување на поставените еколошки стандарди или не. - Селекција на параметри на квалитетот за прегледниот мониторинг За прегледниот мониторинг државите мора да мониторираат најмалку една година параметри индикативни за биолошките, хидроморфолошките и општите физичко-хемиски елементи на квалитетот на водните тела. Релевантните елементи се приложени во Анекс V.1.1. на Директивата, а како пример е сликата за елементите за езера дадена подолу. 89

92 Параметри за квалитет на вода застапеност диверзитет без рбетна фауна присуство на осетливи видови состав застапеност состав риби присуство на осетливи видови животен циклус / старосна структура застапеност состав фитобентос биолошки присуство на осетливи видови застапеност состав макрофити хидроморфолошки хидролошки режим квантитет и динамика на водниот проток врска со подземните води време на задржување варијации на длабочината на езерото квантитет и структура на езерското дно проток во минатото модели на проток протоци во реално време видови на мешање и циркулација ниво на подземни води истек од површинската вода во подземна големина на честичките волумен / длабочина влив / истек на вода површина на езерото волумен / длабочина на езерото густина / состав на водата состав на елементите присуство на осетливи видови морфолошки услови стапка и старост на седиментацијата застапеност состав биомаса интензитет на воден цвет фитопланктон структура на езерскиот брег должина состав на рипариската вегетација вегетациска покривка одлики на брегот СЕЛЕКЦИЈА НА МОНИТОРИНГ ЕЛЕМЕНТИ ЗА ЕЗЕРА термални услови температура кислородни услови растворен кислород сите приоритетни субстанци по WFD други субстанци во зависност од притисокот во сливното подрачје специфични синтетски загадувачи салинитет киселински статус електроспроводливост ph алкалитет сите приоритетни субстанци по WFD други субстанци во зависност од притисокот во сливното подрачје специфични не-синтетски загадувачи хидроморфолошки хранителни услови вкупен органски јаглерод вкупен фосфор растворен реактивен фосфор вкупен азот нитрати+нитрити задолжителни елементи амонијак препорачани елементи провидност secchi длабочина матност 90 боја

93 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив Според наведената шема, индикативни биолошки елементи се безрбетната фауна, рибите, фитобентос, фитопланктон и макрофити, и тоа нивната застапеност, состав, биомаса или старосна структура. За езерските екосистеми и акумулации, од посебна важност е и појавата на воден цвет (или енормно зголемување на биомасата на планктонските алги) кој може да биде и токсичен доколку е предизвикан од одредени типови на алги и да предизвика силни пореметувања во водениот екосистем, дури и помори на хидробионтите (види слика подолу), и секако опасен за човекот. Воден цвет од цијанобактерија Planktonthrix rubescens во пролет 2011 / фото: С. Крстиќ Последователен помор на риби во култивациските кафези на Тиквешко Езеро во август 2011 / фото: З.Спирковски Директивата налага мониторингот на биолошките елементи да биде на соодветно таксономско ниво за достигнување на доволна прецизност и сигурност во класификацијата на тие елементи. Ова се однесува за сите три вида мониторинг. Приоритетните субстанци наведени во Директивата исто така мора да бидат предмет на прегледниот мониторинг. Другите загадувачи (WFD, Annex VIII Indicative list of the main pollutants, 2000) исто така треба да бидат дел од мониторингот доколку се испуштаат во значителни количества во сливот или под-сливот. Не постои прецизна дефиниција за значителни количества во Директивата, но количества на загадувачки материи кои би го спречиле достигнувањето на поставените цели во Планот се секако значителни, како на пример влијание врз заштитени подрачја, или надминување на вредностите на националните стандарди, или предизвикување на биолошки или екотоксиколошки ефекти во водното тело. Прегледниот мониторинг користи структуриран процес за определување кои хемиски материи треаба да бидат мониторирани. Тој се базира на комбинација на сознанијата за начинот на користење и локацијата на испуштените хемиски материи, начинот на внес (дифузен и/или точкаст извор) како и достапните информации за потенцијалното еколошко влијание. Овие податоци исто така се и база за проценка на ризикот. Доколку постојат и екотоксиколошки докази (помор на хидробионите на пример), се поставува и база за воспоставување на истражувачкиот мониторинг кој би ги открил непознатите причини и материи во водното тело. Резултатот на прегледниот мониторинг е прикажан на табелата подолу, на примерот за определените водни тела во сливот на Преспанското Езеро. Добиените резултати укажуваат дека скоро 80% од испитуваните водни тела бараат интервенција во однос на намалувањето на притисокот од различни извори и хемиски материи. Ова е основа за припрема на Планот за управување со сливното подрачје ПУСП. 91

94 Рамковната директива и соодветната домашна легислатива бараат да овие резултати и визуелно бидат претставени на ГИС подлога и мапа. Примерот за таква презентација прикажан е на следната мапа. Слика 15 Визуелна презентација на еколошкиот статус на водните тела во сливот на Преспанското Езеро 92

95 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив Б) Оперативен мониторинг: Целите на оперативниот мониторинг се: Да го воспостави статусот на водните тела за кои е утврдено дека се во ризик да ги достигнат поставените цели, Да ги процени измените во статусот на таквите водни тела кои произлегуваат од имплементацијата на програмата на мерки. Оперативниот мониторинг (а во некои случаи и истражувачкиот мониторинг) се користат за да се процени и утврди статсот на водните тела под ризик. Оперативниот мониторинг продуцира квантитативни односи помеѓу параметрите на квалитетот на животната средина кои се користат за класификација на статусот на тие водни тела. Таквиот мониторинг силно е фокусиран на најиндикативните параметри за елементите на квалитетот кои се најосетливи на притисоците утврдени во соодветното водно тело. Клучното прашање за оперативниот мониторинг е кое е прифатливото ниво на ризик за едно тело да биде погрешно класифицирано? Одговорот делумно зависи и од потребните активности за подобрување на еколошкот статус. Скапите мерки и програми бараат поголема стапка на сигурност во проценките на статусот на водното тело во однос на поевтините мерки, поради нивна оправданост. Бидејќи импликациите во случај на погрешно класифицирање кон корисниците на водата, потребна е висока стапка на сигурност во спроведувањето и резултатите од оперативниот мониторинг. Во некои случаи, водно тело кое не ги исполнува еколошките цели може да биде сериозна закана за корисниците на вода, но во многу случаи имплементација на непотребни мерки има посериозни последици за заедниците, поради што е многу важно да прецизно се процени дали водното тело ги исполнува предвидените еколошки цели и статус или не. Генерално, висока стапка на сигурност е потребна најчесто при проценката на границата помеѓу добар/задоволителен статус. - Селекцијата на мониторинг точки за прегледниот мониторинг Оперативниот мониторинг треба да бие спроведен за сите водни тела кои се идентифицирани под ризик да ги достигнат целите за животната средина. Тој мора да се спроведе и на сите водни тела во кои се исфрлаат приоритени супстанци. Сепак, Директивата дозволува и определено групирање на сличните водни тела и мониторинг точките со цел намалување на трошоците за мониторингот. Упатствата во Директивата за селекција на мониторинг точки разликуваат помеѓу водните тела под ризик поради значителни точкасти, дифузни или хидроморолошки притисоци. Бројот на определените мониторинг точки мора да биде доволен за да може да се процени големината и влијанието од три специфични притисоци: Во однос на значителните притисоци понекогаш е потребно повеќе од една мерна точка по водно тело, Во случаи каде водното тело е под влијание на повеќе точкасти извори, можно е определување на мониторинг точка која ќе ги претставува вкупните влијанија од сите извори, или да се користат сознанија добиени од слични или блиски водни тела. Сигурноста во секоја од овие проценки мора да биде наведена во ПУСП, Во однос на дифузните извори и хидроморфолошките притисоци потребни се најчесто поголем број мониторинг точки на водните тела под ризик, При селекцијата на репрезентативните водни тела за оперативниот мониторинг мора да се води сметка дека тие можат да бидат групирани кога еколошките услови се слични во однос на силината и типот на притисоците, како и во однос на хидролошките и биолошките услови какви се време на задржување на водата или структурата на синџирот на исхрана. Во сите случаи, групирањето на водните тела мора да биде технички и научно оправдано Селекција на параметри на квалитетот за прегледниот мониторинг За оперативниот мониторинг потребно е да се следат оние биолошки и хидроморфолошки елементи на квалитетот кои се најосетливи кон притисоците на кои водното тело е изложено. На пример, доколку врз определена река органското загадување е утврдено како најсилен притисок, бентосните безрбетни животни и алгите се сметаат за најосетлив и соодветен индикатор. Во отсуство на други видови притисоци, водната флора и рибите

96 нема потреба да бидат мониторирани во таквите водни тела. Сепак, мониторингот и проценката мора сеуште да бидат базирани на еколошкиот статус, а не само да го отсликуваат степенот на органското загадување без споредба со соодветние референтни услови. Користењето на не-биолошките индикатори за проценка на состојбата на некој биолошки елемент на квалитетот може да ги надополнува биолошките индикатори а не да ги замени. Сепак ова не го исклучува користењето на не-биолошките индикатори (како физички-хемиските параметри) кога е тоа оперативно оправдано, на пример при мерките за редукција на притисоците од испустот на води од урбани пречистителни станици при што нивната ефикасност може да се процени преку специфичните физичко-хемиски параметри (на пример вкупен органски јагленород, БПК или хранителни материи). В) Истражувачки мониторинг: Истражувачкиот мониторинг се употребува во специфични случаи какви се: Кога причината за надминување на определените параметри не е позната, Кога преку прегледниот мониторинг е утврдено дека определено водно тело неможе да ги достигне поставените цели, а оперативниот мониторинг сеуште не е воспоставен, со цел точно да се определат причините за тоа, За да се открие силината и влијанието на хавариите. Резултатите на овој мониторинг се користат за информирање на соодветното тело кое ја имплементира програмата на мерки за достигнување на целите и неопходните мерки за намалување на ефектите од хавариите. Според тоа, истражувачкиот мониторинг се спроведува во специфични случаи или проблеми кои треба да се истражат. На пример, на поединечните мерни точки на Преспанското Езеро (Долно Дупени) воочени се значително зголемени концентрации на жива (Hg) чиво потекло воопшто не е јасно; таквата состојба е основа за спроведување на истражувачкиот мониторинг со фокус на живата. Истражувачкиот мониторинг во некои случаи има потреба од засилена фреквенција и фокусирање на определени водни тела или нивни делови, и на специфични параметри на квалитетот. Екотоксиколошкиот мониторинг и проценка често се користат во истражувачкиот мониторинг. Во овој тип на мониторинг може да припаѓа и системот за рано известување (early warning system) на пример за заштита на водите за пиење од хаварии. Ваквиот мониторинг најчесто вклучува континуирани мерења на неколку хемиски параметри (како растворен кислород на пример) и/или биолошки параметри (бактерии). 94 Референтни услови (состојби) Членките на ЕУ имаат прилика да ги воспостават референтните услови за своите водни екосистеми, базирани на постоечките водни тела со одлична еколошка состојба, доколку и каде тие сеуште постојат. За таа цел, прегледниот мониторинг треба да ги дефинира вредностите за биолошките елементи на квалитетот, како и хидроморфолошките и физичко-хемиските референтни услови за секој тип на референтни водни тела. Референтните услови можат исто така да се добијат и преку модели со екстраполација на постоечките параметри под многу мало антропогено влијание. Сепак, при определувањето на референтните услови мора да се земе во предвид базичната природна состојба на секое водно тело, пред се во однос на физичко-хемиските мониторинг параметри. Неретко геоморфолошки разновидните региони (како Македонија) имаат природно зголемени нивоа на различни органски и неоргански параметри (на пример азотни соединенија или тешки метали) поради што поставувањето на референтните вредности на тие параметри под нивото на природната емисија јасно претставува нереална и недостижна состојба. Единствениот правилен приод за достигнување на сознанијата за природната состојба на секој воден екосистем се истражувањата на палео-лимнологијата преку кои се откриваат историските измени во екосистемите далеку пред поинтензивното антропогено влијание (пред години). Одличниот статус на водните тела е анкер за класификацијата на еколошкиот статус на сите водни тела во сливното подрачје поради што се очекува да поставените референтни вредности имаат висок степен на доверба и прецизност (односно што помала грешка во проценката).

97 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив За таа цел, природните варијации (на пример дневно-ноќни, месечни, сезонски и меѓу-годишни) на елементите на квалитетот мора да се квантифицираат и целосно осознаат доколку се определува антропогеното влијание на водните тела со полош статус од одличен. Поради тоа, често се потребни поголем број на мерни места и засилена фреквенција на мониторингот во повеќегодишен период. Треба да се нагласи и дека грешките во референтние услови се надоврзуваат на проценките на актуелните состојби. Со тоа се губи драгоцено време во примена на несоодветни мерки или нивна целосна непримена, со што соодветното водно тело или цело сливно подрачје се осудуваат на долготрајно нарушување на природниот баланс. Референтни услови за Преспанското Езеро Параметар (единици) Вредност Растворен кислород (mg/l) 6-7 (surface); >4 (bottom) Спроводливост (ms/cm) ph 7-8 NHx-N (mg/l) <0.05 NOx-N (mg/l) <1.0 Вкупен N (mg/l) <3.0 PO4-P (mg/l) <0.005 Вкупен P (mg/l) Хлорофил a (mg/l) <3.8 Secchi длабочина (m) >5 Доминантни алги Доминантни бентосни безрбетници BQI индекс Индекс на диверзитетот (H) Дијатомеи, златни алги, зелени кокоидни алги, зелено-жолти алги, хари. Без цијанобактерии или воден цвет од било која алгална група. Полжави, школки, вилински коњчиња, мајски мушички, пијавици, сунѓери, амфиподни и декаподни ракчиња. Без Chironomidае или Tubificidае индикатори за еутрофни услови. >

98 Мониторинг на подземни води Проценката на ризикот за подземните води (WFD, guidance document No.7 Monitoring under WFD, 2003) треба да базира на концептулен модел/разбирање на системот на подземната вода и интеракцијата на притисоците и тој систем. Овој модел не е само пптребен за воспоставување на мониторинг програмот; тој се користи и за интерпретација на добиените податоци од мониторингот како и за проценка на достигнувањата на целите на планот. По дефиниција, концептуалниот модел е поедноставена репрезентација, или работен опис, на однесувањето на реалниот хидрогеолошки систем. Тој го објаснува верувањето на хидрогеолозите како се однесува системот на определеното подземно водно тело. Според Директивата, потребите за добар квантитативен статус на подземните води се тројни: а) да се осигура квантитетот на достапната подземна вода за вкупното водно тело не е надминат со долгорочните средногодишни стапки на екстракција на подземната вода; б) екстракцијата и другите антропогени влијанија на нивото на подземната вода не требаат неповратно да влијаат врз соодветните површински водни тела и терестични екосистеми кои директно зависат од тоа подземно водно тело; и в) антропогените измени на дирекцијата на текот не смеат да предизвикаат интрузија на солени води или други загадувачи. При проценките на квантитативниот статус, потребите од вода на соодветните површински води и директно зависните терестични екосистеми мора да бидат земени во предвид. За терестичните екосистеми, добар статус на подземние води бара да антропогените влијанија на подземните текови и нивоа не предизвикале, и нема да предизвикаат земјќи го во предвид и времето потребно за надоместување на исцрпените количества подземна вода, значителни оштетувања. Поради тоа што сеуште нема доволно јасна дефиниција на значителни оштетувања на подземние водни тела, се препорачува проценување на еколошките, културните и социо-економските потреби за реалните проценки. Системите на подземните води се три-димензионални. Во некои услови, кога подземното водно тело е под ризик да не ги постигне своите цели и се потребни потенцијално многу скапи методи на реставрација и подобрување, често се потребни податоци од мониторингот од различните слоеви на подземното водно тело за дизајнирање на соодветните мерки и нивно имплементирање на соодветна локација. Сепак, најголемиот број антропогени притисоци се случуваат во горните слоеви на аквиферот. Дополнително, различни видови на цели имаат потреба од различни резултати во животната средина, поради што се потребни и различни мониторинг стратегии за достигнување на информациите потребни за проценка на успешноста на зафатите. Дизајнот на мониторинг програмите сепак мора да базираат на соодветен мониторинг модел. На пример, ако за цел се постави заштитата на соодветните површински водни тела, директно зависните терестични екосистеми или места за екстракција на вода за пиење од точкасти загадувачи, потребен е мониторинг на водените текови од изворот до наведените рецептори. Од друга страна, мониторинг податоците за проценка на целите за вкупниот квалитет на подземните води можат да се достигнат преку далеку поразграната мрежа на мониторинг точки базирана на концептуланиот модел на дистрибуција на загадувачите во подземните води. Пример за таква мониторинг мрежа за проценка на вкупните квантитативноквалитативни карактеристики на подземните води во едно сливно подрачје е даден на сликата доле, за македонскиот дел на сливот на Преспанското Езеро. Мониторингот на подземните води спроведен според упатствата на Директивата треба да биде дизајниран така да одговори на специфични прашања и да го поткрепи достигнувањето на целите. Принципиелните цели на мониторингот на подземните води се: Да обезбеди информации за класифицирање на хемискиот статус на подезмните водни тела или групи на водни тела, Да утврди присуство на значителен тренд на зголемување или намалување на концентрациите на загадувачите во подземните водни тела. 96

99 Прирачник за подготoвка на план за управување со речен слив Од друга страна, потребите за добар хемиски статус на подземните води се исто така тројни: Концентрацијата на загадувачите не треба да ги манифестира ефектите на внес на солени води или други активни материи, мерено преку промените во електричната спроводливост, Концентрацијата на сите загадувачи не смее да ги надминува воспоставените стандарди на квалитетот во секоја држава членка на ЕУ, Концентрацијата на загадувачите не смее да го загрози достигнувањето на целите за животната средина за поврзаните површински водни тела или било какво значително намалување на нивниот еколошки или хемиски квалитет, нити да предизвикаат значителни оштетувања на терестичните екосистеми кои директно зависат од соодветното подземно водно тело. Слика 16 Делинеирани подземни водни тела и воспоставена мониторинг мрежа во сливот на Преспанското Езеро (македонски дел). 97 Сите три критериуми мора да бидат исполнети за да подземното водно тело биде класифицирано во добар хемиски статус. Во спротивно тоа водно тело добива ознака слаб хемиски статус. Класификацијата на хемискиот статус на подземните водни тела се однесува единствено на концентрацијата на материите внесени во подземните води како резултат на хуманите активности. Природните концентрации на материи во подземни тела кои не се под антропогено влијание (на пример природно високи концентрации на арсен) нема да влијаат врз хемискиот статус на тоа водно тело. Сепак, природните материи ослободени со хуманите активности како рударството на пример, се сметаат за важни при проценка на статусот.