ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ. Εργαστηριακή άσκηση Η Εξέλιξη των Πρωτευόντων με έμφαση στον άνθρωπο

Μέγεθος: px
Εμφάνιση ξεκινά από τη σελίδα:

Download "ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ. Εργαστηριακή άσκηση Η Εξέλιξη των Πρωτευόντων με έμφαση στον άνθρωπο"

Transcript

1 ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ Εργαστηριακή άσκηση Η Εξέλιξη των Πρωτευόντων με έμφαση στον άνθρωπο Ηράκλειο 2013 Επιμέλεια Πουλακάκης Νίκος

2 Συστηματική Πρωτευόντων Πρωτεύον ονομάζεται κάθε μέλος της τάξης των Θηλαστικών Πρωτεύοντα (Primates), που περιλαμβάνει τους προσιμιίδες ή προπίθηκους (στους οποίους συγκαταλέγονται οι λεμούριοι, οι λόρεις, οι γαλάγοι και οι τάρσιοι) και τους σιμιίδες (μαϊμούδες και πίθηκοι). Με εξαίρεση τους ανθρώπους, οι οποίοι κατοικούν σε όλες τις ηπείρους της Γης, τα περισσότερα πρωτεύοντα ζουν σε τροπικές ή υποτροπικές περιοχές της Αμερικής, της Αφρικής και της Ασίας (Εικόνα 1). Εικόνα 1. Περιοχή κατανομής Πρωτευόντων (πλην του ανθρώπου). Προσιμιίδες ή προπίθηκοι Λεμούριος Λόρις Γαλάγος Τάρσιος Σύμφωνα με τα απολιθώματα που έχουν εντοπιστεί, οι πρόγονοι των πρωτευόντων πιθανότατα έζησαν πριν από 65 εκατομμύρια χρόνια κατά το τέλος της Κρητιδικής περιόδου. Βάσει των απολιθωμάτων που έχουν βρεθεί μέχρι σήμερα, το παλαιότερο γνωστό πρωτεύον ήταν ο Πλησιαδάπης που έζησε πριν από εκατομμύρια χρόνια, κατά το τέλος του Παλαιόκαινο (65,5-56 εκ. χρ.). Βάσει γενετικών δεδομένων, ο χρόνος απόσχισης των Πρωτευόντων είναι μάλλον παλιότερος (Εικόνα 2) και χρονολογείται στο τέλος του Κρητιδικού (~85 εκ. χρ. πριν) (Douzery 2004, Eizirik et al. 2004, Janečka et al. 2007, Chatterjee et al. 2009). Πλησιαδάπης (Plesiadapis) ονομάζεται το παλαιότερο γνωστό θηλαστικό που εμφάνισε χαρακτηριστικά των Πρωτευόντων. Έζησε περίπου εκατομμύρια χρόνια πριν από σήμερα στη Βόρεια Αμερική και την Ευρώπη. Πλησιαδάπης κυριολεκτικά σημαίνει σχεδόν- Αδάπης, και αναφέρεται στο λεμουριόμορφο είδος Αδάπης, που έζησε κατά την Ηώκαινο εποχή. Τυπικό είδος του γένους αποτελεί το Plesiadapis tricuspidens και ονομάστηκε έτσι λόγω των τριών γλωχίνων (cusps) που βρίσκονται στους άνω κοπτήρες. Η τάξη των Πρωτευόντων είναι τμήμα του κλάδου των Ευαρχοντομυωξών (Euarchontoglires), ο οποίος ανήκει στον κλάδο Ευθήρια, μέρος της ομοταξίας των Θηλαστικών. Πρόσφατη έρευνα με τη χρήση γενετικών δεδομένων έδειξε πως τα Δερμόπτερα συγγενεύουν περισσότερο με τα Πρωτεύοντα απ' ότι με τις

3 Δενδρομυγαλές (Janelca et al. 2007), παρόλο που τα τελευταία θεωρούνταν για ένα διάστημα στο παρελθόν μέλη των πρωτευόντων (Εικόνα 2). Αυτές οι τρεις τάξεις σχηματίζουν τον κλάδο των Ευάρχοντων (Euarchonta). Ο κλάδος ολοκληρώνεται με τους Μυωξούς (Glires), που περιλαμβάνουν τις τάξεις των Τρωκτικών και των Λαγόμορφων, σχηματίζοντας τον κλάδο των Ευαρχοντομυωξών (υπέρταξη). Εικόνα 2. Φυλογενετικό δέντρο της υπέρταξης των Ευαρχοντομυωξών (Euarchontoglires). Τα Πρωτεύοντα παραδοσιακά διαιρούνται σε δύο μεγάλες ομάδες (βλέπε παρακάτω): τους προσιμιίδες ή προπίθηκους και τους σιμιίδες. Οι προσιμιίδες έχουν χαρακτηριστικά όμοια με αυτά των πρώιμων πρωτευόντων, και περιλαμβάνουν τους λεμούριους της Μαδαγασκάρης, τα λορισόμορφα, τους γαλάγους (ημιπίθηκοι) και τους τάρσιους. Οι σιμιίδες περιλαμβάνουν τις μαϊμούδες και τους πιθήκους στους οποίους περιλαμβάνεται και ο άνθρωπος. Πρόσφατα, οι ταξινομιστές διαχώρισαν τα Πρωτεύοντα σε δύο υποτάξεις: Στρεψίρρινοι: που περιλαμβάνει τους προσιμιίδες πλην των τάρσιων και Απλόρρινοι: που περιλαμβάνει τους τάρσιους και τους σιμιίδες. Οι σιμιίδες διαιρούνται περαιτέρω σε δύο ομάδες (μικροτάξεις): τους πλατύρρινους της Νότιας και Κεντρικής Αμερικής (ή μαϊμούδες Νέου Κόσμου) και τους κατάρρινους πιθήκους και μαϊμούδες της Αφρικής και της Ασίας (Εικόνα 3).

4 Platyrrhini: επίπεδες μύτες προς τα έξω ρουθούνια 3 προγόμφιους Μ με 3 ή 4 κύρια φύματα νυκτόβια Νέος Κόσμος Catarrhinι: κοντά ρουθούνια προς τα κάτω 2 προγόμφιους Μ με 4 κύρια φύματα ημερόβια μη συλληπτήρια ουρά Παλαιός Κόσμος Εικόνα 3. Κρανιακές απεικονίσεις και διαφορές πλατύρρινων και κατάρρινων. Πιο αναλυτικά, οι πλατύρρινοι (ή μαϊμούδες Νέου Κόσμου) περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων τους καπουτσίνους και τις σκίουρους μαϊμούδες και οι κατάρρινοι διαιρούνται σε δύο ομάδες, τα κερκοπιθηκοειδή (ή μαϊμούδες Παλαιού Κόσμου), στα οποία ανήκουν οι μπαμπουίνοι και οι μακάκοι (Εικόνα 4) και τα ανθρωποειδή (πίθηκοι), στα οποία ανήκουν οι χιμπαντζήδες και οι άνθρωποι (Εικόνα 5). Οι άνθρωποι είναι οι μόνοι κατάρρινοι που έχουν εξαπλωθεί επιτυχώς έξω από την Αφρική, τη Νότια και Ανατολική Ασία, αν και παλαιοντολογικά στοιχεία (απολιθώματα), δείχνουν πως πολλά άλλα είδη κατάρρινων έζησαν κάποια στιγμή στην Ευρώπη. Κερκοπιθηκοειδή (Παλαιός κόσμος) Colobus Macaca Papio (Μπαμπουίνος) Εικόνα 4. Αντιπρόσωποι Κερκοπιθηκοειδών. Ανθρωποειδή Hylobatidae Υλοβάτης (Ασία) Γίβωνας (Ασία) Σιαμάνγκ (Symphalangus) Nomascus Hominidae Ουρακοτάγκος (Pongo) (Ασία) Γορίλας (Gorilla) (Αφρική) Μπονόμπο (Pan) (Αφρική)

5 Hominidae Χιμπαντζής (Pan) (Αφρική) Άνθρωπος (Homo) Εικόνα 5. Αντιπρόσωποι Ανθρωποειδών. Τάξη Πρωτεύοντα o Υποτάξη Στρεψίρρινοι (Strepsirrhini): όλοι οι προσιμιίδες εκτός από τους τάρσιους Ανθυποτάξη Λεμουρόμορφα (Lemuriformes) Οικογένεια Χειρογαλεΐδες (Cheirogaleidae): λεμούριοι νάνοι και λεμούριοι ποντικοί (32 είδη) Οικογένεια Δωβεντονιίδες (Daubentoniidae): άι-άι (1 είδος) Οικογένεια Λεμουρίδες (Lemuridae): καφέ λεμούριοι, λεμούριοι με δακτυλιδωτή ουρά και συγγενείς (22 είδη) Οικογένεια Λεπιλεμουρίδες (Lepilemuridae): παιχνιδιάρηδες λεμούριοι (26 είδη) Οικογένεια Ιντριίδες (Indriidae): μαλλιαροί λεμούριοι και συγγενείς (19 είδη) Ανθυποτάξη Λορισόμορφα (Lorisiformes) Οικογένεια Λορισίδες (Lorisidae): λόρις, πότος και συγγενείς (9 είδη) Οικογένεια Γαλαγίδες (Galagidae): γαλάγος (19 είδη) o Υποτάξη Απλόρρινοι (Haplorrhini): τάρσιοι, μαϊμούδες και πίθηκοι Ανθυποτάξη Ταρσιόμορφα (Tarsiiformes) Οικογένεια Ταρσιίδες (Tarsiidae): τάρσιοι (9 είδη) Ανθυποτάξη Σιμιόμορφα (Simiiformes): σιμιίδες Μικροτάξη Πλατύρρινοι (Platyrrhini): μαϊμούδες Νέου Κόσμου Οικογένεια Καλλιτριχίδες (Callitrichidae): μαρμοζέτες και ταμαρίνοι (42 είδη) Οικογένεια Κηβίδες (Cebidae): καπουτσίνοι και μαϊμούδες σκίουροι (17 είδη) Οικογένεια Αοτίδες (Aotidae): νυχτερινές μαϊμούδες και μαϊμούδες κουκουβάγιες (10 είδη) Οικογένεια Πιθηκιίδες (Pitheciidae): τίτις, σάκις και ουακάρις (42 είδη) Οικογένεια Ατελίδες (Atelidae): τριχωτές μαϊμούδες και μαϊμούδες αράχνες (28 είδη) Μικροτάξη Κατάρρινοι (Catarrhini) Υπεροικογένεια Κερκοπιθηκοειδή (Cercopithecoidea) Οικογένεια Κερκοπιθηκίδες (Cercopithecidae) : μαϊμούδες Παλαιού Κόσμου (135 είδη) Υπεροικογένεια Ανθρωποειδή (Hominoidea): πίθηκοι Οικογένεια Υλοβατίδες (Hylobatidae): γίββωνες ή "μικροί πίθηκοι" (13 είδη) Οικογένεια Ανθρωπίδες (Hominidae): "μεγάλοι πίθηκοι" (συγκαταλέγονται και οι άνθρωποι) (7 είδη) Ωστόσο αξίζει να σημειωθεί ότι νέα είδη Πρωτευόντων ανακαλύπτονται συνεχώς. Περισσότερα από 25 είδη έχουν περιγραφεί από τις αρχές του 2000 και 11 από το 2010 και μετά.

6 Όσον αφορά τις σχέσεις μεταξύ των αρτίγονων ειδών των Πρωτευόντων έχουν πραγματοποιηθεί πολυάριθμες επιστημονικές εργασίες σε μια τελευταία εκ των οποίων (Perelman et al. 2011) διακρίνονται οι φυλογενετικές σχέσεις των σύγχρονων Πρωτευόντων, αναδεικνύοντας την υψηλή συγγένεια των ανθρώπων και του χιμπαντζή (Εικόνα 6). 17,6 31,6 43,5 20,3 81,3 87,2 Εικόνα 6. Η μοριακή φυλογένεση 61 γενών της τάξης των Πρωτευόντων, 2 γενών Δερμοπτέρων και 1 γένους Δενδρομυγαλών, χρησιμοποιώντας ως εξωομάδα τα Λαγόμορφα (βάσει bp και 54 γονιδίων). Βάσει αυτών ο άνθρωπος και ο χιμπαντζής έχουν κοινό πρόγονο ο οποίος έζησε πριν από 6-7 εκ. χρ.. Στην ερώτηση λοιπόν ο άνθρωπος κατάγεται από τον πίθηκο, η απάντηση είναι σαφής και απλή: όχι, ο άνθρωπος και ο πίθηκος έχουν κοινή καταγωγή (πρόγονο).

7 ... ο γυμνός χιμπαντζής Ο άνθρωπος ΔΕΝ κατάγεται από τον πίθηκο

8 Εξελικτική ιστορία των Κατάρρινων Οι πρώτοι πίθηκοι Ο Aegyptopithecus (Αιγυπτοπίθηκος) είναι ένα μικρόσωμο, δενδρόβιο φυτοφάγο (καρποί) Πρωτεύον, που έζησε πριν από εκατομμύρια χρόνια. Ζύγιζε περίπου 4 κιλά και έμοιαζε με τον σύγχρονο λεμούριο. Ανακαλύφθηκε στην πλούσια σε Ολιγοκαινικά απολιθώματα περιοχή του Φαγιούμ στην Αίγυπτο. Χρονικά προηγείται της απόσχισης των πιθήκων από τις μαϊμούδες του Παλαιού Κόσμου. Πρόδρομος ανθρωποειδής πίθηκος Proconsul (προ «χιμπατζής») Ανατολική Αφρική Ένα εξαφανισμένο γένος Πρωτευόντων που έζησε την εποχή του Μειόκαινου (23-25 εκ. χρ. πριν) στην ανατολική Αφρική. Τέσσερα είδη έχουν έως σήμερα αναγνωριστεί (P. africanus, P. heseloni, P. major και P. nyanzae) τα οποία διαφέρουν ως προς το μέγεθός τους. Ο Σαχελάνθρωπος του Τσαντ και η απαρχή του ανθρώπινου γένους Ο Σαχελάνθρωπος του Τσαντ (Sahelanthropus tchadensis) είναι ένα σχετικά πρόσφατο γένος και είδος της οικογένειας των ανθρωπιδών, που ανακαλύφθηκε στο Τσαντ της Κεντρικής Αφρικής και είναι ηλικίας 6-7 εκ. χρόνων. Το κρανίο έχει μικρή χωρητικότητα (περίπου cc), φέρει μικρά δόντια και κοντό πρόσωπο. Ο Sahelanthropus διαθέτει αρκετά χαρακτηριστικά γνωρίσματα ενδεικτικά των ανθρωπιδών, όπως είναι οι μικρότεροι κυνόδοντες και το παχύτερο σε σχέση με τα αντίστοιχα των πιθήκων, ενώ το σημείο σύνδεσης των μυώνων του λαιμού στο οπισθοκράνιο υποδεικνύει ότι περπατούσε όρθιος.

9 O Πλειοκαινικός Ardipithecus Ο Ardipithecus ανήκει στην υποοικογένεια των ανθρωπίνων (Homininae). Ωστόσο αποτελεί αντικείμενο διαμάχης σχετικά με τη σχέση του συγκεκριμένου γένους με τον πρόγονο των ανθρώπων, όπως επίσης και στο κατά πόσο είναι ανθρωπίνη (ομοιογένεια Hominini) ή όχι. Δύο είδη έχουν έως σήμερα περιγραφεί: A. ramidus, το οποίο έζησε πριν από 4,4 εκ. χρόνια (αρχές Πλειοκαίνου) και το A. kadabba, το οποίο χρονολογείται στα 5,6 εκ. χρόνια πριν από σήμερα (τέλος Μειοκαίνου). Αυστραλοπίθηκοι (οι πίθηκοι του Νότου) (εικόνα 7) Εμφανίζονται πριν από 4 περίπου εκ. χρόνια και εξαφανίζονται πριν από 2 εκ. χρόνια. Διακρίνονται σε μικρόσωμους (Australopithecus) και μεγαλόσωμους (Paranthropus). P. boisei A. africanus 1. Ο Australopithecus afarensis έζησε πριν από 3.9 με 2.9 εκ. χρόνια. Το πιο γνωστό απολίθωμα του είδους αυτού είναι γνωστό ως Λούση (3,2 εκ. χρ. πριν) που βρέθηκε από τον Donald Johanson και τους συνεργάτες του και οι οποίοι την ημέρα που

10 γιόρταζαν την ανακάλυψη του εύρηματός τους, άκουγαν συνεχώς το γνωστό τραγούδι Beatles "Lucy in the Sky with Diamonds". 2. Ο Australopithecus africanus ήταν ένα πρώιμος ανθρωπίδης που έζησε πριν από ~3,03 με 2,04 εκ. χρόνια στο ανώτερο Πλειόκαινο και το Πλειστόκαινο. Μικρόσωμος αυστραλοπίθηκος με μέγεθος κρανίου ~450cc. Ένα αρσενικό άτομο υπολογίζεται ότι ζύγισε ~50 κιλά ενώ το ύψος του δεν ξεπερνούσε το 1,2 μέτρα. Ήταν δίποδο, με χέρια λίγο μεγαλύτερα από τα πόδια. Είχε μικρότερο προγναθισμό και κυνόδοντες και μεγαλύτερους γομφίους από τον Α. afarensis. Ζούσε σε ανοικτές σαβάννες. Σε γενικές γραμμές όπως και ο A. afarensis είχε λεπτεπίλεπτη κατασκευή και θεωρείται ότι αποτελούν τον άμεσο πρόγονο των σύγχρονων ανθρώπων. Τα απολιθώματα υποδεικνύουν ότι ο A. africanus ήταν σημαντικά πιο όμοιος με τους σύγχρονους ανθρώπους σε σχέση με τον A. afarensis, με ένα πιο ανθρώπινο κρανίο που επέτρεπε μεγαλύτερο εγκέφαλο και πιο ανθρώπινα χαρακτηριστικά προσώπου. Ο A. africanus έχει βρεθεί σε μόλις 4 περιοχές της νότιας Αφρικής. 3. Ο Paranthropus boisei ήταν ένας πρώιμος ανθρωπίδης, ο μεγαλύτερος αντιπρόσωπος του γένους. Έζησε στην ανατολική Αφρική κατά το Πλειστόκαινο (2,3 με 1,2 εκ. χρόνια πριν). Ήταν σχετικά ψηλός (1,24 1,37 μ) με σχετικά μικρή κρανιακή χωρητικότητα ( cc) Εικόνα 7. Η εξέλιξη των Αυστραλοπιθήκων (κόκκινο χρώμα)

11 Είδος Οι πίθηκοι του γένους Homo (εικόνα 7) Το γένος Homo αναφέρεται στους μεγάλους πιθήκους που περιλαμβάνει τους σύγχρονους ανθρώπους και τα είδη που συνδέονται με αυτούς. Η ηλικία του γένους υπολογίζεται στα 2,3 με 2,4 εκ. χρόνια, έχοντας πιθανά προέλθει από ένα αυστραλοπίθηκο πρόγονο με την εμφάνιση του Homo habilis. Το πιο εξέχων φυσιολογικό χαρακτηριστικό μεταξύ των αυστραλοπίθηκων και του Homo είναι η αύξηση της κρανιακής χωρητικότητας από 450 cm 3 στον A. garhi στα 600cm 3 στον H. habilis. Μέσα στο γένος Homo, η κρανιακή χωρητικότητα διπλασιάστηκε από το H. habilis μέσω του Homo ergaster ή H. erectus στο H. heidelbergensis μέσα σε 0,6 εκ. χρόνια. Ο ερχομός του Homo θεωρούταν ότι συνέπιπτε με τις πρώτες ενδείξεις για λίθινα εργαλεία (2,5 εκ. χρ. πριν, Ολντουβάι, Τανζανία), και ως εκ τούτου με την αρχή της κατώτερης Παλαιολιθικής περιόδου. Ωστόσο πρόσφατα ευρήματα από την περιοχή της Αιθιοπίας τοποθετούν τα πρώτα εργαλεία στα 3,39 εκ. χρόνια πριν από σήμερα. Η ανάδυση του γένους Homo συμπίπτει με την έναρξη των παγετώνων του Τεταρτογενούς (Πλειστόκαινο και Ολόκαινο). Πολυάριθμα είδη έχουν περιγραφεί εντός του γένους Homo. Στον πίνακα 1 δίνονται τα είδη του ανθρώπινου γένους που έχουν περιγραφεί. Αυτό δεν σημαίνει ότι όλα είναι αποδεκτά από όλους. Η εξελικτική θέση των ειδών H. rudolfensis, H. ergaster, H. georgicus, H. antecessor, H. cepranensis, H. rhodesiensis, H. gautengensis και H. floresiensis παραμένει αμφιλεγόμενη. Οι H. heidelbergensis και H. neanderthalensis συγγενεύουν αρκετά μεταξύ τους και θεωρούνται από μερικές ομάδες ως το τρίτο και το τέταρτο υποείδος H. sapiens (τα άλλα δύο είναι ο H. s. sapiens και ο H. s. idaltu). Πότε έζησαν (εκ. χρ.) Πίνακας 1. Συγκριτικός πίνακας των ειδών Homo Περιοχή Ύψος (μ) Βάρος (kgr) Χωρητικότητα Κρανίου (cc) Απολιθώ ματα Έτος ανακάλυψης Ο άνθρωπος Denisova 0,04 Ρωσία 1 περιοχή 2010 H. antecessor 1,2 0,8 Ισπανία 1, περιοχές 1997 H. cepranensis 0,9 0,8(;) Ιταλία κρανίο 1994/2003 H. erectus 1,5 0,2 Αφρική, Ευρασία (Ιάβα, Κίνα, Ινδία, Καύκασος) 1, Πολλά 1891/1892 H. ergaster 1,9 1,4 Ανατολική και νότια Αφρική 1, Πολλά 1975 H. floresiensis 0,10(;) 0,012 Ινδονησία άτομα 2003/2004 H. gautengensis >2 0,6 Νότια Αφρική H. georgicus 1,8 Γεωργία άτομα 1999/2002 H. habilis 2,3 1,4 Αφρική 1-1, Πολλά 1960/1964 H. heidelbergensis 0,6 0,35 Ευρώπη, Αφρική, Κίνα 1, Πολλά 1908 H. neanderthalensis 0,35 0,03 Ευρώπη, Δυτική Ασία 1, Πολλά (1829)/1864 H. rhodesiensis 0,3 0,12 Ζάμπια 1300 Ελάχιστα 1921 H. rudolfensis 1,9 Κένυα 1 κρανίο 1972/1986 H. sapiens idaltu 0,16 0,15 Αιθιοπία κρανία 1997/2003 H. sapiens sapiens 0,2 σήμερα Παγκοσμίως 1,4 1, Ζει / Homo habilis (ο άνθρωπος ο ικανός) εκ. χρόνια πριν Ο Homo habilis (ή ο H. rudolfensis) μέχρι πρότινος πιστεύεται πως ήταν το πρώτο (και παλαιότερο) μέλος του γένους Homo. Παρόλα αυτά τον Μάιο του 2010, περιγράφηκε ένα νέο είδος, ο H. gautengensis, που πιθανότατα έζησε πριν από τον H. habilis. Ο H. habilis όντας έτσι ένα από τα παλαιότερα είδη του γένους Homo έχει ελάχιστα κοινά χαρακτηριστικά με τον σύγχρονο άνθρωπο. Είχε κοντά και δυσανάλογα μακριά χέρια συγκριτικά με τους σύγχρονους ανθρώπους. Παρόλα αυτά είχε λιγότερο προεξέχων πρόσωπο συγκριτικά με αυτό των αυστραλοπιθήκων, από

12 τους οποίες πιστεύεται ότι προήλθε. Η κρανιακή του χωρητικότητα ήταν περίπου η μισή της αντίστοιχης ανθρώπινης περιοχής. Πιθανότατα ήταν ένα από τα πρώτα είδη, που κατασκεύασαν λίθινα εργαλεία. Κένυα, Τανζανία 1960 ~600cc 1,3 μ. ύψος επιμήκη χέρια μικρός προγναθισμός ανθρώπινη κατασκευή κρανίουδοντιών Ολντουβαία λιθοτεχνία Homo rudolfensis. Αρχικά θεωρήθηκε H. habilis, όμως η ταξινομική του θέση αποτελεί αντικείμενο διαμάχης. Διαθέτει μεγαλύτερη κρανιακή χωρητικότητα (700 cc), μακρύτερο πρόσωπο και μεγαλύτερους γομφίους και προγόμφιους. Εξαιτίας των 2 τελευταίων, ορισμένοι επιστήμονες θεωρούν ότι μάλλον πρόκειται για ένα αυστραλοπίθηκο (Australopithecus) με μεγαλύτερο εγκέφαλο Ηλικία: 1,9 εκ. χρ. Κένυα, Τανζανία 1972 ~700cc 2. Homo ergsater (ο όρθιος άνθρωπος της Αφρικής) O Homo ergaster (ο όρθιος άνθρωπος της Αφρικής) είναι ένα εξαφανισμένο χρονοείδος του γένους Homo που έζησε στην ανατολική και νότια Αφρική κατά τη διάρκεια του Πλειστοκαίνου μεταξύ 1,8 και 1,3 εκ. χρόνια πριν. Αν και υπάρχει διαφωνία σχετικά με την ταξινομική και τις σχέσεις προγόνου - απογόνου του H. ergaster, είναι ευρύτατα αποδεκτό ότι είναι ο άμεσος πρόγονος των μετέπειτα ανθρωπιδών όπως των H. heidelbergensis, H. sapiens, H. neanderthalensis και του Ασιατικού H. erectus. Είναι ένα από τα πρώτα μέλη του γένους Homo, πιθανά πρόγονος ή μοιράζονταν τον ίδιο κοινό πρόγονο με τον H. erectus. Ορισμένοι παλαιοανθρωπολόγοι θεωρούν τον H. ergaster ότι είναι απλά η αφρικάνικη μορφή του H. erectus. Αυτό έχει οδηγήσει στη χρήση του όρου "Homo erectus sensu stricto" για τους ασιατικούς H. erectus και "Homo erectus sensu lato" για ένα ευρύτερο είδος που περιλαμβάνει τόσο τους ασιατικούς όσο και τους αφρικανικούς (H. ergaster) πληθυσμούς. Χαρακτηριστικά: cc

13 Έντονα υπερόφρυα με αεροφόρες κοιλότητες Ισχυρά οστά κρανίου Παραβολικό οδοντικό τόξο Ορθογναθισμός Απουσία «πηγουνιού» Μικρός Διμορφισμός Χρήση φωτιάς (~0,6 εκ. χρ.) Αχελαία λιθοτεχνία (~1,5 εκ. χρ.) Στην Ευρώπη, η παρουσία του Homo erectus, συνδέεται με την λιγότερο προηγμένη φάση κατασκευής εργαλειακών συνόλων, την Κατώτερη Παλαιολιθική, και διαρκεί από το ως το χρόνια πριν από σήμερα. Η λιθοτεχνία αυτή εκπροσωπείται από την τεχνολογία των αδρά λαξευμένων κροκαλών, που σ ένα πιο προχωρημένο στάδιο ανάμεσα στα και στα πριν από σήμερα, δίνει τη θέση της στην τεχνολογία των χειροπελέκεων ή αμφίπλευρων εργαλείων. Οι εξελιγμένες αυτές λιθοτεχνίες της Kατώτερης Παλαιολιθικής περιγράφονται στην αρχαιολογία με το γενικό όνομα αχελαίες (από τη θέση Saint-Acheul της Γαλλίας, όπου παρατηρήθηκε για πρώτη φορά η λιθοτεχνία αυτή). Oι αχελαίες λιθοτεχνίες εμφανίζονται στην Aφρική πριν από χρόνια, την ίδια εποχή που εμφανίζεται ένα νέο είδος ανθρώπου με εγκέφαλο σχεδόν διπλάσιο από εκείνο του Η. habilis, ο Ηomo erectus ("όρθιος άνθρωπος"), και απλώνονται στη συνέχεια στην Aσία και την Eυρώπη. Tο ενδεικτικό τεχνούργημα της αχελαίας λιθοτεχνίας είναι ο αμφιπρόσωπος χειροπέλεκυς, το τελειότερο προϊόν του ανθρώπου μέχρι την εποχή εκείνη. 3. Homo erectus (ο όρθιος άνθρωπος) Ο Homo erectus (Άνθρωπος ο όρθιος) είναι ένα εξαφανισμένο είδος του γένους Homo. Έζησε στην Αφρική και εξαπλώθηκε μέχρι την Κίνα και την Ιάβα κατά το Πλειστόκαινο. Αν και υπάρχουν διαφωνίες στο θέμα της ταξινόμησης, της καταγωγής και τους απογόνους του H. erectus, υπάρχουν δύο μεγάλες υποθέσεις: είτε ο erectus είναι το ίδιο είδος με τον H. ergaster και κατά ακολουθία άμεσος πρόγονος των ύστερων ανθρωπίδων σαν τον H. heidelbergensis, τον H. neanderthalensis, και τον H. sapiens, είτε αποτελεί ένα ξεχωριστό Ασιατικό είδος ανεξάρτητο από τον Αφρικανικό ergaster. Σχετικά με την προέλευσή του υπάρχουν 2 υποθέσεις. Η πρώτη υπόθεση υποστηρίζει ότι ο H. erectus μετανάστευσε από την Αφρική κατά τη διάρκεια του κατωτέρου Πλειστοκαίνου (~2 εκ. χρ.) από όπου εξαπλώθηκε στον Παλαιό Κόσμο. Απολιθώματα ηλικίας 1,8-1 εκ. χρ. έχουν βρεθεί σε διάφορες περιοχές στην Αφρική, στην Γεωργία, στην Ευρώπη (Ισπανία), στην Ινδονησία, στο Βιετνάμ, στην Κίνα και την Ινδία. Η δεύτερη υπόθεση υποστηρίζει την εμφάνιση του H. erectus στην Ευρασία και την μετέπειτα μετανάστευσή του στην Αφρική. Το είδος έχει βρεθεί στην Γεωργία και η ηλικία του εκτιμάται στα 1,85 με 1,77 εκ. χρόνια πριν από σήμερα, δηλαδή την ίδια εποχή ίσως και λίγο νωρίτερα από την πρώτη ένδειξη παρουσίας του στην Αφρική. Ο H. erectus αποτελεί ένα από τα μακροβιότερα είδη του γένους έχοντας επιβιώσει για περισσότερα από 1 εκ. χρόνια (πιθανά 1.8 με 0.3 εκ. χρόνια). Μεταξύ των διαφόρων μορφών του H. erectus έχουν αναγνωριστεί πολυάριθμα υποείδη τα οποία δίνονται στον πίνακα 2.

14 Πίνακας 2. Συγκριτικός πίνακας των υποειδών Homo erectus. Υποείδη Ηλικία Περιοχή Κοινό όνομα H. e. erectus 1,81-1,66 Ιάβα, Ινδονησία Ο άνθρωπος της Ιάβας H. e. yuanmouensis 1,7 Κίνα Ο άνθρωπος του Yuanmou H. e. lantianensis 1,0-0,53 Κίνα Ο άνθρωπος του Lantian H. e. nankinensis 0,62-0,58 Κίνα Ο άνθρωπος του Nanjing H. e. pekinensis 0,5-0,3 Κίνα Ο άνθρωπος του Πεκίνου H. e. palaeojavanicus 1,4-0,9 Ιάβα, Ινδονησία Μεγάνθρωπος H. e. soloensis 0,55-0,143 Ιάβα, Ινδονησία Ο άνθρωπος του Solo H. e. tautavelensis 0.45 Γαλλία Ο άνθρωπος του Tautavel H. e. georgicus 1,77 Γεωργία Ο Homo erectus georgicus αποτελεί υποείδος που βρέθηκε στην περιοχή Dmanisi της Γεωργίας. Αρχικά είχε χαρακτηριστεί ως ξεχωριστό είδος (Homo georgicus). Homo georgicus (1,77 εκ. χρ.) Γεωργία ( ) ~ cc, 1,3 μ. ύψος παμφάγο χονδροειδή εργαλεία ενδιάμεση μορφή ανάμεσα σε H. habilis και H. erectus 4. H. heidelbergensis (ο Άνθρωπος της Χαιδελβέργης) Ο Homo heidelbergensis είναι ένα εξαφανισμένο είδος του γένους Homo, το οποίο πιθανότατα υπήρξε άμεσος πρόγονος του H. neanderthalensis στην Ευρώπη, του H. sapiens στην Αφρική και πιθανά των Denisovans της Ασίας. Τα απολιθώματα που έχουν εντοπιστεί υποδεικνύουν πως έζησε πριν από ως χρόνια. Ωστόσο υπάρχουν ενδείξεις που δείχνουν ότι ήταν ίσως παλιότερος (1,3 εκ. χρ. πριν). Το πρώτο απολίθωμα του είδους εντοπίστηκε το 1907 και αποτελείται από μία απολιθωμένη σιαγόνα που βρέθηκε σε μια περιοχή κοντά στην Χαϊδελβέργη της Γερμανίας. Ο H. heidelbergensis πιθανότατα κατάγονταν από τον μορφολογικά όμοιο H. ergaster που έζησε στην Αφρική. Παρόλα αυτά ο κατά πολύ μεγαλύτερος εγκέφαλος του H. heidelbergensis, ο οποίος είχε κρανιακή χωρητικότητα cm³ που ξεπερνάει τα 1350cm³ του σύγχρονου ανθρώπου, καθώς και η χρήση των εξελιγμένων λίθινων εργαλείων που έκανε, υπήρξαν σημαντικοί λόγοι που τον ενέταξαν ως ξεχωριστό είδος. Το ύψος έφτανε τα 1,8m κατά μέσο όρο και ήταν πιο μυώδης από τους σύγχρονους ανθρώπους. Τα πιο πρόσφατα ευρήματα στην Αταπουέρκα (Ισπανία), υποδεικνύουν πως ο H. heidelbergensis πιθανότατα ήταν το πρώτο είδος του γένους Homo που έθαβε τους νεκρούς. Πολλοί επιστήμονες πιστεύουν πως ο H. heidelbergensis, όπως και ο απόγονός του H. neanderthalensis, είχαν μία πρωτόγονη μορφή γλώσσας, βάσει την μορφολογίας του εξωτερικού και μέσου αυτιού. Ωστόσο δεν έχουν εντοπιστεί εξελιγμένα τεχνήματα πέρα από τα λίθινα εργαλεία (αχελαία λιθοτεχνία), αν και κόκκινη ώχρα, ουσία που χρησιμοποιείται για να δημιουργηθεί κόκκινη μπογιά, εντοπίστηκε κοντά σε απολιθώματα στην Γαλλία.

15 Ο Άνθρωπος των Πετραλώνων Τελικό στάδιο του H. heidelbergensis με ηλικία ~ Ανακαλύφθηκε το 1960 στο Σπήλαιο Κόκκινων Πετρών (Πετράλωνα, Χαλκιδική). Χαρακτηριστικά: cc Έντονα υπερόφρυα Παχιά οστά κρανίου Ισχυρός «πνευματισμός» Όχι πολύ προεξέχων ινιακό όγκωμα Μεγάλες παραλληλόγραμμες οφθαλμικές κόγχες Πλατύ ρινικό άνοιγμα Μικρός προγναθισμός Ο Ροδέσιος Άνθρωπος O Homo rhodesiensis (Rhodesian man) είναι ένα εξαφανισμένο είδος του γένους Ηomo, που περιγράφτηκε από ένα απολιθωμένο κρανίο (Kabwe skull). Άλλα παρόμοια από άποψη μορφολογίας υπολείμματα της ίδιας ή λίγο μεγαλύτερης ηλικίας έχουν βρεθεί στην νότια, ανατολική και βόρεια Αφρική. Τα απολιθώματα του H. rhodesiensis έχουν χρονολογηθεί μεταξύ και χρόνων. Ωστόσο, ο H. rhodesiensis σήμερα θεωρείται ως συνώνυμο του H. heidelbergensis. Ο Homo antecessor είναι ένα κόμα εξαφανισμένο είδος του γένους Homo που έζησε πριν από 1,2 με 0,8 εκ. χρόνια και θεωρείται ως μία από τις παλαιοότερες μορφές ανθρώπων στην Ευρώπη. Το καλύτερα διατηρήμένο απολίθωμα ανήκει σε ένα άτομο ηλικίας 10 ετών και έχει βρεθεί στην Ισπανία (Sierra de Atapuerca). Ο Homo antecessor είχε ύψος 1,6 1,8 μέτρα, τα αρσενικά άτομα ζύγιζαν περίπου 90 κιλά ενώ η χωρητικότητα του κρανίου κυμαίνονταν από cm 3. Πιστεύεται ότι αποτελεί διακριτό είδος το οποίο προήλθε από τον H. ergaster. Ωστόσο άλλοι θεωρούν ότι ο H. antecessor είναι το ίδιο είδος με το H. heidelbergensis, το οποίο εποίκησε την Ευρώπη πριν από με250,000 χρόνια στο Πλειστόκαινο. 5. H. neanderthalensis (ο Άνθρωπος του Νεάντερταλ) Ο άνθρωπος του Νεάντερταλ (Homo neanderthalensis), ή απλά Νεάντερταλ, είναι είδος ανθρωπίδη το οποίο εμφανίστηκε πριν χρόνια. Η ονομασία του

16 προέρχεται από την κοιλάδα Νεάντερταλ της Γερμανίας, όπου το 1856 ανακαλύφθηκαν από εργάτες απολιθωμένα οστά τα οποία αποδόθηκαν στο συγκεκριμένο είδος. Απολιθώματα έχουν βρεθεί σε διάφορα μέρη της Ευρώπης και της δυτικής και κεντρικής Ασίας. Βάσει γενετικών δεδομένων έχει εκτιμηθεί ότι ο χρόνος διαχωρισμού του Νεάντερταλ και του σύγχρονου ανθρώπου κυμαίνεται από 640 έως 270 χιλιάδες χρόνια πριν. Ο πρόγονος τους δεν είναι ξεκάθαρος, αλλά πιθανολογείται ότι ήταν H. heidelbergensis. Ο άνθρωπος της Χαιδελβέργης εμφανίστηκε πριν από 1,3-0,6 εκ. χρόνια και επιβίωσε έως και πριν από χρόνια. Κατανέμονταν στην ανατολική και νότια Αφρική, στην Ευρώπη και την δυτική Ασία. Μεταξύ του χρονικού διαστήματος που εκτιμήθηκε παραπάνω θεωρείται ότι ο αφρικάνικος κλάδος του H. heidelbergensis εξελίχθηκε στον σύγχρονο άνθρωπο και ο ευρωπαϊκός στον άνθρωπο του Νεάντερταλ. Σε σχέση με σύγχρονο άνθρωπο: 1500 cc 1,7 μ. ύψος Ρωμαλέα σωματική διάπλαση Χαμηλότερο και μεγαλύτερο κρανίο Ισχυρά υπερόφρυα με πνευματισμό Μικρότερο μέτωπο (αναθόλωση) Φαρδύτερη μύτη Φαρδείς ώμοι και θώρακας Πλατύτερος αγκώνας και γόνατο Βραχύτερη κνήμη Τα νεότερα απολιθώματα των Νεάντερταλ εκτιμώνται στα 32 με 33 χιλιάδες χρόνια πριν από σήμερα, το οποίο σημαίνει ότι το συγκεκριμένο είδος εξαφανίστηκε πριν από περίπου χρόνια. Υποθέσεις εξαφάνισης: 1. Οι Νεάντερταλς ήταν διακριτό είδος από τους σύγχρονους ανθρώπους και εξαφανίστηκαν λόγω κλιματικής αλλαγής και αλληλεπίδρασης με τους σύγχρονους ανθρώπους. Ο ανταγωνισμός με τους ανθρώπους οδήγησε στην εξαφάνιση των Νεάντερταλς. Ο Jared Diamond έχει προτείνει ένα σενάριο βίαιων μαχών και αντικατάστασης. 2. Οι Νεάντερταλς ήταν ένα σύγχρονο υποείδος των συγχρόνων ανθρώπων που ζευγάρωναν με τους σύγχρονους ανθρώπους και εξαφανίστηκαν μέσω απορρόφησης (θεωρία υβριδισμού). 3. Άλλες θεωρίες α) ηφαιστειακή υπερέκρηξη που έγινε πριν από χρόνια οδήγησε στην εξαφάνιση των Νεάντερταλ, β) οι Νεάντερταλ εξαφανίστηκαν λόγω της μεγάλης ρινικής κοιλότητας που είχαν και η οποία τους έκανε ευάλωτους σε ασθένειες που σχετίζονταν με το κρύο στη μεσοπαγετώδη περίοδο όπου ζούσαν, γ) οι Νεάντερταλ έπεσαν θύματα μεγάλης επιδημίας που μείωσε τον πληθυσμό τους σε χαμηλά επίπεδα και τελικά εξαφανίστηκαν. Η τελευταία όμως θεωρία αδυνατεί στο να εξηγήσει πως οι σύγχρονοι άνθρωποι δεν επηρεάστηκαν από μια τυχόν επιδημία. Θεωρία υβριδισμού. Γενετικές έρευνες έχουν επιβεβαιώσει τη περίπτωση ροής γενετικού υλικού μεταξύ Νεάντερταλ και σύγχρονων ανθρώπων (Green et al. 2010).

17 To γονιδίωμα των μη- Αφρικανών ανθρώπων περιλαμβάνει μέρους του γονιδώματος των Νεάντερταλ (1-4%), λόγω της διασταύρωσης μεταξύ Νεάντερταλ και σύγχρονων ανθρώπων. Πιθανά αυτή η ροή είχε μικρή διάρκεια και παρατηρήθηκε σε μικρό βαθμό. Παράλληλα πρόσφατες γενετικές έρευνες υποδεικνύουν ότι οι σύγχρονοι άνθρωποι έχουν διασταυρωθεί με τουλάχιστον 2 ομάδες αρχανθρώπων: τους Νεάντερταλ και τους Ντενίσοβανς. Ωστόσο αν και οι σύγχρονοι άνθρωποι και οι Νεάντερταλς μοιράζονται μέρος του πυρηνικού τους γονιδιώματος, τα 2 είδη δεν μοιράζονται το μιτοχονδριακό τους DNA, το οποίο είναι μητρικά κληρονομήσιμο. Αυτή η παρατήρηση έχει οδηγήσει στην υπόθεση ότι θηλυκά άτομα σύγχρονων ανθρώπων διασταυρώθηκαν με αρσενικά άτομα Νεάντερταλ παράγοντας γόνιμους απόγονους, ενώ η αντίθετη διασταύρωση ήταν είτε σπάνια είτε οδηγούσε σε στείρους απογόνους. 6. Οι Ντενίσοβανς Οι Ντενίσοβανς είναι παλαιολιθικοί άνθρωποι που ανήκουν είτε σε άλλο είδος είτε αποτελούν υποείδος του H. sapiens. Το 2010 οι επιστήμονες ανακοίνωσαν την ανακάλυψη ενός οστού από ένα ανώριμο θηλυκό που έζησε πριν χρόνια στο σπήλαιο Denisova στα όρη Altai της Σιβηρίας, το οποίο έχει κατοικηθεί από Νεάντερταλ και σύγχρονους ανθρώπους. Η ανάλυση του μιτοχονδριακού DNA έδειξε ότι οι Ντενίσοβανς διαφέρουν τόσο από τους Νεάντερταλ όσο και από τους σύγχρονους ανθρώπους (Reich et al. 2010). Όμως σε επίπεδο πυρηνικού γονιδιώματος φάνηκε ότι είναι συγγενικότεροι των Νεάντερταλ και εκτείνονταν από τη Σιβηρία έως την νοτιοανατολική Ασία. Παράλληλα διαπιστώθηκε ότι ζούσαν ανάμεσα και διασταυρώνονταν με τους προγόνους των σημερινών σύγχρονων ανθρώπων της περιοχής αυτής. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι έως το 6% του DNA των ανθρώπων της Μελανησίας και των Αβοριγίνων προέρχεται από τους Ντενίσοβανς (Reich et al. 2011). 7. Ο σοφός Άνθρωπος (Homo sapiens) Τα παλιότερα απολιθώματα που ανατομικά ανήκουν στον σύγχρονο άνθρωπο έχουν βρεθεί στην Αφρική.

18 O Homo sapiens idaltu είναι ένα εξαφανισμένο υποείδος του H. sapiens το οποίο έζησε στην Αφρική κατά το Πλειστόκαινο εποχή, χρόνια πριν. Idaltu στη γλώσσα Αφάρ σημαίνει "πρεσβύτερος ή πρωτότοκος". Συνολικά εντοπίστηκαν τρία καλά διατηρημένα κρανία, δύο ενήλικων αντρών και ενός εξάχρονου παιδιού. Τα απολιθώματα αυτά έχουν σημαντικές μορφολογικές διαφορές συγκριτικά με τα απολιθώματα πρώιμων H. sapiens που εντοπίστηκαν στην Ευρώπη (όπως ο άνθρωπος του Κρο-Μανιόν) και σε άλλα μέρη του κόσμου. Παρά τα αρχαϊκά του χαρακτηριστικά, ορισμένοι υποστήριξαν πως ο idaltu είναι πρόγονος του Homo sapiens sapiens και όχι ξεχωριστό υποείδος. Ο Cro-Magnon είναι το ανεπίσημο όνομα των πρώιμων σύγχρονων ανθρώπων (early Homo sapiens sapiens) της ανώτερης Παλαιολιθικής περιόδου της Ευρώπης. Τα παλιότερα υπολείμματα του Cro-Magnon χρονολογήθηκαν με ράδιο-άνθρακα στα χρόνια πριν από σήμερα.

19 Homo floresiensis ή Άνθρωπος του Φλόρες είναι το όνομα για ένα είδος του γένους Homo, με αξιοσημείωτα μικρό εγκέφαλο, το οποίο φαίνεται πως επιβίωσε σχεδόν στην εποχή που εμφανίστηκε ο Homo sapiens. Ανακαλύφθηκε στο νησί Φλόρες της Ινδονησίας, στη μορφή ημι-απολιθωμένου σχεδόν πλήρους σκελετού, περίπου χρόνων. Τμήματα από σκελετούς οκτώ άλλων ατόμων, όλα μικροσκοπικά, ανακαλύφθηκαν μαζί με μικροσκοπικά λίθινα εργαλεία από στρωματογραφικούς ορίζοντες που ποικίλουν από έως χρόνια. Σχετικά με το αν αποτελεί διακριτό ή όχι είδος οι απόψεις διίστανται (Εικόνα 8). Η μία άποψη υποστηρίζει ότι το δείγμα δεν αντιπροσωπεύει κάποιο νέο είδος, αλλά είναι σύγχρονος Homo sapiens με μικροκεφαλία. Η δεύτερη άποψη αναφέρει ότι πρόκειται για ξεχωριστό είδος του γένους Homo το οποίο ονόμασαν H. floresiensis και είναι χαρακτηριστικό ότι το ονομάζουν και Χόμπιτ, από την φανταστική φυλή που περιγράφει ο Τόλκιν στο ομώνυμο έργο του και έχει σχεδόν το ίδιο ύψος με τον H. floresiensis. Εικόνα 8. Θεωρίες σχετικά με την προέλευση των hobits. Η εξάπλωση του ανθρώπου Στην παλαιοανθρωπολογία, η πλέον αποδεκτή θεωρία που περιγράφει τη γεωγραφική εξάπλωση του ανθρώπινου είδους είναι γνωστή ως η πρόσφατη αφρικανική προέλευση των σύγχρονων ανθρώπων ή απλά έξω από την Αφρική. Τόσο γενετικά όσο και παλαιοντολογικά ευρήματα υποδεικνύουν ότι ο αρχαϊκός άνθρωπος εξελίχθηκε στους ανατομικά σύγχρονους ανθρώπους στην Αφρική πριν από 200 με 150 χιλιάδες χρόνια. Ένας κλάδος των τότε ανθρώπων άφησε την Αφρική πριν από

20 με χρόνια και αντικατέστησε τους ανθρώπινους πληθυσμούς που επικρατούσαν τότε (Ντενίσοβανς, Νεάντερταλς). Εκτιμάται ότι η μετανάστευση από την Αφρική άρχισε πριν από χρόνια και στην συνέχεια οι σύγχρονοι άνθρωποι εξαπλώθηκαν σε όλον τον κόσμο. Εποίκησαν την Ευρασία και την Ωκεανία πριν από χρόνια και την Αμερική πριν από χρόνια (ίσως και νωρίτερα) (Εικόνα 9). Εικόνα 9. Η ανθρώπινη μετανάστευση Σύνοψη Ήδη από τις αρχές του Καινοζωϊκού αιώνα εμφανίζονται τα πρώτα πρωτεύοντα θηλαστικά ενώ στο Ηώκαινο κάνουν την εμφάνισή τους οι πρώτοι ταρσόμορφοι πίθηκοι. Στο Ολιγόκαινο θα εμφανιστούν οι πρώτοι κατάρρινοι πίθηκοι ενώ στις αρχές του Μειοκαίνου εμφανίζονται στην Αφρική οι πρώτοι ανθρωποειδείς πίθηκοι με τον Proconsul. Στο Μέσο Μειόκαινο (18-15 εκ. χρ) οι ανθρωποειδείς πίθηκοι εξαπλώνονται στην Ευρασία δίνοντας δύο κλάδους: τους δασικούς και λεπτοκαμωμένους Δρυοπίθηκους και τους πιο εύρωστους Σιβαπίθηκους απ τους οποίους θα προκύψουν οι Ουρακοτάγκοι. Πριν από 6-7 εκ. χρ. εμφανίζεται στην Αφρική ο Σαχελάνθρωπος με πιθανή επιλεκτική όρθια βάδιση. Από αυτόν θα προκύψουν οι Πλειοκαινικοί Αρδιπίθηκοι και Αυστραλοπίθηκοι. Ένας κλάδος μικρόσωμων Αυστραλοπιθήκων θα οδηγήσει στο γένος Homo με πρώτο αντιπρόσωπο τον Homo habilis ενώ τα πρώτα εργαλεία φτιάχνοται πριν από 2,5 εκ. χρ. Περίπου 1,8 εκ. χρ. πριν το γένος Homo βγαίνει για πρώτη φορά από την Αφρική. Ο Η. habilis θα οδηγήσει γρήγορα στον H. ergaster/h. erectus ο οποίος θα εξαπλωθεί στην Ευρασία και θα αναπτύξει την Αχελαία λιθοτεχνία πριν από 1,5 εκ. χρ. και θα χαλιναγωγήσει τη φωτιά πριν από ~ χρόνια. Τον H. erectus θα διαδεχθεί ο πιο εξελιγμένος Άνθρωπος της Χαιδελβέργης (Πετράλωνα). Από τον ευρωπαϊκό πληθυσμό αυτού του είδους θα προέλθουν οι Νεαντερντάλιοι ενώ από τον αφρικανικό οι σύγχρονοι σοφοί άνθρωποι (Homo sapiens).

21 Τα παλαιοτέρα ευρήματα του H. sapiens χρονολογούνται πριν από χρόνια στη Ν. Αφρική, ενώ πριν από το είδος εμφανίζεται στην Μέση Ανατολή και πριν από χρόνια στην Ευρώπη με τον Άνθρωπο του Gro Magnon με την Ωρινάσια λιθοτεχνία. Παρότι το αρχείο των απολιθωμάτων προσφέρει συντριπτικές αποδείξεις για την εξέλιξη του ανθρώπινου είδους, παραμένει αποσπασματικό, ενώ κάθε νέα ανακάλυψη προσθέτει νέες ενδείξεις και οδηγεί συχνά σε αναθεωρήσεις προηγούμενων υποθέσεων.

22 Κρανίο Η εικόνα 10 απεικονίζει μερικές από τις κύριες διαφορές μεταξύ του κρανίου του χιμπατζή και του ανθρώπου. Αν και αυτή η σύγκριση αφορά δύο σύγχρονα (αρτίγονα) είδη, υποδεικνύει τους τύπους των χαρακτηριστικών που θα πρέπει να είναι παρόντα στις ενδιάμεσες μορφές βάσει της υπόθεσης της καταγωγής από ένα κοινό πρόγονο. Χιμπατζής 1. Έντονα υπερόφρυα τόξα, χαμηλό μέτωπο 2. Έντονος προγναθισμός 3. Μεγάλοι κυνόδοντες 4. Χωρίς πηγούνι 5. Οπίσθια κρανιακή πρόσφυση 6. Ινιακή προεξοχή για τη πρόσδεση βαρύ λαιμού Άνθρωπος 1. Σχεδόν χωρίς υπερόφρυα τόξα, υψηλό μέτωπο 2. Επίπεδο πρόσωπο 3. Μικροί κυνόδοντες 4. Καλά σχηματισμένο πηγούνι 5. Κεντρική κρανιακή πρόσφυση 6. Χωρίς ινιακή προεξοχή, οι μύες του λαιμού δεν είναι τόσο ισχυροί και προσδένονται πιο χαμηλά Εικόνα 10: Σύγκριση κρανίου χιμπαντζή και ανθρώπου Η κατανόηση της εξέλιξης ανθρωποειδών βασίζεται στην μελέτη των απολιθωμένων οστών, δοντιών και των διαφόρων αντικειμένων, όπως τα διάφορα εργαλεία, που συνδέονται με τα απολιθώματα. Η ανάλυση των απολιθωμάτων περιλαμβάνει λεπτομερείς μετρήσεις και προσεκτικές συγκρίσεις. Σε αυτή την άσκηση, θα αναλύσετε σκελετικό υλικό και αντίγραφα απολιθωμάτων, κάνοντας διάφορες μετρήσεις, υπολογίζοντας διάφορους δείκτες καθώς και πραγματοποιώντας ποιοτικές συγκρίσεις. Οι δείκτες είναι χρήσιμοι για συγκριτικούς σκοπούς, αφού μέσω αυτών αποφεύγονται τα προβλήματα που σχετίζονται με τις διαφορές στα μεγέθη των δειγμάτων. Ένας δείκτης είναι ο λόγος που προκύπτει διαιρώντας μία μέτρηση με μία άλλη, και υποδεικνύει την σχέση αναλογίας των δύο μετρήσεων. Για τις μετρήσεις θα χρησιμοποιήσουμε παχύμετρα και χάρακες και όλες οι μετρήσεις θα είναι σε χιλιοστά. Η εικόνα 11 δείχνει πώς να κάνετε τις μετρήσεις. Οι δείκτες υπολογίζονται διαιρώντας τη μια μέτρηση με την άλλη (χρησιμοποιείστε 2 δεκαδικά ψηφία) και πολλαπλασιάζοντας με το 100.

23 Εικόνα 11. Μετρήσεις που θα κάνετε για την ανάλυση των κρανίων Αν και οι μετρήσεις σας θα είναι μάλλον λιγότερο ακριβείς από τις αντίστοιχες σε μια επαγγελματική, επιστημονική μελέτη, θα δείτε ποια είναι η διαδικασία που από ακολουθείται και θα αναγνωρίσετε τη δυσκολία του να οδηγηθείτε σε συμπεράσματα μέσω μιας ανάλυσης που βασίζεται σε ένα και μόνο δείγμα. Χειριστείτε τα δείγματα και τα αντίγραφα με ιδιαίτερη προσοχή, αφού είναι εύθραυστα. Αποφύγετε να κάνετε σημάδια στα δείγματα. Οι μετρήσεις είναι καλό να γίνουν σε ομάδες των τριών. 1. Κρανιακός (κεφαλικός) δείκτης Ο δείκτης αυτός είναι γνωστός ως κεφαλικός δείκτης όταν γίνεται σε ζώντα δείγματα. Ο όρος κρανιακός χρησιμοποιείται για μη ζώντα δείγματα. Μία τιμή μικρότερη ή ίση με 75 υποδεικνύει ένα μακρύ κρανίο. Μια τιμή μεγαλύτερη ή ίση με το 80 υποδεικνύει ένα στρογγυλό κρανίο. Κρανιακός δείκτης = Πλάτος κρανίου Μήκος κρανίου 100 Πλάτος κρανίου: μέγιστο πλάτος του κρανίου Μήκος κρανίου: η μέγιστη απόσταση μεταξύ της οπίσθιας επιφάνειας και της μικρής προεξοχής μεταξύ των υπερόφρυων τόξων. 2. Λόγος κρανίου Όσο μεγαλύτερος είναι ο δείκτης τόσο μεγαλύτερο είναι το κρανίο σε σχέση με τo πρόσωπο. Πλάτος κρανίου Λόγος κρανίου = Πλάτος προσώπου 100 Πλάτος κρανίου: μέγιστο πλάτος του κρανίου Πλάτος προσώπου: η μέγιστη απόσταση μεταξύ των πλάγιων επιφανειών των ζυγωματικών τόξων 3. Δείκτης προβολής προσώπου Η προεξοχή, πρόσωπο με ρύγχος είναι ένα πρωτόγονο χαρακτηριστικό στα Πρωτεύοντα. Ο δείκτης αυτός προσδιορίζει το βαθμός της προβολή του προσώπου σε ένα δείγμα. Όσο μεγαλύτερος είναι ο δείκτης τόσο μεγαλύτερη είναι η προβολή.

24 Μήκος προβολής προσώπου Δείκτης προβολής προσώπου = 100 Ολικό µήκος κρανίου Μήκος προβολής προσώπου: η απόσταση μεταξύ της πρόσθιας άκρης των ακουστικού καναλιού και της άνω σιαγώνας. Ολικό μήκος κρανίου: η μέγιστη απόσταση μεταξύ της οπίσθιας επιφάνειας του και του πρόσθιου ορίου της άνω σιαγώνας. 4. Δείκτης σύνδεσης κρανίου σπονδύλων Όσο μεγαλύτερος είναι ο δείκτης τόσο πιο κεντρικά είναι πιο τοποθετημένο το ινιακό τρήμα Δείκτης σύνδεσης κρανίου σπονδύλων = Μήκος σύνδεσης σπονδύλου 100 Ολικό µήκος κρανίου Μήκος σύνδεσης σπονδύλου: η απόσταση μεταξύ των πρόσθιου ορίου του ινιακού τρήματος και της οπίσθιας επιφάνειας του κρανίου. Ολικό μήκος κρανίου: η μέγιστη απόσταση μεταξύ της οπίσθιας επιφάνειας του και του πρόσθιου ορίου της άνω σιαγώνας. 5. Δείκτης Κυνόδοντα-Κοπτήρα Ένας μακρύς κυνόδοντας συγκρινόμενος με το μήκος του κοπτήρα είναι ένα αρχέγονο χαρακτηριστικό στα Πρωτεύοντα. Ο δείκτης προσδιορίζει το σχετικό μήκος των κυνόδοντων. Όσο μεγαλύτερος είναι ο δείκτης, τόσο πιο όμοιοι είναι όσον αφορά το μήκος οι κυνόδοντες και οι κοπτήρες. Δείκτης Κυνόδοντα Κοπτήρα = Μήκος κοπτήρα: το μήκος τους 2 ου κοπτήρα Μήκος κυνόδοντα: το μήκος του κυνόδοντα Μήκος κοπτήρα Μήκος κυνόδοντα 100

25 Υλικό Gorilla gorilla κρανίο Pans troglodytes κρανίο Paranthopus boisei κρανίο Australopithecus africanus κρανίο Homo habilis κρανίο Homo erectus κρανίο Homo ergaster κρανίο Homo sapiens neanderthalensis κρανίο Homo sapiens sapiens κρανίο Παχύμετρο Χάρακας Μιλιμετρέ χαρτί Διαδικασία 1. Πάρτε ένα από τα 9 κρανία. 2. Καθορίστε τους δείκτες που δώσαμε πριν (1) Κρανιακός (κεφαλικός) δείκτης, (2) Κρανιακός λόγος, (3) Δείκτης προβολής προσώπου, (4) Δείκτης σύνδεσης κρανίου σπονδύλων και (5) Δείκτης Κυνόδοντα-Κοπτήρα. 3. Καταγράψτε τις μετρήσεις σας στον πίνακα 3 που ακολουθεί. 4. Συγκρίνετε τα κρανία βάσει των παρακάτω χαρακτηριστικών και βαθμονομήστε τα από 1 έως 6. Καταγράψτε τις μετρήσεις σας στον πίνακα που ακολουθεί. α. υπερόφρυα τόξα 1 = πιο έντονα 4 = λιγότερο έντονα β. μέτωπο 1 = μεγάλη κλίση 4 = όρθιο γ. πηγούνι 1 = χωρίς πηγούνι 4 = καλά ανεπτυγμένο πηγούνι 5. Δώστε το κρανίο στην επόμενη ομάδα. 6. Επανέλαβε τις παρατηρήσεις και στα 9 κρανία. 7. Υπολογίστε το δικό σας κεφαλικό δείκτη και ανταλλάξτε τις μετρήσεις σας με όλα τα μέλη του εργαστηρίου. Καταγράψτε τις μετρήσεις στον πίνακα Απαντήστε τις ερωτήσεις του εργαστηρίου

26 Αποτελέσματα μετρήσεων και παρατηρήσεων Πίνακας 3. Σύγκριση των κρανίων των Πρωτευόντων Χαρακτήρες Πλάτος κρανίου Μήκος κρανίου Κρανιακός δείκτης Πλάτος προσώπου Λόγος κρανίου Μήκος προβολής προσώπου Ολικό μήκος κρανίου Δείκτης προβολής προσώπου Μήκος σύνδεσης σπονδύλου Δείκτης σύνδεσης κρανίου/σπονδύλων Μήκος κυνόδοντα Μήκος 2 ου κοπτήρα Δείκτης Κυνόδοντα-Κοπτήρα Μέτωπο Υπερόφρυα τόξα Πηγούνι Gorilla gorilla Pan troglodytes Paranthropus boisei Austalipithecus africanus Homo habilis Homo erectus Homo ergaster Homo sapiens neanderthalensis Homo sapiens sapiens Πίνακας 4: Κεφαλικοί δείκτες των μελών του τμήματος σας Εύρος: Μέση τιμή:

27 1.Κατασκευάστε ένα ιστόγραμμα των κεφαλικών δεικτών της τάξης σας. 2. Βλέποντας την κατανομή των μετρήσεων σας στο παραπάνω γράφημα, αναφέρετε ποιες δυσκολίες αντιμετωπίζετε ώστε να οδηγηθείτε σε στέρεα συμπεράσματα σχετικά με τα είδη βασιζόμενοι σε ένα και μόνο δείγμα; 3. Γιατί οι δείκτες είναι καλύτεροι από μια απλή μέτρηση στη σύγκριση απολιθωμάτων; 4. Ποιο από τα παραπάνω είδη έχει κρανιακό δείκτη που πέφτει μέσα στο εύρος των δικών σας κεφαλικών δεικτών;

28 5. Υπαρχουν σημαντικές αλλαγές στο κρανίο των ανθρώπων τα τελευταία χρόνια; Εξηγείστε την απάντησή σας. 6. Για κάθε κρανίο, κατασκευάστε ένα διάγραμμα που να φαίνεται η σχέση του «Λόγος κρανίου» προς «Δείκτης προβολής προσώπου». Κάθε τετραγωνάκι είναι ένα 1x1mm. 7. Συνοψίστε τις εξελικτικές τάσεις στον άνθρωπο βάσει της ανάλυσης στο μέγεθος του κρανίου, του προσώπου, των υπερόφρυων τόξων και της πρόσφυσης του κρανίου στη σπονδυλική στήλη.

ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΣΠΟΝΔΥΛΩΤΩΝ

ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΣΠΟΝΔΥΛΩΤΩΝ ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΣΠΟΝΔΥΛΩΤΩΝ Μάθημα 9ο: η εξέλιξη του Ανθρώπου Η προέλευση των πρωτευόντων Πρωτεύοντα Κατάρρινοι και Μειοκαινικοί Πίθηκοι Ο Ουρανοπίθηκος και η σημασία του Από το Σαχελάνθρωπο στον Σοφό Ανθρωπο

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ. Η Εξέλιξη των Πρωτευόντων με έμφαση στον άνθρωπο. Επικ. Καθ. Πουλακάκης Νίκος

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ. Η Εξέλιξη των Πρωτευόντων με έμφαση στον άνθρωπο. Επικ. Καθ. Πουλακάκης Νίκος ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ ΤΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ Η Εξέλιξη των Πρωτευόντων με έμφαση στον άνθρωπο Επικ. Καθ. Πουλακάκης Νίκος Συστηματική Πρωτευόντων Πρωτεύον ονομάζεται κάθε μέλος της τάξης των Θηλαστικών Πρωτεύοντα

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΣΠΟΝΔΥΛΩΤΩΝ

ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΣΠΟΝΔΥΛΩΤΩΝ ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΣΠΟΝΔΥΛΩΤΩΝ Μάθημα 9ο: η εξέλιξη του Ανθρώπου Η προέλευση των πρωτευόντων Πρωτεύοντα Κατάρρινοι και Μειοκαινικοί Πίθηκοι Ο Ουρανοπίθηκος και η σημασία του Από το Σαχελάνθρωπο στο Σοφό Ανθρωπο

Διαβάστε περισσότερα

ΦΥΣΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΑΣΚΗΣΗ 7 ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΠΡΩΤΕΥΟΝΤΩΝ Ι

ΦΥΣΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΑΣΚΗΣΗ 7 ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΠΡΩΤΕΥΟΝΤΩΝ Ι ΦΥΣΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΑΣΚΗΣΗ 7 ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΠΡΩΤΕΥΟΝΤΩΝ Ι ΦΥΣΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΑΣΚΗΣΗ 7 ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΠΡΩΤΕΥΟΝΤΩΝ Ι ΦΥΣΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΑΣΚΗΣΗ 7 ΜΕΛΕΤΗ ΤΩΝ ΠΡΩΤΕΥΟΝΤΩΝ Ι Συστηματική Πρωτευόντων Συστηματική Πρωτευόντων

Διαβάστε περισσότερα

Εξέλιξη των πρωτευόντων

Εξέλιξη των πρωτευόντων Π. Πάσχου Εξέλιξη των πρωτευόντων Η ιστορία των σπονδυλωτών στη γη διαιρείται σε τρεις εποχές (αιώνες) -Παλαιοζωικό η εποχή της αρχαίας ζωής µε ψάρια, αµφίβια και πρωτόγονα ερπετά -Μεσοζωικό ενδιάµεση

Διαβάστε περισσότερα

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΓΕΩΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ-ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΠΑΛΑΙΟΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΓΕΩΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ-ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΠΑΛΑΙΟΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΓΕΩΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ-ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΠΑΛΑΙΟΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΟΙ ΑΥΣΤΡΑΛΟΠΙΘΗΚΟΙ Δρ Σωκράτης Ρουσιάκης Επίκουρος Καθηγητής

Διαβάστε περισσότερα

Ο Homo erectus έχει σωματικές αναλογίες που μοιάζουν με τις ανθρώπινες. Τρέχει σταθερά και κυνηγάει συστηματικά. Έχει μικρό σε

Ο Homo erectus έχει σωματικές αναλογίες που μοιάζουν με τις ανθρώπινες. Τρέχει σταθερά και κυνηγάει συστηματικά. Έχει μικρό σε HOMO ERECTUS HOMO ERGASTER HOMO GEORGICUS HOMO CERPACENSIS Γεωργία Φραγκιαδάκη Κατερίνα Χαραλαμπάκη Ειρήνη Ρηγάκη Μαρία Φραγιαδάκη Καλλιόπη Χαραλαμπάκη HOMO ERECTUS Ο Homo Erectus (άνθρωπος ο όρθιος στα

Διαβάστε περισσότερα

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: Η ΕΞΕΛΙΞΗ:

ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ: Η ΕΞΕΛΙΞΗ: Πρόλογος: Η θεωρία της Εξέλιξης, είναι µια επιστήµη που οι προβλέψεις της αποδεικνύονται από τις διαρκείς ανακαλύψεις καθηµερινά. Η πρακτική επιβεβαίωση των προβλέψεων, είναι χαρακτηριστικό για κάθε πραγµατική

Διαβάστε περισσότερα

Τα πρωτεύοντα. Plesiadapis (55-58εκ. χρ)

Τα πρωτεύοντα. Plesiadapis (55-58εκ. χρ) Ανθρώπινη εξέλιξη Τα πρωτεύοντα Plesiadapis (55-58εκ. χρ) Τα θηλαστικά αναπτύσσονται από τα ερπετά κατά τη διάρκεια της Τριασικής περιόδου, περίπου 200-245 εκατομμύρια έτη πριν. Μετά από την τελική κρητιδική

Διαβάστε περισσότερα

Η εξέλιξη και η ποικιλομορφία του ανθρώπινου σκελετού Η ιστορία των ανθρωπογονικών

Η εξέλιξη και η ποικιλομορφία του ανθρώπινου σκελετού Η ιστορία των ανθρωπογονικών Διάλεξη 36η, 21-12-2016 Μαρία-Ελένη Χοβαλοπούλου Η εξέλιξη και η ποικιλομορφία του ανθρώπινου σκελετού Η ιστορία των ανθρωπογονικών Δρ. Μαρία Ελένη Χοβαλοπούλου Οι βιολόγοι βρίσκονται αντιμέτωποι: εκτός

Διαβάστε περισσότερα

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΓΕΩΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ-ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΠΑΛΑΙΟΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΓΕΩΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ-ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΠΑΛΑΙΟΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΓΕΩΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ-ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΠΑΛΑΙΟΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΟΛΙΓΟΚΑΙΝΙΚΟΙ ΚΑΙ ΜΕΙΟΚΑΙΝΙΚΟΙ ΚΑΤΑΡΡΙΝΟΙ ΔΙΠΟΔΗ ΒΑΔΙΣΗ ΠΡΩΙΜΑ

Διαβάστε περισσότερα

ΤΑΞΕΙΣ CHIROPTERA (ΧΕΙΡΟΠΤΕΡΑ), SCANDENTIA (ΔΕΝΔΡΟΜΥΓΑΛΕΣ), DERMOPTERA (ΔΕΡΜΟΠΤΕΡΑ), PRIMATES (ΠΡΩΤΕΥΟΝΤΑ)

ΤΑΞΕΙΣ CHIROPTERA (ΧΕΙΡΟΠΤΕΡΑ), SCANDENTIA (ΔΕΝΔΡΟΜΥΓΑΛΕΣ), DERMOPTERA (ΔΕΡΜΟΠΤΕΡΑ), PRIMATES (ΠΡΩΤΕΥΟΝΤΑ) ΤΑΞΕΙΣ CHIROPTERA (ΧΕΙΡΟΠΤΕΡΑ), SCANDENTIA (ΔΕΝΔΡΟΜΥΓΑΛΕΣ), DERMOPTERA (ΔΕΡΜΟΠΤΕΡΑ), PRIMATES (ΠΡΩΤΕΥΟΝΤΑ) Οι τάξεις Chiroptera (χειρόπτερα), Scandentia (δενδρομυγαλές), Dermoptera (δερμόπτερα) και Primates

Διαβάστε περισσότερα

HOMO HABILIS HOMO GAUTENGENSIS HOMO RUDOLFENSIS

HOMO HABILIS HOMO GAUTENGENSIS HOMO RUDOLFENSIS HOMO HABILIS HOMO GAUTENGENSIS HOMO RUDOLFENSIS Αδαμοπούλου Μαρίνα Α1 Σαββοπούλου Ζέτα Α3 Χαρίδημος Τζαγκαράκης Α4 Λιονάκης Νεκτάριος Α2 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ο homo habilis, o homo rudolfensis και o homo gautengensis

Διαβάστε περισσότερα

Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΩΣ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΕΥΦΥΟΥΣ ΖΩΗΣ ΣΤΗ ΓΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΥΛΟΓΟ ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΗΣ ΜΟΝΑΔΙΚΟΤΗΤΑΣ ΜΑΣ Ή ΟΧΙ ΣΤΟ ΣΥΜΠΑΝ

Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΩΣ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΕΥΦΥΟΥΣ ΖΩΗΣ ΣΤΗ ΓΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΥΛΟΓΟ ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΗΣ ΜΟΝΑΔΙΚΟΤΗΤΑΣ ΜΑΣ Ή ΟΧΙ ΣΤΟ ΣΥΜΠΑΝ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΚΟ ΜΟΥΣΕΙΟ Η ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΩΣ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟΥ ΕΥΦΥΟΥΣ ΖΩΗΣ ΣΤΗ ΓΗ ΚΑΙ ΤΟ ΕΥΛΟΓΟ ΕΡΩΤΗΜΑ ΤΗΣ ΜΟΝΑΔΙΚΟΤΗΤΑΣ ΜΑΣ Ή ΟΧΙ ΣΤΟ ΣΥΜΠΑΝ Δρ. ΚΩΝ/ΝΟΣ

Διαβάστε περισσότερα

Περίληψη Περιεχομένων

Περίληψη Περιεχομένων Περίληψη Περιεχομένων ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Εισαγωγή στη Φυσική Ανθρωπολογία 3 Κληρονομικότητα και εξέλιξη ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Η διαμόρφωση της εξελικτικής θεωρίας 25 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 Η βιολογική βάση της ζωής 49 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 Κληρονομικότητα

Διαβάστε περισσότερα

Εικόνα 1.1. Ρομπογιαννάκη Αγγελική Α3 Καλαϊτζάκη Χρύσα Α2 Ρίζου Μαρία Α3 Μακρυδάκη Κωνσταντίνα Α2 Κεφαλάκη Γιώτα Α2 Μπελιπασάκης Παύλος Α3

Εικόνα 1.1. Ρομπογιαννάκη Αγγελική Α3 Καλαϊτζάκη Χρύσα Α2 Ρίζου Μαρία Α3 Μακρυδάκη Κωνσταντίνα Α2 Κεφαλάκη Γιώτα Α2 Μπελιπασάκης Παύλος Α3 «ΟΙ ΠΡΟΓΕΝΕΣΤΕΡΟΙ» Εικόνα 1.1 Ρομπογιαννάκη Αγγελική Α3 Καλαϊτζάκη Χρύσα Α2 Ρίζου Μαρία Α3 Μακρυδάκη Κωνσταντίνα Α2 Κεφαλάκη Γιώτα Α2 Μπελιπασάκης Παύλος Α3 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η εξέλιξη του ανθρώπου έχει περάσει

Διαβάστε περισσότερα

Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΕΞΕΛΙΞΗ. Ερευνητική Εργασία Β' Τετραμήνου. Υπεύθυνη Καθηγήτρια: Μ.Φρονίμου

Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΕΞΕΛΙΞΗ. Ερευνητική Εργασία Β' Τετραμήνου. Υπεύθυνη Καθηγήτρια: Μ.Φρονίμου Η ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΕΞΕΛΙΞΗ Ερευνητική Εργασία Β' Τετραμήνου Υπεύθυνη Καθηγήτρια: Μ.Φρονίμου Στην επιστήμη της βιολογίας, με τον όρο εξέλιξη εννοείται η αλλαγή στις ιδιότητες ενός πληθυσμού οργανισμών στο πέρασμα

Διαβάστε περισσότερα

1 Bιολογική ανθρωπολογία και εξέλιξη 3

1 Bιολογική ανθρωπολογία και εξέλιξη 3 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Bιολογική ανθρωπολογία και εξέλιξη vii ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Πρόλογος xvii Πρόλογος Πέμπτης Ελληνικής Έκδοσης xxiii Πρόλογος Έβδομης Ελληνικής Έκδοσης xxv Οδηγός xxvii ΜΕΡΟΣ I Εξελικτικό υπόβαθρο 1 1

Διαβάστε περισσότερα

Η εξέλιξη και η ποικιλομορφία του ανθρώπινου σκελετού Η ιστορία των ανθρωπογονικών

Η εξέλιξη και η ποικιλομορφία του ανθρώπινου σκελετού Η ιστορία των ανθρωπογονικών Διάλεξη 37η 38η, 17-01-2017 Μαρία Ελένη Χοβαλοπούλου Η εξέλιξη και η ποικιλομορφία του ανθρώπινου σκελετού Η ιστορία των ανθρωπογονικών Δρ. Μαρία Ελένη Χοβαλοπούλου Αυστραλοπίθηκος σεντίμπα: Μια μεταβατική

Διαβάστε περισσότερα

έ ό ή ΔΑΡΒΙΝΟΣ ΕΞΕΛΙΞΗ & ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ

έ ό ή ΔΑΡΒΙΝΟΣ ΕΞΕΛΙΞΗ & ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ ΔΑΡΒΙΝΟΣ ΕΞΕΛΙΞΗ & ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ Η βιοποικιλότητα είναι γύρω μας, παντού. «Όλα τα είδη προέρχονται από έναν κοινό πρόγονο. Κάποια αποκλίνουν και δημιουργούν νέα είδη. Οι αποκλίσεις γίνονται μέσω τηςδιεργασίαςτηςφυσικήςεπιλογήςσύμφωναμετηνοποίαένας

Διαβάστε περισσότερα

Διδακτικό σενάριο: Η εξέλιξη του ανθρώπου. Διάρκεια 3 διδακτικές ώρες

Διδακτικό σενάριο: Η εξέλιξη του ανθρώπου. Διάρκεια 3 διδακτικές ώρες Διδακτικό σενάριο: Η εξέλιξη του ανθρώπου Διάρκεια 3 διδακτικές ώρες Προσδοκώμενα μαθησιακά αποτελέσματα Ο μαθητής να μπορεί: Να περιγράφει τα στάδια εξέλιξης του ανθρώπινου είδους. Να επιχειρηματολογεί

Διαβάστε περισσότερα

ΦΥΣΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ Στοιχεία της ανθρώπινης Βιολογίας

ΦΥΣΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ Στοιχεία της ανθρώπινης Βιολογίας ΦΥΣΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ Διαλέξη:7η 14/10/2015 Ε. Δ. Βαλάκος Στοιχεία της ανθρώπινης Βιολογίας Ταξινόµηση των ειδών Η θέση των ανθρώπων στη φύση Μέθοδοι ταξινόµησης Ταξινοµικές προσεγγίσεις Βιβλιογραφία Ταξινομηση

Διαβάστε περισσότερα

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΓΕΩΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ-ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΠΑΛΑΙΟΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ

ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΓΕΩΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ-ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΠΑΛΑΙΟΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΕΘΝΙΚΟ ΚΑΙ ΚΑΠΟΔΙΣΤΡΙΑΚΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΘΗΝΩΝ ΤΜΗΜΑ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΓΕΩΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΤΟΜΕΑΣ ΙΣΤΟΡΙΚΗΣ ΓΕΩΛΟΓΙΑΣ-ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑΣ ΠΑΛΑΙΟΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΑ ΠΡΩΤΕΥΟΝΤΑ ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΑ ΠΡΩΤΕΥΟΝΤΑ PLESIADAPIFORMES

Διαβάστε περισσότερα

Η καταγωγή και η εξέλιξη του Ανθρώπινου Γένους. Μέρος 1ο

Η καταγωγή και η εξέλιξη του Ανθρώπινου Γένους. Μέρος 1ο Εισαγωγή Η καταγωγή και η εξέλιξη του Ανθρώπινου Γένους Μέρος 1ο Η ιστορία της καταγωγής και εξέλιξης του ανθρώπινου γένους είναι γραμμένη στα απολιθωμένα απομεινάρια, που συνεχώς ανακαλύπτονται από τους

Διαβάστε περισσότερα

ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ISAAC ASIMOV

ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ISAAC ASIMOV ΤΟ ΧΡΟΝΙΚΟ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ISAAC ASIMOV Το σύμπαν δημιουργήθηκε από μια «μικρή συμπαγή μάζα» η οποία εξερράγη ( big bang - george lemaitre Βέλγος αστρονόμος) πριν από 15 δισεκατομμύρια χρόνια περίπου. Το 1973

Διαβάστε περισσότερα

Homo antecessor Homo heidelbergensis Homo neanderthalensis

Homo antecessor Homo heidelbergensis Homo neanderthalensis Homo antecessor Homo heidelbergensis Homo neanderthalensis Κατερινα Μπουζα Α3 Βασιλης Παπαδακης του Ιωαννη Α3 Βασιλης Παπαδακης του Χρηστου Α3 Πετρας Κωνσταντινος Α3 Χουστουλακης Ηρακλης Α4 Homo antecessor

Διαβάστε περισσότερα

Προέλευση & Εξέλιξη Των Οργανισμών

Προέλευση & Εξέλιξη Των Οργανισμών Προέλευση & Εξέλιξη Των Οργανισμών Εισαγωγή Στην εργασία μας, θα μιλήσουμε για την προέλευση και την εξέλιξη των οργανισμών. Δηλαδή θα εξηγήσουμε το φαινόμενο της δημιουργίας του κόσμου, αλληλένδετα και

Διαβάστε περισσότερα

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ. «Τίποτε δεν έχει νόημα στη Βιολογία παρά μόνο υπό το φως της εξέλιξης» Θεοδόσιος Ντομπζάνσκυ

Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ. «Τίποτε δεν έχει νόημα στη Βιολογία παρά μόνο υπό το φως της εξέλιξης» Θεοδόσιος Ντομπζάνσκυ Η ΘΕΩΡΙΑ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ «Τίποτε δεν έχει νόημα στη Βιολογία παρά μόνο υπό το φως της εξέλιξης» Θεοδόσιος Ντομπζάνσκυ Η σημασία της θεωρίας της εξέλιξης για τη Βιολογία Η θεωρία της εξέλιξης δεν αποτελεί

Διαβάστε περισσότερα

Σχέση μεταξύ της Φυσικής Επιλογής και της Εξέλιξης * Φυσική επιλογή είναι ο μηχανισμός με τον οποίο συμβαίνει η Εξέλιξη.

Σχέση μεταξύ της Φυσικής Επιλογής και της Εξέλιξης * Φυσική επιλογή είναι ο μηχανισμός με τον οποίο συμβαίνει η Εξέλιξη. 3.1. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Λόγοι για τους οποίους άργησε να γίνει αποδεκτή η θεωρία της εξέλιξης των ειδών που διατυπώθηκε από τον Κάρολο Δαρβίνο; A. στην κοινή γνώμη 1) Ο «κοινός νους» είναι δύσκολο να αποδεχτεί πολλές

Διαβάστε περισσότερα

(Μερος 2 ο ) Εισηγητής: Ν. Πουλακάκης

(Μερος 2 ο ) Εισηγητής: Ν. Πουλακάκης Ταξινομικοί χαρακτήρες και Φυλογενετική ανασύσταση. Σχολές ταξινόμησης. Θεωρίες για την Ταξινομική. Φυλογενετική ανάλυση: Μοριακή συστηματική. Οι κύριες διαιρέσεις της Ζωής. (Μερος 2 ο ) Εισηγητής: Ν.

Διαβάστε περισσότερα

Κεφάλαιο 10: Ιδού ο Άνθρωπος

Κεφάλαιο 10: Ιδού ο Άνθρωπος Κεφάλαιο 10: Ιδού ο Άνθρωπος Σύνοψη Καταγωγή, βασική φυλογένεση και κύρια μορφολογικά χαρακτηριστικά των Πρωτευόντων. Χαρακτηριστικά απολιθώματα πρώιμων Πρωτευόντων. Πλατύρρινοι και Κατάρρινοι πίθηκοι.

Διαβάστε περισσότερα

Σκορπιός Χειλόποδο Διπλόποδο Ορθόπτερο Ημίπτερο Υμενόπτερο Κολεόπτερο. Φυλογενετικό δέντρο

Σκορπιός Χειλόποδο Διπλόποδο Ορθόπτερο Ημίπτερο Υμενόπτερο Κολεόπτερο. Φυλογενετικό δέντρο Σχολές Συστηματικής Σκορπιός Χειλόποδο Διπλόποδο Ορθόπτερο Ημίπτερο Υμενόπτερο Κολεόπτερο Φυλογενετικό δέντρο Σκορπιός Χειλόποδο Διπλόποδο Ορθόπτερο Ημίπτερο Υμενόπτερο Κολεόπτερο 14 12 11 7 Φαινόγραμμα

Διαβάστε περισσότερα

(Μέρος 1 ο ) Εισηγητής: Ν. Πουλακάκης

(Μέρος 1 ο ) Εισηγητής: Ν. Πουλακάκης Ταξινομικοί χαρακτήρες και Φυλογενετική ανασύσταση. Σχολές ταξινόμησης. Θεωρίες για την Ταξινομική. Φυλογενετική ανάλυση: Μοριακή συστηματική. Οι κύριες διαιρέσεις της Ζωής. (Μέρος 1 ο ) Εισηγητής: Ν.

Διαβάστε περισσότερα

Η πορεία της βιοποικιλότητας στο χρόνο

Η πορεία της βιοποικιλότητας στο χρόνο Τμήμα Δασολογίας & Διαχείρισης Περιβάλλοντος & Φυσικών Πόρων / ΔΠΘ Η πορεία της βιοποικιλότητας στο χρόνο ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗ ΒΙΟΛΟΓΙΑ & ΒΙΟΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ Αριστοτέλης Χ. Παπαγεωργίου Ιδανικός πλανήτης για τη ζωή Θερμοκρασία

Διαβάστε περισσότερα

ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ

ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ ΕΦΑΡΜΟΓΕΣ ΣΤΗΝ ΕΞΕΛΙΞΗ Ερωτήσεις πολλαπλής επιλογής: επιλέξτε το γράμμα που αντιστοιχεί στη σωστή συνέχεια της πρότασης. 1. Η θεμελιώδης μονάδα ταξινόμησης των οργανισμών είναι: α. ο πληθυσμός. β. το είδος.

Διαβάστε περισσότερα

Περί της Φύσης του Ανθρώπου. Ιωάννης Μαχαίρας Δρ. Ανθρωπολογίας - Βιολόγος

Περί της Φύσης του Ανθρώπου. Ιωάννης Μαχαίρας Δρ. Ανθρωπολογίας - Βιολόγος Περί της Φύσης του Ανθρώπου Ιωάννης Μαχαίρας Δρ. Ανθρωπολογίας - Βιολόγος Έχει νόημα, αφού κανείς παρακάμψει τις συγκεκριμένες ιστορικές συνθήκες που προσδιορίζουν τα κοινωνικά φαινόμενα, να διερευνήσει

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΝΔΠΙΣΗΜΙΟ ΚΡΗΣΗ ΣΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑ. Η Δμέιημε ησλ Πξσηεπόλησλ κε έκθαζε ζηνλ άλζξσπν. Δπηθ. Καζ. Πνπιαθάθεο Νίθνο

ΠΑΝΔΠΙΣΗΜΙΟ ΚΡΗΣΗ ΣΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑ. Η Δμέιημε ησλ Πξσηεπόλησλ κε έκθαζε ζηνλ άλζξσπν. Δπηθ. Καζ. Πνπιαθάθεο Νίθνο ΠΑΝΔΠΙΣΗΜΙΟ ΚΡΗΣΗ ΣΜΗΜΑ ΒΙΟΛΟΓΙΑ Η Δμέιημε ησλ Πξσηεπόλησλ κε έκθαζε ζηνλ άλζξσπν Δπηθ. Καζ. Πνπιαθάθεο Νίθνο πζηεκαηηθή Πξσηεπόλησλ Πξσηεύνλ νλνκάδεηαη θάζε κέινο ηεο ηάμεο Πξσηεύνληα (Primates) ηεο νκνηαμίαο

Διαβάστε περισσότερα

Ο λύκος των παραμυθιών και ο λύκος της φύσης

Ο λύκος των παραμυθιών και ο λύκος της φύσης 250579 Natural Europe CIP-ICT PSP-2009-3 Δρ Βορεάδου Κατερίνα Υπεύθυνη Εκπαίδευσης ΜΦΙΚ Ο λύκος των παραμυθιών και ο λύκος της φύσης Το όνομά του εικάζεται πως προέρχεται από τη λέξη 'λύκη που σημαίνει

Διαβάστε περισσότερα

Ο ΣΚΕΛΕΤΟΣ ΤΗΣ ΣΠΟΝΔΥΛΙΚΗΣ ΣΤΗΛΗΣ

Ο ΣΚΕΛΕΤΟΣ ΤΗΣ ΣΠΟΝΔΥΛΙΚΗΣ ΣΤΗΛΗΣ Ο ΣΚΕΛΕΤΟΣ ΤΗΣ ΣΠΟΝΔΥΛΙΚΗΣ ΣΤΗΛΗΣ Αυχενικοί σπόνδυλοι 7 Θωρακικοί σπόνδυλοι 12 Οσφυϊκοί σπόνδυλοι 5 Ιερό οστό 5 συνοστεομένοι σπόνδυλοι Κόκκυγας Φυσιολογικά Κυρτώματα Σ.Σ. Η σπονδυλική στήλη δεν είναι

Διαβάστε περισσότερα

OΥΡΑΝΟΠΙΘΗΚΟΣ Ο ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ

OΥΡΑΝΟΠΙΘΗΚΟΣ Ο ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ 1 OΥΡΑΝΟΠΙΘΗΚΟΣ Ο ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΣ (Ouranopithecus macedoniensis) ΓEΩΡΓΙΟΣ Δ. ΚΟΥΦΟΣ Καθηγητής Παλαιοντολογίας, Α.Π.Θ. Ιστορικό Η παρουσία απολιθωμένων θηλαστικών ζώων στην ευρύτερη κοιλάδα του Αξιού ποταμού

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΘΕΜΑΤΑ : ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΗ ΥΛΗ: ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1-2-3

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΘΕΜΑΤΑ : ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΗ ΥΛΗ: ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1-2-3 ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΘΕΜΑΤΑ : ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ ΕΞΕΤΑΖΟΜΕΝΗ ΥΛΗ: ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1-2-3 ΘΕΜΑ Α Στις ερωτήσεις 1-5 να γράψετε στο φύλλο απαντήσεων τον αριθμό της ερώτησης και δίπλα το γράμμα που αντιστοιχεί

Διαβάστε περισσότερα

Νεοφυτικός αιώνας (περίοδος των Αγγειοσπέρμων)

Νεοφυτικός αιώνας (περίοδος των Αγγειοσπέρμων) Νεοφυτικός αιώνας (περίοδος των Αγγειοσπέρμων) Η κυριαρχία των Αγγειοσπέρμων αρχίζει από το Mέσο Kρητιδικό (πριν 100 εκ. χρόνια) και συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Υπάρχουν περίπου 250.000 είδη Αγγειοσπέρμων.

Διαβάστε περισσότερα

Κινητικό σύστημα του ανθρώπου Μέρος Ι: Ερειστικό, μυϊκό και συνδεσμικό σύστημα. Μάλλιου Βίβιαν Καθηγήτρια ΤΕΦΑΑ ΔΠΘ Φυσικοθεραπεύτρια

Κινητικό σύστημα του ανθρώπου Μέρος Ι: Ερειστικό, μυϊκό και συνδεσμικό σύστημα. Μάλλιου Βίβιαν Καθηγήτρια ΤΕΦΑΑ ΔΠΘ Φυσικοθεραπεύτρια Κινητικό σύστημα του ανθρώπου Μέρος Ι: Ερειστικό, μυϊκό και συνδεσμικό σύστημα Μάλλιου Βίβιαν Καθηγήτρια ΤΕΦΑΑ ΔΠΘ Φυσικοθεραπεύτρια Τα συστήματα του ανθρώπινου σώματος Αναπνευστικό σύστημα (αποτελείται

Διαβάστε περισσότερα

Σελ7: Ο βαρύτερος δεινόσαυρος Σελ8: Ο μικρότερος δεινόσαυρος Σελ9: Ο πιο πνευματώδης δεινόσαυρος

Σελ7: Ο βαρύτερος δεινόσαυρος Σελ8: Ο μικρότερος δεινόσαυρος Σελ9: Ο πιο πνευματώδης δεινόσαυρος Σελ1:ΤΙΤΛΟΣ Σελ2:ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ Σελ3: ΔΕΙΝΟΣΑΥΡΟΙ Σελ4: Ο πρώτος δεινόσαυρος που ονομάστηκε Σελ 12: Ο αρχαιότερος δεινόσαυρος Σελ5: Ο πρώτος δεινόσαυρος που ανακαλύφθηκε στην Αμερική Σελ6:O μακρύτερος δεινόσαυρος

Διαβάστε περισσότερα

Από τους πρώτους ανθρώπους ως το νεολιθικό πολιτισμό 2.000.000--3000 π.χ. περίπου

Από τους πρώτους ανθρώπους ως το νεολιθικό πολιτισμό 2.000.000--3000 π.χ. περίπου Απο τουσ Πρωτουσ Ανθρωπουσ ωσ το Νεολιθικο Πολιτισμο Κεφάλαιο 1 Από τους πρώτους ανθρώπους ως το νεολιθικό πολιτισμό 2.000.000--3000 π.χ. περίπου H εξέλιξη του ανθρώπου κράτησε εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια

Διαβάστε περισσότερα

ΔΕΛΤΙΟ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ. ΟΝΟΜΑ: Στεγόσαυρος. ΣΗΜΑΣΙΑ ΟΝΟΜΑΤΟΣ: Σαύρα με οροφή. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ:

ΔΕΛΤΙΟ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑΣ. ΟΝΟΜΑ: Στεγόσαυρος. ΣΗΜΑΣΙΑ ΟΝΟΜΑΤΟΣ: Σαύρα με οροφή. ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΟΥ ΣΩΜΑΤΟΣ: ΟΝΟΜΑ: Στεγόσαυρος ΣΗΜΑΣΙΑ ΟΝΟΜΑΤΟΣ: Σαύρα με οροφή. Ογκώδες τετράποδο που είχε μήκος 8 10 μέτρα. Η πλάτη του καλύπτονταν από μεγάλες κεράτινες πλάκες που ξεκινούσαν μικρές από τη βάση του κεφαλιού, μεγάλωναν

Διαβάστε περισσότερα

ΌΛΑ ΤΑ ΕΜΒΙΑ ΟΝΤΑ ΕΊΝΑΙ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΠΟΥ ΥΠΕΣΤΗΣΑΝ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟΙ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ ΔΑΡΒΙΝΟΣ

ΌΛΑ ΤΑ ΕΜΒΙΑ ΟΝΤΑ ΕΊΝΑΙ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΠΟΥ ΥΠΕΣΤΗΣΑΝ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟΙ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ ΔΑΡΒΙΝΟΣ EΞΕΛΙΞΗ ΌΛΑ ΤΑ ΕΜΒΙΑ ΟΝΤΑ ΕΊΝΑΙ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΠΟΥ ΥΠΕΣΤΗΣΑΝ ΠΡΟΗΓΟΥΜΕΝΟΙ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ ΔΑΡΒΙΝΟΣ και πριν από αυτόν οι αρχαίοι Έλληνες (Ηράκλειτος, Θαλής ο Μιλήσιος, Αναξίμανδρος, Ξενοφάνης, Εμπεδοκλής,

Διαβάστε περισσότερα

KΕΦΑΛΑΙΟ 3: Εξέλιξη. Να βάλετε σε κύκλο το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση ή στη φράση που συµπληρώνει σωστά την πρόταση:

KΕΦΑΛΑΙΟ 3: Εξέλιξη. Να βάλετε σε κύκλο το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση ή στη φράση που συµπληρώνει σωστά την πρόταση: KΕΦΑΛΑΙΟ 3: Εξέλιξη Α. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ ΚΛΕΙΣΤΟΥ ΤΥΠΟΥ Να βάλετε σε κύκλο το γράµµα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση ή στη φράση που συµπληρώνει σωστά την πρόταση: 1. Όταν διατύπωσε τη θεωρία της εξέλιξης των

Διαβάστε περισσότερα

Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΣΤΑ ΟΡΙΑ ΤΟΥ ΓΕΩΛΟΓΙΚΟΥ ΧΡΟΝΟΥ.

Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΣΤΑ ΟΡΙΑ ΤΟΥ ΓΕΩΛΟΓΙΚΟΥ ΧΡΟΝΟΥ. Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΣΤΑ ΟΡΙΑ ΤΟΥ ΓΕΩΛΟΓΙΚΟΥ ΧΡΟΝΟΥ. Η Προϊστοριολογία προχωρεί πέρα από την αρχαιολογική ανάλυση, πίσω από τα κατάλοιπα, τα προϊόντα δηλαδή της πολιτιστικής δράσης και επειδή υποχρεώνεται να διεισδύσει

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΙΟΛΟΙ ΕΝΙΚΗΣ ΠΙΕΙΣ ΛΥΚΕΙΟΥ ΕΠΙΜΕΛΕΙ: ΛΛΟΥ ΗΛΙΝ ΙΟΛΟΟΣ Κεφάλαιο 3 ο Εξέλιξη ΙΩΝΙΣΜΤ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ-ΠΝΤΗΣΕΙΣ 1. Οι πάπιες έχουν τη δυνατότητα να κολυμπούν στις λίμνες όπου συλλέγουν την τροφή τους. Στην κολύμβηση

Διαβάστε περισσότερα

PROJECT Β 1 ΓΕΛ. Θέμα: Μετανάστευση Καθηγήτρια: Στέλλα Τσιακμάκη

PROJECT Β 1 ΓΕΛ. Θέμα: Μετανάστευση Καθηγήτρια: Στέλλα Τσιακμάκη PROJECT Β 1 ΓΕΛ Θέμα: Μετανάστευση Καθηγήτρια: Στέλλα Τσιακμάκη ΟΡΙΣΜΟΣ Μετανάστευση ονομάζεται η γεωγραφική μετακίνηση ανθρώπων είτε μεμονωμένα είτε κατά ομάδες. Υπάρχουν δυο είδη μετανάστευσης : 1. Η

Διαβάστε περισσότερα

Η ΧΛΩΡΙΔΑ ΚΑΙ Η ΠΑΝΙΔΑ ΣΤΗΝ ΧΩΡΑ ΜΑΣ. ΟΜΑΔΑ 1 Κορμπάκη Δέσποινα Κολακλίδη Ναταλία Ζαχαροπούλου Φιλιππούλα Θανοπούλου Ιωαννά

Η ΧΛΩΡΙΔΑ ΚΑΙ Η ΠΑΝΙΔΑ ΣΤΗΝ ΧΩΡΑ ΜΑΣ. ΟΜΑΔΑ 1 Κορμπάκη Δέσποινα Κολακλίδη Ναταλία Ζαχαροπούλου Φιλιππούλα Θανοπούλου Ιωαννά Η ΧΛΩΡΙΔΑ ΚΑΙ Η ΠΑΝΙΔΑ ΣΤΗΝ ΧΩΡΑ ΜΑΣ ΟΜΑΔΑ 1 Κορμπάκη Δέσποινα Κολακλίδη Ναταλία Ζαχαροπούλου Φιλιππούλα Θανοπούλου Ιωαννά ΓΙΑΤΙ ΤΟ ΕΠΙΛΕΞΑΜΕ: Η χλωρίδα και η πανίδα στην χώρα μας είναι ένα πολύ σημαντικό

Διαβάστε περισσότερα

Νότα Λαζαράκη - Ελένη Χαλικιά

Νότα Λαζαράκη - Ελένη Χαλικιά ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΓΠ Γ Λ (ΘΕΡΙΝΑ) 04 02-2018 Νότα Λαζαράκη - Ελένη Χαλικιά ΘΕΜΑ Α Να επιλέξετε την φράση που συμπληρώνει ορθά κάθε μία από τις ακόλουθες προτάσεις: Α1. Για την κατάταξη των αλεπούδων σε είδη εφαρμόζεται:

Διαβάστε περισσότερα

Εργαστήριο Συστηματικής Βοτανικής / Ζιζανιολογίας 2 ο Εξάμηνο (Εαρινό) Εισαγωγή. Δρ. Γεωργία Τοουλάκου

Εργαστήριο Συστηματικής Βοτανικής / Ζιζανιολογίας 2 ο Εξάμηνο (Εαρινό) Εισαγωγή. Δρ. Γεωργία Τοουλάκου Εργαστήριο Συστηματικής Βοτανικής / Ζιζανιολογίας 2 ο Εξάμηνο (Εαρινό) 2018-2019 Εισαγωγή Δρ. Γεωργία Τοουλάκου Η Συστηματική Βοτανική είναι κλάδος της Βοτανικής. δηλαδή της επιστήμης η οποία ασχολείται

Διαβάστε περισσότερα

ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΩΝ ΑΠΟΛΙΘΩΜΑΤΩΝ ΚΑΙ Η ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ. K.E. Κεραµάρης ρ. Βιολόγος

ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΩΝ ΑΠΟΛΙΘΩΜΑΤΩΝ ΚΑΙ Η ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ. K.E. Κεραµάρης ρ. Βιολόγος ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΩΝ ΑΠΟΛΙΘΩΜΑΤΩΝ ΚΑΙ Η ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ K.E. Κεραµάρης ρ. Βιολόγος Σε ποιές θεµελιώδεις γενικεύσεις βασίζεται η επιστήµη της Βιολογίας; Η Βιολογία, όπως και κάθε άλλη επιστήµη, βασίζεται

Διαβάστε περισσότερα

Η συγγραφή του βιβλίου είναι απότέλεσμα

Η συγγραφή του βιβλίου είναι απότέλεσμα ΤΟΜΟΣ E Η συγγραφή του βιβλίου είναι απότέλεσμα συλλογικής εργασίας μελών της Πανελλήνιας Ένωσης Βιολόγων, στα πλαίσια του διαγωνισμού του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου για τη συγγραφή διδακτικών βιβλίων Βιολογίας

Διαβάστε περισσότερα

Ανατομία και μορφολογία πτηνού

Ανατομία και μορφολογία πτηνού Ανατομία και μορφολογία πτηνού Τα πτηνά είναι ομοιόθερμα σπονδυλωτά που φυλογενετικά σχετίζονται με τους Δεινοσαύρους Τα αρτίγονα πουλιά (Νεόρνιθες) διαιρούνται σε δύο ομάδες: (1) Παλαιόγναθα (κίβι, έμου,

Διαβάστε περισσότερα

Πολλαπλασιασμός των ειδών - Ειδογένεση. Αλλοπάτρια, παραπάτρια και συμπάτρια ειδογένεση. Μηχανισμοί αναπαραγωγικής απομόνωσης.

Πολλαπλασιασμός των ειδών - Ειδογένεση. Αλλοπάτρια, παραπάτρια και συμπάτρια ειδογένεση. Μηχανισμοί αναπαραγωγικής απομόνωσης. Πολλαπλασιασμός των ειδών - Ειδογένεση. Αλλοπάτρια, παραπάτρια και συμπάτρια ειδογένεση. Μηχανισμοί αναπαραγωγικής απομόνωσης. Εισηγητής: Ν. Πουλακάκης Ειδογένεση H ειδογένεση αναφέρεται στο σχηματισμό

Διαβάστε περισσότερα

1. Πατήστε στο ανθρωπάκι, πάνω αριστερά στο παράθυρο και επιλέξτε «ΣΧΕΤΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ» - ΜΥΪΚΟ

1. Πατήστε στο ανθρωπάκι, πάνω αριστερά στο παράθυρο και επιλέξτε «ΣΧΕΤΙΚΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ» - ΜΥΪΚΟ ΦΥΛΛΟ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΕΡΕΙΣΤΙΚΟ ΣΥΣΤΗΜΑ (1) ΤΑΞΗ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ: ΠΕΡΑΚΗ ΑΛΕΞΑΝ ΡΑ ΒΙΟΛΟΓΟΣ 10ο ΓΥΜΝΑΣΙΟ ΛΑΡΙΣΑΣ SOFTWARE: «Εγκυκλοπαίδεια του ανθρώπινου Σώµατος». Μπαίνουµε στο πρόγραµµα και επιλέγουµε

Διαβάστε περισσότερα

Α Μέρος (από 2) Οστά του Κορμού (Σπονδυλική Στήλης, Θώρακα, Κρανίου)

Α Μέρος (από 2) Οστά του Κορμού (Σπονδυλική Στήλης, Θώρακα, Κρανίου) Α Μέρος (από 2) Οστά του Κορμού (Σπονδυλική Στήλης, Θώρακα, Κρανίου) 01/35 Το Ερειστικό Σύστημα αποτελείται από: 1. Τα Οστά 2. Τις Αρθρώσεις 3. Τους Συνδέσμους 02/35 ΟΣΤΑ ΤΟΥ ΣΚΕΛΕΤΟΥ Σύνολο: 285 οστά

Διαβάστε περισσότερα

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ. Κεφάλαιο 3 ο : Εξέλιξη

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ. Κεφάλαιο 3 ο : Εξέλιξη ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ Γ ΛΥΚΕΙΟΥ Κεφάλαιο 3 ο : Εξέλιξη 1 3. ΕΞΕΛΙΞΗ Theodosius Dobzhansky: «τίποτε στην Βιολογία δεν έχει νόημα χωρίς το φως της εξέλιξης». Εξέλιξη είναι το φαινόμενο να

Διαβάστε περισσότερα

Ποιός πάει πού; Πόσο μένει; Πόσα ξοδεύει; Ανάλυση εισερχόμενου τουρισμού στην Ελλάδα ανά Περιφέρεια και ανά αγορά, 2017.

Ποιός πάει πού; Πόσο μένει; Πόσα ξοδεύει; Ανάλυση εισερχόμενου τουρισμού στην Ελλάδα ανά Περιφέρεια και ανά αγορά, 2017. Ποιός πάει πού; Πόσο μένει; Πόσα ξοδεύει; Ανάλυση εισερχόμενου τουρισμού στην Ελλάδα ανά Περιφέρεια και ανά αγορά, 2017 Ιούλιος 2018 Ευαγγελία Λάμπρου Δρ. Άρης Ίκκος, ISHC Ερευνήτρια - Στατιστικολόγος

Διαβάστε περισσότερα

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ

ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΜΕΤΑΒΟΛΕΣ Α. Ο ΠΛΑΝΗΤΗΣ ΓΗ BIG BANG: πριν 15 δις χρόνια. Αποτέλεσμα η σύμπτυξη των 11 διαστάσεων σε 4 (μήκος, πλάτος, ύψος και χρόνος) δηλ. η δημιουργία του χρόνου και του χώρου και η διαστολή της ύλης που οδηγεί

Διαβάστε περισσότερα

ΕΞΩΣΤΟΜΑΤΙΚΕΣ ΛΗΨΕΙΣ

ΕΞΩΣΤΟΜΑΤΙΚΕΣ ΛΗΨΕΙΣ ΕΞΩΣΤΟΜΑΤΙΚΕΣ ΛΗΨΕΙΣ Εισαγωγή Ακτινογραφίες εκτός στόματος άμβάνονται όταν πρέπει να εξετασθεί μεγάλη περιοχή του στόματος και των γνάθων ή όταν ο ασθενής δεν μπορεί να ανοίξει το στόμα του για να τοποθετηθεί

Διαβάστε περισσότερα

Η Αφρική είναι η τρίτη σε μέγεθος ήπειρος του πλανήτη μας, μετά την Ασία και την Αμερική. Η έκτασή της είναι, χωρίς τα νησιά, 29,2 εκατομμύρια τετρ. χ

Η Αφρική είναι η τρίτη σε μέγεθος ήπειρος του πλανήτη μας, μετά την Ασία και την Αμερική. Η έκτασή της είναι, χωρίς τα νησιά, 29,2 εκατομμύρια τετρ. χ Β. Π. Γ. Π. Η Αφρική είναι η τρίτη σε μέγεθος ήπειρος του πλανήτη μας, μετά την Ασία και την Αμερική. Η έκτασή της είναι, χωρίς τα νησιά, 29,2 εκατομμύρια τετρ. χιλιόμετρα, ενώ με τα νησιά φτάνει τα 30,2

Διαβάστε περισσότερα

Καφέ αρκούδα (Ursus arctos), ο εκτοπισμένος συγκάτοικός μας

Καφέ αρκούδα (Ursus arctos), ο εκτοπισμένος συγκάτοικός μας 19 Αυγούστου 2018 Καφέ αρκούδα (Ursus arctos), ο εκτοπισμένος συγκάτοικός μας Επιστήμες / Περιβάλλον - Οικολογία Μέσα από μία πορεία εξέλιξης 35 εκατομμυρίων χρόνων η καφέ αρκούδα, ζώο ιδιαίτερα προσαρμοστικό,

Διαβάστε περισσότερα

Περιεχόμενα. 1 Η ιστορία της εξελικτικής βιολογίας: Εξέλιξη και Γενετική 2 Η Προέλευση της Μοριακής Βιολογίας 3 Αποδείξεις για την εξέλιξη 89

Περιεχόμενα. 1 Η ιστορία της εξελικτικής βιολογίας: Εξέλιξη και Γενετική 2 Η Προέλευση της Μοριακής Βιολογίας 3 Αποδείξεις για την εξέλιξη 89 Περιεχόμενα Οι Συγγραφείς Πρόλογος της Ελληνικής Έκδοσης Πρόλογος της Αμερικανικής Έκδοσης Σκοπός και Αντικείμενο του Βιβλίου ΜΕΡΟΣ Ι ΜΙΑ ΕΠΙΣΚΟΠΗΣΗ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑΣ 1 Η ιστορία της εξελικτικής

Διαβάστε περισσότερα

Αντιμετώπιση συμπτωμάτων vs. Αποκατάσταση της αιτίας του πόνου και της δυσλειτουργίας

Αντιμετώπιση συμπτωμάτων vs. Αποκατάσταση της αιτίας του πόνου και της δυσλειτουργίας ΚΛΙΝΙΚΟΣ ΣΥΛΛΟΓΙΣΜΟΣ Αντιμετώπιση συμπτωμάτων vs. Αποκατάσταση της αιτίας του πόνου και της δυσλειτουργίας Ο πατέρας της Οστεοπαθητικής Dr A. T. Still, διατύπωσε την άποψη στις αρχές του 20ου αιώνα ότι

Διαβάστε περισσότερα

3.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Ανάλυση θεωρίας

3.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ. Ανάλυση θεωρίας Κεφάλαιο Εξέλιξη 3.1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Ανάλυση θεωρίας Πολλές από τις επιστημονικές απόψεις που έχουν κατά καιρούς διατυπωθεί δεν γίνονται εύκολα αποδεκτές, διότι αντιβαίνουν την αντίληψη που οι άνθρωποι διαμορφώνουν

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΩΛΟΓΙΚΟΣ ΧΡΟΝΟΣ. Γεωλογικός χρόνος Στρωµατογραφική κλίµακα

ΓΕΩΛΟΓΙΚΟΣ ΧΡΟΝΟΣ. Γεωλογικός χρόνος Στρωµατογραφική κλίµακα ΓΕΩΛΟΓΙΚΟΣ ΧΡΟΝΟΣ Γεωλογικός χρόνος Στρωµατογραφική κλίµακα ρ. Ε. Λυκούδη Αθήνα 2005 Γεωλογικός χρόνος Ηλικία της γης Ηλικία της γης ονοµάζεται το χρονικό διάστηµα που πέρασε από τη στιγµή που η γη αποσπάστηκε

Διαβάστε περισσότερα

ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΧΕΙΜΕΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ

ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΧΕΙΜΕΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΥΛΗΣ Δρ. Κώστας Ποϊραζίδης, Δασολόγος ΤΜΗΜΑ ΟΙΚΟΛΟΓΙΑΣ & ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ ΧΕΙΜΕΡΙΝΟ ΕΞΑΜΗΝΟ 2009-2010 ΕΝΟΤΗΤΕΣ ΥΛΗΣ ΕΝΟΤΗΤΑ 2.1: Ορισμός είδους, Συστηματική, Οικολογία και Εξέλιξη, Φυσική επιλογή

Διαβάστε περισσότερα

Δημογραφικοί δείκτες: Ελλάδα-Ευρώπη-Κόσμος

Δημογραφικοί δείκτες: Ελλάδα-Ευρώπη-Κόσμος 1. Περιγραφή Δημογραφικοί δείκτες: Ελλάδα-Ευρώπη-Κόσμος Τάξη Φύλλο Εργασίας 1 Μάθημα Β Γυμνασίου Δημογραφικοί δείκτες: Γεωγραφία, Εξέλιξη Πληθυσμού αριθμός γεννήσεων ανά έτος Μαθηματικά Στον «Πλοηγό» του

Διαβάστε περισσότερα

Ποιος πάει πού; Πόσο μένει; Πόσα ξοδεύει;

Ποιος πάει πού; Πόσο μένει; Πόσα ξοδεύει; Ποιος πάει πού; Πόσο μένει; Πόσα ξοδεύει; Ανάλυση στοιχείων εισερχόμενου τουρισμού ανά Αγορά και ανά Περιφέρεια 2018 Ευαγγελία Λάμπρου Ερευνήτρια Στατιστικολόγος Δρ. Άρης Ίκκος, ISHC Επιστημονικός Διευθυντής

Διαβάστε περισσότερα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Η ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Η ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1. Η ΠΡΟΕΛΕΥΣΗ ΚΑΙ Η ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗΣ ΣΚΕΨΗΣ Οι αρχές της εξελικτικής σκέψης Η προέλευση των ειδών Ορθές και λανθασµένες αντιλήψεις σχετικά µε τη θεωρία της εξέλιξης Η θεωρία της εξέλιξης

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΝΙΚΗ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ-ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΚΕΦΑΛI

ΓΕΝΙΚΗ ΕΜΦΑΝΙΣΗ ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ-ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ ΚΕΦΑΛI ΓΕΝΙΚΗ ΕΜΦΑΝΙΣΗ Ο γερμανικός Ποιμενικός Σκύλος είναι μέσου μεγέθους, ελαφρά επιμήκης, δυνατός και μυώδης, με στεγνά οστά και γερή, (σταθερή, καλοδεμένη) συνολική δομή. ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ-ΧΑΡΑΚΤΗΡΑΣ Ο Γερμανικός

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ Γ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ Σεμινάριο βιολογίας Ε.Κ.Φ.Ε. (22 & 23 / 02 / 10)

ΒΙΟΛΟΓΙΑ Γ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ Σεμινάριο βιολογίας Ε.Κ.Φ.Ε. (22 & 23 / 02 / 10) ΒΙΟΛΟΓΙΑ Γ ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ Σεμινάριο βιολογίας Ε.Κ.Φ.Ε. (22 & 23 / 02 / 10) Επιμέλεια ppt: Π. Πάλλα 1 Σπηλαιογραφία Βίσωνα από το σπήλαιο Αλταμίρας 15000-12000 π.χ. 7 ΕΞΕΛΙΞΗ Επιμέλεια ppt: Π. Πάλλα 2 Τρεις

Διαβάστε περισσότερα

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ

ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΒΙΟΛΟΓΙΑ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ ΘΕΜΑ 1 Ο 1. Η κυτταρική ανοσία: α. Εκδηλώνεται αποκλειστικά έναντι των ιών β. Οφείλεται στη δράση των βοηθητικών και των κυτταροτοξικών Τ-λεμφοκυττάρων γ. Καθυστερεί χρονικά σε

Διαβάστε περισσότερα

Βιολογία Γενικής Παιδείας

Βιολογία Γενικής Παιδείας Βιολογία Γενικής Παιδείας ΘΕΜΑ Α Να επιλέξετε την φράση που συμπληρώνει ορθά κάθε μία από τις ακόλουθες προτάσεις: Α1. Το πρώτο είδος ανθρώπων είναι ο: Α. Αυστραλοπίθηκος Homo sapiens Homo habilis Άνθρωπος

Διαβάστε περισσότερα

ΡΑΧΗ ΠΑΥΛΟΣ Γ. ΚΑΤΩΝΗΣ ΑΝΑΠΛ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ

ΡΑΧΗ ΠΑΥΛΟΣ Γ. ΚΑΤΩΝΗΣ ΑΝΑΠΛ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ ΡΑΧΗ ΠΑΥΛΟΣ Γ. ΚΑΤΩΝΗΣ ΑΝΑΠΛ. ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ ΡΑΧΗ Αποτελεί τον μυοσκελετικό άξονα στήριξης του κορμού με κύριο οστικό στοιχείο τους σπονδύλους και την παράλληλη συμβολή

Διαβάστε περισσότερα

ΦΥΣΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ. Διαλέξεις:1η-2η 30/9 &5/10/2015. Ε. Δ. Βαλάκος

ΦΥΣΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ. Διαλέξεις:1η-2η 30/9 &5/10/2015. Ε. Δ. Βαλάκος ΦΥΣΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ Διαλέξεις:1η-2η 30/9 &5/10/2015 Ε. Δ. Βαλάκος Η επιστήµη της Ανθρωπολογίας Ονοµατολογία και ορολογία; Ανθρώπινη Ποικιλοµορφία Εξέλιξη -Προσαρµογή Η διαίρεση της Ανθρωπολογίας Η επιστήµη

Διαβάστε περισσότερα

ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΦΡΟΝΤΙΣΤΩΝ ΕΛΛΑΔΟΣ (Ο.Ε.Φ.Ε.) ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ 2019 Β ΦΑΣΗ

ΟΜΟΣΠΟΝΔΙΑ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ ΦΡΟΝΤΙΣΤΩΝ ΕΛΛΑΔΟΣ (Ο.Ε.Φ.Ε.) ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ 2019 Β ΦΑΣΗ ΤΑΞΗ: ΜΑΘΗΜΑ: Γ ΓΕΝΙΚΟΥ ΛΥΚΕΙΟΥ ΒΙΟΛΟΓΙΑ / ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ Ημερομηνία: Πέμπτη 2 Μαΐου 2019 Διάρκεια Εξέτασης: 3 ώρες ΕΚΦΩΝΗΣΕΙΣ ΘΕΜΑ Α: Να γράψετε στο τετράδιό σας τον αριθμό καθεμίας από τις παρακάτω

Διαβάστε περισσότερα

ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΣΠΟΝΔΥΛΩΤΩΝ. Μάθημα 3ο: Η ταξινόμηση των όντων Λινναία Ταξινόμηση Συστηματική

ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΣΠΟΝΔΥΛΩΤΩΝ. Μάθημα 3ο: Η ταξινόμηση των όντων Λινναία Ταξινόμηση Συστηματική ΠΑΛΑΙΟΝΤΟΛΟΓΙΑ ΣΠΟΝΔΥΛΩΤΩΝ Μάθημα 3ο: Η ταξινόμηση των όντων Λινναία Ταξινόμηση Συστηματική Γιατί και πώς κατατάσσουμε τα είδη? Κάθε κατάταξη εμπεριέχει την παραδοχή ότι σχηματοποιεί μία γενική αλήθεια

Διαβάστε περισσότερα

Προτεινόμενα Θέματα Εξετάσεων Βιολογία Γενικής

Προτεινόμενα Θέματα Εξετάσεων Βιολογία Γενικής Προτεινόμενα Θέματα Εξετάσεων Βιολογία Γενικής ΘΕΜΑ Α Α1. Να κυκλώσετε το γράμμα που αντιστοιχεί στη σωστή απάντηση (Μονάδες 10) 1. Τα βακτήρια διαθέτουν: α. μιτοχόνδρια β. ριβοσώματα γ. χλωροπλάστες δ.

Διαβάστε περισσότερα

Κυριακή 15/02/2015 Ημερομηνία

Κυριακή 15/02/2015 Ημερομηνία Διαγώνισμα 2014-15 Ενδεικτικές απαντήσεις Κυριακή 15/02/2015 Ημερομηνία Βιολογία Κατεύθυνσης Εξεταζόμενο μάθημα Γ Λυκείου Τάξη Θέμα 1 ο : 1 α, 2 γ, 3 ε, 4 α, 5 ε Θέμα 2 ο : Α. Η απεικόνιση των μεταφασικών

Διαβάστε περισσότερα

ΦΥΤΟΦΑΓΑ λαγός. ΠΑΜΦΑΓΑ γουρούνι. ΣΑΡΚΟΦΑΓΑ τσακάλι. ΦΥΤΟΦΑΓΑ αγελάδα. ΠΑΜΦΑΓΑ αλεπού. ΦΥΤΟΦΑΓΑ πρόβατο. ΠΑΜΦΑΓΑ αρκούδα

ΦΥΤΟΦΑΓΑ λαγός. ΠΑΜΦΑΓΑ γουρούνι. ΣΑΡΚΟΦΑΓΑ τσακάλι. ΦΥΤΟΦΑΓΑ αγελάδα. ΠΑΜΦΑΓΑ αλεπού. ΦΥΤΟΦΑΓΑ πρόβατο. ΠΑΜΦΑΓΑ αρκούδα Τα θηλαστικά είναι η πιο εξελιγμένη κατηγορία σπονδυλωτών ζώων. Ζουν σε κάθε φυσικό περιβάλλον, στις ζούγκλες, στις ερήμους, στα ποτάμια, στους ωκεανούς. Έχουν όλα μία βασική ομοιότητα. Θηλάζουν τα μικρά

Διαβάστε περισσότερα

ΠΡΟΒΛΗΜΑ 1.1 Η γαλακτοζαιμία στον άνθρωπο είναι ασθένεια που οφείλεται σε υποτελές γονίδιο και κληρονομείται με απλό Μεντελικό τρόπο.

ΠΡΟΒΛΗΜΑ 1.1 Η γαλακτοζαιμία στον άνθρωπο είναι ασθένεια που οφείλεται σε υποτελές γονίδιο και κληρονομείται με απλό Μεντελικό τρόπο. ΠΡΟΒΛΗΜΑ 1.1 Η γαλακτοζαιμία στον άνθρωπο είναι ασθένεια που οφείλεται σε υποτελές γονίδιο και κληρονομείται με απλό Μεντελικό τρόπο. Μια γυναίκα της οποίας ο πατέρας έπασχε από γαλακτοζαιμία θέλει να

Διαβάστε περισσότερα

Στο πλαίσιο των Αξόνων Προτεραιότητας:

Στο πλαίσιο των Αξόνων Προτεραιότητας: «ΘΑΛΗΣ: Ενίσχυση της Διεπιστημονικής ή και Διιδρυματικής έρευνας και καινοτομίας με δυνατότητα προσέλκυσης ερευνητών υψηλού επιπέδου από το εξωτερικό μέσω της διενέργειας βασικής και εφαρμοσμένης έρευνας

Διαβάστε περισσότερα

Ένα ζώο χωρίς ιδιαίτερη σημασία

Ένα ζώο χωρίς ιδιαίτερη σημασία 1 Ένα ζώο χωρίς ιδιαίτερη σημασία Πριν από περίπου 13,5 δισεκατομμύρια χρόνια, σε ένα γεγονός που είναι γνωστό ως η Μεγάλη Έκρηξη, γεννήθηκαν η ύλη, η ενέργεια, ο χρόνος και ο χώρος. Η ιστορία αυτών των

Διαβάστε περισσότερα

Το μυϊκό σύστημα αποτελείται από τους μύες. Ο αριθμός των μυών του μυϊκού συστήματος ανέρχεται στους 637. Οι μύες είναι όργανα για τη σωματική

Το μυϊκό σύστημα αποτελείται από τους μύες. Ο αριθμός των μυών του μυϊκού συστήματος ανέρχεται στους 637. Οι μύες είναι όργανα για τη σωματική Μύες Το μυϊκό σύστημα αποτελείται από τους μύες. Ο αριθμός των μυών του μυϊκού συστήματος ανέρχεται στους 637. Οι μύες είναι όργανα για τη σωματική κινητικότητα, την σπλαχνική κινητικότητα και τη κυκλοφορία

Διαβάστε περισσότερα

Βιολογία Γενικής Παιδείας

Βιολογία Γενικής Παιδείας Γ ΓΕΛ 12/ 04 / 2018 Βιολογία Γενικής Παιδείας ΘΕΜΑ Α Να επιλέξετε την φράση που συμπληρώνει ορθά κάθε μία από τις ακόλουθες προτάσεις: Α1. Το πρώτο είδος ανθρώπων είναι ο: Α. Αυστραλοπίθηκος Β. Homo sapiens

Διαβάστε περισσότερα

Συστηματική και φυλογεωγραφία του συμπλέγματος ειδών Ablepharus kitaibelii στη περιοχή της ανατολικής Μεσογείου

Συστηματική και φυλογεωγραφία του συμπλέγματος ειδών Ablepharus kitaibelii στη περιοχή της ανατολικής Μεσογείου Συστηματική και φυλογεωγραφία του συμπλέγματος ειδών Ablepharus kitaibelii στη περιοχή της ανατολικής Μεσογείου Νίκος Πουλακάκης, Cetin Ilgaz, Yusuf Kumlutaş, Aziz Avcı, Ahmadzadeh Faraham, Jelca Crnobrnja

Διαβάστε περισσότερα

ΤΑ ΠΙΟ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΑ ΗΦΑΙΣΤΕΙΑ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ

ΤΑ ΠΙΟ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΑ ΗΦΑΙΣΤΕΙΑ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΤΑ ΠΙΟ ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΑ ΗΦΑΙΣΤΕΙΑ ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ 1. Το ηφαίστειο Mount Merapi Η Ινδονησία κατέχει την αδιαμφισβήτητα ηγετική θέση στον κόσμο σε ενεργά ηφαίστεια και σεισμούς. Το Mount Merapi βρίσκεται στο κέντρο

Διαβάστε περισσότερα

φροντιστήρια Θέματα Βιολογίας Γ λυκείου Γενικής Παιδείας

φροντιστήρια   Θέματα Βιολογίας Γ λυκείου Γενικής Παιδείας Θέματα Βιολογίας Γ λυκείου Γενικής Παιδείας Θέμα Α Α1. Να γράψετε στο τετράδιό σας το γράμμα καθεμιάς από τις παρακάτω ημιτελείς προτάσεις α έως ε και δίπλα τον αριθμό που αντιστοιχεί στη λέξη ή τη φράση,

Διαβάστε περισσότερα

Παλαιολιθική και Μεσολιθική εποχή στην Ελλάδα

Παλαιολιθική και Μεσολιθική εποχή στην Ελλάδα Προϊστορικές Κοινωνίες Παλαιολιθική και Μεσολιθική εποχή στην Ελλάδα Ντούσκα Ούρεμ-Κώτσου durem@hist.auth.gr Οι περίοδοι της Προϊστορίας στην Ελλάδα: Παλαιολιθική εποχή (800.000-10.500 ΠΣ) Μεσολιθική εποχή

Διαβάστε περισσότερα

ΓΕΩΛΟΓΙΑ - ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ

ΓΕΩΛΟΓΙΑ - ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΓΕΩΛΟΓΙΑ - ΓΕΩΓΡΑΦΙΑ Α ΓΥΜΝΑΣΙΟΥ ΣΧΟΛΙΚΟ ΕΤΟΣ 2018 2019 ΤΟ ΣΧΟΛΙΚΟ ΒΙΒΛΙΟ ΜΕ ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ- ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ 1 Περιεχόμενα ΕΝΟΤΗΤΑ Α : ΧΑΡΤΕΣ Α1.4 Ποιον χάρτη να διαλέξω;. 3 Α1.3 Η χρήση των χαρτών στην καθημερινή

Διαβάστε περισσότερα

Ορισμός επιδημιολογίας

Ορισμός επιδημιολογίας Ορισμός επιδημιολογίας Επιδημιολογία είναι η μελέτη της κατανομής των παραγόντων που επηρεάζουν τη συχνότητα των νοσημάτων στον άνθρωπο (MacMahon, 1970) Επιδημιολογία είναι η μελέτη της κατανομής των παραγόντων

Διαβάστε περισσότερα

Δασική Γενετική Τα πειράματα του Mendel

Δασική Γενετική Τα πειράματα του Mendel Δασική Γενετική Τα πειράματα του Mendel Χειμερινό εξάμηνο 2014-2015 Παράδοξο... Οι απόγονοι μοιάζουν στους γονείς τους Δεν είναι όμως ακριβώς ίδιοι, ούτε με τους γονείς τους, ούτε μεταξύ τους Κληρονομικότητα

Διαβάστε περισσότερα

Ποιος πάει πού; Πόσο μένει; Πόσα ξοδεύει; Ανάλυση εισερχόμενου τουρισμού ανά Περιφέρεια και ανά Αγορά

Ποιος πάει πού; Πόσο μένει; Πόσα ξοδεύει; Ανάλυση εισερχόμενου τουρισμού ανά Περιφέρεια και ανά Αγορά Ποιος πάει πού; Πόσο μένει; Πόσα ξοδεύει; Ανάλυση εισερχόμενου τουρισμού ανά Περιφέρεια και ανά Αγορά Ευαγγελία Λάμπρου Ερευνήτρια Στατιστικολόγος Άρης Ίκκος, ISHC Επιστημονικός Διευθυντής ΙΝΣΕΤΕ ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ

Διαβάστε περισσότερα

5. κλίμα. Οι στέπες είναι ξηροί λειμώνες με ετήσιο εύρος θερμοκρασιών το καλοκαίρι μέχρι 40 C και το χειμώνα κάτω από -40 C

5. κλίμα. Οι στέπες είναι ξηροί λειμώνες με ετήσιο εύρος θερμοκρασιών το καλοκαίρι μέχρι 40 C και το χειμώνα κάτω από -40 C 5. κλίμα 5. κλίμα Οι στέπες είναι ξηροί λειμώνες με ετήσιο εύρος θερμοκρασιών το καλοκαίρι μέχρι 40 C και το χειμώνα κάτω από -40 C 5. κλίμα 5. κλίμα Οι μεσογειακές περιοχές βρίσκονται μεταξύ 30 0 και

Διαβάστε περισσότερα

Υπέρκλαση Τετράποδα (Tetrapoda) Αμφίβια Ερπετά Πτηνά Θηλαστικά

Υπέρκλαση Τετράποδα (Tetrapoda) Αμφίβια Ερπετά Πτηνά Θηλαστικά Υπέρκλαση Τετράποδα (Tetrapoda) Αμφίβια Ερπετά Πτηνά Θηλαστικά Είναι σπονδυλωτά που φέρουν σωματικά εξαρτήματα χειριδία (και όχι πτερύγια, όπως τα ψάρια) Μερικά έχουν χάσει ένα ή δυο ζεύγη εξαρτημάτων

Διαβάστε περισσότερα