Kapitulli I: Historiku i zhvillimit të teatrit antik në botën antike dhe zhvillimi saj në Shqipëri.

Transcript

1 Kapitulli I: Historiku i zhvillimit të teatrit antik në botën antike dhe zhvillimi saj në Shqipëri. Teatri antik ka qenë pjesë shum e rëndësishme e jetës shoqërore në qytetërimet antike teatri si origjin të saj ka ceremonit dhe fetare të ndryshme. Shpesh në mendjet e njerëzve ka mbetur se teatri arti skenik ose teatri e ka origjinën e saj në Greqin e Lashtë. Fillesat e saja sipas studiuesve se fillesat e saja i gjejmë në të gjitha qytetërimet e mëdha të botës antike. Ato kanë tipare të përbashkëta por edhe veçrit e tyre të cilat i dallojn nga njeri-tjetri. P.sh. kemi teatrin egjiptian. Në Tekstet e Piramidave të cilat i takojn viteve p.e.r, përmbajnë disa shenja të zhvillimt të artit skenik. Po ashtu elemente të tilla i gjejm në teatrin kinez, indian, babilona ose japonez. Në këto pjesë bëhej fjalë për mitet dhe legjendat e këtyre qytetërimeve. 1 Më kalimin e kohës këto të zhvilloheshin në gjini letrare. Në to kishte personazhe të cilat vepronin sipas një skenari të caktuar. Personazhet merreshin përsëri nga mitet dhe legjendat e këtyre qyetërimeve. Me kalimin e kohës këto do të çonte në krijimin e vendeve të posaçme se ku do të zhvilloheshin pjesët teatrale. 1Karl Mantzius A History of Theatrical Art vëll 1, London, Duckworth & Co, viti 1903, faqe 10 1

2 Teatri si pjesë përbërëse e arkitekturës së qytetit i gjejmë në Greqinë e lashtë. Lindja e teatrit në këtë vend lidhet me mitin e Dionisit dhe festat fetare që kremtoheshin për nder të tij. Ditirambet e këtyre festive, që i kremntoheshin bëmave dhe vuajtjeve të perëndisë, përmbanin fillesat e poezive tragjike,ndërsa këngët gazmore ato të komedisë. Këto shoqëroheshin me valle në altarin e Dionisit, që përbënte epiqendrën e festës. Sheshi rreth altarit, ku lëvizte kori u quajt orkestra- sheshi i valleve. Rreth tij vendoseshin spektatorët, duke idhën shkas formimit të teatrit. 2 Ishte Thespis nga Ikaria që futi në shek. IV p.e.r. rolin e një aktori, madje edhe turnet teatrale. 3 Krahas vendit për korin lindi nevoja për vendin ku do të dilnin aktorët (skena), si dhe vendin e spektatorëv (theatron). Pjesë e rëndësishme e këtij tipi të ri arkitektonik ishte edhe altari. Shaqjet zhvilloheshin dy here në vit, gjatë Dioniseve të vogla dhe të mëdha. Ato shafqeshin në qiell të hapur dhe vazhdonin tërë ditën. Për shkak të largësisë së shikuesve fjala mbështetej jo vetëm në mimikë, por edhe në gjeste dhe formën e maskës komike ose tragjike. Për tu dukur më i madh aktori mbante këpucë të larta, doreza të gjata. Sfondin e shfaqjes, që nga koha e Eskilit, e përbënte skena dhe proskena. Për shfaqjen e 2 Neritan Ceka, Muzafer Korkuti, Arkeologjia, Tiranë: SHBLU, 1998, f Karl Mantzius, vepër e cituar, faqe

3 dramës së tij Persët, ku Eskili kishte marrë pë sfond vetë çadrën e Kserksit, që grekët e kishin kapur si trofe. Nga emri i çadrës (skene) sfondi arkitektonik i shfaqjes quhej skenë. Para saj u ngrit më vonë edhe një tribunë për aktorë që luanin rolin e perëndive dhe që quhej proskenë. Në të dy anët e proskenës nganjëherë vendoseshin dy të dala që formonin paraskenën.gjatë periudhës klasike teatri u zhvillua më tej duke u kthyer në një instutucion shtetëror. Ai u lidh ngusht me jetën politike dhe shoqërore duke u bërë edhe një tribune për zhvillimn e luftës politike. Zhvillimi i teatrit pati nxitje të madhe nga shum drejtues historik të Greqis së vjetër. Perikliu drejtuesi i polisit të Athinësishte një mbështës I zhvillimit të artit. Ai krijoi në fond të veçant shtetëror, i quajtur teorikon, i destinuar për qytetarët e varf ër. Me anë të këtij fondi shteti përballonte me shpenzimet e veta pjesëmarrjen në shfaqjet teatrale të qytetarëve të varfër. Madje pjesmarrja në shfaqjet teatrale në atë kohë ishin kthyer në një detyrim qytetar. 4 Në shek. IV p.e.r. pjesët e drunjta të shkallares dhe të skenës u zëvendësuan me ndërtime druri dhe teatri mori formën e vetë të plotë. Pjesët e tij ishin shkallarja, më tepër se gjysëmrrethore (kavea), që qarkonte orkestrën, vendin ku rrinte kori, korifeu dhe aktorët. Një kanal për ujërat e shiut e ndante shkallaren nga 4 Shaban Dervishi, Historia e Greqisë, Tiranë, SHBLU, viti 2005, faqe

4 orkestra. Mbi këtë kanal ngrihej radha e pare, e rezervuar për personalitetet e qytetit (proedrinë). Një rruginë e ngushtë e ndante proedrinë nga radhët e spektatorëve, gjatë të cilëve ngjiteshin shkallë të ngushta duke e ndarë në kerkides. Në teatrot e mëdhenj në lartësi të ndryshme kishte kalime të gjera horzontale që e ndanin shkallaren në disa pjesë të qujatura diazoma. Të gjitha shkallaret e teatrove grekë kanë qenë të vendosura në faqe të kodrinave për të mëmjanuar ngritjen e mureve mbajtëse. Si rrjedhim mbetej për t u përforcuar me mure vetëm pjesa ballore e shkallares në të dyja anët e orkestrës. Të dyja analemat, siç quheshin këto mure, nëpërmjet hapësirave (parodoi,) veçonin kavean nga godina e skenës. Hyrjet e teatrit grek ishin anësore dhe nëpërmjet veçimit të dy pjesëve themelorew, shkallares nga skena, bënin që teatri të mos paraqitej si ndërtim organic nga pikëpamja arkitektonike. 5 Me fenomenin e krijimit të kolonive në Mesdhe greke u eksportua disi tradita e ndërtimit të teatrove, si pjesë përbëse organizimit të qytetit. Përveç teatrove të bukura që u ndërtuan në Greqi,ato shërbyen si model për ndërtimin e shum teatrove në kolonitë greke, sin ë Mileti, Sirakuza, Tarenti, Katania, Pergamo etj. Forma kanonike e teatrit grek u realizua rreth vitit 330 p.e.r. nga arkitekti Lykurg në teatrin e Dionisit në Athinë, i cili u bë 5 Karl Mantzius, vepër e cituar, faqe

5 model edhe për teatrot e tjerë të botës antike. Fig 1 Planimetria e teatrit grek. Fig. 2 pamje e një makinerie e cila kryen fuksionin e lëvizjes së personazhev-perëndi. Kapaciteti i teatrit varej varej nga diametri i kaveas. Ndër teatrot mesatar mund të përmendet ai I Aizanit me 100 m, 5

6 të Sirakuzës dhe të Laodikesë me 150 m. Për kapacitetin përmendet teatri i Miletit dhe I Megalopolit me vende, i Dionisit në Athinë me 3000, ndërsa i Laodikesë me spektatorë. 6 Në këto teatro merr rë ndësi të madhe akustika, e sipas Vitruvit forcohej nga përdorimi i material vet ë forta, kryesiht prej mermeri, por edhe i enëve bosh në vende të posaçme. 7 Shembulli i teatrit kanonik helenistik është teatri I Epidaurit, I ndërtuar në shek. III p.e.r. nga arkitekti Poliklet. Pausania e përshkruan atë si më të rëndësishmin për sa I përket përmasave dhe bukurisë. Shkallarja me diameter 120 m ngrihet në një rregull gjeometrik rreth orkestrës me diameter 27 m. Në bazë të planit të saj qëndron një pesëkëndësh i rregullt I brendashkruar në rrethin e orkestrës. Ndarja në 12 kerkide bazohej në një figure 20-këndëshe që zhvillohej mbi bazën e pesëkëndëshit. Nga secili kënd ngjiteshin në formë rrezesh shkallinat e kaveas. Godina e skenës ishte dykatëshe. Proskena kishteformën e një portikujonikme dypjesët e avancuara të paraskenës. Në periudhën romake teatri mori një tjetër hov të madh zhvillimi. Gjate periudës së parë të shaqjes së teatrove në Romë forma 6 Neritan Ceka, Myzafer Korkuti, vepër e cituar faqe Vitruvi, Ten books on architecture, Harvard, Harvard University Press, viti 1914, faqe

7 e tyre ishte tepër e thjeshtë, për të mos thënë se nuk kishte të bënte fare me luksin dhe madheshtinë e një teatri. Në kohën e poetit Andronikos midis viteve p.e.s nuk kishte asnjë teater në Rome. Në çdo festival janë bërë skena të improvizuara prej druri. Për sa i përket spektatoreve nuk kishte vende të siguruara, ata duhet ti siguronin vetë vendet për tu ulur duke marrë kështu karrige me vete. Në 194 madje popullsia plebease u revoltua pasi për të parë shfaqjen në teater u rezervohej vendi vetëm senatorëve. Në 174 p.e.r. u ngrit skena e bërë prej guri ndërsa per auditorin u ngrit nje shkallare (kavea) vjet pas vdekjes së Terencianit në vitin 145 p.e.r. kemi teatrin e parë të plotë të ndërtuar sipas modës greke me skenën dhe tarracën përreth një orkestre, por kjo qe gjithashtu e punuar në dru. Ishte Pompeu i cili ndertoi teatrin e pare të plotë prej guri i cili përfundoi së ndërtuari në vitin 55 p.e.s. Dy teatro të tjerë te perhershme u ndërtuan në Rome një nga Cornelius Balbus, dhe tjetri nga Marcellus. 9 Të dy përfunduan në vitin 13 p.e.s. Gjatë periudhes së perandorisë u ndërtuan shumë teatro por ata nuk kanë qenë aq të mëdhenj dhe madhështor sa teatrot e parë. Ndërsa amfiteatri ku luftonin gladiatorët dhe kafshët kishte vende, teatri i Balbus kishte 11,510 vende, 8 Karl Mantzius, vepër e cituar, faqe Neritan Ceka, Myzafer Korkuti, vepër e cituar faqe

8 teatri i Pompeut kishte 17,580 dhe teatri i Marcellus kishte vende spektatorësh. Teatri romak u ngrit sipas modelit Helen Grek. Por duke u ndërtuar në një vend tjetër pësoi disa ndryshime të dukshme dhe të rëndësishme të cilat e veçojnë në arkitekturë.teatrot ndërtohen në vende të sheshta. Në këtë rast kavea rrethohet me mure të përforcuara me kontraforte nga jashtë. Pjesa e brendshme e teatrit mbushej me dhe, mbi të cilin vendosen radhët e shkallëve. 10 Më e rëndësishmja ndër to ishte futja e një podiumi të ngritur, një platforme kjo e përhershme ku zhvillohej veprimtaria kulturore. Kështu teatri romak arriti në momentin e identifikimit më vete, si nëe model modern me fazë të re ndërtimi. Ky ndryshim erdhi krejt natyrshëm, jashtë marrveshjes skenike greke dhe në përshtatje me kërkesat dhe shijet e ndryshme dhe me literaturë dramatike. Në skenën greke kemi korin ndersa në skenën romake kori u hoq, duke qenë se nuk kishte asnjë gjë tradicionale ekzistenca e korit që qarkullonte në orkestër. Në të njëjtën kohë aktivitetet humbën karakterin e tyre religjoz, keshtu që altari nuk mbajti më rëndësinë si qendër e perhershme e veprimit. Në ndryshim nga ai grek, teatri romak vinte në skene role nga jeta e përditshme, sa më afer 10 Lazër Papajani, Teatri antik në kohën antike, në Shtëpi muze dhe monumente kulture, Tiranë, Instituti I Monumenteve të Kulturës, vitit 1981, faqe 53. 8

9 realitetit. Shkallet, shtyllat ishin vendosur në përputhje me funksionin dhe të gjitha janë të lidhura me proskenën. Shtrirja e skenës ishte e kufizuar te gjysma e orkestrës, e cila cila ishte afër me proskenën. Gjysma tjetër e teatrit ishte për publikun, ajo ishte e pozicionuar në menyrë të tillë që të sigurohej një pamje e mire e skenës. Vendet e para zakonisht ruheshin për parinësi senatorë, ambasadorë, personalitetet më të larta të qytetit. Auditori i vjetër kishte formë gjysmësferike, gjë që bënte më të lehtë pamjen e performancave. Më vonë, me qellim që aktori të dallohej nga publiku bëri që orkestra, ndërsa paraskena dhe krahët e jashtme të skenës kishin përparuar në menyrë që te krijonin muret anësore. Kështu u realizua transformimi i teatrit romak me podium. 11 Auditoriumi zbret në nivelin e tokës. Kështu skena është ngritur në porporcion të njëjtë. Në shumicën e rasteve teatrot ishin të hapur, vetëm pjesa e skenës kishte mbulesë. Romaket e republikës së vone dhe të perandorise filluan të shpërndanin tenda të mëdha nëpër të gjithe auditoriumin gjithashtu u pajisën me akuadukte për të pastruar ajrin gjatë kohës që uji lëvizte. Më vonë gjatë kohës së perandorisë filloi që në teater të servirej ujë, verë. Teatri filloi të dekorohej po bëhej luksoz. Filloi të perdorej mermeri, ari, statujat e bukura, qilimat e shtrenjtë. 11 Karl Mantzius, vepër e cituar, faqe

10 Fig. 3 Rikonstruksion kompjuterik i teatrit romak. Por teatrot e vogla dhe të përkohshme janë bërë në mënyrë të 10

11 tillë që të jenë në funksion për aq kohë sa përdoren. Në teatër shfaqja ishte e hapur për publikun pa pagesë. Kjo ishte një dhuratë nga shteti ose nga ndonjë qytetar i pasur i cili donte të fitonte lavdi, popullaritet. Skena që kishte ndërtuar edili Aemilius Sacurus përbëhej nga 3 kate, secila me kolonadë. Kati i poshtëm kishte shtylla prej mermeri, kati i mesëm kishte shtylla prej xhami ( materiali më i shtrenjtë për kohën) dhe kati i sipërm ishte i përbër prej shtyllash nga druri i punuar. Të gjitha së bashku përbënin 360 shtylla midis tyre kishte edhe statuja madheshtore, numri i te cilave shkonte në Auditoriumi merrte persona dhe ashtu si skena ishte i zbukuruar me dekorime e tapete me ngjyre lejla. 12 Teatri u dogj me vone. Një tjetër teater i shquar u ndertua në vitin 53 nga Scribonius Curio me rastin e varrosjes se babait te tij. Ai ndërtoi dy teatro prej druri, secili me skenë më vete ku mund të performohej. Teatrot ishin ndërtuar në menyre të tillë ku shpina e tyre rrethore ishte vendosur ndaj njeri tjetrit në menyre që kur performohej në njërin teater të mos dëgjohej nga tjetri dhe anasjelltas. Kur mbaronte shfaqja këto teatro ktheheshin nga njëri tjetri duke bashkuar skenat dhe ai kthehej në nje amfiteater i gatshem për tu zhvilluar lojrat me gladiatorë. Plini i cili pershkruan këtë teatër është çuditur nga çmenduria e këtij projekti të rrezikshëm për njerëzit. 12 Po aty. 11

12 Në ndryshim nga teatri grek në teatrin romak janë perdorur perdet, jo madheshtore si keto që janë në kohet e sotme të cilat ndahen për të dalë në skenë aktorët, por ajo ishte e futurë në një kanal në kufirin e skenës dhe binte në momentin e mbylljes së shfaqjes. 13 Fig. 4 foto e një teatro romak. Fig. 5 planimetria e teatrit romak. Përsa i përket shpërndarjes së vendeve, vendet e para i zinin senatorët. Katërmbëdhjetë rreshtat e parë pas senatorëve ishin të rezervuar për kalorësit, njerëzit e thjeshtë uleshin sipas rangjeve se tyre. Vendet për njerzit me pushtet kishte vende të posacmë të quajtura tribunale. Ato ishin në formë kutie te vendosur sipër hyrjes për në orkester, dhe ishin nga një në çdo anë të skenës. Në një anë të tribunales ulej perandori në anën tjetër ulej donator i shfaqjeve. Menyra e uljes nëpër vende ka qenë që nga koha e Augustit dhe 13 Po aty, faqe

13 mbeti e pandryshuar gjatë gjithë periudhes së perandorisë. Biletat ishin te shenuara me figura me cuneus. 14 Me shtrirjen e Perandoris Romake në Evrop ajo do të përhapte edhe këtë lloj teatri. Ne kohen e perandorit Teodos u ndaluan me urdher perandorak te gjitha shfaqjet teatrore, njelloj sit e gjitha llojet e shfaqjeve. Kjo përkonte me vendosjen e krishterimit si fe zyrtare. 15 Ashtu si kudo ne boten antike edhe ne territorin e Ilirisë antike pati edhe ajo zhvillimin e teatrit dhe te artit skenik. Teatrot antik në vendin ton janë ndërtuara në zonat bregdetare dhe në territore kodrinore në jug të lumit Shkumbin. Qytetet ku ato janë ndërtuar janë Apollonia, Bylisi,Nikaia, Foinike, Butroti, Orikumi dhe Hadrianopoli. Jasht kufijve të Shqipërisë ndodhen teatri i Dodonës, i Ohrit etj. Në këtë list për fat të keq mungon qyteti i Dyrrahut dhe shum qytetet ilire në veri të lumit Shkumbin. Kjo ndodhi pas shekullit të III p.e.r. Kjo erdhi si rezultat i zhvillimit të jetës qytetare ilire. Përveç kërkesave estetike kjo ishte e lidhur edhe me karakterin politik, që kishin marrë shfjaqjet teatrale në botën antike, duke reflektuar njëkohësisht kontradiktat midis klasave e grupeve shoqërore. Këtokontradiktash dhe luftë e 14 Po aty. 15 Shaban Dervishi, Historia e Romës, Tiranë: SHBLU, 2005, f

14 klasave shoqërore u ndje qartë veçanërisht nga mesi i shek. III p.e.r. me fuqzimin ekonomik të qyteteve dhe me daljen e shtetit ilir si factor I rëndësishëm në jetën politike të vendit. Qytetet ilire në jug të Shkumbinit kanë njohur një zhvillim më të hershëm e më të shpejt në krahasim me qytetet në veri të këtij lumi.kjoka ardhur si rrjedhoj e përfshirjes në mbretërinë ajakide gjatë shek. III p.e.r. e cila ka favorizuar lulëzimin e këtyre qyteteve. Qytetet në veri të Shkumbinit kanë pësuar një zhvillim më të mëvonshëm,madje në këto qytete nuk ndihej nevoja e ndërtimit të teatrove, gimnazeve ose stadiumeve. 16 Për mendimin tim një faktor tjetër përse këto ndërtesa nuk kanë qenë zhvilluara në veri të Shkumbinit ka të bëj me kushtet mjedisore të përshtatshme për ndërtimin e tyre. Qytetet ku janë ndërtuar këto teatro kanë qenë qendra të rëndësishme administrative. Apollonia ka qenë një polis qytet-shtet me institucionet shtetërore. Bylisi ishte qendra e kononit ose bashkësis byline, Butroti ishte qendra e nefisisit te kaonëve të prasaibëve. Foinike ishte kryqyteti i Epirit kur kjo është bërë republik. Orikumi përveç ishte një polis I themeluar nga kolonët grek, por ishte edhe një qytet i zhvilluar tregtar dhe më një port detar që vizitohej nga anije të shumta tregtare. Po ashtu një rëndësi të veçant zë edhe 16 Pierre Cabbanes, Ilirët nga Bardhyli der tek Genti,Tiranë, Carpe Diem, viti 2010, faqe

15 qyteti i Hadrianopolit në Sofratik të Gjirokastrës. Ndërtimi i teatrove tregon për zhvillimin e rendi skllavopronar dhe rritjen e forcave prodhuese në Ilirinë e Jugut. Duke qenë qendra ekonomike, administrative, një vend me rëndësi në popullsin e qytetev zinte shtresa e prodhuesve zejtarë dhe mjeshtrave ndërtues, të cilët mund të ishin qytetarëve të lirë ose skllevër. Prania e këtyre të fundit dëshmohet në qytetet ilire perms burimeve që lidhen me me ngjarjet e mbarimit të shek. III dhe ato të fillimit të shek. II p.e.s. Shtresën tjetër të popullsis e përbënin pronarët e punishteve zejtare, tregtare dhe në qytetet bregdetare, detarët. Në qytete jetonin edhe përfaqësues të aristoktacisë fisnore që mbështeshin në pronën e tokave dhe të blegtorisë. Si e tillë popullsia e qyteteve e asaj paraqitej në këtë etap e diferencuar shum qartë në shtresa me interesa të ndryshme. 17 Nga pikëpamja e organizimit politik mbi bazën e e federalizmit qyteti së bashkume rrethinat fshatare dhe kështjellat që formonin sistemin e tij mbrojtës u shërbenin nevojave të tregtis, përbënin koinonin e që mbante emrin e qytetit kryesor, e cila ishte qendra e kësaj njësie. Koinoni kishte organe që zgjidheshin për vit nga eklesia ose asambledhja e përgjithshme e qytetarëve të lire. Prej saj dilte 17 Historia e popullit shqiptar, vëll 1, Tiranë, Akademia e Shkencave, viti 2002, faqe

16 organi legjislativ ose bulea dhe organi i përfaqësive të çdo njësie e përbë nga damiorgët. Zbatimi i vendimeve bëhej nga kolegj nëpunësish, të quajtur prytanë zgjidheshin çdo vit, të shoqëruar nga një sekretar. Në krye të koinonit qëndronte strategu. Pastaj vinin me rradhë nëpunësit e ngarkuar me edukimin e rinisë (gymnarsiakët),me organizimin e e garave sportive dhe të festave (epimeletët, të cilëve u atribuohete ndërtimi i teatrove dhe organizmin e shfaqjeve), komandantët e rojeve. Secili prej këtyre roganizim kishte monedhën e saj me specifikat e tyre. Koinoni duke qenë organizim autonomy përbënte një njësi administrative të shtetit ilir. Si rrjedhim, shteti përbëhej nga koinone të organizuara mbi bazën e federalizmit. 18 Deri tani në qytetin e Dyrrahut ose Durrësi i sotëm nuk është zbuluar ndonjë teatro përveç amfiteatrit romak. Unë personalisht besoj se edhe ky qytet duhet të ketë patur teatrin e vet,për vetë faktin që ai ishte qyteti më i rëndësishëm jo vetëm i Ilirisë antike, por edhe i krejt rajonit të Mesdheut. Ka disa ide se këto teatri është diçka e importuar nga Greqia. Për mendimin tim nuk është plotësisht e vërtet. Vërtet që teatri si struktur arkitektonike duhet të ketë ardhur nga Greqi, por në të ka patur edhe shum lemente origjinale ilire duke ja përshtatur mjedisit të tyre. Tek ilirët ka patur një tradit të artit 18 Po aty. 16

17 skenik. Kjo mund të lidhej me festa popullore që lidheshin me kultet popullore. Teatrot ilire kanë kapacitet të madh, në krahasim me numrin e popullsis. Neritan Ceka hedh iden se duke qenë teatro të masës së gjerë të qytetarëve, në to është përdorur ilirishtja, ka patur aktor ilir, sepse ka qenë e pamundur që një numër kaq I madh njerëzish të arrinin një shkallë të lartë të njohjes së greqishtesh sa për të kuptuar pjesët e vështira teatrale. Kjo sipas këtij autori këto teatro me përmasa të mëdha janë dëshmi e forte e zhvillimit të letërsis ilire.një ide të till e mbështet edhe Guri Pani ku në një shkrim të tijin ngre pyetjen në zhvillimin e artit skenik tek ilirët. 19 Por për fat të keq deri tani nuk kemi deshmi të shkrimit të ilirishtes, e cila ka sjell mangësi në njohjen e historis së kësaj periudhe. E megjithatë një gjë të till e kanë patur shum popuj të tjerë të antikitetit. Mendoj se teatrot nuk janë përdorur vetëm për shfaqje teatrale por edhe për mbledhje politike. Arsyeja për se përmend këtë gjë është se këto organizma kishin një formë regjimi republikan, dhe niseshin nga parimet e demokracis së drejpërdrejt, kun ë to mblidhej asambleja popullore e qytetarëve të lire. Në to vendosej për çështje të ndrsyhme si lufta, paqja lidhja e traktateve të ndryshme. 19 Guri Pani, Zhvillimi i teatrit antik në Iliri, në Tradita ndërtimore në Shqipëri, Tiranë, 8 Nëntori, viti 1981, faqe

18 Keto teatro do të funksiononin deri kur janë ndaluar me ligj nga perandori Teodos. Me kalimin e kohës këto teatro do të pësonin shum transformoheshin, duke u shkatërruar për të ndërtuar objekte të tjera në periudhat e mëvonshme. 18

19 Kapitulli II: Teari i Apollonisë Apolonia është qytet antik, rrënojat e cilit ndodhen në shpatin perëndimor të kodrës që ngrihet mbi fshatin Pojan në rrethin e Fierit. Sipas burimeve antike, qyteti u themelua nga kolonë korintas dhe korkyras, midis fundit të shek. VII p.e.r. dhe fillimit të shek. VI p.e.r. Ky fakt mbështet nga identifikimi i një trakti muri të kësaj periudhe, të ndërtuar me blloqe guri ranor me forma paralelpipedi të çrregullta,në zonën perëndimore të qytetit. Janë gjetur fragmente arkitektonike, që lidhen me një tempull të tipit dorik, në kodrën e temenosit. Gjurmët të hershme si vend i banuar i takojnë epokës së bronzit. Nga zbulimi i gimnazit dhe I nekropolit të shesht në lindje që datojnë shek. V p.e.r. tregon për zhvillimin e qytetit në këtë kohë. Në shek. IV qyteti u zgjerua jashtë mureve të mëparshme, e cila dëshmohet nga prani e një muri rrethues në pjesë lindore dhe zbulimi I gjurmëve të disa banesave në shpatin perëndimor të kodrës. 20 Në këtë periudhë ndodhi edhe ndarja e plotë e hapësirave publike: në temenos, akropol, agora, dhe eukherion. Për zhvillimin në këtë kohë tregojnë edhe monedhat fillimisht prej argjendi e më pas prej bronzi. Materiali i pasur arkeologjik i zbuluar në nekropol dhe 20 Ardit Miti, Eglantina Serjani Fjalori i Arkeologjis, Tiranë, Migjeni, viti 2009, faqe

20 vendbanim, si dhe gjurmët e monumenteve si teatri, nymfeu, banesa me peristil etj., që datojnë në periudhën helenistike, tregojnë për lulëzimin e qytetit në këtë kohë. Qyteti zinte një sipërfaqe prej 140 ha 21. Qytetikishte institucionet e saja qeverisëse. Vendi drejtohej në fillim nga krerët aristokrat (fylarhët), ku vendin ja zuri buleja. Asambleja popullore quhej helieja. Qyteti drejtohej prej prytanit. Sekretari merrej me shkrimin e ligjeve, poleti merrej tregtin me ilirët. Po ashtukishte edhe nëpunësin që merrej organizimin e lojërave, çështjeve financiare. 22 Sipas burimeve antike qyteti do të përfshihej në luftërat iliro-romake duke mbajtur një aleancë me kë ta fundit. Në fillim e ruajtën autonomin e tyre pastaj u përfshin në provincëne Apollonisë. Në shek. I p.e.r qyteti përmendej në kronikat e Çezarit në luftën civile romake, si aleate e Çezarit. Më pas ajo ka qen vendi ku ka qenë strehuar dhe ka studiuar Oktaviani. Ky pasi u shpall perandor e shpalli qytetin të lire dhe të paprekshëm (civitas libera e imunis) e cila ndikoi në një zhvillim të qytetit gjatë periudhës romake. Kjo dëshmohet nga monumente që I përkasin kësaj periudhe, si buleterioni,odeoni, tempulli i Dianës, banesat me mozaik. 23 Varfëria në cilësi dhe sasi e materialit arkeologjik 21 Pierre Cabanes, Apollon Baçe,Neritan Ceka, Myzafer Korkuti, Harta arkeologjik e Shqipërisë, Tiranë,K&B, viti 2008, faqe Historia e popullit shqiptar, faqe Neritan Ceka, Apolonia, Tiranë, Migjeni, 2005, faqe

21 të zbuluara në shtresat e antikitetit të vonë tregon rënie të jetës së qytetit në këtë kohë, e lidhur kjo me shumë faktorë, si rënia e një tërmeti, ndryshimi i rrjedhës së lumit Aos (vjosa e sotme) që më pare kalonte pranë mureve të qytetit, dundjet barbare. Megjithate qyteti përmendet si qendër peshkopale. Mungesa e materialit arkeologjik pas shek. VI e.s I ka shtyrë studiuesit për braktisje të mundshme të qyetit. Në shek. XIV në rrënojat e qytetit u ngrit Manastiri i Shën Mërisë. 24 Fig. 6. Pamje nga ajri qendrës monumentale të Apollonisë Teatri i Apollonisë shënon fundin e agorasë në anën perëndimore. Kur Leon Rey zbuloi odeonin, arkeologët hodhën dyshimin se ai nuk duhet të ketë qenë I vetmi monument 24 Po aty faqe

22 për llojin e tij në Apollonia. Ata hodhën idenë se në gjirin e saj fshihet një teatër shum I madh se odeoni. Të nisur nga fakti se Apolonia përbën qendrën më të madhe arkeologjike. Konfiguracioni natyral në formë kodre me kuotë 62 m, mbi nivelin e detit dhe tarracës përbri saj, me hapje të gjerë nga jugu e jugperëndimi, ka tërhequr vëmendjen e arkeologëve për të kërkuar këtu mbetjet antike të teatrit. 25 Kodra në fjalë përbën vargun kodrinor të Apolonisë me kuotën më të lartë 104 m., që duke ndjekur drejtimin V-J, zbret në formë shkallëzuar me sheshe e platform terracimi të përshtatshme për ndërtime, deri sa zbutet për të qenë unikë me fushën me shtrirjew deri në murin rrethues të qytetit. Konfiguracioni natyral i kodrës në formë patkoi dhe hapja e saj me pamje të largët lumen Aos dhe brigjet e kaltra të Adriatikut, ishin kërkesat e preferuara të shoqërisë antike në përzgjdhjen e vendit të ndërtimin e një teatri. Forma gjysëmrrethore dhe pjerrësia relativisht e butë nga faqja e brendshme e kodrës ka favorizuar zhvillimin e kaveas si dhe ndërtimet e tjera, rrjedhimisht edhe ulje të kostos së punimeve përgatitore. Në përzgjdhjen e vendit ka ndikuar deri diku edhe orientimi i teatrit nga jugu e jugperëndimi, imbojtur nga erërat dhe shkëlqimi verbues I diellit gjatë kohës së spektaklit, të cilat 25 Aleksandra Mano, Teatri antik i Apollonisë, Iliria, nr. 1-2, vitit , Tiranë, faqe

23 ishin kërkesat e nënvizuara nga Vitruvi. 26 Kërkimet pë teatrin filluan që 1948 nga sondazh I drejtuar nga Hasan Ceka, por që u detyrua ta ndërpriste për shkak të mungesës së rezultateve. I njëjti sondazh u përsërit në vitin 1958por edhe ku nuk kishte rezultat. Vetëm në 1971 nisën gërmimet e para arkeologjike të rregullta, ku deri në 1978 ishin bërë pesë fushata gërmimi. 27 Vitet e fundit në këtë monument po punon një ekip shqiptaro-gjerman. Teatri mendohet të jetë ndërtuar në shek. III p.e.r. Teatri kishte kapacitet ku mund të uleshin shikues. 28 Kavea e teatrit ka diameter 100 m. Ajo përbëhet nga blloqe guri me tri forma të elementeve kryesore. Grupi i parë është me blloqe në formë paralelpipedi të pajisura me korniz të këtyre përmasave: gjatësi m;gjerësi m, ndërsa lartësia kudo është 0.40 m. Veçori e këtyre blloqeve është korniza në buzën e sipërme me trashësi 0.10 m dhe thellësi 0.65 m, në formë strehe. Grupi I dytë përbëhet nga rrasa guri të sheshta me përmasa: gjatësi m, gjerësi 0.40 m dhe trashësi m, të cilat kanë shërbyer në fuksion të shkallëve të ndenjes. Lartësia mesatare e shkallëve 26 Vitruvi,vepër e cituar, V,3,8, faqe Aleksandra Mano, Teatri antik i Apollonisë, Iliria, nr. 1-2, vitit , faqe Pierre Cabanes, Apollon Baçe,Neritan Ceka, Myzafer Korkuti, Harta arkeologjik e Shqipërisë, Tiranë,K&B, viti 2008, faqe

24 është 0.40 m, ndërsa gjerësia e tyre së bashku me rrasta ku mbështeteshin këmbët nuk i kalon 0.80 m. 29 Grupi i tretë përbëhej nga blloqe të vogla të shkallëzuara të cilat kanë bërë pjesë në konstrksionin e kaveas si elemnte të shkallares të ngjitjes (kerkides, kunei) që i përshkonin posht-lart në formë radiale,ku çdo shkallëz përbëhej nga një bllok I shkallëzuar në formën e germës L, me përmasa: gjatësi , gjerësi 0.32 m. dhe lartësi 0.40 m. 30 Arkeologët gjatë gërmimeve hasë një shtres prej dheu argjilor çakull. Ata menduan se përzierje këtij materiali ka ndodhur si pasojë e një tërmeti qëka goditur këtë rajon. Materiali i çakullit duhet të jetë përdorur për të ndërtuar kavean. Me qenë se kavea e teatrit në përgjithësi ka në përmajtje argjilor të butë, tearracimi i saj dhe përgatitja e shkallareve kërkonin një taban më të forte dhe të qëndryeshëm. Këtë veti mund t ijepte çakulli dhe rrahja e tij me tokmak, duke zgjeruar dhe forcuar bazën mbështetëse të blloqeve të kaveas, që mund të rrezikoheshin nga gërryerjet si pasojë e rreshjeve. Vetëm në këtë mënyrë mund të shpjegohet prania e çakullit. Këto gurë në mesjetë janë përdorur në ndërtimin e manastirit të Apollonisë në shek. XIV Po aty faqe Po aty. 31 Aleksandër Meksi, Mbi disa probleme të kishës së manastirit të Apollonisë, Tiranë, Monumentet 1976, nr. 12, faqe

25 Fig. 7 Planimetria e teatrit të Apollonisë. Orkestra veçohet nga kavea nga një kanal. Kanale të tilla periferike dhe koncetrike me orkestrën, gjenden në shumicën 25

26 e teatrove grekë. Disa prej tyre janë pa mbulesë (ai i Athinës, Palerosetj,) të tjera janë mbuluara me pllaka (Epidauri, Megalopolit,Sirakuzës etj,). Teatri I Apollonisë ka qenë i mbuluar me pllaka. 32 Për gjatë kanalit në drejtim tëkaveas shtrihet një platform në formë korridori që veçonte shkallaret nga orchestra dhe mundësonte lëvizjen e spektarorëve dhe ngjitjen e tyre në shkallaret e teatrit. Për shtroje të korridorit janë përdorur rrasa shtufi (0.90x060; 1.20x0.65m). Një degëzim i kanalit kryesor që nis nga një puset me drejtim nga jugu u zbulua në gjatësi 3.70 m. Ky degëzim kanali ka formën e një ulluku (0.18m gjerësi dhe 0.20 m thellësi). Një kanal i tretë për kullimin e ujërave me gjatësi 3.15 m. në formë ulluku me lartësi e gjerësi 0.18x0.20m. 33 Vetë orkestra ka diametër 35 m. 34 Me kalimin e kohës orkestra është zvogëluar nga zgjerimi i skenës së teatrit. Shembull i till është teatri i Tindarit dhe ai i Sirakuzës Aleksandra Mano, Teatri antik i Apollonisë, Iliria, nr. 1-2, vitit , faqe Po aty faqe Pierre Cabanes, Apollon Baçe,Neritan Ceka, Myzafer Korkuti, Harta arkeologjik e Shqipërisë,faqe Aleksandra Mano, Burhan Dautaj, Teatri antik i Apollonisë, Tiranë, Iliria nr. 7-8, viti , faqe

27 Fig. 8 pamje e mbetjeve të teatrit antik. Proskena e teatrit është 6.50 m. e gjerë dhe m. e gjatë është ndërtuar në ordrin jonik dhe me një antablement i ulët mbi pilastra. Në skenë e teatrit janë gjetur mjaft materiale që i përkasin ordrit dorik. Ato janë blloqe të arkitraut, të frizit dorik (metope dhe triglife) si dhe skultura të fragmentuara prej mermeri, material këto me vlerë të madhe artistike. Kështu një bllok me përmasa 0.60x0.53x0.30 m. paraqitet e 27

28 punuar në reliev triglife dhe metope të përfaqësuar, nga figura e një kafke kau (bucranio), brirët e të cilit janë zbukuruar me lule e kordele të gërshetuara. Në frizin dorik, zakonisht I zbukuruar me metope e triglife, bucranioni figuron në qendrën e metopes. Edhe në këtë rast ashtu ndodh. 36 Në pjesën veriore janë zbuluar një radhë kolonash dorike që i takonin një portiku.raste të tilla gjen plot në teatrot antik. Një rast është teatri i Bylisit. 37 Sipas Vitruvit teatri nuk konceptohej dot pa portik dhe ishin të pozcionuar pas skenës (post scaenam) por edhe rreth teatrit (circa theatra). 38 Më vonë skena e teatrit është zbukuruar me me shum elemente të skulpturës decorative, me lemente floreale (me vile rrushi, boçe pishe,lule etj). Teatri ka gjatësi 18.8 m. Kati i dytë i skenës (logeioni) ka kolona mbajtëse 2.5 m. 39 Nga teknika e zbukurimit i përket kohës së Flavëve. 40 Fragmentet e dekorimit të skenës tregojnë një faze rindërtimi të godinës së skenës në një kohë relativisht të vonë në epokën severiane (rreth 200 e.s.). Në Apolloni është gjetur një reliev ku paraqet 36 Aleksandra Mano, Teatri antik i Apollonisë, Iliria, nr. 1-2, vitit , faqe Po aty, faqe Vitruvi, vepër e cituar, V,9, 1-2, faqe Aleksandra Mano,artikull i cituar, afqe Aleksandra Mano, Teatri antik i Apollonisë, Iliria, nr. 1-2, vitit , faqe

29 një dyluftim gladiatorësh. 41 Një nga gjetjet interesante që pasuronte dekorin e teatrit është një skupltur mermeri e një gruaje me lartësi 1.63 m, ku I mungon koka dhe duart deri në beryl. Madje për nga forma i përket tipit Herkulanezja e madhe, e ngjshme me atë që është gjetur në Butrint. 42 Në periudhën e mesjetës së hershme skena ka pësuar ndërhyrje të tjera. Pasi e ka humbur funksioni e saj aty është ndërtuar një kish e vogël ku i ka mbetu vetem gjurmë të absidës. Aty është gjetur edhe një mbishkrim në greqisht: ΠΡΙΕΙΩ/ΛΚΟΦΡΩΝ ΟΣ/ΠΑΤΗΡ. Nga karakteri i shkronjave mbishkrimi i përket shek.iii-iv e.sonë. 43 Teatri i Apollonisë ka tre periudha. Periudha e parë është koha kur ndërtohet teatri në gjysmën e parë të shek. III p.e.s. Këtu përfshiheshin ndërtimet kaveas, orchestra, kanali që e ndante orkestrën nga kavea. Periudha e dytë i përket fundit të shek. I p.e.s. dhe shek. II e.s. Kjo ka të bëj më shumë me ndërhyrjet në skenën e teatrit. Periudha e tretë i përket antikitetit të vonë dhe mesjetës të hershme kohë kur teatri kishte dale jashtë funksionit. Më vonë mbtjet e teatrit do të përdoreshin si materaile ndërtimi për manastirin e Apollonisë dhe për sarajet e bejlerëve të Beratit Neritan Ceka, Myzafer Korkuti, vepër e cituar, faqe Aleksandra Mano, po aty. 43 Aleksandra Mano, Burhan Dautaj, artikull i cituar,faqe Aleksandra Mano, artikull i cituar, faqe

30 Odeoni i Apollonisë edhe ka veçantin e vet. Odeoni në fakt është ndërtesë publike me formën e një teatri të vogël, zakonisht I mbuluar me çati, i përdorur për shfaqje muzikore, dramatike, letrare dhe mbledhje politike në antikitet. 45 Odeoni i apollonisë ndodhet në anën veriore të sheshit, përballë buleterionit, ky monument përballë buleterionit, ka shërbyer si vend për zhvillimin e shfaqjeve muzikore letrare, por edhe për mbledhje zyrtare. Vëllimi i tij ngrihej si një paralelpiped me gjerësi 14 m, gjatësi 20 m dhe lartësi rreth 10 m. Sipërfaqja e thejshtë e mureve prej opus testaceum thyhej nga kornizat prej guri gëlqeror që zbukuronin anët e tri hyrjeve të tij si dhe nga një geison masiv, i cili mbylllte muraturën nën çatinë. Në pamjen e brendshme monumenti ishte trajtuar si një teatër i vogël i mbështetur në faqen e kodrës me cavea të përbër prej 16 radhësh, ku mund të uleshin rreth 300 shikues. 46 Tri shkallë ngjiteshin midis radhëve për të lejuar lëvizjen e shikuesve. Gjithashtu, lëvizja e tyre nga dyert anësore drejt shkallëve bëhej nga shkallëzim të gjerë që ndante cavean nga pulpitumi i ulët në orkestrën gjysmërrethore. Hyrja ballore, me monumentale, e paraprirë nga një platform me katër shkallë, shërbente për kalimin e artistëve apo oratorëve. Ndryshe nga trajtimi i 45 Ardit Miti, Eglantina Serjani, vepër e cituar faqe Neritan Ceka, Apolonia, vepër e cituar, faqe 33 30

31 thjesht i jashtëm, odeoni kishte nga brenda një pamje luksoze të krijuar nga veshja e caveas dhe e mureve me mermer. Monumenti përbën një ndërtim interesant për kombinimin e tipit helen të odeonit me teknikën romake të ndërtimit dhe datohet rreth mesit të shek. II e.s. 47 Fig. 9 pamje e përgjithshme e odeonit. 47 Po aty. 31

32 Fig. 10 pamje nga sipër e odeonit ku paraqitet një pjesë e kaveas, orkestra dhe skena. 32

33 Kapitulli III: Teatri i Bylisit. Bylisi është një qytet antik i cili është i pozicionuar në rrethin e Mallakastrës pranë fshatit Hekal. Bylisi si qytet është themeluar nga fisi ilir i Bylinëve. Bylisi për nga rëndësia dhe për nga vlerat monumentale renditet krahas qyteteve të Apollonis dhe Butrintit. Bylisi ka qenë qyteti më i madh i Iliris së Jugut, por ai përmendet relativisht vonë në burimet historike. Ai përmendet për herë të parë në trajtën Bulis në p. Kr. në luftën civile të Çezarit me Pompein. Qyteti në këtë kohë përmendet edhe nga Ciceroni. Mendohet që qyteti të jetë themeluar para vitit 350 p.e.r. Stefan Bizantini shkruan se qyteti i Bylisit u themelua nga Neoptolemi, i biri i Akilit. Por kjo lloj prejardhje homerike ishte në modë atëherë. 48 Burimi më i hershëm për historin e Bylinëve është Pseudo Skylaksi, gjeografi grek i shek. IV. p.kr. Ky autor tek përshkruan bregdetin e Adriatikut dhe Jonit rreth vitit 380 p. Kr. shkruan : Orikët banojnë në krahinën e Amantis, amantët që shtrihen deri këtu janë ilir nga bylinët. Kjo lë të kuptohet se lidhja midis amantëve bylinëve shpreh një bashkësi politike, një koinon. Emri i kësaj bashkësie del në një mbishkrim mbi një fletë plumbi të depozituar në orakullin e Dodonës rreth viteve p. e.r. Kufiri i koinonin të 48 Neritan Ceka, Skënder Muçaj, Bylisi,Tiranë, Migjeni, 2004, faqe Po aty. 33

34 bylinëve kufizohej me territorin e aplloniatëve, te amantëve dhe antintanët. Sipërfaqja e koinonit qe 20 mijë km 2. Qyteti i Bylisit zinte një sip. prej 30 ha Nga mbishkrimet e gjetura mund mësojmë rreth institucioneve të bylinëve. Institucionet politike të bylinëve janë: Eklesia ose këshilli i qytetarëve. Vetëm qytetarët e lirë kishin të drejtë merrnin pjesë në mbledhje. Këshilli i Damiorgëve, një lloj senati i përbër nga përfaqësuesit e fiseve kryesore. Në krye të pushtetit ekzekutiv ishte prytani, i zgjedhur çdo vit. Pas tij vinin: strategu komandanti i këmbësoris, hiparhu komandanti i kalorësve. Pelipolarhu komandati i rojeve kufitare. Gramateu ishte sekretari i këshillit, gimnasiarhun që drejtonte edukimin e rinisë. Tamiasin, në funksionin e kryetaksambledhësit. Institucionet e tjera politike të bylinëve janë: Politeja- e drejta e qytetaris, është institucioni më i dokumetuar në dekretet byline, aktet e lirimit të skllevërve, aktet e shit-blerjes së pasuris. Nga parashtrimi i të dhënave historike është e qartë se treva byline mbulohet në kohë dhe në hapsirë nga nënnjësi të ndryshme. Koinoni i bylinëve ishte shtet federative i ndarë në deme, por këto kishin karakter territorial. Bylisi ishte njësi e veçantë e këtij sistemi. Koinoni priste monedhat e veta. Në monedhën kryesore paraqitej Zeusi. Në monedha të tjera paraqitet Neoptolemi, nymfet. Në marrëdheniet me 34

35 mbretërin Ilire apo më pas me Romën, koinoni duhej të kufizohej me detyrimin e pagimit të taksave. Rreth mesit të shek. III p.kr. Koinoni i Bylinëve qe një krahinë e lulëzuar. 49 Fig. 11 Hartë e koinoit të bylinëve

36 Fig. 12 planimetria e Bylisit Me nisjen e luftërave iliro-romake për 90 vjet territori i bylinëve ishte kthyer në një shesh lufte. Në vitin 198 p.kr. bylinët fitojnë autonomin. Në vitin 168 bylinët bashkohen me romakët kundër Gentit. Pas vitit 168 p.kr. shkrimet historike heshtin. Të dhënat arkeologjike dëshmojnë se pjesa më e madhe e qëndrave byline u braktisën. 36

37 Pas asaj katastrofe Bylisi u rindërtua. Bylinëve u njhet statusi i koinonit vetëm qytetit. Në monedha gjendet mbishkrimi Byllis. Bylinët dalin përsëri në dritën e historisë në një letër të Ciceronit, në vitin 54 p.kr. Koinoni ishte në konflikt me prokonsullin e Ilirisë L. Kuleolin. Gjithashtu përmendet edhe në kohën e luftë civile mes e Cezarit dhe Pompeut. I fundit që përmend Koinonin e Bylinëve nën emrin Bylliake është Straboni. 50 Siç e kam shprehur edhe më lart ai do të përmendet për herë të parë në trajtën Bulis në p. e.r. në luftën civile të Çezarit me Pompein. Në kohën e Augustit Bylisi u kthye në koloni romake me emrin Colonia Iulia Augusta. Shkrimet historike heshtin. Të dhënat arkeologjike flasin për një lulëzim të qytetit. Institucionet e kolonis janë këshilli i dekurionëve i përbër nga qytetarët të pasur. Duumvirët, 2 nënpunës që drejtojnë për 5 vjet kolonin. 2 augustalë që merren me kultin e perandorit. Roli që luante Bylisi si qendër e rëndësishme ekonomike dhe ushtarake bëri që të zinte vend në hartën e Ptolemeut. Në shek. I e.r. Plini e quan Bylisin koloni romake, ndërsa Ptolemeu në shek.ii e.s. dhe Hierokli në shek. VI e klasifikonin ndër qytetet më kryesore. Duhet pritur shek. V që Bylisi të dali në shkrimet historike. Në vitin 431 m.kr. përmendet emri I peshkopit të Bylisit në Koncilin e 50 Po aty faqe

38 Efesit. Bylisi preket nga dyndjet e visigotëve. Monedhat e Valentinianit II të prera në japin të dhëna për këtë ngjarje. Në shek. V qyteti rindërtohet, por nuk respektojnë sistemin e vjetër urbanistik. Rëndësi të madhe mori kisha. Ajo u bë pronarja e madhe. Katedralja zotëronte zotëronte një sipërfaqe të madhew. Në shek. V qyteti pëson një periudh rënie, ndërsa një shkatërrim I dytë nga sllavët në vitin 586 m.kr. bëri që Bylisi të braktisej përfundimisht. Që nga kjo kohë vjen toponimia sllave gradisht. Pas kësaj kohe selia e kryepeshkopatës u shpërngul në Ballsh, ku që para shek. Vi qe ndërtuar bazilik kristiane. Qëndra e re u quajt Ballsh. Përkthim i tij në dokumentet mesjetare si Kefalonia (grek. Kokë) ose Glavinica (sllav. Kokë) dëshmon se fjala Bylis shpjegohet me shqipen ballë, kryevend. Rrënojat e qytetit shërbyen si material ndërtimi pë ndërtimet mesjetare të krahinës dhe pranë tij të paktën që në shek. XIII ka hedhur themelet fshati Hekal. 51 Teatri i Bylisit është zbuluar në vitet Teatri i Bylisit i përket shek III p.e.r. Ajo është ndërtuar në skajin J-L të agorasë. Vizitori që vinte nga porta 4 i shfaqej teatri. Ai është ndërtuar brenda një rrethi me diameter 80.5 m, që I korespodon diametrit të vetë shkallares. Shkallarja me lartësi 16 m formohej prej 40 shkallësh të vendosura në një 51 Poa ty faqe

39 plane më shumë se gjysmë rrethi mbi orkestrën me rreze m. Ndryshe nga teatri kanonik helenistik, analemat e shkallares vendosen në një vijë të drejtë, paralel me skenën. Shkallaret kishin lartësi 0.40 m dhe gjerësi 0.50 m dhe parapriheshin nga radha e proedrisë, e përbërë nga frona guri. Ajo ndahej nga pjesa tjetër e shkallares nga një rrugicë që i detyronte spektatorët të lëviznin pas shpinës së fronave. 52 Orkestra veçohej nga shkallarja prej një kanali, të mbuluar me pllaka guri, që mblidhte ujërat e shiut dhe i përcillte përmes orkestrës dhe nën skenë jashtë godinës së teatrit. Rrethi i orkestrës ndërpritej nga proskena, pothuaj në ¾ e gjatësisë së rrezes dhe jo në tangjenten e orkestrës, si në teatrin grek. E gjithë godina e skenës vendosej në një godinë katërkëndëshe të kufizuar nga analema e shkallares dhe nga dy mure taracimi normal nga to. Godina e skenës paraprihej nga një proskenë e ulët e zbukuruar me pilastra jonike, midis të cilave ishin vendosur pllaka ortostate. Skrena ngrihej mbi një bazament me kollonad të ordrit dorik. Prapa saj zgjatej një godinë e ngushtë, që përshkrohej nga koridor i cili dilte në proskenë. Dy mjediset e godinës shërbenin për zhveshjen e aktorëve dhe për rekuizitën. Nga jashtë godinës i vishej një portik 3.50 m i gjerë dhe 3.30 m i lartë i zbukuruar me kollonad dorike. Bazamentet e 52 Neritan Ceka, Muzafer Korkuti,vepër e cituar,faqe faqe

40 kolonave ishin 0.47 m dhe interkolumni 2.20 m. Ky portik shërbente për strehimin e aktorëve gjatë pritjes për tu future në teatër, ose gjatë pushimeve. Një godinë e dytë, po me këtë funksion, ishte ndërtuar jugperëndim të teatrit, një hapësirë që e ndante atë nga hyrja jugore e agorasë. Kjo godinë kishte formën e një shëtitoreje dykatëshe, me një krahë 60 m (200 këmbë), ku mund të strehoheshin një pjesë të spektatorëve të teatrit. 53 Kapaciteti i teatrit të Bylsit ishte llogaritur me rreth 7000 spektatorë. Në një popullsi që nuk i kalonte të banorët, ky teatër përdorej jo vetëm nga popullsia e Bylisit por edhe nga banorët e tjerë të koinonit të bylinëve. N. Ceka hedh iden se në teatër është përdorur gjuha ilire. Këtë e lidh me faktin e thjesht se gjuha greke nuk mund të kuptohesh nga një masë e madhe njerëzish. Pra kemi një dëshmi të tërthort për zhvillimin e letërsis ilire. 54 Përveç qëllimeve artistike ky teatër duhet të ketë qenë vend i mbledhjeve politike. Teatri i Bylisit I takon tipit iliro-epirot, që karakterizohet nga parodoset ballore, analemat e drejta dhe përdorimi i proskenës për lojën teatrale. Ngjashmëritë më të afërta i ka me teatrin e Dodonës, si dhe me atë të Sirakuzës në Siçili Po aty. 54 Po aty. 55 Pierre Cabanes, Apollon Baçe,Neritan Ceka, Myzafer Korkuti, Harta arkeologjik e Shqipërisë,faqe

41 Fig.13 planimetria e agorasë. 41

42 Fig. 14. Pamje nga teatri i Bylisit (në sfond lugina e Vjoses deri ne grykederdhje ku duken qarte ishulli i Sazanit dhe gad.karaburunit). 42

43 Fig. 15. Pamje nga orsketra skena e teatrit ku janë edhe disa gjurmë të shkallareve. 43

44 Fig. 16 pamje ballore e teatrit të Bylisit. 44

45 Fig. 17 Rikonstruksion i hyrjes në teatrit. 45

46 Kapitulli IV: Teatri i Nikaias. Qyteti antik i Klosit shtrihet në rrafshet e kodrës me kuotë 355m buzë rrugës që lidhte bregdetin e Apolonisë me Epirin dhe Maqedoninë, duke kaluar nëpër Bylis. Dëshmit e para i përkasin gjysmës së dytë të të shek. VI p.e.r., ndërsa në gjysmën e dytë të shek. V p.e.r. Klosi u shndërrua në një qytet të fortifikuar. Qyteti kontrollonte nga afër luginën e mesme të Aosit,vetëm 1 km nga Bylisi dhe përballë Amanias. 56 Me themelimin e qytetit të Bylisit, në njëlargësi fare pranë tij,(1.5 km në vijë ajrore), Klosi kthehet në një qytet të dorës së dytë, por që vazhdon një të egzistoj në një system dyqytetësh tepër të veçant. Gjallëria e qytetit dëshmohet nga rregullimet në shek. III p.e.r të agorasë si dhe me ndërtimin e teatrit.mbishkrimet e gdhendura në analemën e parodosit perëndimor të teatrit të Klosit janë për dhënie të politeias, të cilat fillojnë me emrin e prytanit eponym. Shum ngrenë pyetjen se pse këto mbishkrime janë të shkruar këtu dhe jo në teatrin e Bylisit. Kjo ngelet pa përgjigje sepse hyrjet e teatrit të Bylisit janë të shkatërruara dhe mbishkrimet qe mund të kenë qenë aty janë shkatërruar. 57 Mendimi im është se edhe Klosi duhet të ketë patur institucione për drejtimin e qytetit 56 Pierre Cabanes, Apollon Baçe,Neritan Ceka, Myzafer Korkuti, Harta arkeologjik e Shqipërisë,faqe Po aty. 46

47 të cilat mund të ken vepruar si organizma autonom,pra edhe dhënien e të drejtës së qytetaris. Identifikimi i këtij qyteti me Nikaian lidhet nga një mbishkrim nga Amfiaraion i Oroposit i shek. I e.r. si dhe nga Stefan Bizantini. Por kjo sipas studiuesve lë vend për të dyshuar që Nikaia mund të ndodhet në Margëlliç ose edhe në ndonjë lokalitet tjetër të territorit të bylinëve. 58 Qyteti antik ka qenë ndërtuar në një kodër me shpate të pjerrëta në tri anë dhe i lidhur me një qafë me kodrën mbi të cilën ngrihej Bylisi. Qyteti kishte mure rrethuese me gjatësi 1850 m. dhe një sip. prej 18 ha. Qyteti është zbuluar në vitet dhe 1979 të cilat zbuluan shum monumente ndër to edhe teatri i cili është pjes e diskutimit tim. Teatri i Kosit ndodhet në pjesën më të lartë të qytetit, në V-L të majës më lartë të kodrës. Para tij terreni ka zbrtje të madhe dhe më pas një largësie shum të vogël, afërsisht m. mbyllet memurin rrethues të qytetit. Në lindje ndodhet një terrace, në vazhdimin e të cilit ndodhet portiku. Teatri është ndërtuar në formacion shkëmbor. Formën e harkuar e ka marrë nëpërmjet heqjes së gurëve, të cilat kanë shërbyer për ndërtime të tjera. Vendi është zgjedhur në pjesën më të ulët të kodrës. Në zgjedhjen e vendit janë marrë parasysh disa kushte si drejtimi i dritës të erërave, dhe më kryesorja është 58 Po aty. 47

48 pozicioni i kodrës. Në Greqi dhe Azi teatrot kanë drejtime të ndryshme. Shkallarja e teatrit të Klosit është me drejtim V-J. Në krahasim me teatrin e Apollonisë, Butrinti ku shkallët janë në perëndi, në Klos janë nga veriu. Përball ka një pamje të bukur, por lidhet edhe me çeshtjen e ndriçimit. Kjo lidhet me iden qe gjatë shfaqjes most ë kishin përball Diellin, por as të mos prishte pun erërat e veriut. Skena e teatrit ndahet në 2 pjesë: proskena në pjesën e përparme dhe skena prapa saj, e cila shërbente si ambient ndihmës për mbajtjen e veshjeve dhe përgatitjen e aktorëve. 59 Shkallarja ruhet e plotë, në përjashtim të radhëve të para që janë të dëmtuara. Proskena dhe skena janë të dëmtuara. Orskestra ruhet edhe më mire. Ajo ka diameter m dhe formën e një gjysmërrethi. Radha e parë e shkallares I takonte elites. Lartësia e saj është 0.42m dhe gjerësi m. Ka ndenjëse për shpinën. Nën të ndodhet një radhë e vogël 0.30 m e lartë nga sheshi i orkestrës që shërbenin për mbajtjen e këmbëve. Blloqet janë në formë kubike. Mbas radhës së parë ndodhet një corridor për lëvizjen dhe shpërndarjen e vizitorëve nëpër radhët e teatrit. Nuk ka gjerësi të njëjtë pranë hyrjes 0.60 m I gjerë dhe gjatësi 0.90 m. Korridori ka 59 Lazër Papajani Teatri i qytetit ilir në Klos të Mallakastrësdhe punimet restauruese në të, Tiranë, Instituti i Monumenteve të Kulturës, viti 1979, nr 18, faqe

49 qenë shtruar me rrasa guri me trashësi 9 cm. Shkallëzimet e shkëmbit të kodrës kanë qenë blloqe dhe pllaka gëlqereje të butë që punoheshin lehtë me daltë. Blloqet janë punuar thjesht. Radhët e tjera nuk kanë mbështëse. Ato kanë patur mbështëse vetëm për këmbët. Nga gjurmët janë rreth 0.10 m. Si në teatrin e Apollonisë dhe Butrintit një mënyrë e till ndërtimi nuk takohet. Në pjesën më të madhe, sin ë teatro dhe në stadium vendi për thellimin e këmbëve është i thelluar në krahasim me atë të për uljen e spektatorëve, pork a edhe raste ku ato nuk diferencohen si në teatrin e Butrintit, ku blloku ka një nivel. Në shkëmbin e që formon dyshemenë e orkestrës, para bllokut që shërben për mbajtjen e këmbëve, në të gjithë gjatësinë e harkut është gdhendur një kanal me thellësi 5-6 cm dhe gjerësi 30 cm. 60 Po në nivelin e kanalit është gdhendur edhe pjesa tjetër ku janë vendosur blloqet e kësaj radhe. Kanali ka shërbyer për grumbullimin dhe largimin e ujërave të shiut që zbrisnin në shkallare si nga vetë sheshi i orkestrës. Kjo pjesë e teatrit duke filluar nga kanali, blloqet për vendosjen e këmbëve vendin e uljes, mbështetëset për shpinën dhe korridorin prapa tij, është e njohur dhe e ngjashme me teatrin Megalopol të Arkadisës Po aty, faqe Po aty faqe,

50 Fig. 18. Teatri I Megalopolit në Arkadi. Fig. 19. Shkallarja e teatrit të qytetit ilir të Klosit. Nr. i përgjithshëm i shkallëve nuk mund të përcaktohet në 50

51 shkëmb, por kjo mund të përcaktohet nga matja e lartësis së përgjithshme të shkallareve prej 8 m. Në raport me lartësinë e një radhe prej 0.45 m, nga llogaritjet del se teatri ka patur 17 radhë. Një radhë zinte 50 veta, teatri gjithsej nxinte 800 veta. Prej proskenës dhe skenës sot nuk ka mbetur asnjë fragment arkitekture. Kanë mbetur disa gjurmë prej nga ku restauratorët mund të bëjnë një rikonstruksion të saktë të planimetrisë së kësaj pjese të teatrit. Bazamneti që ruan gjurmët në krahasim me dyshemenë e orkestrës është 0.94 m.më poshtë, ndërsa bazamenti i proskenës është gati në një nivel. Në pjesën tjetër, në atë të skenës, shkëmbi shkon duke u ulur derisda në nivelin 1.76 m, në krahasim me bazamentin e proskenës vendoset themeli i murit fundor të skenës. Kjo është bër me qëllim nga ndërtuesit për të bër më të qëndrueshëm në shkëmbin e kodrës për themelet që do të vendosen aty. Proskena ka gjatësi m,pak më e vogël nga diametri i orkestrës. Themeli i saj është vendosur në dy kanale paralele të gdhendura në shkëmb me gjerësi m, aq sa gjerësia e murit, me thellësi 5.15 cm. Distanca ndërmjet këtyre dy kanaleve tregon se hapësira ose gjerësia e e proskenës që ka përfshihet ndërmjet kolonave dhe murit fundor është m. Muri që formonte fasadën e proskenës duhej të ngrihej në formë xokoli duke e kaluar pak 51

52 nivelin e dyshemesë së orkestrës pastaj vazhdonte në kolona. Në këtë lartësi, ka qenë edhe dyshemeja e proskenës. Pjesa tjetër në V-L të saj lartësohet me mur të plotë duke krijuar në këtë mënyrë një ambient të vogël, të mbyllur me hapësirë afërsisht 2x2 m. Ky ambient lidhej me proskenën me një portë anësore, gjurmët e së cilës tregojnë se ka qenë afërsisht 1 m e gjerë. Po ashtu dhe në krahun tjetër, në perëndim muri duke u mbyllur në këtë mënyrë ekstremin e shkallares. Gjurmët e këtij muri ndiqen në 2.50 m nga hapësira me kolona e proskenës, ndërsa muri fundor i saj që e ndan me skenën ka qenë i mbyllur deri në pjesën e sipërme. Në këtë mur, në distance 2.90 nga muri i anës V-L ndodhej porta vetme që lidhte proskenën me skenën. 62 Në vendin e portës shkëmbi nuk është gdhendur në formë kanali sin ë pjesët ku ngrihej muri. Kjo gjë ndodh pasi muri që do të vendosej mbi të do të ishte i ulët nuk do të kishte rrezik për të lëvizur. Porta ka patur gjerësi 1.08 m, duke patur ngjashmëri me teatrin e Dionisit në Athinë. Në të gjithë teatrot e botës antike portat qëlidhin proskenën me skenën janë të vendosura në në hapësirën ndërmjet dykolonave. Duke ditur këtë fakt, duke pasur edhe gjurmët e vendosjet e portës që lidhte proskenën si dhe largësitë ndërmjet tyre. Distanca 2.90 m prej qoshes së murit deri aty ku fillon porta, tregon se ka dy kolona me 62 Po aty faqe

53 largësi nga aksi në aks afërsisht 1.50 m. 63 Porta me gjerësi 1.08 m, është vendosur përball hapësirëssë tret. Duke e ndarë të gjithë gjatësinë e proskenës 1.60 m në 1.50 m, del që të ketë gjashtë kolona dhe shtat hapësira ndërmjet tyre. Në rast se diametrin i e kolonave e merret rreth 0.50 del që hapësirat ndërmjet tyre të ketë qenë ndërmjet tyre të ketë qenë 1 m. Duke u nisur nga gjerësia e portës 1.08 m, studiuesi Lazër Papajani mendon se hapësira ndërmjet kolonës së dytë dhe të tretë përball saj, të ketë qenë më e madhe nga hapësirat e tjera. Një rast i till është vën re edhe në teatrin e Dionisit në Athinë, ku kolonat e aksit janë me largësi nga aksi 1.27 m, ndërsa përball portës së vogël 1.95 m dhe portës më të madhe 2.54 m dhe portës më të madhe 2.54 m. Mendohet sekolonat dorike kanë qenë 3 m të larta, të ngjashme përsëri me teatrin e Dionisit në Athinë si edhe ato të Megalopolit në Arkadi. 64 Në muret anësore të skenës ruhen edhe disa blloqe të plota. Gjatësia e saj është m sa ajo e proskenës, ndërsa gjerësia ose thellësia 4.70 m. Në ndryshim me pjesën më të madhe të teatrove të botës antike që janë me nga dy hyrje (parodos), në Klos teatri është me një hyrje që ndodhet në anën V-L në drejtim të tarracës ku ndodhet portiku. Hyrja kalon ndërmjet murit mbajtës të mbushjes për vendosjen e 63 Po aty. 64 Po aty faqe

54 murit të plotë të proskenës. Prej këndej një pjesë e vizitorëve kalonin në orkestër për tu ulur në radhën e pare, ndërsa pjesa më e madhe kalonte me anë të dy-tre këmbëve, shkallë në korridor për t u shpërndar në shkallët e tjera. Gjurmë shkallësh kalimi që ta përshkonin shkallaren në formë rrezesh për shpërndarjen e spektatorëve në radhët e shkallares nuk janë dalluar. 65 Gjurmët e përmendura më lart në shkëmb sin ë pjesën e shkallares,po ahstu edhe në atë të porskenës dhe skenës japing sipas Papajanit mundësinë e rikonstruksionit hipotetik. Skena duhet të ketë qenë me dy kate. Shkallët për tu ngjitur në katin e dytë mund të kenë qenë në ambientin e vogël në anë të proskenës. Siç e kam përmendur edhe më lartë aty janë gjetur mbishkrime. Ndërtimi i teatrit në Klos, tregon për zhvillimin ekonomik dhekulturor të këtij qyteti. Klosi dhe Bylisi u përkasin dy qyteteve të ndryshme me administratën e vet.sipas historianëve nuk përjashtohet origjina e Bylisit si pasojë e zgjerimit të qytetit të Nikaias, banorët e të cilit u vendosën në kodrën pranë Po aty faqe Po aty faqe

55 Fig. 20 pamje e përgjithshme e teatrit antik të Klosit. 55

56 Fig. 21 planimetria e teatrit antik i Klosit. 56

57 Kapitulli V: Teatri i Foinikes. Qyteti antik i Foinikes gjendet mbi kodrën e fshatit Finiq (282m), në lindje të saj, në rrethin e Sarandës. Ajo zotëron mbi fushën e Vurgut në vendin e takimit të lumenjve Bistrica dhe Kalasa. Në antikitet prej saj kontrolloheshin edhe rrugët natyrore që vinin nga grykat e Antigonesë, drejt Kaonisë, nëpër qafën e Skërficës,apo në qafën e Muzinës. Qyteti gjendej rreth 7 km nga bregu i detit dhe skela e Onkezmit mendohet të ketë shërbyer si port i tij. 67 Gjurmët më të hershme të banimit datohen në bazë të materialit arkeologjik në periudhën e neolitit dhe më pas në periudhën e bronzit të hershëm. Si periudh themelimi i përket shek. IV p.e.r. ky fakt është vertetuar nga ndërtimi i murit rrethues, gjetja nga arkeologët e e qeramikës që i përket kësaj periudhe, si dhe nga e varreve më të hershme në nekropol. Nga zbulimi i monumenteve publike, si teatri dhe thesaurosi në agora, i disa banesave me peristil në zonën, monoedhat e prera nga vetë qyteti, si dhe nga qeramika lokale dhe asja e importit, të cilat datojnë në shek. III-II p.e.r. Kjo është shenj e urbanizimit dhe zhvillimit të qytetit në këtë periudhë. 68 Foinike ka qenë qendra e kaonëve. Në vitet 234/233 p.e.s. 67 Pierre Cabanes, Apollon Baçe,Neritan Ceka, Myzafer Korkuti, Harta arkeologjik e Shqipërisë,faqe Ardit Miti, Eglantina Serjani, vepër e cituar faqe

58 fati i saj do të ndryshonte. Kjo përkon me rënien e dinastis së Ajakidëve dhe shndërrimin e Epirit nga një regjim monarkik në republik. Kjo ndodhi kur kontradiktat e thella politike çuan në përmbysjen e regjimit monarkik në Epir, Aleanca Epirote që deri në atë kohë ekzistonte si një formë shtetërore federative nën hegjemoninë e mbretërve molosë, reformohet tani mbi një bazë të re republikane, pak a shumë sipas modelit të Lidhjes fqinje etole, duke u quajtur dhe Lidhja Epirote. Kjo ishte një lidhje politike që u siguronte të drejta të gjitha bashkësive të veçanta epirote që bënin pjesë në të dhe që ruanin, në kuadrin e kësaj federate, vetëqeverisjen e brendshme të tyre. Pra, edhe këtu si më parë mbetej parimi federativ i shtetit, por tani i bazuar mbi një konstitucion të ri, që nuk njihte më privilegje apo hegjemoni të ndonjërit prej anëtarëve të saj, siç ndodhte në Aleancën e mëparshme, ku kryesonte mbreti i molosëve. Në këtë aspekt Lidhja paraqitej si një formë më e lartë shtetërore, më kompakte dhe operative. Të gjithë anëtarët e saj kishin një shtetësi dhe njiheshin zyrtarisht me emrin e përbashkët epirotë. Lidhja, ashtu sikurse dhe aleanca epirote ruante të drejtën të merrte vendime në emër të të gjithë epirotëve, pavarësisht se kishte edhe bashkësi që qëndronin ende jashtë saj, siç ishin p.sh. kasopiasët dhe athamanët. Organi më i lartë i Lidhjes ishte 58

59 Kuvendi i Përgjithshëm me fuqi të mëdha këshillimore dhe vendimore, që nuk ishte i pranishëm, (të paktën nuk është provuar ende), në federatën e mëparshme monarkike. Këtu mund të merrnin pjesë të gjithë nënshtetasit e saj të lirë. Kuvendi zgjidhte magjistratët federativë dhe vendoste mbi çështje të karakterit politik, ushtarak, ekonomik e shoqëror. Kështu ai vendoste për luftë ose për paqe, për thirrjen e popullit nën armë, për aleanca me shtetet e tjera, për të zgjedhur dhe për të ftuar delegacione, për t u dhënë të huajve të drejta qytetarie, pronësie etj. Ai ushtronte dhe funksionet e instancës më të lartë gjyqësore. Organi më i lartë ekzekutiv ishte Këshilli i Lidhjes, që përbëhej nga përfaqësues të zgjedhur të anëtarëve të saj. Në krye të këshillit qëndronte kolegji prej tre strategëve që duhet të përfaqësonin ndoshta të tri grupet më të mëdha etnike të Epirit: molosët, kaonët dhe thesprotët. Por mbi ta dominonte vetëm njëri, i ngarkuar me funksionin e komandantit ushtarak, funksion të cilin e ushtronte më parë mbreti i molosëve. Nëpunës të tjerë të Lidhjes ishin dhe sekretari i këshillit, hiparku, komandanti i kalorësisë etj. Kryeqyteti i Lidhjes tani u bë Foinike, kryeqendra e Kaonisë. Këtu mblidhej zakonisht dhe Këshilli i Lidhjes, megjithëse të tilla mbledhje, siç duket, organizoheshin edhe në qytete të 59

60 tjera të Epirit. 69 Sipas burimeve antike në vitin 230 p.e.r. qyteti pushtohet nga ushtria e mbretëreshës Teuta. 70 Më pas do të përfshihet në luftërat romao-maqedone duke u bër her me njërën pal ose tjetrën. 71 Burimet janë të pakta për periudhën romake. Por në këtë periudhë kemi shum ndërtime si, nymfeu, cisternat, krematori, terma etj., me teknikat opus mixtum dhe opus reticulatum, si dhe përdorimi i nekropolitku janë zbuluar varre të shoqëruara me objekte të kësaj periudhe. Këto sipas studiuesve janë shenja të vazhdimësis së vendbanimit në këtë periudhë, si dhe shtrirjen e tij përtej shpatit të kodrës në zonën fushore. Pas reformave administrative të fundit të shek. III e.r. ky qytet përfshihet në province romake të Epirit të vjetër. Por me këtë ra edhe rëndësia e tij si qytet, sepse qendra e kësaj province do të ishte Nikopoli, dhe Foinike nuk do të kish më rol administrativ. 72 Në antikitetin e vonë e sidomos gjatë sundimit të Justinianit, qyteti u zhvendos në pjesën e akropolit, fakt ky që dëshomhet edhe nga rifortifikimi i murit rrethues, zbulimi i gjurmëve të një bazilike paleokristiane 69 Historia e popullit shqiptar, vepër e cituar faqe Selim Islami, Historia e ilirëve, Tiranë, Albanian Heritage Foundation, viti 2008, faqe Po aty, faqe Pierre Cabanes, Apollon Baçe,Neritan Ceka, Myzafer Korkuti, Harta arkeologjik e Shqipërisë,faqe

61 dhe baptisterit, si dhe materialit arkeologjik,kryesisht qeramikë në pjesën e sipërme të kodrës. Teatri është gërmuar në vitet `80 nga Dhimosten Budina. Në vitet e fundit aty po punohet nga një ekip i shqiptaro-italian i Institutit të Arkeologjisë dhe Universitetit të Bolonjas të drejtuara nga Shpresa Gjongecaj dhe Sandro De Maria. Teatri ka qenë vendosur në një nga lugjet karakteristike të shpatit të kodrës menjëherë nënsheshin e ngushtë të agorasë, dukeshfrytëzuar hapësirën e gatshme për vendosjen e një shkallareje të përafërt me atë të Dodonë (129m). 73 Mendohet se teatri i Foinikes bazat e saj i ka që në kohën e mbretit Pirro. 74 Ndërtimi i saj i plotë është në dhjetëvjeçarin e fundit të shek. III p.e.r. kur Foinike është bërë kryeqytet i Epirit. 75 Gjatë gërmimeve arkeologjike janë zbuluar konturet e shkallares,orkestrës dhe skenës. Kjo ka kërkuar edhe krijimin e një tarrace solide me përmasa 32.50x7.10 m, e cila ka shërbuyer për vendosjen e ndërtesës së skenës. Dallohet edhe muri i proskenës i gjatë rreth 25 m dhe gjerësi 3.50 m i ndërtuar me gurë të alternuar me tulla,i cili daton 73 Pierre Cabanes, Apollon Baçe,Neritan Ceka, Myzafer Korkuti, Harta arkeologjik e Shqipërisë,faqe Solinda Kamani Butrinti në shekuj, Tiranë, Mali Pleshti, viti 2011, faqe Pierre Cabanes, Apollon Baçe,Neritan Ceka, Myzafer Korkuti, Harta arkeologjik e Shqipërisë,faqe

62 në shek.iii.p.e.s. 76 Ajo ndërpiste orkestrën dhe shërbente për lojën e aktorëve, njëlloj sin ë teatrin e Bylisit. Faqa ballore e proskenës formohej nga tri hyrje të harkuara, të zbukuruara me gjysma kolone të ndërtuara me tulla, të cilat tregojnë për një rindërtim që ka pasur ajo në periudhën romake.aty janë ruajtur elemente të ordrit jonik me vendosje orthostatesh midis pilastrave, gjithashtu të ngjashme me Bylisin. Nga gërmimet është zbuluar një pjesë e analemës perëndimore, si dhe parodosi me gjerësi rreth 3 m 77. Në fund të shek. III e.r. teatri ka pësuar rindërtime rrënjësore. Duke ruajtur në përgjithësi pjesën e shkallares me analemat dhe parodoset, si dhe tarracën massive të skenës, ka qenë ndërtuar një frons scenae i ri me muratorë tullash. Ai kishte gjatësi 31 m dhe përshkohej nga tre dyer të inkuadruara nga tre nishe decorative. Para saj shtrihej proskena me një pulpitum me gjerësi 4.30 m, e ndërtuar gjithashtu me muraturë tullash. 78 Matjet arkelogjike treguan që teatri i Finiqit ka pasur një rreze pothuase të barabartë me atë të teatrove të Apolonisë e të Bylisit. Specialistët mendojnë që teatri ka pasur një kapacitet prej 76 Dhimosten Budina, Fonike në kërkimet reja reja arkeologjike, Tiranë, QKR, Iliria, viti 1986 nr. 1,faqe Sandro De Maria, Shpresa Gjongecaj Phoinike,vol II, Bolonja, Universiteti i Bolonjës, 2002, faqe Po aty, faqe

63 18000 spektatorësh, e lartësi prej 21m duke qenë një nga më të mëdhenjtë në territoret e ilirisë dhe Epirit. 79 Kavea është e dëmtuar. Kjo mendohet të ketë ndodhur në periudhën bizantine, kur shkallaret janë përdorur përdorur për ndërtimin e kishës së Shën Janit. 80 Fig. 22 Planimetria e qytetit të Foinikes. 79 Pierre Cabanes, Apollon Baçe,Neritan Ceka, Myzafer Korkuti, Harta arkeologjik e Shqipërisë,faqe Thoma Thimjo, Foinike, miti,historia, Tiranë, botimet Milosao, viti 2004, faqe

64 Fig. 23 Pamje e përgjithshme e teatrit të Foinikes. 64

65 Fig. 24. Pamje nga orchestra dhe skena e teatrit të Foinikes. 65

66 Kapitulli VI: Teatri i Butrintit. Butrinti është një qytet antik e mesjetar, rrënojat e të cilit ndodhen në juglindje të gadishullit të Ksamilit, në rrethin e Sarandës, në pjesën jugore të saj. Në perëndim laget nga deti Jon, në lindje nga liqeni i Butrintit, dhe nga jugu nga kanali i Vivarit. Kanali bën lidhjen e liqeni të Butrintit me detin. Rrënojat e qytetit ndodhen mbi një kodër jo shum të lartë. Kodra përbëhet nga formacione shkëmbore gëlqerore, dhe bie mbi shpate mjaft të pjerrëta. Ajo ka një gjatësi prej 400 m, dhe gjerësi prej 200m. Lartësia maksimale është prej 145 m. e cila ndodhet në ekstremin lindor. Nga kodra e Butrinit paraqitet një pamje e gjerë. Në jugperëndim shihet kanali dhe ishulli i Korfuzit. Në jug shtrihet fusha e Xarës. Në lindje shtrihet mali i Miles. Burinti për here të parë përmendet në shek. VI para K. në veprën Europa të gjeografit grek Hekateu i Miletit. Por gërmimet arkeologjike tregojnë se Butroti ka qenë i banuar nga fundi i epokës së bronxit, rreth shek. XII p.e.r. 81 Butrinti kalon disa periudha historike. Në shek. V-IV para K. quhet Butroti Korkyras. 82 Në shek IV-III kalon një periudh e cila quhet kaone. Në shek. III-II u krijua 81 Gjerak Karaiskaj Butrinti dhe fortifikimet e tij, Tiranë, 8 Nëntori, 1983, faqe Neritan Ceka Butroti,bot. shqip, Tiranë, shtëpia botuese Cetis, viti, 2002, faqe 19 66

67 koinoni i prasaibëve me qendër Butrotin. 83 Butrinti pas tre luftërave iliro-romake hyn në një fazë tjetër zhvillimi. Përpara se të ndodhnin luftërat iliro-romake, Butrinti ishte kryeqyteti i koinonit të prasaibëve, një nëndarje administrative e kaonëve me 16 fise të dëshmuara nga mbishkrimet e shek.iii-ii të gjetura në Butrint. Në ato mbishkrime mësojmë edhe institucionet e prasaibëve si Eklesia (asambleja popullore), këshilli i synarkontëve. Koinoni drejtohej nga 2 strategë. Shkalla e dytë e hiearkis ishin ishte prostati si përfaqësues i autoritetit qëndror të kaonëve. Një vend të rëndësishëm zinte edhe prifti i Asklepit, i cili zgjidhej njëlloj si nëpunësit e tjer, çdo vit. 84 Në 167 p.r.s. ushtria romake me në krye konsullin romak Pal Emili shkatërroi Koinonin e Epiriotëve. Gjatë luftimeve u plaçkitën 70 qytete u plaçkitën e u dogjën deri në themele, rreth 150 mij njerëz u shitën si skllevër. 85 Goditja u përqëndrua ndaj atyre fiseve që kishin alencë me mbretin maqedonas Perse. Kaonia nuk u prek nga këto luftime, sepse qe e lidhur ngushtë me Romën dhe e ruajti autonimin e saj edhe nën 83. Gjerak Karaiskaj, vepër e sipërcituar, faqe Faik Drini Mbi institucionet politike të prasaibëve, Iliria, nr. 1, Tiranë, viti 1986, faqe Inge Lyse Hansen Butrinti Helenistik dhe Romak, Tiranë, Butrinti Foundation, viti, faqe 18 67

68 pushtimin romak, në kuadrin e provincës së maqedonase. 86 Më pas prijësi kaonëve Karopi II filloi të ndiqte 1 politik antiromake, dhe kjo bëri që kaonët ta paguanin shtrenjt. Pëveç heqjes së autonomis, romakët i kundërvun nënfisin e prasaibëve. Gjerak Karaiskaj shkruan se Karopi II pati një vdekje misteroze në Brindizi. 87 Inge Lyse Hansen shkruan se prasaibët ose butrotasit qenë të pakënaqur nga qeverisja e Karopsit të Ri sepse ishte një tiran. 88 Koinoni prasaibëve si formacion shtetëror më vete shfaqet në 157 p.r.s. Kjo bëhej në një kohë kur Roma e kishte të vështir mbajtjen nën kontroll të territoreve të pushtuar. Krijimi i njësive administrative politike gjithnjë e më të vogla përbënte, siç shkruan Faik Drini, i cili bazohej tek burimet letrare, objektivin më imediat të senatit romak. Senati romak synonte të formonte në provinca një sistem kundërpeshash. Kjo bëhej me qëllim që të prishej uniteti i brendshëm dhe ndikonin mbi to për të ruajtur mbi to për një kohë të gjatë gjendjen e pushtimit. 89 Pas vitit 148 p.r.s. pavarësia e prasaibëve u bë gjthnjë e më shumë formale, sepse Epiri u përfshi në provincën e Maqedonis. Por mbshkrimet në Butrint trgojnë se prasaibët e ruajtën organizimin e tyre deri në vitin 100 p.e.r. por që ishte 86 Po aty 87 Gjerak Karaiskaj, vepër e cituar, faqe Inge Lyse Hansen, vepër e cituar faqe Faik Drini, artukull i cituar, faqe 67 68

69 e përfshirë në provincën romake të Maqedonisë. Në shek. I e.r. Butrinti u kthyer në një koloni romake. Augusti nxorri një ligj për rinisjen e një proçesi kolonizimi në Butrint, një projekt i lënë përgjysëm që pas vrasjes së Jul Çezarit. Këtë e bëri pas vitit 31 p.e.s. Themelimi i kolonis pati rrjedhoja të thella politike të kryera në qytet. U vendos një formë e re kushtetutese e cila ia hiqte fuqin institucioneve të vjetra, priftërinjve dhe magjistratëve helenistik, dhe e vuri në duart e një elite të re që përbëhej nga kolonët e sapoardhur. Butrinti u modelua duke patur si model Romën. Ajo pati një senat lokal këshilli i dekurioneve që drejtohej nga dy magjistrat vjetore (duumvirët) dhe magjistrat pesëvjeçarë (quinquenales) që kishte si detyrë rregjistrimin popullsisë. Në të njëjtën kohë gjuha zyrtare u bë latinishtja. 90 Por Gjerak Karaiskaj në studimin e vet mbi Butrintin shkruan se latinishtja nuk u bë asnjëherë gjuhë zyrtare e aq më pak nga popullsia vendase. 91 Personalisht mendoj se latinishtja do të jetë përdorur vetëm në zyrat administrative dhe në aktet ligjore. Statusi i Butrinti si koloni romake vërtetohet edhe nga një mbishkrim latin që e cilëson qytetin Colonia Iula Augusta. 92 Madje perandori Tiber e heq qytetin e Butrintit nga varësia e senatiti dhe 90 Inge Lyse Hansen, vepër e cituar faqe Gjerak Karaiskaj, vepër e cituar, faqe Genc Pollo Colonia Buthrotum, themelues dhe patronë në kohën e Augustit, në Iliria, viti 1989, nr. 2, faqe

70 vendos nën vartësin e vet. 93 Qyteti do të zgjeroj edhe drejt fushës së Vrinës me ndërtime të reja. Në Butrintin e kësaj kohe u ndërtuan shum monumente si, rindërtimi i teatrit, gimnazi,nymfeu,forumi,termet. Butrinti i periudhës romake të vonë filloi ta humbiste shkëlqimin e vet. Banesat buzë liqenit u braktisën. Tërmeti i vitit 365 e dëmtoi rëndë zonën e forumit. Pallati i Trinkonkës do të pësojë ndryshime. Butrinti në shek. III-IV përmendet në itinerare të ndryshme rrugore si në Itinerarin e Antoninit në trajtën Butaroton, Butarutan, Buthroto, Butroton, Buthrotum, Buthratum etj. 94 Ndërtimet e periudhës helenistike dhe romake u braktisën dhe morën karakter kristian. Ato qenë ndërtime si Bazilika e Madhe, Pagëzimorja dhe Bazilika në Akropol dhe në Diaporit. 95 Pas viti 395 Butrinti do të bënte pjesë në provincën e Eprit të Vjetër dhe si rrjedhim ajo u bë pjesë e Perandoris Bizantine. Butrinti do të kishte fatin e mirë të mbrohej nga dyndjet e barbarëve madje pati një vazhdimësi të jetës aty. 96 Butrinti në shek. IX-X është qendër peshkopale nën varësin e Naupaktit. 97 Butrinti gjatë shekujve në vazhdim do të kalonte 93 Skënder Anamali Butroti në gjysmën e dytë të shek. I p.e.s. Saranda, Almanak, viti 1982, nr 2, Shtypshkronja e Re, Tiranë, faqe Gjerak Karaiskaj, vepër e përmendur faqe Inge Lyse Hansen, vepër e cituar, faqe Gjerak Karaiskaj, vepër e cituar faqe Po aty. 70

71 në një sër pushtimesh dhe periudha historike. Ajo do të pushtohej nga bullgarët, anzhuinët,venecianët,osmane etj. 98 Janë dhën shum versione të ndrsyhme për datimin e teatrit të Butrintit. Ugolini mendon se ajo i përket shek. IV-III p.e.r. 99 Shum studies të tjer si Neritan Ceka,Pierre Cabanes përmendin shek. III p.e.r. 100 Nga shum studime që u jan bër mbishkrimeve të teatrit del se teatri është ndërtuar në fillim të shek. II p.e.r.mbishkrimet datojnë më herët vitit 168, ndërsa mbishkrimet e lirimit të skllevërve datojnë pas pas vitit 163 p.e.r., kur Butrinti fiton autonomin e saj. 101 Këtë version e pranon edhe Inge Hyse Lansen.Duke analizuar një mbishkrim në radhën e dytë të shkallaereve e daton ndërtimin e teatrit në çerekun e pare të shek. II p.e.r. Sipas këtij autori këto punime ishin një monumentalizim i një faze më hershme dhe më të thjeshtë të teatrit. 102 Teatri i Butrintit është një nga ndërtimet më të rujatura të qytetit. Në të vihen re 2 periudha ndërtimi., Pjesa e parë i takon shkallares. Shkallarja është vendosur brenda një katrori me brinjë m, të kufizuara nga mure anësore të përfocuara me kontrafortë. Kjo është bër sipas një modeli të ngjashëm 98 Neritan Ceka, Butroti, vepër e cituar faqe Solinda Kamani, Butrinti në shekuj,faqe P.Cabanes,N. Ceka Harta arkeologjike e Shqipërisë,faqe Solinda Kamani, Butrinti në shekuj,faqe Inge Lyse Hansen, vepër e cituar, faqe

72 me teatrin e Dodonës. Shkallarja ndahet në pesë koilonë (sektorë) nga gjashtë shkallë të ngushta. Ndenjëset e para proedria, ku uleshin personalitet, janë punuar në mënyrë të veçant me këmbë luanësh. Ndenjëset e tjera kanë lartësi të barabartë prej 0.42 m dhe gjerësi 0.74 m, ku është dalluar vendi i këmbëve, më i thelluar. Ka patur gjithsej 23 radhë ndjenjësesh, të ndara në diazoma, që ofronin një kapacitet prej 2500 spektatorësh. 103 Hyrja në teatë bëhej nëpërmjet korriodreve anësore (parodoi). Muri mbajtë (analema) i korridorit perëndimor, i cili lidhej me tempullin e Asklepit, është përdorur për publikimin e 29 akteve për lirimin e skllevërve. 104 Periudha e dytë i takon skenës së teatrit. Në periudhën romake kanë qenë shtuar edhe dy galeri në të dy anët e shkallares. Ato quhen vomitore të cilat shërbejnë për të lehtësuar lëvizjen e njerëzve për në vendet e tyre sipas sistemit romak. 105 Orkestra ka formën e çerekrrethit dhe ka qenë veshur me pllaka në kohën romake. Proskena ka qenë mbuluar nga pulpitumi i kohës romake, i cili zbukurohet me gjashtë nishe gjysmërrethore që dikur kanë qenë të veshura me mermer shumëngjyrësh. 106 Balli i skenës (frons scenae) 103 P.Cabanes,N. Ceka. Harta arkeologjike e Shqipërisë,faqe Oliver Gilkes, Theatre of Butrint,Butrint,British School at Athens,viti 2003, faqe Po aty, faqe Po aty,faqe

73 ngrihej mbi një bazament blloqesh të punuara si një mur me tri harkada dhe gjashtë nishe të veshura me mermer shumëngjyrësh dhe të zbukuaruar me skulptura. Njëra prej tyre ka qenë edhe Dea e Butrintit. Ajo datohet në gjysmën e pare të shek. II e.r. 107 Në teatër janë zbuluar shum statuja si Dea e Butrintit, statuja e Agripës, Herkulani e madhe etj. 108 Në mesin e shek. III teatri i Butrintit lidhet me çudin e Shën Terinit. Ky ishte një i krishter i cili nuk kishte pranuar adhurimin e perandorit si perëndi. Shën Terini u dënua të shqyhej nga kafshët e egra, në teatër. Por ndodhi një mrekulli sepse kafshët u përkulën para tij. Kjo ka ngjashmëri me legjendën e Danielit. 109 Teatri i Butrintit ka qenë përdorur deri në shpalljen zyrtare të krishtërimit, në fillim të shek. IV e.r. 110 Në ditët e sotme teatri i Butrintit është më i ruajturi nga monumentet e llojit të tij në Shqipëri. 107 Po aty,faqe P.Cabanes,N. Ceka. Harta arkeologjike e Shqipërisë,faqe Neritan Ceka, vepër e cituar faqe Po aty faqe

74 Fig. 25 pamje e pergjithshme e teatrit të Butrintit. Fig. 26. Shkallarja e Butrintit. 74

75 Fig. 27. Skena dhe orkestra e teatrit të Butrintit. 75

76 Fig. 28 skica të teatrit A: panimetria e teatrit në periudhën helenistike B: planimetria e teatrit në periudhën romake. 76

77 Kapitulli VII: Teatri i Orikut. Oriku është port antik që shtrihet në bregun jugperëndimor të gjirit të Vlorës. Themelimi i tij shkon në gjysmën e dytë të shek. VIII p.e.r. dhe mendohet të jetë themeluar nga kolonist nga Eubea sipas asaj çka na trasmeton Stefan Bizantini. 111 Monedhat e prera ne Orik datojnë që shek. III p.e.r. Kjo tregon për një faze të re në zhvillimin e qytetit të kësaj periudhe. Shërbeu si liman dhe u shndërrua në fushë beteje gjatë luftës së Filipit V të Maqedonisë kundër romakëve. 112 Po ashtu ajo është bërë arenë e luftimeve në luftën civile midis Çezarit dhe Pompeut. 113 Në periudhën romake qyteti ruajti statusin e autonomisë. Rrënojat e teatrit, gjurmët e banesave, rrugëve, cisternave etj., i përkasin kësaj periudhe. Ky qytet gjatë mesjetës u kthye në një liman të vogël të quajtur Jeriko. Në kohën e pushtimit osman, në kohën e sundimit të sulltan Sulejmanit I, u khtye në një kantier anijesh dhe si bazë në përpjekjet e tij për pushtimin e Italisë. 114 Teatri i qytetit ndodhet në anën lindore të qytetit, me skenë të orientuar nga lindja. Teatri ka formë patkoi të cilën 111 P.Cabanes,N. Ceka. Harta arkeologjike e Shqipërisë,faqe Selim Islami, Historia e ilirëve, faqe Selim Islami, Frano Prendi,Hasan Ceka,Skender Anamali, Ilirët dhe Iliria tek autorët antik,tiranë, shtëpia botuese Toena, viti 2002, faqe Ardit Miti,Eglantina Serjani, vepër e cituar,faqe

78 e rrethojnë shkallët për ndenjen e spektatorëve. Ana e rrumbullakët e sheshit është nga V-P. Diametri i orkestrës është 9.55 m, kurse gjatësia V-L është në J-P arrin 2.80m. Nga ana J-P sheshin e kufizon një mur që ka pamjen e një podium të lartë 1.57 m. Jo shumë larg nga podium anës së sheshit, kalon si një gjysëm unaze, një si tip parvaze e ulët prej guri. Mundet që kjo parvazë rrethonte nga ana e jashtme shtresën e supozuar me pllaka të mira, kurse kanali i cekët që kalon anash sheshit shërbente për të larguar ujrat. Në bazë të podium ka një bazament, i cili i ngjan parvazës që përmenda më lart. 115 Më lartë vjen një brez me një profil mjaft të ndërlikuar me dy rripa cilindrikë të dal përpara me një të thelluar në mes. Mbi podium ngrihen në formë gjysmërrethi shkallarja. Deri tani janë ruajtur 4 radhë. Radha e parë e gjerë 0.81 m, shërbente me sa duhet për të kaluar. Radha e dytë 2 m. e gjerë janë ruajtur shenja të disa kolltuqeve massive prej guri. Kolltuqet zinin afro gjysmën e gjerësive së shkallës, gjë që duket nga punimi pak i ndryshë i të dy pjesëve të saj në sipërfaqen embuluar më parë, nga kolltuqet janë ruajtur gjurmët e veglave të gurgdhëndësve. Kolltuqet u mungonte shpinorja. Sipërfaqja e ndenjes e kanë pak të thelluar buzën e përparme me një zbritje pak rrumbullakuar, 115 V.D. Blavatski, Selim Islami Gërmimet Apolloni dhe Orik gjatë vitit 1958, Tiranë,BU,viti 1960, nr. 2,faqe

79 kurse të pasmen të prerë vertikalisht. Janë vënë re zbukurime me luanë ose sfinksa. Në shkallën e tretë duhet të kishte një varg kolltuqesh. Kjo për arsye sepse këtu janë vën re nga arkeologët disa gjurmë si lëmimi i pjesës së jashtme, si dhe një bllok në mes të gjysmërrethit. Në shkallën e katërt ka mbetur vetëm radha e poshtme e gurëve, faqja anësore e të cilëve ishte punuar me kujdes. Pas shkallës katërtjanë ruajtur mbeturinat e substruksioneneve, bazën e ndërtimit të të cilave e bëjnë disa mure që shkojnë në drejtime radiale. Gjatësia e substruksionit në anën J-P arrin m.karakteri i gdhendjes së gurëve të anëve J-L të këtyre mureve tregon se këtu kalonin rrugë. Gjatë anës V-L të sheshit të shtruar kalon në drejtimin V-VP dhe J-JL një bazamnt i gjerë 0.60 dhe i lartë 0.25 m. Në blloqet që janë ndërtuar shkallët ka gropa të shpërndara pa ndonjë rregull. 116 Në substrksionet e pjesës J-P të ndërtesës u gjet një gjysëm kolone të hollë mbështetur në pilaster. Janë gjetur 2 mbishkrime ΟΝΑΣΙΜΟΥ i vënë përmbys dhe ΑΜΜΙΑΣ. Mendohet se i përkasin shek. II p.e.r. Këto mbishkrime mund të jenë nga ndonje ndërtes tjetër tjetër më e hershme. 117 Teatri është ndërtuar në shek. I p.e.r. Dhimosten Budina e quan si teatër romak, meqënëse aty vihen re karakteristika të teatrit romak. Radha e parë e 116 Po aty, faqe Po aty faqe

80 shkallareve është ngritur mbi dyshemenë e orkestrës është 1.57 m. Sipas këtij autori një mënyrë e tillë ndërtimi tregon dëshirën e ndërtuesve për të ndarë vendin e spektatorëve për t i mbrojtur nga aksidentet si në ndeshje gladitorësh. 118 Me pak fjalë teatrot përdoreshin edhe për lojërat e gladiatorëve. Në Itali në shek. I p.e.r. përdoreshin teatrot për ndeshje gladiatorësh. Programi i përzier u praktikua gjatë shekujve I-II e.r. Për ekzekutimin e këtij teatri mikst u formua një teatër tjetër që kishte karakteristika të përzira të teatrit dhe amfiteatrit. Një shembull tipik është teatri i Stabit në Maqedoni e mesme dhe teatri i kirenës. Ky program i përzjerë qe future edhe në teatrot e zakonshme. Për këtë qëllim një varg teatrosh helenistik kanë qenë rindërtuar e adaptuar. 119 Ky adaptim është bërë në teatrot e kohës helenistike, në kurriz të shkallëve të ndenjes, ku 2-3 radhë nga këto shkallë. Në këtë mënyrë sheshi i orkestrës u zgjerua, kurse shkalla e poshtme, që më pare ishte shkalla e 3, u ngrit shum mbi orkestrën. Shembull është teatri i Pergamos. Këtu është ruajtur kufiri i vjetër i sheshit të orkestrës në formën e një kanali që shërbente për mbledhjen e ujrave të shiut që binin nga shkallët. Sipas Dh. Budinës teatri i Orikut nuk ka gjurmë 118 Dhimosten Budina, Gërmimet në teatrin antik të Orikut,Tiranë,BUSHT,Studime Historike, viti 1964 nr. 1,faqe Po aty. 80

81 rindërtimi ose adaptimi të mëvonshëm. Ai është ndërtuar që në fillim me podium të lartë. Podiumi nuk ka analogji me teatrot e botës antike. Në shumicën e rasteve podiumet e teatrot antike ndërtoheshin sa më thjesht, me një profil jo shumë të ndërlikuar. Podiumi i teatrit të Orikut i afrohet atij të Miletit, i ndërtuar në kohën romake mbi substruksionin e teatrit të kohës helenistike. Korniza me dhëmbëzat e teatrit të Orikut është e thjeshtë, ngjashmëri mund të vëresh. Në altarin e teatrit të Prienës. Teatri i Orikut i përket tipit kalimtar nga ai grek në atë romak, dhe ka ngjadshmëri me teatrin aspendit në Azi,që është shembull tipik i tipeve kalimtare. Podiumi i tij është 1.50 m i lartë gati sa ai i Orikut. Ky teatër është ndërtuar në kohën e Mark Aurelit. Planimetria e sheshit të orkestrës, ashtu sikurse ai i teatrit të Orikut, ka formën se gjysëmrrethi që e bën të dallohet nga teatrot e tjera romake. Gjendja e mire e teatrit të Aspendit lejon deridiku të përcaktohen përmasat dhe kapaciteti i teatrit të Orikut. Teatri i Aspendit ka 40 shkallë dhe nxinte 7000 vetë. Në Orik kishte 14 shkallë dhe si rrjedhim ka qenë i vogël. Për këtë krahasohet me teatrin e Nikopolit.Kur teatri u braktis në të janë bërë ndërtime të mëvonshme në periudhën mesjetare. 120 Në Orik gjithashtu është zbuluar edhe një teatër i vogël i bukur dhe me dekoracione. Ai datohet në shek. I e.r. 120 Po aty,faqe

82 Por ky teatër nuk u përdor shum, sepse u shkatërrua nga një tërmet në shek. II e.r. 121 Fig. 29. Pamje nga ajri i teatrit të Orikut. 121 Po aty, faqe

83 Fig. 30 Teatri i Orikut, pamje nga orkestra dhe shkallarja e teatrit. 83

84 Fig. 31 pamje nga orkestra e teatrit të Orikut. 84

85 Kapitulli VIII: Teatri i Hadrianopolit (Sofratik). Hadrianopoli është qytet antik i cili ndodhet në luginën e lumit drinos, pranë fshatit Sofratik në rrethin e Gjirokastrës. Si qytet përmendet për here të pare në burimet historike së është ndërtuar në kohën e perandorit Adrian në shek. II e.r. Materialet arkeologjike që janë zbuluar në nekroploin e qytetit, tregojnë se vendbanimi i ka fillesat në shek. IV p.e.r. Nuk ekziston asnje e dhën historike për qytetin e periudhës romake. E vetmja dëshmi është harta e vjetër Tabela Peutingeriana e cila e shënon qytetin në rrugë Apoloni- Larisa. Qyteti duhet të ketë luajtur rolin e kryeqëndrës së luginës. Nga Prokopi i Çezares e përmend këtë qytet me emrin Ioustinianoupolis, për nder të perandorit Justinian. Kjo ndoshta lidhet me rikonstruksionet e thella urbane që mund të ketë pësuar qyteti gjatë kohës së dyndjeve sllave. 122 Në sheshin midis teatrit dhe termave gjendet një kish e vogël. Gërmimet arkeologjike kanë nxjerrë në drit fakte se qyteti ka patur vazhdimësi pas shek. VII e.r. Qyteti u ndryshua në Drinopoli. 122 Dhimitër Çondi,Roberto Perna, Kërkime arkeologjike në Hadrianopolis (Sofratikë) dhe në territorin luginës së Drinosit, Tiranë, IA, Iliria viti 2010, nr. XXXIV, faqe

86 Teatri zë në rrjetin urbanistik në qytetin e Hadrianopolit një pozicion periferik, në skajin J-P të qytetit, ndërsa qyteti shtrihej në veri të teatrit dhe në lindje., deri në takim me lumin. 123 Teatri u zbulua në vitin Teatri i drejtuar me skenën nga veriu përbëhej prej shkallares, skenë dhe orkestrës. Shkallarja ka diameter 58 m. Ajo ka nje kapacitet prej vendesh me 27 shkalle. Përkufizohet dhe mbahet prej murit të jashtëm në formë gjysmërrethi, ndërsa në brendësi struktura mbajtëse përbëhet nga 5 muresh në formë harku bashqëndrorë me murin e jashtëm, dhe 11 mure të terthorta. 124 Muret e tërthorta pasqyrohen edhe jashtë në trajtë kontrafortë të fuqishëm që përcaktonin murin e pasëm. Muri i jashtëm harkor ruhej nga m. Blloqet kanë gurë gëlqeror (1.2x0.45x0.6m). In situ ruhen 3-5 rreshta. Për kalimin e spektatorëve dhe vendet e ndenjes shërbenin 5 palë shkallë me 1 m gjerësi që vinin në formë rrezesh. Shkallët janë punuar me blloqe ranore në raportin 2 këmbë shkallë për çdo njeri. Në hyrje ndodhen 2 palë shkallë 2.50 m të gjera që shërbenin kryesisht për kalimin në lozhat e parisë (tribunalia). Në anën e jashtme ndodhen edhe 3 palë shkallë të tjera në boshtin e teatrit dhe në meset e gjysmave të murit 123 P.Cabanes,N. Ceka. Harta arkeologjike e Shqipërisë,faqe Apollon Baçe, Gërmimet arkeologjike të vitit 1983, Tiranë, QKR, Iliria,viti 1983 nr. 2,faqe

87 harkor. Këto shkallë 1.8 m të gjëra, shërbenin njëkohësisht si kontraforte për murin harkor. Për komunikimin shërbenin dhe 2 korridore, i pari 1.50 m, i gjerë nëpërmjet menianës së poshtme dhe asaj të sipërme, të dyja 1.50 m i gjerë. Orkestra ka diamër 20 m. Është e shtruar me pllaka drejtëkëndëshe prej guri gëlqeror. 125 Pllakat ruhen in situ. Në ballë të skenës vijon muri i proskenës (proscaenium) i ndarë prej orkestrës nga njës nga një kornizë e profilizuar. Muri i suvatuar përmban një sere kamaresh për shtatore. Mbi këtë mur vazhdon palku skenik (pulpitum) 25x6 m, dhe pas tij balli i skenës (frons scanea) me 3 hyrjet karakteristike. Ndërmjet hyrjeve ndodhen bazamentet e shtatoreve me pllaka të profilizuar. Copëra mermeri dhe vetë bazamenti i shtatoreve me pllaka të profilizuar. Mbas ballit të skenës ndodhen mjediset e prapaskenës (postsceanae) të përforcuara nga jashtë me kontraforte. Teatri për nga punimet afron më tepër me teatrin e Butrintit. 126 Planimetria planimetria e përputhet mire me skenën teorike të Vitruvit. Në shek IV-VI teatri pushon së ekzistuari dhe kemi vendosje shtëpish. 125 Po aty. 126 Po aty,faqe

88 Fig. 32 pamje nga ajri i teatrit të Hadrianopolit. Fig. 33 pjesa nga prapaskenës. 88

89 Fig. 34 Pamje nga orkestra dhe skena e teatrit. 89