Η ΚΤΗΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΑΝΑΡΓΥΡΩΝ ΣΤΑ ΣΕΡΒΙΑ ΚΟΖΑΝΗΣ

Transcript

1 Η ΚΤΗΤΟΡΙΚΗ ΕΠΙΓΡΑΦΗ ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΩΝ ΑΓΙΩΝ ΑΝΑΡΓΥΡΩΝ ΣΤΑ ΣΕΡΒΙΑ ΚΟΖΑΝΗΣ Ο µον χωρος να ς των Αγίων Αναργ ρων βρίσκεται σε ψωµα, δεξιά του δρ µου που ενώνει τον σ γχρονο οικισµ των Σερβίων µε το βυζαντιν κάστρο 1.Η προβληµατική, εξαιτίας της φθοράς στο σηµείο της χρονολογίας, επιγραφή βρίσκεται επάνω απ την π λη εισ δου, στο δυτικ άκρο του ν τιου τοίχου 2.Το κείµενο της επιγραφής σε πέντε σειρές, µε κεφαλαία γράµ- µατα και σωστή ορθογραφία έχει ως εξής (Εικ. 1, 2): (+ νιστορίσθη θε ος κα πάνσεπτος να ς ο τος/ τ ν γίων κα θαυµατουργ ν Aναργ ρων Κοσµ κα αµιανο / κα ρχιερατε οντος Γεροντίου το θεοφιλεστάτου δι συν/δροµ ς κα ξ δου τ ν ρθοδ ξων χριστιαν ν/ ν τει ΖΙΗ στου ή ίου) + Aνιστορίσθη αµιανο : Η επιγραφή αναφέρεται µ νο στην ιστ ρηση του ναο και χι στην ανέγερσή του και ακολουθεί η αφιέρωσή του στους αγίους Αναργ ρους Κοσµά και αµιαν. Η προσωνυµία «θαυµατουργοί» είναι µια απ τις πολλές που αποδίδονται στους αγίους-ιατρο ς 3, 1. Η δηµοσίευση του ναο έχει γίνει απ τον Α. Ξυγγ πουλο και είναι η µοναδική συνολική για το µνηµείο µέχρι σήµερα, βλ. A. Ξυγγ πουλος, Τ µνηµε α τ ν Σερβίων, Aθ ναι 1957, σσ Για το βυζαντιν κάστρο των Σερβίων, βλ.. Ευγενίδου, «Τα βυζαντινά µνηµεία των Σερβίων», Πρακτικά A Πανσερβιωτικο Συνεδρίου για την ανάπτυξη της περιοχής, Σέρβια 6-8 Οκτωβρίου 1995, Σέρβια 1997, σσ Για τον οικισµ των Σερβίων και την ιστορία του βλ. Α. Τσαρµανίδης, Συµβολή στην ιστορία της επαρχίας Σερβίων, τ. Α ( ), Σέρβια Η επιγραφή έχει δηµοσιευθεί απ τον Ξυγγ πουλο,.π., σ. 106, πίν Aναφέρονται τρία ζε γη αγίων Αναργ ρων µε τα ίδια ον µατα, βλ. σχετικά µε την ιδι τητά τους και την εικονογραφία τους H. Skrobucha, Kosmas und Damian, Recklinghausen 1965 W. Artelt, «Kosmas und Damian», LCI (Lexicon der Christlichen Ikonographie) 7, στ

2 50 Iωάννης Π. Xουλιαράς πως επίσης και «ιαµατικοί» 4 ή «αρχιατροί» 5.Ο σταυρ ς στην αρχή της επιγραφής, τα δ ο αρχικά γράµµατα της λέξης νιστορίσθη και το αρχικ γράµµα της λέξης θε ος δεν σώζονται σήµερα, αλλά είναι ευδιάκριτα στη φωτογραφία που δηµοσιε ει ο Α. Ξυγγ πουλος (Εικ. 2). Kα ρχιερατε οντος Γεροντίου το θεοφιλεστάτου: Ο Γερ ντιος ήταν επίσκοπος Σερβίων την περίοδο διακ σµησης του ναο και ως επίσκοπος προσφωνείται θεοφιλέστατος 6.Για τον Γερ ντιο δεν διαθέτουµε άλλη πηγή που να αναφέρεται στη διάρκεια της αρχιερατείας του και κατά συνέπεια η επιγραφή αποτελεί τη µ νη µέχρι τώρα γνωστή ιστορική γραπτή µαρτυρία για την παρξή του και την τοποθέτησή του χρονικά στον κατάλογο των ε- πισκ πων Σερβίων 7.Η επισκοπή Σερβίων 8 αναφέρεται ήδη στις αρχές του 10ου αι., και πιθανώς απ τα τέλη του 9ου 9. Απ την εποχή αυτή υπάγεται σχεδ ν πάντα, µε µικρές διακοπές, στη Μητρ πολη Θεσσαλονίκης 10.Η α - 4. Ως «ιαµατικοί» αναγράφονται στη µονή Αγίων Αναργ ρων Λακωνίας (1621), βλ. Ξ. Προεστάκη, Ο ηµήτριος Κακαβάς και η ζωγραφική του Ιερο στο καθολικ της µονής της Παναγίας στη Μαλεσίνα. Συµβολή στη µελέτη του έργου των ζωγράφων Κακαβά (Θεοδοσίου, Μαρίνου, ηµητρίου και Θεοδο λου), (αδηµ. διδακτ. διατρ.), Αθήνα-Ιωάννινα 2003, σ. 48, πίν Ως «αρχιατροί» αναφέρονται στον να των Αγίων Αναργ ρων στο Αγιον ρι Κορινθίας (1325/26), βλ. Ν. ρανδάκης Β. Κατσαρ ς, «Βυζαντινά και Μεταβυζαντινά µνη- µεία Αγιονορίου», Ιστορικογεωγραφικά 2 (1988) 245, πίν Bλ. σχετικά Α.. Παπαδάκης, Ορθ δοξη ιστορία και δογµατική, Ιωνία Θεσσαλονίκης 2001, σ Για τους καταλ γους των επισκ πων Σερβίων, βλ. Ν. Π. ελιαλής, Eπισκοπικ Κοζάνης, Κοζάνη 1972, σ. 7 κ.ε. G. Fedalto, Hierarchia Ecclesiastica Orientalis: Series Episcoporum Ecclesiarum Christianarum Orientalium, τ. 1: Patriarchatus Constantinopolitanus, Padova 1988, σ Για τους οικισµο ς που περιλάµβανε η επισκοπή Σερβίων, βλ. Β. Κ. Σπαν ς, «Οι οικισµοί της περιοχής των Σερβίων και τα ον µατα των αφιερωτών τους στην πρ θεση 421 της Μονής της Μεταµορφώσεως των Μετεώρων (1592/93-19ος αι.)», Μακεδονικά 32 ( ) , ιδιαίτερα σσ Απ την εποχή αυτή σώζεται σφραγίδα προκαθηµένου της, η οποία χρονολογείται στα τέλη του 9ου ή στις αρχές του 10ου αι., βλ. V. Laurent, Le corpus des sceaux de l empire byzantine, V: L Église, partie 3, Paris 1972, αρ J. Nesbitt N. Oikonomides, Catalogue of Byzantine Seals at Dumbarton Oaks and in the Fogg Museum of Art, τ. 1, Washington D.C. 1991, σ. 88 αρ Για την υπαγωγή της επισκοπής στη µητρ πολη Θεσσαλονίκης, βλ. J. Darrouzès, Notitiae Episcopatuum Ecclesiae Constantinopolitanae I, Paris 1981, σσ. 278, 299, 316, 358, 371 Ε. Χατζηαντωνίου, Η µητρ πολη Θεσσαλονίκης απ τα µέσα του 8ου αι. έως το Ιεραρχική τάξη Εκκλησιαστική περιφέρεια ιοικητική οργάνωση, (αδηµ. διδακτ. διατρ.), Θεσσαλονίκη 2007, σσ Το πρώτο διάστηµα στο οποίο η επισκοπή δεν υπαγ ταν στη µητρ πολη Θεσσαλονίκης ήταν ταν µε διάταγµά του ο Βασίλειος Β Βουλγαροκτ νος στα την υπήγαγε στη µητρ πολη Αχρίδας, αλλά το διάταγµα παρέ- µεινε ανενεργ, βλ. Γ. Ι. Κονιδάρης, Eκκλησιαστικ στορία τ ς Eλλάδος: π τ ς δρ σεως τ ν Eκκλησι ν α τ ς π το Aποστ λου Πα λου µέχρι σήµερον (49/ ), τ. Β, ν Aθ ναις , σ. 44. Για µικρ διάστηµα επίσης, το 1223 ο ηµήτριος Χωµα-

3 H κτητορική επιγραφή του ναο των Aγ. Aναργ ρων 51 ξηση του τίτλου της σε «Σερβίων και Κοζάνης» έγινε το 1745, οπ τε η έδρα της µεταφέρθηκε στην Κοζάνη, ενώ η προαγωγή της σε µητρ πολη έγινε το ι συνδροµ ς χριστιαν ν: Η αναφορά των ορθοδ ξων χριστιανών ή και των κατοίκων µιας περιοχής στο σ νολ τους ως δωρητών δεν είναι συχν στοιχείο στις κτητορικές επιγραφές ναών 12, που συνήθως αναγράφονται αναλυτικά πολλές φορές τα ον µατα των κτητ ρων ή των δωρητών τους. Το στοιχείο αυτ, αν και σπάνιο, απαντά τον 16ο αι. σε ένα ακ µη µνηµείο της περιοχής, στον Προφήτη Ηλία στο Παλαιογράτσανο Βελβεντο (1549) 13, που επίσης αναγράφεται τι ο να ς κτίσθηκε µε έξοδα και συνδροµή των ορθοδ ξων χριστιανών. Ο εντοπισµ ς δ ο τουλάχιστον µνηµείων µε αυτή την αναφορά στην ίδια περιοχή, και µάλιστα τ σο κοντά χρονικά, ίσως δηλώνει τον παλλαϊκ χαρακτήρα που λάµβανε η ανοικοδ µηση και η ιστ ρηση ναών γ ρω απ τον Αλιάκµονα, και ιδιαίτερα στην επισκοπή Σερβίων, κατά τον 16ο αι. Ανάλογη επιγραφή µέσα στον 16ο αι. βλέπουµε στον Άγιο Γεώργιο Κάτω Λαψίστας Ιωαννίνων (1508), που διαβάζουµε, τι ο να ς κτίσθηκε µε έξοδα πάντων τ ν ε ρισκοµένων ν τ χώρ α τ ς Λαψίστας 14.Τα γράµµατα και Ρ στη λέξη συνδροµ ς, στην αρχή της τέταρτης σειράς είναι δυσδιάκριτα σήµερα, αλλά είναι εµφανή στη φωτογραφία που δηµοσιε ει ο Α. Ξυγγ πουλος (Εικ. 2). Eν τει ΖΙΗ στου ή ίου (Εικ. 3): Σ µφωνα µε τον Α. Ξυγγ πουλο, ο οποίος πρώτος µελέτησε το µνηµείο, οι τοιχογραφίες του ναο χρονολογο νται στα 1510 ή στα Ο Ξυγγ πουλος υπολ γισε τι ο χώρος ανάµεσα στο Ζ και το Η είναι µεγάλος και υποθέτει τι µεταξ των δ ο γραµµάτων παρεµβάλλεται το Ι, οπ τε έχουµε τη χρονολογία 1510 ή πιθαν τερα το Ρ, οπ τε συνάγεται η χρονολογία Βέβαια αναφέρει τι διακρίνονται την ς, αρχιεπίσκοπος Αχρίδος, τοποθέτησε στα Σέρβια δικ του επίσκοπο, ταν οι Φράγκοι εκδίωξαν τον ν µιµο, βλ. Χατζηαντωνίου,.π., σσ , µε την παλαι τερη βιβλιογραφία. 11. ελιαλής,.π., σσ , Τα περισσ τερα παραδείγµατα ανάλογου τ που επιγραφών, που αναφέρεται το σ νολο των χριστιανών µιας περιοχής ως δωρητών ναών, εµφανίζονται απ τα τέλη του 17ου και τον 18ο αι., κυρίως σε µικρο ς βυζαντινο ς ναο ς στη Μακεδονία, οι οποίοι α- νακαινίζονται ή επιζωγραφίζονται κατά τους αιώνες αυτο ς, βλ. Ν. Μουτσ πουλος, Συµβολή στη µορφολογία της ελληνικής γραφής. Λε κωµα βυζαντινών και µεταβυζαντινών επιγραφών, Θεσσαλονίκη 1977, αρ. 269, 344, 379, 388, 437, 438 και Ι.. ηµ πουλος, Τα παρά τον Αλιάκµονα εκκλησιαστικά,κοζάνη 1994, εικ. σ Σχετικά µε τον να, την επιγραφή του και τις φάσεις του διακ σµου του, βλ. Μ. Αχειµάστου-Ποταµιάνου, «Βυζαντινά, Μεσαιωνικ κα Νεώτερα µνηµε α Hπείρου», Α 30 (1975), Β Χρονικά, σσ Ο Ξυγγ πουλος δεν διευκρινίζει γιατί δέχεται τα έτη 1510 και 1600 και χι, πως είναι το σωστ τερο, τα 1509/10 και 1599/1600, βλ. Ξυγγ πουλος,.π., σ

4 52 Iωάννης Π. Xουλιαράς ίχνη αυτο του γράµµατος που µοιάζει µε τα παραπάνω δ ο της αλφαβήτου (Εικ. 2). Αργ τερα, ο Θ. Παπαζώτος τοποθέτησε τον διάκοσµο ανάµεσα στα , δεχ µενος τι πράγµατι ο χώρος ανάµεσα στο Ζ και το Η είναι αρκετά ευρ ς, αλλά θεωρώντας τι το γράµµα αυτ πρέπει να ταυτισθεί µε ένα απ τα Μ, Ν ή Π, χωρίς να αποκλείει και το Ρ, κυρίως µως κρίνοντας τι το φος των τοιχογραφιών δεν συνηγορεί για µια τ σο πρώιµη χρονολ γηση, ώστε να δεχθο µε το έτος Η επιτ πια έρευνα µως και η σ γκριση των υπολειµµάτων του ενδιά- µεσου γράµµατος της χρονολογίας µε τη µορφολογία των υπ λοιπων γραµ- µάτων της επιγραφής οδηγο ν στο συµπέρασµα τι δεν πρ κειται για τα γράµµατα των δεκάδων Κ, Λ, Μ, Ο ή Π, γιατί δεξιά απ τα ίχνη του γράµ- µατος υπάρχει ένα µικρ σηµείο, που διατηρείται το αρχικ χρωµατικ υ- π βαθρο της επιγραφής και κατά συνέπεια θα έπρεπε τουλάχιστον ένα µικρ τµήµα αυτών των γραµµάτων να είναι ορατ στο συγκεκριµένο σηµείο. Για τον ίδιο λ γο µπορο µε να πο µε µε ασφάλεια τι δεν υπάρχει άλλο γράµµα µεταξ του κατεστραµµένου και του Η. Επιπλέον, κατά τα έτη 1579/80 και 1589/90, στα οποία αντιστοιχο ν οι χρονολογίες ΖΠΗ και Ζ H, αναφέρεται ως επίσκοπος Σερβίων ο Ιωάσαφ ( και ) 17. Μπορο µε λοιπ ν να επιβεβαιώσουµε την παρξη του Ι ή του Ρ, πως προτείνει ο Α. Ξυγγ πουλος. Για την αναγραφή εν ς απ τα δ ο αυτά γράµ- µατα συνηγορεί µια λεπτοµέρεια, η οποία ταυτ χρονα αποκλείει και την - παρξη του Ξ: στην ίδια ευθεία µε την κάτω απ ληξη του γράµµατος διακρίνονται πιο πάνω τρεις µικρές κηλίδες µα ρου χρώµατος, πράγµα το οποίο δηλώνει τι µέχρι το µέσον τουλάχιστον της γραφής του το γράµµα αυτ α- κολουθεί ευθεία γραµµή. Με πολ µικρή πιθαν τητα θα µπορο σε το ενδιάµεσο γράµµα να είναι και το Ν, πως το σχεδιάζει ο γραφέας στο τέλος των λέξεων, µε µια µικρή θηλή επάνω δεξιά (Εικ. 1, 2, στο τέλος της δε τερης και τέταρτης σειράς), αλλά πιστε ουµε τι χρησιµοποιεί τον τ πο αυτ µ νο ταν θέλει να αποδώσει µικρογράµµατη γραφή και χι µεγαλογράµ- µατη, πως απαιτεί η αναγραφή µιας χρονολογίας. Αν δεχθο µε το Ν οδηγο µαστε στα έτη 1549/50. Μία ακ µη λεπτοµέρεια µως στηρίζει περισσ τερο την υπ θεση το ενδιάµεσο γράµµα να είναι το Ι. Η απ σταση που χωρίζει το Ζ απ τα υπολείµµατα του γράµµατος αυτο και αυτή που τα χωρίζει απ το Η είναι σχεδ ν ταυτ σηµη, µε συνέπεια αν υπήρχε και η ελάχιστη προεξοχή να µην είχαµε συµµετρία στην απ σταση των γραµµάτων της 16. Θ. Παπαζ τος, «Ο τοιχογραφίες το καθολικο τ ς µον ς τ ς Παναγίας στ ν Aλιάκµονα», Μακεδονικά 21 (1981) 105 σηµ ελιαλής,.π., σσ

5 H κτητορική επιγραφή του ναο των Aγ. Aναργ ρων 53 χρονολογίας, και µάλιστα, αν αναγραφ ταν το Ρ ή το Ν η επάνω απ ληξη των γραµµάτων αυτών, σο µικρή και να ήταν, θα πλησίαζε πολ στο Η. Επιπλέον, σ µφωνα µε έγκριτους ερευνητές η τέχνη του µνηµείου ακολουθεί αυτή του «καστοριανο» εργαστηρίου, το οποίο αναπτ σσεται στο δε τερο µισ του 15ου αι. και επιβιώνει µέχρι και τις αρχές του 16ου στη Μακεδονία και τις γειτονικές περιοχές 18.Η παρατήρηση αυτή βοηθά στην τοποθέτηση του διακ σµου στις αρχές του 16ου αι. και συγκεκριµένα στο έ- τος 1510, χρονολογία που δέχονται τ σο ο Μ. Γαρίδης, σο και ο Μ. Χατζηδάκης 19, οι οποίοι και εντάσσουν τις τοιχογραφίες του ναο στα άµεσα έργα του «καστοριανο» εργαστηρίου. Η ευθεία γραµµή, η οποία υπάρχει επάνω απ το Η εκτείνεται µέχρι και το ενδιάµεσο γράµµα των δεκάδων και χι µέχρι το Ζ. Η ίδια λεπτοµέρεια διακρίνεται και στην επιγραφή του τέµπλου της Επισκοπής στη ρ πολη (1510) (Εικ. 4), µε την οποία παρατηρο νται επίσης παρ µοιοι τ ποι γραµ- µάτων, πως το Α, το, το Ζ, το, το Κ, το Μ και το Ω. Ο δίφθογγος «ου», ο οποίος διακρίνεται στο τέλος, πιθανώς είναι η κατάληξη του µήνα εκτέλεσης των τοιχογραφιών, ενώ πριν απ τον δίφθογγο διακρίνεται είτε τ νος, αλλά είναι πολ πλάγιος σε σχέση µε τους άλλους τ νους της επιγραφής, είτε η επάνω απ ληξη του γράµµατος, αλλά η άκρη έχει ελαφρά κλίση προς τα πάνω σε σχέση µε τη µορφή του ίδιου γράµµατος σε άλλα σηµεία της επιγραφής. Την παρξη του ενισχ ει η παρουσία υ- πολειµµάτων τονισµο πριν απ αυτ. Στη δε τερη περίπτωση θα έχουµε τον µήνα Α γουστο, καθώς λοι οι υπ λοιποι µήνες έχουν κατάληξη στη γενική ίου και µ νο ο Α γουστος στου. 18. Το εργαστήριο της Καστοριάς ακµάζει στον απ ηχο της παλαιολ γειας τέχνης της Μακεδονίας, βλ. ενδεικτικά για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του και την απήχησή του στα κεντρικά Βαλκάνια, A. Ξυγγ πουλος, Σχεδίασµα στορίας τ ς θρησκευτικ ς ζωγραφικ ς µετ τ ν λωσιν, Aθ ναι 1957, σ. 63 κ.ε. Sv. Radojcic, «Une école de peintres de la deuxième moitié du XVe siècle», ZLU (Zbornik za Likovne Umetnosti) 1 (1965) 69 κ.ε. M. Chatzidakis, «Considérations sur la peinture postbyzantine en Grèce», Actes du Premier Congrès International des Études Balkaniques et Sud-Est Européennes (1966), t. II, Sofia 1969, σ. 707 ο ίδιος, Έλληνες ζωγράφοι µετά την Άλωση ( ),τ.1,Αθήνα 1987, σσ (στο εξής: Έλληνες ζωγράφοι) M. Garidis, «Contacts entre la peinture de la Grèce du Nord et des zones centrales balkaniques avec la peinture moldave de la fin du XVe siècle», Actes du XIVe Congrès International des Études Byzantines, Bucarest 6-12 septembre 1971, t. II, Bucarest 1975, σ. 563 κ.ε. ο ίδιος, La peinture murale dans le monde Orthodoxe après la chute de Byzance ( ) et dans les pays sous domination étrangère, Athènes 1989, σσ (στο εξής: La peinture murale) E. N. Georgitsoyanni, Les peintures murales du Vieux Catholicon du monastère de la Transfiguration aux Météores (1483), Αθήνα 1992, σ. 446 κ.ε., µε λη την παλαι τερη βιβλιογραφία. 19. Garidis, La peinture murale,.π., σ. 80 Χατζηδάκης, Έλληνες ζωγράφοι,.π., σ. 78 ο ίδιος, «Μεταβυζαντινή τέχνη ( )», Μακεδονία χρ νια ελληνικής ιστορίας και πολιτισµο (Γεν. εποπτεία Μ. Β. Σακελλαρίου), Αθήνα 1992, σ. 415.

6 54 Iωάννης Π. Xουλιαράς Θα πρέπει θεωρητικά µ νο να δεχθο µε τρεις διαφορετικές χρονολογίες για τη διακ σµηση του ναο. Οι χρονολογίες αυτές, αν υποθέσουµε τι ο διάκοσµος ολοκληρώθηκε τον µήνα Α γουστο, είναι τα έτη 1510, 1550 και Ωστ σο, οι λεπτοµέρειες που εντοπίσαµε, οι οµοι τητες της επιγραφής µε άλλες των αρχών του 16ου αι., πως αυτή στην Επισκοπή ρ πολης (Εικ. 4), καθώς και η τεχνοτροπία των τοιχογραφιών, είναι στοιχεία που πρακτικά µας αποµακρ νουν απ τις δ ο τελευταίες και µας οδηγο ν στην αποδοχή της πρώτης, δηλαδή του έτους 1510 και κατά συνέπεια του γράµµατος Ι. Ο τ πος των γραµµάτων της χρονολογίας, που αναγράφονται πάντα µε κεφαλαία (αποκλείοντας ουσιαστικά το Ν), καθώς και η τήρηση σε γενικές γραµµές συµµετρικών αποστάσεων ανάµεσα στα γράµµατα των επιγραφών (που καθιστά δ σκολη τη χρήση του Ρ), είναι επίσης βασικοί πρακτικοί λ γοι που µας οδηγο ν στην αποδοχή του Ι ως ενδιάµεσου γράµ- µατος µεταξ του Ζ και του Η.Η αναγραφή της παραπάνω χρονολογίας συνεπάγεται και τη µετατ πιση της αρχιερατείας του επισκ που Γεροντίου γ ρω απ το έτος 1510 και χι στα 1600, πως είχε επικρατήσει µέχρι σήµερα 20. ΙΩΑΝΝΗΣ Π. ΧΟΥΛΙΑΡΑΣ 20. ελιαλής,.π., σ. 13 ηµ πουλος,.π., σ. 59.

7 55 SUMMARY I. P. Chouliaras, The Votive Inscription of the Church of Saints Anargyroi in Servia (Kozani). The votive inscription of the church of Saints Anargyroi in Servia, presents damages on the spot where the year of decoration is being mentioned. According to A. Xyggopoulos, who has published the monument, the year of decoration has to be read as ZPH (=1600) or, less possible, as ZIH (=1510). The research on the spot, though, as well as the remnants of the letter between Z and H, lead to the supposition that this letter should be better identified as an I. This possibility brings us to the point of dating the wall decoration back in the year 1510, a date which is in accordance to the air and style of the frescoes. Consequently, then, the time of the prelacy of the bishop of Servia Gerontios, who is being mentioned on the inscription, has to be transposed arround the year mentioned above.

8 56 Iωάννης Π. Xουλιαράς Eικ. 1. Σέρβια Kοζάνης. Nα ς Aγίων Aναργ ρων, κτητορική επιγραφή. Fig. 1. Servia (Kozani). Saints Anargyroi church, the votive inscription. Eικ. 2. Σέρβια Kοζάνης. Nα ς Aγίων Aναργ ρων, κτητορική επιγραφή (φωτογραφία απ τη δηµοσίευση του A. Ξυγγ πουλου). Fig. 2. Servia (Kozani). Saints Anargyroi church, the votive inscription (photograph from the publication of A. Xyggopoulos).

9 H κτητορική επιγραφή του ναο των Aγ. Aναργ ρων 57 Eικ. 3. Σέρβια Kοζάνης. Nα ς Aγίων Aναργ ρων, κτητορική επιγραφή (λεπτοµέρεια). Fig. 3. Servia (Kozani). Saints Anargyroi church, the votive inscription (detail). Eικ. 4. Aλβανία. Nα ς Eπισκοπής ρ πολης, επιγραφή τέµπλου (1510). Fig. 4. Albania. Episkopi s church (Dropolis or Dropull), inscription on the chancel screen (1510).