ЕКОНОМСКИ И ЕВРОПСКИ ПЕРСПЕКТИВИ НА ЗЕМЈИТЕ ОД ЗАПАДЕН БАЛКАН. Славица Пенев

Transcript

1

2 ЕКОНОМСКИ И ЕВРОПСКИ ПЕРСПЕКТИВИ НА ЗЕМЈИТЕ ОД ЗАПАДЕН БАЛКАН Славица Пенев

3 Наслов на оригиналот: Economic and European perspectives for the Western Balkan countries Славица Пенев Економски и европски перспективи на земјите од Западен Балкан Публикувано од Вестминстер Фондација за демократија (ВФД) Мрежа на парламентарните комисии за економија, финансии и буџет на земјите од Западен Балкан Економски факултет од Сараево Институтот за економски науки од Белград Рецензирано од Питер Санфеј Фикрет Чаушевиќ Ахмет Манчелари Андреја Марушиќ Превод Сузана Никодијевиќ Филиповска Техничка припрема Славчо Данаилов Печати Топаловиќ Тираж: 250 ISBN CIP - Каталогизација у публикацији Народнa библиотека Србије, Београд 338.1(497) 2000/ :061.1EU(497) 2000/ (497) 2000/2013 ПЕНЕВ, Славица, Економски и eвропски перспективи на земјите од Западен Балкан / Славица Пенев ; [превод Сузана Никодијевиќ Филиповска]. - Белград : Институт за економски науки, 2013 (Ваљево : Топаловиќ) стр.: граф. прикази, табеле ; 28 сm Превод дела: Economic and European Perspectives of Western Balkan Countries. - Тираж Напоменe и библиографскe референцe уз текст. - Библиографија ISBN a) Привредни развој - Балканске државе b) Европске интеграције - Балканске државе c) Балканске државе - Транзиција COBISS.SR-ID

4 ОДГОВОРНОСТ Оваа публикација е овозможена со поддршка на ВФД. Содржината на оваа публикација е единствена одговорност на авторот и не ги одразува ставовите на ВФД.

5

6 ПРЕДГОВОР Регионалната соработка помеѓу парламентите на земјите од Западен Балкан започна во 2004 година, со Регионалната парламентарна конференција: Улогата на парламентите во економската политика и институционалните и правните реформи во Југоисточна Европа, што се одржа во Дубровник (2004 година), во организација на Фондацијата Фридрих-Еберт, ОЕЦД и Пактот за стабилност/инвестмент компакт за Југоисточна Европа. Во текот на оваа конференција беше осмислена идејата за спроведување на регионален проект кој се фокусира на улогата на парламентите во процесот на реформа на економското законодавство. Регионалниот проект беше спроведен од страна на ОЕЦД и ГТЗ и вклучуваше национални студии за Албанија, Босна и Херцеговина, Македонија, Црна Гора и Србија. Врз основа на наодите од националните студии, подготвен беше регионален преглед и неговите наоди беа презентирани на регионалната конференција, што се одржа во Милочер, Црна Гора, на 7-8 октомври 2008 година. Во текот на Конференцијата иницирана беше идејата за формирање регионална мрежа на парламентарните комисии за економија и финансии, што ќе резултира со институционализација на постојната регионална соработка. Потребата за продолжување на соработката помеѓу парламентите на земјите од Западен Балкан по завршувањето на регионалниот проект, резултираше во организацијата на Регионалната конференција во Белград (март 2009 година), каде што беше потпишана Регионалната декларација за соработка помеѓу парламентите на земјите од Западен Балкан и беше формирана Регионалната мрежа на парламентарните комисии за економија и финансии на земјите од Западен Балкан, со цел унапредување на соработката помеѓу парламентите од овој регион. Беа договорени следните области на соработка: (1) Размена на информации во областа на економијата и економските закони, (2) Следење на методологијата на предлагање на прописите, како и улогата на комисиите и работните тела во тој процес; (3) Усогласување на веќе усвоените прописи со европското законодавство; (4) Следење на постапката за предлагање на закони, особено оние што се однесуваат на усогласување на прописите со европското законодавство. Поради нееднаквите човечки ресурси и стручни капацитети во комисии и во целина, искуството на оние понапредните ќе биде од голема корист за земјите кои заостануваат во процесот. Договорените активности на Мрежата беа: (1) да остваруваат соработка преку парламентарните стручни тела; (2) да организираат состаноци на претставници на комисиите во некои од парламентите, со цел да споделуваат информации и искуства; (3) да ги разменат годишните работни планови и да учествуваат во работата на комисиите на другите парламенти, и (4) да организираат заеднички седници во рамките на билатералната и мултилатералната парламентарна соработка кога се разледуваат клучни инфраструктурни проекти и прашања од значење за целиот регион. Првата регионална работилница на Регионалната мрежа на парламентарните комисии за економија и финансии на земјите од Западен Балкан, насловена: Улогата на парламентите во процесот на одлучување за приоритетите: Намалување на јавната потрошувачка или стимулирање на економијата, се одржа во Белград на 3 март 2012 година и беше ко-организирана од Национално собрание на Република Србија, Канцеларијата на Фондацијата Фридрих Еберт во Белград и Институтот за економски науки од Белград. Работилницата ја истакна важноста од поблиска и континуирана соработка помеѓу парламентите и научната заедница. 5

7 Вестминстер Фондацијата за демократија (ВФД) ја потврди потребата за продолжување на соработката помеѓу парламентите на земјите од Западен Балкан преку нивната Мрежа на парламентарните комисии за финансии и економија. За поддршка на оваа регионална соработка, ВФД иницираше изготвување на тригодишна регионална програма насочена кон зајакнување на улогата на парламентите во промовирањето на конкурентноста и економскиот раст во земјите од Западен Балкан. Како дополнување на јакнењето на регионалната соработка, програмата има за цел да се зајакне улогата на парламентите и владите во подобрување на конкурентноста и економскиот раст на земјите во Западен Балкан. Ова е врвен приоритет на членовите на парламентот, владините министри и креаторите на политиката во регионот. Оваа студија претставува длабинско истражување на состојбата на економските и регулаторните реформи и на улогата на парламентите во овој процес. План за развој на идните активности е развиен и договорен од засегнатите страни во шестте земји-учеснички, во кој се утврдени националните и регионални цели што треба да се постигнат до 2015 година. Програмата, исто така, има за цел да ја нагласи важноста на блиската и постојаната соработка помеѓу парламентите, владите и економистите од научната заедница од регионот. Таквата соработка може да обезбеди иновативен пристап кон зајакнување на капацитетите на парламентите од регионот. 6

8 БЛАГОДАРНОСТ Оваа студија е поддржана од страна на Вестминстер фондацијата за демократија (ВФД), со цел да се зајакне постојната соработка помеѓу парламентите и владите од земјите од Западен Балкан и во рамките на Мрежата на парламентарните комисии за економија, финансии и буџет. Посебна благодарност за нивните напори да се воспостави оваа соработка и за воспоставување на оваа мрежа се должи на: г-дин Бериз Белкиќ, поранешен претседател на Претставничкиот дом, Парламентарно собрание на Босна и Херцеговина, кој се посвети оваа соработка да се направи можна, г-дин Едмонд Спахо, претседател на Комисијата за економија и финансии, Парламент на Албанија, кој го иницираше создавањето на оваа мрежа, до Гордана Чомиќ, заменик-претседател на Народното собрание на Србија, за нејзината силна посветеност на подобрување на регионалната соработка и воспоставување на оваа мрежа, г-дин Александар Дамјановиќ, кој го инвестираше своето знаење и енергија да се направи оваа мрежа оперативна и г-дин Љубисав Иванов Ѕинго, поранешен претседател на Комисијата за економија, Собрание на Република Македонија, за верувањето во иднината на оваа соработка. Студијата е структурирана и истражувањата се преземени од Славица Пенев, виш научен соработник на Институтот за економски науки, Белград со помош на Милица Травица, раководител на одделението за финансиска анализа на пазарот, Банка Интеса, Белград. Тие добија силна поддршка од тимот на ВФД, предводен од Алекс Романиус и неговиот тим, Романа Јанку, Марија Костовска, Дорарта Хисени и Вељко Милиќевиќ. Студијата беше рацензирана од страна на Питер Санфеј, заменик-директор за национална стратегија и политика во рамките на Канцеларијата на главниот економист на ЕБОР, Фикрет Чаушевиќ, професор на Факултетот за економија и бизнис, Сараево, Ахмет Манчелари, професор на Економскиот факултет, Тирана, Андреја Марушиќ, виш специјалист за бизнис регулативата, групација на Светска банка. Истражувањето беше поддржано од страна на членовите на парламентите и Регионалната мрежа на парламентарните комисии за економија, финансии, буџет и интеграцијата во ЕУ од парламентите на сите земји од Западен Балкан, вклучувајќи ги: г-дин Едмонд Спахо, г-дин Сиби Хида, г-дин Осман Метала, од Парламентот на Албанија, г-дин Бериз Белкиќ, Данијела Мартиновиќ, Весна Крстовиќ Спремо, г-дин Бошко Томиќ, од Парламентарното собрание на Босна и Херцеговина, г-ѓа Мира Гргиќ и г-дин Омер Ватриќ, од Парламентарното собрание на Федерацијата на Босна и Херцеговина, Бранислав Бореновиќ и Урош Гостиќ од Народното собрание на Република Српска, Владанка Авировиќ, Марјанчо Николов и Хајрула Мисини, од Собранието на Република Македонија, Александар Дамјановиќ и Зоран Вукчевиќ од Собранието на Црна Гора, Весна Ковач и Александра Томиќ, од Народното собрание на Република Србија, Сафете Хадерѓонај и Али Садриу и Зенун Пајзати од Собранието на Косово*. Вработените во службите на парламентите, исто така, одиграа важна улога во обезбедувањето поддршка на ова истражување, вклучувајќи ги: Мирјана Радаковиќ и Младен Младеновиќ од Народното собрание на Република Србија, Дамир Давидовиќ, Наташа Комениќ и Надја Вукичевиќ од Собранието на Црна Гора, Жељко Космајац и Амер Бекриќ од Парламентарното собрание на БиХ, Сеад Диздаревиќ од Парламентарното собрание на Федерацијата БиХ, Лилјана Петровиќ од Народното собрание на Република Српска, Вања Ралев, Лилјана Петреска и 7

9 Оливера Тренговска од Собранието на Република Македонија, Нивини Лекај од Парламентот на Албанија и Вилсон Укај од Собранието на Косово*. Истражувањето беше, исто така, поддржано од страна на членовите на владите од регионот, вклучувајќи ги: г-ѓа Адријана Џувели, г-ѓа Пранвера Кастрати и г-ѓа Еранда Бегај од Владата на Албанија, г-ѓа Невенка Савиќ од Советот на министри на Босна и Херцеговина, г-ѓа Гордана Опачиќ Зечевиќ од Владата на Република Српска, г-дин Владимир Пешевски, г-ѓа Ромела Поповиќ Трајкова, г-ѓа Јана Стојкова Трајковска, Марта Арсовска Томовска и г-ѓа Сузана Никодијевиќ Филиповска, од Владата на Република Македонија, г-дин Милорад Кантиќ и г-ѓа Бојана Бошковиќ од Владата на Црна Гора, Мира Прокопијевиќ од Владата на Србија, а Мимоза Кусари-Лила и Флорент Бакија од Владата на Косово*. Придонес кон истражувањето имаа и коментарите добиени од сите учесници на Втората регионална конференција на Регионалната мрежа на парламентарните комисии за економија и финансии на земјите од Западен Балкан: Зајакнување на улогата на парламентите и владите во промовирањето на конкурентноста и економскиот раст во земјите од Западен Балкан, што се одржа од 26 до 28 октомври 2012 година, во Милочер, Црна Гора. Посебна благодарност на Марта Тодоровиќ за нејзината професионалнот и посветена работа на техничката подготовка на оваа студија. 8

10 СОДРЖИНА ПРЕДГОВОР... 5 БЛАГОДАРНОСТ... 7 РЕЗИМЕ...15 Глава 1 ЕКОНОМСКИТЕ ДВИЖЕЊА И МОЖНОСТИ ЗА ЗЕМЈИТЕ ОД ЗАПАДЕН БАЛКАН Макроекономски преглед на земјите од Западен Балкан Надворешен сектор Финансиски сектор Глава 2 ДЕЛОВНОТО ОКРУЖУВАЊЕ И КОНКУРЕНТНОСТА НА ЗЕМЈИТЕ ОД ЗАПАДЕН БАЛКАН Деловното окружување во земјите од Западен Балкан Ниво и трендови во конкурентноста на земјите од Западен Балкан Глава 3 РЕГУЛАТОРНА РЕФОРМА ПРОГРАМА ЗА ПОДОБРА И ПАМЕТНА РЕГУЛАТИВА Регулаторна реформа Програма за подобра и паметна регулатива Регулаторна реформа во Европската унија - од подобра до паметна регулатива Регулаторна реформа во земјите од Западен Балкан Програма за подобра регулатива Системски пристап кон Програмата за подобра регулатива Институционален капацитет за регулаторна реформа Спроведување проценка на влијанието на регулативата при подготовка на нови прописи Транспарентност во законодавниот процес Јавни консултации во законодавниот процес Поедноставување и намалување на административните оптоварувања Глава 4 НАПРЕДОК ВО ТРАНЗИЦИЈАТА НА ЗЕМЈИТЕ ОД ЗАПАДЕН БАЛКАН ВО КОНТЕКСТ НА ПРОЦЕСОТ НА ЕУ ИНТЕГРАЦИЈА Процесот на евроинтеграција на земјите од Западен Балкан Институционална структура одговорна за процесот на пристапување во ЕУ Копенхагенските економски критериуми за пристапување - Втор економски критериум од Копенхаген Постоење на функционална пазарна економија

11 Капацитет за справување со конкурентскиот притисок и пазарните сили во рамките на ЕУ Критериум за прифаќање на законодавството на Заедницата (Community acquis) - Трет Копенхагенски критериум Слободно движење на стоки - Поглавје Јавни набавки - Поглавје Право на трговски друштва - Поглавје Политика на конкуренција - Поглавје Финансиски услуги - Поглавје Земјоделство и рурален развој - Поглавје Енергетика - Поглавје Царинска унија - поглавје Надворешни односи - поглавје Глава 5 УЛОГАТА НА ПАРЛАМЕНТИТЕ ВО ПРОЦЕСOT НА РЕГУЛАТОРНАТА РЕФОРМА И ЕКОНОМСКИTЕ РЕФОРМИ Парламентите и нивните функции Парламентите во земјите од Западен Балкан Улогата и функциите на парламентарните комисии Улогата и функциите на парламентарните комисии во парламентите на земјите од Западен Балкан Парламентарните комисии за економија и финансии во земјите од Западен Балкан Значењето на поддршката на стручната служба на парламентот за работата на парламентарните комисии Буџетска независност на парламентите Примена на подобра регулатива : инструменти за подобрување на квалитетот на регулативата поврзани со транспарентноста во законодавниот процес во парламентите на земјите од Западен Балкан Глава 6 ЗАКЛУЧНИ ЗАБЕЛЕШКИ И ПЛАН ЗА РАЗВОЈ НА ИДНИТЕ АКТИВНОСТИ ВО ЗЕМЈИТЕ ОД ЗАПАДЕН БАЛКАН Предности и недостатоци на економските и регулаторните реформи во земјите од Западен Балкан Предности и недостатоци - Aлбанија Предности и недостатоци Босна и Херцеговина Предности и недостатоци -Македонија Предности и недостатоци Црна Гора Предности и недостатоци - Србија Предности и недостатоци -Косово* Предности и недостатоци земји на Западен Балкан План за развој на идните активности на земјите од Западен Балкан План за развој на идните активности Албанија

12 План за развој на идните активности Босна и Херцеговина План за развој на идните активности - Македонија План за развој на идните активности - Црна Гора План за развој на идните активности - Србија План за развој на идните активности - Косово* Западен Балкан: Регионална мрежа на комисии за економија, финансии и буџет БИБЛИОГРАФИЈА Листа на табели Табела 1.1: Основни индикатори, земји на Западен Балкан, Табела 1.2: Светски раст на БДП и изгледите за раст, Табела 1.3: Западен Балкан: Реален раст на БДП и проекции, процентуална промена, Табела 2.1: Рангирање врз основа на Извештајот Doing Business на Светска банка, Табела 2.2: Индекс на перцепција на корупцијата на Транспаренси интернешнал, Табела 2.3: Индикатори за глобално управување на Светска банка, Табела 2.4: Светски економски форум, Индекс на Лисабонскиот преглед, Табела 2.5: СЕФ Столбови на глобална конкурентност (рангирање), Табела 2.6: СЕФ Столбови на глобална конкурентност (оценки), Табела 2.7: Прва подгрупа на столбови на конкурентност основни барања, оценки Табела 2.8: Прва подгрупа на столбови на конкурентност основни барања, рангирање Tабела 2.9: Втора подгрупа на столбови на конкурентност Фактори за зголемување на ефикасноста, оценки Табела 2.10: Втора подгрупа на столбови на конкурентност Фактори за зголемување на ефикасноста, рангирање Табела 2.11:Трета подгрупа на столбови на конкурентност Фактори за иновација и софистицираност, оценки Табела 2.12:Трета подгрупа на столбови на конкурентност Фактори за иновација и софистицираност, рангирање Табела 3.1: Системски пристап за подобра регулатива Табела 3.2: Институционална рамка за регулаторни реформи во земјите од Западен Балкан Табела 3.3: Програма за подобра регулатива проценка на влијанието на регулативата (РИА) во владата Табела 3.4: Програма за подобра регулатива - употреба на средства за квалитет на регулативата поврзани со транспарентноста во законодавниот процес на владите на земјите од Западен Балкан Табела 3.5: Поедноставување и системско преиспитување (ревизија) на постојното законодавство во Западен Балкан

13 Табела 4.1: Временска рамка за потпишување на ССА и добивање кандидатски статус Табела 4.2. Институционални структури за ЕУ во земјите од Западен Балкан Табела 4.3: Широк политички консензус за основите на економската политика Табела 4.4: Постигнато ниво на макроекономска стабилност во земјите од Западен Балкан, Табела 4.5: Либерализација на цените и трговијата Табела 4.6: Способност на финансискиот сектор да ги насочи заштедите кон продуктивно инвестирање Табела 4.7: Сопственост и преструктуирање на претпријатијата (приватизација и структурни реформи) Табела 4.8: Отсуство на значајни бариери за влез и излез од пазарот Табела 4.9: Правен систем (регулирање на имотните права, спроведување на законите и договорите и ефективност на судскиот систем во врска со економските прашања) Табела 4.10: Доволни количини, по соодветна цена, на човечки капитал Табела 4.11: Доволни количини, по соодветна цена, на физички капитал Табела 4.12: Степенот и динамиката на трговска интеграција што земјата го постигнала со Унијата пред проширувањето Табела 4.13: Учество на малите претпријатија како процент од вкупната вработеност Табела 4.14:Степенот до кој владината политика и законодавството влијаат на конкурентноста Табела 4.15:Секторски реформи насочени кон зголемување на продуктивноста и конкурентноста Табела 4.16:Структура на БДП во %, 2010 година Табела 4.17:Трет Копенхагенски критериум Критериум за прифаќање на законодавството на Заедницата (Community acquis)* Табела 4.18: Поглавје 1: Слободно движење на стоки Табела 4.19: Поглавје 5: Јавни набавки Табела 4.20: Поглавје 6: Право на трговски друштва Табела 4.21: Поглавје 8: Политика на конкуренција Табела 4.22: Поглавје 9: Финансиски услуги Табела 4.23: Поглавје 11: Земјоделство и рурален развој Табела 4.24: Поглавје 15: Енергетика Табела 4.25: Поглавје 29: Царинска унија Табела 4.26: Поглавје 30: Надворешни односи Табела 5.1: Структура на парламентите во земјите од Западен Балкан Табела 5.2: Парламентарен надзор на активностите на владата Табела 5.3: Број на парламентарни комисии во парламентите на земјите од Западен Балкан Табела 5.4: Парламентарните комисии за економија и финансии во земјите од Западен Балкан Табела 5.5: Главните функции на парламентарните комисии за економија и финансии

14 Табела 5.6: Парламентарни служби за истражување и експерти кои ја поддржуваат работата на парламентарните комисии во земјите од Западен Балкан Табела 5.7: Вработени во парламентот и експерти кои ја поддржуваат работата на парламентарните комисии за економија и финансии во земјите од Западен Балкан Табела 5.8: Парламентарни истражувачки служби и експерти кои ја поддржуваат работата на одделни парламентарни комисии во земјите од Западен Балкан Табела 5.9: Буџетска независност на парламентите Табела 5.10: Примена на подобро регулирање : Инструменти за подобрување на квалитетот на регулативата поврзани со транспарентноста во законодавниот процес во парламентите на земјите од Западен Балкан Листа на слики Слика 1.1: Дефицит на тековната сметка, (% од БДП) Слика 1.2: Надворешен долг, (% од БДП) Слика 1.3: Фискална рамнотежа, (% од БДП) Слика 1.4: Општ владин долг, (% од БДП) Слика 1.5: Прилив на СДИ во земјите на Западен Балкан, (% од БДП) Слика 2.1: Рангирање врз основа на Извештајот Doing Business на Светска банка: Ранг на олеснување на водење бизнис, Слика 2.2: Столбови на конкурентноста според Извештајот за глобалната конкурентност Слика 2.3: Индекс на глобална конкурентност, рангирање 2008/ / Слика 2.4: Најпроблематични фактори за водење бизнис, (% од одговорите) Слика 2.5: Трите најпроблематични фактори за водење бизнис по земја и регион, СЕФ ИГК, (% од одговорите) Слика 3.1: Процес на регулаторно управување Слика 3.2: Време на спроведување на регулаторните реформи во Албанија Слика 3.3: Време на спроведување на регулаторните реформи во Босна и Херцеговина Слика 3.4: Време на спроведување на регулаторните реформи во Македонија Слика 3.5: Време на спроведување на регулаторните реформи во Црна Гора Слика 3.6: Време на спроведување на регулаторните реформи во Србија Слика 3.7: Време на спроведување на регулаторните реформи во Косово* Слика 4.1: Институции одговорни за процесот на пристапување во ЕУ

15 Листа на рамки Рамка 2.1: (СЕФ) Глобален извештај за конкурентност Рамка 3.1: Поедноставување на прописите Рамка 4.1: Процес за стабилизација и асоцијација на земјите од Западен Балкан Рамка 4.2: Европа 2020: Стратегија за паметен, одржлив и инклузивен раст Рамка 5.1: Заеднички карактеристики на парламентарните комисии Рамка 5.2: Разгледување и одобрување на годишниот буџет

16 РЕЗИМЕ Оваа студија на земјите од Западен Балкан ги опфаќа Албанија, Босна и Херцеговина, Македонија, Црна Гора, Србија и Косово* 1. Регионот има популација од помалку од 20 милиони жители и релативно ниско ниво на развој, со вкупен БДП од 68.9 билиони евра, што претставува 7% од БДП на ЕУ-10 и 0,5% од БДП на ЕУ-27. Големината, населението и нивото на економскиот развој се разликуваат помеѓу земјите од регионот. Во 2011 година, во земјите од Западен Балкан просечниот БДП по глава на жител во паритет на куповната моќ (ППП) изнесуваше евра, што претставува 31% од просекот на ЕУ-27, односно 49% од просекот на ЕУ-10. Тој се движи од евра во Црна Гора до евра во најмалку развиеното Косово*. Земјите од Западен Балкан се сведоци на силен економски раст во периодот пред кризата, но растот се базираше на високата домашна потрошувачка поврзана со брзиот раст на кредити и беше придружуван со проширување на дефицитот на тековната сметка и зголемување на долгот на приватниот сектор. Овој раст беше прекинат кога глобалната финансиска криза беше пренесена во регионот преку трговиските и финансиските канали, што резултираше со намалување на надворешната побарувачка за извоз од регионот, кредитна криза, пад на дознаките и пад на странските директни инвестиции. Кризата предизвика целокупен пад на економската активност, проширување на буџетските дефицити и зголемување на јавните и странски долгови. Во 2009 година БДП се намали во Босна и Херцеговина, Македонија, Црна Гора и Србија, додека во Албанија и Косово* растот беше побавен во споредба со периодот пред кризата. Консолидацијата на економското закрепнување што започна во 2010 година резултираше со умерен позитивен раст во сите земји од регионот. Додека одредено закрепнувањето на економиите се чинеше евидентно во првата половина на 2011 година, економската активност ослабе во втората половина од годината и во првата половина на 2012 година. Краткорочните економски перспективи за регионот на Западен Балкан остануваат слаби, а слабостите се зголемија како резултат на кризата во Еврозоната. Слабостите на финансискиот сектор се од особено значење, со оглед на тоа што најголемиот дел од банкарскиот систем е во странска сопственост и што повеќето земји се потпираат на финансирање од странство. Поволното деловно окружување е еден од клучните предуслови за економско закрепнување и раст на регионот на Западен Балкан, бидејќи многу елементи на добрата бизнис средина, како што се ефикасни и предвидливи владини институции, образована работна сила, добра инфраструктура и пристап до финансирање, директно се поврзани со економскиот раст. Неодамнешната економска криза ја истакна важноста на конкурентноста, бидејќи поддржува економско окружување кое овозможува националните економии подобро да ги апсорбираат шоковите и да обезбедат солидни економски перформанси. Голем број меѓународни истражувања и бази на податоци се обидоа да ги измерат различните компоненти на деловното окружување. Според нив, земјите од Западен Балкан заостануваат зад ЕУ-10 во делот на конкурентноста, деловното и инвестициското окружување и индикаторите за институционални реформи. Според овие анализи, Македонија и Црна Гора се најдобро рангирани економии во регионот, по што следат Албанија и Србија, додека пак Босна и Херцеговина и Косово* се уште заостануваат далеку зад регионалниот просек во повеќето од анализираните индикатори. 1 Според договорот помеѓу Србија и Косово - постигнат со медијаторство на ЕУ во Брисел, на 24 февруари 2012 година, Косово ќе биде претставено под името Косово*, но исто така и со фуснота кој се однесува на Резолуцијата 1244 на ОН и мислењето на Меѓународниот суд на правдата, за Косовската Декларација за независност 15

17 Конкурентноста на повеќето земји во регионот се уште многу заостанува зад просекот на ЕУ- 10. Слабата институционална и физичка инфраструктура, релативно ниската пазарна и работна ефикасност, како и ограничениот потенцијат на регионот за иновации и софистицираност, се сериозни ограничувања на конкурентноста на регионот. Правното и регураторното окружување, како еден од клучните елементи на деловното окружување, силно влијае на економските перформанси на земјите од Западен Балкан. Според меѓународни извори, квалитетот на регулативата во земјите од регионот е далеку над владеењето на правото, бидејќи регулаторните реформи и процесот на пристапување кон ЕУ резултираше со изработка на голем број прописи кои ги исполнуваат пазарните стандарди, но нивното спроведување се уште претставува сериозен проблем во сите земји од регионот. Зголемената свест во земјите од регионот дека ефикасноста и квалитетот на регулативите влијаат на економските перформанси придонесе за повеќе стратешки пристап кон регулаторните реформи и усвојување на сеопфатни или фрагментирани стратегии за регулаторна реформа. Програмата на ЕУ за подобра и паметна регулатива има значително влијание врз реформата на законодавството на земјите од Западен Балкан. Повеќето од земјите во регионот имаат преземено реформи за поедноставување на прописите и поконкурентно деловно окружување и во тој контекст, продолжувањето на процесот на пристапување кон ЕУ и спроведувањето на одредени сегменти на програмата на ЕУ за подобра и паметна регулатива треба да бидат помеѓу клучните приоритети за земјите во регионот. Евроинтегративниот процес претставува алатка за јакнење и забрзување на процесот на транзиција, бидејќи овие процеси меѓусебно се поддржуваат. Крајната цел на земјите од Западен Балкан е да ги трансформираат нивните економии во одржливи пазарни економии и да се постигне интеграција во Европската унија. Пристапувањето во ЕУ е од суштинско значење за успешна домашни трансформација. Понатамошниот напредок во процесот на пристапување во ЕУ е од голема важност за продолжување на институционалните реформи и воспоставување на функционална пазарна економија низ целиот Западен Балкан. Исполнувањето на Копенхагенските критериуми ќе ги подобри деловното и инвестициското окружување и ќе ја зголеми економската конкурентност на овие земји. Усогласувањето на правните системи на земјите од Западен Балкан со правото на ЕУ (acquis) ќе го забрза нивниот процес кон целосно интегрирање во заедничкиот пазар на ЕУ и подобрување на квалитетот на нивното правно и регулаторно окружување, како една од најсериозните пречки за активностите на приватниот сектор во регионот. Исполнувањето на критериумите од Копенхаген и постигнувањето понатамошен напредок во регионалната соработка, исто така, ќе ја зголемат политичката стабилност, која беше препознаена како сериозна пречка за економска стабилизација на регионот. Во периодот на продолжената економска криза во земјите од Западен Балкан, парламентите треба да имаат поактивна улога во процесот на економските и регулаторните реформи. Парламентите во земјите од регионот немаат долга демократска традиција, бидејќи земјите од Западен Балкан се млади демократии чија политичка и економска трансформација од социјалистички ситем во систем на слободна пазарна економија започна во раните 1990-ти години. Надзорната улога на парламентите во земјите од Западен Балкан во раните години на процесот на демократизација беше ограничена, бидејќи процесот на донесување одлуки беше централизиран, така што основните одлуки се донесуваа од страна на владите. Меѓутоа, со напредокот на демократизацијата во земјите од регионот и нивниот напредок во процесот на пристапување во ЕУ, улогата на парламентите постојано добива во значење, што резултира не 16

18 само во зајакнување на законодавната функција, но исто така и во зголемување на важноста на претставничката и надзорната функција во споредба со 1990-тите и раните 2000-ти години. Напоредно со јакнењето на улогата на парламентите во земјите од Западен Балкан, улогата на парламентарните комисии станува многу важна компонента на законодавниот процес и процесот на креирање политика. Парламентарните комисии му овозможуваат на законодавниот дом да ги следи активностите на владата и да го провери квалитетот на управувањето. Примената на системот на комисии е од клучно значење за анализа и истражување дали извршната власт или нејзините овластени агенции правилно постапуваат во спроведувањето на јавните политики и програми. Комисиите за економија и финансии се повеќе стануваат важен фактор во процесот на разгледување на клучните економски и финансиски закони, кои обезбедуваат правна рамка на економските активности во земјите од регионот. Пристапувањето во ЕУ на земјите од Западен Балкан и усогласувањето на нивните правни системи со правото на ЕУ (acquis), како и економската криза која силно влијае на целиот регион, покренаа некои важни прашања поврзани со економското закрепнување на земјите од Западен Балкан, кои треба да се разгледаат од страна на парламентарните комисии и на пленарни седници. Парламентите и нивните комисии за економија и финансии имаат само ограничено влијание врз развојот на економската политика и покрај фактот што деловникот на повеќето од парламентите од регионот дава таков мандат на парламентите и нивните комисии. Процесот на креирање на економската политика во земјите од Западен Балкан е централизиран, а основните одлуките се носат од страна на владата. Сите парламенти во регионот имаат одреден број на експерти кои работат за парламентарните комисии, а повеќето од парламентите имаат истражувачки служби. Сепак, истражувачките служби се уште имаат ограничен капацитет на вработените и претежно се дава приоритет на прашања кои се однесуваат на тековната работа на Собранието отколку на посериозни истражувачки анализи.. 17

19

20 Глава1 ЕКОНОМСКИТЕ ДВИЖЕЊА И МОЖНОСТИ ЗА ЗЕМЈИТЕ ОД ЗАПАДЕН БАЛКАН 1.1. Макроекономски преглед на земјите од Западен Балкан Оваа студија на Западниот Балкан ги опфаќа Албанија, Босна и Херцеговина, Македонија, Црна Гора, Србија и Косово* 2. Регионот има популација од помалку од 20 милиони жители и релативно ниско ниво на развој, со вкупен БДП од 68.9 билиони евра, што претставува 7% од БДП на ЕУ-10, односно 0,5% од БДП на ЕУ-27. Големината, населението и нивото на економскиот развој се разликуваат помеѓу земјите од регионот. Со население од околу 7,2 милиони жители, Србија е најголема земја во регионот, додека пак другите земји имаат помалку жители и може да се сметаат како мали земји. (Табела 1.1.). Во 2011 година, во земјите од Западен Балкан просечниот БДП по глава на жител во паритет на куповната моќ (ППП) изнесуваше евра, што претставува 31% од просекот на ЕУ-27, односно 49% од просекот на ЕУ-10. Тој се движи од евра во Црна Гора до евра во најмалку развиеното Косово*. Табела 1.1: Основни индикатори, земји на Западен Балкан, 2011 Население БДП (EUR bn) БДП во EUR БДП во EUR во милиони во PPP, во PPP, per capita, per capita EУ 27=100 Албанија Босна и Херцеговина Македонија Црна Гора Србија Косово* n/a 4810 Западен Балкан ЕУ 10 1 просек EУ Извор: База на податоци на ЕБОР,WIIW јуни 2012 година и национални статистики 1 ЕУ-10 се однесува на новите членки на ЕУ со исклучок на Малта и Кипар (Бугарија, Чешката Република, Естонија, Унгарија, Латвија, Литванија, Полска, Романија, Словачка и Словенија) 2 Според договорот помеѓу Србија и Косово - постигнат со медијаторство на ЕУ во Брисел, на 24 февруари 2012 година, Косово ќе биде претставено под името Косово*, но исто така и со фуснота кој се однесува на Резолуцијата 1244 на ОН и мислењето на Меѓународниот суд на правдата, за Косовската Декларација за независност 19

21 По политичката стабилизација и обновување на процесот на транзиција во доцните 1990-ти и раните 2000-ти, регионот има постигнато значителен економски напредок во изминатата деценија. Економиите на земјите од Западен Балкан постигнаа релативно високи годишни стапки на раст во периодот пред кризата ( година), во просек 5,7% раст на БДП (Табела 1.3). Сепак, растот во периодот пред кризата беше врз основа на високото ниво на домашната потрошувачка поврзана со брзиот пораст на кредитите и високиот пораст на реалните плати. Моделот на раст беше врз основа на (1) ефтин меѓународен капитал и продолжени заеми индексирани со меѓународни валути, и (2) либерализација на надворешната трговија и финансиските пазари. Глобалната финансиска криза, која започна во втората половина на 2007 година, како најголема хипотекарна криза во САД, се прошири многу подалеку од финансискиот сектор и сериозно ја погоди глобалната економија. Земјите од Западен Балкан беа поштедени од влијанието на основната финансиска криза до септември 2008 година, од причини што немаа големо учество на неповратни кредити, но пазарите на капитал на земјите од Западен Балкан потклекнаа кога странските институционални инвеститори почнаа да ги повлекуваат средствата есента 2008 година и со повлекување на девизните заштеди на крајот на истата година. Taбелa 1.2: Светски раст на БДП и изгледите за раст, Свет Равиени економии САД Евро зона Новите и економиите во развој Азија во развој Латинска Америка и Кариби Комонвелт на независни држави EУ Западен Балкан Извор: ММФ, Светски економски преглед, октомври 2010 година, април 2012 година и јули 2012 година, и WIIW јули 2012 Сепак, во последниот квартал на 2008 година и почетокот на 2009 година стана јасно дека кризата нема да ги поштеди земјите од Западен Балкан. Земјите од регионот беа погодени од кризата во последниот квартал на 2008 година (Србија, Црна Гора и Македонија) или во првиот квартал на 2009 година (Босна и Херцеговина, Албанија и Косово*). Иако во Албанија и Косово* растот на БДП забави во 2009 година, растот на БДП остана позитивен за годината, како целина. Во Македонија, БДП се намали умерено во 2009 година (1%), во БиХ (2,8%) и Србија (3,5%), додека во Црна Гора беше забележан најголем пад на БДП во регионот (5,7%) (Табела 1.3). 20

22 Taбелa 1.3: Западен Балкан: Реален раст на БДП и проекции, процентуална промена, проек. Албанија БиХ Македонија Црна Гора Србија Косово* n.a Западен Балкан EУ Извор: ММФ, Светски економски преглед, октомври 2010 година, април 2012 година, јули 2012 година и октомври 2012 година и База на податоци на ЕБОР Консолидацијата на економското закрепнување што започна во 2010 година, резултираше со умерен позитивен раст во сите земји од регионот. Највисока стапка на раст е забележана во Косово* (3,9%) и во Албанија (3,3%), по што следеа Црна Гора (2,5%) и Македонија (1,9%), додека во Србија и БиХ се забележани минимални стапки на раст. Иако одредено економско закрепнување се чинеше евидентно во првата половина на 2011 година, економската активност беше намалена во втората половина од годината и во првата половина на 2012 година. И покрај намалувањето на економската активност во втората половина на 2011 година, во сите земји од регионот беше евидентиран позитивен економски раст во 2011 година, кој се разликуваше од 1,6% во Србија, до 5,0% во Косово*. Краткорочните економски перспективи за регионот на Западен Балкан остануваат слаби и слабостите се зголемија како резултат на кризата во Еврозоната. Слабостите во финансискиот сектор предизвикуваат загриженост, со оглед на тоа дека најголемиот дел од банкарскиот систем е во странска сопственост и што повеќето земји се потпираат на финансирање од странство. Во некои земји овие банки, исто така, поседуваат значителен број на локални државни записи (ЕБОР, јули 2012 година) Надворешен сектор Силниот економски раст во регионот пред финансиската криза беше придружуван со проширување на дефицитот во тековната сметка (Слика 1.1). Извозот во земјите од Западен Балкан заостанува зад увозот, што се должи на бавниот раст на секторот трговија. Дефицитот на тековната сметка на земјите од Западен Балкан постигна просек од 23% од БДП во 2008 година, што предизвика сериозна загриженост за нивната макроекономска стабилност. Релативно високот дефицит на тековната сметка во 2007 и 2008 година се должи на високата побарувачка за потрошувачки и инвестициски добра и зголемената достапност на странски заштеди. Сепак и покрај забавувањето на растот на БДП во 2008 година, таа година дефицитот на тековната сметка го достигна врвот во речиси сите земји од Западен Балкан (Европска комисија 2009 година). 21

23 Слика 1.1: Дефицит на тековната сметка, година (% од БДП) * Извор: ЕБОР, База на податоци на ММФ и Централната банка на Косово* Економската криза доведе до намалување на увозот и намалување на дефицитот на тековната сметка. Регионалниот увоз се намали уште позначително од извозот, што резултираше со намалување на дефицитот на тековната сметка во регионот во 2009 и 2010 година (Слика 1.1). Дефицитот на тековната сметка се уште останува најголема слабост на економијата и две години по почетокот на кризата, во 2011 година, повторно се прошири во повеќето од земјите од регионот. Надворешниот долг бележи постојан раст во предкризниот период поради големите дефицити на тековната сметка и големата задолженост на приватниот сектор во текот на кредитниот бум. И покрај намалениот дефицит на тековната сметка во 2009 и 2010 година, надворешниот долг бележи понатамошен раст во сите земји од регионот, што главно се должи на значителното зголемување на задолжувањето на јавниот сектор од ММФ или други меѓународни финансиски институции, со цел стабилизирање на финансискиот сектор, зајакнување на девизните резерви и финансирање на капиталните инвестиции. Слика 1.2: Надворешен долг, година (% од БДП) * Извор: ЕБОР, База на податоци на ММФ и Централната банка на Косово* 22

24 1.3. Финансиски сектор Преземајќи ги фискалните критериуми од Договорот од Мастрихт како репер (буџетски дефицит - 3% од БДП; јавен долг - 60% од БДП), земјите од Западен Балкан беа фискално поодговорни од поголемиот број земји од Еврозоната. Во 2007 година, земјите од регионот имаа буџетски суфицит од 0,3% и сите земји од Западен Балкан, освен Албанија, имаа буџетски дефицит под прагот од 3%. Во 2009 година, просекот на регионалниот буџетски дефицит изнесуваше 4,9, како резултат на долгогодишното задолжување од ММФ и други меѓународни финансиски институции, но тој остана под просекот за Централна Европа и балтичките земји (5,4%). Релативно високата фискална дисциплина во предкризниот период, мерена со буџетските биланси (во проценти од БДП) во земјите од Западен Балкан (освен Албанија) беше во голема мера можна поради брзото ширење на банкарството и кредитните активности, кои доведоа до раст на БДП и на тој начин до зголемување на фискалните капацитети на овие земји. Слика 1.3: Фискална рамнотежа, година (% од БДП) * Извор: База на податоци на ЕБОР и Министерство за финансии на Владата на Косово* Проширувањето на регионалниот буџетски дефицит, кој ја достигна својата максимална вредности во 2009 година и во просек изнесуваше 4,9% е резултат на негативните влијанија на глобалната економска криза. (Чаушевиќ, 2010 година). Меѓутоа, фискалната политика стана повнимателна во последниве години, бидејќи фискалните органи се обврзаа да спроведат сеопфатни фискални мерки за штедење, главно поддржани од страна на стенд-бај аранжмани на ММФ. Тоа резултираше со пад на буџетскиот дефицити до 3,5% во 2010 година и 3,6% во 2011 година. 23

25 Слика 1.4: Општ владин долг, (% од БДП) * Извор: База на податоци на ЕБОР и Министерство за финансии на Владата на Косово* Општиот владин долг е зголемен од 37% на БДП во 2009 година, на 44% на крајот на 2011 година и долговите остануваат високи во споредба со нивото пред кризата од околу 30% (Слика 1.4). Тоа е главно резултат на зголеменото задолжување на јавниот сектор од ММФ и други меѓународни финансиски институции, со цел стабилизирање на финансискиот сектор, зајакнување на девизните резерви и финансирање на капиталните инвестиции. Слика 1.5: Прилив на СДИ во земјите на Западен Балкан, (% од БДП) * Извор: База на податоци на UNCTAD и Министерство за финансии на Владата на Косово* Приливот на странски директни инвестиции во регионот, исто така, е силно погоден од кризата. Во периодот пред кризата, регионот имаше во голема мера корист од СДИ, кои достигнаа милиони евра во 2007 година (9,3% од БДП). По периодот на интензивен раст 24

26 на СДИ во 2008 година, сите земји од регионот, освен Албанија,се соочија со пад во приливот на СДИ, најмногу поради влијанието на глобалната економска криза. Овој пад продолжи во текот на 2009 година, освен во Албанија и Црна Гора, поради некои важни приватизации (на рафинеријатана нафта во Албанија и на енергетскиот сектор во Црна Гора). Најголем пад во приливот на СДИ во 2009 година беше забележан во Македонија и Босна и Херцеговина. Овој негативен тренд продолжи во 2010 година во повеќето земји во регионот, со најголем пад во приливот на СДИ во Црна Гора (Слика 1.5.). Во 2011 година, во Босна и Херцеговина, Македонија, Србија и Косово* беше забележан одреден раст на СДИ, додека во исто време Црна Гора бележеше понатамошно интензивно намалување на СДИ. Кризата во Еврозоната имаше силно влијание врз приливот на СДИ во втората половина на 2011 година, а таквиот негативен тренд продолжи и во првата половина од 2012 година. 25

27

28 Глава 2 ДЕЛОВНОТО ОКРУЖУВАЊЕ И КОНКУРЕНТНОСТА НА ЗЕМЈИТЕ ОД ЗАПАДЕН БАЛКАН 2.1. Деловното окружување во земјите од Западен Балкан Создавањето поволно деловно окружување е една од клучните претпоставки за економско закрепнување и раст на регионот на Западен Балкан. Елементите на доброто деловно окружување, како што се ефикасни и предвидливи владини институции, образована работна сила, добра инфраструктура и пристап до финансии, се директно поврзани со економскиот раст. Економските перформанси на земјата се тесно поврзани со развојот на претпријатијата и иновациите, кои пак ја одразуваат состојбата на деловното окружување (види, исто така, ЕБОР 2010 година). Голем број на меѓународни истражувања и бази на податоци се обидоа да ги измерат различните компоненти на деловното окружување, вклучувајќи: Doing Business на Светска банка, Извештајот за глобална конкурентност на Светскиот економски форум, СЕФ Лисабонскиот преглед, Индикаторите за глобално управување на Светска банка, Индексот за перцепција на корупцијата на Транспаренси интернешнал и Фондацијата Херитиџ во Индексот на економска слобода. Оваа студија ги имаше предвид неколку од овие меѓународни извори за да ја објасни деловната клима и конкурентноста на земјите од Западен Балкан. Неодамнешната економска криза ја истакна важноста на конкурентноста, поддржувајќи економска средина која ќе им овозможи на националните економии подобро да ги апсорбираат негативните економски влијанија и да обезбедат солидни економски перформанси (СЕФ 2010a). Извештајот Doing Business на Светска банка претставува сеопфатна анализа на прописите и пречките за почеток, работа и затворање бизнис, која го споредува олеснувањето на водење бизнис помеѓу повеќе од 180 земји низ целиот свет 3. Неговиот индекс на олеснување за водење бизнис претставува просек од 10 различни индикатори и особено се користи при споредби помеѓу земјите. Основна премиса на Doing Business е тоа што економската активност бара добри правила. Нејзината главна цел е прописите да бидат ефикасни, достапни за сите кои треба да ги користат и едноставни во нивното спроведување. 3 За повеќе информации за методологијата на Извештајот Doing Business на Светска банка, види 27

29 Според ранг листата на Doing Business 2012 година, Македонија беше најдобро рангирана од земјите во регионот и ја подобри својата позиција од 38. место во 2011 година на 22 место во 2012 година, што главно се должи на успешното спроведување на обемната регулаторна реформа во претходниот период. Според ранг листата на Doing Business 2013 година Македонија беше рангирана на 23. место, паѓајќи за едно место споредено со претходната година, Македонија беше следена со Црна Гора, која, ја подобри својата позиција од 66. место во 2011 година, на 56. место во 2012 година и на 51. место во 2013 година, како резултат на интензивните реформи во неколку реформски области. По три годишен период на стагнација, Албанија ја влоши својата позиција во 2013 година и беше рангирана на 85. место. Србија (92. место во 2012 година) ја подобри својата позиција во 2013 година и беше рангирана на 86. место, додека пак Босна и Херцеговина (125. место во 2012 година) ја влоши својата позиција за едно место, поради намалениот интензитет на реформи. Во 2012 година Косово* беше рангирано многу под регионалниот просек (117. место), додека пак според Doing Business 2013 година беше рангирано на 98. место, подобрувајќи ја својата позиција за 19 места. Целиот регион (со исклучок на Македонија) значително заостанува зад просекот на рангирање на ЕУ-10 (47. место) (Табела 2.1), што покажува многу потешко окружување за водење бизнис во земјите од Западен Балкан, со исклучок на Македонија и Црна Гора. Слика 2.1: Рангирање врз основа на Извештајот Doing Business на Светска банка: Ранг на олеснување на водење бизнис, * Извор: Светска банка Doing Business база на податоци Забелешка 1: Олеснувањето на водење бизнис се рангира помеѓу 185 земји во 2013 година. Забелешка 2: Податоци за Косово* се достапни само за 2012 и 2013 година, Косово* не е вклучено во просекот на Западен Балкан за 2012 година

30 Табела 2.1: Рангирање врз основа на Извештајот Doing Business на Светска банка, 2012 Албанија БиХ Македонија Црна Гора Србија Косово* Западен Балкан EУ-10 Ранг на олеснување на водење бизнис Започнување бизнис Издавање градежни дозволи Добивање електрична енергија Запишување право на сопственост на недвижен имот Добивање кредит Заштита на инвеститори Плаќање даноци Надворешна трговија Спроведување на договори Решавање на инсолвентност/ затворање бизнис * ЕУ-10 се однесува на новите членки на ЕУ со исклучок на Малта и Кипар Извор: Светска банка Doing Business 2013 Забелешка 1: Олеснувањето на водење бизнис се рангира помеѓу 185 земји во 2013 година Забелешка 2: Вредностите подобри од просекот на Западен Балкан се портокалови Издавањето градежни дозволи претставува една од најоптоварените административните процедури за претпријатијата, додека пак нај видлив напредок во регионот е забележан во областа на добивање кредит и заштита на инвеститорите (Табела 2.1). Индексот на перцепцијата на корупцијата на Транспаренси интернешнал го мери воочениот степен на корупцијата во јавниот сектор во повеќе од 170 земји. Индексот на перцепција на корупцијата за 2011 година покажува дека просечната оценка за Западниот Балкан беше 3,5, на скала од 10 (многу чисти) до 0 (високо корумпирани), односно 81. место помеѓу 182 земји опфатени со истражувањето. Резултатите во регионот се движат од најнискиот, 3,1 во Албанија, до највисокиот, 4,0 во Црна Гора (Табела 2.2). Овие резултати укажуваат на тоа дека корупцијата останува едена од главните слабости на правното окружување и овој проблем треба итно да биде решен. 29

31 Табела 2.2: Индекс на перцепција на корупцијата на Транспаренси интернешнал, 2011 Ранг на земјата Земја ИПК оценка 95 Албанија Босна и Херцеговина Македонија Црна Гора Србија Косово* Западен Балкан ЕУ Извор: Индекс на перцепција на корупцијата на Транспаренси интернешнал за 2011 година, 182 земји опфатени со истражувањето Забелешка 1: Оценката ИПК 2011 година се однесува на перцепциите на степенот на корупција од страна на деловните луѓе, академици и аналитичари на ризикот, и се движи помеѓу 10 (многу чисти) и 0 (високо корумпирани). Забелешка 2: Вредностите подобри од просекот на Западен Балкан се портокалови. Индикаторите на управување на Светската банка ги комбинираат ставовите на голем број испитаници - претпријатија, граѓани и експерти во индустриски развиени и земји во развој. Индивидуалните извори на податоци врз основа на кои се агрегираат индикаторите се составени од различни истражувчки институти, тинк-тенкови, невладини организации и меѓународни организации. Квалитет на регулативата ги претставува перцепциите за способноста на владата да формулира и имплементира политики и прописи кои дозволуваат и промовираат развој на приватниот сектор. Владеење на правото - ги претставува перцепциите за степенот на доверба и придржување кон правилата на општеството, а особено на квалитетот на извршувањето на договорите, имотните права, полицијата и судовите, како и веројатноста за појава на криминал и насилство. Контрола на корупцијата - ги претставува перцепциите за степенот до кој се остварува јавната власт за приватни цели, вклучувајќи мали и големи форми на корупција, како и заробување на државата од страна на елитите и приватните интереси. Табела 2.3: Индикатори за глобално управување на Светска банка, 2011 Квалитет на Владеење на Контрола на регулативата правото корупцијата Албанија Босна и Херцеговина Македонија Црна Гора Србија Косово* Западен Балкан EУ Извор: Индикатори на управуваање на Светска банка, База на податоци Забелешка 1: Вредностите на индикаторите варираат од -2,5 до 2,5, при што повисок рејтинг одговара на подобри резултати Забелешка 2: Вредностите над просекот на Западен Балкан се портокалови. 30

32 Оценките на индикаторот за квалитет на регулативата во земјите од Западен Балкан се далеку над резултатите од другите два индикатори: владеење на правото и контрола на корупцијата, од причини што регулаторните реформи и хармонизацијата со ЕУ резултираше со изготвување на значителен број прописи кои ги исполнуваат пазарните стандарди, но нивното спроведување се уште е сериозен проблем во сите земји од регионот. Целиот регион значително заостанува зад просекот на ЕУ-10 во сите три индикатори на управување Ниво и трендови во конкурентноста на земјите од Западен Балкан Лисабонскиот преглед на Светскиот економски форум претставува извештај што го оценува напредокот на 27 земји членки на ЕУ во остварувањето на далекусежните цели на Лисабонската стратегија на ЕУ за економски и структурни реформи. Покрај тоа, овој преглед, исто така, ја мери конкурентската ефикасност на земјите кандидати за членство во ЕУ и потенцијалните земји-кандидати (СЕФ, 2010 година, Лисабонски преглед 2010 година). Осумте димензии што се мерат со Лисабонскиот преглед од 2010 година се: (1) создавање информатичко општество за сите, (2) развивање европски простор за иновации, истражување и развој, (3) либерализација (комплетирање на единствениот пазар; државна помош и политика на конкуренција), (4) градење мрежни индустрии, (5) создавање ефикасни и интегрирани финансиски услуги, (6) подобрување на деловното окружување, (7) зголемување на социјалната инклузија и (8) подобрување на одржливиот развој. Проценката се базира на јавно достапни статистички податоци и податоци од анализата на мислењето насветскиот економски форум, годишната анкета на бизнис лидери од преку 130 земји, која обезбедува податоци за неколку квалитативни прашања за кои не постојат податоци. Според Лисабонскиот преглед од 2010 година на СЕФ, конкурентноста на земјите од Западен Балкан е далеку зад конкурентноста на ЕУ27, мерена според реперот на сопствена конкуренција на Европската унија, Лисабонските критериуми (Табела 2.4). Табела 2.4: Светски економски форум, Индекс на Лисабонскиот преглед, 2010 Албанија БиХ Македонија Црна Гора Србија Западен Балкан EУ-10 ЕУ27 Индекс на Лисабонскиот преглед оценки Подиндекс за информатичко општество Подиндекс за иновации, истражување и развој Подиндекс за либерализација Подиндекс за мрежни индустрии Подиндекс за финансиски услуги Подиндекс за деловно окружување Подиндекс за социјална инклузија Подиндекс за одржлив развој Извор: Светски економски форум, Лисабонскиот преглед 2010 година. Забелешка 1: Резултатите се на скала од 1 до 7, каде поголемите вредности укажуваат на подобри перформанси. Забелешка 2: Вредности над просекот на Западен Балкан се портокалови. 31

33 Најконкурентна земја во регионот е Црна Гора, по што следи Македонија. Србија и Албанија се подеднакво рангирани и заостануваат малку зад просечната оценка за регионот како целина, додека пак Босна и Херцеговина е најмалку конкурентна земја во регионот. Во споредба со ЕУ-10 и ЕУ27, регионот заостанува зад двете групи на земји членки на ЕУ. Глобалниот извештај за конкурентност на Светскиот економски форум се темели врз основа на сеопфатна годишна анкета спроведена во повеќе од 140 земји и користи за мерење на конкурентноста на националните економии врз основа на испитувања кои вклучуваат широк спектар на параметри кои влијаат на конкурентноста на земјата.во моментов тој е компилиран за 142 земји. Врз основа на проценка на различните индикатори во 12 столбови, тој ги мерки основите потребни за конкурентна средина, како што се институционалната рамка, квалитетот на инфраструктурата и макроекономската стабилност. Понатаму ги прикажува индикаторите за ефикасност-подобрување, политиките за основно образование и пазарот на труд, како и факторите за иновации. Индикаторите се изградени врз основа на потврдени податоци и резултатите од извршна анкета, која е комбинација на перцепциите на извршните директори (просечно 89 во секоја земја) за прашања поврзани со јавните институции, корупција, инфраструктура и животната средина 4. Извештајот за глобална конкурентност го надополнува Извештајот Doing Business, обезбедувајќи сеопфатен преглед на предностите и слабостите на опфатените земји. Извештајот ги содржи детално факторите кои најмногу влијаат врз деловното окружување во земјата и меѓународната конкурентност. 4 За повеќе информации за методологијата на Индексот на глобална конкурентност на СЕФ види www3.weforum.org/docs/wef_gcr_report_ pdf. 32

34 Рамка 2.1: СЕФ Глобален извештај за конкурентност СЕФ Глобален извештај за конкурентност: ги анализира факторите кои влијаат на конкурентноста и се групирани во 12 столба на конкурентноста, кои се класифицирани во три подиндекси: Основни барања, Фактори за зголемување на ефикасноста и Фактори на иновација и софистицираност. Подиндексот Основни барања е составена од четири столба: (1) институции, (2) инфраструктура, (3) макроекономска стабилност и (4) здравство и основно образование. Постојат шест фактори за зголемување на ефикасноста: (5) високо образование и обука; (6) ефикасност на пазарот на стоки; (7) ефикасност на пазарот на труд; (8) софистицираност на финансискиот пазар; (9) технолошка подготвеност и (10) големина на пазарот. Постојат два фактории на иновација и софистицираност: (11) деловна софистицираност и (12) иновации (види Слика 2.2). Рангирањето се врши според јавно достапни податоци и од анкета на бизнис лидери спроведена од страна на Светскиот економски форум за секоја земја учесничка поединечно. Извештајот за глобална конкурентност во 2010 година го одразува мислењето на над деловни лидери од 139 земји опфатени со истражувањето. Значењето на одделните столбови за конкурентноста на земјата зависи од нејзината фаза на развој. Според методологијата на СЕФ, земјите се класифицирани во три фази на развој. Прва е фазата управувана од основни фактори, во која земјите се натпреваруваат врз основа на ниските цени и особено се потпираат на ефтината работна сила и лесно достапните природни ресурси. Во оваа фаза на развој, конкурентноста произлегува од силни институции, соодветната инфраструктура, доброто макроекономско окружување, основната здравствена заштита и основното образование. Како што економиите преминуваат во фазата управувана од ефикасност, нивната конкурентност повеќе не е управувана од ниските цени, туку од квалитетот на производот. Во оваа фаза ефикасните стоки и услуги, пазарот на труд и финансискиот пазар се од суштинско значење, како и знаењето стекнато преку високо образование, специјализирана обука и пристап до најновите технологии. Во третата фаза управувана од иновации, конкурентните предности на економиите произлегуваат од нивната способност за иновација, софистицираност на производствените процеси и производството на нови софистицирани производи и услуги. Критериумот што се користи за одредувањето на фазата на развој на дадена економија е БДП по глава на жител и учеството на минералните добра во вкупниот извоз. Според оваа класификација, економиите во фазата управувана од основни фактори имаат БДП по глава на жител под УСД. Во фазата управувана од ефикасноста се вклучени земји со БДП по глава на жител помеѓу 3000 и 9000 УСД. Фазата управувана од иновации вклучува земји со БДП по глава на жител повисок од УСД. (Земји со БДП по глава на жител помеѓу и 3000 УСД и помеѓу 9000 и УСД се во транзиција од една фаза на развој во друга.) (Види повеќе: 33

35 Слика 2.2: Столбови на конкурентноста според Извештајот за глобалната конкурентност Извор: Извештај за глобална конкурентност Сите земји од Западен Балкан се во втората фаза на развој, со економии кои се првенствено управувани од ефикасност. Во оваа фаза, конкурентноста повеќе е управувана од високото образование и обука, ефикасните пазари на стоки, доброто функционирање на пазарот на работна сила, развиените финансиски пазари, способноста за искористување на придобивките од постојните технологии, како и големината на домашниот или странскиот пазар. Според Извештајот за глобалната конкурентност година, од вкупно 144 земји, Црна Гора е најдобро рангирана земја меѓу земјите од Западен Балкан (72. место), со просечни оценки и ранг сличен на земјите од ЕУ-10. По Црна Гора следи Македонија (80. место) и Босна и Херцеговина (88. место), додека Албанија и Србија беа рангирани под регионалниот просек (Табела 2.5 и 2.6). 34

36 Слика 2.3: Индекс на глобална конкурентност, рангирање 2008/ /2013 E Извор: Светски економски форум (СЕФ): Извештаи за глобална конкурентност , , и Забелешка: рангирањето е од вкупно 134 земји, од вкупно 133 земји, од вкупно 139 земји, од вкупно 146 земји и од вкупно 144 земји. Помалиот број на место во ранг листата означува подобар резултат. Табела 2.5: СЕФ Столбови на глобална конкурентност (рангирање), Албанија БиХ Македонија Црна Гора Србија Западен Балкан Индекс на глобална конкурентност-рангирање Основни барања Фактори за зголемување на ефикасноста Фактори за иновации и софистицираност ЕУ-10 Извор: Светски економски форум (СЕФ): Извештаи за глобалната конкурентност Забелешка 1: Рангирањето година се врши од вкупно144 земји. Понизок ранг значи подобар резултат Забелешка 2: Рангирањата што се подобри од просекот на Западен Балкан се портокалови. 35

37 Табела 2.6: СЕФ Столбови на глобална конкурентност (оценки), Албанија БиХ Македонија Црна Гора Србија Западен Балкан Индекс на глобална конкурентност-оценки Основни барања Фактори за зголемување на ефикасноста Фактори за иновации и софистицираност ЕУ-10 Извор: Светски економски форум (СЕФ): Извештаи за глобалната конкурентност Забелешка 1: Оценките се движат од 1 = најниск до 7 = највисока. Повисока оценка значи подобар резултат Забелешка 2: Вредностите над просекот од Западен Балкан се портокалови. Просечната оценка за регионот на Западен Балкан во првата подгрупа фактори на конкурентноста - Основни барања во година изнесуваше 4,3, додека просечното рангирање на регионот беше 82. место. Најниско рангирани во оваа подгрупа на столбови на конкурентност се областите: макроекономска стабилност и институции (Табела 2.7 и 2.8). Табела 2.7: Прва подгрупа на столбови на конкурентност основни барања, оценки Албанија БиХ Македонија Црна Гора Србија Западен Балкан Основни барања столб: Институции столб: Инфраструктура столб: Макроекономска стабилност столб: Здравство и основно образование ЕУ-10 Извор: Светски економски форум (СЕФ): Извештаи за глобалната конкурентност година Забелешка 1: Оценките се движат од 1 = најниска до 7 = највисока. Повисока оценка значи подобар резултат Забелешка 2: Вредностите над просекот од Западен Балкан се портокалови. 36

38 Табела 2.8: Прва подгрупа на столбови на конкурентност основни барања, рангирање Албанија БиХ Македонија Црна Гора Србија Западен Балкан Основни барања столб: Институции столб: Инфраструктура столб: Макроекономска стабилност столб: Здравство и основно образование ЕУ-10 Извор: Светски економски форум (СЕФ): На Извештаи за глобалната конкурентност Забелешка 1: Рангирањето година е извршено од вкупно 144 земји. Понизок ранг значи подобар резултат. Забелешка 2: Земјите рангирани подобро од просекот на Западен Балкан се портокалови. Втората подгрупа фактори на конкурентноста, фактори за зголемување на ефикасноста е најзначајна за земјите од Западен Балкан. Регионот како целина заостанува зад просекот на ЕУ- 10 за 40 места. Црна Гора беше најдобро рангирана земја во регионот (74. место), Македонија (84. место) и Србија (88. место). Во рамките на оваа подгрупа, регионот заостанува зад ЕУ-10 најмногу во однос на големината на пазарот (37 места), како резултат на мала големина на пазарот на овие земји, поради што сите земји од регионот (освен Србија) имаа релативно ниски оценки и лошо рангирање за овој столб. Во однос на високото образование и обука регионот заостанува зад ЕУ-10 за 31 место, во однос на добрата пазарна ефикасност и технолошката подготвеност за 25 места, додека пак во однос на развојот на финансискиот пазар за 24 места (Табела 2.10). Табела 2.9: Втора подгрупа на столбови на конкурентност Фактори за зголемување на ефикасноста, оценки Албанија БиХ Македонија Црна Гора Србија Западен Балкан Фактори за зголемување на ефикасноста столб: Високо образование и обука столб: Ефикасност на пазарот на стоки столб: Ефикасност на пазарот на работна сила столб: Софистицираност на финансискиот пазар столб: Технолошка подготвеност столб: Големина на пазарот ЕУ-10 Извор: Светски економски форум (СЕФ): Извештаи за глобалната конкурентност година Забелешка 1: Оценките се движат од 1 = најниска до 7 = највисока. Повисока оценка значи подобар резултат Забелешка 2: Вредностите над просекот од Западен Балкан се портокалови. 37

39 Табела 2.10: Втора подгрупа на столбови на конкурентност Фактори за зголемување на ефикасноста, рангирање Албанија БиХ Македонија Црна Гора Србија Западен Балкан Фактори за зголемување на ефикасноста столб: Високо образование и обука столб: Ефикасност на пазарот на стоки столб: Ефикасност на пазарот на работна сила столб: Софистицираност на финансискиот пазар столб: Технолошка подготвеност столб: Големина на пазарот ЕУ-10 Извор: Светски економски форум (СЕФ): Извештаи за глобалната конкурентност година Забелешка 1: Рангирањето година е извршено од вкупно 144 земји. Понизок ранг значи подобар резултат Забелешка 2: Земјите рангирани подобро од просекот на Западен Балкан се портокалови. Во третата подгрупа фактори на конкурентноста фактори за иновација и софистицираност, земјите од Западен Балкан постигнаа релативно слаби оценки (3,2), бидејќи нивниот просечен ранг во година (103. место) заостанува зад просекот на ЕУ-10 за 42 места (види Табела 2.11 и 2.12). Меѓутоа, ако ги споредиме земјите од Западен Балкан со земјите од ЕУ15, кои сите припаѓаат на економии управувани од иновација и софистицираност, регионот заостанува далеку зад добро развиените ЕУ15 и може да се смета како релативно неконкурентен во смисла на факторите за иновација и софистицираност. Во рамките на оваа подгрупа, регионот е најлошо рангиран во областа на деловната софистицираност, каде заостанува зад ЕУ-10 за 37 места. Табела 2.11: Трета подгрупа на столбови на конкурентност Фактори за иновација и софистицираност, оценки Албанија БиХ Македонија Црна Гора Србија Западен Балкан Фактори за иновација и софистицираност столб: Деловна софистицираност столб: Иновации ЕУ-10 Извор: Светски економски форум (СЕФ): Извештаи за глобалната конкурентност година. Забелешка 1: Оценките се движат од 1 = најниска до 7 = највисока. Повисока оценка значи подобар резултат. Забелешка 2: Вредностите над просекот од Западен Балкан се портокалови. 38

40 Табела 2.12: Трета подгрупа на столбови на конкурентност Фактори за иновација и софистицираност, рангирање Западен Балкан Фактори за иновација и софистицираност столб: Деловна софистицираност столб: Иновации Албанија БиХ Македонија Црна Гора Србија ЕУ-10 Извор: Светски економски форум (СЕФ): Извештаи за глобалната конкурентност година Забелешка 1: Рангирањето година е извршено од вкупно 144 земји. Понизок ранг значи подобар резултат. Забелешка 2: Земјите рангирани подобро од просекот на Западен Балкан се портокалови. Глобалниот извештај за конкурентност на Светскиот економски форум, исто така, ги идентификува најпроблематичните фактори за водење бизнис во повеќе од 140 земји. Според извештајот за година, пристапот до финансирање претставува најсериозен проблем за бизнисите во земјите од Западен Балкан, по што следи неефикасната владина администрација и корупцијата. Неефикасната владина администрација беше рангирана како најсериозен проблем за бизнисите во ЕУ-10, по што следеше пристапот до финансирање и корупцијата (Слика 2.4 и 2.5). Слика 2.4: Најпроблематични фактори за водење бизнис, година (% од одговорите) E 10 Извор: Извештај за глобална конкурентност година: Светски економски форум 39

41 Трите најпроблематични фактори во земјите од Западен Балкан се пристапот до финансирање, неефикасната владина администрација и корупцијата. Иако ЕУ-10 се развиени земји, нивните најпроблематични фактори, исто така, се неефикасната владина админстрација и пристапот до финансирањето. Слика 2.5: Трите најпроблематични фактори за водење бизнис по земја и регион, СЕФ ИГК, година (% од одговорите) E Извор: Извештај за глобална конкурентност година: Светски економски форум Индексот на глобална конкурентност претставува сеопфатен спој на многу различни индикатори релевантни за конкурентноста на земјата. Прашање е, сепак, колкава вредност може да се припише на овој широк индекс, особно во делот поврзан со извршните резултати, од причини што големината на примерокот за повеќето земји е сосема мал. ИГК е корисна појдовна точка која ја обезбедува големата слика, но има ограничена вредност за креаторите на политиката кои сакаат да ги идентификуваат проблемите и да предложат решенија (Sanfey, P и S. Zeh, 2012 година). 40

42 Глава 3 РЕГУЛАТОРНА РЕФОРМА ПРОГРАМА ЗА ПОДОБРА И ПАМЕТНА РЕГУЛАТИВА 3.1. Регулаторна реформа Програма за подобра и паметна регулатива Регулаторната реформа се однесува на промените кои го подобруваат квалитетот на регулативата, со цел подобрување на економските перформанси, трошочната ефективност или правниот квалитетот на регулативата и сродните владини активности. Реформата може да значи ревизија на еден закон, укинување и изменување на цела правна област и нејзините институции или подобрување на процесите за донесување на регулативата и управување со реформите (OECD 2005: 4). Регулаторната реформа е тесно поврзана со конкурентноста, бидејќи една од нејзините главни цели е да се подобри ефикасноста на националната економија. Потрошувачите имаат корист, бидејќи регулаторните реформи можат да имаат директно влијание на продуктивноста, како и на квалитетот и разновидноста на услугите и производите. Не многу одамна земјите започнаа да се фокусираат на регулаторната политика, односно на регулаторните инструменти и институции кои се релевантни за зголемување на транспарентноста, ефикасноста и одговорноста на прописите. Регулаторната политика започна како дерегулација 5 во 1970-тите и 1980-тите години, по брзото зголемување на бројот на прописи во поголемиот дел од дваесеттиот век и сознанието дека акумулацијата на големиот број прописи е штетна за стопанството, го попречува претприемништвото и иновациите. Со политиката за зголемување на конкурентноста на пазарите во 1980-тите и 1990-тите години, дерегулацијата прерасна во регулаторна реформа. Регулаторната реформа стана суштинско дополнување на структурните реформи и покрај мрежните сектори ги опфати реформите на пазарот на стоки, како и либерализацијата на професионалните услуги (OECD 2010: 12). Голем број студии го поддржуваат ставот дека ефикасноста и квалитетот на регулативата влијае на приватните инвестиции и економските перформанси. Djankovatal. (2002 година) тврди дека квалитетот на институциите и прекумерната регулација можат да имаат значително негативно влијание врз инвестициите. Jalilian, Kirkpatrick и Parker (2007 година) покажаа дека постои силна каузална врска помеѓу квалитетот на регулативата и економскиот раст и потврдија дека стандардот на регулирање е важен за економските перформанси. Busse и Groizard (2008 година) тврдат дека земјите имаат потреба од добро деловно окружување во 5 Дерегулација претставувадел на регулаторната реформа и се однесува на целосно или делумно отстранување на регулативата во одреден сектор за подобрување на економските перформанси 41

43 форма на добри владини прописи со цел да бидат во можност да имаат корист од странски директни инвестиции. Овие наоди ја потврдуваат важноста на поволното правно и регулаторно окружување за економски раст и ефикасни инвестиции во земјите од Западен Балкан. Од 1990 година, ОЕЦД одигра фундаментална улога во стимулирањето дифузија на регулаторни политики на меѓународно ниво. Препораката за подобрување на квалитетот на владината регулатива од 1995 година беше првата меѓународна изјава на регулаторните принципи кои се заеднички за земјите членки на ОЕЦД. Проширувајќи го опфатот на овој основен текст на отвореноста на пазарот, политиката на конкуренција и микроекономски принципи во мултидисциплинарна рамка, ОЕЦД објави Извештај до министрите за регулаторна реформа во 1997 година, чии препораки предвидуваат насоки за земјите-членки: (1) да ги подобрат регулаторните политики и инструменти, (2) да ја зајакнат отвореноста на пазарот и конкуренцијата и (3) да ги намалат регулаторните оптоварувања. Врз основа на принципите од 1995 година, во 2005 година, ОЕЦД усвои нов сет на Водечки принципи за регулаторен квалитет и ефикасност (ОЕЦД 2005a), во кој се утврдени: (1) важноста на политичката посветеност на регулаторната реформа, (2) посакуваните карактеристики на добрата регултива и (3) поврзаноста со конкуренцијата и елиминирањето на бариерите за трговијата и инвестициите. Овие принципи го нагласија значењето на ефикасниот и континуиран регулаторен менаџмент, со цел да се обезбеди висок квалитет на регултивата. Иако принципите од 2005 година и натаму се релевантни, земјите членки на ОЕЦД ја признаа потребата за проширување на нивниот опфат согласно поновите искуства, вклучувајќи ја глобалната финансиска и економска криза (Пенев, Марушиќ, 2011a) Регулаторна реформа во Европската унија - од подобра до паметна регулатива Во споредба со некои земји на ОЕЦД, особено Велика Британија и Холандија, регулаторната реформа на ниво на ЕУ не беше приоритет до почетокот на 1990-тите години, кога ЕУ почна да регулира области како што се единствениот внатрешен пазар. Единствениот европски пазар, самиот по себе, претставува стратегија за регулаторна реформа, формулирана да ги преструктуира националните прописи кои претходно претставуваа дел од европскиот пазар во единствен пазар врз основа на заеднички или признаени правила (Jasobs, 2010 година). Со оглед на тоа дека регулативата што потекнува на ниво на ЕУ има силно влијание врз регулаторното окружување на земјите-членки, од суштинско значење беше да се започне со фокусирање на квалитетот на законодавството на ЕУ, како дополнување на регулаторните политики донесени на ниво на земјите-членки. Бидејќи регулаторното окружување во Европската унија се развива како од страна на ЕУ така и од нејзините земји-членки, регулаторна реформа треба да се постигне на повеќе нивоа (Renda, 2008:5). По усвојувањето на Лисабонската стратегија за раст и работни места (Европска комисија, 2000 година) и особено, Финалниот извештај на групата Mandelkern за подобра регулатива од 2001 година (Европска комисија, 2001 година) повеќе фокус и политичка поддршка во ЕУ беше дадена на Програмата за подобра регулатива 6. Нагласувајќи ја важноста на регулативата за постигнување на целите на јавната политика, како и потребата за соодветна политичка поддршка и ресурси, Извештајот на Mandelkern групата ги постави основните елементи на регулаторните реформи на ниво на ЕУ и на ниво на земјите-членки. Од усвојувањето на 6 Подобра регулатива е синоним за регулаторна реформа што е општо прифатен во ЕУ 42

44 Извештајот на групата Mandelkern, значителен напредок е направен во спроведувањето на регулаторните реформи. Програмата за подобра регулатива беше инкорпорирана во обновената Лисабонска стратегија (Европска комисија, 2005 година), со цел подобрување на европската и националната регулатива и зголемување на европската конкурентност. Во 2006 година, Комисијата донесе Стратегија за подобра регулатива (Европска комисија, 2006 година), прва сеопфатна и доследна стратегија за подобрување на квалитетот на регулаторните процеси и регулативата на ЕУ. Стратегијата за подобра регулатива е широка стратегија за подобрување на регулаторната рамка, на европско и на национално ниво, која содржи голем број иницијативи: (1) да се консолидира, кодифицира и да се поедностави важечкото законодавство и (2) да се подобри квалитетот на новото законодавство со подобро оценување на неговите економски, социјални и еколошки влијанија. Стратегијата беше усвоена со цел да се осигура дека регулаторната рамка на ЕУ придонесува за постигнување раст и создавање нови работни места, земајќи ги во предвид не само социјалните и еколошките цели, но, исто така, и придобивките за граѓаните и националните администрации. Стратегијата опфаќа три регулаторни области: (1) програма за поедноставување на прописите, (2) акционен план за намалување на административните оптоварувања, и (3) систем за проценка на влијанието. Со имплементација на Стратегијата, на ниво на ЕУ беа воведени програма за поедноставување на постојното законодавство на ЕУ, насочена кон намалување на административните оптоварувања и систем за проценка на влијанието. Со цел да ги следи резултатите, Европската комисија објави три годишни стратешки извештаи за подобра регулатива во Европската унија, со кои се дава преглед на реализацијата на програмата во оваа област. Стратегијата за подобра регулатива, исто така, има за цел да се зајакне конструктивниот дијалог помеѓу сите регулаторни тела на ниво на Европската унија и на национално ниво, како и со заинтересираните страни. Европскиот парламент и Советот имаат подеднакво важна одговорност при донесувањето нова регулатива. Што се однесува до земјите-членки, тие имаат важна улога бидејќи го имплементираат и транспонираат законодавството на ЕУ. Стратегијата за подобра регулатива беше важен сегмент од програмата на ЕУ за реформи (види исто така Allio, 2007 година). Програмата за подобра регулатива стана важен сегмент од реформата на ЕУ и доведе до значителни промени во начинот на кој Комисијата креира политика и предлага регулатива. Консултациите со засегнатите страни и проценката на влијанието се важен дел на процесот на креирање политики. Комисијата има поедноставено голем дел од постоечката регулатива и има направено значаен напредок во намалување на административните оптоварувања (види повеќе кај Европската комисија, 2009 и 2009a). Глобалната економска и финансиска криза содржи важни лекции за регулаторната политика, со што се потврдува дека пазарите не постојат самостојно. Тие постојат за да овозможат одржлив развој за сите, но тоа секогаш не можат да го постигнат самостојно. Регулативата има позитивна и неопходна улога. Кризата ја истакна потребата за решавање на нецелосните, неефикасните и неразвиените регулаторни мерки, а во многу случаи, тоа мора итно да се стори (ОЕЦД, 2010a). Глобалната економска криза даде повеќе значење на квалитетот на регулативата и регулаторните реформи, доведувајќи ги во фокусот на стратегиите за борба против кризата. Комисијата направи важен чекор со донесување на одлуката дека подобрата регулатива мора да стане паметна (smart) регулатива и да стане дел од работната култура на Европската комисија. Европската комисија усвои Стратегија за паметна регулатива во октомври 2010 година, која има за цел понатамошно подобрување на квалитетот и релевантноста на законодавството на ЕУ (Европска комисија, 2010 година). Целта на паметната регулатива е 43

45 подготвување и усвојување на регулатива која ги почитува принципите на супсидијарност и пропорционалност и која е со највисок можен квалитет. Паметната регулатива ќе го процени влијанието на регулативата во текот на циклусот на креирање политика, од подготовка на регулативата до нејзино донесување, спроведување, евалуација и ревизија (Слика 3.1). Слика 3.1: Процес на регулаторно управување Извор: Регулаторната политика на патот кон одржлив развој, ОЕЦД, 2010 година Регулаторна реформа во земјите од Западен Балкан Програма за подобра регулатива Со започнување на процесот на транзиција во раните 2000-ти години, регулаторната реформа во земјите од Западен Балкан стана една од клучните реформски области. Таа е тесно поврзано и е под силно влијание од: (1) процесот на транзиција од социјалистичка кон пазарна економија и (2) пристапувањето во ЕУ. На почетокот на процесот на транзиција, регулаторна реформа во земјите од регионот беше раководена од потребата за значителна трансформација на нивните социјалистички правни системи во правен систем на пазарна економија и се карактеризираше со дерегулација и интензивна подготовка на новите прописи. Сепак, и покрај видливиот 44

46 напредок во квалитетот на новата регулатива, имаше проблеми во спроведувањето поради непостоењето или лошото функционирање на соодветната институционална инфраструктура. Интензивирањето на процесот на пристапување во ЕУ на земјите од Западен Балкан имаше позитивно влијание не само на процесот на изготвување на законите и другите прописи, но и на зајакнување на постоечките и воспоставување нови институции потребни за нивно спроведување. Процесот на транзиција на земјите од Западен Балкан од социјалистички економии кон пазарни економии започна во окружување во кое правните системи беа застарени и содржеа многу одредби и концепти кои не се во согласност со правниот систем на пазарната економија. Правното окружување беше хаотично и нетранспарентно, со сериозни недостатоци како што се: (1) недостиг на регулатива во некои области и прекумерната регулација во други области, (2) недостиг на капацитет за изготвување на комплексно законодавство, (3) брзо изготвување и донесување на законите, што резултира со лош квалитет и тешкотии во спроведувањето; (4) застарено верување дека сите проблеми можат да се надминат преку регулирање и немање увид во алтернативни методи, итн. Во почетокот на 2000-те години, за време на почетната фаза на транзиција од социјалистичкиот правниот систем во систем на пазарна економија, програмата на интензивна законодавна реформа беше главно фокусирана на создавање пазарно ориетнирани закони, релевантни за функционирањето на пазарната економија и намалување на непотребните административни оптоварувања. Меѓународната заедница, Светската банка и ММФ одиграа особено важна улога во пост-конфликтниот период во регионот на Западен Балкан, со цел забрзување на реформскиот процес, што ќе резултира во транзиција на овие земји во пазарни економии со подобри изгледи за економски раст. Во раниот период на транзиција, што се карактеризира со правен систем наследен од времето на социјализмот, кој не е во согласност со стандардите на пазарната економија, овие две меѓународни финансиски организации иницираа создавање на правна основа за добар економски развој. Голем број други меѓународни и билатерални организации и донатори силно го поддржуваа овој процес преку финансиска и техничка помош (Пенев, Марушиќ, 2009 година). Процесот на законодавни реформи започна со фокус на дерегулација и поедноставување на законодавството, а со цел да се елиминира законодавството наследено од поранешниот социјалистички период и да се намалат регулаторните ризици и бариерите за приватните инвестиции (домашни и странски). Сепак, поради недостиг на регулатива во некои области на политиката (закон за трговски друштва, оданочување, конкуренција), како дополнување на дерегулацијата, беше неопходно повторно да се регулираат одредени области. Поради недостигот на капацитети за изготвување комплексно законодавство и брзата изработка на закони без соодветни консултации, постоеше практика на усвојување законски решенија од развиените економии без истовремено нивно прилагодување на локалното правно окружување, што предизвика проблеми на кохерентност и имплементација. Главната карактеристика на оваа почетна фаза на законодавни реформи во регионот е дека таа најчесто се спроведуваше ад хок и се фокусираше на клучните економски закони, но исто така, ги создаде неопходните предуслови за повеќе системски реформи, што започнаа со започнувањето на процесот на пристапување во ЕУ на земјите од Западен Балкан. 45

47 Процесот на пристапување кон ЕУ не само што значително ги забрза активностите во областа на законодавните реформи, туку, исто така, придонесе за повеќе системски и сеопфатен пристап во креирање нов правен систем. Националните програми за усогласување со правото на ЕУ (аcquis communitaire) претставуваат основна платформа за спроведување на процесот на хармонизација во сите земји во регионот (освен Босна и Херцеговина) Системски пристап кон Програмата за подобра регулатива Зголемената свест во земјите од регионот дека ефикасноста и квалитетот на регулативата влијае врз економските перформанси доведе до нивен стратешки пристап кон регулаторните реформи и усвојување на сеопфатна или делумна стратегија за регулаторна реформа. Програмата на ЕУ за подобра и паметна регулатива има значително влијание врз реформата на законодавството на земјите од Западен Балкан. Повеќето од земјите во регионот имаат преземено реформи за поедноставување на законодавството и создавање поконкурентно деловно окружување и во тој контекст, продолжувањето на процесот на усогласување со ЕУ и спроведувањето на одредени сегменти на Програмата на ЕУ за подобра и паметна регулатива треба да биде меѓу клучните грижи на земјите во регионот (Пенев, Марушиќ, 2012 година). Во последниве години евидентни се напорите за поедноставување на регулативата поради се поголемиот притисок од бизнис заедницата за намалување на административните оптоварувања и подобрување на економските перформанси, особено во контекст на тековната глобална финансиска и економска криза. Дури и на ниво на ЕУ, поедноставувањето на регулативата претставува важен дел на програмата за регулаторните реформи, преку целта за намалување на административните оптоварувања за 25% и формирање Борд за проценка на влијанието. Во период на економска криза, подобрувањето на квалитетот на регулативата и намалувањето на непотребните административни оптоварувања кои влијаат на деловните активности и инвестициите на домашните и странските инвеститори во земјите од Западен Балкан се од суштинско значење за создавање поповолна бизнис и инвестициска клима. 46

48 Табела 3.1: Системски пристап за подобра регулатива 1.1. Системски пристап кон програната за подобра регулатива Стратегија за регулаторна реформа (РС) Делови на стратегијата за регулаторна реформа се дел на други стратешки документи на земјата Албанија БиХ (БиХ држава и ФБиХ) 1.2. Основен мотив за регулаторна реформа? Потреба од поттикнување на конкуренцијата и развојот Меѓународни обврски (пр. ЕУ интеграција) Програма за реформи на Владата 1.3. Лидер во имплементацијата на регулаторната реформа Владата (БиХ држава и ФБиХ) Maкедонија Црна Гора Србија Koсово* Бизнисите (РС) Граѓаните, јавното мислење НВО Забелешка: БиХ држава - држава на ниво на Босна и Херцеговина, ФБиХ-Федерацијата на Босна и Херцеговина, РС-Република Српска. Програмата на Владата на Албанија година содржи некои сегменти на стратегија за регулаторна реформа. Во оваа смисла, особено значење беше дадено на (1) намалување на административните бариери, (2) подобрување на спроведувањето на законите, (3) принципите на добро управување и (4) системскиот мониторинг. Следната Програма на Владата година, исто така, ја содржи регулаторната реформа како приоритетна област, при што посебна значење се дава на реформата на инспекциите. Во декември 2010 година, Владата на Албанија усвои Стратегија за проценка на влијанието на регулативата, иницијална РИА, како непречен пат кон амбициозната стратегија за имплементација на РИА во правниот систем на Албанија и нејзиното спроведување е во тек. Стратегијата предвидува спроведување на иницијална РИА во правниот систем на Албанија, овозможувајќи во исто време јакнење на капацитетите на јавната администрација за воведување комплетна РИА Слика 3.2: Време на спроведување на регулаторните реформи во Албанија

49 Босна и Херцеговина, поради својата комплексна административна структура, има само сегменти на регулаторната реформа присутни во нејзините политики. Еден од ентитетите, Република Српска, неодамна (март 2012 година) усвои среднорочна Стратегија за регулаторна реформа година. Оваа стратегија ги опфаќа следните области: (1) намалување на административните бариери на локално и национално ниво, (2) спроведување на RIA light за сите закони и спроведување РИА за оние закони за кои Владата усвојува подзаконски акти, и (3) зајакнување на институционалниот капацитет. Другиот ентитет, Федерацијата на БиХ, има формирано Одделение за РИА и се фокусираше на преиспитување на важечките прописи на локално и на кантонално ниво. Регулаторната реформа во БиХ - државно ниво се фокусираше на спроведување пилот РИА и формирање на РИА одделение. Спроведувањето на гилотина на секторски прописи се планира на државно ниво во 2012 година. Слика 3.3: Време на спроведување на регулаторните реформи во Босна и Херцеговина RIA light

50 Првата сеопфатна стратегија за регулаторна реформа усвоена од страна на Владата на Македонија беше содржана во Програмата на Владата година. Оваа двојна стратегија користеше средства како што се (1) гилотина на прописи, за да се преиспита регулативата ( година) и (2) проценка на влијанието на регулативата (РИА), за да се преиспита текот на прописите (2009 година). И двата столба се веќе имплементирани во правниот систем на Македонија и нов Акциски план за регулаторна реформа беше усвоен во 2011 година. Тој ги опфаќа, меѓу другото, следниве области: (1) проширување на примената на РИА на други прописи (стратегии, подзаконски акти, програми), (2) воведување на ex-post РИА, (3) воведување РИА во процесот на донесување закони во Собранието и (4) континуирано спроведување на гилотина на прописите. Одговорноста за регулаторната реформа и РИА се пренесени на Министерството за информатичко општество и администрација. Слика 3.4: Време на спроведување на регулаторните реформи во Македонија Владата на Црна Гора донесе Стратегија за регулаторна реформа во декември 2009 година. Оваа стратегија ги опфаќа следните области: (1) реформа на релевантни области за Doing Business индикаторите на Светска банка, (2) спроведување гилотина на прописите и (3) спроведување на РИА. Имплементацијата на оваа стратегија даде позитивни резултати. Во 2012 година, официјално e воведена РИА-та во правниот систем, a постигнатите резултати во областа на деловното работење и гилотина на прописите се видливи. Владата усвои Акциски план година за подобрување на бизнис климата. 49

51 Слика 3.5: Време на спроведување на регулаторните реформи во Црна Гора January Србија ја усвои својата прва сеопфатна стратегија за регулаторна реформа за периодот година. Стратегијата воведе експлицитни стандарди за квалитет на регулативата преку воведување на принципите на добра регулаторна практика, кои ги опфаќаат следниве области: (1) еднократно укинување на застарената и непотребна регулатива, (2) зајакнување на постојниот систем на контрола на квлитететот на регулативата (РИА) во текот на креирање и донесување на прописи, (3) создавање систем на планирање на законодавните активности за новите закони и прописи; (4) создавање средства за одржување на квалитетот на регулаторното окружување на национално и локално ниво; (5) воспоставување инструменти за координирање на регулаторните активности, и (5) зајакнување на транспарентноста на законите и другите прописи преку консултации. Стратегијата ја користи Програмата на ЕУ за подобра регулатива. По спроведувањето на оваа Стратегија, новата Стратегија за регулаторна реформа е подготвена и во тек е нејзино донесување. Новата стратегија ги опфаќа следниве области: (1) натамошно јакнење на спроведувањето на РИА и воведување на екс-пост РИА, (2) воспоставување на јавно достапен електронски регистар на законодавството на национално ниво, (3) градење на капацитетот на Канцеларијата за регулаторна реформа и РИА, и (4) подобрување на транспарентноста во планирањето на законодавните активности и во текот на процесот на изготвување и донесување закони. Слика 3.6: Време на спроведување на регулаторните реформи во Србија present

52 Регулаторната реформа на Косово* е фрагментирана и ад хок. Косово* сè уште нема стратегија за регулаторна реформа како единствен документ, но некои сегменти на регулаторната стратегија се вградени во Акцискиот план за економската визија на Косово* година (GOK, 2011 година). Тие се претежно поврзани со подобрување на деловното окружување и се фокусираат на намалување на административните и формални процедури за бизнисите. Основни компоненти на регулаторната реформа се (1) подобрување на Doing Business индикаторите поврзани со подобрување на бизнис климата и (2) реформа на инспекцискиот систем. Слика 3.7: Време на спроведување на регулаторните реформи во Косово* 2007/ / * Главниот мотив за регулаторна реформа во сите земји од регионот беше потребата за зајакнување на конкурентноста и економски раст. Сепак, поддршката на ОЕЦД на регулаторната реформа во регионот, преку Investment Compact за Југоисточна Европа и Програмата на ЕУ за подобра и паметна регулатива, исто така, силно влијаеа на земјите од Западен Балкан да дадат многу повеќе значење на нивните регулаторни реформи и да ги вклучат во програмите за реформи на нивната влада (Табела 3.1). Во сите земји од Западен Балкан, владите самите беа лидери во спроведувањето на регулаторните реформи. Сепак, во Македонија, Република Српска и Косово*, бизнис заедницата имаше активна улога во овој процес, придонесувајќи кон негова поголема транспарентност. 51

53 3.2. Институционален капацитет за регулаторна реформа Градењето на институционалните капацитети за спроведување на регулаторни реформи во земјите од Западен Балкан започна во почетокот на 2000-те години со формирањето на привремени тела задолжени за спроведување на реформите во оваа област. Во последните неколку години, овие институционални капацитети поминаа низ значајна трансформација и подобрување. Табела 3.2: Институционална рамка за регулаторни реформи во земјите од Западен Балкан Земја Централно тело за надзор на регулативата Албанија Оперативна група за регулаторна реформа Босна и Херцеговина: - БиХ држава Нема тело за надзор - БиХ Федерација Нема тело за надзор - Република Српска Совет за регулаторни реформи Македонија Централно тело за подобра регулатива и градење на капацитетите во Министерството за информатичко општество и администрација (МИОА) 1 Црна Гора Србија Косово* Совет за регулаторна реформа и подобрување на бизнис климата Канцеларија за РИА и регулаторна реформа Национален совет за регулаторна реформа 1 Формирањето на ова тело е во тек и е предвидено со новиот Акциски план за регулаторна реформа Главно централно тело за надзор на регулативата во Албанија е Работната група за регулаторна реформа, основана во 2005 година, со која раководи премиерот, одговорна за подготовка и спроведување на регулаторната политика. Меѓуминистерското координативно тело, со кое раководи Министерството за економија, трговија и енергетика, е надлежна институција за мониторинг на влијанието на реформите и за предлагање нови реформски политики на Работната група. Работата на оваа Работна група е поддржана од страна на Секторот за трговска политика при Министерството за економија, трговија и енергетика, кој има улога на технички секретаријат на Работната група. Спроведувањето на новодонесената Стратегија за проценка на влијанието на регулативата во голема мера ќе зависи од зајакнувањето и ефикасноста на постоечката институционална рамка за регулаторни реформи. Во Македонија, институционална рамка за регулаторната реформа беше формирана со цел спроведување на стратегијата за регулаторна реформа ( година) и беше составена од: (1) Координативен комитет раководен од заменикот на претседателот на Владата задолжен за економски прашања, кој обезбедува политичка поддршка, поддржан од Секторот за економски политики и регулаторна реформа, (2) Комисија за регулаторни реформи, составена од претставници на Секторот за економски политики и регулаторни реформи и државните секретари на релевантните министерства и претставник на Секретаријатот за законодавство и (3) работни групи на министерствата и органите на државната управа кои обезбедуваат присуство на оперативното ниво на администрацијата. Оваа институционална структура значително придонесе за успешно спроведување на претходната стратегија за регулаторна реформа. Новиот стратешки Акциски план за регулаторна реформа предвидува формирање на Централно тело за подобра регулатива и градење на капацитетите во Министерството за информатичко општество и администрација (МИОА). 52

54 Советот за елиминирање на бизнис бариерите е првиот орган за надзор на регулативата формиран од Владата на Црна Гора, во 2008 година, надлежен за спроведување на Акцискиот план за елиминирање на бизнис бариери (2007 година). По усвојувањето на стратешкиот Акциски план за регулаторна реформа во декември 2009 година, Советот за елиминирање на бизнис бариерите беше преименуван во Совет за регулаторна реформа и подобрување на бизнис климата, како надлежен орган за спроведување на тој Акциски план. Во Босна и Херцеговина не постои тело одговорно за регулаторни реформи на државно ниво, ниту во рамките на Федерацијата на Босна и Херцеговина. Сепак, на ниво на еден ентитет, Република Српска, Владата формираше Советот за регулаторна реформа во 2006 година, одговорен за спроведување на регулаторните реформи во овој ентитет. Во 2008 година, воспоставено е Одделение за РИА во рамките на Министерството за економски односи и регионална соработка. Првиот чекор во создавањето на институционална рамка за регулаторната реформа во Србија беше воспоставување на привремената Меѓуминистерска работна група за дерегулација (2002 година). Во 2004 година, оваа меѓуминистерска работна група беше трансформирана во Совет за регулаторна реформа, како привремено тело на Владата поддржано од технички секретаријат и независни експерти за регулаторни реформи. Во декември 2010 година, Советот за регулаторна реформа се трансформира во постојана владина Канцеларија за РИА и регулаторна реформа. Ова владино тело е екипирано со државни службеници и е надлежно да продолжи со контролата на квалитетот на РИА, како и со намалување на административните оптоварувања. Министерството за трговија и индустрија е одговорно за регулаторната реформа во Косово*. Во 2011 година формирана беше DoingBusiness Оперативна група надлежна да ги надгледува реформите за водење бизнис, но во 2012 година таа беше заменета со Националниот совет за регулаторна реформа Спроведување проценка на влијанието на регулативата при подготовка на нови прописи Проценката на влијанието на регулативата (РИА) е структурирана алатка која овозможува анализа на можните позитивни и негативни влијанија од различните потенцијални решенија на прашањето што се испитува. Тоа е алатка преку која креаторите на политиката можат однапред да го оценат влијанието на предложените закони во однос на потенцијалните трошоци, придобивки и ризици (ОЕЦД, 1997a). РИА широко се користи како метод за подобрување на квалитетот на регулаторното окружување, не само во земјите на ОЕЦД и ЕУ, туку и во голем број други земји. Во земјите од регионот, спроведувањето на РИА заостанува зад активностите поврзани со поедноставување на важечкото законодавство, бидејќи тоа бара не само политичка поддршка, туку, исто така и средства за обука, спроведување на соодветна РИА и воспоставување на соодветна институционална инфраструктура. Инвестирањето во добар РИА систем не произведува веднаш видливи резултати и затоа е помалку атрактивен за политичките структури. РИА-та е во рана фаза на имплементација во повеќето земји во регионот и потребно е да се подигне свеста за нејзиното значење со цел да стане стабилен и составен дел на законодавниот процес (види повеќе во Пенев, Марушиќ, 2011). 53

55 Табела 3.3: Програма за подобра регулатива проценка на влијанието на регулативата (РИА) во владата 1. Проценка на влијанието на регулативата (РИА) Формално воведена Албанија БиХ Maкедонија Црна Гора Србија Koсово* Иницирана (БиХ држава, ФБиХ и РС) Нема 2. Проценка на влијанието на регулативата На ниво на Влада 1 За специфични сектори или области на политика Пилот РИА (БиХ држава и РС) 1 За предлози на закони, освен за закони што се предлагаат да се донесат по итна постапка. Забелешка: БиХ држава - држава на ниво на Босна и Херцеговина, ФБиХ-Федерацијата на Босна и Херцеговина, РС-Република Српска. Поголемиот дел од владите на земјите од регионот започнаа со имплементација на РИА во нивните правни системи. Во рамките на земјите од регионот, РИА-та во Србија се применува на сите предлози на закони и формално беше воведена во правниот систем во 2004 година (види, исто така Пенев, Марушиќ, 2009a). Владата го овласти Советот за регулаторна реформа за вршење контрола на квалитетот на РИА и давање задолжителни мислења за квалитетот на РИА-та спроведена од страна на министерствата, која мора да ги придружува предлозите на законите што се во постапка на утврдување од страна на владата. Во раната фаза на имплементација, РИА-та се спроведуваше на основно ниво. Со цел да се подобри квалитетот на РИА, значителни напори се вложени во нејзиното спроведување, особено во зајакнување на капацитетите на владините службеници за спроведување на РИА, при што РИА-та сега е дел од официјалната програма за обука на владата. Во декември 2010 година, Советот за регулаторна реформа се трансформира во постојана владина Канцеларија за РИА и регулаторна реформа, со вработени државни службеници, надлежна за продолжување на контролата на квалитетот на РИА. Македонија формално воведе обврска за спроведување на РИА со измените на Деловникот за работа на Владата (2008 година). Спроведувањето на овој нов механизам стана задолжително од јануари 2009 година. РИА-та е задолжителна за сите предлози на закони, со исклучок на законите што се предлагаат да се донесат по итна постапка, чиј број е многу мал. Секторот за економски политики и регулаторни реформи при Генералниот секретаријат на Владата беше овластен за следење на спроведувањето на РИА и преглед на предложеното законодавство. Сепак, во 2011 година, одговорноста за регулаторната реформа и РИА беше пренесена во Министерството за информатичко општество и администрација. Новиот Акциски план за регулаторна реформа предвидува (1) проширување на спроведувањето на РИА на други прописи (стратегии, подзаконски акти, програми), (2) воведување екс-пост РИА и (3) воведување РИА во постапката на донесување закони во Собранието. 54

56 Албанија е во процес на воведување на РИА во правниот систем. Стратегијата за РИА, која беше усвоена во декември 2010 година, предвиде воведување на РИА во правниот систем на Албанија до крајот на 2011 година, но напредокот постигнат во 2011 година беше ограничен. Понатамошен напредок во имплементацијата на РИА се очекува во 2012 година. Имплементацијата на РИА во Босна и Херцеговина се уште е во рана фаза. Република Српска има направено најголем напредок во спроведувањето на РИА во својот правен систем, каде имплементацијата на РИА започна во 2007 година со спроведување на неколку пилот РИА. Новата среднорочна Стратегија за проценка на влијанието на регулативата ( година) е усвоена во март 2012 и беше изготвена со цел воведување на ex-ante и ex-post РИА на предлозите и правните акти во Република Српска. На државно ниво во Босна и Херцеговина, беше спроведен пилотот РИА проект за Законот за странски директни инвестиции од страна на Министерството за надворешна трговија и економски односи, а четири пилот РИА беа спроведени од страна на Директоратот за европски интеграции. Имплементацијата на РИА е една од трите главни столба на регулаторната реформа во стратешкиот Акциски план за регулаторна реформа на Црна Гора, усвоен во декември 2009 година. Пилот РИА беше спроведена за реформа на бизнис дозволите, а Владата иницираше програма за обука на државните службеници за РИА. Со измените и дополнувањата на Деловникот за работа на Владата, усвоени во 2012 година, беше формализирано воведувањето на РИА. Советот за регулаторна реформа е овластен да го надгледува процесот на имплементација на РИА. Косово* воведе обврска за спроведување на РИА во 2007 година со усвојувањето на Регулативата бр. 01/2007 за работа на Владата. Оваа регулатива пропишува дека сите предлози на закони и предлози за изменување на закони мора да бидат придружени со РИА. Подготвувачот или предлагачот на предлог-законот или на измените на законот е должен да подготви проценка на влијанието на регулативата. Сепак, поради ограничениот административен капацитет за спроведување на РИА, оваа обврска беше укината во 2011 година со донесувањето на новиот Деловник за работа на Владата на Косово*. Овој Деловник за работа на Владата ја заменува проценката на влијанието на регулативата со барање за одобрение од страна на владата на концепт документ за анализа на политиките пред изработка на новиот закон и со барање секој предлог доставен до Владата да биде придружен со меморандум за анализа и оправданоста (СИГМА 2011 година, стр. 26) Транспарентност во законодавниот процес Транспарентноста е еден од централните столбови на ефективна регулатива, бидејќи поддржува одговорност, одржува доверба во правниот систем и прави прописите да бидат побезбедни и достапни, но и помалку под влијание на посебните интереси и со тоа повеќе отворени за конкуренција, трговија и инвестиции. Општите и ефикасните јавни консултации со заинтересираните страни станаа составен дел на процесот на изготвување закони во ЕУ, а стекнаа дури и поголемо значење во Европа Стратегијата за паметен, одржлив и инклузивен раст, како и во Стратегијата на ЕУ за паметна регулатива (2010 година). Транспарентноста вклучува голем број на активности: стандардизирани процедури за креирање и менување на прописите, консултации со засегнатите страни, ефикасна комуникација и 55

57 објавување на прописите и едноставен јазик на кој тие се поготвуваат, кодификација, контрола на дискреционите административни овластувања, ефикасни жалбени постапки и планирање на законодавните активности. Јавни консултации. Повеќето земји од Западен Балкан имаат воведено законска обврска за консултации со јавноста за предлозите на закони кои значително го менуваат правниот систем во одредена област или се од особен интерес за јавноста. Оваа обврска е официјално воведена за сите предлози на закони во Македонија (освен за законите чие донесување се предлага по итна постапка), Босна и Херцеговина и Косово*. Широки консултации за предлозите на закони од особено значење се предвидени во сите земји од регионот (Табела 3.4). Во такви случаи, вклучени се претставници на државни институции, деловни здруженија и невладини организации, експерти од меѓународни организации или институции и др. Процесот на консултации во земјите од регионот е во постојано подобрување, но се уште заостанува во однос на улогата и значењето што го доби во процесот на изготвување закони во ЕУ. Планирањето на законодавните активности го оценува степенот до кој владите во земјите од Западен Балкан однапред ја планираат својата законодавна активност. Планирањето овозможува поактивни консултации со јавноста, со давање важна улога на заинтересираните страни и повеќе време за поднесување на нивните предлози. Систем за планирање на законодавните активности е воспоставен во сите земји од регионот и планот е јавно достапни во сите земји, освен Србија (Табела 3.4). Сите земји од регионот имаат воведено план за следење на спроведувањето на законодавните активности (Табела 3.4). 56

58 Табела 3.4: Програма за подобра регулатива - употреба на средства за квалитет на регулативата поврзани со транспарентноста во законодавниот процес на владите на земјите од Западен Балкан 1. Консултации со засегнатите страни во владата 1.1. Дали консултациите се задолжителни во текот на изработката на законите? За сите закони 1 За комплексни и системски закони 1.2. Дали јавните консултации со страните засегнати со прописите претставуваат дел од подготовката на предлозите на закони? Секогаш Во најголем број случаи Во некои случаи 1.3. Кои форми на јавни консултации најчесто се користат? Доставување на предлозите за коментар (на пример преку Интернет) Јавни расправи, тркалезни маси, фокус групи Советници или експерти 2. Планирање на законодавните активности 2.1. План на законодавни активности Целосно спроведено/јавно достапен план Делумно спроведено/планот не е јавно достапен 2.2. Дали пости следење на спроведувањето на планот на законодавни активности? Албанија БиХ Македонија Црна Гора Србија Косово* 1 Консултациите со засегнатите страни во владата се задолжителни за сите закони, освен за законите чие донесување се предлага по итна посапка Јавни консултации во законодавниот процес Процесот на консултации во земјите од регионот е во постојано подобрување, но се уште заостанува зад улогата и значењето што го доби во процесот на изготвување закони во ЕУ. Повеќето од земјите од Западен Балкан имаат воведено законска обврска за консултаци со јавноста за предлозите на закони кои значително го менуваат правниот режим во одредена област или се од посебен интерес за јавноста. Во Македонија и Босна и Херцеговина, заинтересираните невладини групи треба да бидат консултирани од раната фаза на изработка на законите. Главната пречка за ефективен процес на консултации со јавноста во земјите од регионот е времето, бидејќи законодавната програма е многу интензивна и не остава доволно време за консултации. Процесот на консултации може да продолжи и во процесот на донесување на законите во парламентот, но тоа не е задолжително. Матичните работни тела (комисии) можат да организираат јавни расправи со засегнатите страни со цел да се добие нивното мислење за законите од одредено значење, пред разгледувањето на предлогот на законот на пленарна седница на парламентот. Во Албанија, консултациите со јавноста се задолжителни за предлози на закони од особено значење, кои потоа се дискутираат во многу поширок круг на заинтересирани учесници, вклучувајќи претставници на приватниот сектор, државните институции, невладини организации, 57

59 експерти и други. Иако не постои формално воведена обврска за јавни расправи во парламентот, тие можат да бидат спроведени во текот на процесот на донесување на законот. Јавните консултации во Босна и Херцеговина се формализирани со Правилникот за консултации при изработката на законите и Деловникот на парламентот на Босна и Херцеговина и парламентите на ентитетите. Правилникот за консултации при изработката на законите пропишува дека министерствата и другите владини тела во Босна и Херцеговина можат да организираат консултации за време на било која фаза на процесот на подготвување на законот и определува минимум обврски за спроведување на овие консултации. Согласно Правилникот, по завршување на работната верзија на законот, секоја институција е должна предлогот на законот да го постави на увид на јавноста на својата веб страница и да обезбеди можност за добивање коментари преку интернет и да го испрати текстот на предлогот на законот за мислење до голем број заинтересирани учесници и други релевантни владини тела. За законите од особен интерес за јавноста, треба да се спроведуваат дополнителни консултации и овој процес може да вклучува многу поширок круг на заинтересирани учесници, вклучувајќи невладини организации, локални и меѓународни експерти, други државни органи и правната заедница. Јавните консултации во Босна и Херцеговина се задолжителни, не само на државно БиХ ниво, но исто така и на ниво на ентитети. Македонија воведе задолжителни јавни консултации во 2009 година, преку воведување обврска за консултации со јавноста од раната фаза на изработка на законите. Сите предлози на закони треба да бидат објавени на веб страната на надлежното министерство и во Единствениот национален електронски регистар на прописи за да се добијат коментари од релевантни чинители. Јавните консултации во Црна Гора не се задолжителни, но Деловникот за работа на Владата пропишува дека преелиминарни консултации можат да се одржат за време на процесот на изготвување на закони и други прописи со кои се уредуваат комплексни и системски прашања. Јавните консултации можат да се спроведат кога Владата ќе утврди дека тие се неопходни за процесот на изработка на прописите. Јавните консултации во Србија станаа задолжителни во 2004 година, но само за закони кои значително го менуваат правниот систем или се од особен интерес за јавноста. Воведувањето на задолжителна РИА позитивно влијаеше врз практиката на јавни консултации во Србија, што се должи на фактот дека извештајот од спроведените консултации претставува дел на РИА извештајот. Сепак, се уште не е постигнато подобрување на процесот на консултации со јавноста согласно Стратегијата за регулаторна реформа и потребни се значителни подобрувања, особено во областите на планирање на законодавните активности и достапност на јавноста на годишната законодавната програма на Владата. Деловникот за работа на Владата на Косово* од 2011 година воведе обврска за надлежното министерство да ги објави предлог-законите за коментари од јавноста и особено да бара мислење од невладини организации кои ќе бидат значително засегнати од предлогот на законот. Во спроведувањето на консултациите, надлежниот орган е должен да обезбеди доволно информации во форма разбирлива за јавноста, со цел да и се овозможи на јавноста да ја разбере природата и последиците на предлогот. Надлежниот орган е должен јавно да го објави почетокот на процесот на консултации и да овозможи доволно време јавноста и невладините организации 58

60 да го разгледаат предлог-законот. За резултатите од таквите консултации треба да се извести на седница Владата или Комитетот на министри, преку концепт-документот или меморандумот. Со цел да се подобри процесот на консултации и да се искористат веќе имплементираните практики во ЕУ, владите треба процесот на консултации да го направат суштински дел од процесот на креирање политика, продолжувајќи го времето за консултации и овозможувајќи натамошно зајакнување на улогата на засегнатите страни, во согласност со неодамна усвоената Програма на ЕУ за паметна регулатива. Користејќи ги искуствата на ЕУ, владите на земјите од Западен Балкан треба да усвојат упатства за консултации со јавноста со цел да ги постават минималните барања за практики на добри консултации во министерствата во изготвувањето на новите прописи и да воспостават систем на следење на усогласеноста со барањата за консултации Поедноставување и намалување на административните оптоварувања Напорите за поедноставување на регулативата се зголемија во последниве години, во контекст на се поголемиот притисок од бизнис заедницата за намалување на административнте опттоварувања и подобрување на економските перформанси, особено во контекст на тековната глобална финансиска и економска криза. Дури и на ниво на ЕУ, поедноставувањето на регулативата е важен сегмент на регулаторните реформи, преку целта за намалување на административните оптоварувања за 25% и формирање Борд за проценка на влијанието. Во повеќето од земјите од Западен Балкан, сеопфатното отстранување или замена на застарени и непотребни прописи претставува важен предуслов за создавање нов правен систем во согласност со стандардите на пазарната економија, кој ќе помогне во поттикнување на инвестициите (Пенев, Марушиќ 2009: 50). Рамка 3.1: Поедноставување на прописите Големиот број прописи и административни формалности акумулирани со текот на времето треба редовно да се преиспитува и ажурира, со цел да се отстранат застарените или неефикасни делови. Пристапите се разликуваат од консолидација, кодификација, актуелизирање, укинување, ад хок ревизии на прописите за специфични сектори и вопоставување sun-setting механизми за автоматскaревизија или укинување на прописите по истекот на одреден датум. Извор: Подобра регулатива во Европа: Португалија, ОЕЦД, 2010 година 59

61 Табела 3.5: Поедноставување и системско преиспитување (ревизија) на постојното законодавство во Западен Балкан 1. Ревизија на постојното законодавство Системска (еднократна) ревизија на постојното законодавство Спроведено (РС и ФБиХ) Во тек Нема (БиХ држава) 1.2. Секторска (еднократна) ревизија на постојното законодавство Спроведено Во тек (РС) Нема 1.3. Дали е задолжително периодичното оценување на постојните прописи? За сите области на политика За специфични области (економија) (ФБиХ) Не се бара (БиХ држава) 2. Дали постои можност јавноста да даде препораки за изменување на важечките прописи? Албанија БиХ Maкедонија Црна Гора Србија Koсово* Забелешка: БиХ држава - држава на ниво на Босна и Херцеговина, ФБиХ-Федерацијата на Босна и Херцеговина, РС-Република Српска. Албанија ја започна својата програма за поедноставување на регулативата и намалување на административните оптоварувања со усвојување на Акциски план за регулаторна реформа од 2006 година. Главната цел на оваа реформа е (1) подобрување на постоечката правна рамка преку отстранување на административните бариери за бизнисите и (2) целокупно поедноставување на правната рамка која влијае врз бизнисот. Спроведувањето на оваа програма даде неколку позитивни резултати, вклучувајќи целосна трансформација на процесот за регистрација на бизнис и реформите во системот за издавање дозволи. Програмата за поедноставување на регулативата и намалување на административните оптоварувања е исто така важен сегмент од новата програма на Владата за периодот година, каде е потенцирано значењето на реформите на инспекциите. Програмата за поедноставување на регулативата во Босна и Херцеговина беше секторска и главно фокусирана на намалување на административните оптоварувања во доменот на издавањето дозволи и инспекциите. Процесот на поедноставување на постојните прописи почна во Република Српска во 2006 година, преку гилотина на прописите во областа на инспекцискиот систем, каде се постигнати значителни подобрувања. Сличен процес беше предвиден во Федерацијата на Босна и Херцеговина, фокусиран главно на (1) областа на инспекциите и (2) подобрување на деловното окружување. Сепак, програмата за поедноставување на регулативата се уште не е започната на државно ниво во Босна и Херцеговина. Со цел создавање на поволно правно и регулаторно окружување, Програмата на Владата на Македонија година предвидуваше спроведување на процес на обемна дерегулација и реформа на регулаторните институции. Реформата беше сеопфатна и беа вклучени сите прописи релевантни за економијата и е целосно спроведена. 60

62 Програмата за поедноставува и намалување на административните оптоварувања на Црна Гора започна со усвојувањето на Акциониот план за елиминирање на бизнис бариерите (2007 година). Спроведувањето на оваа програма беше проследено со донесување на стратешки Акциски план за регулаторна реформа (2009 година), со програма за поедноставување на регулативата и намалување на административните оптоварувања, како еден од неговите сегменти. Главна цел на оваа реформа е да се намалат административните трошоци на работењето со укинување или изменување на прописи кои се застарени, кои создаваат непотребни административни трошоци или не се применуваат. Спроведување на оваа реформа се уште е во тек. Програмата за поедноставување на регулативата и намалување на административните оптоварувања на Србија претставува сеопфатен преглед на состојбата на прописите. Една од целите поставени со Стратегијата за регулаторна реформа беше да се намалат административните трошоци за најмалку 25% до 2011 година. Оваа цел е во согласност со ЕУ и добрата меѓународна практика. Реформата не беше фокусиран на бројот на прописи што треба да се укине, туку на укинување на непотребните административни процедури, намалување на трошоците и целокупниот регулаторен ризик, како и зголемување на конкурентноста на економијата на Србија. Реформата беше исклучиво фокусирана на прописите што се однесуваат на бизнис секторот и не ги опфати прописите кои влијаат на граѓаните. Косово* се уште нема спроведено сеопфатна ревизија на регулативата. Напорите да се поедностави важечкото законодавство се фокусирани на програмата за поедноставување на пописи поврзани со издавање дозволи и инспекции за области поврзани со бизнис секторот и во неколку под-области за водење бизнис (види повеќе во GоK, 2011 година). Поедноставувањето на постојните прописи, особено со користење на алатки како што се гилотина на прописите, претставува реформа привлечна за политичките структури кои работат во недоволно стабилна политичка средина, како што е регионот на Западен Балкан, бидејќи оваа реформа може да покаже конкретни резултати во краток временски период. Од тие причини, во повеќето земји од регионот постои широка политичка поддршка за реформите. Квалитетот на спроведувањето на оваа реформа не зависи само од квалитетот на учеството на сите засегнати страни, туку и од континуираната политичка поддршка во текот на целиот процес (Пенев, Марушиќ, 2011 година). 61

63

64 Глава 4 НАПРЕДОК ВО ТРАНЗИЦИЈАТА НА ЗЕМЈИТЕ ОД ЗАПАДЕН БАЛКАН ВО КОНТЕКСТ НА ПРОЦЕСОТ НА ЕУ ИНТЕГРАЦИЈА 4.1. Процесот на евроинтеграција на земјите од Западен Балкан Евроинтегративниот процес е алатка да се зајакне и забрза процесот на транзиција, бидејќи овие процеси меѓусебно се засилуваат. Крајната цел на земјите од Западен Балкан е да ги трансформираат нивните економии во одржливи пазарни економии и да се постигне интеграција во Европската унија. Пристапувањето во ЕУ е од суштинско значење за успешна домашна трансформација. Овој процес обезбедува особен поттик за политичките и економските реформи во земјите од проширувањето и има за цел да ги доведе до европските стандарди во сите области опфатени со договорите за ЕУ (Европска комисија, 2010c). Европската унија (ЕУ) е економска и политичка конфедерација на 27 земји членки, основана во 1993 година со Договорот од Мастрихт. Таа работи/функционира преку систем на наднационални независни институции и одлуки преговарани на меѓувладинониво од страна на земјите-членки. Клучните институции на ЕУ се (1) Европската комисија, (2) Советот на Европската унија, и (3) Европскиот совет. Секоја европска земја што ги почитува принципите на слобода, демократија, почитување на човековите права и основните слободи и владеењето на правото може да побара да стане членка на Унијата. Брзината со која секоја земја напредува зависи единствено од нејзиниот напредок кон заедничките цели ( Состанокот на Европскиот совет одржан во јуни 1993 година во Копенхаген идентификуваше економски, политички и институционални барања што земјите-кандидати треба да ги исполнат за влез во ЕУ. Овие барања се познати како Копенхагенски критериуми: Политички критериуми: стабилност на институциите кои гарантираат демократија, владеење на правото, човекови права и почитување и заштита на малцинствата; Економски критериуми: Постоење на функционална пазарна економија, како и капацитет за справување со конкурентскиот притисок и пазарните сили во рамките на Унијата; Институционални критериуми - прифаќање на законодавството на Заедницата (Community acquis): способност да се преземат обврските од членството вклучувајќи и придржување кон целите на политичката, економската и монетарната унија. 63

65 Секоја земја која сака да пристапи кон ЕУ, вклучително и земјите од Западен Балкан, мора да ги исполнат овие критериуми. Сепак, за да може Европскиот совет да одлучи да отвори преговори, политичките критериуми мора да бидат исполнети. Откако преговорите се отворени, Комисијата ја оценува способноста на земјата-кандидат да ги задоволи сите критериуми од Копенхаген. Во 1995 година Европскиот Совет во Мадрид дополнително појасни дека една земјакандидат, исто така, мора да овозможи правилата и процедурите на ЕУ да бидат ефективни. Пристапувањето, исто така, бара земјата кандидат да создаде услови за нејзина интеграција во Унијата преку адаптација на нејзините административни структури. Иако е важно законодавството на ЕУ да се транспонира во националното законодавство, уште поважно е законодавството да се применува и спроведува ефикасно, преку соодветни административни и судски структури. Ова е предуслов за взаемна доверба потребнa за членство во ЕУ. Покрај тоа, ЕУ мора да бидe способнa да интегрира нови членки: таа треба да осигура дека нејзините институции и процесот на донесување одлуки ќе остане ефикасен и одговорен; таа треба да биде во состојба, како што се зголемува, да продолжи да се развива и да ги спроведува заедничките политики во сите области; и таа треба да биде во состојба да продолжи со финансирање на нејзините политики на одржлив начин. Сите земји од Западен Балкан имаат перспектива за влез во ЕУ. Во јуни 2003 година, во Солун, на Самитот ЕУ-Западен Балкан се потврди поддршката на ЕУ за европската перспектива на земјите од Западен Балкан. Како резултат на тоа, земјите во регионот ги зајакнаа своите напори за пристапување во ЕУ и исполнување на обврските за правична и строга условеност и подобра комуникација со јавноста, поврзано со капацитетот на ЕУ да интегрира нови членки. Влегувањето на Лисабонскиот договор во сила (декември 2009 година) овозможи ЕУ да ја продолжи својата агенда за проширување. Евроинтегративниот процес има три фази (сите се предмет на одобрување од страна на сите постоечки земји членки на ЕУ): на земјата и се нуди перспектива за членство потенцијален кандидат земјата станува официјален кандидат за членство кандидатот се движи кон формални преговори за членство - земја пристапничка Кога преговорите и придружните реформи се завршени на задоволство на двете страни, земјата може да влезе во ЕУ доколку се согласат сите постоечки земји членки на ЕУ. Црна Гора, Македонија и Србија се земји-кандидати. Пристапните преговори со Црна Гора започнаа во јуни 2012 година, додека преговорите на Србија и Македонија се уште не се отворени. На 10 октомври Европската комисија предложи доделување кандидатски статус на Албанија доколку се завршат одредени реформи (како што се парламентарната, судската и реформата на јавната администрација). За останатите земји од Западен Балкан постои перспектива за членство во ЕУ кога ќе ги исполнат критериумите на ЕУ и (тие) се познати како потенцијални кандидати. 64

66 Табела 4.1: Временска рамка за потпишување на ССА и добивање кандидатски статус Потпишана Спогодба за Влегување во сила на Одлука на Европскиот Отворени пристапни стабилизација Спогодбата за Совет за преговори и асоцијација стабилизација доделување и асоцијација кандидатски статус Maкедонија / Албанија / / Црна Гора Србија 2008 / 2012 / Босна и Херцеговина 2008 / / / Koсово* 1 / / / / 1 Физибилити струдија за Спогодба за стабилизација и асоцијација помеѓу Европската унија и Косово* беше официјално поднесена во октомври 2012 година Со сите земји од Западен Балкан ЕУ има воспоставено процес познат како процес за стабилизација и асоцијација, кој има за цел да ги приближи постепено кон ЕУ. Благодарение на овој процес, овие земји веќе користат (1) слободен пристап до единствениот пазар на ЕУ за речиси сите извозни производи, како и (2) финансиска поддршка од ЕУ за нивните реформски напори. Централен дел на процесот е Спогодбата за стабилизација и асоцијација, што претставува договорен однос помеѓу ЕУ и секоја земја од Западен Балкан, кој ги предвидува меѓусебните права и обврски. Спогодбата за стабилизација и асоцијација се фокусира на почитување на клучните демократски принципи и основните елементи на единствениот пазар на ЕУ. Преку слободна трговска зона со ЕУ и придружните области (конкуренција и правилата за државна помош, интелектуална сопственост и сл.) и бенефиции (пр. права на основање) и преку реформи со цел да се постигне усвојување на стандардите на ЕУ, овој процес ќе им овозможи на економиите од регионот да почнат да се интегрираат со економијата на ЕУ. Земјите-кандидати треба да покажат дека ќе бидат во можност да ја одиграат својата улога целосно како членки - што бара широка поддршка од граѓаните, како и политичка, правна и техничка усогласеност со високите стандарди и норми на ЕУ. ЕУ спроведува сеопфатни постапки за одобрување кои обезбедуваат прием на нови членки само кога земјите ги имаат исполнето сите барања и само со активна согласност на институциите на ЕУ и владите на државите членки на ЕУ и на засегната земја. Земјите кои сакаат да се приклучат на ЕУ можат да продолжат од една фаза на процесот кон следната, но само кога сите услови во секоја фаза се исполнети. На овој начин, перспективата за пристапување кон ЕУ дејствува како моќен поттик за реформи. Политиката на ЕУ за проширување гарантира дека процесот е прецизно управуван, така што пристапувањето дава истовремени придобивки за ЕУ и за земјите кои се придружуваат. 65

67 Рамка 4.1: Процес за стабилизација и асоцијација на земјите од Западен Балкан Процесот за стабилизација и асоцијација претставува рамка за преговори на ЕУ со земјите од Западен Балкан, сè до нивното евентуално пристапување. Тој има три цели: - Стабилизирање на земјите и поттикнување на нивната брза транзиција кон пазарна економија - Промовирање на регионалната соработка - Евентуално членство во ЕУ Секоја земја се движи чекор по чекор кон членство во ЕУ, како што земјата ги исполнува своите обврски во процесот за стабилизација и асоцијација, што се оценува во годишните извештаи за напредокот 7, кој ја следи и оценува политичката и економската состојба во земјите од регионот и спроведувањето на реформите и поврзаните мерки. Извор: Неодамнешната глобална финансиска криза и сегашните тешкотии во Еврозоната ја истакнаа меѓузависноста на националните економии во рамките и надвор од ЕУ. Овие настани ја нагласија важноста на понатамошното консолидирање на економската и финансиската стабилност и поттикнување раст и во земјите од проширувањето. Процесот на проширување е моќна алатка за таа цел. (ЕУ 2012). Пристапувањето на Хрватска ќе биде голем чекор во историскиот проект за интегрирање на Западниот Балкан во ЕУ. Рамка 4.2: ЕВРОПА 2020: Стратегија за паметен, одржлив и инклузивен раст Европа 2020 година е стратегија на ЕУ за раст за оваа деценија, чија цел е ЕУ да стане паметна, одржлива и инклузивна економија. Таа ја следи Лисабонската стратегија за периодот Унијата има поставено пет амбициозни цели: (1) да се подигне стапката на вработеност на населението на возраст години од сегашните 69% на најмалку 75%, (2) да се постигне целта за инвестирање 3% од БДП во истражување и развој особено преку подобрување на условите за инвестиции за истражување и развој од приватниот сектор, како и развивање на нов индикатор за следење на иновации, (3) да се намалат емисиите на гасови што предизвикуваат ефект на стаклена градина за најмалку 20% во споредба со нивото во 1990 година или за 30% доколку условите се добри, да се зголеми уделот на обновливите извори на енергија во финалната потрошувачка на енергија до 20%, и да се постигне 20% зголемување на енергетската ефикасност; (4) да се намали уделот на раното напуштање на училиштето до 10% од сегашните 15% и зголемување на учеството на населението на возраст години со завршено високо образование од 31% на најмалку 40%; и (5) да се намали бројот на Европјани кои живеат под националниот праг на сиромаштија од 25%, изземајќи 20 милиони луѓе од сиромаштија. Конкретни мерки на ниво на ЕУ и на национално ниво за поддршка на стратегијата. Изворi: 7 Прифаќањето на институционалните критериуми вклучува спектар на политики и мерки кои го сочинуваат правото (acquis) на Унијата. Земјите-кандидати мора да го усвојат, имплементираат и спроведуваат acquis. Ова бара административен капацитет за транспонирање на законодавството на Европската заедница во националното законодавство, негово имплементирање и ефикасно спроведување преку соодветни административни и судски структури. 66

68 4.2. Институционална структура одговорна за процесот на пристапување во ЕУ Земјите во регионот имаат воспоставено институции одговорни за процесот на пристапување во ЕУ, кои меѓусебно се разликуваат според положбата што ја имаат во владината структура и според правниот акт со кој се основани. Албанија и Косово* имаат посебно министерство одговорно за ЕУ интеграциската агенда, додека пак Црна Гора го укина ваквото министерство и воспостави Генерален директорат за ЕУ интеграција, која сега е дел од Министерството за надворешни работи. Во другите земји од регионот, ЕУ интеграциската агенда е во надлежност на независна Дирекција формирана со закон (БиХ) или посебна Канцеларија за европска интеграција основана со уредба (Србија). Секретаријатот за европски прашања е надлежна институција за процесот на пристапување на Македонија во ЕУ (види Слика 4.1 и Табела 4.1.). (Пенев, Марушиќ, 2012). Слика 4.1: Институции одговорни за процесот на пристапување во ЕУ АЛБАНИЈА БиХ MAКЕДОНИЈА ЦРНА ГОРА СРБИЈА KOСОВО* Mинистерство за интеграција Директорат за ЕУ интеграција Секретаријат за Европски прашања Mинистерство за надворешни работи и Европска интеграција Канцеларија за Европска интеграција Министерство за Европска интеграција формирано со закон формиран со закон формиран со закон формирано со закон формирана со уредба формирано со закон 67

69 Табела 4.2: Институционални структури за ЕУ во земјите од Западен Балкан Институционална структура за ЕУ Албанија Босна и Херцеговина Maкедонија Црна Гора Србија Koсово* Министерство за Директорат за ЕУ Секретаријат за Министерство за Канцеларија на Mинистерство за интеграција интеграции; европски прашања надворешни Eвропска интеграција Eвропска Координативен Институции надлежни (СЕП) работи и Европска Координативен интеграција механизам за ЕУ, за ЕУ координација на Координативен интеграција механизам за ЕУ, Координативен кој вклучува: државно и ниво на механизам за ЕУ, Структура за преговори: кој вклучува: механизам за ЕУ, Комитет за стратешко ентитети: кој вклучува: Колегиум за Совет за Европска кој вклучува: планирање, со кој Државно ниво: Комитет за преговори на интеграција, со кој Министерски совет претседава премиерот Директорат за ЕУ евроатлански Владата на Црна Гора претседава премиерот за координација Министерски Комитет интеграции; интеграции, со кој со кој претседава Координативно тело на процесот на за ЕИ, со кој Ниво ФБиХ: претседава премиерот и е за пристапување на Европска претседава премиерот Канцеларија на премиерот составен од Република Србија во интеграција со кој Меѓуинституционален премиерот; Работен комитет за потпретседателите, ЕУ, со кој претседава претседава координативен Република Српска: Европска министерот за премиерот премиерот комитет чии членови Министерство за интеграција, со кој надворешни работи Експертска група на Национален совет се на ниво на економски односи и претседава и европска коордиативно тело за ЕУ интеграции генерален секретар регионален развој заменикот на интеграција и 35 подгрупи на со кој претседава или генерален претседателот на главниот експертска група Претседателот директор Владата задолжен преговарач соодветни на на Косово*, кој 35 експертски работни за европски прашања Државна делегација поглавјата од вклучува 7 групи, раководени од Поткомитет за ЕУ Група за преговори acquis communautaire оперативни заменикот на интеграција со кој Работни групи Одделенија за ЕИ групи министерот од претседава Канцеларија на во сите министрества водечкото државниот секретар главниот преговарач министерство на СЕП Секретар на Групата за преговори 68

70 4.3. Копенхагенските економски критериуми за пристапување - Втор економски критериум од Копенхаген Копенхагенските економски критериуми за пристапување одобрени од страна на Европскиот совет во 1993 година се двојни: тие бараат земјата-кандидат да обезбеди: - Постоење на функционална пазарна економија, - Капацитет за справување со конкурентскиот притисок и пазарните сили во рамките на Унијата. Двата економските критериуми се меѓусебно поврзани и меѓусебно се зајакнуваат. Тие исто така се тесно поврзани со неекономските критериуми, односно со политичките, како и со критериумите за прифаќање на acquis. Напредокот во пристапувањето кон ЕУ и аналитичките извештаи го утврдуваат степенот до кој земјите од Западен Балкан ги исполнуваат двата економски критериуми утврдени од страна на Европскиот совет во Копенхаген Постоење на функционална пазарна економија Постоењето на функционална пазарна економија го карактеризира напредокот на земјата кон пазарна економија и треба да се воспостави како краткорочен приоритет. Овој критериуми се постигнува преку следниве поткритериуми: а. Широк политички консензус за основите на економската политика; б. Макроекономска стабилност, вклучувајќи соодветна стабилност на цените и одржливи јавни финансии и надворешни сметки; в. Либерализација на цените и на трговијатата; г. Способност на финансискиот сектор да ги насочи заштедите кон продуктивно инвестирање (банкарски сектор, небанкарски финансиски институции); д. Сопственост и преструктуирање на претпријатијата (приватизација и структурни реформи); ѓ. Отсуство на значајни пречки за влез на пазарот (започнување бизнис) и излез од пазарот (стечај, ликвидација); е. Правен систем (регулирање на имотните права, спроведување на законите и договорите и ефективност на судскиот систем во врска со економските прашања). а. Широк политички консензус за основите на економската политика Постигнувањето широк политички консензус за основите на економската политика е важен предуслов за воспоставување на пазарна економија. Табела 4.3: Широк политички консензус за основите на економската политика Албанија БиХ Македонија Црна Гора Србија Косово* Широк политички консензус Ограничен политички консензус Извор: ЕУ Извештаи за напредокот од

71 Во сите земји од регионот, освен во Босна и Херцеговина, постои широк политички консензус за основите на економската политика. БиХ е единствената земја во регионот каде се уште е релативно слаб консензусот за економската и фискалната политика. б. Макроекономска стабилност, вклучувајќи соодветна стабилност на цените и одржливи јавни финансии и надворешни сметки Макроекономската стабилност се мери со главните макроекономски индикатори дадени во Табела 4.4. Таа бара постигната стабилност на цените, одржливи јавни финансии и надворешни сметки. Табела 4.4: Постигнато ниво на макроекономска стабилност во земјите од Западен Балкан, 2011 Албанија БиХ Македонија Црна Гора Србија Косово* Западен Балкан EУ Макроекономска стабилност, вклучувајќи соодветна стабилност на цените и одржливи јавни финансии и надворешни сметки БДП стапка на раст (во %) Фискална рамнотежа (во %) Дефицит на тековната сметка (во %) Општ владин долг (во % од БДП) СДИ (во% од БДП) Стапка на невработеност (во %) ИПК (во %) Индекс на СЕФ Лисабонски преглед 2010 Подиндекс на одржлив развој n.a Извор: База на податоци на ЕБОР, База на податоци на Светската банка - Индикатори за Развој, База на податоци на ММФ Забелешка: Вредностите подобри од просекот на Западен Балкан се портокалови Глобалната криза ги покажа слабостите на моделот на раст во земјите од Западен Балкан, базиран на домашната побарувачка и финансиран од странски приливи на капитал. Со цел да се подобри издржливоста на економијата преку одржлив извозно ориентиран раст, земјите од Западен Балкан треба да ги засилат своите структурни реформи и да се справат со проблемот на невработеноста. Макроекономската стабилност во Албанија се одржува по рецесијата од 2009 година, бидејќи Албанија добро ги преброди бавните негативни економски состојби во регионот и пошироко. Сепак, кризата во Еврозоната силно го погоди извозот на Албанија, што резултираше во забавување на растот на БДП. Релативно високот јавен долг го ограничува фискалниот простор и останува извор на ранливост, но истовремено ја потенцира важноста на спроведувањето на буџетската консолидација. Закрепнувањето на економијата во Босна и Херцеговина се уште е кревко. Надворешната нерамнотежа полека почна да расте по остриот пад во 2009 година и првата половина на 2010 година, иако дефицитот на тековната сметка се уште е многу помал отколку во периодот пред кризата. Условите на пазарот на трудот останаа лоши и не беа поддржани од страна 70

72 на динамиката на слаб раст. Влошувањето на квалитетот на буџетските процеси врши голем притисок врз одржливоста на макроекономската политика, иако финансиската и монетарната стабилност е зачувана. Генералната политика во Македонија продолжува да биде добра, останувајќи ориентирана кон стабилност, додека се обидува да го поддржи закрепнувањето. Заздравувањето на економијата по рецесијата од 2009 година, во средината на 2011 година беше под влијание на кризата во Еврозоната, но изгледите за раст се уште се повисоки отколку во повеќето други земји од регионот. Фискалната политика беше насочена кон остварување на својата фискална цел и покрај пониските од очекуваните приходи. Квалитетот на јавните финансии не е значително подобрен и прашањето за високата невработеност, особено кај младите, останува главен предизвик на политиката. Црна Гора: По скромното заздравување на економијата и подобрувањето на макроекономската стабилност во 2010 година и првата половина од 2011 година, изгледите за раст на економија на Црна Гора се под влијание на кризата во Еврозоната. Најголемите банки имаа тешкотии во поддршката на економијата преку обезбедување на нови кредити бидејќи продолжуваа со своја консолидација. Последните напори за контрола на трошоците резултираа во акумулација на големи долгови и значителни потенцијални обврски. Србија: По постигнатиот степен на макроекономска стабилност во 2010 година и почетокот на 2011 година, макроекономската стабилност почна да се влошува и изгледите за раст станаа песимистички. Глобалната финансиска и економска криза ги изложи слабостите на парадигмата на раст базирана на домашна побарувачка финансирана главно од задолжување во странство, како и последователните ограничувања на политиката ефективно да одговори на негативните надворешни шокови. Обидите за зајакнување на финансиската рамка и квалитетот на јавните финансии дадоа одредени резултати во 2010 и 2011 година, но неодамнешното влошување во оваа област резултираше со зголемување на буџетскиот дефицит и понатамошо зголемување на општиот владин долг. Економските политики во Косово* се променливи во текот на изминатите три години. Косово* помина низ период на забележана фискална експанзија, што го зголеми економскиот раст и буџетските приходи. Во исто време, ова ја зголеми надворешната нерамнотежа и економските слабости. Од втората половина на 2011 година преземени се чекори за фискална консолидација како реакција на постојните финансиски ограничувања. Економската стабилност во голема мера е сочувана. Косовската целосно евроизирана економија е релативно изолирана од глобалната економска криза, поради нејзината ограничена интеграција во меѓународната економија. Економијата се прошири во просек за околу 4% во текот на последните три години. Растот до 5% во 2011 година, главно се должи на домашната побарувачка со силно зголемување на владината потрошувачка и инвестициите. Извозот на стоки и услуги, исто така, се зголеми, но сепак покрива само околу една третина од вкупниот увоз. Вработувањето и нивото на активност се исклучително ниски. Невработеноста е над 40% и особено е нагласена помеѓу младите повеќе од 70% од нив се без работа. Инфлацијата е променлива, движејќи се од дефлација од -2,4% во 2009 година до просечна годишна инфлација од 7,4% во 2011 година. Високата и постојана надворешна нерамнотежа претставуваат особен предизвик за економија (Европска комисија, 2012f). 71

73 в. Либерализација на цените и трговијата Либерализацијата на цените и трговијата претпоставува постоење рамнотежа на понудата и побарувачката, воспоставена преку слободно взаемно дејство на пазарните сили. Достигнатото ниво на ценовна и трговска либерализација се мери со Индикаторите на ЕБОР за ценовна и трговска транзиција, како и со Индексот на СЕФ - Лисабонски преглед за либерализација (Табела 4.5). Табела 4.5: Либерализација на цените и трговијата Албанија БиХ Македонија Црна Гора Србија Косово* Западен Балкан EУ Либерализација на цените и трговијата (рамнотежа помеѓу побарувачката и понудата е воспоставена преку слободно взаемно дејство на пазарните сили) ЕБОР Индикатори на транзиција 1 Либерализација на цени n.a Трговија и девизен систем n.a Индекс на СЕФ-Лисабонски преглед Подиндекс на либерализација n.a Извори и забелешки: 1 ЕБОР Индикатори за транзиција: 1/од минимум 1 = без или мал напредок до максимум 4+ = стандард на индустриски развиените економии. 2 Индекс на Светски економски форум - Лисабонски преглед 2010: Резултатите се на скала од 1 до 7, каде повисоката вредност претставува подобри перформанси. Забелешка: Вредностите над просекот на Западен Балкан се портокалови Според ЕБОР, либерализацијата на цените, заедно со либерализација на трговијата, беше најуспешна област на реформи во сите земји од Западен Балкан, иницирана во раните 2000-ти (Табела 4.5). Таа во голема мерка е завршена во сите земји од регионот. Македонија и Албанија, како земји со најголемо учество на приватниот сектор во БДП, имаат постигнато највисоко ниво на либерализацијата на цените во регионот, додека Србија и Босна и Херцеговина сеуште имаат значителен број на регулирани цени. Според новиот Аналитички извештај на ЕУ (2012 година) механизмот за утврдување на цените во Косово* е претежно слободен, со независни регулаторни тела за утврдување на цените на електричната енергија, централното греење, вода, цврст отпад, поштенските услуги и некои телекомуникациски услуги. Поголемиот дел од регулираните цени во регионот се цените на државните претпријатија, особено во енергетскиот сектор и повеќето од јавните комунални претпријатија. Либерализација на трговијата. Процесот на редуцирање и елиминирање на тарифни бариери во трговијата, како дел од транзициските реформи во земјите од регионот, а под рамката на (1) процесот за стабилизација и асоцијација (ПСА), и (2) договорот ЦЕФТА, може да се смета како успешен процес. Во сила се три спогодби за стабилизација и асоцијација (ССА): со Македонија (2004 година), Албанија (2009 година) и Црна Гора (2010 година). Трговскиот дел на спогодбите за стабилизација и асоцијација стапи во сила преку Времената спогодба со Албанија (2006 година), Босна и Херцеговина (2007 година) и Србија (2010 година). Косово* се подготвува за апликација. Спогодбите имаа цел постепено да се воспостави зона на слободна трговија 72

74 помеѓу ЕУ и земјите од Западен Балкан 8. Што се однесува до трговијата, тие се фокусираат на либерализација на трговијата со стоки, усогласување на правилата за практиката на ЕУ и заштита на интелектуалната сопственост. Централно-европскиот договор за слободна трговија (ЦЕФТА) е единствен договор за слободна трговија кој ги поврзува сите земји од Западен Балкан. Тој ја заменува претходната мрежа од повеќе од 30 билатерални договори за слободна трговија, со поставување унифицирани трговски правила низ целиот регион. ЦЕФТА стапи во сила за сите страни во ноември 2007 година. Иако не е дел од ЦЕФТА, ЕУ го поддржува процесот и го смета како дополнување на процесот за стабилизација и асоцијација. Светската трговска организација (СТО) исто така игра важна улога во либерализацијата на трговијата во регионот. ЕУ силно го поддржува членството на Западен Балкан во Светската трговска организација. Членки на СТО се Албанија (2000 година), Македонија (2003 година) и Црна Гора (2011 година). Во Босна и Херцеговина и Србија преговорите за членство во СТО се во тек, а Косово* се подготвува за апликација. г. Способност на финансискиот сектор да ги насочи заштедите кон продуктивно инвестирање Постоењето на развиен финансиски сектор, способен да ги насочи заштедите кон продуктивно инвестирање, е важен предуслов за одржлив економски раст на земјите од Западен Балкан. Развојот на финансискиот сектор се мери преку Индикаторите на транзиција на ЕБОР (банкарски и небанкарски сектор), како и преку Подиндексот Финансиски услуги на СЕФ - Индекс на Лисабонскиот преглед. Табела 4.6: Способност на финансискиот сектор да ги насочи заштедите кон продуктивно инвестирање Албанија БиХ Македонија Црна Гора Србија Косово* Западен Балкан EУ Способност на финансискиот сектор да ги насочи заштедите кон продуктивни инвестиции (банкарски сектор, небанкарски финансиски институции) ЕБОР Индикатори на транзиција Банкарство n.a Небанкарски сектор n.a. 2 3 Индекс на СЕФ-Лисабонски преглед Подиндекс на финансиски услуги n.a Извори: 1 ЕБОР Индикатори за транзиција: 1/од минимум 1 = без или мал напредокс до максимум 4+ = стандард на индустриски развиените економии. 2 Индекс на Светски економски форум- Лисабонски преглед 2010: Резултатите се на скала од 1 до 7, каде повисоката вредност претставува подобри перформанси. Забелешка: Вредностите над просекот на Западен Балкан се портокалови 8 Во 2000 година, ЕУ додели автономни трговски преференци на сите земји од Западен Балкан. Овие преференци кои беа обновени во 2005 година, а потоа во 2011 година до 2015 година, дозволуваат речиси целиот извоз да влезе во ЕУ без царински давачки или ограничувања на количините. Само виното, телешкото месо и некои рибни производи влегуваат во ЕУ под преференцијални тарифни квоти. 73

75 Проширувањето на финансискиот сектор е управувано во голема мера од брзиот развој на банкарскиот сектор. Напредокот во банкарскиот сектор во земјите од регионот е многу повидливо во споредба со небанкарскиот сектор. Спроведена беше радикална реформа на банкарскиот систем и беа усвоени закони кои го регулираат банкарскиот и финансискиот сектор. Развојот на небанкарскиот финансиски сектор беше многу побавен споредено со напредокот постигнат во банкарскиот сектор и се уште е во рана фаза на реформи во сите земји од Западен Балкан (Табела 4.6). Бидејќи уделот на банкарскиот сектор во финансискиот сектор на земјите од Западен Балкан е доминантен, небанкарските финансиски институции имаат само мал дел од финансиското посредување во земјите од регионот. Небанкарските финансиски институции и пазари на капитал имаат ограничена улога во финансирањето на домашните компании. Глобалната криза речиси не влијаеше врз финансискиот сектор, благодарение на прудентна монетарна политика и Иницијативата од Виена, каде странските матични банки се обврзаа да ја задржат својата присутност во подружниците во земјите од Западен Балкан на нивото од крајот на 2008 година до април 2010 година и да ја задржат барем 80% до крајот на 2011 година. Идејата беше да се помогне во одржување на стабилноста на финансискиот сектор во земјите во транзиција во Европа, вклучително и преку поттикнување на прекугранични банкарски групи за одржување на нивната присутност во регионот и соодветно ниво на солвентност на нивните подружници. Втората фаза на активности Виена 2.0 претставува одговор на обновените ризици во регионот кои произлегуваат од меѓународното окружување. Според Виена 2.0 банкарските групи активни во регионот и националните, како и европските институции треба тесно да соработуваат во напорите за одржување на кредитните услови во согласност со одржливиот економски раст. д. Сопственост и преструктуирање на претпријатијата (приватизација и структурни реформи) Спроведувањето на структурните реформи, што се фокусираше на приватизацијата и преструктуирањето на домашните претпријатија, претставува предуслов за зголемување на конкурентноста и извозната ориентираност на земјите од Западен Балкан. Напредокот постигнат во приватизацијата и структурните реформи се мери преку ЕБОР, Индексот на СЕФ - Лисабонски преглед и Индексот на СЕФ за индикатори за глобална конкурентност, поврзани со оваа тема (Табела 4.7). 74

76 Табела 4.7: Сопственост и преструктуирање на претпријатијата (приватизација и структурни реформи) Албанија БиХ Македонија Црна Гора Србија Косово* Западен Балкан EУ Сопственост и преструктуирање на претпријатијата Учество на приватниот сектор во БДП (воn %) n.a ЕБОР Индикатори на транзиција Приватизација на мали претпријатија n.a Приватизација на големи претпријатија n.a Преструктуирање на претпријатијата n.a Политика на конкуренција n.a Преструктуирање на инфраструктурата n.a Индекс на СЕФ Лисабонски преглед Подиндекс за деловно окружување n.a Индекс на СЕФ за клобална конкурентност: Основни барања ( ) Втор столб: Инфраструктура n.a Извори и забелешки: 1 ЕБОР Индикатори за транзиција: 1/од минимум 1 = без или мал напредокс до максимум 4+ = стандард на индустриски развиените економии. 2 Индекс на Светски економски форум- Лисабонски преглед 2010: Резултатите се на скала од 1 до 7, каде повисоката вредност претставува подобри перформанси. Забелешка: Вредностите над просекот на Западен Балкан се портокалови Брзината на структурните реформи во регионот остана бавна, особено во однос на приватизацијата и преструктуирањето на претпријатијата загубари. Напредокот во преструктуирањето на претпријатија, вклучувајќи го и развојот на модерното корпоративното управување, беше главно ограничен. Процесот на приватизација е најразвиен во Албанија и Македонија, со највисок удел на приватниот сектор во регионот. Приватизацијата на државните компании во Србија и Босна и Херцеговина во голема мера е некомплетна, а недовршената приватизација и/или ликвидација на општествените и државните претпријатија и на локалните претпријатија останува предизвик во транзицијата кон пазарна економија на економијата на овие две земји. Приватизацијата на општествените претпријатија во Косово* започна во 2002 година, а повеќе од 300 претпријатија во општествена сопственост беа целосно или делумно приватизирани. Во 2011 година, беше усвоена нова законска рамка која се очекува да го забрза процесот на ликвидација. Сепак, приватизацијата на некои големи претпријатија во општествена сопственост се уште треба да се реши. Објавени се тендери за приватизација на поголем број големи јавни претпријатија во клучните сектори. Покрај тоа, Владата влезе во или размислува за долгорочно јавно-приватно партнерство (ЈПП) како начин за привлекување на приватни инвестиции и развој на инфраструктурата (Европската комисија, 2012f). Општо земено, државна сопственост остана концентрирана главно на телекомуникациите, енергетиката и комуналните услуги. Процесот на приватизација напредна исто така и клучните сектори како што се банкарството, осигурувањето и телекомуникации се претежно приватизирани. 75

77 Структурните реформи треба да бидат фокусирани на приватизацијата и преструктуирањето на домашните претпријатија, со цел зголемување на конкурентноста и правење на економијата повеќе извозно ориентирана. Нискиот удел на приватниот сектор (особено во Србија и во Босна и Херцеговина, каде што тој изнесува само 60 проценти) од БДП е пречка за развој на конкурентни домашни производи и услуги. Понатамошниот напредок со приватизацијата, исто така ќе ја намали државната интервенција во секторот на претпријатија. (Пенев, Марушиќ, ИФЦ, стр. 87) Државното учество во економијата во Албанија е прогресивно намалено и како последица на тоа приватниот сектор денес опфаќа околу четири петтини од БДП и 82% од вкупната вработеност. Ова е постигнато во голема мера преку широкиот процес на приватизација. Секторите кои се уште се во сопственост или под контрола на државата вклучуваат пренос на електрична енергија, железници, пристаништа и комуналните услуги за снабдување со вода. Во Македонија, приватизацијата во голема мера е завршена и економијата главно ја движат пазарните сили. Процесот на приватизација во Црна Гора напредна исто така и клучните сектори како банкарството, осигурувањето и телекомуникациите се целосно приватизирани. Државата се уште има мнозински акции особено во големите мрежни индустрии: локалната компанија за електрична енергија, железници, пристаништа, бродоградилиште, Монтенегро еарлајнс и на аеродромите. Буџетот на Косово* се повеќе презема развојна улога. Во последниве години, буџетот за капитални инвестиции е околу 40% од вкупниот буџет, преку кој беа поддржани и финансирани капитални проекти во разни инфраструктурни области, во здравството и образованието. Покрај тоа, распределбата на буџетот за развој на земјоделството е зголемена за 100% и овој тренд продолжува да расте секоја година. Што се однесува на јавните претпријатија, буџетот на Косово* континуирано ја поддржуваше косовската* енергетска корпорација преку субвенции, а сега енергетскиот сектор се приватизира и Влада на Косово* потпиша договор за приватизацијата на мрежата за дистрибуција на електрична енергија (Европска комисија, 2012f). 76

78 ѓ. Отсуство на значајни пречки за влез на пазарот (започнување бизнис) и излез од пазарот (стечај, ликвидација) Олеснувањето на водење бизнис на Светска банка е добр инструмент за мерење на постојните бариери за влез и излез од пазарот во земјите од регионот (Табела 4.8). Табела 4.8: Отсуство на значајни бариери за влез и излез од пазарот Албанија БиХ Македонија Црна Гора Србија Косово* Западен Балкан EУ-10 6: Отсуство на значајни бариери за влез и излез од пазарот Doing Business рангирање (Светска банка 2012) 1 Олеснување за водење бизнис Започнување бизнис Издавање градежни дозволи Запишување право на сопственост на недвижен имот Надворешна трговија Решавање инсолвентност (затворање бизнис) Заштита на инвеститори СЕФ Индекс на глобална конкурентност: Основни барања ( )(ранг) Силата на заштита на инвеститорите n.a Извори и забелешки: 1 Светска банка Олеснување на водење бизнис: Рангирање помеѓу 183 земји во 2012 година 2 СЕФ Индекс на глобална конкурентност: Основни барања ( ), рангирањето е од 144 земји. Помал број значи подобро рангирање Забелешка: Вредностите над просекот на Западен Балкан се портокалови Процедурите за влез на пазарот остануваат тешки во Босна и Херцеговина, Србија и Косово*. Бариерите за влез на пазарот во Македонија се во голема мера ниски, бидејќи земјата има постигнато огромен напредок и е рангирана на 6. место од вкупно 183 земји. Со воспоставување на едношалтерски систем за регистрација на фирми, добар напредок во олеснување на регистрација на бизнис беше постигнат во Црна Гора и Албанија. Во регионот како целина се направени видливи подобрувања во олеснувањето на затворањето на бизнисот, со исклучок на Србија, која беше рангирана на 113. место од вкупно 183 земји. Издавањето на дозволи за градба претставува најоптоварена административна процедура за претпријатијата во регионот како целина, со исклучок на Македонија, која ја подобри својата позиција од 136. место во 2011 година, за 61 место, поради радикалните реформи во оваа област. Регионот како целина е најдобро рангиран во заштита на инвеститорите, со подобри резултати и ранг од ЕУ

79 е. Правен систем (регулирање на имотните права, спроведување на законите и договорите и ефективност на судскиот систем во врска со економските прашања) Нивото на развој на правниот систем во земјите од Западен Балкан се оценува преку следните индикатори: (1) право на сопственост, (2) независност на судството, (3) спроведување на договорите, (4) владеење на правото, и (5) контрола на корупцијата. Табела 4.9: Правен систем (регулирање на имотните права, спроведување на законите и договорите и ефективност на судскиот систем во врска со економските прашања) Албанија БиХ Македонија Црна Гора Србија Косово* Западен Балкан EУ Правен систем, вклучително регулирање на имотните права, спроведување на законите и договорите и ефективности на судскиот систем во врска со економските прашања СЕФ Индекс на глобална конкурентност: Основни барања ( ), рангирање Имотни права n.a Независност на судството n.a Doing Business рангирање (Светска банка 2011) 2 Спроведување договори Индикатори на управување на Светска банка, Владеење на правото n.a Контрола на корупцијата n.a Извори и забелешки: 1 СЕФ Индекс на глобална конкурентност: Основни барања ( ), рангирањето е од 144 земји. Помал број значи подобро рангирање 2 Светска банка Олеснување на водење бизнис: Рангирање помеѓу 183 земји во 2012 година. Помал број значи подобро рангирање 3 Светска Банка Индикатори на управување: Вредноста на индикаторите се движи од 2.5 до 2.5, каде поголем број значи подобар резултат Забелешка: Вредностите над просекот на Западен Балкан се портокалови И покрај големото подобрување на квалитетот на законите во повеќето од земјите од Западен Балкан, слабостите во владеењето на правото и распространетата корупција негативно влијаат врз деловното окружување во овие земји. Тие значајно заостануваат зад просекот на ЕУ-10 во двата од овие индикатори (Табела 4.9). Слабостите во владеењето на правото продолжуваат негативно да влијаат на деловното окружување на Македонија и Црна Гора, иако Македонија, меѓу сите земји, има во голема мера воспоставено правен систем за функционална пазарна економија. Овие слабости се посериозни пречки за квалитетот на правниот систем во Албанија, Босна и Херцеговина и Србија (и Косово*) и потребни се значителни подобрувања на нивните правни системи за да ги исполнат стандардите на функционална пазарна економија. Недосигот на сигурни сопственички права, слабостите во судството и тешкото спроведување на договорите се уште сериозно влијаат на квалитетот на правното окружување во сите земји од регионот и потребни се големи напори за намалување на овие пречки. 78

80 Капацитет за справување со конкурентскиот притисок и пазарните сили во рамките на ЕУ Овој економски критериум се однесува на квалитетот на функционирањето на економијата, ефикасната алокација на ресурсите и релативната моќ на конкурентност во однос на производите од други земји, особено на пазарот на ЕУ. Постигнувањето капацитет да се издржат конкурентските притисоци претставува среднорочна задача и претпоставува постоење на функционална пазарна економија. Потенцијалот на земјата за исполнување на овие критериуми се оценува во рамките на пет годишен период. Способноста да се исполни овој критериум зависи од постоењето на пазарна економија и стабилна макроекономска рамка која им овозможува на економските агенти да донесуваат одлуки во предвидливи услови. Тоа исто така бара доволно количество на човечки и физички капитал. Претпријатијата треба да инвестираат за да се подобри нивната ефикасност и тие треба да се иновираат со цел да се приспособат на глобализираното и високо конкурентно надворешно окружување. Колку повеќе една економија ќе се интегрира во Унијата пред пристапувањето, толку подобро ќе биде во можност да ги преземе обврските од членството. Со цел да биде способна да се справи со притисокот на конкуренцијата по нејзиното пристапување кон ЕУ, земјата-кандидат мора да ја преструктуира своја економијата во целина. Во овој контекст, од суштинско значење е да ги преструктурира оние сектори кои го претставуваат рбетот на економијата. Овој критериум треба да се постигне преку следните поткритериуми: а. Релативно напредно ниво на исполнување на првиот критериум - постоење на функционална пазарна економија (постоење на функционална пазарна економија, со доволен степен на макроекономска стабилност за економските агенти да донесуваат одлуки во стабилни и предвидливливи услови); б. Доволни количини, по соодветна цена, на човечки капитал, вклучувајќи образование и истражување, како и иден развој во оваа област; в. Доволни количини, по соодветна цена, на физички капитал, вклучувајќи инфраструктура (енергија, телекомуникации, транспорт, итн) и иден развој во оваа област; г. Степенот и динамиката на трговска интеграција што земјата го постигнала со Унијата пред проширувањето; д. Процентот на малите претпријатија; ѓ. Степенот до кој владината политика и законодавството влијаат на конкурентноста преку трговската политика, политиката на конкуренција, државната помош, СДИ, поддршка за мали и средни претпријатија, итн.; е. Секторски реформи насочени кон зголемување на продуктивноста и конкурентноста (земјоделство и рурален развој, производствен сектор, вклучувајќи диверзификација на индустриската база, секторот на услуги, вклучувајќи туризам). 79

81 а. Релативно напредно ниво на исполнување на првиот критериум - постоење на функционална пазарна економија Понатамошен напредок треба да се направени од страна на земјите во регионот во воспоставување на функционална пазарна економија. Земјите од Западен Балкан треба да се обврзат на понатамошни структурни реформи. Структурната нерамнотежа на пазарот на трудот е многу изразена во сите земји, со висока стапка на невработеност. Деловното окружување се уште страда од бавното судство, државното влијание и недоволната конкуренција. Земјите од Западен Балкан треба да се насочат кон ограничувањата, кои го спречуваат понатамошното развивање на одржлива пазарна економија. Иако постигна одреден напредок во воспоставувањето на функционална пазарна економија, Албанија треба да се посвети на понатамошни структурни реформи, меѓу другото со подобрување на управувањето со економската политика, подобрување на пазарот на трудот и заштита на имотните права. Во Босна и Херцеговина ограничен е напредокот кон создавање на единствен економски простор во земјата. Функционирањето на пазарните механизми остана попречувано од нарушувања, од прекумерната улога на државата и недостигот на конкуренција, што не дозволува ефикасна алокација на ресурсите. Македонија ја одржува макроекономската стабилност и покрај континуираните глобални економски турбуленции. Процедурите за влез и излез од пазарот се подобрени и зајакнато е владеењето на правото. Сепак, структурната нерамнотежа на пазарот на труд се уште е голема и деловното окружување се уште страда од бавното судство и големиот број слаби и недоволно независни регулаторни и надзорни институции. Во Црна Гора финансискиот сектор се уште треба да се опорави од последиците од кризата. Упорноста на надворешните и внатрешните дебаланси и ризиците во однос на јавните финансии од потенцијалните обврски претставуваат предизвик за економијата. Невработеноста останува на високо ниво. Преземените мерки за стабилизација, заедно со прудентниот фискален став, ја зајакнаа целокупната макроекономска стабилност. Пазарните механизми ја издржаа глобалната криза, но потенцијалните слабости остануваат. Србија има постигнато одреден степен на макроекономска стабилност која им овозможува на економските оператори да донесуваат одлуки во предвидливи услови. Меѓутоа, Србија треба да посвети внимание на ограничувањата, кои го спречуваат понатамошното развивање на одржлива пазарна економија. Макроекономската стабилност во Косово* во голема мера е зачувана, но во последните три години е се повеќе загрозена од експанзивната и променлива фискална политика. Буџетскиот дефицит се зголеми од 0,7% во 2009 година на 2,6% од БДП во 2010 година, пред корективните мерки да го сведат на 1,9% во 2011 година, бидејќи владата презема напори да ги стабилизира трошоците. 80

82 б. Доволни количини, по соодветна цена, на човечки капитал, вклучувајќи образование и истражување, како и иден развој во оваа област Достапноста на човечкиот капитал, вклучувајќи образование и истражување, се квантифицира преку СЕФ Индексот на глобална конкурентност, Индикаторите за развој на Светската банка и Индикаторите поврзани со Индексот на СЕФ - Лисабонски преглед, дадени во Табелата Табела 4.10: Доволни количини, по соодветна цена, на човечки капитал Албанија БиХ Македонија Црна Гора Србија Косово* Западен Балкан EУ Доволни количини, по соодветна цена, на човечки капитал, вклучително образование, истражување и иден развој во оваа област СЕФ Индекс на глобална конкурентност Средно образование стапка на упис n.a Високо образование стапка на упис n.a Квалитет на образовниот систем n.a Плати и продуктивност n.a Одлив на мозоци n.a Индикатори за развој на Светска банка 2 Јавна потрошувачка за образование како % од БДП n.a ,3* Учество на потрошувачката за истражување и развој во БДП n.a СЕФ Индекс Лисабонски преглед Подиндекс за иновации, истражување и развој n.a Контрола на корупцијата n.a Извори и забелешки: 1 СЕФ Индекс на глобална конкурентност: Основни барања ( ), рангирањето е од 144 земји. Помал број значи подобро рангирање 2 Светска Банка Индикатори на развој претставуваат % од БДП 3 Индекс на светскиот економски форум Лисабонски преглед 2010: Резултатите се на скала од 1 до 7, каде повисоката вредност претставува подобри перформанси. Забелешка: Вредностите над просекот на Западен Балкан се портокалови Нивото на инвестирање во човечкиот капитал е релативно прифатливо земјите од Западен Балкан. Буџетската распределба за образование се движи помеѓу три и четири проценти од БДП во регионот. Правилното функционирање на пазарот на трудот продолжува да биде попречувано од структурните ограничувања и слабите перформанси на системот за образование и обука. Властите треба да ја подобрат инфраструктурата и регулаторната рамка за образованието со цел да се подобри ефикасноста на образовниот систем во сите земји од Западен Балкан. Треба да се продолжи со напорите со цел да се зголеми стапката на учество на работната сила и да се реформира системот за образование и обука на начин што подобро ќе одговара на барањата на пазарот на трудот. 81

83 И покрај напорите на владата да ги третира образованието и здравството меѓу приоритетните сектори, во Албанија сеуште постои недостиг од квалификувани работници, како резултат на недостатоците во системот на образование и обука. Инструментот за прилив на мозоци кој обезбедуваше поволности за државните службеници со завршено образование во странство беше суспендиран поради намалување на буџетот во јули 2011 година. Соработката помеѓу секторот за образование и работодавачите во Босна и Херцеговина треба да се зацврсти. Слабостите на пазарот на трудот, како ниската стапка на вработеност и широко распространетото неформално вработување, се влошуваат со постојаните структурни ригидности. Македонија продолжува да ги имплементира мерките за подобрување на нивото на квалификации. Меѓутоа, нивото на образование бара натамошни постојани напори на земјата за инвестирање во човечки капитал. Трошењето на зајакнување на економија базирана на знаење останува недоволно. Во Црна Гора евидентен беше напредокот во форма на подобрување во неколку аспекти на пазарот на трудот, но напорите треба да продолжат, со цел да се зголеми стапката на учеството на работната сила. Слабостите на пазарот на труд, како што се високата структурна невработеност, многу ниската стапка на вработеност и распространетата неформална вработеност, се влошуваат со постојаните структурните ограничувања во Србија. Земјата треба, исто така, да го подобри својот човечки капитал. Постигнат е одреден напредок во пристапот до образованието во Косово*, со оглед на значителните инвестиции во инфраструктурата во училиштата, особено за основно образование. Но, истражувачкиот капацитет на универзитетите и истражувачките институти во Косово* останува многу слаб. Секторот образование се уште е погоден од недостигот на соодветни капацитети и се карактеризира со лоши резултати. 82

84 в. Доволни количини, по соодветна цена, на физички капитал, вклучувајќи инфраструктура Достапноста на физичкиот капитал, како и инфраструктурата се квантифицирани преку Индексот на глобалната конкурентност и Индикаторите на транзиција на ЕБОР (Табела 4.11). Табела 4.11: Доволни количини, по соодветна цена, на физички капитал Албанија БиХ Македонија Црна Гора Србија Косово* Западен Балкан EУ Доволни количини, по соодветна цена, на физички капитал, вклучително инфраструктура и иден развој во оваа област СЕФ Индекс на глобална конкурентност: Основни барања ( ) Квалитет на патишта n.a Квалитет на железничка инфраструктура n.a Квалитет на инфраструктура за воздушен сообраќај n.a Квалитет на снабдување со електрична енергија n.a Претплатници на мобилни телефони/100 поп.* n.a Фиксни телефонски линии/100 поп.* n.a ЕБОР Индикатори за транзиција Енергетика n.a Телекомуникации n.a Патишта n.a Железници n.a Вода и отпадни води n.a Извори и забелешки: 1 СЕФ Индекс на глобална конкурентност: Основни барања ( ), рангирањето е од 144 земји. Помал број значи подобро рангирање 2 ЕБОР Индикатори за транзиција: 1/од минимум 1 = без или мал напредокс до максимум 4+ = стандард на индустриски развиените економии. Забелешка: Вредностите над просекот на Западен Балкан се портокалови Капиталните инвестиции во земјите од Западен Балкан продолжуваат да бидат на релативно ниско ниво, а нивниот квалитет е попречен од недоволните инвестиции во претходните децении. Земјите треба да инвестираат значително со оглед на несоодветниот и низок квалитет на физичкиот капитал што придонесува за општото ниско ниво на продуктивност. Во услови на тешко пазарно окружување, домашните и странските инвеститори станаа се повеќе колебливи. Иако инвестициите во физичката инфраструктура во повеќето земји беа насочени пред се на патната инфраструктура, транспортната инфраструктура треба понатаму да се развива со цел да се подобри регионалниот економски потенцијал. Покрај тоа, инфраструктурата за снабдување со вода и управувањето со отпадни води, енергетика и телекомуникации ќе треба да се модернизира и прошири со цел да се зајакне индустриската активност. 83

85 г. Степенот и динамиката на трговска интеграција што земјата го постигнала со Унијата пред проширувањето Степенот и динамиката на трговска интеграција што земјата го постигнала со Унијата пред проширувањето можат да се квантифицираат и се мерат преку (1) трговија во рамките на ЦЕФТА и (2) трговија со ЕУ (Табела 4.12). Табела 4.12: Степенот и динамиката на трговска интеграција што земјата го постигнала со Унијата пред проширувањето Албанија БиХ Македонија Црна Гора Србија Косово* Западен Балкан Албанија БиХ Македонија Црна Гора Србија Косово* Западен Балкан 4. Степенот и динамиката на трговска интеграција што земјата го постигнала со Унијата пред проширувањето Трговија во рамките на ЦЕФТА (како % од вкупната трговија) Трговија со ЕУ (како % вкупната трговија) Извор: ЕУ Извештаи за напредокот на земјите од Западен Балкан Забелешка: Вредностите над просекот на Западен Балкан се портокалови ЕУ и ЦЕФТА се главните трговски партнери на регионот на Западен Балкан. Земјите на ЕУ се најголем трговски партнер на сите земји од регионот, опфаќајки 60,2% од вкупната трговија во регионот, што се разликува од земја до земја, од 70,3% во случај на Албанија, до 40.8%, во случај на Косово* (Табела 4.12). Втор најважен трговски партнер се земјите од регионот на ЦЕФТА, опфаќајки 23,2% од вкупната трговија во регионот. ЦЕФТА земјите имаат поважна улога за земјите од поранешна Југославија, отколку за Албанија, чие учество изнесува само 9,4% од вкупната трговија. д. Процентот на малите претпријатија Процентот на малите претпријатија може да се квантифицира и мери преку % од вкупната вработеност (Табела 4.13). Табела 4.13: Учество на малите претпријатија како процент од вкупната вработеност 5. Учество на малите претпријатија % од вработеноста 60.0 n.a n.a Извор: ЕУ Извештаи за напредокот на земјите од Западен Балкан, 2011 година Забелешка: Вредностите над просекот на Западен Балкан се портокалови Просечното учество на малите и средни претпријатија (МСП) како процент од вкупната вработеност во земјите од Западен Балкан изнесува до 64%. Учеството на малите и средните претпријатија (МСП) во економијата постојано се зголемува во текот на последните неколку 84

86 години, иако беа силно погодени од ефектите на финансиската криза, што во некои земји резултираше со значителен број на банкротства. МСП се соочуваат со ограничувања за добивање на финансииски средства за нивните тековни активности и за инвестиции, што негативно влијае на нивната конкурентност и извозен потенцијал. Следствено на тоа, малите и средни претпријатија се концентрираат повеќе на домашниот пазар. ѓ. Степенот до кој владината политика и законодавството влијаат на конкурентноста Степенот до кој владината политика и законодавството влијаат на конкурентноста може да се квантифицира и се мери преку (1) Политиката на конкуренција (ЕБОР, Индикатори на транзиција) и (2) државни субвенции за компаниите како % од БДП (Табела 4.14). Табела 4.14: Степенот до кој владината политика и законодавството влијаат на конкурентноста Албанија БиХ Македонија Црна Гора Србија Косово* Западен Балкан ЕБОР Индикатори на транзиција 2011 Политика на конкуренција n.a. 2.3 ЕУ Извештаи за напредокот Државни субвенции за компаниите (% од БДП) Извори и забелешки: 1 ЕБОР Индикатори за транзиција: 1/од минимум 1 = без или мал напредокс до максимум 4+ = стандард на индустриски развиените економии; ЕУ Извештаи за напредокот Забелешка: Вредностите над просекот на Западен Балкан се портокалови Влијанието на државата врз конкурентноста преку финансиски механизми е значително во поголемиот дел од земјите од Западен Балкан. Државните субвенции за компаниите се движат од 3,5% од БДП во Косово*, на само 0,3% во Албанија, каде што висината на државната помош е ограничена (Табела 2.14). Во Црна Гора и Косово* значителни субвенции се наменети за фабриката за алуминиум КАП во Црна Гора и јавната електроенергетска компанија КЕК во Косово*. Уделот на приватниот сектор во БДП во земјите од Западен Балкан е 66% и се движи од 60 % во Босна и Херцеговина и Србија, до 75 % во Албанија (Табела 4.7). Законите што ја регулираат конкуренцијата главно се во согласност со acquis во сите земји од регионот, со исклучок на Косово* каде беше донесе Закон за изменување и дополнување на Законот за заштита на конкуренцијата во 2012 година, но нема информации колку законот е усогласен со acquis. Законите исто така треба да бидат конзистентно спроведувани. Институционалната структура за следење на конкуренцијата, преку агенции за заштита на конкуренцијата, е воспоставена во сите земји од Западен Балкан. Сепак, тие се уште не можат да се сметаат како целосно функционални и независни. 85

87 е. Секторски реформи насочени кон зголемување на продуктивноста и конкурентноста Степенот до кој секторските реформи се насочени кон зголемување на продуктивноста и конкурентноста може да се квантифицира и мери преку ЕБОР Индикаторите за транзиција по сектори, вклучувајќи: (1) Агробизнис, (2) Индустрија и (3) Недвижен имот (Табела 4.15). Табела 4.15: Секторски реформи насочени кон зголемување на продуктивноста и конкурентноста Албанија БиХ Македонија Црна Гора Србија Косово* Западен Балкан Албанија БиХ Македонија Црна Гора Србија Косово* Западен Балкан EУ-10 Секторски реформи насочени кон зголемување на продуктивноста и конкурентноста ЕБОР Индикатори за транзиција по сектори 2011 Агробизнис - вредности n.a Агробизнис транзициски гап** Среден Среден Среден Среден Среден n.a. Среден Индустрија- вредности n.a Индустрија транзициски гап Среден Голем Среден Голем Среден n.a. Средно голем Недвижен имот-вредности n.a Недвижен имот транзициски Голем Голем Голем Среден Голем n.a. Голем Извор: EБОРИ ндикатори на транзиција по секториs 2011: Голем значи значителен транзициски гап. Незначителен значи стандарди и перформанси својствени за индустриски развиени економии. Забелешка: Вредностите над просекот на Западен Балкан се портокалови Конкуренцијата во мрежните индустрии останува ограничена, бидејќи повеќето снабдувачи со комунални услуги во земјите од регионот се уште не применуваат пазарни цени. Либерализацијата на пазарот останува недоволена, особено во Босна и Херцеговина, Србија и Косово*, поради долгогодишното присуство на регулираните цени во оваа област. Табела 4.16: Структура на БДП во %, 2010 Услуги Индустрија и градежништво Земјоделство Извор: ЕУ Извештаи за напредокот на земјите од Западен Балкан, 2011 Во фокусот на економската активност во регионот се услугите, чиј удел на регионално нивно изнесува околу 65% од БДП, додека пак уделот на индустријата и градежништвото, односно земјоделството изнесува само 22,5%, односно 11,4%. Македонија и Црна Гора имаат постигнато најмногу видлив напредок во структурните реформи во регионот. Во сите други земји структурни реформи остануваат главен предизвик и треба да се спроведат без одлагање. Најголеми нарушувања се присутни во БиХ и Косово*. 86

88 Големиот неформален сектор, поткрепен со слабостите во даночната и расходната политика, како и во спроведување на законите, вклучувајќи ја и борбата против корупцијата и понатаму остануваат важен предизвик за земјите од Западен Балкан Критериум за прифаќање на законодавството на Заедницата (Community acquis) - Трет Копенхагенски критериум Европскиот совет во Копенхаген во јуни 1993 година, меѓу критериумите за пристапување го вклучи и Третиот Копенхагенски критериум: прифаќање на законодавството на Заедницата, што претставува способност на земјата-пристапничка да ги преземе обврските од членството, вклучувајќи и придржување кон целите на политичката, економската и монетарната унија. Во апликацијата за членство во ЕУ, земјите од Западен Балкан ги прифатија основните цели на Унијата, вклучувајќи ги нејзината политика и инструменти. Аналитичките и извештаите за напредокот на ЕУ ја анализираат способноста на земјите од Западен Балкан да ги преземат деталните обврски за членство, односно, законодавството на ЕУ, како што е содржано во Договорите на Унијата, секундарното законодавство и политиките на Унијата. Тоа ја следи структурата на 33 поглавја за преговори во кои е поделено законодавството на ЕУ за целите на спроведување на пристапните преговори. Секое поглавје ја испитува тековната состојба и изгледите за пристапување на земјите. Како што се развиваше Унијата, acquis стана се поригорозно и претставува поголем предизвик за идните земји-пристапнички отколку што тоа беше случај во минатото. Способноста на земјите од Западен Балкан да го имплементираат acquis ќе биде од клучно значење за нивниот капацитет да функционираат успешно во рамките на Унијата. Во овој поглед, усогласувањето со acquis е потребно, но не е единствениот услов за исполнување на обврските за членство во ЕУ. Земјите од Западен Балкан, исто така, мора да ги преземат сите неопходни мерки за да се создадат неопходните структури за спроведување, да ги изградат нивните административни капацитети до потребното ниво и да обезбедат ефективно спроведување. За оваа студија, напредокот во приближувањето кон ЕУ се анализира преку клучните поглавја поврзани со економијата, како најзначајни за овој проект и тоа: Поглавје 1: Слободно движење на стоки Поглавје 5: Јавни набавки Поглавје 6: Право на трговски друштва Поглавје 8: Политика на конкуренција Поглавје 9: Финансиски услуги Поглавје 11: Земјоделство и рурален развој Поглавје 15: Енергетика Поглавје 16: Оданочување Поглавје 17: Економска и монетарна политика Поглавје 18: Статистика Поглавје 20: Претпријатија и индустриска политика Поглавје 28: Заштита на потрошувачите Поглавје 29: Царинска унија Поглавје 30: Надворешни односи 87

89 Табела 4.17: Трет Копенхагенски критериум Критериум за прифаќање на законодавството на Заедницата (Community acquis)* Поглавја за преговори од EУacquis поврзани со економијата Албанија БиХ Maкедонија Црна Гора Србија Koсово* Поглавје 1: Слободно движење на стоки Поглавје 5: Јавни набавки Поглавје 6: Право на трговски друштва Поглавје 8: Политика на конкуренција Поглавје 9: Финансиски услуги Поглавје 11: Земјоделство и рурален развој Поглавје 15: Енергетика Поглавје 16: Оданочување Поглавје 17: Економска и монетарна политика Поглавје 18: Статистика Поглавје 20: Претпријатија и индустриска политика Поглавје 28: Заштита на потрошувачите Поглавје 29: Царинска унија Поглавје 30: Надворешни односи * Жолта - земјата има капацитет да се усогласи со барањата на законодоавството на ЕУ на среден рок; Портокалова - Потребни се дополнителни напориa за усогласување со законодавството на ЕУ и негово ефикасно спроврдување на среден рок; Кафеава - потребни се значителни и посојани напори за усогласување со законодавството на ЕУ и негово ефикасно спроведување на среден рок. Иако земјите од регионот постигнаа различен напредок во усвојување на легислатива усогласена со законодавството на ЕУ, регионот како целина особено напредна во следните области поврзани со економијата: Царинска унија, Надворешни односи, Претпријатија и индустриска политика, Право на трговски друштва и Оданочување. Економските области во кои регионот мора да вложи значителни и одржливи напори за усогласување со законодавството на ЕУ и тоа да го спроведе ефикасно на среден рок се: (Табела 4.17). Слободно движење на стоки и Земјоделство и рурален развој. 88

90 Следните поглавја се елаборирани во повеќе детали, при што се анализира не само достигнатото ниво на апроксимација, но исто така и напредокот постигнат во градење на институциите, како предуслов за спроведување на законите: Поглавје 1: Слободно движење на стоки Поглавје 5: Јавни набавки Поглавје 6: Право на трговски друштва Поглавје 8: Политика на конкуренција Поглавје 9: Финансиски услуги Поглавје 11: Земјоделство и рурален развој Поглавје 15: Енергетика Поглавје 29: Царинска унија Поглавје 30: Надворешни односи Слободно движење на стоки - Поглавје 1 Слободното движење на стоки е еден од темелите на внатрешниот пазар. Принципот на слободно движење на стоки бара заедничка регулаторна рамка за да се обезбеди слободно движење на производите од еден дел од Унијата во друг на ист начин како и во рамките на границите на секоја земја. Ова подразбира дека основните технички стандарди, сертификацијата на производите и метролошките дефиниции мора да се регулираат со правилата утврдени на европско ниво. Усогласното европско законодавството за производи вклучува законодавство кое опфаќа (1) соодветни институции за оцена, (2) институции за акредитација, (3) стандардизација, (4) метрологија, и (5) надзор на пазарот. Овие административни структури обезбедуваат рамка за новиот пристап кон европското законодавство за производи. Во основа, транспонирањето на хармонизираното европско законодавство за производи претставува најголем дел од содржината на ова поглавје. Без целосна примена на законодавството на ЕУ во оваа област од првиот ден на пристапувањето, внатрешниот пазар нема да функционира правилно. Од тие причини, ЕУ очекува земјитекандидати да го применуваат acquis од ова поглавје најдоцна до датумот на пристапување. Примената на законодавството на ЕУ за стоки претставува сериозен предизвик за земјите-кандидати, затоа, потребно е до датумот на пристапување да бидат воспоставени административни капацитети на земјата кандидат кои можат да се справат со овој предизвик. Во прилог на транспонирањето во националното право на европското законодавство во оваа област, земјите кандидати треба да креираат административна рамка потребна да се обезбеди примена на ова законодавство. Во многу случаи, ова бара темелна реформа на законодавството и административните традиции врз основа на националните преференци и контроли. Од тие причини, во текот на преговорите за ова поглавје, ЕУ исто така, побара веродостојни заложби за административниот капацитет. Времената спогодба и Спогодбата за стабилизација и асоцијација (ССА) создадоа голем број на обврски во областа на слободното движење на стоки, како што се воспоставување на зона на слободна трговија. ССА, исто така, предвидува и постепено усогласување со техничките прописи на ЕУ, стандарди и метрологија, акредитација и постапки за оцена на сообразноста. 89

91 Слободното движење на стоки е релативно тешко поглавје и е едно од поглавјата со најмал напредок во приближувањето кон ЕУ. Табела 4.18: Поглавје 1: Слободно движење на стоки Албанија БиХ Maкедонија Црна Гора Србија Koсово* 1. Постигнато ниво на хармонизација со ЕУ/апроксимација на националното законодавство Земјата има капацитет да ги исполни обврските од acquis acquis на среден рок Дополнителни напори се потребни за усогласување со ЕУ acquis и ефикасно да се имплементира на среден рок Значителни и непрекинати напори се потребни за усогласување со ЕУ acquis и ефикасно да се имплементира на среден рок 2. Функции на стандардизација, акредитација и метрологија Одвоени Не се одвоени 3. Клучни закони поврзани со слободното движење на стоки (Стандардизација, акредитација, метрологија ) Целосно хармонизирани Во најголем дел хармонизирани Делумно хармонизирани Почетна фаза на хармонизација/хармонизацијата е иницирана 4. Институционален и административен капацитет потребен за имплементација на ЕУ acquis во областа на слободно движење на стоки Во најголем дел функционален Потребно е да се зајакне Потребно е значително да се зајакне Несоодветен Постојани напори кон усогласување со законодавството на ЕУ ќе бидат неопходни во сите земји од Западен Балкан. Основните елементи на acquis на ЕУ се уште не се воспоставени. Административниот капацитет и координацијата треба да се зајакнат. Особено хоризонталните и процедуралните мерки, Стариот и Новиот приод на законодавството за производите се уште треба да бидат усогласени со легислативата на ЕУ. Создавањето на поволни услови за внатрешниот пазар и надворешната трговија, натамошното зајакнување на институционалните и административните капацитети, како и поблиската соработка и координација помеѓу релевантните министерства и институции се од суштинско значење. Остануваат да бидат преземени понатамошни напори за да се постигне целосно функционален единствен економски простор, кој е приоритет на Европското партнерство. Македонија е единствената земја во регионот која постигна видлив напредок во ЕУ хармонизацијата / приближувањето во оваа правна област и земјата има капацитет да се усогласи со барањата на acquis на среден рок. И покрај постигнатиот напредок, законодавството сè уште не е целосно усогласено со хоризонталниот acquis во областа на слободното движење на стоки, 90

92 од причини што поголем дел од секторското acquis за слободното движење на стоки претстои да се транспонира и спроведе. Постои административна инфраструктура и капацитетот на институциите е подобрен, но сè уште е недоволен за да се обезбеди правилно спроведување. Албанија почна да го усогласува националното законодавство со принципите на слободното движење на стоки, но повеќето одредби на acquis се уште не се воспоставени. Хоризонталните и процедурални мерки, вклучувајќи го и законодавството за техничките прописи за производи и постапки за оцена на сообразноста, Стариот и Новиот приод на законодавството за производите треба да бидат усогласени со acquis. Воспоставена е основна поделба на функциите на стандардизација, акредитација и метрологија, но потребно е понатамошно спроведување на мерките. Потребно е да се воспостават соодветни структури за надзор на пазарот во согласност со acquis. Целокупниот административен капацитет треба да биде засилен и потребна е соодветна координација на мерките за слободно движење на стоки на владино ниво. Потребни ќе бидат големи напори за транспонирање на директивите. Босна и Херцеговина. Подготовките во областа на стандардизација, акредитација, оцена на сообразноста, метрологија, надзор на пазарот и заштита на потрошувачите се умерено напреднати. Потребни се понатамошни напори за донесување на законска рамка усогласена со хоризонталниот acquis и да продолжи транспонирањето на специфичниот acquis за производи. Од суштинско значење е зајакнувањето на институционалните капацитети и создавањето структури за координација помеѓу релевантните институции. Приоритет треба да се даде на правното усогласување и соодветното градење на капацитетите во согласност со потребите на пазарот. Големи чекори треба да се преземат за да се постигне целосно функционирање на единствениот економски простор, кој е приоритет на Европското партнерство. Иако Црна Гора има преземено првични чекори да го усогласи своето законодавство во согласност со принципот на слободно движење на стоки, повеќето елементи на acquis на ЕУ се уште не се воспоставени. Хоризонталните и процедуралните мерки, Стариот и Новиот приод на законодавството за производите се уште треба да бидат усогласени со легислативата на ЕУ. Основната поделба на функциите за стандардизација, акредитација и метрологија е воспоставена, но потребно е понатамошно спроведување на мерките. Потребни ќе бидат големи напори за усогласување со acquis. Црна Гора треба да го зајакне својот институционален и административен капацитет, да ја подобри соработката помеѓу релевантните државни институции и да ја усогласи хоризонталната правна рамка со законодавството на ЕУ. Србија презеде суштински чекори за да го усогласи своето хоризонтално законодавство и административна поставеност во согласност со принципот на слободно движење на стоки. Нови закони се усвоени за акредитација, стандардизација и метрологија, за општа безбедност на производите и за техничките барања за производите и оцена на сообразноста. Србија има воспоставено административна структура неопходна за спроведување на законодавството на ЕУ во рамките на поглавјето за слободното движење на стоки. Функциите на стандардизација, акредитација и метрологија се одделени. Овие мерки доведоа српското законодавство да биде значително поблиску до европското. Сепак, потребни ќе бидат одржливи напори кон усогласување со законодавството на ЕУ. Главните елементи на acquis на ЕУ се уште не се воспоставени. Стариот и Новиот приод на законодавството за производите сè уште треба да се усогласи со законодавството на ЕУ. Административниот капацитет и координацијата треба да се зајакнат. 91

93 Приближувањето на Косово* со законодавството на ЕУ во областа на слободно движење на стоки е ограничено. Потребна е подобра координација и стратегија за процесот на усогласување со целокупното европското законодавство за слободно движење на стоки. Потребен е понатамошен напредок во приближувањето на специфичното законодавство за производи. Административниот капацитет за приближување на законодавството, спроведувањето и примената се несоодветни. Соодветни човечки ресурси треба да бидат посветени за заокружување на правната рамка и за спроведување на постоечките одредби. Значителни напори се уште се потребни во оваа област Јавни набавки - Поглавје 5 Acquis на ЕУ за јавни набавки се темели врз основа на општите принципи кои произлегуваат од Договорот и од јуриспруденцијата на Европскиот суд на правдата, како што се (1) транспарентност, (2) еднаков третман, (3) слободна конкуренција и (4) недискриминација. Специфичните правила на ЕУ се применуваат за координација на доделувањето на договори за работи, услуги и снабдување, за вообичаените договорни страни и за посебни сектори. Исто така, acquis одредува правила за постапките на ревизија и за постоење на правни лекови. Потребни се специјализирани тела за имплементација (усогласувањето со директивите за јавни набавки претпоставува постоење соодветни капацитети за имплементација). Спогодбата за стабилизација и асоцијација (ССА) пропишува дека најдоцна пет години од денот на влегувањето во сила, ЕУ компаниите кои не се основани во земјите на Западен Балкан мора да добијат пристап до постапките за доделување договори во Србија под услови кои не се понеповолни од оние на компаниите од земјите на Западен Балкан. Табела 4.19: Поглавје 5: Јавни набавки 1. Постигнато ниво на хармонизација со ЕУ/апроксимација на националното законодавство Земјата има капацитет да ги исполни обврските од acquis на среден рок Дополнителни напори се потребни за усогласување со ЕУ acquis и ефикасно да се имплементира на среден рок Значителни и непрекинати напори се потребни за усогласување со ЕУ acquis и ефикасно да се имплементира на среден рок 2. Клучни закони поврзани со јавните набавки Целосно хармонизирани Во најголем дел хармонизирани Делумно хармонизирани Почетна фаза на хармонизација/хармонизацијата е иницирана 3. Институционален и административен капацитет потребен за имплементација на ЕУ acquis во областа на јавните набавки Во најголем дел функционален Потребно е да се зајакне Потребно е значително да се зајакне Несоодветен (не е воспоставен) Албанија БиХ Maкедонија Црна Гора Србија Koсово* 92

94 Во сите земји од Западен Балкан (со исклучок на БиХ, која заостанува зад нив) потребни се дополнителни напори за усогласување со законодавството на ЕУ и негово ефикасно спроведување на среден рок. Клучните закони кои се однесуваат на јавните набавки се делумно усогласени во повеќето земји од регионот. Сепак, институционалните и административните капацитети потребни за спроведување на acquis во областа на јавните набавки треба значително да се зајакнат (види повеќе во ЕУ извештаите за напредокот на земјите од Западен Балкан). Албанија. Иако законодавната и институционалната рамка обезбедува добра основа за развој на ефикасен систем на јавни набавки во согласност со правилата на ЕУ, законската рамка за јавни набавки и концесии не е целосно во согласност со acquis. Потребни се напори во однос на зајакнување на институционалната рамка и јасно дефинирање и разграничување на надлежностите на сите институции за јавни набавки со цел да се избегне преклопување на надлежности и да се регулираат преостанатите делови во системот што не се уредени. Досега не е воведен сеопфатен систем на административно следење и контрола на примената на правилата за јавни набавки и договори (ЕУ Аналитички извештај 2010 година и Извештајот за напредокот 2011 година). Босна и Херцеговина. Подготовките во областа на јавните набавки и понатаму се во рана фаза. Новиот Закон за јавни набавки со кој целосно ќе биде инкорпориран acquis останува да се донесе. Механизмот за координација и соработка помеѓу релевантните институции бара значително подобрување. Механизмот за координација и административните капацитети на главните засегнати страни треба да се зајакнат за подобрување на кохерентноста на политиката за јавни набавки и намалување на корупцијата. Македонија. Подготовките во областа на јавните набавки се добро напреднати. Законодавството за концесии и јавно-приватно партнерство сè уште останува да се усогласи со acquis. Постапките за набавки се потранспарентни и спроведувањето беше засилено, но административниот капацитет на договорните органи се уште е слаб. Правната рамка за примена на правни лекови е подобрена. Административниот капацитет во областа на правните лекови и концесиите останува слаб. Црна Гора. Добар напредок може да се забележи во областа на јавните набавки, а општите принципи во областа на јавните набавки во внатрешниот пазар се главно транспонирани во законодавството Црна Гора. Сепак, дополнителни чекори се уште треба да се преземат во насока во усогласување со acquis и усвојување на релевантното законодавство за спроведување. Административниот капацитет е зајакнат и транспарентноста на постапките е малку подобрена. Воспоставени се услови за спречување и борба против корупцијата во јавните набавки. Сепак, целокупната институционална поставеност за јавни набавки, со голем број договорни органи, предизвикува загриженост во врска со капацитетот целосно да се имплементира законодавството за набавка и тендерската постапка и да се обезбеди соодветно следење на договорите. Законодавството на Србија за јавни набавки е делумно усогласено со законодавството на ЕУ. Постојат недостатоци во законската рамка, вклучувајќи и недостиг на соодветна регулаторна рамка за концесии и јавно-приватно партнерство. Административниот капацитет на сите клучни институции кои се дел од системот на јавни набавки треба значително да се зајакне. Треба да се воспостават механизми за координација помеѓу главните засегнати страни, вклучително и 93

95 антикорупција, ревизија и судски институции, особено во поглед на намалување на корупцијата во јавните набавки. Стратегија за унапредување на системот на јавните набавки во Србија беше усвоена во септември 2011 година. Косово*. Законот за јавни набавки е речиси целосно усогласен со директивите на ЕУ и сите подзаконски акти се во сила од март 2012 година. Институционалната поставеност се состои од Регулаторната комисија за јавни набавки одговорна за целокупниот развој, работење и супервизија на системот на јавните набавки, вклучувајќи и мониторинг на употребата на постапката со преговарање, избраните критериуми за квалификација и валидноста на потишаните договори. Телото за ревизија на набавките е независно административно тело надлежно за постапките по жалби. Централната агенција за набавки е насочена кон набавки на централно ниво. За да ги исполни своите обврски според ССА, Косово* треба да стави повеќе акцент на обезбедувањето усогласеност, особено што се однесува до Агенцијата за набавки. Интегритетот и транспарентноста на процесот треба да се зголеми. Потребни се дополнителни напори за да се осигура дека корупцијата и случаите на измами успешно се решаваат и гонат. Корупција во областа на набавките треба да се реши. Професионалноста на службениците за набавки треба дополнително да се подобри со повеќе акцент на високо-квалитетни обуки. (Европска комисија, 2012f) Право на трговски друштва - Поглавје 6 Европското аcquis во областа на трговските друштва вклучува правила за (1) создавање, (2) регистрација, (3) спојување и (4) поделба на трговските друштва. Во областа на финансиските извештаи, acquis одредува правила за доставување на годишни и завршни сметки, вклучувајќи ги и поедноставените правила за мали и средни претпријатија. Примената на Меѓународните сметководствени стандарди е задолжителна за некои субјекти од јавен интерес. Аcquis предвидува правила за одобрување, професионален интегритет и независност на задолжителните ревизии. 94

96 Табела 4.20: Поглавје 6: Право на трговски друштва Албанија БиХ Maкедонија Црна Гора Србија Koсово* 1. Постигнато ниво на хармонизација со ЕУ/апроксимација на националното законодавство Земјата има капацитет да ги исполни обврските од acquisна среден рок Дополнителни напори се потребни за усогласување со ЕУ acquis и ефикасно да се имплементира на среден рок Значителни и непрекинати напори се потребни за усогласување со ЕУ acquis и ефикасно да се имплементира на среден рок 2. Клучни закони поврзани со правото на трговски друштва Во најголем дел хармонизирани Делумно хармонизирани Почетна фаза на хармонизација 3. Институционален и административен капацитет потребен за имплементација на ЕУ acquis во областа на правото на трговски друштва Во најголем дел функционален Потребно е да се зајакне Потребно е значително да се зајакне Несоодветен (не е воспоставен) Македонија и Србија постигнаа највисоко ниво на ЕУ хармонизација/ усогласување на нивното национално законодавство. Двете земји имаат капацитет да се усогласат со барањата на acquis на среден рок. Понатамошно усогласување со aquis е потребно во Црна Гора, Албанија и Босна и Херцеговина. Сепак, потребно е да се воспостави тело за независна ревизија и поврзан систем за контрола на квалитетот, заедно со систем на истраги и казни. Косово* е во рана фаза на усогласување со европските стандарди во областа на правото на трговски друштва, а административниот капацитет треба значително да се зајакне. Во Албанија, законодавството за корпоративно сметководство и задолжителни ревизии е во голема мера усогласено со acquis. Сепак, потребно е понатамошно усогласување во областа на правото на трговски друштва, вклучувајќи усвојување на кодексот за корпоративно управување. Капацитетот на Националниот сметководствен совет и оперативната независност на Одборот за јавен надзор за ревизорската професија се уште е релативно слаб. Националните сметководствени стандарди се развиени во согласност со закон и со меѓународните сметководствени стандарди. Босна и Херцеговина постигна ограничен напредок во областа на правото на трговски друштва. Законите на ентитетите за трговски друштва се делумно во согласност со acquis и до одреден степен се усогласени едни со други. Законодавството за корпоративно сметководство и ревизија е во голема мера усогласено со acquis и речиси целосно е усогласено меѓу ентитетите. Подобрена е координацијата меѓу ентитетите во нивната законодавна активност. Македонија направи добар напредок во областа на правото на трговски друштва. Законот за трговски друштва беше изменет со цел понатамошно усогласување со acquis. Воспоставен 95

97 е систем за контрола на квалитетот и тело за јавен надзор. Законската рамка во областа на ревизијата останува само делумно усогласена со acquis. Што се однесува до правото на трговски друштва, законот на Црна Гора во голема мера е во согласност со правото на ЕУ, но постојат одредени разлики што треба да се надминат. Во јули 2011 година Собранието ги усвои измените на Законот за трговски друштва, кој има за цел да ги усогласи условите за издавање податоци за деловни субјекти и за основите за престанок на нивно постоење. Во март 2011 година парламентот го усвои Законот за преземање на акционерските друштва, кој е речиси целосно усогласен со директивата за понуди запреземање. Во повеќето области правото на трговски друштва на Црна Гора е усогласено со законодавството на ЕУ. Измените и дополнувањата на Законот за сметководство и ревизија се во вистинската насока. Сепак, потребно е да се воспостави силно независно контролно тело на ревизори и поврзан систем за контрола на квалитетот, заедно со систем на истраги и казни. Новиот српски Закон за трговски друштва од 2011 година е во согласност со законодавството на ЕУ. Законодавството на Србија за започнување бизнис е во голема мера усогласено со законодавството на ЕУ. Српските правила за корпоративно сметководство и ревизија се во голема мера усогласени со правилата на ЕУ и меѓународните стандарди. Сепак, општо земено, остануваа некои предизвици за ефикасно спроведување и извршување на законодавството, особено во однос на (1) независен јавен надзор, (2) осигурување на квалитетот и (3) истраги. Напредокот во оваа област треба да ја подобри корпоративната култура и понатаму да го развие системот на корпоративно управување. Усогласувањето со европските стандарди во областа на правото на трговски друштва на Косово*, вклучувајќи сметководство, ревизија и корпоративно управување е ограничено (Европска комисија, 2012f). Законот за деловни субјекти донесен во јуни 2011 година, ја приближи правната рамка до стандардите на ЕУ, ги зајакна одредбите за избегнување судир на интереси и ги уреди барањата во однос на надворешните ревизии на компаниите. Законот за сметководство и ревизија се спроведува Политика на конкуренција - Поглавје 8 Законодавството на ЕУ за конкуренција покрива (1) антимонополска политика, (2) спојување и (3) политика на државна помош. Тоа вклучува правила и постапки (1) за борба против анти-конкурентско однесување од страна на компании (рестриктивни договори помеѓу претпријатијата и злоупотреба на доминантна позиција на пазарот), (2) за анализа на спојувањата помеѓу претпријатијата и (3) за спречување властите да доделуваат државна помош која ја нарушува конкуренцијата на внатрешниот пазар. Правилата за конкуренција се директно применливи во ЕУ, а земјите-членки мора целосно да соработуваат со Комисијата за ниво спроведување. Времената спогодба, а потоа и Спогодбата за стабилизација и асоцијација, содржи одредби што се споредбени со ЕУ acquis за конкуренција, кои опфаќаат (1) анти-конкурентни договори, (2) злоупотреба на доминантната позиција на пазарот и (3) државна помош. Покрај тоа, тие вклучуваат специјални правила кои важат за јавни претпријатија и претпријатија со посебни и ексклузивни права и забрануваат квантитативни ограничувања на увозот од ЕУ во земјите од Западен Балкан. Договорите бараат оперативно независни органи да вршат контрола врз примената на правилата за конкуренција во земјите од Западен Балкан. 96

98 Табела 4.21: Поглавје 8: Политика на конкуренција Албанија БиХ Maкедонија Црна Гора Србија Koсово* 1. Постигнато ниво на хармонизација со ЕУ/апроксимација на националното законодавство Земјата има капацитет да ги исполни обврските од acquis на среден рок Дополнителни напори се потребни за усогласување со ЕУ acquis и ефикасно да се имплементира на среден рок Значителни и непрекинати напори се потребни за усогласување со ЕУ acquis и ефикасно да се имплементира на среден рок 2. Клучни закони поврзани со политиката на конкуренција Целосно хармонизирани Во најголем дел хармонизирани Делумно хармонизирани Почетна фаза на хармонизација 3. Институционален и административен капацитет потребен за имплементација на ЕУ acquis во областа на политиката на конкуренција Во најголем дел функционален Потребно е да се зајакне Потребно е значително да се зајакне Несоодветен Сите земји од Западен Балкан имаат воспоставено правна и институционалната рамка во областа на конкуренцијата, но неопходни се дополнителни напори за зголемување на административниот капацитет на институциите. Правна рамка за конкуренција во голема мера e заснована на правилата на ЕУ во повеќето земји, со исклучок на Косово*. Сепак, потребен е напредок кон либерализација на пазарот во одредени економски сектори. Потребен е дополнителен напредок во заштитата на оперативната независност на органот за државна помош и зголемување на доследната примена на евиденцијата на органот за конкуренција во сите земји од регионот Финансиски услуги - Поглавје 9 Главните цели на ЕУ acquis за финансиски услуги се да се обезбеди финансиска стабилност, финансиската стабилност на компании кои работат во финансискиот сектор и соодветна заштита на потрошувачите, инвеститорите и сопствениците. Целта е да се изгради доверба во финансиските пазари и да се обезбеди еднакво ниво на делување. ЕУ acquis за финансиски услуги вклучува правила за одобрување, работење и супервизија на финансиските институции во областа банкарство, осигурување, дополнителни пензии, услуги за инвестиции и хартии од вредност и финансиска пазарна инфраструктура. Финансиските институции можат да работат ширум ЕУ, во согласност со принципот на еден пасош и контрола на домашната земја или преку основање филијали или преку обезбедување прекугранични услуги. Спогодбата за стабилизација и асоцијација предвидува постепено воспоставување на финансиски услуги. 97

99 Табела 4.22: Поглавје 9: Финансиски услуги 1. Постигнато ниво на хармонизација со ЕУ/апроксимација на националното законодавство Земјата има капацитет да ги исполни обврските од acquis на среден рок Дополнителни напори се потребни за усогласување со ЕУ acquis и ефикасно да се имплементира на среден рок Значителни и непрекинати напори се потребни за усогласување со ЕУ acquis и ефикасно да се имплементира на среден рок 2. Клучни закони поврзани со финансиските услуги Во најголем дел хармонизирани Албанија БиХ Maкедонија Црна Гора Србија Koсово* Делумно хармонизирани Почетна фаза на хармонизација 3. Институционален и административен капацитет потребен за имплементација на ЕУ acquis во областа нафинансиските услуги Во најголем дел функционален Потребно е да се зајакне Потребно е значително да се зајакне Несоодветен (не е воспоставен) Земјите од Западен Балкан постигнаа напредок во усогласување на законодавството со acquis во областа на банкарството. Меѓутоа, потребно е усогласување на законодавството во областа на осигурувањето и професионалните пензиски фондови, финансиската инфраструктура, пазарот на хартии од вредност и инвестициските услуги. Понатамошни напори се потребни за усогласување со инфраструктурата на финансиските пазари на ЕУ, а значителни и постојани напори се потребни во врска со пазарот на хартии од вредност. Албанија постигна напредок во усогласувањето на законодавството со acquis во областа на банките, финансиските конгломерати, осигурувањето и професионалните пензии. Сепак, останува недоволен административниот капацитет во небанкарскиот финансиски сектор за спроведување надзор на пазарот и соодветно спроведување на законодавството. Потребни се дополнителни напори во однос на пазарот на хартии од вредност. Законодавството за инвестициски услуги и инфраструктура е во рана фаза. Босна и Херцеговина постигна одреден напредок во областа на финансиските услуги. Република Српска го измени Законот за банкарска агенција за проширување на регулаторните/ супервизорски функции на Агенцијата и воспостави Народен правобранител за финансиски услуги. Во двата ентитета беа усвоени подзаконски акти со кои се уредуваат кредитите, оперативните и пазарните ризици и нови табели на сметки за финансиските институции. Агенциите за супервизија на банките на ентитетите ги продолжија привремените мерки за отплата на заем за уште една година. Постигнат е мал напредок кон создавање на единствен економски простор за осигурителни услуги. Законот за Агенцијата за осигурување на Босна 98

100 и Херцеговина останува да биде изменет за да се зајакнат регулаторните овластувања на Агенцијата. Регулаторното тело и надзорот остануваат непотполни. Учесниците во пазарот на хартии од вредност со седиште во еден ентитет можат да работи во друг ентитет само по добивање на дозвола. Усогласувањето на Македонија со acquis во областа на финансиските услуги е на вистинскиот пат. Постигнат е целокупно добар напредок во областа на банкарството, осигурувањето, пазарот на хартии од вредност и инвестициските услуги. Законите за фонд за гаранција на депозити и за рекламирање од далечина на финансиски услуги беа усвоени, Базел II договорот за супервизија базирана на ризици постепено се применува и напредува подготовката на преостанатите закони од областа на банките и финансиските конгломерати. Агенцијата за супервизија на осигурувањето започна со спроведување on-site и off-site супервизии. Донесена е нова легислатива која регулира други финансиски услуги, како што се лизинг и небанкарски финансиски институции и беа преземени чекори за да се направи разлика помеѓу надлежностите на Централната банка и на Комисијата за хартии од вредност во областа на лиценцирањето и надзорот на трговијата со хартии од вредност. Постои нерамномерен напредок во областа на финансиските услуги во Црна Гора. Воведени беа елементи на барањата од Базел II и зајакната е соработка помеѓу трите регулаторните институции. Меѓутоа, останува да се постигне усогласување на законодавството во областа на осигурувањето и професионалните пензиски фондови, финансиската инфраструктура, пазарот на хартии од вредност и инвестициските услуги. И покрај некои подобрувања во обука на персоналот, потребно е понатамошно зајакнување на административниот капацитет на Централната банка и Агенцијата за супервизија на осигурувањето. Законодавството за финансиски услуги во Србија во голема мера ги опфаќа барањата на acquis на ЕУ. Србија во моментов е во фаза на спроведување на Базел I и се движи кон усогласување со Базел II. Народната банка на Србија ја врши својата улога на надзор на задоволителен начин. Понатамошни напори ќе треба да се направат за да се усогласи со Солвентност II директивата и регулативите на ЕУ за инфраструктура на финансиските пазари. Потребно е усогласување на законодавството во областа на пазарот со хартии од вредност, а новоименуваната Комисијата за хартии од вредност треба да се сигури дека правилно ги извршува своите супервизорски функции. Косово* постигна одреден напредок во областа на финансиските услуги. Законот за осигурување на депозитите создаде правна основа за основање на Фондот за осигурување на депозити на Косово*. Во април 2012 година, беше усвоен нов Закон за банки, институции за микрофинансирање и небанкарски финансиски институции. Тој ги подобрува стандардите на управување, воведува построги ограничувања за кредитирање на банкарски поврзани страни и овозможува консолидирана супервизија за банкарски групи. Покрај тоа, законот ја зајакнува постојната рамка за банкарски решенија. Ова вклучува воспоставување рамка со која се овластува Централната банка да ја преземе контролата на една банка пред таа да стане инсолвентна. Законот, исто така обезбедува јасна правна рамка за надзор на микрофинансирањето и на не-банкарските финансиски институции (Европската комисија, 2012f). Проценката на регулаторниот и надзорниот систем доведе до промена на CAMEL пристапот (адекватност на капиталот, квалитет на имотот, менаџмент, приходи и ликвидност) во пристап на супервизија базирана на ризици. Централната банка има капацитет да спроведе 99

101 ефективна супервизија на финансискиот сектор. Остварен е одреден напредок во областа на осигурувањето. Собранието донесе закон за задолжително осигурување од трета страна, со кој се воспоставува национално биро за осигурување и фонд во кој треба да придонесат осигурителните компании. Понатамошни чекори се преземени за да се развие пазарот на капитал Земјоделство и рурален развој - Поглавје 11 Законодавството на ЕУ за земјоделство и рурален развој опфаќа голем број на обврзувачки правила, од кои повеќето се директно применливи. Правилната примена на овие правила и нивното ефикасно спроведување и контрола од страна на ефикасната јавна администрација се суштински за функционирањето на заедничката земјоделска политика (ЗЗП). Спроведувањето на ЗЗП наложува воспоставување на управување и квалитет какви што се платежната агенција и интегрираниот административен и контролен систем (ИАКС), како и соодветен капацитет за спроведување на мерките за рурален развој. Земјите-членки треба да бидат способни да го применуваат законодавството на ЕУ за директна поддршка на земјоделството и да применат организација на единствен пазар за различни земјоделски производи. Табела 4.23: Поглавје 11: Земјоделство и рурален развој Албанија БиХ Maкедонија Црна Гора Србија Koсово* 1. Постигнато ниво на ЕУ хармонизација на националното законодавство Земјата има капацитет да ги исполни обврските од acquis на среден рок Дополнителни напори се потребни за усогласување со ЕУ acquis и ефикас но да се имплементира на среден рок Значителни и непрекинати напори се потребни за усогласување со ЕУ acquis и ефикасно да се имплементира на среден рок 2. Клучни закони поврзани со земјоделството и руралниот развој Целосно хармонизирани Во најголем дел хармонизирани Делумно хармонизирани Почетна фаза на хармонизација 3. Институционален и административен капацитет потребен за имплементација на ЕУ acquis во областа наземјоделството и руралниот развој Во најголем дел функционален Потребно е да се зајакне Потребно е значително да се зајакне Несоодветен Генерално, во областа на земјоделството и руралниот развој, усогласувањето со acquis во земјите од Западен Балкан останува во почетна фаза. Само во Македонија постигнат е хоризонтален напредок, додека во другите земји постигнат е мал напредок. Исто така, има мал напредок во областа на безбедноста на храната. Во областа на земјоделството и руралниот 100

102 развој потребно е прилагодување на земјоделската политика во земјите од Западен Балкан кон сопирање на мерките за поддршка. Значително внимание мора да се посвети на зајакнување на административниот капацитет со цел да се справи со организацијата на заедничкиот пазарот и активностите за рурален развој Енергетика - Поглавје 15 Целите на енергетската политика на ЕУ вклучуваат подобрување на конкурентноста, безбедноста на снабдувањето со енергија и заштита на животната средина. Европското аcquis за енергетика се состои од правила и политики, особено во однос на конкуренцијата и државната помош (вклучувајќи го и секторот на јаглен), внатрешниот енергетски пазар (отворање на пазари на електрична енергија и гас, промоција на обновливите извори на енергија), енергетска ефикасност, нуклеарна енергија и нуклеарната безбедност и заштита од радијација. Целите на европската енергетска политика се да се подобри конкурентноста и да се обезбеди сигурност на снабдувањето, истовремено заштитувајќи ја животната средина и справувајќи се против климатските промени. Европското аcquis за енергетика се состои од правила и политики кои опфаќаат (1) конкуренција и државна помош, (2) внатрешен енергетски пазар (отворање пазари на електрична енергија и гас), (3) промовирање на обновливи извори на енергија, (4) енергетска ефикасност, (5) управување со кризи и обврски за обезбедување резерви на нафта, (6) нуклеарна енергија, нуклеарната безбедност и заштита од радијација. Табела 4.24: Поглавје 15: Енергетика Албанија БиХ Maкедонија Црна Гора Србија Koсово* 1. Постигнато ниво на ЕУ хармонизација на националното законодавство Земјата има капацитет да ги исполни обврските од acquis на среден рок Дополнителни напори се потребни за усогласување со ЕУ acquis и ефикасно да се имплементира на среден рок Значителни и непрекинати напори се потребни за усогласување со ЕУ acquis и ефикасно да се имплементира на среден рок 2. Клучни закони поврзани со енергетиката Целосно хармонизирани Во најголем дел хармонизирани Делумно хармонизирани Почетна фаза на хармонизација 3. Институционален и административен капацитет потребен за имплементација на ЕУ acquis во областа на енергетиката Во најголем дел функционален Потребно е да се зајакне Потребно е значително да се зајакне Несоодветен 101

103 Постигнат е многу ограничен напредок во енергетскиот сектор. Треба да се воспостави ефективно функционирање на пазарот на електрична енергија и да се обезбедат услови за конкуренција во сите земји од Западен Балкан. Потребни се понатамошни напори за подобрување на енергетската ефикасност во сите релевантни сектори, вклучувајќи воспоставување механизми за мониторинг, како и подобрување на употребата на обновливите извори на енергија во сите сектори. Покрај тоа, земјите од Западен Балкан треба да обезбедат ефикасно спроведување и извршување на барањата од Договорот за енергетска заедница. Во Албанија, напредокот во енергетскиот сектор е многу ограничен. Законот за енергетскиот сектор не е во согласност со acquis. Реформата на пазарот во секторот на електрична енергија се уште не е ефикасно постигната и потребни се понатамошни напори со цел да се обезбеди економска остварливост. Потребни се понатамошни напори во областа на обновливите извори на енергија, како и за јакнење на капацитетите и институционална независност на регулаторните органи за електрична енергија, гас и заштита од радијација. Подготовките во областа на енергетиката се во рана фаза во Босна и Херцеговина. Потребни се понатамошни напори за земјата да ги исполни условите од Договорот за енергетска заедница, да ја подобри сигурноста на снабдувањето и да воспостави функционална компанија за пренос и интегриран енергетски пазар. Недстигот на соработка и координација меѓу ентитетите го попречува развојот на целосно функционален енергетски пазар и подобрувањето на безбедноста во снабдувањето. Во Босна и Херцеговина недостига целосно функционална компанија за пренос и земјата се уште е во рана фаза на имплементирање на acquis за внатрешниот гас и електрична енергија. Од суштинско значење останува развојот на сеопфатна енергетска стратегија, вклучувајќи унапредување на енергетската ефикасност и обновливите извори на енергија. Во Македонија беше донесен нов сеопфатен Закон за енергетика, усогласен со обврските кои произлегуваат од Договорот за енергетска заедница. Новиот закон предвидува целосно отворање на пазарот на електрична енергија на сите потрошувачи што не се домаќинства и ги зајакна надлежностите и независноста на Регулаторната комисија за енергетика (РКЕ). Сепак, се уште треба да се воспостави ефикасно функционирање на пазарот на електрична енергија и да се осигурат условите за конкуренција. Енергетската ефикасност во земјата и потенцијалот на обновливите извори на енергија се уште не се соодветно искористени, а финансиската независност на Дирекцијата за радијациона сигурност се уште не е обезбедена. Во Црна Гора, новиот Закон за енергетика е донесен во 2010 година, но останува да се донесат прописите за негова имплементација. Постигнат е мал напредок во областа на внатрешниот енергетски пазар. Регулаторната агенција за енергетика исполни некои од предусловите за воспоставување на функционален енергетски пазар. Енергетскиот сектор во Србија се карактеризира со недостиг на конкурентен пазар и ниско ниво на ефикасност. Новиот Закон за енергетика претставува значителен чекор кон целосна транспозиција на клучните одредби на ЕУ во областа на електричната енергија и гас, но, од суштинско значење ќе биде усвојувањето на релевантните подзаконски прописи, придружено со соодветно спроведување. Особено внимание треба да се посвети на вистинското отворање на пазарот на електрична енергија, реформите во секторот за гас, зголемувањето на задолжителните резерви на нафта, исполнување на целите за подобрување на енергетската 102

104 ефикасност и промоција на обновливите извори на енергија во производството на електрична енергија, транспорт, греење и ладење. Србија ќе треба да го зајакне својот административен капацитет за да се обезбеди ефикасно спроведување и извршување на законските обврски во енергетскиот сектор. Посебно внимание треба да се посвети на ефективната независност на регулаторните тела. Косово*: Одреден напредок е постигнат во правното усогласување на Законот за енергетика (2010 година) и Законот за електрична енергија (2010 година) и за спроведување на Договорот за енергетска заедница. Во текот на изминатите три години, Косово* има воспоставено институции неопходни за спроведување на acquis во оваа област. Покрај министерствата одговорни во оваа област (Министерството за економски развој за областа енергетика, Министерството за животна средина и просторно планирање за нуклеарните прашања), Косово* има регулаторно тело (Регулаторната канцеларија за енергетика), а неодамна беше формирана Агенција за нуклеарна безбедност. Да ги исполни своите обврски според ССА, Косово* треба да продолжи со напорите да се заокружи правната рамка за спроведување на стандардите на ЕУ за енергетика и нуклеарната безбедност. Институциите кои работат во овој сектор треба да се зајакнат: Агенцијата за нуклеарна безбедност има недостиг од кадар, Регулаторната канцеларија за енергетика има потреба од соодветни ресурси да ги извршува своите обврски и Косово* треба да ја инструментализира Агенцијата за енергетска ефикасност и да создаде фонд за енергетска ефикасност (Европска комисија, 2012f) Царинска унија - поглавје 29 Acquis за царинската унија се состои речиси исклучително од законодавство кое е директно обврзувачко за сите земји-членки. Тоа ги вклучува Царинскиот законик на ЕУ и нејзините одредбите за спроведување, комбинираната номенклатура, заедничката царинска тарифа и одредбите за тарифирање, царински олеснувања и ослободувања и одредени тарифни квоти, како и други одредби што се однесуваат на царинска контрола на фалсификувани и пиратски стоки, прекурзори на дроги, извоз на културни добра, како и за взаемна административна помош во царинските работи и транзит. Земјите-членки мора да осигурат дека се воспоставени потребните капацитети за имплементација и спроведување, вклучувајќи и поврзување со релевантни ЕУ комјутеризирани царински системи. Царинските служби, исто така, мора да обезбедат соодветен капацитет за имплементирање и спроведување на специјалните правила утврдени во сродни области од acquis, како што се надворешната трговија. 103

105 Табела 4.25: Поглавје 29: Царинска унија Албанија БиХ Maкедонија Црна Гора Србија Koсово* 1. Постигнато ниво на ЕУ хармонизација на националното законодавство Земјата има капацитет да ги исполни обврските од acquis на среден рок Дополнителни напори се потребни за усогласување со ЕУ acquis и ефикасно да се имплементира на среден рок Значителни и непрекинати напори се потребни за усогласување со ЕУ acquis и ефикасно да се имплементира на среден рок 2. Клучни закони поврзани со царинската унија Целосно хармонизирани Во најголем дел хармонизирани Делумно хармонизирани Почетна фаза на хармонизација 3. Институционален и административен капацитет потребен за имплементација на ЕУ acquis во областа на царинската унија Во најголем дел функционални Потребно е да се зајакне Потребно е значително да се зајакне Несоодветен Може да се забележи позитивен развој во областа на царини во земјите од Западен Балкан. Постоеше континуирано подобрување на административниот капацитет на царинската управа за спроведување на законодавството и за справување со прекуграничниот криминал. Подготовките во областа на царинската унија се на добар пат. Косово* го укина ембаргото за српски стоки, а Србија и Босна и Херцеговина ги признаа косовските печати. Позитивен развој може да се забележи во усогласувањето на законодавството и административните капацитети во Албанија, особено во однос на оперативниот капацитет и ИТ. Албанија усвои царинска тарифа за 2011 година во согласност со обврските од Спогодбата за стабилизација и асоцијација и со промените во Комбинираната номенклатура на ЕУ. Подготовките за пристапување кон Конвенцијата за хармонизираниот систем се во тек. Сепак, Царинскиот закон и одредбите за спроведување се уште не се во согласност со законодавството на ЕУ. Потребни се понатамошни напори за усогласување со ЕУ, вклучително за вреднување и користење на поедноставени постапки и олеснување на трговијата. Капацитетот за спроведување и управување на човечки ресурси останува недоволен, а ИТ системите не се целосно компатибилни со барањата на ЕУ. Воспоставени беа два нови директорати: за долгови и шверц и за внатрешни истраги и борба против корупцијата. Босна и Херцеговина постигна добар, но нерамномерен напредок во областа на царината. Царинската тарифа е целосно усогласена со Комбинираната номенклатура на ЕУ од 2011 година. Значителни напори се потребни за да се усогласи законодавството поблиску со acquis и 104

106 да се обезбеди ефективна имплементација на законодавството и Времената спогодба. Останува да се договори Законот за царината за спроведување на правата од интелектуална сопственост. Слободните зони остануваат да бидат усогласени со acquis. Македонија направи добар напредок во областа на царинската унија, на царинското законодавство и на административните и оперативните капацитети. Царинското законодавство е добро усогласено со acquis. Имаше континуирано подобрување на административниот капацитет на царинската управа за спроведување на законодавството и за справување со прекуграничниот криминал. Подготовките во областа на царинската унија се на добар пат. Црна Гора постигна одреден напредок во царинското законодавство, особено преку изедначување на комбинираната номенклатура со Комбинираната номенклатура на ЕУ и укинување на сите административни царински давачки кои не беа во согласност со Спогодбата за стабилизација и асоцијација и со acquis. Во областа на административниот и оперативниот капацитет, Црна Гора треба да ја зајакне имплементацијата на постојните постапки и методи на работа. Царинското законодавство во Србија е речиси целосно усогласено со законодавството на ЕУ. Царинскиот закон усвоен во март 2010 година е во основа усогласен со Царинскиот законик на ЕУ. Во јануари 2011 година, релевантните подзаконски акти влегоа во сила. Обврските кои произлегуваат од Времената спогодба се добро исполнети. Административниот и оперативниот капацитет на српската Царинска управа е добар. Таа има соодветни административните структури и соодветни ресурси за спроведување и извршување на царинското законодавство и осигурува процедурите и работните методи да се имплементираат ефективно. Меѓутоа, со цел да биде во можност да одговори на идните предизвици, Царинската управа ќе треба да се зајакне, особено за зголемување на пост-царинските контроли врз основа на анализа на ризикот, да ја прошири употребата на поедноставени постапки за сигурните економски оператори, да ја засили употребата на системот на управување со гаранции и да го надгради меѓусебното поврзување и интероперабилноста со ИТ системите на ЕУ. Царинското законодавство на Косово* е главно во согласност со Царинскиот законик на ЕУ и царинската администрација има доволен капацитет. Царинската служба ги усвои измените на упатството за дисциплински постапки со цел да се спротивстави на тврдењата за непрофесионално однесување на царинските службеници. Во рамките на дијалогот Белград / Приштина, постигнат е договор за царинските печати. Да ги исполни своите обврски според ССА, потребно е натамошното реформирање и модернизирање на Царината на Косово*. Објектите на некои гранични премини (BCP) треба да се подобрат. Исто така, постои потреба од дополнителна обука на персоналот и да се фокусира на градење на капацитетите во олеснувањето на трговијата, царинска соработка, царинската проценка и спроведување на правата на интелектуална сопственост (Европска комисија, 2012f) Надворешни односи - поглавје 30 Европското аcquis во оваа област се состои од непосредно обврзувачко законодавство на ЕУ кое не бара транспонирање во националното законодавство. Ова законодавство на ЕУ произлегува од мултилатералните и билатералните трговски обврски на ЕУ, како и од големиот број автономни преференцијални трговски мерки. Во областа на хуманитарната помош и развојната 105

107 политика, земјите-членки треба да се усогласат со законодавството на ЕУ и меѓународните обврски и да обезбедат можности да учествуваат во развојната и хуманитарната политика на ЕУ. Земјите кандидати се бара постепено да ги усогласуваат своите политики кон трети земји и нивните позиции во рамките на меѓународните организации со политиките и ставовите усвоени од страна на Унијата и нејзините земји-членки. По пристапувањето, земјите од Западен Балкан ќе биде обврзани со заедничката трговска политика. Земјите од Западен Балкан ќе треба да ги применуваат сите договори за слободна трговија, Царинската унија и сите автономни (повластени и неповластени) трговски режими кои ЕУ ги дава на одредени земји кои не се членки на Унијата, вклучувајќи го Општиот систем за преференци (GSP). Земјите од Западен Балкан, исто така, ќе треба да ги раскинат сите постоечки повластени трговски спогодби со земји кои не се членки на ЕУ, а сите други спогодби, вклучувајќи ги и неповластените трговски спогодби, да ги усогласат со обврските што произлегуваат од членството во ЕУ. Покрај тоа, земјите од Западен Балкан ќе станат членки на Европската економска област (ЕЕА) и ќе треба да ги применуваат сите меѓународни трговски договори на ЕУ. Табела 4.26: Поглавје 30: Надворешни односи Албанија БиХ Maкедонија Црна Гора Србија Koсово* 1. Постигнато ниво на ЕУ хармонизација на националното законодавство Земјата има капацитет да ги исполни обврските од acquis на среден рок Дополнителни напори се потребни за усогласување со ЕУ acquis и ефикасно да се имплементира на среден рок Значителни и непрекинати напори се потребни за усогласување со ЕУ acquis и ефикасно да се имплементира на среден рок 2. Клучни закони поврзани со надворешните односи Целосно хармонизирани Во најголем дел хармонизирани Делумно хармонизирани Почетна фаза на хармонизација 3. Институционален и административен капацитет потребен за имплементација на ЕУ acquis во областа на надворешните односи Во најголем дел функционален Потребно е да се зајакне Потребно е значително да се зајакне Несоодветен Остварен е одреден напредок во усогласување со acquis во областа на заедничката трговска политика во земјите од Западен Балкан. Исто така, има напредок во спроведувањето на обврските на Светската трговска организација. Сепак, постои мал напредок во областа на развојната политика и хуманитарната помош во регионот. 106

108 Албанија постигна одреден напредок во усогласување со acquis во областа на заедничката трговска политика. Земјата генерално продолжи да се координира со Европската комисија и да се усогласува со политиките и позициите на ЕУ кон трети земји и со меѓународни организации, особено Светската трговска организација. Постигнат е добар напредок во спроведувањето на обврските на СТО. Нема напредок во областите на развојната политика и хуманитарната помош. Албанија ја координира својата позиција со ЕУ во СТО. Институционалниот капацитет во надворешните односи се уште не е доволен, но подготовките во оваа област се умерено напреднати. Босна и Херцеговина постигна одреден напредок во преговорите за пристапување кон СТО. Постигнат е ограничен напредок во областа на развојната политика. Напредокот во областа на хуманитарната помош е ограничен, а усвојувањето на Законот за државната помош на државно ниво е одложено. Македонија направи добар напредок во областа на заедничката трговска политика. Земјата продолжи постепено да ги намалува царините, во согласност со обврските спрема СТО. Сепак, постои мал напредок во областа на развојната политика и хуманитарната помош. Институционалниот капацитет на земјата сеуште не е доволно развиен за да може целосно да учествува во политиките на ЕУ во областа на развој и хуманитарна помош. Црна Гора постигна одреден напредок во областа на заедничката трговска политика. Во април 2012 година Црна Гора стана полноправна членка на Светската трговска организација (СТО). Координацијата на позициите во меѓународните организации со ЕУ е добра. Меѓутоа, потребна е понатошна свест за обврските на Црна Гора во оваа област, заедно со јакнење на институционалните и административните капацитети за мултилатерални трговски прашања, развојна политика и хуманитарна помош. Во Србија не постои законска регулатива за развојна политика и испраќање хуманитарна помош и не се воспоставени релевантните административни структури во оваа област. Србија се уште не е членка на Светската трговска организација (СТО), но преговорите за членство се во многу напредна фаза. Билатералните преговори се веќе завршени со повеќето СТО партнери, а напредок е постигнат и на мултилатерален план. Финализирањето на процесот ќе зависи од темпото на преостанатите билатерални преговори и понатамошните законодавни реформи. Косово* не е членка на СТО и не презема какви било формални чекори за да се приклучат на неа. Постигнат е ограничен напредок во областа на развојната политика и хуманитарната помош. 107

109

110 Глава 5 УЛОГАТА НА ПАРЛАМЕНТИТЕ ВО ПРОЦЕСOT НА РЕГУЛАТОРНАТА РЕФОРМА И ЕКОНОМСКИTЕ РЕФОРМИ 5.1. Парламентите и нивните функции Парламентот е национално законодавно тело што врши три основни функции: (1) претставничка функција, (2) законодавна функција, и (3) надзорна функција. Овие три функции на парламентот се тесно поврзани и не можат јасно да се разграничат една од друга. Претставничката функција е една од трите основни функции на парламентот во процесотна претставување на мислењата и интересите на граѓаните. Во демократските парламенти, пратениците се избираат од страна на граѓаните / избирачите кои ја претставуваат целата земја. Многу често пратеничките места се поделени по претеници кои се директно одговорни за одредена изборна единица во рамките на одредено географско, етничко, верско или друго групирање. Оваа близина до граѓаните е основата на претставничката функција на парламентот. Претставничката функција на парламентите се карактеризира по својата улога како место за изразување и расправаза прашања од локално и национално значење, како и пренесување на тие расправи во политиките. За пратениците, ефективното претставување подразбира ангажирање на своите избирачи во дијалог со цел да ги разберат нивните ставови и перспективи и да ги користат нивните овластувања (на пр. законодавната функција, учество во расправите, поставување прашања,итн) и да ги искажат нивните идеи. Законодавната функција претставува разгледување и донесување закони. Парламентот донесува закони разгледувајќи прашања од јавен интерес преку изработка на закони, изменување на закони и претворање на јавната политика во закон. Кога предлогот на закон ќе се достави во парламентот, неговото разгледување потоа поминува во неколку фази, што се разликуваат од земја до земја, но кои можат да се сумираат на следниот начин: Прво читање, фаза на разгледување од страна на комисиите, Второ читање, фаза на разгледување и Трето читање пред законот да биде донесен и доставен до претседателот на државата или суверенот за прогласување (Светска банка, 2007). Надзорната функција е еден од темелите на демократијата. Оваа функција значианализа и следење на работата на владата и претставува средство за одржување на извршната власт одговорна за своите постапки и за спроведување на политиката на ефективен начин. Преку надзорната функција може да се обезбеди рамнотежа на моќта помеѓу извршната и законодавната власт, бидејќи улогата на извршната и законодавната власт е да се дополнуваат една со друга: извршната власт мора да управува, додека законодавната власт ја потврдува својата клучна улога како претставник на народот, спроведувајќи надзор на извршната власт. (Светска банка, 2007). 109

111 Демократските парламенти имаат моќ да ја надгледуваат владата преку голем број на алатки и механизми, вклучувајќи (1) подложување на плановите, политиките и активностите на извршната власт на јавна расправа, (2) поставувајќи прашања до членовите на извршната власт, (3) проверка и избор на министри и други претставници на извршната власт. Затоа, надзорната функција на парламентот на работата на извршната власт станува една од неговите најважни функции. Надзорот, исто така,претставува активност што следи по донесувањето на законите. По учеството во донесување на законите, главната улога на законодавниот дом е да утврди дали законите ефективно се спроведуваат и дали, всушност, тие се однесуваат на проблемите како што било предвидено од страна на нивните предлагачи. Надзорот стана особено важенсо оглед на големата моќ на извршната власт (НДИ, 2000). Главните цели на парламентарниот надзор се: - Да се обезбеди транспарентност и отвореност на активностите на извршната властнасочувајќи го вниманието на активностите на владата преку обезбедување на простор во кој политиките и активностите на владата се дебатираат, проверуваат и се предмет на јавно мислење, - Да обезбедиизвршната власт да биде одговорна, преку надзор и испитување дали владините политики биле спроведени и дали тие го имаат посакуваниот ефект, - Да се обезбеди финансиска отчетност со одобрување и испитување на владините трошоци и - Да го обезбеди владеењето на правото преку следење на политиката и испитување на потенцијалните злоупотреби на власта, самовластие и нелегално или неуставно однесување од страна на владата. Практиката на парламентарните системи познава неколку начини / механизми за контрола на извршната власт (Орловиќ, 2006:5), вклучувајќи го правото на: пратениците да поставуваат прашања на министрите, премиерот и Владата (пратенички пашања); интерпелација; група претставници да бараат покренување парламентарна истрага во врска со работата на владата или некои министри; надзорна расправа, и пратениците да не го одобрат буџетот, што ќе доведе до губење на поддршката на Владата и нејзино паѓање. Пратениците во демократските земји низ целиот свет ги користат овие и други механизми со цел да се постигне подобра рамнотежа помеѓу законодавната и извршната власт, со што се зголемува нивното сопствено учество во процесите на контрола и донесување на политиките. Овие постојани напори бараат посветеност од законодавната и извршната власт, но и од страна на граѓанскиот сектор, медиумите и пошироката јавност (Алтернатива, 2010). Како тело на кое му е доверена надзорната функција на владата, парламентот е надлеженда обезбеди дека владата е целосно одговорна на граѓаните. Модерните демократии се карактеризираат со заедничко донесување одлуки од страна на законодавната и извршната власт. Постојат големи разлики помеѓу демократските системи во 110

112 врска со поделбата на политичката моќ. Демократијата драстично опаѓа кога извршната власт во голема мера доминира со законодавниот дом. Владата со законодавен дом на кој му недостита капацитет за ефикасно надгледување на извршната власт или влијание на политиката не може да се смета за демократска во модерна смисла. Законодавната власт е основна компонента на демократското управување. Потребата за силни законодавни тела се рефлектира во самото значење на демократијата: владеење на народот (НДИ, 2000). Активните законодавни тела се суштинска компонента на демократијата во 21 век. Иако органите на извршната власт можат да имаат одредени природни предности во креирањето напланот на политики, вклучувајќи подобар пристап до информации и ресурси, законодавните тела имаат легитимна и значајна улога во разгледување и донесување законска регулатива и вршење надзор на извршната власт. Иако оваа законодавна улога е универзално признаена и содржана во уставите на повеќето народи, таа е чест извор на тензии и несогласување меѓу законодавните и извршните власти во светот. Креирањето употреблива, взаемно договорена рамнотежа може да биде исклучително тешка задача. Релативната рамнотежа помеѓу законодавната и извршната власт во земјата постојано динамично се развива. Рамнотежата може да биде пореметена и може да се менува со смена на личности, политика, актуелни настани и јавното мислење кои влијаат на промена на политичката сцена. Многу нови демократии со наследено лидерство во извршната власт од врвот надолу се борат да утврдат соодветна рамнотежа на моќ помеѓу законодавната и извршната власт. Покрај тешкотиитенастанати поради моќната и вкоренета извршната власт, законодавната власт во овие ситуации често е несигурна за своите надлежности, без искуство и работејќи според нов, недоволно применет устав. Мисијата на парламентот не треба да биде ограничена на тесно толкување или разбирање на своите законски или уставни обврски (надзорна, законодавна и претставничка функција). Поширокиот пристап покажува дека овие основни функции се исто така развојни алатки кои им овозможуваат на парламентите да имаат клучна улога на силна, конструктивна и динамична демократска институција Парламентите во земјите од Западен Балкан Парламентите во земјите од Западен Балкан немаат долга демократска традиција, бидејќи земјите од овој регион се млади демократии чија политичка и економска трансформација од социјалистички во системи на слободна пазарна економија започна во раните 1990-ти. Сите парламенти во регионот се еднодомни, со исклучок на Парламентарното собрание на БиХ и на Парламентарното собрание на БиХ Федерација, кои се дводомни (Табела 5.1). Дводомнатаструктура на Парламентарното собрание на БиХ и Парламентарното собрание на БиХ Федерација, со Претставничкиот дом и Домот на народите, има улога да ги заштити интересите на трите конститутивни народи на Босна и Херцеговина. Иако Република Српска има еднодомен парламент, Советот на народите (основан во 2002 година) има улога на Дом на народите кој ги остварува своите уставни и законодавни овластувања, со цел заштита на виталните национални интереси на конститутивни народи. Советот на народите не учествува во постапката за донесување на законите, прописите или било кои други правни акти во Народното собрание на РС, туку ги контролира законите, прописите и правните акти претходно донесениод Народното собрание со цел да утврди дали усвоениот закон, пропис или друг правен акт е во спротивност со виталните национални интереси на конститутивните народи (Пенев, 2009 година). 111

113 Табела 5.1: Структура на парламентите во земјите од Западен Балкан Еднодомен Дводомен Албанија Босна и Херцеговина - Босна и Херцеговина државно ниво - Федерација на Босна и Херцеговина - Република Српска Македонија Црна Гора Србија Косово* Слично на парламентите во другите демократски држави, парламентите во земјите од Западен Балкан се национални законодавни тела кои вршат три основни функции: (1) претставничка функција, (2) законодавна функција и (3) надзорна функција. Законодавната функција игра најважна улога во парламентите на земјите од Западен Балкан, поради исклучително интензивната законодавна активност во земјите од овој регион, предизвикана од (1) промената на правните системи на земјите од Западен Балкан, која започна во раните 1990-ти со процесот на транзиција кон пазарна економија и (2) започнување на процесот на нивно пристапување кон ЕУ и усогласување на нивните правни системи со правото на ЕУ (Aquis), на почетокот на овој век. Законодавен процес во земјите од Западен Балкан. Постапката на донесување на законите во прламентот е слична во сите земји од Западен Балкан. Според нивните устави, право да предлагаат и подготвуваат закони имаат парламентот и владата, како и одреден број на гласачи. Во пракса, речиси сите законски предлози потекнуваат од владата. Случаите кога парламентите се предлагачи на законите се исклучоци. Откако предлогот на закон е поднесен до парламентот, задачата на парламентот во секоја од овие земји е да го донесе или измени. Разгледувањето на предлогот на закон во парламентот вклучува: (1) општ претрес на предлогот на законот и (2) разгледување на предлогот на закон во поединости. Општиот претрес се состои од расправа за: уставната основа, причините за донесување на законот, усогласеноста со законодавството на ЕУ, како и проценката на финансиските влијанија. Ако предлогот на закон биде прифатен при општиот претрес, предлог се разгледува во детали што опфаќа и разгледување наподнесените амандмани. Во сите земји од Западен Балкан, пред разгледување на пленарна седница, предлозите на закони се разгледуваат од матичното работно тело (комисија). Во сите земји од регионот, предлозите на закони се разгледуваат на пленарната седница откако биле разгледани од страна на парламентарните комисии. Општиот претрес на пленарна седница е задолжителен за парламентите во Албанија, Македонија, Србија, Босна и Херцеговина и Косово*, додека во Црна Гора тој се одржува само во случај кога одреден број на пратеници бара општ претрес да се одржи на пленарна седница. Ако предлогот на закон биде прифатен во начела, предлог се разгледува во детали, што вклучува и разгледување на евентуално поднесените амандмани (Пенев, 2009: 21). Интензивната законодавна активност, особено во текот на 1990-тите и раните 2000-ти, негативно влијаеше на квалитетот на законодавството, бидејќи, многу често, наместо расправа за законите во парламентарните комисии и во текот на пленарните седници, парламентите 112

114 едноставно дејствуваа како гласачки машини на политичките партии на власт. Од друга страна, процесот на пристапување во ЕУ и приближување на правните системи на земјите од Западен Балкан со законодавството на Заедницата, не само што позитивно влијаеше на квалитетот на донесените закони, туку исто така и имаше позитивно влијание за формирање институции потребни за спроведување на законите. Надзорната функција е многу слична во сите земји од Западен Балкан, но и со надзорната функција карактеристична за развиените парламентарните системи. Парламентите се вклучени во надзорот на извршната власт, најчесто преку: (1) директен парламентарен надзор на активностите на владата и (2) парламентарно следење на спроведувањето на законот преку надзор на работата на регулаторните тела. Директен парламентарен надзор врз владините активности се реализира главно преку (1) пратенички прашања и интерпелација на членовите на Владата, (2) буџетска и финансиска контрола, (3) предлози за покренување парламентарна расправа, како и (4) преку постојани собраниски комисии и ад хок одбори/комисии формирани во парламентите за специфични прашања кои можат да бидат поврзани со спроведување законите и нивното влијание. Табела 5.2: Парламентарен надзор на активностите на владата Албанија БиХ Maкедонија Црна Гора Србија Koсово* Директен надзор на Парламентот на активностите на Владата Пратенички прашања и интерпелација Годишен извештај на Владата до Парламентот Квартални извештаи на министерствата дож надлежните комисии 1 Буџетска и финансиска контрола Парламентарен надзор на јавните агенции за спроведување Регулаторно тело за телекомуникации Агенцијата поднесува извештаи до парламентарните комисии Парламентот ги усвојува извештаите Парламентот именува директори Регулаторно тело за енергетика Агенцијата поднесува извештаи до парламентарните комисии Парламентот ги усвојува извештаите Парламентот именува директори 1 Согласно законот и во рамките на Владата, Министерството за финансии е должно да поднесе тромесечни извештаи и годишен извештај за трошењето на Буџетот на Косово* до Парламентот, што се разледува од страна на Комисијата за буџет и финансии, пред да биде разледан и одобрен на пленарна седница. Ваква практика не постои за извештаите на останатите министерства 113

115 Надзорната улога на парламентите во земјите од Западен Балкан во раните години од процесот на демократизација беше ограничена, бидејќи процесот на донесување одлуки беше централизиран, така што основните одлуки беа носени од страна на владите. Меѓутоа, со напредокот на процесот на демократизација во земјите од регионот и нивниот напредок во пристапувањето во ЕУ, улогата на парламентите постојано добива во значење, што резултира не само во зајакнување на законодавната функција, но исто така и во зголемување на важноста на претставничката и надзорната функција во споредба со 1990-тите и раните 2000-ти години Улогата и функциите на парламентарните комисии Во процесот на извршувањето на своите функции, деталната работа на парламентот која не може да се спроведе на пленарни седници се врши од страна на специјализирани комисии, составени од мали групи на пратеници воспоставени во рамките на парламентарниот систем, со јасно дефинирани надлежности, кои спроведуваат длабинска анализа и разгледување на јавни политики. Иако широката употреба на парламентарните комисии нема долга традиција, овие комисии се појавија како централни институции на денешните демократски парламенти. Комисиите не се одлучувачки тела. Наместо тоа, нивната главна улога е критички да ги разгледуваат прашањата поврзани со одредена тема или да разгледаат одреден предлог на закон и се очекува од нив да ги презентираат своите забелешки и препораки до парламентотпред почетокот на конечната расправа (УНДП, 2010 година). Иако работата на парламентарните комисии ретко е пропишана со уставот, сепак тие постојат во речиси секој парламентот во светот. Мандатот и функциите на комисиите често се јасно дефинирани во деловникот со кој се уредува работата на парламентот. За ефикасно функционирање на парламентарните комисии, од суштинско значење е нивното соодветно екипирање. Парламентарните комисии често имаат потреба од кадар за да им помогне во нивната работа, вклучувајќи процедурални прашања, административни прашања, изготвување закони и давање стручни мислења и анализи за важниаспекти на политиката. Покрај парламентарниот персонал, потребни се истражувачи, законодавни известувачи и стручни лица за изработка на закони. Персоналот на комисијата има важна улога во помагање на членовите на комисијата при предлагање нова политика. Во многу парламентарни системи, парламентарните комисии се важен форум за креирање политика. Комисиитему овозможуваат на парламентот да ја организира работата и да вршиповеќе функции истовремено, подобрувајќи ја ефикасноста на парламентите. Доброто функционирање на комисиите може да придонесе за подобрување на демократското управување на парламентите, бидејќи (1) членовите на комисијата имаат мандат и се фокусирани на специфични прашања и поттикнуваатзначајни расправи во интерес на јавноста, (2) комисии се механизми за вклучување на јавноставо работата и проверка на демократските процеси и (3) комисиите се средство за воспоставување на институционално лидерство и видливост во јавноста. Комисиите имаат клучна функција и во законодавниот процес и во надзорот на законодавната врз извршната власт. Комисии обезбедуваат форум во кој постојните закони, предлозите на закони и други важни прашања можат да се разгледуваат во детали. Ваквите форуми исто така, 114

116 создаваат можности за законодавното тело да го фокусира своето внимание,да го подобри своето разбирање за еден сет на комплексни прашања, како и да ја зголемат својата способност значајно да учествува во законодавниот процес. Добро развиениот систем на комисииму овозможува на законодавниот дом уште една предност: комплетен персонал за работа на надлежната комисија. Комисијата и вработените кои ја помагаат работата на комисијата имаат клучна улога во односот законодавна-извршна власт. Комисиите можат да бидат ефикасни форуми за зголемување на степенот на разбирање на законодавниот дом на техничките и комплексните прашања. Со помош на стручниот персонал, членовите на комисијата можат да станат специјалисти за одредена област. Комисиските расправи често дејствуваат како примарен механизам да се воведе јавното мислење во законодавниот процес, овозможувајќи им на различните елементи на општеството и владата да дадат свои мислења и експертиза за предложениот закон (за разлика од пленарната постапка која е ограничена на законодавците) (НДИ, 2000:16). Рамка 5.1: Заеднички карактеристики на парламентарните комисии Групи на пратеници во склоп на парламентарниот систем Фокусна точка за законодавство и надзор Комисијата не е тело за донесување одлуки, освен во однос на сопствените внатрешни постапки, Таа нема статус независен од парламентот, Комисиите доставуваат извештаи до парламентот, често со препораки за донесување одлуки. Извор: http: //mirror.undp.org/magnet/docs/parliaments/legislativecommitteesystem.htm Парламентарните комисии добија централно место во законодавниот процес на донесување одлуки. Парламентарните комисии, стануваат фокусна точка на законодавниот надзор на владите. Иако процесот на трансформација на комисиите е релативно бавен, парламентарните комисии се сметаат за една од најзначајните организациски карактеристики на современите парламенти. Комисијата е местото каде што секој пратеник ги обединува трите негови/нејзини функции, како (CCAF, 2006): законодавно тело, разгледува, менува и дополнува закони; надзорно тело, расправа за политиките, програмите и трошоците на владата и претставничко тело, го слушаразличниот глас на граѓаните, претставувајќиги основните грижи и одразувајќи го јавниот интерес во одлуките на комисијата. а. Комисијата како законодавно тело (разгледување, менување и дополнување на закони) Парламентарните комисии имаат централна улога во процесот на донесување закони. Во повеќето демократски земји носител на законодавната власт е парламентот. Предлогот на закон прво се доставува до парламентот. Потоа, предлогот на закон поминува преку неколку фази 115

117 или чекори, вклучувајќи ја фазата на разгледување од страна на комисиите, пред донесување на законот или другиот пропис. б. Комисијата како надзорно тело (разгледување на политиките, програмите и трошоците на владата) Парламентарните комисии му овозможуваат на законодавниот дом да ги следи активностите на владата и да го проверува квалитетот на управувањето. Улогата на извршната и законодавната власт е да се дополнуваат една со друга: извршната власт мора да управува, додека законодавната власт ја потврдува својата клучна улога на претставник на народот, делувајќи како надзор на извршната власт. Оттука, од клучно значење е употребата на системот на комисии за анализа и истражување дали извршната власт или нејзините овластени агенции правилно постапуваат во спроведувањето на јавните политики и програми (Светска банка, 2007 година). За институционалната и правната рамка на парламентот, ќе биде важно да се охрабрат пратениците да ги користат нивните овластувања за надзор. Надзор преку систем на комисии. Најсистемски метод за надзор на извршната власт е надзорот од парламентарните комисии што ја следат работата на одделните владини институции и министерства и спроведуваат конкретни истраги особено за значајните аспекти на нивната политика и администрација. Некои задачи, особено оние кои вклучуваат детално разгледување на прашања, најдобро се извршуваат од страна на помала група пратеници, отколку тие да се разгледуваат од страна на парламентот на пленарна седница и во тој поглед комисиите имаат клучна улога во вршењето надзор на активностите на извршната власт. Во контекст на деталниот надзор од страна на комисиите, прашањето на ресурси е особено актуелно. Дури и во многу афирмирани парламенти бројот на вработени по комисии е недоволен во споредба со експертизата на која владините институции можат да се потпрат. За да се надополни овој недостаток, комисиите користат различни форми, најчесто преку ангажирање на надворешни експерти од граѓанското општество и универзитетите за одредени истражувања или како постојани советници на комисијата (Beetham, 2006). Комисиите му нудат на парламентот моќна алатка за надзор. Комисиите им овозможуваат на пратениците да продолжат со детално испитување на министрите отколку што тоа е можно за време на пратеничките прашања или за време на расправите на пленарна седница на парламентот. Општо земено, комисиите користат два надзорни механизми: Едниот овозможува комисиите да побараат писмена информација од релевантните владини и стручни извори, додека процесот на надзорни расправи претставува уште еден механизам за надзор. Сослушувањата овозможуваат различните сегменти на општеството - претставници на бизнис заедницата и НВО, научната јавност и граѓаните да коментираат за ефективноста или ефикасноста на владините програми. Сослушувањата, исто така, можат да дадат можност на пратениците, особено припадниците на малцинствата, да поставуваат директни прашања на министрите или други владини претставници поврзани со креирање или измена на политики. Надзорните расправи, често пати се резултат на поплаки на граѓаните. Комисиите одржуваат надзорна расправа со цел да се соберат информации за законодавството, политиката или да вршат надзор на извршната власт. Членовита на комисијата можат да бараат мислење од правни 116

118 и научни експерти, претставници на бизнис заедницата, граѓанските организации и граѓаните. Во некои случаи, тие можат да повикаат претставници на извршната власт да сведочат или да ја бранат политиката. Придобивките од надзорните расправи вклучуваат (1) обезбедување форум за размена на идеи, (2) едукација на граѓаните за актуелни прашања и (3) зголемување на довербата на јавноста во транспарентноста на законодавниот дом (УНДП, 2010). Расправите во комисиите можат да се спроведат како (1) затворени за јавноста или (2) да бидат отворени за јавноста. Изборот има големо влијание за надзорот. Седниците најчесто се отворени за јавноста. Сепак, седниците затворени за јавност даваат можност за зголемување на внатрепартиската и меѓупартиската соработка, како и минимизирање на излагањето на владата на непријатности. Сослушувањата одржани без присуство на јавноста можат да доведат до суштински промени во политиката преку политички натпревар. Сепак, затворените седници ја намалуваат транспарентноста и ги лишуваат медиумите и јавноста од важната можност да се вклучат во процесот на креирање и спроведување на политиките (НДИ, 2000:16). Ефикасноста на парламентарната комисија зависи од голем број фактори, вклучувајќи (Светска Банка, 2007 година): Јасен мандат и јасни улоги и одговорности на комисијата; Број на членови на комисијата - (комисии со премногу голем или премногу мал број на членови можат да бидат помалку ефикасни); Вештините на претседателот на комисијата во управувањето со активностите и седниците на комисијата. Претседателот на комисијата е од суштинско значење за ефикасноста на комисијата, бидејќи способноста на претседателот да управува со активностите и седниците на комисијата имаат огромно влијание врз резултатите на работата на комисијата 9 ; Квалитетот на персоналот за поддршка и расположивите ресурси на комисијата. Кога се добро екипирани со потребниот квалификуван персонал, со пристап до релевантни и точни анализи и информации и со соодветна логистичка поддршка, комисиите можат многу добро да работат; Градење консензус - повеќепартиската природа на парламентите често се пренесува и на повеќепартиската структура на комисиите и затоа, ефикасното градење консензус и непартискиот пристап кон работата во комисиите се клучни за промовирање на ефикасноста на работата на комисиите. 9 Според Ogle (2004), квалитети на еден ефикасен претседател на комисија се: компетентност, флексибилност и адаптибилност, цврстина и одлучност, искреност, отвореност, чесност, толеранција, трпение, смиренот и издржливост. 117

119 Системот на комисии кои имаат голема улога во обликувањето на законодавните одлуки, често пати, поседува барем некои од следниве карактеристики (УНДП, 2010 година): Развиен степен на стручност во одредена област на политики преку континуирана вклученост и постојано членство во комисиите, која е признаена и ценета од страна на нивните колеги; Комисиите можат не само да ги претставуваат различните ставови, туку и да ги надминат разликите за да утврдат препораки за спроведување активности; Седниците на комисиите се важни, бидејќи овозможуваат на луѓето што се внатре и надвор од законодавниот дом да влијаат на резултатите преку обезбедување информации за она што го сакаат и што ќе го прифатат; Кога комисиите функционираат ефикасно, тие обезбедуваат законодавното тело темелно да разгледа широк спектар на теми и да идентификува политички и технички остварливи опции Улогата и функциите на парламентарните комисии во парламентите на земјите од Западен Балкан Основните функции на парламентарните комисии во парламентите на земјите од Западен Балкан се слични на функциите во парламентите со долга демократска традиција, а тие вклучуваат: а. иницирање и ревидирање на законодавството; б. контрола на извршната власт; в. изготвување на законска регулатива; г. комуникација со извршната власт; д. претставување на гласачкото тело; ѓ. истражување иницијативи за политики кои се уште не поднесени за ратификација, и г. разгледување и одобрување на буџетот и расходите за планираната политика на владата. Табела 5.3: Број на парламентарни комисии во парламентите на земјите од Западен Балкан Број на парламентарни комисии Албанија 8 Босна и Херцеговина: - Босна и Херцеговина државно ниво Федерација набосна и Херцеговина Република Српска 22 Македонија 21 Црна Гора 11 Србија Косово* Парламентарното собрание на БиХ како дводомен собранието има следниве комитет структура: Домот на претставниците - 7 комисии, Домот на народите - 3 комитети, заеднички комисии - 7 комитети. 2 Парламентарното собрание на БиХ Федерација како дводомен собранието има следниве комитет структура: Домот на претставниците - 26 комисии, Домот на народите - 0 комитети, заеднички комисии - 1 комитет. 3 Комитетот за правата на детето е основан како посебна положба работно тело 4 Парламентот на Косово * има 4 главни / постојани комисии и 12 функционални комисии Паралелно со јакнењето на улогата на парламентите во земјите од Западен Балкан, улогата на парламентарните комисии станува многу важна компонента на законодавниот процес на 118

120 одлучување и на креирање политика. Иако нивниот број (види Табела 5.3), организација и структура се разликуваат меѓу парламентите на земјите од Западен Балкан, постојат големи сличности во нивните надлежности и значење Парламентарните комисии за економија и финансии во земјите од Западен Балкан Сите парламенти во регионот имаат една или повеќе комисии задолжени за економски и финансиски прашања. Само парламентот на Косово* има три комисии задолжени за економски и финансиски прашања, бидејќи покрај Комисијата за буџет и финансии и Комисијата за економија, трговија, индустрија, енергетика, транспорт и телекомуникаци, ова е единствениот парламент во регионот каде е формирана комисија задолжена за надзор на јавните финансии (Комисија за надзор на јавните финансии). Бројот на членовите на комисиите се движи од 9 во Комисијата за финансии и буџет на Парламентарното собрание на Босна и Херцеговина на државно ниво и Комисијата за надзор на јавните финансии на Собранието на Косово*, до 23 во Комисијата за економија и финансии на Парламентот на Албанија (Табела 5.4). Табела 5.4: Парламентарните комисии за економија и финансии во земјите од Западен Балкан Земја Парламентарна Комисија Бр. на членови за економија и финансии на комисијата Албанија Комисија за економија и финансии 23 Босна и Херцеговина Босна и Херцеговина државно Комисија за финансии и буџет 9 ниво Заедничка комисија за економски реформи и развој 11 Федерација на Босна и Херцеговина Комисија за економска и финансиска политика 11 Република Српска Комисија за финансии и буџет Комисија за ревизија 9 Македонија Комисија за финансирање и буџет 14 Комисија за економски прашања 12 Црна Гора Комисија за економија, финансии и буџет 12 Србија Комисија за финансии, државен буџет и контрола на јавната потрошувачка 17 Комисија за економија, регионален развој, трговија, туризам и енергетика 17 Комисија за буџет и финансии 11 Комисија за надзор на јавните финансии 9 Косово* Комисија за економија, трговија, индустрија, 11 енергетика, транспорт и телекомуникации 1 Парламентарната Комисија за финансирање и буџет во Република Српска има 11 пратеници и 2 надворешни членовите на комисијата. Малиот број членовите на комисијата може негативно да влијае на квалитетот на идеи потребни за ефективна работа, додека големиот број членовите на комисијата може да ја отежни ефикасната работа. Основните надлежности на парламентарните комисии за економија и финансии во сите земји од регионот се: (1) разгледување на предлозите на закони и другите прописи во областа на 119

121 економијата, финансиите и буџетот, (2) разгледување, извршување и контрола на извршувањето на буџетот, како посебен и најважен закон, (3) разгледување на јавните финансии, и (4) разгледување на прашања од финансискиот и банкарскиот систем. Сепак, комисиите, исто така, во својата работа вклучуваат и некои други прашања од областа на економијата и финансиите, како што се економската политика, даноците итн. (види Табела 5.5). Табела 5.5: Главните функции на парламентарните комисии за економија и финансииe Парламентарни Економска Државен Државен Јавни Финансиски Разгледување Разгледување комисии за политика буџет: буџет: финансии и на прописите на прописите за економија разгледување надзор банкарски од областа од областа и финансии и на систем на буџетот и на извршување спроведување финансиите економијата Албанија: Комисија за економија и финансии Босна и Херцеговина: Државно ниво: Комисија за финансии и буџет Заедничка комисија за економски реформи и развој Федерација БиХ: Комисија за економска и финансиска политика Република Српска: Комисија за финансии и буџет Комисија за ревизија Македонија: Комисија за финансирање и буџет Комисија за економски прашања Црна Гора: Комисија за економија, финансии и буџет Србија: Комисија за финансии, државен буџет и контрола на јавната потрошувачка Комисија за кономија, регионален развој, трговија, туризам и енергетика Koсово*: Комисија за буџет и финансии Комисија за надзор на јавните финансии Комисија за економија, трговија, индустрија, енергетика, транспорт и телекомуникации Извор: Деловник на Прламентите на земјите од Западен Балкан 120

122 Најважната улога на овие комисии е разгледување и препорака за одобрување на годишниот буџет, со оглед дека буџетот е важен извор на парламентарно влијание. Неопходни се силни и способни парламентарни комисии за да се овозможи парламентот да стекне знаење и да има активна улога во донесувањето одлуки за буџетот. Ова бара јасна и ефикасна поделба на надлежностите помеѓу различните комисии, особено помеѓу комисиите за буџет и финансии од една страна и секторските комисии од друга (ОЕЦД 2008 година). Сепак, дури и во оваа област, улогата на парламентите и нивните комисии за финансии и буџет, како и на секторските комисии е ограничена, бидејќи владата го подготвува буџетот. Рамка 5.2: Разгледување и одобрување на годишниот буџет Во речиси сите политички системи, општо е прифатено дека извршната власт има примарна улога во креирањето на годишниот буџет и неговото претставување на законодавното тело. Законодавната власт има право да го разгледа, дебатира, во некои случаи измени и одобри или одбие планот за расходи предложен од страна на извршната власт. Во оваа широка рамка, активностите на буџетскиот процес се разликуваат меѓу државите во зависност од нивниот Устав, законите, законодавниот процес, рамнотежата на политичката моќ, традицијата и очекувањата на политичките актери и граѓаните (НДИ, 2003). Креирањето, разгледувањето и донесувањето на буџетот, во што учествуваат законодавната и извршната власт, претставува една од виталните проверки и рамнотежи на демократијата. Тоа е најважниот законодавен акт на законодавната и извршната власт, затоа што сите актовности во секојдневното работење на владата се неразделно поврзана со буџетирање (СИГМА, 1998 година). И покрај доминацијата на извршната власт врз буџетот, важно е дека законодавниот дом има значајна улога во процесот. Во повеќето земји, парламентот го остварува своето влијание над буџетот преку амандмани. Ова влијание значително се разликува меѓу парламентите. Надзорната функција не се однесува само на одобрување на буџетот, туку, исто така, и на следење на неговото спроведување и извршување соодветна ревизија. Централна функција на парламентите отсекогаш била да вршат контрола во текот на трошењето на јавните приходи. Парламентарниот надзор на владините финансии може да се одвои во две широки фази (1) разгледување и одобрување на плановите на владата за трошење на приходите ex ante, преку разгледување на предложениот буџет и (2) следење на трошоците ex post, да се осигури дека трошењето на средствата е усогласено со условите што парламентот го одобрил. Се разбира, исходот на втората фаза ќе влијае на следниот годишен циклус на донесување на буџетот, поради што тој треба да се гледа како континуиран процес (Beetham, 2006). Комисиите за економија и финансии се повеќе стануваат важни фактори во процесот на разгледување на клучните економски и финансиски закони, кои обезбедува правна рамка на економските активности во земјите од регионот. Пристапувањето во ЕУ на земјите од Западен Балкан и усогласувањете на нивните правни системи со правото на ЕУ, како и економската криза која силно влијаеше на целиот регион, отвори некои важни прашања поврзани со економското закрепнување на земјите од Западен Балкан, кои треба да се разгледуваат во парламентарните комисии и во текот на пленарните седници. Парламентите и нивните комисии за економија и финансии врши само ограничено влијание врз креирањето на економската политиката и покрај фактот што деловникот на повеќето 121

123 парламенти од земјите во регионот додели таков мандат на парламентите и нивните комисии. Процесот на креирање на економската политика во земјите од Западен Балкан е високо централизиран, а основни одлуките се донесуваат од страна на владата Значењето на поддршката на стручната служба на парламентот за работата на парламентарните комисии Табела 5.6: Парламентарни служби за истражување и експерти кои ја поддржуваат работата на парламентарните комисии во земјите од Западен Балкан Сектор за истражување Експерти кои работат за парламентарните комисии Албанија Босна и Херцеговина - Босна и Херцеговина - државно ниво - Федерација на Босна и Херцеговина - Република Српска Maкедонија Црна Гора Србија Koсово* Членови на парламентарните комисии треба да имаат пристап до навремени, точни и добро истражени информации за ефикасно да донесуваат одлуки. Ова станува особено важно во комисиите каде што членовите спроведуваат длабинска анализа и дебатираат за различни прашања. Вработените во службата на парламентот, според тоа, треба да имаат јасно разбирање на потребите за информации на пратениците и да поседуваат потребни вештини за истражување за да обезбедат независни извори на информации кога се работи за националните прашања. Во идеални услови, ние што создаваат информации треба да бидат посветени истражувачи кои се ангажирани од страна на парламентот. Специјализирани служби за истражување имаат посебно значење во тој процес, бидејќи тие истражуваат конкретни и/или обезбедуваат релевантни информации кои би ја олесниле работата на пратениците и парламентарните комисии. Во пракса, сепак, голем број земји, особено кога се работи за новите демократии, повеќе се потпираат на информациите добиени од универзитетите, истражувачките институции, тинктенкови и граѓанските организации, како дополнување на работата на парламентарниот истражувачки тим. Неадекватни ресурси. Стручната служба треба да ја поддржи работата на парламентарната комисија, така што, на пример, спроведува истражувања и комуницира со парламентарците. Сепак ограничувањата на средствата кои го попречуваат развојот на повеќето парламенти, исто така, влијаат и на работата на парламентите на ниво на комисии. Сектори за истражување во парламентите на земјите од Западен Балкан. Повеќето парламенти на земјите од Западен Балкан имаат истражувачки сектори (види Табела 5.5). Само Националното собрание на Република Српска и Парламентарното собрание на БиХ федерација немаат истражувачки сектор. Овие служби, сепак, сè уште имаат ограничен број на вработени и приоритет се дава претежно на прашањата кои се однесуваат на тековната работа на Собранието отколку на сериозни истражувања и анализи. 122

124 Сите парламенти од регионот имаат голем број на експерти кои работат за парламентарните комисии. Во повеќето случаи, секоја постојана комисија има секретар на комисијата и барем еден или двајца советници. Тие обезбедуваат правна и друг вид помош на комисиите. Табела 5.7: Вработени во парламентот и експерти кои ја поддржуваат работата на парламентарните комисии за економија и финансии во земјите од Западен Балкан Број на вработени Број на експерти Албанија 4 4 Босна и Херцеговина - Босна и Херцеговина државно ниво Федерација на Босна и Херцеговина Република Српска 3 1 Македонија 4 2 Црна Гора 4 1 Србија 13 4 Косово* 10 8 Бројот на експерти кои ја поддржуват работата на парламентарните комисии за економија и финансии во земјите од Западен Балкан се движи од шест во Федерацијата на Босна и Херцеговина, на само еден во Црна Гора и Република Српска. Со цел да се обезбеди натамошно подобрување на работата на овие комисии важно е да се зајакнат постојните капацитети, со вработување на нови стручни лица и преку подобрување на вештините на постоечките експерти. Поради ограничените истражувачки капацитети на парламентите, постои пракса на ангажирање надворешни соработници, главно, преку поддршка од донатори. Само во неколку случаи, воспоставена е соработка со истражувачки институции од земјите од регионот. 123

125 Табела 5.8: Парламентарни истражувачки служби и експерти кои ја поддржуваат работата на одделни парламентарни комисии во земјите од Западен Балкан Албанија БиХ Maкедонија Црна Гора Србија Koсово* Сектор за истражување x x (државно ниво) x x x Број на вработени Број на експерти Број на експерти кои што работат за парламентарните сектори/комисии Сектор / Комисија за економија и финансии 3**(БиХ држава) Број на вработени 4** 10** (ФБиХ) 4 4** 13*** 10*** 3** (РС) 3** (БиХ држава) Број на експерти 4** 6** (ФБиХ) 2 1** 4*** 8*** 1** (+2)3 (РС) Сектор/Комисија за законодавство 3**(БиХ држава) Број на вработени 5** 5** (ФБиХ) 11 6** 4** 3*** 1** (РС) 3** (БиХ држава) Број на експерти 5** 5** (ФБиХ) 3 2** 3** 3*** 1**** (+2) (РС) Сектор за ЕУ интеграции 2**(БиХ држава) Број на вработени 5** 2** (ФБиХ) 6 5 7** 3*** 1** (РС) 2**(БиХ држава) Број на вработени 5** 8** (ФБиХ) 1 1 6** 3*** 1** (+2) (РС) Забелешка: БиХ држава државно ниво на Босна и Херцеговина, ФБиХ Федерација на Босна и Херцеговина, РС Република Српска. **Комисија; ***Сектор; ****Комисијата има секретар и два надворешни соработници, кои ја поддржуваат работата на комисијата. 124

126 Буџетска независност на парламентите Табела 5.9: Буџетска независност на парламентите 1. Буџетска независност на парламентот Буџетот на парламентот е дел од буџетот на владата Делумна буџетска независност Буџетски совет Целосна буџетска независност 2. Расположиви финансиски ресурси за изработка на закони Доволно Ограничено Албанија БиХ Maкедонија Црна Гора Србија Koсово* Еден од аспектите на независноста на парламентот е контролата над сопствениот буџет. Во согласност со основниот принцип на поделба на власта, буџетот на парламентот треба да се изготви под целосна одговорност на законодавниот дом, а потоа да се презентира на владата за да биде вклучен во државниот буџет. Извршната власт не треба да ја оценува соодветноста на ресурсите побарани од парламентот за извршување на неговите функции. Парламентот на Србија е единствен во регионот, каде што е воведена целосна буџетска независност согласно Законот за парламентот од 2010 година. Според овој закон, парламентот на Србија самостојно ги утврдува и располага со средствата за негова работа. Буџетот на парламентот е составен дел на буџетот на Република Србија. Владата не може да го суспендира, да ја одложи исплатата или да го ограничи извршувањето на буџетот на парламентот без одобрение на претседателот на парламентот. Генералниот секретар е лице одговорно за давање инструкции за користење на буџетските средства на парламентот. Постапката за донесување на буџетот на парламентот е регулирана со Законот за парламентот и Деловникот на парламентот. Парламентот на Македонија има делумна буџетска независност. Во јуни 2008 година, беше формиран Буџетскиот совет на Собранието на Република Македонија, тело составено од 11 пратеници од владејачките партии и опозицијата, надлежно да ги проектира буџетските потреби, побарувања и преноси на буџетски средства на други ставки и да ги следи трошоците на Собранието. Со формирањето на Буџетскиот совет се очекува да се подобри финансиската автономија на Собранието и да се зголемат финансиските средства наменети за истражување и човечки ресурси. Сите други парламенти на земјите од регионот имаат буџети како дел од државниот буџет. 125

127 5.6. Примена на подобра регулатива : инструменти за подобрување на квалитетот на регулативата поврзани со транспарентноста во законодавниот процес во парламентите на земјите од Западен Балкан Слично на инструментите за подобрување на квалитетот на регулативата поврзани со транспарентноста во законодавниот процес на владите (види повеќе во делот 4.3.1) инструментите за подобрување на квалитетот на регулативата поврзани со транспарентноста во законодавниот процес на парламентите се: Јавни расправи Планирање на законодавните активности Процесот на јавни консултации започнува во текот на подготовката на законите во владата и може да продолжи во процесот на донесување на законите во парламентите на земјите од Западен Балкан, но тоа не е задолжително. Парламентарните комисии можат да организираат јавни дискусии со сите засегнати страни со цел да се добие нивното мислење за законите од посебно значење пред нивното разгледување на пленарна седница. Согласно Деловникот на парламентите на земјите од Западен Балкан, во процесот на донесување на законите, парламентот одлучува дали сака да обезбеди придонес од тела кои не се дел од законодавниот процес. Парламентот може да спроведе процес на консултации со заинтересираните страни доколку предложениот закон се однесува на важни интереси на заедницата или ако се обидува да доби докази од оние кои се директно засегнати со тој закон. Планирање на законодавните активности. Покрај планирањето на законодавните активности во владите, повеќето од парламентите во земјите од Западен Балкан, исто така, однапред ја планираат својата законодавна активност. Македонија е единствената земја во регионот чиј парламент нема план на законодавните активности, додека пак парламентот на Србија има само делови на план на законодавните активности, кои не се достапни на јавноста (Табела 5.10). Во контекст на парламентот, планирањето на законоданите активности од страна на владата и усогласувањето на тој план со парламентот е од суштинско значење, за да се спречи парламентот да стане преоптоварен со ненадеен прилив на предлози на закони. Правилното планирање на законодавните активности овозможува парламентите темелно да ги разгледуваат предлозите на законите и да утврдат соодветни мислења за нив. 126

128 Табела 5.10: Примена на подобро регулирање : Инструменти за подобрување на квалитетот на регулативата поврзани со транспарентноста во законодавниот процес во парламентите на земјите од Западен Балкан Албанија БиХ Maкедонија Црна Гора Србија Koсово* 1. Јавни расправи со засегнати страни 1.1. Дали е задолжително одржувањето јавни расправи во парламентот за време на разгледување на предлозите закони? Да Не 1.2. Дали се спроведуваат јавни расправи во парламентот при разгледување на предлози на закони? За сите закони За некои закони 2. Планирање на законодавните активности 2.1. План на законодавни активности Целосно имплементирано/јавно достапен план Делумно имплементирано/планот не е јавно достапен Нема 2.2. Усогласување на планирањето на законодавните активности помеѓу владата и парламентот 3. Проценка на влијанието на регулативата (РИА) Формално воведена РИА како дел од образложението на предлозите на законите (во Деловникот на парламентот) Иницирано Не е воведено Проценката на влијанието на регулативата (РИА) се уште не се спроведува во парламентите на земјите од Западен Балкан. Македонија е единствената земја од регионот која го започна процесот на воведување на РИА во Собранието 10, додека пак другите земји од регионот се уште се во рана фаза на негово разгледување (Табела 5.10). 10 Формалното воведувањето на РИА како дел одобразложението на предлозите на законите вособранието на Македонија е еднаод препораките наакцискиот план на Владата за унапредување на регулаторната реформа во Македонија, година. 127

129

130 Глава 6 ЗАКЛУЧНИ ЗАБЕЛЕШКИ И ПЛАН ЗА РАЗВОЈ НА ИДНИТЕ АКТИВНОСТИ ВО ЗЕМЈИТЕ ОД ЗАПАДЕН БАЛКАН 6.1. Предности и недостатоци на економските и регулаторните реформи во земјите од Западен Балкан Предности и недостатоци - Aлбанија 1. Постигнато ниво на макроекономска стабилност ПРЕДНОСТИ Растот на БДП остана позитивен за време на кризата Постојано намалување на дефицитот на тековната сметка Релативно низок надворешен долг (најнизок во регионот) НЕДОСТАТОЦИ Висока изложеност на кризата на Еврозоната Висок и растечки општ владин долг Постојано смалување на фискалниот дефицит 2. Деловно окружување и конкуренција ПРЕДНОСТИ Макроекономска стабилност Редуцирани бизнис бариери во областа на заштита на инвеститори, започнување бизнис и затворање бизнис Квалитет на регулативата над регионалнио просек НЕДОСТАТОЦИ Ниво на конкуренција Компатибилност за иновации Бизнис бариери во областа на издавање градежни дозволи и запишување право на сопственост на недвижен имот Kорупција Големина на пазарот Владеење на правото 129

131 Албанија 3. Регулаторна реформа Програма за подобра и паметна регулатива ПРЕДНОСТИ Стратешки пристап кон регулаторната реформа Стратегија за регулаторна реформа како посебен стратешки документ Воспоставена институционална рамка Оперативна група за регулаторна реформа Успешно имплементирана Програма за намалување на административните бариери за бизнисот систем на дозволи и регистрирање бизнис Јавно достапен план на законодавните активности НЕДОСТАТОЦИ Бавна имплементација на стратегијата за регулаторна реформа Укината Канцеларијата за регулаторна реформа Јавните консултации се задолжителни само за комплексни и системски закони Имплементацијата на РИА се уште е во иницијална фаза Недоволно соработка помеѓу Владата и Парламентот во имплементацијата на регулаторната реформа. 4. Напредок во процесот на интеграција во ЕУ ПРЕДНОСТИ НЕДОСТАТОЦИ Втор Копенхагенски економски критериум Широк политички консензус за основите на ekoномската политика Високо учество на приватниот сектор во БДП Високо ниво на либерализација на трговијата Високо ниво на либерализација на цените Високо ниво на трговска интеграција со ЕУ Ниско ниво на мешање на државата во економијата ЕУ кандидатски статус се уште не е доделен Неразвиен небанкарски сектор Недостатоци на правниот систем, во областа на владеење на правото, права на сопственост и независност на судството Ниско учество на трошоците за истражување и развој на БДП Трет Копенхагенски критериум - Прифаќање на правото на Заедницата (Community acquis) Умерен напредок во приближување кон ЕУ во областа на економските закони Висок степен на приближување во следните области: Даноци, Претпријатија и индустриска политика, Царинска унија и надворешни одонси Ниско ниво на приближување во следните области: Слободно движење на стоки и Земјоделски и рурален развој 5. Улогата на парламентите во процесот на регулаторна реформа и економски реформи ПРЕДНОСТИ Целосно имплементиран/јавно достапен план за законодавни активности на парламентот НЕДОСТАТОЦИ Јавните расправи во парламентот не се задолжителни и се спроведуваат само за одредени закони Ограничена улога на парламентот во креирањето на економската политика Ограничена улога на парламентот во надзор на надзор на регулаторните тела 130

132 Предности и недостатоци Босна и Херцеговина 1. Постигнато ниво на макроекономска стабилност ПРЕДНОСТИ Надворешен долг меѓу најниските во регионот Релативно низок дефицит на тековната сметка Релативно низок фискален дефицит (3.1%) НЕДОСТАТОЦИ Слаб раст на БДП во пост кризниот период Постојан раст на општиот владин долг 2. Деловно окружување и конкуренција ПРЕДНОСТИ Потенцијалот за иновации е над просекот во регионот НЕДОСТАТОЦИ Ниво на конкурентност Владеење на правото Корупција Големи бизнис бариери за влез и излез од пазарот 131

133 Босна и Херцеговина 3. Регулаторна реформа Програма за подобра и паметна регулатива ПРЕДНОСТИ Развиен систем на планирање на законодавните активности Јавните консултации се задолжителни за сите закони, во раната фаза на процесот на изработка на законите Спроведени се пилот РИА и програми за обука на државни службеници за РИА Програми за градење на капацитетите на државните службеници развивање на регулаторни способности Развиен систем на планирање на законодавните активности Институционална рамка воспоставено посебно тело одговорно за регулаторна реформа Јавните консултации се задолжителни за сите закони, од рана фаза на процесот на изработка на законите Програми за градење на капацитетите на државните службеници развивање на регулаторни способности Имплементирана гилотина на прописи Стратешки пристап кон регулаторната реформа, Регулаторна стратегија Силна и конзистентна политичка поддршка на програмата за регулаторна реформа Развиен систем на планирање на законодавните активности Воспоставена институционална рамка Совет за регулаторна реформа, во центарот на Владата Имплементирано е системско еднократно преиспитување на важечкото законодавство (гилотина на прописи) Спроведени се пилот РИА и програми за обука на државни службеници за РИА Јавните консултации се задолжителни за сите закони, од раната фаза на процесот на изработка на законите БиХ ДРЖАВНО НИВО ФЕДЕРАЦИЈА БиХ РЕПУБЛИКА СРПСКА НЕДОСТАТОЦИ Нема стратегија за регулаторна реформа како посебен стратешки документ Не е иницирана гилотина на важечките прописи Недоволен однос помеѓу нивото на ентитети и државното ниво во процесот на регулаторни реформи Се уште не е воспоставена институционална рамка надлежна за регулаторна реформа Нема стратегија за регулаторна реформа како посебен стратешки документ Не е иницирана имплементација на РИА Недоволен капацитет за имплементација на регулаторна реформа Недоволни капацитети за имплементација на иницијална РИА во министерствата Бавен напредок во имплементацијата на РИА 132

134 Босна и Херцеговина ПРЕДНОСТИ Видлив напредок во развојот на банкарскиот сектор Предности на правниот систем: Независност на судството Високо ниво на трговска интеграција со ЕУ Високо ниво на трговска интеграција со ЦЕФТА 4. Напредок во процесот на интеграција во ЕУ Втор Копенхагенски економски критериум НЕДОСТАТОЦИ Недостатоци на правниот систем: Права на сопственост Високо ниво на корупција Одлив на мозоци Низок удел на трошоците за истражување и развој во БДП Трет Копенхагенски критериум - Прифаќање на правото на Заедницата (Community acquis) Видлив напредок во усогласување на банкарскиот сектор со правото на ЕУ (acquis) Слаб напредок во приближување кон ЕУ во областа на економските закони Ниско ниво на приближување во следните области: Слободно движење на стоки, Јавни набавки, Земјоделство и рурален развој, Енергетика, Претпријатија и индустриска политика 5. Улогата на парламентите во процесот на регулаторна реформа и економски реформи ПРЕДНОСТИ Целосно имплементиран/ јавно достапен план на законодавни активности на Парламентот Целосно имплементиран/ јавно достапен план на законодавни активности на Парламентот Јавно достапен план на законодавни активности на Парламентот Соработка на Владата и Парламентот во имплементацијата на регулаторната реформа БиХ ДРЖАВНО НИВО ФЕДЕРАЦИЈА БиХ РЕПУБЛИКА СРПСКА НЕДОСТАТОЦИ Ограничена улога на парламентот во надзорот на регулаторните тела Јавните расправи во парламентот не се задолжителни и се спроведуваат само за одредени закони Ограничена улога на парламентот во креирањето на економската политика Ограничена улога на парламентот во надзорот на регулаторните тела Јавните расправи во парламентот не се задолжителни и се спроведуваат само за одредени закони Ограничена улога на парламентот во креирањето на економската политика Ограничена улога на парламентот во надзорот на регулаторните тела Јавните расправи во парламентот се спроведуваат само за одредени закони 133

135 Предности и недостатоци -Македонија 1. Постигнато ниво на макроекономска стабилност ПРЕДНОСТИ Умерен пад на БДП за време на кризата Постојано намалување на дефицитот на тековната сметка Општиот владин долг најнизок во регионот Низок и постојан пад на фискалниот дефицит НЕДОСТАТОЦИ Висока изложеност на кризата на Еврозоната Растечки надворешен долг 2. Деловно окружување и конкуренција ПРЕДНОСТИ Ниво на конкурентност Квалитет на регулативата Макроекономска стабилност Значаен напредок во елиминирање на бариерите за влез и излез од пазарот НЕДОСТАТОЦИ Способност за иновации Големина на пазарот Владеење на правото 3. Регулаторна реформа Програма за подобра и паметна регулатива ПРЕДНОСТИ Стратешки пристап кон регулаторната реформа Силна и конзистентна политичка поддршка на програмата за регулаторна реформа Сеопфатна стратегија за регулаторна реформа како дел на Програмата на Владата и Акциски план за имплементација на регулаторната реформа година Единствен национален електронски регистар на прописи е објавен на веб страната на Владата ( Програма за градење на капацитетите на државните службеници - развивање на регулаторни способности и јавно достапно Општо упатство за регулаторната политика Постојано преиспитување на постоечките прописи Задолжителни јавни консултации за сите закони, од почеток на изработка на законите Јавно достапен план на законодавните активности Воведување на РИА во правната рамка како задолжителен чекор во законодавниот процес НЕДОСТАТОЦИ Недоволен однос помеѓу локалната и централната власт во процесот на регулаторни реформи Потреба за понатамошно зајакнувањена капацитетoт за имплементација на РИА во министерствата Потреба од понатамошно зајакнување на капацитетите за имплементација на РИА во Министерството за информатичко општество и администрација 134

136 Mакедонија ПРЕДНОСТИ Кандидатски статус за членство во ЕУ добиен во 2005 година Широк политички консензус за основите економската политика Високо ниво на трговска либерализација Високо ниво на либерализација на цените Учество на приватниот сектор во БДП Ниско ниво на мешање на државата во економијата Политика на конкуренција 4. Напредок во процесот на интеграција во ЕУ Втор Копенхагенски економски критериум НЕДОСТАТОЦИ Се уште не се отворени преговорите за пристапување во ЕУ Недоволно развиен небанкарски сектор Недостатоци на правниот систем: Независност на судството Одлив на мозоци Трет Копенхагенски критериум - Прифаќање на правото на Заедницата (Community acquis) Напреден прогрес во приближувањето кон ЕУ во областа на економските закони Високо ниво на приближување во следните области: Слободно движење на стоки, Право на трговски друштва, Финансиски услуги, Економска и монетарна политика, Претпријатија и индустриска политика, Царинска унија и Надворешни односи 5. Улогата на парламентите во процесот на регулаторна реформа и економски реформи ПРЕДНОСТИ Делумна буџетска независност на парламентот Буџетски Совет Јавни расправи НЕДОСТАТОЦИ Нема План на законодавни активности во во Парламентот Ограничена улога на парламентот во надзор на регулаторните тела Јакнење на иницијативата за учество во креирање на економската политика Недоволна соработка помеѓу Владата и Парламентот во спроведувањето на регулаторната реформа 135

137 Предности и недостатоци Црна Гора 1. Постигнато ниво на макроекономска стабилност ПРЕДНОСТИ Постојано намалување на дефицитот на тековната сметка НЕДОСТАТОЦИ Остар пад на БДП за време на кризата Висока изложеност на кризата во Еврозоната Висок и растечки фискален дефицит 6.5% (највисок во регионот) Дефицит на тековната сметка помеѓу највисоките во регионот Висок и растечки надворешен долг (највисок во регионот) Висок општ владин долг 2. Деловно окружување и конкуренција ПРЕДНОСТИ Ниво на конкурентност Способност за иновации НЕДОСТАТОЦИ Макроекономска стабилност Бизнис бариери во областа на издавање градежни дозволи и запишување право на сопственост на недвижен имот Големина на пазарот 3. Регулаторна реформа Програма за подобра и паметна регулатива ПРЕДНОСТИ Стратешки пристап кон регулаторната реформа Силна и конзистентна политичка поддршка на програмата за регулаторна реформа Сеопфатна стратегија за регулаторна реформа , како дел од Акцискиот план на стратегијата за регулаторна реформа Воспоставена институционална рамка Совет за регулаторна реформа и подобрување на бизнис климата Програми за градење на капацитетите на државните службеници развивање на регулаторни способности Јавно достапен план на законодавни активности Во тек е спроведување постапка за гилотина на важечките прописи НЕДОСТАТОЦИ Нема стратегија за регулаторна реформа како посебен стратешки документ Потреба од понатамошно зајакнување на капацитетите за спроведување РИА во Министерството за финансии Недостиг на капацитети за спроведување РИА во министерствата 136

138 Црна Гора ПРЕДНОСТИ Добиен кандидатски статус за членство во ЕУ и отворени пристапни преговори Широк политички консензус за основите на економската политика Правен систем: Право на сопственост Високо ниво на трговска интеграција со ЦЕФТА Високо учество на трошоците за истражување и развој во БДП 4. Напредок во процесот на интеграција во ЕУ Втор Копенхагенски економски критериум НЕДОСТАТОЦИ Недоволно развиен небанкарски сектор Високо ниво на мешање на државата во економијата Политика на конкуренција Ниско ниво на трговска интеграција со ЕУ Трет Копенхагенски критериум - Прифаќање на правото на Заедницата (Community acquis) Умерен напредок во приближувањето кон ЕУ во областа на економските закони Високо ниво на приближување во областа на: Даноци, Претпријатија и индустриска политика, Царинска унија и Надворешни односи Ниско ниво на приближување во следните области: Слободно движење на стоки, Земјоделство и рурален развој и Статистика 5. Улогата на парламентите во процесот на регулаторна реформа и економски реформи ПРЕДНОСТИ Јавно достапен план на законодавни активности во Парламентот НЕДОСТАТОЦИ Ограничена улога на парламентот во креирањето на економската политика Ограничено учество на парламентот во надзор на регулаторните тела Ограничено користење на инструментите за надзор 137

139 Предности и недостатоци - Србија 1. Постигнато ниво на макроекономска стабилност ПРЕДНОСТИ Постојано намалување на дефицитот на тековната сметка НЕДОСТАТОЦИ Остар пад на БДП за време на кризата и бавно опоравување Висок надворешен долг Висок и растечки фискален дефицит Висок и растечки општ владин долг 2. Деловно окружување и конкуренција Големина на пазарот ПРЕДНОСТИ НЕДОСТАТОЦИ Ниво на конкурентност Способност за иновации Значајни бизнис бариери во областа на: Започнување бизнис, Издавање градежни дозволи и Решавање на инсолвентност Квалитет на регулативата Владеење на правото Корупција Макроекономска стабилност 3. Регулаторна реформа Програма за подобра и паметна регулатива ПРЕДНОСТИ Стратешки пристап кон регулаторната реформа Воспоставена постојана институционална рамка во центарот на Владата Канцеларија за РИА и регулаторна реформа Изработена нова сеопфатна Стратегија за регулаторна реформа година, како целосен стратешки документ Транспарентност на реформата во текот на нејзиното спроведување ( Јавно достапно Општо упатство за регулаторната политика, како и Упатство за РИА Спроведено системско еднократно преиспитување на важечките прописи (гилотина на прописи) РИА е дел на правната рамка како задолжителен чекор во законодавниот процес и постојано се подобрува Се спроведува постојан надзор и контрола на квалитетот на РИА од страна на централно тело за регулаторна реформа НЕДОСТАТОЦИ Канцеларијата за регулаторна реформа и РИА е исклучиво техничка служба на Владата, без силна политичка поддршка Се уште не е усвоена новата Стратегија за регулаторна реформа година Нема јавно достапен план на законодавните активности Јавните консултации се задолжителни само за комплексни и системски закони Недоволен однос помеѓу локалната и централната власт во процесот на регулаторна реформа Недоволна соработка помеѓу Владата и Парламентот во имплементацијата на регулаторната реформа Недостиг на капацитет за спроведување на РИА во министерствата 138

140 Србија ПРЕДНОСТИ Добиен кандидатски статус за членство во ЕУ Широк политички консензус за основите на економската политика Високо ниво на трговска либерализација Најразвиен небанкарски сектор во регионот Високо ниво на трговска интеграција со ЕУ 4. Напредок во процесот на интеграција во ЕУ Втор Копенхагенски економски критериум НЕДОСТАТОЦИ Учество на приватниот сектор во БДП Недостатоци на правниот систем: Права на сопственост, Независност на судството Недоволна либерализација на цените Високо ниво на мешање на државата во економијата Ниско ниво на учество на индустријата и градежништвото во БДП Одлив на мозоци Трет Копенхагенски критериум - Прифаќање на правото на Заедницата (Community acquis) Умерен напредок во приближувањето кон ЕУ во областа на економските закони Високо ниво на приближување во следните области: Право на трговски друштва, Даноци, Економска и монетарна политика, Статистика, Претпријатија и индустриска политика, Царинска унија Ниско ниво на приближување во областа на Земјоделството и руралниот развој 5. Улогата на парламентите во процесот на регулаторна реформа и економски реформи ПРЕДНОСТИ Квартални извештаи на министерствата до надлежните комисии Целосна буџетска независност на парламентот Релативно добро опремена служба за истражување во парламентот НЕДОСТАТОЦИ Нема јавно достапен план на законодавни активности на Парламентот Ограничена улога на парламентот во креирањето на економската политика Ограничена улога на парламентот во надзор на регулаторните тела 139

141 6.1.6 Предности и недостатоци -Косово* 1. Постигнато ниво на макроекономска стабилност ПРЕДНОСТИ Растот на БДП остана позитивен за време на кризата Релативно висок раст на БДП во пост кризниот период Релативно низок фискален дефицит НЕДОСТАТОЦИ Висок и со тенденција на проширување дефицит на тековната сметка 2. Деловно окружување и конкуренција ПРЕДНОСТИ Мали бизнис бариери во следните области: запишување право на сопственост на недвижен имот и затворање бизнис НЕДОСТАТОЦИ Владеење на правото Високо ниво на корупција Значајни бизнис бариери во областа на: започнување бизнис, издавање градежни дозволи, надворешна трговија и заштита на инвеститори 3. Регулаторна реформа Програма за подобра и паметна регулатива ПРЕДНОСТИ Јавните консултации се задолжителни за сите предлози на закони Јавно достапен план на законодавни активности Воспоставена институционална рамка за регулаторна реформа НЕДОСТАТОЦИ Ад хок пристап кон регулаторната реформа Нема стратегија за регулаторна реформа како посебен стратешки документ Недоволна соработка помеѓу Владата и Парламентот во имплементацијата на регулаторната реформа Спроведувањето на РИА е укинато во

142 Косово* 4. Напредок во процесот на интеграција во ЕУ ПРЕДНОСТИ НЕДОСТАТОЦИ Втор Копенхагенски економски критериум Широк политички консензус за основите на економската политика Високо ниво на трговска интеграција со ЦЕФТА Високо учество на јавната потрошувачка за образование Високо ниво на мешање на државата во економијата Недостатоци на правниот систем: спроведување на договори Ниско ниво на трговска интеграција со ЕУ Трет Копенхагенски критериум - Прифаќање на правото на Заедницата (Community acquis) Мал напредок во приближувањето кон ЕУ во областа на економските закони Ниско ниво на приближување во следните области: Слободно движење на стоки, Право на трговски друштва, Политика на конкуренција, Земјоделство и рурален развој, Даноци, Економска и монетарна политика, Статистика, Претпријатија и индустриска политика, Заштита на потрошувачи и Надворешни односи 5. Улогата на парламентите во процесот на регулаторна реформа и економски реформи ПРЕДНОСТИ Јавно достапен план на законодавни активности на Парламентот Формиранаи целосно функционална Комисија за надзор на јавните финансии НЕДОСТАТОЦИ Ограничено учество на парламентот во креирање на економската политика и иницирање на економска политика Ограничена улога на парламентот во надзор на регулаторните тела 141

143 6.1.7 Предности и недостатоци земји на Западен Балкан 1. Постигнато ниво на макроекономска стабилност ПРЕДНОСТИ Постојано намалување на фискалниот дефицит Постојано намалување на дефицитот на тековната сметка НЕДОСТАТОЦИ Постојано намалување на дефицитот на тековната сметка Висок и растечки општ владин долг Бавно опоравување на БДП Висока изложеност на кризата во Еврозоната Висок надворешен долг 2. Деловно окружување и конкуренција ПРЕДНОСТИ Намалени бизнис бариери во областа на заштита на инвеститорите и затворање бизнис Квалитет на регулативата НЕДОСТАТОЦИ Ниво на конкурентност Способност за иновации Макроекономска стабилност Бизнис бариери во областа на издавање градежни дозволи, спроведување договори и плаќање даноци Корупција Големина на пазарот Владеење на правото 3. Регулаторна реформа Програма за подобра и паметна регулатива ПРЕДНОСТИ Во најголем дел стратешки пристап кон регулаторната реформа Воспоставена институционална рамка Имплементирана Програма за редуцирање на административните бариери за бизнисите Јавно достапен план на законодавни активности НЕДОСТАТОЦИ Недоволна соработка помеѓу владата и парламентот во имплементацијата на регулаторната реформа Недоволен однос помеѓу под-националното и националното ниво на управување во процесот на регулаторна реформа Нееднаков напредок во воведувањето и имплементацијата на РИА Недостиг на капацитет за имплементација на РИА 142

144 Земји на Западен Балкан 4. Напредок во процесот на интеграција во ЕУ ПРЕДНОСТИ НЕДОСТАТОЦИ Втор Копенхагенски економски критериум Широк политички консензус за основите на економската политика Високо ниво на либерализација на трговијата Високо ниво на либерализација на цените Високо ниво на трговска интеграција со ЕУ Умерен напредок кон ЕУ Недоволно развиен небанкарски секторr Слабости на правниот систем, во областа на владеење на правото, права на сопственост и независност на судството Ниско учество на трошоците за истражување и развој во БДП Стапка на невработеност Трет Копенхагенски критериум - Прифаќање на правото на Заедницата (Community acquis) Високо ниво на приближување во следните области: Царинска унија и Надворешни односи Ниско ниво на приближување во следните области: Слободно движење на стоки, Земјоделство и рурален развој 5.Улогата на парламентите во процесот на регулаторна реформа и економски реформи ПРЕДНОСТИ Јавно достапен план на законодавни активности во Парламентот Јавни расправи НЕДОСТАТОЦИ Буџетска независност на парламентот Ограничена улога на парламентот во креирањето на економската политика и во иницирањето на економската политика Ограничено учество на парламентот во надзор на регулаторните тела Недоволна соработка помеѓу владата и парламентот во имплементацијата на регулаторната реформа 143

145 6.2. План за развој на идните активности на земјите од Западен Балкан План за развој на идните активности Албанија Албанија: Комисија за економија и финансии 1. Улога на комисијата во разгледување, извршување и следење на извршувањето на државниот буџет: - Извештаи на Министерството за финансии - Активна улога на комисијата во одлучувањето за буџетот - Следење на извршувањето на државниот буџет - Извештај на државната ревизорска институција 2. Зајакнување на улогата на комисијата во креирањето на економската политика - Документи поврзани со ефектите на кризата и надворешните шокови - Национални развојни планови и стратегии 3. Извештаи на регулаторните тела/агенции кои доставуваат извештаи до оваа комисија - Државна ревизорска институција - Агенција за конкуренција 4. Соработка на комисијата за економија и финансии со Комисијата за интеграција во ЕУ во следните области: - Напредок во процесот на интеграција во ЕУ - Државен буџет: разгледување, извршување и следење на извршувањето - Хармонизација на законодавството со правото на ЕУ (acquis) 5. Видови анализи што треба да се подготват за да се зголеми ефикасноста на Комисијата за економија и финансии - Разгледување, извршување и следење на извршувањето надржавниот буџет - Анализа на економската политика - Анализа на фискалната политика - Пренесување на знаењето и искуството со надлежните комисии од регионот во области од заеднички интерес 6. Соработка со приватниот сектор и НВОи - Стопански комори - Совет на странски инвеститори - Мали и средни претпријатија - НВОи 7. Унапредување на контролната функција на парламентите на извршната власт: - Годишни извештаи на Владата - Извештаи на надлежните министерства поврзани со нивната работа - Пратенички прашања и интерпелации 144

146 Албанија: Комисија за ЕУ интеграции 1. Соработка на Комисијата за ЕУ интеграции со други комисии (Комисија за економија и финансии) во следните области: - ЕУ интеграции и нивното влијание на државниот буџет 2. Видови анализи што треба да се подготват за да се зголеми ефикасноста на Комисијата за ЕУ интеграции - Постигнат напредок во процесот на интеграција во ЕУ - Напредок во прифаќањето на правото на ЕУ (acquis) - Размена на знаење и искуство со надлежните комисии во регионот во обаста на процесот на интеграција во ЕУ - Иницијативи на комисијата поврзани со ЕУ интеграциите 3. Соработка со приватниот сектор и НВОи - Стопански комори - Совет на странски инвеститори - НВОи 4. Унапредување на контролната функција на парламентите на извршната власт: - Извештаи на службата за ЕУ интеграции поврзани со нејзината работа - Пратенички прашања и интерпелации поврзани со процесот на интеграција во ЕУ 145

147 План за развој на идните активности Босна и Херцеговина БиХ државно ниво: Заедничка комисија за економски реформи и развој 1. Зајакнување на улогата на комисијата во креирањето на економската политика - Документи поврзани со ефектите на кризата и надворешните шокови - Национални развојни планови и стратегии 2. Извештаи на регулаторните тела/агенции кои доставуваат извештаи до оваа комисија - Агенција за конкуренција - Регулаторно тело за енергетика 3. Соработка на Заедничката комисија за економски реформи и развој со другите комисии (Комисија за финансирање и буџет и Комисијата за ЕУ интеграции) во следните области - Прашања на економската политика - Напредок во процесот на интеграција во ЕУ - Хармонизација на законодавството со правото на ЕУ (acquis) 4. Видови анализи што треба да се подготват за да се зголеми ефикасноста на комисијата - Економски анализи (трендови во трговијата, конкуренција) - Анализа на фискалната и економската политика - Иницијативи на оваа комисија поврзани со економски прашања - Размена на знаење и искуство со надлежни комисии од парламентите на ентитетите и надлежни комисии од регионот во области од заеднички интерес - Сивата економија по држави и во регионот како целина 5. Соработка со приватниот сектор - Стопански комори - Совет на странски инвеститори - Мали и средни претпријатија 6. Унапредување на контролната функција на парламентите на извршната власт: - Годишни извештаи на Владата - Извештаи на надлежните министерства поврзани со нивната работа - Пратенички прашања и интерпелации - Унапредување на спроведувањето на законите, преку посилна парламентарна контрола на извршната власт и преку следење на спроведувањето на законите 146

148 БиХ државно ниво: Комисија за финансии и буџет 1. Улога на комисијата во разгледување, извршување и следење на извршувањето на државниот буџет: - Извештаи на Министерството за финансии - Активна улога на комисијата во одлучувањето за буџетот - Следење на извршувањето на државниот буџет и буџетот на ентитетите - Извештај на државната ревизорска институција 2. Извештаи на регулаторните тела/агенции кои доставуваат извештаи до оваа комисија - Државна ревизорска институција 3. Соработка на Комисијата за финансии и буџет со другите комисии (Заедничката комисија за економски реформи и развој и Комисијата за ЕУ интеграции) во следните области: - Државен буџет: разгледување, извршување и следење на извршувањето - Извештај на државната ревизорска институција 4. Видови анализи што треба да се подготват за да се зголеми ефикасноста на комисијата - Разгледување, извршување и следење на извршувањето на државниот буџет - Анализа на фискалната политика - Размена на знаење и искуство со надлежни комисии од парламентите на ентитетите и надлежни комисии од регионот во области од заеднички интерес - Иницијативи на комисијата поврзани со прашања на монетарната политика (извештаи на Централната банка) - Квалитетот на работа на Управата за јавни приходи 5. Соработка со приватниот сектор и НВОи - Стопански комори - Совет на странски инвеститори - Мали и средни претпријатија - НВОи 147

149 БиХ федерација: Комисија за економска и финансиска политика 1. Улога на комисијата во разгледување, извршување и следење на извршувањето на државниот буџет: - Извештаи на Министерството за финансии - Активна улога на комисијата во одлучувањето за буџетот - Следење на извршувањето на државниот буџет и буџетот на ентитетите - Извештај на државната ревизорска институција 2. Зајакнување на улогата на комисијата во креирањето на економската политика - Документи поврзани со ефектите на кризата и надворешните шокови - Национални развојни планови и стратегии 3. Извештаи на регулаторните тела/агенции кои доставуваат извештаи до оваа комисија - Државна ревизорска институција - Агенција за конкуренција - Регулаторно тело за енергетика 4. Соработка на Комисијата за економска и финансиска политика со други комисии (Комисија за ЕУ интеграции) во следните области - Напредок во процесот на интеграција во ЕУ - Хармонизација на законодавството со правото на ЕУ (acquis) 5. Видови анализи што треба да се подготват за да се зголеми ефикасноста на комисијата - Разгледување, извршување и следење на извршувањетона буџетот на ентитетите - Анализа на економската политика - Анализа на фискалната политика - Размена на знаење и искуство со надлежни комисии од државниот парламент и парламентот на ентитетот Република Српска и надлежни комисии од регионот во области од заеднички интерес 6. Соработка со приватниот сектор и НВОи - Стопански комори - Совет на странски инвеститори - Мали и средни претпријатија - НВОи 7. Унапредување на контролната функција на парламентите на извршната власт: - Годишни извештаи на Владата - Извештаи на надлежните министерства поврзани со нивната работа - Пратенички прашања и интерпелации 148

150 Република Српска: Комисија за финансии и буџет 1. Улога на комисијата во разгледување, извршување и следење на извршувањето на државниот буџет: - Извештаи на Министерството за финансии - Активна улога на комисијата во одлучувањето за буџетот 2. Зајакнување на улогата на комисијата во креирањето на економската политика - Документи поврзани со ефектите на кризата и надворешните шокови - Национални развојни планови и стратегии 3. Извештаи на регулаторните тела/агенции кои доставуваат извештаи до оваа комисија - Агенција за банкарство 4. Соработка на Комисијата за финансии и буџет со другите комисии (Комисијата за ЕУ интеграции, Комисија за ревизија) во следните области: - Напредок во процесот на интеграција во ЕУ - Државен буџет: разгледување, извршување и следење на извршувањето 5. Видови анализи што треба да се подготват за да се зголеми ефикасноста на комисијата - Разгледување, извршување и следење на извршувањето на државниот буџет - Анализа на економската политика - Анализа на фискалната политика - Размена на знаење и искуство со надлежни комисии од државниот парламент и парламентот на ентитетот Федерација БиХ и надлежни комисии од регионот во области од заеднички интерес 6. Соработка со приватниот сектор и НВОи - Стопански комори - Совет на странски инвеститори - Мали и средни претпријатија - НВОи 7. Унапредување на контролната функција на парламентите на извршната власт: - Годишни извештаи на Владата - Извештаи на надлежните министерства поврзани со нивната работа - Пратенички прашања и интерпелации 149

151 Република Српска: Комисија за ревизија 1. Улога на комисијата во следење на извршувањето на државниот буџет:: - Извештаи на Министерството за финансии - Следење на извршувањето на државниот буџет - Извештаи на државната ревизорска институција 2. Извештаи на регулаторните тела/агенции кои доставуваат извештаи до оваа комисија - Извештаи на државната ревизорска институција 3. Соработка на Комисијата за ревизија со другите комисии (Комисијата за финансии и буџет) во следните области: - Државен буџет: разгледување, извршување и следење на извршувањето - Извештаи на државната ревизорска институција 4. Видови анализи што треба да се подготват за да се зголеми ефикасноста на комисијата - Разгледување, извршување и следење на извршувањето на државниот буџет - Анализа на фискалната политика - Размена на знаење и искуство со надлежни комисии од регионот во области од заеднички интерес - Иницијативи на комисијата поврзани со јавните финансии 5. Соработка со приватниот сектор и НВОи - Стопански комори - Совет на странски инвеститори - Мали и средни претпријатија - НВОи БиХ државно ниво, БиХ Федерација и Република Српска: Комисија за ЕУ интеграции 1. Соработка на парламентарната Комисија за ЕУ интеграции со другите комисии (Комисија за економија и Комисија за финансирање и буџет) во следните области: - Интеграциите во ЕУ и нивното влијание на државниот буџет 2. Видови анализи што треба да се подготват за да се зголеми ефикасноста на комисијата - Постигнат напредок во процесот на интеграција во ЕУ - Напредок во прифаќањето на правото на ЕУ (acquis) - Размена на знаење и искуство со надлежни комисии од регионот во областа на процесот на интеграција во ЕУ - Иницијативи на комисијата поврзани со ЕУ интеграциите 3. Соработка со приватниот сектор и НВОи - Стопански комори - Совет на странски инвеститори - НВОи 4. Унапредување на контролната функција на парламентите на извршната власт: - Извештаи на службата за ЕУ интеграции поврзани со нејзината работа - Пратенички прашања и интерпелации поврзани со процесот на интеграција во ЕУ 150

152 План за развој на идните активности - Македонија Македонија: Комисија за финансирање и буџет 1. Улога на комисијата во разгледување, извршување и следење на извршувањето на државниот буџет: - Извештаи на Министерството за финансии - Активна улога на комисијата во одлучувањето за буџетот - Следење на извршувањето на државниот буџет - Извештај на Државниот завод за ревизија 2. Соработка на парламентарната Комисија за финансирање и буџет со другите комисии (Комисија за економски прашања и Комисија за европски прашања) во следните области: - Државен буџет: разгледување, извршување и следење на извршувањето - Извештај на Државниот завод за ревизија 3. Видови анализи што треба да се подготват за да се зголеми ефикасноста на комисијата - Разгледување, извршување и следење на извршувањето на државниот буџет - Анализа на фискалната политика - Размена на знаење и искуство со надлежни комисии од регионот во области од заеднички интерес - Иницијативи на комисијата поврзани со прашања на монетарната политика (извештаи на Народна банка) - Квалитет на работата на Управата за јавни приходи 4. Соработка со приватниот сектор и НВОи - Стопански комори - Совет на странски инвеститори - Мали и средни претпријатија - НВОи 151

153 Македонија: Комисија за економски прашања 1. Зајакнување на улогата на комисијата во креирањето на економската политика - Документи поврзани со ефектите на кризата и надворешните шокови - Национални развојни планови и стратегии 2. Извештаи на регулаторните тела/агенции кои доставуваат извештаи до оваа комисија - Комисија за заштита на конкуренцијата - Регулаторна комисија за енергетика - Биро за јавни набавки 3. Соработка на парламентарната Комисија за економски прашања со другите комисии (Комисијата за финансирање и буџет и Комисијата за европски прашања) во следните области: - Државен буџет: разгледување, извршување и следење на извршувањето - Напредок во процесот на интеграција во ЕУ - Хармонизација на законодавството со правото на ЕУ (acquis) 4. Видови анализи што треба да се подготват за да се зголеми ефикасноста на комисијата - Економски анализи (трговски трендови, конкуренција) - Анализи на фискалната и економската политика - Иницијативи на оваа комисија поврзани со економски прашања - Размена на знаење и искуство со надлежни комисии од регионот во области од заеднички интерес - Сива економија по држави и во регионот како целина 5. Соработка со приватниот и граѓанскиот сектор - Стопански комори - Совет на странски инвеститори - Мали и средни претпријатија - НВОи, МАНУ, научна јавност 6. Унапредување на контролната функција на парламентите на извршната власт: - Годишни извештаи на Владата - Извештаи на надлежните министерства поврзани со нивната работа - Пратенички прашања и интерпелации 152

154 Македонија: Комисија за европски прашања 1. Соработка на парламентарната Комисија за европски прашања со други комисии (Комисија за економски прашања и Комисија за финансирање и буџет) во следните области: - ЕУ интеграции и нивното влијание на државниот буџет 2. Видови анализи што треба да се подготват за да се зголеми ефикасноста на комисијата - Постигнат напредок во процесот на интеграција во ЕУ - Напредок во прифаќањето на правото на ЕУ (acquis) - Размена на знаење и искуство со надлежни комисии од регионот во областа на процесот на интеграција во ЕУ - Анализи на фискалната и економската политика - Иницијативи на комисијата поврзани со ЕУ интеграциите 3. Соработка со приватниот сектор и НВОи - Стопански комори - Совет на странски инвеститори - НВОи 4. Унапредување на контролната функција на парламентите на извршната власт: - Извештаи на Секретаријатот за европски прашања поврзани со неговата работа - Пратенички прашања и интерпелации поврзани со процесот на интеграција во ЕУ 153

155 План за развој на идните активности - Црна Гора Црна Гора: Комисија за економија, финансии и буџет 1. Улога на комисијата во разгледување, извршување и следење на извршувањето на државниот буџет: - Извештаи на Министерството за финансии - Активна улога на комисијата во одлучувањето за буџетот - Следење на извршувањето на државниот буџет - Извештаи на државната ревизорска институција 2. Зајакнување на улогата на комисијата во креирањето на економската политика - Документи поврзани со ефектите на кризата и надворешните шокови - Национални развојни планови и стратегии 3. Извештаи на регулаторните тела/агенции кои доставуваат извештаи до оваа комисија - Државна ревизорска институција - Агенција за конкуренција - Регулаторно тело за енергетика 4. Соработка на Комисијата за економија, финансии и буџет со други комисии (Комисијата за ЕУ интеграции) во следните области: - Напредок во процесот на интеграција во ЕУ - Државен буџет: разгледување, извршување и следење на извршувањето - Хармонизација на законодавството со правото на ЕУ (acquis) 5. Видови анализи што треба да се подготват за да се зголеми ефикасноста на комисијата - Разгледување, извршување и следење на извршувањето на државниот буџет - Анализа на економската политика - Анализа на фискалната политика - Размена на знаење и искуство со надлежни комисии од регионот во области од заеднички интерес 6. Соработка со приватниот сектор и НВОи - Стопански комори, Сојуз на работодавачи, Бизнис заедница на Црна Гора - Совет на странски инвеститори - Мали и средни претпријатија - НВОи 7. Унапредување на контролната функција на парламентите на извршната власт - Годишни извештаи на Владата - Извештаи на надлежните министерства поврзани со нивната работа - Пратенички прашања и интерпелации 154

156 Црна Гора: Комисија за ЕУ интеграции 1. Соработка на Комисијата за ЕУ интеграции со други комисии (Комисијата за за економија, финансии и буџет) во следните области: - ЕУ интеграции и нивното влијание на државниот буџет 2. Видови анализи што треба да се подготват за да се зголеми ефикасноста на комисијата - Постигнат напредок во процесот на интеграција во ЕУ - Размена на знаење и искуство со надлежни комисии од регионот во областа на процесот на интеграција во ЕУ - Иницијативи на комисијата поврзани со ЕУ интеграциите 3. Соработка со приватниот сектор и НВОи - Стопански комори - Совет на странски инвеститори - НВОи 4. Унапредување на контролната функција на парламентите на извршната власт: - Извештаи на службата за ЕУ интеграции поврзани со нејзината работа - Пратенички прашања и интерпелации поврзани со процесот на интеграција во ЕУ 155

157 План за развој на идните активности - Србија Србија: Комисија за финансии, државен буџет и контрола на јавната потрошувачка 1. Улога на комисијата во разгледување, извршување и следење на извршувањето на државниот буџет: - Извештаи на Министерството за финансии - Активна улога на комисијата во одлучувањето за буџетот - Следење на извршувањето на државниот буџет - Извештаи на државната ревизорска институција 2. Извештаи на регулаторните тела/агенции кои доставуваат извештаи до оваа комисија - Државна ревизорска институција - Комисија за хартии од вредност 3. Соработка на Комисијата за финансии, државен буџет и контрола на јавната потрошувачка со други комисии (Комисија за економија, регионален развој, трговија, туризам и енергетика и Комисијата за ЕУ интеграции) во следните области: - Државен буџет: разгледување, извршување и следење на извршувањето - Извештаи на Државната ревизорска институција 4. Видови анализи што треба да се подготват за да се зголеми ефикасноста на комисијата - Разгледување, извршување и следење на извршувањето на државниот буџет - Анализа на фискалната политика - Анализи на комисијата поврзани со прашања на монетарната полтика (Извештаи на Централната банка) - Квалитет на работата на Управата за јавни приходи - Размена на знаење и искуство со надлежни комисии од регионот во области од заеднички интерес 5. Соработка со приватниот сектор и НВОи - Стопански комори - Совет на странски инвеститори - Мали и средни претпријатија - НВОи 156

158 Србија: Комисија за економија, регионален развој, трговија, туризам и енергетика 1. Зајакнување на улогата на комисијата во креирањето на економската политика - Документи поврзани со ефектите на кризата и надворешните шокови - Национални развојни планови и стратегии 2. Извештаи на регулаторните тела/агенции кои доставуваат извештаи до оваа комисија - Регулаторно тело за енергетика - Агенција за конкуренција 3. Соработка на парламентарната Комисија за економија, регионален развој, трговија, туризам и енергетика со други комисии (Комисија за финансии, државен буџет и контрола на јавната потрошувачка и Комисија за ЕУ интеграции) во следните области - Државен буџет: разгледување, извршување и следење на извршувањето - Напредок во процесот на интеграција во ЕУ - Хармонизација на законодавството со правото на ЕУ (acquis) 4. Видови анализи што треба да се подготват за да се зголеми ефикасноста на комисијата - Економски анализи (трговски трендови, конкуренција, туризам, енергетика) - Анализи на економската политика - Иницијативи на комисијата поврзани со економски прашања - Размена на знаење и искуство со надлежни комисии од регионот во области од заеднички интерес - Сива економија по држави и во регионот како целина 5. Соработка со приватниот сектор - Стопански комори - Совет на странски инвеститори - Здруженија на занаетчии - Мали и средни претпријатија 6. Унапредување на контролната функција на парламентите на извршната власт: - Годишни извештаи на Владата - Извештаи на надлежните министерства поврзани со нивната работа - Пратенички прашања и интерпелации - Извештаи на државната ревизорска институција - Унапредување на спроведувањето на законите, преку посилна парламентарна контрола на извршната власт и преку следење на спроведувањето на законите 157

159 Србија: Комисија за ЕУ интеграции 1. Соработка на парламентарната Комисија за ЕУ интеграции со други комисии (Комисија за финансии, државен буџет и контрола на јавната потрошувачка и Комисијата за економија, регионален развој, трговија, туризам и енергетика, во следните области: - ЕУ интеграции и нивното влијание на државниот буџет 2. Видови анализи што треба да се подготват за да се зголеми ефикасноста на комисијата - Постигнат напредок во процесот на интеграција во ЕУ - Напредок во прифаќањето на правото на ЕУ (acquis) - Размена на знаење и искуство со надлежни комисии од регионот во областа на процесот на интеграција во ЕУ - Иницијативи на комисијата поврзани соинтеграцијата во ЕУ 3. Соработка со приватниот сектор и НВОи - Стопански комори - Совет на странски инвеститори 4. Унапредување на контролната функција на парламентите на извршната власт: - Извештаи на службата за ЕУ интеграции поврзани со нејзината работа - Пратенички прашања и интерпелации поврзани со процесот на интеграција во ЕУ 158

160 План за развој на идните активности - Косово* Косово*: Комисија за буџет и финансии 1. Улога на комисијата во разгледувањеи извршување на државниот буџет: - Активна улога на комисијата во одлучувањето за буџетот 2. Извештаи на регулаторните тела/агенции кои доставуваат извештаи до оваа комисија - Државна ревизорска институција 3. Соработка на Комисијата за буџет и финансии со други комисии (Комисија за надзор на јавните финансии, Комисија за економија, трговија, индустрија, енергетика, транспорт и телекомуникации и Комисија за ЕУ интеграции) во следните области: - Државен буџет: разгледување, извршување и следење на извршувањето - Извештај на Државната ревизорска институција 4. Видови анализи што треба да се подготват за да се зголеми ефикасноста на комисијата - Разгледување, извршување и следење на извршувањето на државниот буџет - Анализа на фискалната политика - Размена на знаење и искуство со надлежни комисии од регионот во области од заеднички интерес 5. Соработка со приватниот сектор и НВОи - Стопански комори - Совет на странски инвеститори - Мали и средни претпријатија - НВОи 159

161 Косово*: Комисија за надзор на јавните финансии 1. Улога на комисијата во разгледувањеи извршување на државниот буџет: - Извештаи на Министерството за финансии - Следење на извршувањето на државниот буџет - Извештаи на државната ревизорска институција 2. Извештаи на регулаторните тела/агенции кои доставуваат извештаи до оваа комисија - Државна ревизорска институција 3. Соработка на Комисијата за надзор на јавните финансии со Комисијата за буџет и финансии, во следните области: - Државен буџет: разгледување, извршување и следење на извршувањето - Извештај на Државната ревизорска институција 4. Видови анализи што треба да се подготват за да се зголеми ефикасноста на комисијата - Разгледување, извршување и следење на извршувањето на државниот буџет - Анализа на фискалната политика - Размена на знаење и искуство со надлежни комисии од регионот во области од заеднички интерес - Иницијативи на комисијата поврзани со јавните финансии 5. Соработка со приватниот сектор и НВОи - Стопански комори - Совет на странски инвеститори - Мали и средни претпријатија - НВОи 160

162 Косово*: Комисија за економија, трговија, индустрија, енергетика, транспорт и телекомуникации 1. Зајакнување на улогата на комисијата во креирањето на економската политика - Документи поврзани со ефектите на кризата и надворешните шокови - Национални развојни планови и стратегии 2. Извештаи на регулаторните тела/агенции кои доставуваат извештаи до оваа комисија - Агенција за конкуренција - Регулаторно тело за енергетика 3. Соработка на парламентарната Комисија за економија, трговија, индустрија, енергетика, транспорт и телекомуникации со други комисии (Комисија за надзор на јавните финансии, Комисија за буџет и финансии и Комисија за ЕУ интеграции) во следните области: - Државен буџет: разгледување, извршување и следење на извршувањето - Напредок во процесот на интеграција во ЕУ - Хармонизација на законодавството со правото на ЕУ (acquis) 4. Видови анализи што треба да се подготват за да се зголеми ефикасноста на комисијата - Економски анализи (трговски трендови, конкуренција, енергетика) - Анализи на економската политика - Иницијативи на комисијата поврзани со економски прашања - Размена на знаење и искуство со надлежни комисии од регионот во области од заеднички интерес 5. Соработка со приватниот сектор - Стопански комори - Совет на странски инвеститори - Мали и средни претпријатија - НВОи 6. Унапредување на контролната функција на парламентите на извршната власт: - Годишни извештаи на Владата - Извештаи на надлежните министерства поврзани со нивната работа - Пратенички прашања и интерпелации - Унапредување на спроведувањето на законите, преку посилна парламентарна контрола на извршната власт и преку следење на спроведувањето на законите 161

163 Косово*: Комисија за ЕУ интеграции 1. Соработка на парламентарната Комисија за ЕУ интеграции со други комисии (Комисија за надзор на јавните финансии и Комисија за буџет и финансии) во следните области: - ЕУ интеграции и нивното влијание на државниот буџет 2. Видови анализи што треба да се подготват за да се зголеми ефикасноста на комисијата - Постигнат напредок во процесот на интеграција во ЕУ - Напредок во прифаќањето на правото на ЕУ (acquis) - Размена на знаење и искуство со надлежни комисии од регионот во областа на процесот на интеграција во ЕУ - Иницијативи на комисијата поврзани со интеграцијата во ЕУ 3. Соработка со приватниот сектор и НВОи - Стопански комори - Совет на странски инвеститори - НВОи 4. Унапредување на контролната функција на парламентите на извршната власт: - Извештаи на Министерството за ЕУ интеграции поврзани со неговата работа - Пратенички прашања и интерпелации поврзани со процесот на интеграција во ЕУ 162

164 Западен Балкан: Регионална мрежа на комисии за економија, финансии и буџет 1. Зајакнување на улогата на комисиите во креирањето на економската политика - Документи поврзани со ефектите на кризата и надворешните шокови - Развојни планови и стратегии 2. Извештаи на регулаторните тела/агенции кои доставуваат извештаи до оваа комисија - Агенција за конкуренција - Регулаторно тело за енергетика 3. Соработка на парламентарните комисии за економија, финансии и буџет со комисиите за интеграција во ЕУ во следните области: - Државен буџет: разгледување, извршување и следење на извршувањето - Напредок во процесот на интеграција во ЕУ - Хармонизација на законодавството со правото на ЕУ (acquis) 4. Видови анализи што треба да се подготват за да се зголеми ефикасноста на комисиите за економија, финансии и буџет - Анализи на регионалната економија (трговски трендови, конкурентност, енергетика) - Анализи на регионалната економска политика - Пренесување на знаењето и искуството со надлежните комисии од регионот во области од заеднички интерес 5. Соработка со приватниот сектор - Стопански комори - Совет на странски инвеститори - Мали и средни претпријатија - НВОи 6. Унапредување на контролната функција на парламентите на извршната власт: - Годишни извештаи на Владата - Извештаи на надлежните министерства поврзани со нивната работа - Унапредување на спроведувањето на законите, преку посилна парламентарна контрола на извршната власт и преку следење на спроведувањето на законите. 163

165

166 БИБЛИОГРАФИЈА: Beetham, D. (2006), Parliament and Democracy In The Twenty-First Century, A Guide To Good Practice, Inter-Parliamentary Union 2006, Quebec Busse, M. and L. Groizard (2008), Foreign Direct Investment, Regulations and Growth, The World Bank Policy Research Working Paper Series number World Bank, Washington, DC. CCAF-FCVI (2006), Parliamentary Oversight-Committees and Relationships, A Guide to Strengthening Public Accounts Committees, Ottawa, Ontario Čaušević, F (2010), What type of fiscal policy is needed to foster the economic development of the Balkans?, Bourgogne Balkans Association workshop series, Edition 3, Accession of the Western Balkans to the EU: evaluating a process: Collège Universitaire de Sciences Po Paris, Campus de Dijon, Europe centrale et orientale, Dijon Delević, M (2007), Regional cooperation in the western Balkans, Chaillot paper No. 104, 2007, EU Institute for Security Studies, Brussels Djankov, S., et al. (2002), The regulation of entry, Quarterly Journal of Economics, 117(1), pp EBRD (2010), Transition in Crisis: Transition Report London: European Bank for Reconstruction and Development. EBRD (2011), Crisis in Transition: The People s Perspective: Transition Report London: European Bank for Reconstruction and Development. EBRD (2012), Regional Economic Prospects in EBRD Countries of Operation: July 2012, London: European Bank for Reconstruction and Development. European Commission (2000), Lisbon Strategy. European Commission (2001), Mandelkern Group on Better Regulation Final Report European Commission (2006), Measuring administrative costs and reducing administrative burdens in the European Union, Commission working document COM(2006) 691. European Commission (2006a), A strategic review of Better Regulation in the European Union, Commission working document COM (2006) 689. European Commission (2006b), Regional cooperation in the western Balkans, A policy priority for the European Union, European Commission (2009). The Western Balkans in Transition. European Economy. Occasional Papers 46, Brussels 165

167 European Commission (2009b), Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions Third strategic review of Better Regulation in the European Union, Brussels European Commission (2010) Smart regulation in the European Union, Commission communication COM (2010)543 European Commission (2010a), EU Enlargement Strategy and Main Challenges , Commission working document COM (2010) 660. European Commission, (2010c) ( Brussels European Commission (2011a), Macedonia 2012 Progress Report, Commission communication COM(2011) 666, Brussels European Commission (2011b), Serbia 2011 Analytical Report, Commission communication COM (2011) 668, Brussels (European Commission, 2011c), Kosovo* 2011 Progress Report, Commission communication COM (2011) 666, Brussels European Commission (2012), Enlargement Strategy and Main Challenges , Commission communication COM (2012) 600 European Commission (2012a), Albania 2012 Progress Report, Commission communication COM (2012) 600, Brussels European Commission (2012b), Macedonia 2012 Progress Report, Commission communication COM (2012) 600, Brussels European Commission (2012c), Montenegro 2012 Progress Report, Commission communication COM (2012) 600, Brussels European Commission (2012d), Serbia 2012 Progress Report, Commission communication COM (2012) 600, Brussels European Commission (2012e), Commission Communication on a Feasibility Study for a Stabilisation and Association Agreement between the European Union and Kosovo* 2012 Commission communication COM (2012) 602, Brussels European Commission (2012f), Kosovo* 2012 Analytical Report, Commission communication COM (2012) 602, Brussels Falcetti, Lysenko and Sanfey (2006), Reforms and growth in transition: re-examining the evidence, Journal of Comparative Economics, vol. 34(3), García Villarreal, J. P. (2010), Successful Practices and Policies to Promote Regulatory Reform and Entrepreneurship at the Sub-national Level, OECD Working Papers on Public Governance, No. 18, Organization for Economic Cooperation and Development, Paris. 166

168 Gelauff, G.M.M. and A.M. Lejour (2005). Five Lisbon highlights: The economic impact of reaching these targets. CPB Document 104. CPB, the Hague. GoS (2008), Regulatory Reform Strategy of the Republic of Serbia : Government of Serbia, Belgrade. Jalilian, H., C. Kirkpatrick and D. Parker (2007), The Impact of Regulation on Economic Growth in Developing Countries: A Cross-Country Analysis, World Development, 35,1, pp Johnson, J. K, (2005), The Role of Parliament in Government, Series on Contemporary Issues in Parliamentary Development, World Bank, Washington, DC. Kathuria, S (2008), Western Balkan Integration and the EU: An Agenda for Trade and Growth, World Bank, Washington DC. Kirkpatrick, C., Parker, D. and Zhang, Y. (2003), Regulatory Impact Assessment in Developing and Transition Economies: A Survey of Current Practice and Recommendations for Further Development, Working paper No 83. Centre on Regulation and Competition (CRC), University of Manchester, Manchester. Kirkpatrick, C. and Parker, D. (2004), Regulatory Impact Assessment and Regulatory Governance in Developing Countries, Public Administration and Development, 24,4, pp Mitra, P., Selowsky, M. and J. Zalduendo (2010), Turmoil at Twenty: Recession, recovery and reform in Central and Eastern Europe and the former Soviet Union, Washington: World Bank NDI, (2000), Strengthening Legislative Capacity in Legislative-Executive Relations, National Democratic Institute, Washington, DC NDI, 2003, Legislatures and the budget process, National Democratic Institute, Washington, DC OECD (1995) Recommendation of the Council of the OECD on Improving the Quality of Government Regulations, Organization for Economic Cooperation and Development, Paris. OECD (1997), The OECD Report on Regulatory Reform: Synthesis, Organization for Economic Cooperation and Development, Paris. OECD (2005), OECD Guiding Principles for Regulatory Quality and Performance, Organization for Economic Cooperation and Development, Paris. OECD (2008), The changing role of parliament in the budget process, OECD, Paris. ( OECD 2008a. Measuring regulatory quality, OECD Observer April 2008, Organization for Economic Cooperation and Development, Paris. OECD (2010), Investment Reform Index 2009: progress in policy reforms to improve the investment climate in South East Europe, Organization for Economic Cooperation and Development, Paris. 167

169 OECD (2010a) Regulatory Policy and the Road to Sustainable Growth, Organization for Economic Cooperation and Development, Paris. OECD (2010b), Better Regulation in Europe: Germany, Organization for Economic Cooperation and Development, Paris. OECD (2010c), Regulatory Reform for Recovery: Lessons from Implementation During Crises, Organization for Economic Cooperation and Development, Paris. OECD (2010d), Better Regulation in Europe: Austria, Organization for Economic Cooperation and Development, Paris. Olson, M., N. Sarna and A. V. Swamy, (1998).Governance and growth: A simple hypothesis explaining cross-country differences in productivity, (mimeo), Centre for Institutional Reform and Informal Sector (IRIS), University of Maryland. Penev, S., ed.(2009), Improving the Process of Economic Reform Legislation in Western Balkan Countries, OECD Investment Compact for South East Europe, GTZ and Economics Institute Belgrade. Penev, S. and F. Čaušević, (2009), Improving the Process of Economic Reform Legislation in Bosnia and Herzegovina, in Penev, S., ed.(2009), Improving the Process of Economic Reform Legislation in Western Balkan Countries, OECD Investment Compact for South East Europe, GTZ and Economics Institute Belgrade. Penev, S. and A. Marušić, (2009), Improving the Process of Economic Reform Legislation in Serbia, in Penev, S., ed. (2009), Improving the Process of Economic Reform Legislation in Western Balkan Countries, OECD Investment Compact for South East Europe, GTZ and Economics Institute Belgrade. Penev, S, Mancellari, A and Z. Shapo, (2009), Improving the Process of Economic Reform Legislation in Albania, OECD Investment Compact for South East Europe, GTZ and Economics Institute Belgrade. Penev, S. and A. Marusic (2011), Progress in Transition and Reform Implementation in Serbia Comparing to other Western Balkan Countries, with Main Focus on Regulatory Reform (2011), IFC, World Bank Group, Washington DC Penev, S., A. Marušić (2012), L agenda di Regulation in Serbia, in Verso la Smart Regulation in Europa, Maggioli Editore, Repubblica di San Marino Penev, S., S. Filipovic (2012) Competition law and policy in Serbia in the context of the EU accession process, in Evolution of Competition Laws and their Enforcement: A Political Economy Perspective, Edited by Pradeep S. Mehta, Routledge (Taylor & Francis Group), New York Penev, S and I. Beraha (ed.) (2012), The Role of Parliaments in the Process of Deciding on Priorities: Cuting Public Spending or Stimulating the Economy, Friedrich Ebert, Instite of Economic Sciences and the National Assembly of the Republic of Serbia, Belgrade, 2012 Radaelli, C.M and A. C.M. Meuwese (2009), Better Regulation in the European Union: The political economy of impact assessment, in K. Jacob (ed.), Evaluating Integrated Impact Assessments (EVIA) Handbook, Springer (forthcoming in 2011). 168

170 Renda, A. (2008), Advancing the EU better regulation agenda: Selected Challenges for Europe, Paper presented at the Bertelsmann Foundation s High Level Colloquium on Better Regulation, Brussels, September Available at Renda, A. (2010), The Development of RIA in the European Union: An Overview, Available at SSRN: Sanfey, P (2010), South-eastern Europe: lessons from the global economic crisis, European Bank for Reconstruction and Devlopment. Sanfey, P and S. Zeh (2012), Making sense of competitiveness indicators in south-eastern Europe, Working Paper No. 145, EBRD, London Sanjay Kathuria, (ed.) (2008) Western Balkan Integration and the EU: An Agenda for Trade and Growth, The International Bank for Reconstruction and Development / The World Bank SIGMA, (1998). Policy Brief No. 1, Anatomy of the Expenditure Budget, SIGMA, Paris Thomas, M. (2007), South East Europe: Opportunities and Challenges for Improving Regulatory Quality, in Kirkpatrick, C. and D. Parker (eds.), Regulatory Impact Assessment: Towards Better Regulation, Edward Elgar Publishing, UK. UNCTAD. (2012). World Investment Report New York and Geneva. UNDP, Legislative Committee System, UNDP, New York http: //mirror.undp.org/magnet/docs/parliaments/legislativecommitteesystem.htm, Uvalić, M. (2010). Serbia s Transition: Towards a better Future, Palgrave Macmillan, London and New York. WEF (2010a). The Lisbon Review 2010, Geneva World Bank (2011), Doing Business in 2011, Washington, DC. World Bank, (2007), Professional Development for Parliamentarians and Staff, Washington DC World Bank, (2005) Professional Development for Parliamentarians and Staff, Parliamentary Committees, ( Washington, DC. World Economic Forum (2009), Global Competitiveness Report , Geneva World Economic Forum (2010), Global Competitiveness Report , Geneva World Economic Forum (2011), Global Competitiveness Report , Geneva World Economic Forum (2012), Global Competitiveness Report , Geneva 169

171

172 Вестминстер Фондацијата за демократија (ВФД) е водечка фондација на Велика Британија за градење на демократијата. Основана во 1992 година, ВФД е независен јавен орган финансиран од страна на Министерството за надворешни работи. ВФД работи за да се постигнат одржливи политички промени во новите демократии. Работејќи со партнерските организации, ВФД се обидува да ги зајакне демократските институции, главно политичките партии (преку работата на политичките партии на Велика Британија), парламентите и институциите кои го сочинуваат граѓанското општество. ВФД поддржува голем број програми за зајакнување на парламентите во земјите од Западен Балкан од 2008 година. 171