Samarqand y.

Transcript

1 1 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAHSUS TA LIM VAZIRLIGI ALIShER NAVOIY NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI Tabiiy fanlar fakulteti «Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish» kafedrasi XUSHIYEVA LOBAR ESHMAMATOVNA SAMARQAND SHAHRI ATMOSFERASINI IFLOSLANTIRUVCHI MANBALAR VA ULARNING OLDINI OLISH TADBIRLARI « » - Ekologiya va atrof muhit muhofazasi ta lim yo nalishi bo yicha bakalavr darajasini olish uchun BITIRUV MALAKAVIY ISH Ilmiy rahbar ass.niyazova O.B y. Bitiruv malakaviy ish Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish kafedrasida bajarildi. Kafedraning 2015 yil dagi majlisida muhokama qilindi va himoyaga tavsiya etildi. ( - bayonnoma). Kafedra mudiri: dots.x.t.boymurodov Bitiruv malakaviy ish YaDAK ning 2015 yil dagi majlisida himoya qilindi va ball bilan baholandi ( - bayonnoma). YaDAK raisi: Samarqand y.

2 2 MUNDARIJA Kirish Adabiyotlar sharhi Atmosfera havosining ifloslanish darajasini o rganish tarixi Tadqiqot sharoitlari, obyekti va uslublari Tadqiqot sharoitlari Tadqiqot obyektlari Tadqiqot uslublari Tadqiqot natijalari Samarqand shahri atmosfera havosining gazlar bilan (is gazi-co misolida) ifloslanish darajalarini aniqlash natijalari va ularni oldini olish choratadbirlari Samarqand shahrining yirik sanoat korxonalari atrofidagi ifloslanishi Samarqand shahrida avtotransport vositasida atmosferaning ifloslanish darajasini o rganish va chora-tadbirlarni aniqlash Atmosfera havosining ifloslanish darajasini inson salomatligiga ta siri..44 Xulosalar.. 56 Tavsiyalar Foydalanilgan adabiyotlar

3 3 K I R I SH Mavzuning dolzarbligi. O zbekistonning yirik shaharlar va sanoat markazlarida atmosfera havosining ifloslanishi asosiy muammolardan biri hisoblanadi. Umuman, 1991 yildan boshlab atmosfera havosining ifloslanish darajasining pasayishi kuzatilmoqda. Atmosfera havosini sanoat chiqindilari bilan ifloslanishining kamayishiga qaramay, ba zi shahar va tumanlarda uning sifati ko chma (qo zg aluvchan) manbalar chiqarayotgan ifloslantiruvchi moddalarning ortishi hisobiga yaxshilanmadi. Atmosfera havosining keng masofalarda transchegaraviy ifloslanishi, ozon qatlamining yemirilishi, bug li gazlar chiqarilishi natijasida haroratning global isishi kabi dolzarb ekologik muammolarga katta e tibor qaratilmoqda yildan sanoat, energetik va ko chma manbalardan chiqarilayotgan ifloslantiruvchi moddalarning umumiy hajmi qisqaradi. Samarqand o zining musaffo havosi, zilol suvi, beg ubor tuprog i, noyob o simligi va hayvonot dunyosi bilan yetti iqlimga ma lum va mashhur bo lgan. U xushmanzara, xush havo tabiiy iqlim sharoitida joylashgan go zal maskandir. Shu sababdan bo lsa kerak, ulug allomalar bu tabarruk zamin haqida fahr bilan «Samarqand sayqali ro yi zamin ast» deb baralla aytganlar. Buyuk bobokalonimiz Amir Temur ham behudaga bu go shani o zining, Movarounnahrning eng sevimli poytahti etib tanlamaganlar axir. Ha, olloh nazari tushgan, tabiatning so lim bu gulshani ona-zaminda qaddini rostlaganidan, to shu kungacha boshidan ne-ne voqyealarni o tkazmagan. Qancha shohu-xoqonlar, amiru-beklar, shoiru-allomalar bu saodatbaxsh gulshanda baxtli yashab, ijod etganlar. Samarqandni bir ko ray, uni musaffo havosidan to yib-to yib shimiray, toza suvlaridan bir qultum ichay, haqlarini tavob qilay, ko zimga to tiyo aylay deganlar kam emac.

4 4 Ha, biz Samarqandliklar ana shunday qutlug, muborak zaminda yashayotganimiz bilan faxrlansak arziydi. Ammo, biz Samarqandliklar shahrimizni, uning musaffo havosini, suvlarini, go zal bog larini, ko cha hiyobonlarini toza saqlash chora-tadbirlarini ko rishda panja orasidan qarab kelmoqdamiz. Bizning nazarimizda so nggi paytlarda odamlar orasidan Onatabiatimizga nisbatan mehru-shafqat, fidoiylik, hurmat pasayib borayotgani hamon sezilmoqda. Samarqand shahri havosi kun sayin ifloslanib bormoqda. Xususan avtotransport vositalarining ko pligi, changlarning me yoridan tashqari oshib borishi, ularning inson salomatligiga zararini o ylasak, kishining dili zirqiraydi. Axir bular zamirida odam bolasining, kelgusi avlodlarimizning taqdiri yotibdi. Hullas, tabiatni asrash bir kishining, bir tashkilotning ishi emac. Bu butun xalqning, hammamizning muqaddas burchimizdir. Endi aqlni peshlab, ko zni ochib, Orol fojiasidan natija chiqarib, Zarafshon daryosini, Samarqand shahrining ekologik muvozanatini, tabiatni, uning holatini saqlash chora-tadbirlarini ko rishimiz zarur. Maqsad va vazifalar: Asosiy maqsad Samarqand shahri atmosfera havosining ifloslantiruvchi manbalari va bu borada avtotransportning rolini maxsus o rganish hamda ifloslanishning oldini olish chora-tadbirlarini tahlil qilish. Shunga asosan quyidagi vazifalarni yechish lozim deb topildi: - Samarqand shahrida atmosfera avosining ifloslanish holatini tahlil qilish; - Atmosfera havosining ifloslanish darajasining inson salomatligiga ta sirini o rganish; - Samarqand shahrida harakatlantiruvchi manbalarning atmosfera havosining ifloslanishiga ta sirini aniqlash; - Atmosfera havosini muhofaza qilish qonunlarini tahlil qilish. Ishning yangiligi.samarqand shahrida atmosfera havosining harakatlanuvchi transport vositalari orqali ifloslanish darajasi, ifloslantiruvchi asosiy manbalar, ko chalar atmosferasining tozalik holati, ifloslanishning oldini olish chora-

5 5 tadbirlari o rganildi va bu borada tavsiyalar berildi. Samarqand shahrida atmosferaning ifloslanish indeksi (AII) umuman norma darajasida (mo tadil) deb xulosa qilingan. Nazariy va amaliy ahamiyati.samarqand shahri atmosfera havosining transport vositalari tomonidan ifloslanishini o rganish: - birinchidan butun Zarafshon vodiysi atmosferasining va O zbekiston Respublikasi hududida ushbu muammoni tahlil qilishda hamda xulosalar chiqarishda yordam bersa; - ikkinchidan: shaharning atmosfera havosini muxofaza qilishda ulardan kelgusida amaliy maqsalarda foydalanishga imkon yaratadi. Ishning tuzilishi va hajmi. Malakaviy bitiruv ishi 63 betdan iborat bo lib, kirish, 3 bob, foydalanilgan 64 ta adabiyotlar ro yxati va tavsiyalardan iborat. Malakaviy bitiruv ishi matnida 10 ta rangli rasm, 10 ta jadval keltirilgan.

6 6 1. ADABIYOTLAR SHARXI 1.1. Atmosfera havosining ifloslanish darajasini o rganish tarixi Rossiyada V.I.Vernadskiy (1967) biosferada tirik organizmlar va ularning yashash muhiti bir-biri bilan bog liq, bir biriga ta sir etadi, to liq va dinamik sistemani hosil qiladi deb yozgan. Qadimiy zamonlarda yashil xlorofilli o simliklarning paydo bo lishi, atmosferaning to liq kimyoviy tarkibini o zgartirishga va bu esa, kislorodli atmosferani paydo bo lishiga olib keldi. Yer yuzidagi hayot evolyusiyasining rivojlanishi uchun turtki bo ldi. Shunday qilib, V.I.Vernadskiy birinchi bo lib, biosferaning rivojlanishida asosiy omil, bu insondir deb xulosaga keldi. Insonning ta siri kam bo lgan vaqtda ham, uning ta sirining tezligi tabiat evolyusiyasining tezligidan yuqori deb xulosa chiqardi. Hozirgi vaqtda bu fikr o zining tasdig ini topdi. T.Dj.Chandler (1974) «Bizning atrofimizda havo» nomli monografiyasida atmosferada yuz berayotgan barcha o zgarishlarni har tomonlama tahlil qilib, zavod va fabrikalardan, transportlarning harakati natijasida hosil bo ladigan turli tuman gazlarning miqdorlarini tirik organizmlarga salbiy ta sirini o rganib chiqib, muxtasar xulosalarga kelgan. M.I.Budыko [38] butun Yer yuzida atmosferada yuz berayotgan o zgarishlarni global ekologiya muammolariga kiritgan. S.I.Muravyeva b. [1] havoda zaharli moddalarni kontrol qilish uchun is gazi, karbonat angidrid, metan, azon kabi gazlarga tasnif bergan. Mustaqil Rossiya davlatida Ye.A.Kriksunov, V.V.Pasechnik [35] atmosfera biosferaning tashqi qatlami, uning ifloslanishi mavzusini yoritib, atmosferaning massasi hammasi bo lib Yerning 1 mln massasini tashkil etadi degan. Biroq biosferaning tabiiy jarayonlarida uning roli juda ulkandir. Yer sharining atrofida atmosferaning mavjudligi yer yuzining umumiy issiqlik rejimini belgilaydi, uni zaharli kosmik va ultrobinafsha nurlanishlardan saqlaydi. Atmosferaning hozirgi gaz tarkibi yer sharining uzoq davom etgan tarixiy rivojlanishi natijasidir. U asosan ikki gaz qo shilmasidan: azot (78,09 %) va

7 7 kisloroddan (20,95 %) iborat. Yana unda normada argon (0,93 %), karbonat angidrid gazi (0,03 %) va juda kam miqdorda inert gazlar (neon, geliy, ksenon, kripton), ammiak, metan va boshqalar mavjud. Kislorod va karbonat angidridning yer yuzidagi tirik organizmlarning hayotidagi va o simliklar fotosintez jarayonidagi roli judda katta. Azot (N 2 ) misli yo q biogen element ekanligi, chunki u oqsil va nuklein kislotalar tarkibiga kirishi va atmosfera azot uchun tugamas manba hisoblanishida o z aksini topgan. Atmosferaning 2 asosiy ifloslanish manbasi: tabiiy (vulqonlar, changli bo ronlar, o rmonlar yonishi, o simliklar va hayvonlar qoldiqlaridan gaz chiqishi) va suniy yoki antropogen isitish-energetik komplekslari, zavod va fabrikalar, transportlar va boshqalar kiradi. Xullas, atmosferaning ifloslanishida og ir metallarning qo rg oshin, kadmiy, simob, mis, rux kabilar ishlab chiqirish korxonalari asosiy komponentlaridan biridir. Havoning qo rg oshin bilan ifloslanishi juda dolzarb hisoblanadi. U o simliklar va tirik organizmlarga salbiy ta sir ko rsatadi. O zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishgandan so ng [1991], yaqinlashib kelayotgan ekologik inqirozning oldini olish uchun ko plab choratadbirlar ko rildi. Ushbu masala yuzasidan respublikamiz prezidenti I.Karimovning (1997): «O zbekiston XXI asr bo sag asida, havfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolotlari» kitobida O zbekistondagi ekologik muammolar atroflicha tahlil qilingan. Unda shaharlar atmosferasining ifloslanishi hususida ham fikrlar berilgan va tavsiyalar ko rsatilgan. A.To xtayev, A.Xamidovlarning [43] «Ekologiya asoslari va tabiatni muxofaza qilish», A.To xtayev [45] ning «Ekologiya asoslari» nomli o quv qo llanmalarida O zbekiston shaharlarining ekologik muammolari va xususan atmosfera xususida to xtalib o tilgan. Xususan atmosfera havosining ifloslanishini A.To xtayev [45] atroflicha tadqiq qilgan. U benzin va solyarka yonilg isi bilan harakatlanuvchi transportlardan chiqadigan zaharli gazlarni ushbu jadvalda (1.1) aniq tasvirlangan.

8 8 1.1-Jadval. Benzin va solyarka ishlatiladigan ichki yonar dvigatellarning mo risidan chiqadigan zaharli gazlar (ming litrga/kg) T/r Chiqindi gazlar tarkibi Yoqilg i turi Benzinli Dizel yonilg i 1 Is gazi (CO) 27 7,4 2 Uglevodorodlar 24 16,4 3 Azot oksidi 13,5 26,4 4 Aldegidlar 0,5 1, benz (a)piren 7,2* ,5* Sulfat angidridi 1,1 4,8 7 Organik kislotalar 0,5 3,7 8 Qattiq chiqindilar 1,4 13,2 9 Qo rg oshin birikmalari 0,4 - Avtotransport vositalari bilan atmosfera havosining ifloslanishi dudburonlardan chiqadigan gazlarning tarkibi va miqdoriga, transport harakati tezligiga, mashinalar soniga, ko chalarning katta-kichikligi va tekisligiga, ularning loyihasiga, relyefiga, turar joylarning topografik holatiga, joylarning iqlim sharoitiga hamda meteorologik omillariga bog liq bo ladi. Avtotransportning atmosfera havosini ifloslantiruvchi asosiy omillaridan biri bu is gazi, uglevodorodlar, azot oksidlari, aldegidlar, ketonlar, axromin, qo rg oshin va boshqalar aksariyat hollarda gigiyenik nuqtai-nazaridan zarar keltirishi belgilangan me yordan ortgan holda bo ladi. Avtotronsport vositasida atmosfera havosiga tashlanadigan ba zi zaharli gazlar meterologik sharoitlara fotokimyoviy o zgarishlarga uchraydi. Azot qo sh oksidi parchalanib, azot oksidiga aylanadi, natijada atomar holdagi oksigen hosil bo ladi. Aldegid va ketonlar esa radikallarni paydo qiladi. Ichki yonar dvigatellardan chiqadigan qo rg oshin birikmalari 1 m 3 atmosfera

9 9 havosida 1-2 mg dan 4-6 mg gacha yetadi. Bunda albatta ish rejimiga qarab atmosfera havosining ifloslanish darajasi o zgarib turadi. Manbalarda keltirilishicha, qishloq joylarda 1 m 3 havo tarkibida qo rg oshin miqdori 0,1 dan 0,5 mkg ga teng bo lsa, shaharlarda esa bu ko rsatkich 1mkg dan 5 mkg gacha bo ladi. Ko rinib turibdiki, tajavuzkor va zaharli hisoblangan qo rg oshin va konserogen moddalar orasida qandaydir uzviy bog lanish bo lib, ulardan birining miqdorini oshishi, ikkinchisining ham ortishiga bog liq bo ladi. Uning tabiatda aylanishini quyidagicha ifodalash mumkin. inson havo tuproq o simlik odamlar hayvon X.Tursunovning [42] «Ekologiya asoslari» o quv qo llanmasida ham «Tabiatni muxofaza qilish» qonunlari bilan birgalikda «Atmosferani muxofaza qilish» qonuni tahlil qilingan. V.N.Talskix [41] «Ekosistemы i bezopastnoye razvitiye (konspekt-leksiya)» O zbekistonning umumta lim maktablarining yuqori sinflari uchun ekologiya kitobining atmosfera havosining ifloslanishi natijasida turli gazlar misolida iqlimning o zgarishini o rgangan (CO 2, CO, SO 2, CH 4, NO 2, N 2 O 3, N 2 O). Bularning asosiy manbai qazilma yoqilg ilarning yonishi, o rmonlarning yondirilishi va sanoat korxonalaridan chiqayotgan moddalardir deb xulosaga kelgan. Atmosfera havosi tarkibining o zgarishi bu azon qatlamining yemirilishidir va asosiy gunohkorlari xlor-ftor uglevodorodlar (freonlar) CFC 13 va CFC 12 xolodilniklar ishlab chiqarish zavodlaridir. O.Qudratov [29] monografiyasida atmosfra tushunchasiga izoh, atmosfera havosini muxofaza qilish, atmosferaga chiqarilayotgan zaharli chiqindilarni

10 10 kamaytirish bo yicha chora-tadbirlar, havoni chang va zaharli moddalardan tozalash, chang tozalatgichlar va filtrlarning asosiy turlarini, ularni qo llash, takomillashtirish va hatto atmosferaga ko chma manbaalardan ajralib chiqadigan ifloslantiruvchi moddalar uchun-to lov hajmini aniqlash bo yicha tavsiyalar berilgan. Tajribali huquqshunos T.Mirzayev [31] «O zbekistonda ekologiya muammolari va prokurorlik nazorati» monografiyasini o ta dolzarb muammoga ona tabiatni asrash muammosiga bag ishlagan. Ushbu kitobda havoni ifloslanishidan muxofaza qilish borasida qonunchilik ijrosi to g risidagi prokurorlik nazorati hamda me yorlari va uni takomillashtirishning dolzarb yo nalishlarini tahlil qilgan va bu borada muxtasar xulosalar chiqargan. Ma lumki, uzoq umr ko rishning asosiy omili sof havodir. Bu muammo bizning mustaqil yurtimizda qanday hal qilinmoqda? J.Xolmo minov [30] «Ekologiya va huquq» kitobida xuddi ana shu mavzu keng yoritilgan. Unda hozirgi vaqtda mintaqada atrof muhitga, atmosferaga va ahli salomatligiga salbiy ta sir etadigan bir qancha ekologik xavf xatar o choqlari mavjudligi (masalan O zbekistonning Surxandaryo viloyatining shimoliy tumanlaridagi ekologik vaziyatning keskin yomonlashuvi, uning asosiy sababi Tojikistonning Tursunzoda shahridagi allyuminiy zavodining tahsiri) tahlil qilingan. Xullas, ushbu kitob ekologik muammolarni hal qilishning huquqiy muammolari masalasiga bag ishlangan bo lib, mustaqil davlatlarning yangi qabul qilingan ekologik qonunlari va shu jumladan «Atmosfera havosini muxofaza qilish» qonuni (1996 yil 27 dekabr) asosida savol-javob tarzida barcha qonunlarning mohiyati atroflicha tushuntirilib berilgan. Atmosfera havosini muhofaza qilishning ahamiyatini to liq tahlil qilib, ushbu qonunning maqsadi, vazifasi, atmosfera havosini muxofaza qilish sohasida davlat boshqaruvi, standartlar haqidagi ma lumotlar, atmosfera havosidan foydalanishni cheklash,

11 11 to xtatib qo yish va tugatish tartibi, korxona, muassasa, tashkilotlar oldiga qo yiladigan vazifalar haqida ham o z fikrini bildirgan. G.Yu.Valukonis, Sh.O.Murodovlarning (2001) «Osnovы ekologii» Tom I va «Obщaya ekologiya» kitobi nobiologik yo nalishdagi fakultet talabalariga mo ljallangan bo lib, unda atmosfera havosining ekologik jihatlari va uning evolyusiyasi yoritilgan. Atmosferaning sferik vertikal zonalari: troposfera, stratosfera, mezofera, termosfera va ekzosfera tahlil qilingan. Atmosferaning massasi 5,15*10 15 dan 5,9*10 15 tonna yoki yer massasining 0,0001% ni tashkil etishi to g risida ma lumotlar keltirilgan. Yer yuzasining har bir kvadrat santimetrida 1033 g atmosfera to g ri kelar ekan. Shunday qilib, atmosferaning asosiy komponentlari azot, kislorod, organik va korbonat angidridi kislotasi, ular quruq havoning 99,99% ni tashkil qiladi. T.Tilavov [23,24] «Baxri muhit fojiasi» va «Ekologiyaning dolzarb muammolari» nomli kitoblarida sayyoramiz, respublikamiz hududlari va viloyatlarida (masalan Qashqadaryoda) sodir bo lgan ekologik falokatlar, ularning sabab va oqibatlari atroflicha dalillar bilan asoslangan. Sodir bo lagan ekologik muammolarni bartaraf qilish xususida batafsil va keng hamda atroflicha fikr yuritilgan. Bu borada xususan atmosfera havosi va uning ifloslanishi, uning tirik organizmlarga ta siri keng o rganilgan. Sh.A.Shirinboyev, M.G.Safin [26] Atrof muhitni muxofaza qilish» monografiyasida atmosfera havosini muxofaza qilish muammolari, uni ifloslantiruvchi manbaalari, uning o simliklar, hayvonlar va odam organizmiga ta siri, ifloslanish oqibatlari va muxofaza qilish chora tadbirlari atroflicha tahlil qilingan. Agar biz, Respublikamizda mustaqillikning ikkinchi besh yilligi davrida atmosfera xavosini ifloslantiruvchi moddalarning chiqarib tashlash ko payishiga nazar tashlasak, unda aholi sonining asta-sekin bo lsa-da oshib borishi bilan ifloslantiruvchi moddalarning ko lamini oshib borishi tendensiyasi mavjudligida namoyon bo ladi (1.2-jadval).

12 Jadval O bekiston Respublikasida yillarda atmosfera havosini ifloslantiruvchi moddalarning chiqarib tashlash ko lami T/r Yillar Tashlanayotgan Chiqindilar Aholi soni (ming ifloslantiruvchi moddalar ko lami (kg/bir nafar hisobida) (ming tonna hisobida) odam hisobiga) ,2 2173,7 94, ,5 2344,1 99, ,9 2120,5 88, ,8 2220,9 90, ,4 2267,5 92,0 1.3-Jadval Atmosfera havosining ifloslanishining me yor konsentratsiya chegarasi Atmosfera havosini zaharli moddalar bilan Ifloslantiruvchi ifloslanishining me yoriy chegarasi (mg/m 3 ) T/r moddalar Bir Bir kechakunduz Oylik Yillik martalik 1 Chang 0,5 0,35 0,2 0,15 2 Korbonat angidrid 5,0 4,0 3,5 3,0 3 Oltingugurt (IV) oksidi 0,5 0,2 0,1 0,05 4 Azot (II) oksidi 0,085 0,06 0,05 0,04 5 Azot (IV) oksidi 0,6 0,25 0,12 0,06 6 Fenol 0,01 0,007 0,005 0,003 7 Vodorod ftorid 0,02 0,011 0,008 0,005

13 13 Ular atmosfera havosini muxofaza qilishning chora-tadbirlarini ishlab chiqarishda unga moddiy, ma naviy, siyosi, intelektual, uslubiy manbalarni safarbar qilish lozim va bu borada respublikamiz aholisini atmosfera havosi ifloslanishi bilan bog liq bo lagan ko lamda sog liqni muxofaza qilish borasida ko pgina ishlar qilinganligini ta kidlaganlar. Jumladan Respublika sog liqni saqlash Vazirligi tomonidan atmosfera havosini ifloslantirilishining eng yuqori konsentrasiyasi belgilab qo yilganligi ko rsatilgan (1.3-jadval). Xullas atmosfera havosi tozaligini ta minlashda quyidagi talablarga rioya qilish shartligi aytilgan: 1. Atmosfera havosini ekologik - huquqiy muxofaza qilish maqsadida ushbu muammolarning huquqiy tartibi bilan bog liq ilmiy ishlarni rivojlantiruvchi qonunchilik tizimini kuchaytirish; 2. Transport vositalarining atmosferani ifloslantirish bilan bog liq nazoratni qattiq kuchaytirish; 3. Fuqarolar o rtasida ekologik qonunlarni kengroq targ ib qilish; 4. Barcha tashkilotlar, korxonalar va muassasalar faoliyatida ekologik ekspertiza o tkazish tartibi va talabini kuchaytirish lozim yilda ilk bor o zbekiston Respublikasining Oliy va o rta maxsus ta lim vazirligi tomonidan oliy o quv yurtlari uchun tavsiya etilgan A.Ergashevning «Umumiy ekologiya» darsligi bosmadan chiqdi. Unda ekologiya fanining tarixi, vazifalari, iqlim omillari va uning tirik organizmlarga turli-tuman ta sir etishi, o simlik va hayvonlarning hayotiy shakllari, inson ekologiyasiga, zamonaviy ekologik muammolar va ularning yechimiga oid chora-tadbirlar nazariy asoslangan va yetarli ma lumotlar orqali talabalarga tushunarli qilib bayon etilgan. R.Egamberdiyev, R.Eshchanovlarning [26] O zbekiston Respublikasi Oliy va o rta maxsus ta lim vazirligi tomonidan universitetlar va pedagogik oliy o quv yurtlarining talabalari uchun darslik sifatida tavsiya etilgan kitobida sayyoramizning havo qobig iga, uni ifloslantiruvchi manbalar, uning

14 14 ifloslanishining sayyoramiz iqlimiga, tuprog iga, suvi, o simlik va hayvonot dunyosiga ta siri atroflicha tahlil qilingan. N.A.Xolmurodov [30] «Atrof-muhit muxofazasi» umumta lim maktablari, lisey va kollejlarning o quvchilariga va ekologiya fanidan dars beruvchi o qituvchilarga mo ljallangan uslubiy qo llanmada avtotransportning atrof-muhitga atmosfera havosiga ta siri Navoiy viloyati shaharlarida atroflicha o rganilgan va bu borada turli xil tavsiyalar berilgan yil bosmadan chiqqan «Nasionalnыy doklad o sostoyanii okrujayuщyey prirodnoy sredы i ispolzovaniye prirodnыx resursov v Respublike Uzbekistan» kitobida atmosfera havosining xolati va muxofaza qilish qismida uning sifatini o zgartirish berilgan. Unda, respublikaning katta shaharlari va sanoat markazlarida atmosfera havosining ifloslanishi tabiatni muxofaza qilish muammosi orasida eng muhim o rin tutganligi ta kidlangan. Jami bo lib mustaqillik yillardan boshlab atmosfera havosining ifloslanishi pasayganligi ko rsatilgan. Buning asosiy sababi ishlab chiqarish mahsulotlarining kamayishidir. Ammo atmosfera havosining sanoat chiqindilari bilan ifloslanish holati kamaygan bo lsa ham ayrim shaharlarda va regionlarda uning sifat ko rsatkichi o zgarmadi. Buning asosiy sababi harakatlanuvchi manbalardan chiquvchi konserogen moddalar deb xulosa qilingan. Samarqand shahri bo yicha bu muammoni ko p olimlar va tadqiqotchilar o rgangan [2,3, 14, 51,47,52,57,63, 55,58,50,59,60,61, 62,54,53,32]. Quyida ushbu adabiyotlarda keltirilgan atmosfera havosining ifloslanishi xususida ma lumotlar tahlil qilingan. T.K.Xamraqulov (1975, 1982), T.K.Xamraqulov va boshqalar (1979), is gazi va korbonat angidridining atmosferada taqsimlanishini uchar laboratoriya orqali tadqiq qilgan va havo muhitini xozirgi zamon avtomatik elektrokimyoviy usullar bilan o rganib, bu borada ko plab xulosalar yozgan. Professor Q.Xaydarov va hammualliflari T.Bobonorov, Sh.Jahongirovlar bilan hamkorlikda chiqqan kitobida (1996) «Tabiat va inson ekologiyasi» hamda

15 15 «Samarqand tabiati»da shahrimizning atmosfera havosini muxofaza qilish bo limida chang xususida shunday yozilgan: «Chang-to rt xavfdan iborat. Bu so z nafaqat insoniyatning, balki o simligu, hayvonot dunyosining ham ashaddiy dushmanidir. Chang deganimizda ko z oldimizga shamol natijasida osmonga ko tariladigan quyuq tutunlar, fabrika-zavodlardan va ayrim korxonalardan chiqadigan iflos tutunlar ham changning bir ko rinishidir. Chang tarkibida inson sog lig i uchun o ta zararli va zaharli bo lgan turli xil moddalar-karbonat angidridi, oltingugurt, azot oksidi, xlor birikmalari, ammiak, ftor, fenol aralashmalari va boshqa hali biz bilmagan, fanimiz uchun noaniq bo lgan bir qancha zaharli qotillar borki, bular inson salomatligining o ta havfli, ko zga ko rinmas darajalari ekanligidan ko pchiligimiz hamon bexabarmiz» deb yozilgan. Ha, haqiqatdan ham shahrimizning atmosfera havosini ifloslanishida ko plab avtomashinalarning hamda korxona va zavodlarning ulushi kattadir. Masalan, faqat 1993 yilda Samarqand shahrida 68 sanoat korxonalari, 47 ta avtotransport korxonalari muntazam nazorat ostida bo lgan. Ushbu korxona va muassasalardan 1993 yilda atmosfera havosiga zararli chiqindilar miqdori sanoat korxonalari bo yicha 9532 tonna (yil davomida), avtotransport korxonalari bo yicha tonna ekanligi aniqlangan yildan boshlab Samarqand viloyatida avtomobillarni ekologik nazoratdan o tkazish uchun ekologiya bo limi ochilgan va Samarqand-Toshkent yo lida Bulung ur tumani hududida diagnostik bo limi ochilgan. U Samarqandga kirib kelayotgan har bir avtotransportni nazoratdan o tkazib tozaligini normadaligini (norma 1,5-2 mgr) aniqlab so ng shaharga kiritgan. Bunday punktlar shahar chegaralarida ham ishlab turibdi. Hozirgi davrda bizning kuzatishimizcha Dahbed va Aeroport beton yo lagi oldida va shahar ichida, universitet hiyobonida ham goh-gohida shunday kuzatishlar olib boriladi. Biroq bizning fikrimizcha kuzatish muntazam ravishda bo lishi kerak, shundagina u o z samarasini beradi. Shu yerda shuni aytish kerakki, hozirgi davrda Viloyat tabiatni muxofaza qilish qo mitasida atmosfera havosini muxofaza qilish bo limining 1993 yildan

16 16 buyon tajribali mutaxassis To raxon Jo raxonovich Hoshimov boshqarib kelmoqda va bu ish o z samarasini bermoqda. A.Raxmatullayev (1997) va A.Raxmatullayev, X.Xusainov, M.Raxmatullayeva (1998) «Samarqand shahri havosining ekologik holati» va «Samarqand shahridagi ekologik vaziyat» maqolalarida atmosfera havosining ifloslanish holatini tahlil qilganla. Ularning fikricha shahar havosini ifloslanishida birinchi o rinda avtomobillar turgan va havodagi iflos gazlarning 70%-80%ga yaqini avtomobillar bilan bog liq ekan. Shahar avtoinspeksiyasining ma lumotlariga ko ra, faqat 1997 yilda shaharda 75 mingdan ortiq shaxsiy avtomobillar mavjud bo lgan, agar ularga davlat tasarrufidagi avtomobillar qo shilsa, ularning soni dan oshib ketar ekan. O sha davrda shaharda havo tarkibini kuzatish uchun to rtta post bo lgan va havodan ikki marta namuna olingan hamda gidrometerologiya laboratoriyasida tahlil qilingan yilgi ma lumotlarga asosan is gazining shahar havosidagi miqdori ruhsat etilgan me yordan (REM) 1,5-2,0 marta, ko chalar atroflarida esa 3,0-3,5 marta ko p bo lgan. Bundan tashqari azot oksidi 1,5-1,8, formaldegid 1,6-2,0 marta oshganligi kuzatilgan. Ushbu ifloslanishning oldini olish uchun, o zlarining quyidagi takliflarni kiritishgan: - Mashinalarni gaz bilan yurishga o tkazish; - Yashil maydonlarni ko paytirish, serqatnov ko chalardan «yukni» yengillashtirish, bir-biri bilan kesishmaydigan yo llar qurish va hokozolar. T.D.Djumaboyev (1996) Samarqand viloyati shaharlari va ularning atrof muhitga ta sirini tahlil qilib, ular orasida Samarqand shahridagi avtotransportning atmosfera havosining ifloslanishiga ta siri ulkan ekanligi tavsiflanadi. Avtomobillarning tashqi muhitga chiqaradigan chiqindilarining miqdorini kamaytirish uchun ularni tabiiy gaz bilan ishlashga o tkazish va boshqa ifloslantiruvchi avtoxo jaliklarni shahar tashqarisiga chiqarishni taklif etadi. T.Jumaboyev (1997,1998) «Samarqand shahri havosining ifloslanishi va uni muxofaza qilish muammolari» va «Zarafshon havzasi shaharlarining funksional

17 17 xususiyatlari va ularning ekologik muammolari» maqolalarida avtomobillar ta siri ostida shahar atmosferasining turli xil gazlar va shu jumladan is gazi, oltingugurt (IV) oksidi va azot (II) oksidining ko p miqdori bilan ifloslanishi xususida ma lumotlar bergan. Shahar havosidagi oltingugurt (IV) oksidi va azot (II) oksidining ko pligi yoz oylariga to g ri kelgan, buning sababi ushbu oylarda havoning issiq, quruq va shamolsiz bo lganligi deb xulosa qilingan. Ushbu gazlar miqdori yoz oylarida ertalab kechga nisbatan kamligi kuzatilgan, buning sababi ertalab esgan shamoldir degan xulosaga kelishgan. Agar shamol tezligi 2,5 m/sek ga teng bo lsa, uning har xil gazlar bilan ifloslanishi darajasi ikki marotaba kamayar ekan. E.X.Isakov, O.X.Quvondiqov (1998) atmosferaning ifloslanishi xususida so z yuritib, Yer yuzida iflolanish insoniyatni tashvishga solmoqda va buni 2 misol bilan tushuntirishga harakat qilingan. Birinchisi kislotali yomg irlarning korbonat angidridning (CO 2 ), is gazining (CO), qo rg oshin va boshqalarning hamda kosmosga uchirilgan turli-tuman sun iy yo ldoshlarning uchirilishi natijasida chiqqan gazlar. Bunga biz ushbu qo shimchani lozim topdik. O zbekiston Respublikasi shimoliy chegaralarida Qozog istonning janubiy-g arbiy hududidagi «Boyqonur» kosmodromidan ko p yillar mobaynida uchiriladigan ko plab raketalarni misol keltirish mumkin. Ushbu raketalar havoga ko tarilishi natijasida va havoning keskin buzilishi kuzatilmoqda. A.M.Nasimov va boshqalar (1998) gazlar orasida uglerod oksidining miqdorini aniqlash xususida yozib, bu muammoni oxirgi vaqtlar atmosfera havosining sifati o ta yomonlashuvi natijasi deb, uning doimo kuzatish uchun turli xil sensorlardan foydalanish lozimligi ta kidlangan. Buning uchun o zlari tomonidan yaratilgan sensorning texnik ma lumotlarini keltirishgan. E.Abdurahmonov (2004 a.b.), E.Abdurahmonov, T.Xoshimov (1998, 2005), E.Abduramonov, Sh.Saxibov, A.Nasimov va boshqalar (2002) gazlarni o chash bo yicha o zlari yaratgan gazanalizatorlari va ulardan ruda qazish va shaxtalarda induvidial foydalanish bo yicha tavsiyalar berishgan. Ushbu gaz analizatorlar is

18 18 gazi, korbonat angidrid va shunga o xshash gazlarni ulchash uchun yaratilgan bo lib, ko p korxonalarda va avtotransport yo laklarida tajribadan o tkazilgan hamda ishlab chiqarishga tavsiya qilingan. Hozirgi davrda shahar atmosfera havosini tozalashda o z xissasini qo shib kelmoqda. Ma lumki atmosfera havosi tarkibini nazorat qilish va unga tashlanadigan zararli birikmalar miqdorini kamaytirish ekologiya va atrof muhit muxofazasi sohasidagi dolzarb muammolardan biri hisoblanadi. Muammoni hal etish tegishli texnik va meteorologik ko rsatgichlarga ega bo lgan analizatorlardan foydalanish bilan chambarchas bog liq. Hozirgi kunda respublikamizda gaz analizi uchun asboblar ishlab chiqaradigan korxonalar sanoqli va bu asboblarni o zga mamlakatlardan keltirish qo shimcha mablag talab etadi. Ushbuni inobatga olib SamDUda, Samarqand viloyat ekologiya va tabiatni muxofaza qilish qo mitasi hamda «Nodir LTD» asbobsozlik konstruktorlik byurosi bilan hamkorlikda atmosfera havosi va texnologik gazlar tarkibidan zaharli va portlovchi birikmalarni aniqlovchi termokatalitik analizatorlar yaratilib, ilmiy tadqiqotlar olib borilmoqda. Bu sensorlarning afzalligi shundan iboratki, ular juda kichik o lchamga ega bo lib (o lchamlari 5x8 mm va massasi 0,5 gr), haroratning (-30 0 S dan S gacha) keng qalinlikda turli gazlarning miqdorini mikro va makro konsentrasiyalarini, ularning aralashmalari tarkibidan 3-8 sekundda aniqlashga imkon beradi. Shunday qilib, ushbu kichik o lchamli termokatalitik analizatorlar xalq xo jaligining turli sohalarida ishlatilmoqda va tashqi muhitni muxofaza qilishda o z hissasini qo shib kelmoqda. Samarqand Davlat universiteti ximik olimlari Z.N.Normurodov (2004), E.L.Lutfullayev, Z.N.Normurodov, A.T.Berdiyevlar (2004) atmosferaning monitoringi va atmosfera havosining ifloslanishi maqolalarida atmosferaning ifloslanishi bo yicha ruxsat etilgan me yorni (REM-PDK) aniqlash uslublarini tegishli formulalar bilan ifodalashgan holda atmosferani ifloslantiruvchi moddalarni birlamchi, ya ni to g ridan-to g ri atmosferaga chiquvchi va ikkilamchi, ularning boshqa holatga o tishining natijasidir deb xulosa chiqarishgan.

19 19 Z.Izzatullayev, M.Odilova (2001), Z.Izzatullayev, M.Majidova (2005) Samarqand shahrida atmosfera havosining ifloslanishini tahlil qilishib, bu muammo shaharda eng jiddiy masalalardan biridir deb yozishadi. Samarqand shahrida dan ortiq faqat shaxsiy mashinalar mavjud, shahar ko chalaridagi atmosferadagi ifloslanish me yoridan 2-3 marta ko pligi aniqlangan. 2.Tadqiqot sharoitlari, obyekti va uslublari 2.1. Tadqiqot sharoitlari Samarqand bunyod etilgan vaqtdan to hozirgi kunimizga qadar murakkab tarixiy yo lni bosib o tdi: u meloddan avvalgi VII-VI asrlarda Afrosiyob xarobalari o rnida mudofaa devori bilan o ralgan qadimiy qishloq edi. Meloddan avvalgi IV asrda Maroqand, melodiy eraning V-VII asrlarida Afrosiyob, melodiy eraning XIII asrigacha Samarqand Simizkent va XIV-XV asrlarda Movarounnahrning poytahti Simizkent Samarqand deb ataldi. XVI asrning oxiridan to XIX asrning o rtalarigacha Samarqand Buxoro amirligi, 1868 yildan 1917 yilgacha chor

20 20 mustamlakachilari tarkibida bo ldi va nihoyat Samarqand mustaqil O zbekiston shahridir (Samarqand tarixi, 1971). Samarqand hayotidagi har bir tarixiy davr o z xususiyatlariga ega bo lib, zamon ruhini o zida aks ettiradi. Jahondagi barcha shaharlar singari Samarqand ham insoniyat jamiyatini tarixiy taraqqiyotining obyektib qonunlari (hunarmandchilik va savdo-sotiqning rivojlanishi, hokimiyatning markazlashuvi hamda yirik davlatning vujudga kelishi) asosida tashkil topdi va rivojlandi. Samarqand tarixini beshta asosiy davrga bo lib ko rsatish mumkin: - birinchi davr urug qabilachilik tuzumi va quldorlik ijtimoiy munosabatlari shakllana boshlagan, yirik aholi punkti sifatida shaharning vujudga kelish davri bo lib, meloddan oldingi VIII-VII asrga to g ri keladi; - ikkinchi davr meloddan oldingi VI-IV asrlardagi quldorlik davri hamda feodal munosabatlarning vujudga kelish va rivojlanish davridan to XIII asrgacha bo lgan vaqtni o z ichiga oladi (Bartold, 1966; Vyatkin, 1962; Shishkin, 1966) yillarda Afrosiyobda olib borilgan arxeologik qazish ishari shuni ko rsatdiki, bu davr mobaynida shahar territoriyasi hozirgi «Eski shahar» hisobiga kengayadi, ammo shaharning asosiy qismi avvalgidek Afrosiyob hududi bo lib qolaveradi. Chingizhonning istilochilik yurishlari natijasida 1220 yilda shahar yer bilan yakson qilib yuborildi va so ngra shahar Afrosiyob chegaralaridan tashqarida bo lgan yangi joyda, hozirgi «Eski shahar» maydonida vujudga keldi. - Samarqand hayotining yangi, uchinchi davri vujudga kelishi XIV asrning oxirlariga to g ri kelib, bu davrda u Temuriylar davlatining noyob shahriga aylandi (Aleskerov, 1970; Aleskerov, Normurodov, 1982). - Shahar hayotidagi to rtinchi davr O rta Osiyoning Rossiya tomonidan bosib olinishi (1861 yida), bu davrda o rta asrga oid ko hna shahar bilan bir qatorda uning Yevropa tipidagi yangi qismi 1871 yildan e tiboran qurila boshladi.

21 21 Bunga hozirgi A.Navoiy, Amir Temur, Bobir, Mustaqillik kabi ko chalar o rtasidagi hududlar kiradi. Mustaqillik tufayli O rta Osiyoda iqtisod va madaniyatni boshlab bergan shaharlardan biri bo lgan Samarqand tarixida ham yangi era boshlandi. Hozirgi kunda bu shahar ko rkam bo lib, o z chiroyini ochib bormoqda. Shaharda yuzlab ko p qavatli imoratlar qad ko tarmoqda, ko rkam aeroport, avtovokzal va temir yo l vokzali, Sarteppa, mikrorayon, So g diyona kabi mikrorayonlar qurildi. Kundan-kunga uning maydoni (65 km 2 ) kengayib bormoqda. Shaharda o nlab zavod va fabrikalar, katta-katta korxonalar, savdo markazlari ishlab turibdi. Samarqand shahri nafaqat ishchi va xizmatchilar shahri, balki ilm va madaniyat markazidir. Bu yerda qadimda (14-15 asr) Ulug bek madrasasi va Rasadxonasi faoliyat ko rsatgan. Unda o zbek xalqining buyuk farzandi Mirzo Ulug bek astranomiya maktabigi asos solgan, bu maktabdan Ђiyosiddin Jamshid Koshiy, Qozizoda Rumiy, Ali Qushchi kabi mashhur olimlar yetishib chiqqan. Keyinchalik (15 asr) bu shaharda ulug mutaffakkir shoirlar Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiylar o qigan va ta lim bergan. Ayni zamonda Samarqand shahrida oliy o quv yurtlari va ilmiy muassasalar, shu jumladan A.Navoiy nomidagi Samarqand davlat universiteti, Samarqand qishloq xo jaligi instituti, Samarqand Iqtisodiyot va servis instituti, Samrqand davlat chet tillar instituti, Samarqand davlat memorchilik va qurilish instituti, viloyat o qituvchilarning malaka oshirish instituti, ilmiy-tekshirish muasasalari Samarqand Qorako lchilik va sahrolar instituti, O zbekiston veterinariya, Tibbiyot va parazitologiya, Arxeologiya kabi institutlar hamda O zbekiston Fanlar Akademiyasining Samarqand bo limi faoliyat ko rsatmoqda. Oliy o quv yurtlarining karvonboshchisi Samarqand davlat universitetida hozirgi kunda 9 ta fakultet faoliyat ko rsatmoqda. Unda 7 mingga yaqin talabalar ta lim olmoqdalar. Ularga 100 dan ortiq fan doktorlari professorlar, 400 dan ortiq fan nomzodlari dosent va o qituvchilar ta lim bermoqda.

22 22 Samarqand shahrida o nlab kollejlar liseylar va o rta umum ta lim maktablari mavjud. Shunday qilib, hozirgi kunda shahardagi barcha oliy o quv yurtlari, kollej, lisey va boshqalarda 80 mingdan ortiq talabalar ta lim olmoqdalar. Xullas, Samarqand shahri O zbekistonning eng yirik shaharlaridan biri bo libgina qolmay, u respublikamizda yirik sanoat va ishlab chiqarish hamda katta ilmiy markazi, olimlar va ziyolilar markazi hamdir. Samarqand oliy maktablari va ilmiy tekshirish institutlarida bajariladigan muhim aktual muammolar nafaqat viloyatimizda, balki butun respublikamiz, Markaziy Osiyo hududi, qolaversa jahon fanining rivojlanishiga o z hissasini qo shib kelmoqda deb xulosa qilsak mubolag a bo lmas. Biz Samarqand yoshlari ilm cho qqilarini egallash bilan birgalikda Ona shahrimizni asrashimiz lozim va uning uchun hududimizda musaffo havo, toza suv, toza yer uchun kurashmog imiz kerak. Samarqand shahrining geografik o rni Samarqand vohasi Zarfshon daryosining chap qirg og ida joylashgan. Ushbu daryo O rta Osiyoning katta suv arteriyalaridan biri hisoblanib, Zarafshon va Turkiston tog lari tutashgan joydagi Matchoh muzligidan boshlanadi. Zarafshon daryosi sohilidagi eng katta daryolardan, uning irmoqlari: Yag nob, Pasruddaryo va Mog iyon daryolarining qo shilishidan hosil bo lgan Fandaryo hisoblanadi. Zarafshon Panjakent shahrining sharqidagi tog lar bilan ikki tomondan qisilgan dara orasidan chiqib, keng vodiy bo ylab oqadi va Samarqand yaqinida ikki mustaqil daryoga bo linadi. Oqdaryo va Qoradaryo, ular orasia 100 km.ga cho zilgan Miyonqala oroli hosil bo ladi. Bu yerda Zarafshon keng qayirli va ko p turli to qay o simliklari orasidan oqib o tadi. O simliklar turlari daraxt va butalar, o t-o simliklardan iborat daryolar bo yida yosh terassalarda o zlashtirilmagan landshaft mavjud. Bunday landshaft, so g oriladigan tekis yerlar uchun ham hosdir. Zarafshon janubida, uning o rta oqimida sharqdan g arbga qarab Zarafshon tizma tog i yotadi.

23 23 Samarqand viloyati hududida tog larning balandligi ko p katta emac-doimiy qorlar chizig idan pastda Urgut yaqinida u katta balandlikka ega bo lib dengiz sathidan 2800 m balandlikdadir. U tog lar Kattaqo rg on shahrining janubida tepalik sahrolar bilan qo shilib ketadi. Samarqand yaqinida, janubda va janubiy sharqda Zarafshon tizma tog ining tarmoqlaridan Chaqalikalon, Qora-Tepa, Ohalik va Mironqullarning eng baland joylari ( m) mavjud, ayrim cho qqilari 2000 m ga yetadi. Ushbu tog tizmasining shimoliy qismidan bir necha soylar oqib tushadi, ammo ularning suvi sug orishga ketadi va ular daryoning asosiy irmog iga yetib kelmaydi. Uning bunday katta irmoqlariga Omonqo ton, Ohalik, Urgut, Mironqullar mansub (Alibekov, Nishonov, 1983). Zarafshon tizma tog ining shimolida Samarqand viloyati hududiga Turkiston tog tizmasi kiradi, uning g arbiy tarmog i km Samarqanddan sharqda asta-sekin tog oldilariga tirmashadi. Shimoldan past kichik tog lar Ђo bduntog (1672 m) Qoratog (200 m) bilan chegaralangan. Zarafshon vodiysi Samarqand meridianida tog oldi xarakteriga ega bo lib, janubi-g arbdan shimoli-sharqqa tomon tekis vodiyga o tadi (Petrov, 1982). Samarqand shahri Zarafshon daryosining vodiysida joylashgan bo lib, daryoning o rta oqimining chap qirg og idan o rin olgan tekislik, u janubisharqdan shimoli-g arbga tomon engashib boradi va ko plab kanallar, ariqlar Darg om, Obi Rahmat, Chashma, Siyob va boshqalar bilan o yilgan. Shahar ichida janubi-sharqda 743 m shimoli-g arbda va shimolda m baland joylar mavjud. Shaharning maydoni 60 kv.km.dan ortiq. Undan gektari shahar istirohat bog lari, bog lar, hiyobonlar, 500 gektardan ortig i bog u-uzumzorlar, ko chalar atrofida, bog larda, hiyobonlarda 2 mln.dan ortiq daraxtlar o sadi (Xaydarov, Bobonorov, Jahongirov, 1996). Shaharda 100dan ortiq buta daraxtlari va daraxtlar o sadi. Manzarali daraxtlardan chinor, oq terak, oq akasiya, tol, sosna, archa, tutlar o sadi. Bog larda

24 24 mevali daraxtlardan olma, murut, behi, olbolu, shaftoli, gilos, qaroli, subtropik o simliklardan anjir, anor, uzum va boshqa mevali daraxtlar o sadi. Sug oriladigan yerlarda qishloq xo jaligi uchun eng muhim isoblangan paxta yetishtiriladi. Tuprog i Shahar hududidagi tuproqlar och bo z tuproq bo lib, daryolar va suv havzalarining tuprog i maysazor bo z tuproqlar. Cho pon-ota tog i Samarqanddan shimoli-sharqda shahar chekkasidan o rin olgan. Bu tog kremniyli ohaktoshlar, gips va mayda qumdan iboratdir. Iqlimi Samarqand shahri iqlimining asosiy farqlaridan biri, bu uning kontinentalligidir. U juda o zgaruvchan bo lib, uning metrologik elementlari fasllararo, yil bo yi va kechayu - kunduz keskin o zgarib turada (Petrov, 1982; Boymirzayev, 1997). Iqlimi kontinentalligining muhim xususiyatlaridan biri shuki, havo haroratining yillik o zgarish amplitudasi eng issiq va eng sovuq oyning farqida ko rinadi (4 rasm). Yillik amplituda turli yillarda turlicha o zgarib turadi. Minemal va maksimal harorat 68 0 S ni, iyulniki 42,3 0 S. Ko pyillik kuzatishlar shuni ko rsatadiki, yanvar oyining o rtacha harorati 13,8 0 S (Pardayev, 1976; Petrov, 1982). O rtacha yillik haroratning amplitudasi tez o zgaruvchan, yog ingarchilik ayrim yillarda ko p bo ladi. Bunga misol, 1969 yilda Samarqandda maksimal miqdorda eng ko p yog ingarchilik 611 mm, ko p yillik norma 331 mm.ga teng bo lgan yillar ancha qurg oqchilik kuzatildi. Mart, aprel oylarida yog ingarchilik ko p kuzatiladi, minimum iyun-avgust oylariga to g ri keladi. Quyoshli kunlar va radiasion me yor Samarqand quyoshli shahar. Bu yerda bir yilda o rtacha hisobda 150 dan to 155 kungacha quyoshli kunlar kuzatiladi. Samarqandning janubiy kengliklarda joylashganligi quyoshning yuqori turishini ta minlaydi va bir yilda quyoshli kunlar 2916 soatga teng(2.1).

25 25 Yilning oylari bo yicha quyoshli kunlar soni Jadval 2.1 Oylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII Quyoshli kunlar soni 2.1-rasm.Samarqand shahrida quyosh radiaiyasining bir yilligi (Petrov,1982) Q-radiasiya yig indisi, S-to g ri, d -tarqalgan Bu jadvaldan ko rinib turibdiki, Samarqand shahrida yilning turli fasllarida quyoshli kunlar o zgarib turar ekan. Quyosh radiasiyasi atmosfera jarayonlarining asosiy manabai hisoblanadi va u iqlimning hosil bo lishida asosiy omil hisoblanadi. Samarqandda quyosh radiasiyasining yillik miqdori juda ko pdir. Uning to liq yig indisi 6030 mdj/m rasmda Q chizig i oylik radiasiyani ko rsatadi, bu yerda S gorizontal yuzaga tushgan to g ri radiasiyaning yig indisi va bulutlar tarqatgan hamda

26 26 osmonning chiziqlari. Tarqalgan radiasiya d, yuqori va pastki egri chiziqlar, ya ni Q=Sxd. Bir yilda yerga tushadigan quyosh radiasiyasining maksimum miqdori mdj/m 2, u iyun-iyul oyiga minimum, mdj/m 2 dekabr-yanvarga to g ri keladi. Atmosfera bosimi Samarqandda atmosfera bosimining yillik ko rsatkichi juda ravon ko rinadi (2.2- rasm) va havo haroratining yillik aks sadosidek, kuzda ko p yillik maksimum (noyabrda 939 ml.bar) va yozda minimum (iyul 925 ml.bar). Agar bosimning yillik amplitudasi 1966 yilda 19 ml.barni tashkil etgan bo lsa, maksimal bosimning sutkalik amplitudasi 26 yanvar 1974 yilda 29 ml.barga teng bo lgan. 2.2-rasm. Atmosfera bosimining bir yilligi (siniq chiziq-o rtacha bosim).

27 27 Havoning nisbiy namligi o sha haroratda havoning suv bug lari bilan to yinganligini xarakterlaydi. Samarqand hududiga namlikning me yorini birinchidan Zarafshon vodiysi tomon sahrolardan esadigan quruq havoning ta siri aniqlansa, ikkinchidan atmosferaning aylanish sharoiti aniqlaydi. Namlik havo harorati va namlikning tushgan me yori bilan chambarchas bog liqdir. Shuning uchun qishda va bahorda o rtacha namlik baland ularning o rtacha oylik miqdori 65-75% bo ladi, yoz oylarida esa, u 40%dan oshmaydi (2.3 - rasm). Issiq kunlarda, havoning harorati maksimal bo lganda, nisbiy namlik 15-20% tushadi, ayrim hollarda 3-5% gacha bo ladi. Samarqandda havoning yillik o rtacha nisbiy namligi 58% ga teng. 2.3-rasm. Samarqand shahridagi nisbiy namlikning bir yilligi (to g ri chiziq-o rtacha nisbiy namlik). Shamol me yori Samarqandda asosan mahalliy relyefning xususiyatlari va Zarafshon vodiysining orografiyasi bilan aniqlanadi. Sharqdagi katta tog lar guruhi va g arbdagi sahrolar tog li-vodiy sirkulyasiyaga aylanishiga katta ta sir etadi, shamolning yo nalishini o zgartirib turadi.

28 28 Shahar hududida yilning ko p davrida janubiy-sharqiy shamollar va sharqiy yo nalishdagi, Zarafshon vodiysi bilan yo nalishi bir shamollar esadi (2.4- rasm). Zarafshon tog larida shamollar issiq kunlarda shahar havosining yumshatadi. O rta shamolning tezligi, yilda 1 marta ma lum muddatda esadigan shamol, 17 m/s dan to 25 m/s gacha o zgaradi, ya ni 17 m/s tezlikda esadigan shamol 1 yilda 1 marta esadi. Shunday qilib, bu bo limda Samarqand shahrining qisqacha tabiiy geografik va o rtacha ekstremal sharoitda iqlimi tasnifi keltirildi. 2.4-rasm. Samarqandda esadigan fasllararo shamollar. 1-qish, 2-bahor, 3-yoz, 4-kuz (Petrov, 1982). 2.2 Tadqiqot obyektlari Tadqiqot obyekti bo lib, Samarqand shahrining katta ko chalari va chorrahalari, sanoat va yirik sanoatlari atroflari, Samarqand shahri avtotransport vositalari xizmat qildi. 2.3 Tadqiqot uslublari

29 29 Malakaviy bitiruv ishini bajarishda biz kuzatish, matematik modellashtirish, tajiba qo yish uslublaridan foydalandik. Laboratoriyada Samarqand shahrining katta ko chalari va chorrahalari, sanoat va yirik sanoatlari atroflari, Samarqand shahri avtotransport vositalaridan chiqayotgan CO-is gazining miqdorini gaz analizatorlar yordamida aniqladik. Bundan tashqari, DAN xodimlari bilan Toza havo tadbirini o tkazishda yuqori uslublardan foydalanib ma lumotlar oldik. Ba zi ma lumotlarni Samarqand viloyati Tabiatni muhofaza qilish qo mitasining Atmosfera havosini muhofaza qilish bo limi dan oldik. 3.Tadqiqot natijalari 3.1. Samarqand shahri atmosfera havosining gazlar bilan (is gazi-co misolida) ifloslanish darajalarini aniqlash natijalari va ularni oldini olish chora-tadbirlari Biz yillarda Samarqand shahrining turli nuqtalarida, sanoat korxonalari maydonlarida va turli harakatlanuvchi manbalar orqali atmosfera havosining gazlar bilan (asosan is gazi CO) ifloslanish darajasini tajribalar asosida o rgandik. 1. Samarqand shahrining katta ko chalari va chorrahalaridagi ifloslanishni tahlil qilish; 2. Samarqand shahrining sanoat, yirik sanoatlari atrofdagi ifloslanishni o rganish; 3. Samarqand shahrida avtotransport vositasida atmosferaning ifloslanish darajasini o rganish va chora tadbirlarini aniqlash.

30 rasm. Atmosfera havosining ifloslantirish manbalari

31 yildan boshlab, sanoat, energetik va harakatlantiruvchi manbalardan chiquvchi iflos moddalarning hajmi kamaygan. Atmosfera havosiga stasionar va harakatlanuvchi manbalardan chiquvchi zaharli moddalar va gazlar to g risida asosiy ma lumotlar quyida keltirilgan jadvallar (3.1-jadval) va rasmda (3.1-rasm) keltirilgan Jadval yillarda O zbekistonda Respublikasi bo yicha ifloslantiruvchi manbalarning atmosferaga tashlanish dinamikasi (ming tonna hisobida) t/r Manbalar Yillar Stasionarlar 776,9 755,5 711,8 729,4 672,6 646,5 2 Harakatlanuvchi manbalar 1520,0 1593,0 1583,5 1453,0 1348,6 1310,9 Jami: 2296,9 2348,5 2250,3 2182,4 2021,2 1957,4 Bu ma lumotlardan ma lum bo ldiki, 1999 yilda atmosferaga jami bo lib tonna, shu jumladan 776,9 yoki 34% ga yaqin stasionar manbalardan ajralib chiqqan yilga kelib atmosferaga tashlanayotgan chiqindilar miqdori 14,8% ga, ya ni tonnaga kamaygan. Bu asosan sanoat va energetikada qayta o zgartirishlar va qayta shakllantirishlar atmosfera havosini muxofaza qilish tadbirlarini bajarish yo li bilan amalga oshirilgan. Shuni alohida aytish lozimki, 2004 yilda stansionar manbalardan ajralib chiqqan tashlandi moddalar (33%) 1999 yildagilari bilan bilan deyarli (33,8%) bo lgan. Atmosferaga tashlanadigan ifloslantiruvchi moddalarning ingradiyenti bo yicha 2004 yil 2000 yilga nisbatan deyarli bir chegarada bo lgan. 2000/2004 yillarda quyidagicha taqqoslangan: is gazi 50,3% / 50,9%, uglevodorodlar 14,5% / 15,2%, oltingugurt ikki oksidi 16%, azot oksidlari 8,9% / 8,5%, qattiq moddalar 6,1% / 6,6%, boshqa chiqindilar 3,6% / 3,4% bo lgan. Ushbu davr mobaynida stasionar manbalardan chiquvchi moddalar orasida oltingugurt ikki oksidi (41,2%),

32 32 uglevodorodlar (21,9%), qattiq chiqindilar (16,5%), azot oksidlari (9,1%) tashkil etgan. Issiqlik elektrostansiyalaridagi bug qozonlari isitkichlari asosan oltingugurt ikki oksidi, azot oksidlari va qattiq moddalar chiqaradi. Atmosfera havosiga ammiyak, fenol, formaldegid kabi spesifik chiqindilar asosan kimyoviy sanoat korxonalaridan chiqadi. Harakatlantiruvchi manbalardan tashlanadigan moddalar orasida eng ko p miqdorni is gazi (70,4%), uglevodorodlar (13,2%) va azot oksidlari (8,2%) tashkil etadi. Atmosfera havosining ifloslanishini sifatiy monitoringlashni Vazirlik qoshidagi Gidrometerologiya Markazi (O zgidromet) ning 60 ta stasionar postda, 10 marshurut nuqtalarida va 33 ta aholi punktlarida o tkazadi. Gidrometerologiya Markazi quyidagi ifoslantiruvchi moddalarni o lchaydi: fenol, oltingugurt ikki oksidi, azon, chang, azot oksidi va dioksidi, ammiak, 3,4-benz(a)pirin, qo rg oshin va boshqalarni. Jami bo lib 24 ingradiyentlar bo yicha monitoring olib boriladi, jumladan besh og ir metallar va benz(a)perin bo yicha o tkaziladi. Atmosfera havosining ifloslanishi darajasini kuzatish shuni ko rsatdiki yillarda monitoring natijasida atmosfera havosining holati quyidagicha shaharlarda yaxshilangan: Almaliqda (chang, oltingugurt ikki oksidi, azot ikki oksidi va azon bo yicha), Guliston, Qarshi va Samarqandda (chang bo yicha), Navoiyda (fenol bo yicha). Quyida Samarqand shahrida yillarda atmosfera havosini ifloslanish darajasi keltirilgan. Bu jadvaldan ko rinib turibdiki, Samarqandda chang bo yicha miqdor kamaygan bo lsa, ammiak bo yicha 2001, 2002, 2003 va 2004 yillarda ortib borgan (0,8-1,0). Shuni alohida ta kidlash joizki, O zbekiston hududida 2004 yilda atmosfera xavosining chang bilan eng ko p ifloslangan shaarlardan biri bu Andijon hisoblangan (5,0 IEM REM dan ortiq), biroq bu shahar uchun xatarli emac. Zarafshon vodiysi shaharlarida va yashash nuqtalarida havoning ifloslanishini 1999 yildan to 2004 yillarda quyida keltirilgan shaharlar bo yicha tahlil qilingan (1.5-jadval).

33 Jadval Zarafshon vodiysi katta shaharlarida atmosfera havosining ifloslanish ko rsatkichi ( yillar bo yicha) t/r Shaharlar Yillar Samarqand 3,30 3,51 3,77 3,06 3,02 3,06 2 Buhoro 4,71 4,48 4,09 3,56 3,22 3,04 3 Navoiy 7,77 7,62 7,09 6,46 7,85 5,76 Jadvaldan ko rinib turibdiki, atmosfera havosining ifloslanishi, asosan Navoiy shahrida yuqori bo lgan. Samarqandda esa bu miqdor o zgarib turgan. Buxoroda esa kamaygan. 3.3-Jadval yillarda O zbekistonda Respublikasi bo yicha ifloslantiruvchi manbalarning atmosferaga tashlanish dinamikasi (ming tonna hisobida) Yil Manbalar Stasionar (turg un) 776,9 755,5 711,8 729,4 672,6 646,5 manbalar ming t. Harakatlanuvchi 1520,0 1593,0 1583,5 1453,0 1348,6 1310,9 manabalar ming t. Jami: 2296,9 2348,5 2250,3 2182,4 2021,1 1957,4 Ma lumotlar tahlili shuni ko rsatadiki, 2009 yilda atmosferaga chiqarilgan chiqindilarning umumiy hajmi 2 mln tonnani tashkil etgan, undan 1mln. 957 ming tonna yoki taxminan 34 foiz chiqindi turg un manbalarga to g ri kelgan.

34 yillar mobaynida, atmosfera chiqarilayotgan chiqindilarning umumiy hajmi 14,8 foizga yoki 1mln. 776 ming tonnaga qisqargan. Bu asosan, sanoat va energetikaning sektorlarida ba zi qisqarishlar, rekonstruksiya va qayta shakllantirish o tkazilishi hamda havo muhofazasi bo yicha tadbirlar bajarilishi bilan izohlanadi. E tirof etish kerakki, 2004 yilda stasionar (turg un) manbalardan chiqarilgan ifloslantiruvchi moddalarning foiz ulushi (33,0%) deyarli 2009 yildagidek (33,8%) bo ldi. Ingrediyentlar bo yicha 2014 yilda 2010 yilga nisbatan umumiy ifloslantiruvchi moddalar miqdori deyarli bir xil ko rsatkichlarda tebranmoqda va shunday taqsimlanadi. Uglerod oksidi 50,9% ga nisbatan 50,3%, uglevodorodlar 15,2% nisbatan 14,5%, oltingugurt dioksidi 16%, azot oksidlari 8,5% ga nisbatan 8,9%, qattiq moddalar 6,6% ga nisbatan 6,1% va boshqalar 3,4% ga nisbatan 3,6% larga muvofiq tarzda to g ri keladi. Ayni shu yillar mobaynida stasionar manbalar chiqindilarining ko proq qismini oltingugurt dioksidi (41,2%), uglevodorodlar (21,9%), qattiq moddalar (16,5%), azot oksidlari ((9,1%) tashkil etadi. Oltingugurt dioksidi, azot oksidlari va qattiq moddalarning asosiy manbalari xududiy qozonxonalar va issiqlik elektr stansiyalaridir (IES). Metallurgiya ishlab chiqaruvchi sanoat manbalaridan oltingugurt dioksidi hamda ftorli vodorod, gaz va neft ishlab chiqaruvchi korxonalardan og ir metallar, qurilish korxonalardan qattiq moddalar va chang chiqariladi. Kimyoviy ishlab chiqarish korxonalaridan esa zararli spesifik (o ziga xos) ifloslantiruvchi moddalar, ya ni ammiak, fenol, formaldegid chiqariladi. Ko chma (qo zg aluvchan) manbalar chiqindilarida uglerod oksidi (70,4%), uglevodorodlar (13,2%), azot oksidlari (8,2%) ko proq miqdorni tashkil etadi.

35 Jadval Samarqand atmosfera havosiga zaharli moddalarning chiqarilish dinamikasi (ming.t.) Yillar Stasionarlar Harakatlanuvchi Jami manbalar ,7 112,7 119, , ,5 114, ,529 99,4 104, ,165 81,4 86, ,08 68,387 72, , , ,888 67,35 119, ,819 57, , ,604 65,95 116, ,83 72, , ,822 81, , ,111 93, , ,225 70, ,741 Bu ma lumotlarni shaharda avtomobillarning sonining ko payishi bilan ortganini quyidagi jadval bilan ifodalagan (3.5. jadval) 3.5-Jadval Samarqand shahrida avtomobillarning sonining ortishi t/r Avtotransportlar nomi Yillar Yuk tashuvchi avtomobillar Yengil avtomobillar Avtobuslar Maxsus mashinalar Motosikllar Jami:

36 36 Z.Umarov 1999 yil ekologik muhit va Samarqand shahridagi transport jihozlarining shahar atmosferasiga ta sirini o rgangan va natijada shahrimiz tozaligi va atmosferaning ifloslanganligi bo yicha 5 zonaga taqsimlagan: 1. Eng xatarli zona bu shahar avtostansiyasi deb topildi, chunki ushbu hududda ifloslanish uchun 3 manbaning: aeroport, temiryo l va geologik shaharchaning mavjudligi va qo rg oshin, kadmiy hamda margumush konsentrasiyasining ko pligi aniqlagan; 2. O rta xatarli zona bu Daxbet ko chasi bilan Rudakiy ko chasining kesishgan joyi. DAN ma lumotlariga qaraganda bu yerda avtotransportlarning harakati 3 marotaba normadan ziyodligi tasdiqlandi. Ushbu zonada avtomashinalardan chiqadigan zaharli gazlar va og ir metallar atmosferani ifloslantiradi; 3. Xatarli zona G isht va Allyumin zavodlari, ximiya shaxarchasi joylashgan hudud; 4. Kam xatarli zona. Universitet xiyoboni hududi. Bu yerda Amir Temur monumenti qurilgach avtotransport harakati yanada oshdi. Bunga misol, L.Xushiyevaning 22 noyabr 2015 yilda o tkazgan tadqiqotlari shuni ko rsatadiki, faqat soat 8.00 dan 9.00 gacha bulvar bo yicha 3200 ta turli tipdagi avtotransport harakatlandi. Agar biz, ushbu hududdagi avtotransportning harakatini cheklamas ekanmiz, shahrimizda bulvardek go zal maskandan ajralib qolishimiz hyech gap emac; 5. Xatarsiz zona bu shahardan tashqarida Ohalik tog lari oldidagi hudud, chunki bu maydonda zavod va fabrikalar yo q, avtotransport qatnovi kam.

37 Samarqand shahrining katta ko chalari chorrahalaridagi atmosfera havosining (CO is gazi bilan) ifloslanish darajasi Bizning bu borada olib brogan tadqiqotlarimiz Samarqand shahrining eng katta ko chalari: Registon, Toshkent, Beruniy,Akmal Ikromov, Amir Temur, Gagarin, Dahbed va Rudaki chorrahalarida olib borildi. Tajribalarni o tkazishda E. Abduraxmonovning GA-SO (3.2-rasm) va MAG-SO (3.3-rasm) is gazini aniqlovchi gaz analizatoridan foydalandik. 3.2-rasm. GA-SO gaz analizatori.

38 rasm. MAG-SO gaz analizatori. Biz yuqorida ko rsatgan Samarqand shahri ko chalarida 2015 yil mart oyida 1 kechayu-kunduz 4 marotabadan kuzatish o tkazdik. Ushbu ma lumotlar (10- rasm) dan ko rinib turibdiki, ertalab va kechqurun CO konsentrasiyasi yoki uning miqdori tush vaqti va kechasiga qaraganda taxminan 2 marotaba ko pdir. Ushbu rasmdan ko rinib turibdiki, CO ning eng yuqori konsentrasiyasi ertalab 8 00 dan (6 mg/m 3 ) Dahbed va Rudaki ko chalari kesishganida kechqurun esa uning yuqori miqdori Registon va Toshkent hamda Beruniy va Akmal Ikromov ko chalari kesishgan joyda ko pdir. Buning sababi ushbu soatda bu ko chalarda avtomashinalarning soni haddan tashqari ko pligi bilan ajralib turadi. Keyinchalik, biz Samarqand shahrining turli nuqtalarida CO ining miqdorini o lchaganimizda shu ma lum bo ldiki, ( yildan to yil kunlari) mart oyining oxirida uning konsentrasiyasi eng kamligi aniqlandi (3.3-rasm). Yuqoridagilardan shu aniqlandiki, A.Temur va Gagarin ko chalari kesishgan joyda boshqa ko chalarga qaraganda CO ning miqdori kam, chunki bu yerda boshqa chorrahalarga qaraganda mashinalar qatnovi kamroq.