fanidan ma ruzalar matni

Transcript

1 O zbekiston Respublikasi Oliy va o rta maxsus ta lim vazirligi Áåðäî3 íîìèäàãè ¹àðîêàëïî3 Äàâëàò óíèâåðñèòåòè Ôèçèêàâèé êèìå âà êèìå òåõíîëîãèÿñè êàôåäðàñè ÒO QIMAChILIK ÌÀÒÅRIÀLShUNOSLIGI fanidan ma ruzalar matni Òuzuvchilar: Ç.Áåêìóðàòîâà,Ã.Áàéìóðàòîâà Нукус y.

2 M U N D A R I J A. -Ma ruza: To qimachilik materialshunosligi fanining ahamiyati. O zbekistonda to qimachilik sanoatining rivojlanishi Ma ruza: To qimachilik tola, ip moddalarining molekula tuzilishi, tsellyuloza, oqsil moddalarning tuzilishi va xususiyatlari Ma ruza: To qimachilik tabiiy tolalarning olinishi Ma ruza: Kimyoviy tolalarning olinishi Ma ruza: Tola va iplarni sinishda namuna olish. Namuna turlari, namunani sinashda olingan natijalarni baholash Ma ruza: To qimachilik, tola, iplarning geometric xususiyatlari. Tolalarning uzunligi Ma ruza: To qimachilik, tola, iplarning chiziqli zichligi va nuqsonlari Ma ruza: To qimachilik tola, iplarning mexanik xususiyatlari. Yarim davrli cho zilishi deformatsiyada olinadigan ko rsatkichlar Ma ruza: To qimachilik tola, iplarning bir davrli va ko p davrli cho zilish deformatsiyasida olinadigan ko rsatkichlar Ma ruza: To qimachilik tola va iplarning siqilishi, iplarning eshilishi va egilishi.... -Ma ruza: To qimachilik gazlamalarining tasnifi. O rilish turlari Ma ruza: Gazlamalarning tuzilishi bo yichsa ko rsatkichlari: zichligi, iplar bilan to ldirilishi va kovakligi Ma ruza: Trikotajning tasnifi, o rilish turlari. Tuzilish bo yicha ko rsatkichlari Ma ruza: Noto qima materiallarning tuzilishi va asosiy ko rsatkichlari Ma ruza: Tayyor mahsulotlarning mexanikaviy xususiyatlari Ma ruza: Gazlamalarning yemirilishiga chidamliligi, g ijimlanishi va bikrligi Ma ruza: Tayyor mahsulotlarning fizikaviy xususiyatlari (namlik,havo,chang,bug o tkazuvchanligi,elektrlanishi va optic xususiyatlari)...

3 8. 8-Ma ruza: To qimachilik materiallarning nuqsonlarini va navini aniqlash... -ÌÀ RUZA Ìàvzu: ÒO QIMAChILIK MATERIALShUNOSLIGI FANINING AHAMIYATI. O ZBEKISTONDA ÒO QIMAChILIK SANOATINING RIVOJLANIShI Ìà ruza rejasi:. To qimachilik materialshunosligi fanining rivojlanishi 2. To qimachilik materialshunosligi fanining fundamental fanlar bilan bog liqligi 3. O zbekistonda to qimachilik sanoatining rivojlanishi 4. To qimachilik tola và iplarning tasnifi À d à b i yo t l à r :. I.Karimov «O zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yo lida» Ò. «O zbekiston» nashriyoti, 995 y. 2. G.N.Êukin., À.N.Sîlîvåv. Òåkstilnoe materialovedenie. -qism 985 y, 2-qism 989 y, 3-qism 992 y., Ì., Lågpromizdat. 3. À.I.Êîblyakîv và boshqalar: «Laboratorniy praktikum pî tekstilnomu materialovedeniyu», Ì. 989 y. 4. U.Ì.Ìàtmusaev. Poya po stlog idan olinuvchi tolalar. Ò., 992 y. 5. N.G.Àbbosova., À.Z.Àbdulaev. Òàbiiy ipak ishlab chiqarish. Ò., 992 y. 6. Sh.Isxakov. To qimachilik tolalari. Ò., 988 y. 7. To qimachilik tolalarining standartlari O z RST 64-94; y. 8. U.Ì.Ìàtmusaev. To qimachilik materialshunosligi fanidan ma ruzalar matni. Ò., ÒÒYÅSI, 999 y.. To qimachilik materialshunosligi fani to qimachilik materiallarining, ya ni: tola, ip, eshilgan mahsulot, gazlama, trikotaj và noto qimalarning olinishini, tuzilishini, xususiyatlarini và shu xususiyatlarni o rganishda ishlatiladigan uslub và asboblardan foydalanishni o rgatadi. To qimachilik sanoatining rivojlanishi bilan to qimachilik fani ham rivojlana boshlagan. XVI asrning boshlanishida Leonardo và Vinchi (452-59) kemalarda ishlatiladigan arqonlarning namligini, ishqalanishga chidamliligini và yog onligini o gangan. XVII àsrning 2-yarmida ingliz olimi Guk deformatsiyani kuchlanishi bilan proportsionallik qonunini yaratgan và tibiiy ipakni tuzilishini o rganib, kimyoviy tolalarni olish mumkinligini bayon etgan.

4 750 yil Italiyaning Òurin shahrida «konsitsion» degan laboratoriya tashkil etilib, tibiiy ipakning namligi maxsus asboblarda aniqlangan. XVIII asrning 2-yarmida Rossiya Akademiyasining olimi - P.I.Richkov to qimachilik materiallarining xususiyatining o rganib, yangi tolalarni ishlab chiqarish bo yicha ish olib borgan. 828 yil prof. À.F.Ozerskiy «Paxtani yigirish» kitobini yozgan. 850 yil prof. À.F.Ozerskiy, prof. N.À.Vasilevlar Moskva Oliy texnik bilim yurtida to qimachilik materiallarining sifatini aniqlash bo yicha laboratoriya tashkil etishgan. 927 yil prof. S.A.Fedorov rahbarligida NITI-to qimachilik ilmiytadqiqot institute tashkil etilgan. Bu institutda to qimachilik sohasi bo yicha yirik olimlar: N.Ya.Kanarskiy, A.A.Sinisiin, V.V.Linde, V.V.Zotikov va A.N.Solov evlar ishlashgan. 934 yil NITI ayrim tarmoq bo yicha mustaqil institutlarga ajrab ketdi. 944 yil MTI (Moskva to qimachilik ibstituti)da to qimachilik materialshunosligi kafedrasi ochildi. Uning rahbari bo lib prof. G.N.Kukin 980 yilga qadar ishladi. O zbekistonda paxtaning xususiyatlarini o rganish bo yicha Respublika paxta sanoati ilmiy markazi hamda to qimachilik va yengil sanoat institutining kafedra olimlari ilmiy ishlarni olib boradilar. Tabiiy ipakning xususiyatlarini o rganish bo yicha O zbekiston tibiiy ipak sanoati shug ullanadi. To qimachilik materialshunosligi fanini rivojlantirishda O zbekiston olimlari - akademik, M.A.Xojinova, professorlar, M.X.Xolmatov va V.V.Yakovlevlar katta hissa qo shganlar. Bizning institutda 957 yil prof. M.A.Xojinova rahbarligida to qimachilik materialshunosligi kafedrasi ochildi va 973 yildan boshlab kafedra Materialshunoslik va to qimachilik mahsulotlarining sifatini boshqarish bo yicha muhandislarni tayyorlab chiqara boshladi. Chet el materialshunos olimlaridan V.Jurek (Polsha), Peres, Xerl (Ingliz), A.Parizo (Frantsiya) Shvarts, Sakel (AQSh) fanni rivojlanishga katta hissa qo shganlar. Shvetsariyaning Tsel veger-uster firmasining olimlari butun dunyo bo yicha tarqalgan Uster asbobini yaratishdi. Paxta tolasining sifatini aniqlashda AQShda Spinlab sistemasi yaratildi. 2. To qimacholik materialshunosligi fani fizika, kimyo, matematika, mexanika fanlariga asoslangan holda taraqqiy etadi. To qimachilik meterialshunosligi fani texnikaviy fanlarga kiradi. Shuning uchun mexanika eliktrotexnika, avtomatika fanlariga tayanadi. To qimachilik materialshunoslik faniga yaqin fanlardan: sanoat mollarining tovarshunoslik fani, tikuvchilik sanoatining materialshunosligidir.

5 To qimachilik materiallarining ahamiyati. To qimachilik materiallari xalq xo jaligi tarmoqlarida keng ishlatiladi. Uni ishlatmagan birorta sanoat tarmoqlari yo q. Asosiy to qimachilik mahsulotlari kiyim kechak va xo jalikda ishlatiladi. Masalan: rivojlangan davlatlarda kiyim kechak uchun foiz, xo jalik maqsadlari uchun foiz, texnikada foiz va boshqa maqsadlar uchun 0 foizgacha islatiladi. Shu foizlardan ko rinib turibdiki, texnikada ham to qimachilik maxsulotlari ko p ishlatilar ekan. Hozirgi yo nalish texnikada ishlatiladigan mahsulotlarni asosan kimyoviy tolalardan ishlab chiqarishni talab etmoqda. Tibbiy tolalar asosan kiyim-kechak uchun ishlatilmog I lozim. 3. Avval sobiq Ittifoq tarkibida O zbekiston xom-ashyo manbai bo lib hisoblanar edi. Chunki respublika paxta, ipak, kanop tolalarini ishlab chiqarish bo yicha birinchi o rinda turar edi. Yetishtirilgan paxts tolasining faqat 9-0 foizi Respublikada to qimachilik tayyor mahsulotlarini ishlab chiqarishga ishlatilar edi. Paxtaning qolgan 90 foizi tola sifatida sotilgan. Bugungi kunda 25 foiz paxta tolasidan mahsulot ishlab chiqarilmoqda. To qimachilik xom-ashyolaridan mahsulot ishlab chiqarish uchun yirik to qimachilik va yengil sanoat korxonalari mavjud. Toshkent, Buxoro, Andijon, Namangan to qimachilik kombinatlari va ularning shohobchalari, Toshkent, Samarqand, Jizzax, Buxoro, Andijon trikotaj fabrikalari, yirik Yulduz, Qizil tong tikuvchilik fabrikalari, Toshkent, Chrchiq, Yangi yo l, Namangan, Farg ona poyabzal fabrikalari, yirik Marg ilon, Namangan va Shaxrisabz ipak fabrika va kombinatlari mavjud. Bu kombinat va fabrikalarning ishlari, ya ni ta minoti, mahsulotning sotilishi hammasi markazdan - Moskvadan rejalashtirilar edi. Ittifoq tarqab Respublikamiz o z mustaqilligiga erishgandan keyin rejalashtirish, taqsimlash tizimidan voz kechib, jahon tsivilizataiyasi yo liga tushib oldi. Hozir bizning Respublika taraqqiyoti Prezidentimiz I.A.Karimov tomonidan ishlab chiqilgan bozor iqtisodiyotining tamoyillari asosida rivojlanmoqda.. Iqtisodiyot siyosatdan yuqori bo lishi kerak 2. Davlat bosh islohotchi bo lishi lozim 3. Qonun barcha narsadan ustivor bo lishi kerak 4. Kuchli ijtimoiy siyosat yuritish zarur 5. Islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirish lozim Bugungi kunda katta-katta zavod va fabrikalar aktsionerlik, hissadorlik jamiyatlarga, kichik fabrikalar esa birjalarda sotilmoqda va qo shma korxonalarga aylantirilmoqda. Ilgarigi engil sanoat vazirligi xozirda O zbekengilsanoat aktsionerlik jamiyatiga aylantirilgan. 996 yil 29- apreldagi O zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 66-qarori bilan O zbekengilsanoat va Mahalliy Sanoatlarga kredit berish yo li bilan yangi korxonalarni ishga tushirish rejalashtirilgan.

6 Bugungi kunda O zbekengilsanoat aktsionerlik jamiyati tarkibida 9 korxona mahsulot ishlab chiqarmoqda.. Qabul-To ytepa tekatil. 2. Marg ilon Ipakchi xissadorlik jamiyati qoshida Spining silk qo shma korxonasi. Ipak chqindilaridan ip yigirish (Italiya). 3. Farg ona poyabzal korxonasida UZSALAMAN qo shma korxonasi (Germaniya). 4. G alaba payon Toshkent viloyatida Gulmir-Deri (Turkiya). 5. Erkaklarning charm kurtkasini ishlab chiqaruvchi Qarshiteks-Turkiya bilan. 6. Namanganda Asnam tekstil (Turkiya) bilan. 7. Andijon to qimachilik birlashma ANTONTEKS qo shma korxonasi (Turkiya) keng choyshablar ishlab chiqaradi. 8. Samarqand pillakashlik korxonasi qoshida Afg on-samarqand- Buxoro ishlab chiqaruvchi qo shma korxonasi. Bundan tashqari O zbekengilsanoat aktsionerlik jamiyati tarkibida 5 ta qo shma korxona ishga tushirish rejalashtirilgan. Shu vaqt ichida Mahalliy sanoat bo yicha 8 qo shma korxona ishga tushirish rejalashtirilgan. 4. To qimachilik sanoatida ishlatiladigan hamma tolalar kelib chiqishi bo yicha ularni olish usuli va kimyoviy tarkibi bo yicha ikkita sinfga bo linadi.. Tabiiy tolalar 2. Kimyoviy tolalar. Tabiiy tolalar tabiatdan organic moddalardan ya ni: o simliklardan va jonivorlardan olinadi. Noorganik tolalar mineral birikmalardan asbest tolasi olinadi. O simliklardan:. Urug lardan olinadi. (Paxta) 2. Poyalardan (zig ir, kanop) 3. Barglardan (manila, sisal) Jonivorlardan:. Hayvonlardan (qo y, echki, tuya, quyon juni) 2. Qurtlardan (tabiiy ipak) Kimyoviy tola ikki turga bo linadi.. Sun iy tolalar 2. Sintetik tolalar. Sun iy tolalar tabiatda mavjud bo lgan yuqori molekulali moddalarning molekulalarini kimyoviy usul bilan boshqatdan tartibli xolatga keltirish yo li bilan boshqatdan tartibli holatga keltirish yo li bilan olinadi. (Viskoza, atsetat, kazein). Sintetik tolalar tabiatda oddiy moddalarning molekulalarini (etilen, benzol, furfurol) yuqori bosimda, yuqori haroratda sintezlash yo li bilan olinadi. To qimachilik iplarining tasnifi. To qimachilik tayyor mahsulotlar (gazlama, trikotaj, eshilgan iplar va h.k.) asosan to qimachilik iplardan ishlab chiqiladi To qimachilik iplari olinishi bo yicha 3 tipga bo linadi.

7 . Dastlabki 2. Birlamchi 3. Ikkilamchi iplar Dastlabki iplar sxemasi Elementar iplar Mono iplar Tilimlab olingan iplar Birlamchi iplar Yigirilgan iplar Kompleks (to da) iplar Tilimlab olingan iplar oddiy hajmiy shakldor elimlangan hajmiy ip eshilgan ip Ikkilamchi iplar Pishitilgan Shakldor Hajmiy oddiy kompleks Elementar iplar-uzunligi bo yicha bo linmaydigan yakka ipga aytiladi. Elementar iplar kompleks iplarni tashkil etadi. Elementar iplarning ko ndalang kesimi har xil shakida bo lishi mumkin. Tsilindr va noto g ri geometric shaklda bo lishi mumkin. Bunday iplarning mexanikaviy xususiyatlari yaxshi bo ladi, chunki ishqakanish kuchi ortadi. Elementar iplar bir hil va har xil polimer moddalardan olinishi mumkin. Agar iplar har xil moddalardan olingan bo lsa, bikomponent iplar deb ataladi. Masalan: akril bikomponent ipi.

8 Monoiplar - yakka iplar uzunligi bo yicha bo linmaydi,bevosita to qimachilik mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Monoiplarga asosan kimyoviy sintetik iplar (kapron, polipropilen, poliuretan) kiradi. Tilimlab olingan iplarga yakka iplar kiradi. Bunda qog ozlarni va metal penkalarni to g ri burchakli qilib kesiladi. Bu iplar ham bitta moddadan yoki aralashma moddalardan olinishi mumkin. Har xil ko rinishdagi kesilgan iplarni elimlab ham olinadi. 2. Birlamchi iplar. Birlamchi iplarni olish uchun dastlabki iplar ishlatiladi. Tibiiy va kimyoviy tolalarni yigirish usuli bilan olingan iplar ham birlamchi iplarga kiradi. Kompleks iplar bir qancha elementar iplardan tashkil topgan bo ladi. Kompleks iplarni ishlatish maqsadiga nisbatan elementar iplarning soni 6-20 tagacha bo lishi mumkin (texnikada ishlatiladigan iplardan tashqari). Kompleks iplar asosan kimyoviy elementar iplardan tashkil topgan bo ladi. Tabiiy ipak ipi elimlangan kompleks iplarga kiradi. Kimyoviy kompleks iplarga qo shimcha ishlov berib, uning tuzilishi o zgartirilsa, katta hajmli iplar olinadi (elastik iplar). Kompleks iplar odatda eshilgan holatda ishlatiladi. Ularga ko p katta bo lmagan ( э 30 30) eshish beriladi. Yigirilgan iplar asosan tabiiy tolalarni va kimyoviy shtapel tolalarni yigirish usuli bilan olinadi. Iplar bir jinsli tolalardan yoki har xil tolalarning aralashmasidan yigirib olinishi mumkin. Tolalarni yigirish usuliga nisbatan yigirilgan iplarning nomi har xil bo ladi. Masalan: Paxta tolasi uzunligiga nisbatan uch xil usul bilan yigiriladi. a) Uzun tolali paxta ( L ш 35 50мм) taroqli usul bilan yigirilib olinsa taroqli ip deb ataladi. Bu iplarning chiziqli zichligi kichik ( 5 5,4текс), ipi teks, mayin bo ladi. Nafis gazlamalarni va tikuv sanoatida ishlatiladigan g altak iplarni olish uchun ishlatiladi. b) O rta tolali paxta ( L ш 26 34мм) Karda usuli bilan yigirib olinsa, karda ipi deb ataladi. Karda ipining chiziqli zichligi o rtacha (,8-7,4 текс) bo ladi. Bu iplar asosiy gazlama turlarini ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. v) Sifati past bo lgan va kalta tolalardan ( L ш 8 30мм) apparat usuli bilan yigirilgan ipni apparat ipi deb ataladi. Olingan ipning yo g onligi issiqlikni yahshi saqlaydigan yumshoq gazlamalarni ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Birlamchi iplardan shakldor iplarni olish jarayonida ipni uzunligi bo yicha ayrim qisimlarini ipning o rta yo g onligiga nisbatan bir qancha barobar kichik yoki katta qilib yigiriladi. Bunday iplardan to qilgan gazlamalarning yuzasida har xil shakllar hosil bo ladi. Bu bilan gazlamaning turi o zgartiriladi. Chirmovli iplar ikki qismdan iborat bo ladi.

9 a) O zak ip uchun kapron, lavsan ishlatiladi. b) Ipning tashqi qatlamiga paxta tolasi ishlatiladi. O zak ipni eshish jarayonida paxta tolasi qo shib eshiladi, natijada ipning yuzasida faqat paxta tolasi bo ladi. Paxta ipining xususiyatiga ega bo lgan, lekin undan mustahkamroq iplar olinadi. Hajmiy iplar. Kimyoviy termoplastik iplarni qo shimcha issiqlik bilan ishlov berib olinadi. Bunday iplarning solishtirma hajmi va cho ziluvchanligi katta bo ladi. Hajmiy iplarga-elastik, grafon, taslan va hokazo kiradi. Bu iplar kapron, lavsan, nitron. Kompleks iplardan olinada. Hajmiy iplardan olingan gazlamalar tashqi ko rinish bo yich jun gazlamasiga o xshaydi. Issiqlikni yaxshi saqlaydi, yumshoq, f ijim bo lmaydi. 3. Ikkilamchi iplar. Ikkilamchi iplar birlamchi iplarni alohida yoki bir-biriga qo shib qo shimcha eshib, pishitib olinadi. Bunday iplarning fizik-mexanik xususiyatlari yaxshi bo ladi. Ikkilamchi iplardan yuqori sifatli ko ylakbop, kostyumbop gazlamalar ishlab chiqariladi. To qimachilik iplarni pardozlash bo yicha quyidagi guruhlarga ajratiladi.. Oqartirulmagan iplar. 2. Oqartirilgan iplar. 3. Merseritslangan iplar (ishqor bilan ishlov berilgan). 4. Bo yalgan iplar. 5. Melanj iplar (har xil rangga bo yalgan toladan olingan ip). To qimachilik iplarini ishlatish bo yicha quyidagi guruhlarga bo linadi:. Gazlamalarni ishlab chiqarish uchun ikki xi lip ishlab chiqariladi: tanda va arqoq. Tanda ipiga arqoqqa nisbatan sifatli tola ishlatiladi. 2. Trikotaj mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun. 3. Tikuvchilik sanoatida ishlatiladigan g altak iplarni olish uchun. 4. Maxsus maqsadlar uchun - to r, tyul (deraza parda), kord va h.k. Yuqoridagi mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun yigirilgan iplarga har xil talablar qo yiladi. Masalan: trikotaj sanoatida ishlatiladigan iplar yumshoq va kam eshilgan bo lishi kerak. Yo g onligi bo yicha noteksligi kichik bo lishi kerak. G altak iplarni olish uchun yigirilgan iplar mustahkam, silliq, yaxshi eshilgan bo lishi kerak. Nazorat savollari:. To qimachilik materialshunosligi faninig vazifasi va maqsadi. 2. To qimachilik materialshunosligi faninig rivojlanishi. 3. Materialshunoslik fani qaysi fanlarga kiradi. 4. O zbekistonda to qimachilik sanoatining rivojlanishi. 5. O zbekiston Respublikasi Prezidenti - I.A.Karimov tomonidan ishlab chiqilgan tamoyillar. 6. O zbekiston to qimachilik sanoatida ishlab turgan qo shma korxonalardan qaysi birini bilasiz?

10 7. Tabiiy va kimyoviy tolalar deb nimaga aytiladi? 8. To qimachilik iplarining tasnifini aytib bering. 2-MA RUZA Mavzu: TO QIMAChILIK TOLA, IP MODDALARINING MOLEKULA TUZILIShI, TSELLYULOZA, OQSIL MODDALARNING TUZILIShI VA XUSUSIYATLARI Ma ruza rejasi:. Tola moddalarining molekula tuzilishi 2. Tsellyulozaning tuzilishi va xususiyatlari 3. Tola oqsil moddalarining tuzilishi va xususiyatlari. Hamma organic tolalar yuqori molekulali moddalarga kiradi ya ni, ularni polimer deb ham ataladi. Poli - ko p, mer - zarracha. Tola moddalarining molekula tuzilishi uchta omil bilan belgilanadi:. Tolani tashkil etuvchi elementar 2. Shu elementarning bir-biri bilan bog lanishi 3. Elementarlarning o zaro joylanishi. Tolalarni tashkil etuvchi elementar quyidagilardan iborat: a) Molekula-tolalar uchun makromolekula (macros-katta) deb ataladi. Masalan: CH 2 CH 2 etilin oddiy modda, monomer polimer bo lsa polietilen bo ladi (-CH 2 -CH 2 -) n n-polimerlanish darajasi b) Mikrofibrill -bir qancha makromolekula birlashmasi v) Mikrofibrill -katta fibril g) Tola qatlami fibril qatlami 2. Elementlarning o zaro bog lanishi ikki xil bo ladi. a) Elementar kimyoviy bog bilan yoki vodorod bog I bilan birlashadi. b) Molekulalar o zaro tortish kuchi bilan, Van-der-Vaals (Niderland fizigi) kuchi bilan Van-der-Vaals kuchi uch xil bo ladi. a) Orientatsiya kuchi - bu nochor qutublangan(dipol) molekulalarga oid b) Induktsion kuchlar - bu kuch ikkita molekula zaryadlarini bir-biriga ta sirida hosil bo ladi v) Dispertsion kuchlar - bu kuch ikkita yaqinlashgan molekulalarning elektronlarini tortish kuchi Eng katta kuch bu kimyoviy bog bo lib hisoblanadi. Bu kuchlarni quvvat bilan o lchasak kimyoviy bog lar êæ/ìîëü. vodorod bog lar êæ/ìîëü, Van-der-Vaals kuchi - 0,8-8 êæ/ìîëü 3. Molekulalarda elimentlarning joylanishi. Polimer middalarning molekula tuzilishi 3 xil bo ladi. Agar har xil element turini A,B,S deb belgilasak, molekula tuzilishini quyidagicha yozish mumkin. -A-A-A-A-A- GOMOPOLIMER

11 -A-B-A-B-A- SOPOLIMER -A-A-A-B-B-B- BLOKPOLIMER 2. Tarmoqli tuzilish - asosiy zanjirlardan yon tomonga tarmoqlangan bo ladi. -E-E-E- -S-S-D-S-S-D-S-S- Oqsoqli moddalar molekulasi -E-E-E- 3. To rsimon tuzilish - bu tuzilishda har bir element to rt tomondan bir biri bilan bog langan. Bu tuzilishda polimerlardan tola olib bo lmaydi. Bu polimer plyonka, plastmassa olishda ishlatiladi. -A-A-A- -A-A-A- -A-A-A- Polimer moddalar molekulasi ikki xil (amorf va kristall) holatda bo ladi. Amorf holatda joylashgan molekulalar yo nalishi va molekulalar orasidagi masofa har xil bo ladi, ya ni molekulalar tartibsiz holatda joylashadi (a) Bunday tolalarning cho ziluvchanligi katta, mustahkamligi kam bo ladi. Kristal tuzilishidagi molekulalar kristal panjarasini hosil qiladilar, ya ni molekulalar tartibli holatda joylashgan bo ladi (b). Molekula yo nalishi va ularning orasidagi masofa bir xil bo ladi. Paxta tolasi va ipak molekulasi ikkita tuzilish aralashmasidan iborat. (V) jun tolasi amorf tuzilishli bo ladi. 2. Tsellyulozaning tuzilishi. Tsellyuloza o simlik tolalarning asosiy moddasi bo lib hisoblanadi. Tsellyuloza ayrim sun iy kimyoviy tolalarni (viskoza, atsetat, triatsetat) olishda ham ishlatiladi. Tsellyuloza hamma o simliklarda bo ladi, lekin hex vaqt sof holda uchramaydi. O simliklarda tsellyuloza boshqa moddalar bilan o ralgan holda uchraydi. Tsellyulozaning yo ldoshiga pentozan, geksozan, lignin, pectin moddalari kiradi. Kimyoviy sun iy tolani olishda asosan archa yog ochlaridagi va paxtaning kalta tolasidagi tsellyulozadan foydalanadi. Tsellyuloza glyukozaning qoldig idan tashkil topgan, uning emperik formulasi: [C 6 H 0 O 5 ] n yoki [C 6 H 7 O 2 (OH) 3 ] n bu erda: n-polimerlash koeffitsienti, ya ni qoldiqlar soni. Qanchalik n katta bo lsa shuncha tolalardagi tsellyuloza molekulasi uzun bo ladi. Pishgan paxta uchun n0000, pishmagan paxta uchun n500, zig ir tolasida n

12 Tellyulozaning struktura formulasi Ikkita qoldiq bir-biriga nisbatan 80 0 buralib joylashgan bo ladi. Tola tarkibigi moddalar miqdori Tola tarkibi Foiz miqdorida paxta zg ir jun acha yog ochi. Tellyuloza 96 80,5 7,5 55,2 2. Pektin,5 8,4 -,2 3. Lignin - 5,2 2, Azotli va oqsil mod. 0,3 2, - 0,8-8,0 5. Yog mum,0,7 0,4-6. Kul moddasi,0, 0,8,2 7. Yelim (smola) ,3 Ligin tsellyulozaga qattiqlik, ya ni yog ochlik xususiyatni beradi. Tellyulozaning solishtirma og irligi,54-,56 g/sm 3, tsellyulozani C qizitganda tarkibi o zgarmaydi, C molekula tuzilishi buziladi. Quyosh nurining ta]sirida tsellyulozaning glyukozid bog I oksidlanadi va molekula tuzilishi nochorlashadi. Tsellyuloza yaxshi dielektrik. Tsellyuloza suvda, benzol, spirtida erimaydi. Tsellyulozaga ishqor bilan ishlov berilsa tolasi yaltiroq bo ladi(mulline ipi). Tsellyulozaga organik kislotalar ta]sir qilib murakkab tsellyuloza efirini olish mumkin. [ С6 Н 7О2 ( ОН ) ] + 2пНN [ С Н О ( ОNО ) ОН ] + пн О п 3 О п 2 Olingan modda-efir nitrotsellyuloza deb ataladi. Agar shu efirda azot miqdori -2,7 foiz bo lsa kolloksilin olinadi. Kolloksilin-plenka, plastmassa olish uchun ishlatiladi. Agar azot miqdori 3-4 foiz bo lsa piroksilin moddasi, ya ni portlovchi modda olinadi. Tsellyulozaning murakkab efiri ksatogenat tsellyulozadan viskoza va diatsetiltsellyulozadan atsetat tolalari olinadi(reaktsiyasi yuqorida berilgan). Tsellyulozaning tarkibidagi OH guruhi orqali tsellyuloza namlikni va gaz bug larini yaxshi tortadi.

13 Tsellyulozadan tashkil topgan tolalar yaxshi bo yaladi va yuviladi. Gigroskopik xususiyati yaxshi. 3. Toladagi oqsil moddalarning tuzilishi. Jonivorlardan olinadigan tolaning(jun, ipak) va ayrim kimyoviy tolalarning asosiy-moddasi oqsil moddalardan tashkil topgan bo ladi. Oqsil moddalar yuqori molekulali birikmalarga kiradi. Oqsil moddalar molekulasi aminokislotalar qoldiqlaridan tashkil topgan. Ko p oqsil moddalar molekulasi 5-20 aminokislota qoldiqlaridan takrorlangan holda hosil bo ladi. Amino kislota qoldig ining umumiy formulasi NH 2 -CH-COOH (monomer) R R-radikal boshqa guruh atomlarini ifodalovchi belgi. Har bir aminokislota qoldig i bir0biri bilan peptid yoki karboamid (CONH) guruhi bilan bog langan bo ladi. Shuning uchun bunday moddalarni poliamid yoki politeptidlar deb ataladi. Oqsil moddalarida ko p uchraydigan qoldiqlar (glitsin, elanin, valin). ) glitsin (α -aminosirka kislotasi) NH 2 -CH-COOH 2) elanin (α -aminopropilen kislotasi) NH 2 -CH-COOH H CH 3 3) asparagin kislotasi (α -aminoyantar kislotasi) NH 2 -CH-COOH CH 3 COOH 4) valin NH 2 -CH-COOH

14 CH CH 3 CH 3 5) tsistin NH 2 NH 2 CH-CH 2 -S-S-CH 2 -CH COOH COOH Jun tolasining asosiy moddasini - keratin deb ataladi. Ipak tolasining asosiy moddasini fibroin deb ataladi. Kerotin va fibroin yuqori molekulali birikmalarga kiradi. Oddiy sharoitda tolalarning tarkibida oqsil moddalarining molekulasi egilgan, buralgan holda bo ladi. Molekula uzunligi ularning ko ndalang o lchzmidan (0A) yuz va 000 baravar katta bo ladi. Taxminan keratin molekula og irligi Fibroinniki esa ga tengdir. Oqsil moddalarining molekulasi fibrilyar yoki globulyar tuzilishida bo ladi. Jun tolasi ko proq globulyar amorf tuzilishida bo ladi. Ipak tolasi fibrilyar tuzilishida bo lib ayrim joylari kristal tuzilishiga ega. Fibroinning solishtirma og rligi,25 g/sm 3, keratin -,28-,3 g/sm 3, C ga qadar qizitganda tolalarning tuzilishi o zgarmaydi C dan o tganda tolaning tarkibi buziladigigroskopik xususiyati yaxshi. Masalan: jun tolasi % qadar namlikni o ziga yutganda ham quruq holatda bo ladi. Oqsil moddalar havodagi kislorod bilan tez oqsillanadi (jun, ipak sarg ayadi). Kuchsiz mineral kislotalar tolaning pishiqligiga ta sir etmaydi. Lekin kuchsiz ishqorlar oqsil moddalarga ta sir etadi. Sintetik tola moddalarining tuzilishi sintetik tolalarning olinishi mavzusida berilgan. Nazorat savollari:. Polimer degani nima? 2. Polimer moddalarning molekula tuzilishi. 3. Molekulalarning amorf-kristal tuzilishi nima? 4. Tsellyulozaning formulasi va xususiyatlari.

15 5. Oqsil modda molekulalarini tashkil etuvchi monomer qoldiqlar. 6. Fibroin va keratin moddalarining xususiyatlari. 3-MA RUZA Mavzu: TO QIMAChILIK TABIIY TOLALARINING OLINIShI Ma ruza rejasi:. Chigitli paxtaning yetilishi va uni terish 2. Jun tolasining olinishi 3. Tabiiy ipak iplarini olinishi 4. O simlik poyalaridan olinadigan tolalar Paxta tolasi 4 xil g o za o simligining botanik turidan olinadi.. O rta tolali paxta 2. Uzun tolali paxta 3. O rtasimon paxta 4. Daraxtsimon paxta Bu paxtalar tolasining uzunligi, nisbiy mustahkamligi, yo g onligi va pishib yetilish muddati bilan farq qiladilar. O zbekistonda asosan o rta tolali (97 foiz) va uzun tolali (3 foiz) paxta yetishtiriladi. Ularning ko rsatkichlari quyidagi jadvalda berilgan. Ko rsatkichlari Birligi O rta toltli paxta Uzun tolali paxta. Tolali uzunligi mm Chziqli zichligi mteks Nisbiy uzish kuchi ch/teks Pishish muddati kun Hosildorligi Ts/ga Jadvaldan ko rinib turibdiki, uzun tolali paxtaning tolasi uzun, mustahkam va hosildorligi kam. O rta tolali paxta O zbekiston hamma viloyatlarida ekiladi. Uzun tolali paxta faqat janubiy viloyatlarida qisman ekiladi. O tsimon va daraxtsimon paxta O zbekistonda yetishtirilmaydi. O zbekistonda ekiladigan o rta tolali paxtaning selektsion navlariga quyidagilar kiradi:08-f, Namangan-77, C6524, T-6, 75-F, Farg na-3, Yulduz, Buxoro-6, tez pishar Chmboy-304 va bargi o zi to kiladigan va yangi navlarga Mehr, Orzu, Mehnat kabilardir. Uzun tolali paxtaning selektsion navlari: Ash-25, Termiz-7, Termiz-4, 5904-Y kabilardit. Hozirgi vaqtda O zbekistonda ga yaqin selektsion navlar mavjud. Shundan har bir viloyat o zining sharoitiga moslashgan 3-4 selektsion navlarni ekadi.

16 Chigitli paxtaning yetilishi va uni terish. Paxta gulagandan keyin, ko sagi hosil bo lishi bilan kun chigitning ustida tola uzunligi bo yicha o sadi. Tolaning devoir yupqa bo lib, ichki qismi protoplazma suyuq modda bilan to lgan bo ladi. Quyosh nurining ta sirida protoplazma tsellyuloza moddasi hosil bo lib, tola devoriga joylashadi. Natijada,tola yo g onlashadi va uning fizik-mexanik xususyatlari o zgaradi. Chigitli paxtani terish ikki usul bilan: qo lda hamda mashinada bajariladi. Xo jaliklarda terilgan paxta zavodlarga sotiladi. Paxta zavodlarda texnologik namlikka qadar quritiladi, xas-cho plardan tozalanadi. Keyin, paxta tolasi chigitdan ajratiladi. Tolalarni chigitdan ajratish ikki xil mashinalarda bajariladi.. O rta tolali paxta uchun arrali mashinalar ishlatiladi. 2. Uzun tolali paxtaga esa valikli mashinalar ishlatiladi. Chigitli paxtadan olinadigan mahsulot turlari. O zbekiston olimlarining bajargan ilmiy ishlarining (akad. A.Sodiqov rahbarligida) natijasida paxta o simligidan, toladan chiqindilardan 200 mahsulot olinishi mumkinligini tasdiqlangan. Olingan mahsulotlarni qishlioq xo jaligi, to qimachilik, qurilish, kimyo sanoatlarida ishlatilishi mumkin. To qimachilik sanoatida asosan ikkita mahsulot ishlatiladi. Uning uzun vakalta tolasi.

17 Chgitli paxta 00 kg Chigitli paxtadan olinadigan asosiy mahsulotlar Chigitli paxta 00 kg Uzun tola kg kg ulyuk Chigit 6-66 kg Momiq 4 kg yog 2 kg Kalta momiq 3 kg Kunjara 24 kg Shuxa 24 kg O z RST standart bo yicha paxta tolasi 5 navga bo linadi:,2,3,4,5. Tolaning navi tashqi ko rinishi, rangi va tolasining pishib etilishi bo yicha aniqlanadi. Asosan ip, gazlama, trikotaj ishlab chiqarish uchun ishlatiladi. Paxtaning kalta tolasi momiq deb ataladi. Momiq uzunligi bo yicha 2 tipga bo linadi. Momiq tibiiy paxta olish uchun va ko rpa, yostiqlarga to ldirgich sifatida ishlatiladi. Paxtaning kalta moimig I (delint) kimyo sanoatida rsellyuloza, plyonka, plastmassa va turli bo yoqlarni ishlab chiqarishda ishlatiladi. Jun tolasining olinishi. To qimachilik sanoatida 3 xil jun tolasi ishlatiladi.. Tabiiy jun tolasi (mollarni junini qirqish usuli bilan olinadi yoki molar tullaganda olinadi). 2. Zavodda olinadigan jun tolasi (so yilgan mollarni terisidan olingan jun tolasi). 3. Tililgan jun (qiyqim, laxtalarni maxsus mashinalarda titib tolaga aylantirilgan jun).

18 Oddatda tabiiy junning 97 foizi echkilardan, qolgan foizi esa boshqa mollardan olinadi (tuya, quyon, va boshqa). To qimachilik sanoatida 97 foiz tibiiy jun ishlatiladi, 2-3 foiz tiklangan jun. Qo y junining tarkibida 4 xil tola bo ladi: tibit, oraliq tola, o zak tola, ulik tola. Jun tolasi keratin oqsil moddasidan tashkil topgan. Keratin xil aminokislota qoldiqlaridan tashkil topgan. NH 2 -CH-COOH R R-radilak, boshqa guruh atomlarini ifodalaydi. Keratin molekulasida asosiy qoldiqlari: gilitsin, alanin, valin, tsitin va h.k. Jun tolasi yog onligiga nisbatan 4 guruhga bo linadi.. Ingichka tolali jun d25 mkmgacha 2. O rta yo onlikdagi jun d25-3 mkm. 3. Chala dag al jun d3-40 mkm. 4. Dag al jun d40 mkmdan katta. Ingichka tolali junnning uzunligi mm. Qo yning ustidan jun qatlami butunlay qirqiladi. Uni runo deb ataladi. Runoning tarkibidagi jun tolasining sifati har xil bo ladi. Shuning uchun runoni yaxsgilab saralab, har bir qismiga alohida dastlabki ishlov beriladi. Runoni dastlabki ishlash sxemasi:. Runoni saralash 2. Nazorat saralash 3. Titib yumshatish 4. Yuvib tozalash 5. Quritish 6. Presslash. Ingichka tolali junni yuvib tozalangandan keyin foiz toza jun chiqadi. Dag al jundan esa foiz jun chiqadi. Jun tolasi asosan gazlama, trikotaj mahsulotlarini ishlab chiqarish uchun foydalaniladi. Dag al jun tolasi texnik materiallarini ishlab chiqarishda keng foydalaniladi (kigiz, filtr, izolyatsion materiallar). Tabiiy ipak iplarini olinishi. Tabiiy ipak iplari ikki xil qurtlardan olinadi.. Tut bargi bilan boqilgan qurtlardan 2. Eman (dub) daraxtining bargi bilan boqilgan qurtlardan.

19 O zbekistonda 00 foiz tabiiy ipak iplari tut bargi bilan boqilgan qurtlardan olinadi. Ipak qurtining bitta nasli 4 bosqichdan o tadi.. Urug I (grena). 2. Qurt. 3. G umbak (kukola). 4. Kapalak. Ipak qurti kun tut bargini yev rivojlanadi. Shu o sish jarayonida 4 marotaba po st tashlaydi. 5-tullashda qurt o zini himoya qilish uchun qobiq yasaydi, ya ni pillani hosil qiladi. Qurt ipini o rab bo lgandan keyin pilla ichida g umbak bo lib qoladi. 0 kundan keyin g umbak kapalakka aylanadi va pillani teshib uchib chiqadi. Bir, ikki haftadan keyin urg ochisi urug socib o ladi. Shu bilan nasl tamom bo ladi. Cheksiz uzun ip olish uchun teshik bo lmasligi kerak. Shuning uchun pilla ichidagi g umbak o ldiriladi va pilla quritiladi. Quritilgan pilla pillakashlik fabrikalariga topshiriladi. Fabrikalarda pillani saralab qaynoq suvda ipning uchini topib pillani chuviladi. Ya ni, uzun ipi olinadi. Pillani chiqindilarini titib, tozalab yigirilgan ip olinadi. Bitta pillani ipi ingichka va nochor boladi. Shuning uchun topshiriqqa muvofiq 4-0 pillaning ipi birgalikda chuviladi. Pillada foiz ip bo ladi. C huviladigan uzun ipning miqdori foiz ip boladi. Pillalardan asosan 4 xil yo g onlikdagi iplar olinadi: 2,33 teks: 3,22 teks: 4,65 teks. Asosiy va qo shimcha ko rsatkichlari bo yicha 3 navga bo linadi: I, II, III. Pilla ipini xususiyatlari tola, ip assortiment qismida beriladi. O simlik poyalaridan olinadigan tolalar.. Ingichka poyalardan olinadigan tolalar (zig ir). 2. Yog on poyalardan olinadigan tolalar (kanor, jut). Ayrim davlatlarda barglardan ham tola olinadi (sizal, manilla). Poyalardan olinadigan tolalar o simlikning po stloq qismida joylashgan bo ladi. Zavodlarda maxsus texnologiya bo yicha shu po stloqdan ikki xil tola ajratib olinadi.. Uzun tola. 2. Chiqindilardan kalta tola ajratib olinadi.

20 Kanop tolasini texnologik sxemasi Ko k po stloq Ivitish Sovuq suvda Iliq suvda Fizik-kimyoviy usulda Ivitilgan po stloq Titib yuvish Uzun tola Quritish Ezish Saralash Presslash Chiqindi Quritish Titish-tarash kalta-tola Saralash Presslash Kanopni uzun tolasi GOST 9-77 standart bo yicha 4 bo linadi, 2, 3, 4, kalta tolasi esa 2 navga bo linadi, 2. navga Nazorat savollari:. Paxta tolasining xususiyatlari va ko rsatkichlari. 2. Chigitli paxtadan olinadigan mahsulot turlari, foizda. 3. Jun tolasining turlari. 4. Tabiiy ipak iplarining olinishi. 5. Kanor tolasini olish texnologik sxemasi.

21 4-MA RUZA Mavzu: KIMYOVIY TOLALARNING OLINIShI Ma ruza rejasi:. Kimyoviy tolalarni ishlab chiqarishning o sish sabablari 2. Viskoza tolasining olinishi 3. Viskoza eritmasidan ip yigirish 4. Viskozaning shtapel tolasi 5. Atsetat tolasining olinishi 6. Sintetik tolalarning olinishi 855 yilda Shveytsariya olimi J.Odemar tut daraxtining po stlog idan sun iy ipakni olish patentini olgan yilda Frahtsuz muhandisi Shardanie eritmadan sun iy ipakni olish bo yicha patent olgan. Shu davr sun iy iplarning yaratilishi sanasi deb hisoblanadi yil Angliyada viskoza ipini ishlab chiqarish boshlangan. 909 yilda Rossiyada Mitishi shahrida viskoza ipi ishlab chiqarilgan. 92 yilda Frantsiya olimi Jirar to da viskoza ipini (jugut) kesish usuli bilan shtapel tolalarini ishlab chiqarishga patent oladi. 930 yilda sintetik tolalar olish usullari yaratiladi. 939 yilda Amerika olimi Karozers, nemis olimi Shlak va rus olimi Rogovinlar sintetik tolalarni ishlab chiqarish texnologiyasini yaratdilar. Kimyoviy tolalarni ishlab chiqarishning o sish sabablari.. Ko p davlatlar tibiiy xom ashyo bazasiga ega emas. 2. Kam harajjat bilan boshlang ich xom ashyoini olish mumkin. 3. Kimyoviy tolalarni ishlab chiqarish uchun kam capital mablag talab qilinadi. 4. Olinadigan tolalarning xususiystlarini oldindan rejalashtirish mumkin. 5. Dunyo bo yicha aholi o smoqda, ularni tabiiy toladan olingan kiyimkechaklar bilan ta minlash qiyin. 6. Zamonaviy texnikalarda yangi xususiyatlarga ega bo lgan tolalarni ishlatish ehtiyoji katta. Kimyoviy tolalarni ishlab chiqarishning asosiy bosqichlari. Kimyoviy tolalar ikkita guruhga bo linadi: sintetik va sun iy tolalar. Sun iy tolalar kimyoviy usul bilan tabiiy polimer moddalardan olinadi (tsellyuloza, oqsil moddalar). Sintetik tolalar esa oddiy moddalarni (monomerlarni) sintez qilib olinadi. Kimyoviy tolalarning ishlab chiqarish quyidagi bosqichlardan iborat.

22 . Tabiiy polimer xom ashyolarga dastlabki ishlov berish yoki monomerlarni sintezlash. 2. Eritma tayyorlash. 3. Iplarni shakllantirish. 4. Iplarni pardozlash. 5. To qimachilik ishlov berish (cho zish, eshish, g altaklarda o rash va h.k.). Viskoza tolasini olinishi. Viskoza tolasi archa, yog ochlarining tsellyulozasidan olinadi. Archa yog ochlarida 50 foizga qadar tsellyuloza bo ladi. Archa yog ochlaridan tsellyuloza ishlab chiqariladigan maxsus zavodlar bor. Tsellyuloza 3 usul bilan yog ochlardan ajratib olinadi.. Sulgat usuli. 2. Sulfid usuli. 3. Qichqil-azot usuli bilan. Viskoza ishlab chiqaradigan zavodlarga tsellyuloza karton qog oz ko rinishda keltiriladi. Viskoza tolasi quyidagi sxema bo yicha ishlab chiqariladi. Tsellyuloza kartoni presslangan toy holatida keladi Quritish Tsellyulozani merserizatsiyalash foiz NaON bilan C da soat davomida ishlov berish [C 6 H 7 O 2 (OH) 3 ] h +NaOH [C 6 H 7 O 2 (OH) 2 ONa] n + + n H 2 O. Natijada ishqorli tselyuloza (I.Ts) hosil bo ladi. I.Ts.ni maydalash maxsus mashinalarda bajariladi. I.Ts.ni yetilishi maydalangan I.Ts.ni transportyirlar ustida soat davomida C xaroratda aralashtirilib turiladi. Natijada I.Ts. oksidlanadi. Molekula uzunligi kamayadi. Tsellyulozani eritishga imkoniyat yaratiladi. I.Tsga CS 2 uglerod sulfide Bilan ishlov beriladi natijada ksantogenat tsellyuloza (k.ts) (sariq tsellyuloza) olinadi O[C 6 H 7 O 2 (OH) 2 ] h [C 6 H 7 O 2 (OH) 2 ] h ONa+CS 2 CS SNa Ksantogenat tsellyuloza (K.Ts) K.Ts. eritiladi foiz NaOH eritmada eritiladi.

23 Viskoza eritmasi hosil qilinadi. V. eritmasining yetilishi har xil baklardan qo shilib C da saqlanadi, eritma yetiladi. V. eritmasini tozalash havo pufakchalari va erimagan moddalardan tozalash. (Filtr, vacuum ishlatadi. Viskoza ipini shakllantirish (yigirish) V.Ipini pardozlash To qimachilik ishlov berish Viskoza eritmasidan ip yigirish. Tayyor bo lgan viskoza eritmasidan 3 usul bilan ip yigiriladi.. Bobina usuli. 2. Tsentrifuga usuli. 3. Uzluksiz usul.. Bobina usuli-birinchi ishlatigan usul.. filtr 2. cho ktiruvchi vanna 3. filera 4. ip 5. ip joylashkich moslama 6. bobina (ip). Tayyor bo lgan viskoza eritmasi P3 5 atm. bosimda filera orqali cho ktiruvchi vannaga beriladi. Vannada tuzlar va sulfat kislotasi bo ladi. Eritmadan tsellyuloza ip holatida ajrab bobinaga o raladi. O[C 6 H 7 O 2 (ON) 2 ] h CS+H 2 SO 4 NaHSO 4 +CS 2 +C 6 H 0 O 5 SNa gidrat tsellyuloza Tsentrifuga usulida iplarga qo shimcha eshish beriladi. Uzluksiz usulda viskoza ipi mashinaning o zida pardozlanadi. Viskoza ipini pardozlashda ipning tarkibida qolgan eritmadan suv va boshqa kimyoviy moddalar yordamida tozalanad. Viskozaning shtapel tolasi. To qimachilik sanoatida viskozaning uzluksiz uzun iplari va kesilgan shtapel tolalari ishlatiladi.

24 Uzluksiz uzun iplar kompleks ip bo lib elementar iplardan tashkil topadi. Kompleks iplardagi elementar iplarning soni olinadigan ipning chziqligiga bog liq. Odatda elementar iplar soni 2-00 ga qadar bo ladi. Shtapel tolalarni olishda fileradagi teshikchalar soni bo lishi mumkin. Bir qancha fileradan chiqqan kompleks iplar qo shilib jgut hosil qiladi. Jgut esa ma lum uzunlikda kesiladi tolaga aylanadi. Kesilgan tolalar pardozlangandan keyin sof eki boshqa tolalar bilan aralashtirilgan holatda yigirilgan tolalar olinadi. Viskoza ipining xossalari: gigroskopik xususiyati bo yicha paxta ipiga o xshash, lekin xo l holatda mustahkamligi 2 barobar kamayadi C da tuzilishi o zgarmaydi. γ,5 g/sm 3. Yuvganda kirishadi. Ishqalanish deformatsiyasiga chidamli. Shtapel tolasining uzunligi paxta bilan aralashtirilsa L38 mm bo ladi. Jun bilan aralashtirilsa L64-75 mm qilib kesiladi. Atsetat tolasining olinishi. Atsetat tolasi quruq usul bilan atsetiltsellyulozadan olinadi. Atsetiltsellyuloza esa kimyoviy zavodlarda paxtaning kalta tolasini sirka angidridi bilan ishlash natijasida olinadi. [C 6 H 7 O 2 (OH) 3 ] n +3(CH 3 CO) 2 [C 6 H 7 O 2 (OCOCH 3 ) 3 ] n +3CH 3 COOH sirka angidridi triatsetiltsellyulozabirlamchi atsetiltsellyuloza deb ataladi. Atsetat tolasi ikkilamchi atsetiltsellyulozadan olinadi, uning uchun birlamchi atsetiltsellyulozani suv bilan ishlov berib ikkilamchi tsellyuloza olinadi. [C 6 H 7 O 2 (OCOCH 3 ) 3 ] n +nh 2 O [C 6 H 7 O 2 (OCOCH 3 ) 2 OH] n +nch 3 COOH ikkilamchi atsetiltsellyuloza Ikkilamchi atsetil tsellyulozani yuvib, tozalab, quritib 95foiz atseton, 5 foiz suv eritmasida eritiladi. Eritma nasos bilan fileradan o tkaziladi. E-eritma -filtr 2-filera 3-yigirish shaxtasi 4-atsetat ipi 5-yog lovchi valik 6-ip joylashtiradigan moslama 7-tayyor ip

25 Atsetat ipining mustahkamligi viskozadan kam. Lekin, ho l holatda mustahkamligini kam yo qotadi. Elastik xususiyati viskozadan yaxshi, lekin gigroskopik xususiyati viskozadan past. Yana kamchiligidan bittasi ishlatilish jarayonida atsetat tolasida static zaryadlar yig iladi. Lekin, tolasi yaxshi bo yaladi, har xil kiyim-kechak ishlab chiqiqarish uchun ishlatiladi. Shisha tolalarni olinishi. Shisha tolalari diametric 2 sm bo lgan shisha shariklaridan olinadi. Bu shariklar C eritilib maxsus fileradan o tkaziladi. -Eliktropech 2-filera 3-shisha ipi 4-yog laydigan (parafin) dosk 5-ipni joylashtiruvchi moslama 6-tayyor shisha ip-bobina Erigan shisha fileradan o z og irligi ta]sirida oqib tushadi. Havo bilan sovutulgan ip g altakka o raladi. Iplarni bir-biriga yopishqoqligini kamaytirish uchun va yumshoqligini oshirish uchun ular maxsus yog lar bilan yoh lanadi. Shisha tolasini shisha tayoqchalaridan eritib olish mumkin. -o t alangasi 2-shisha tayoqchasi 3-shisha ipi 4-yog lovchi rolik 5-baraban Metall iplarini olinishi. Metall iplarni asosan mis metallini chizish usuli bilan olinadi. Olingan metal ipini har xil qimmat baholi metall bilan qoplaydi (-2 foiz oltin, kumush). Metall iplari har xil ko rinishda bo ladi.. Voloka misdan cho zilgan ko ndalang kesimi yumoloq ip. 2. Plyushenka volokani tasmaga o xshatib tayyorlanishi. 3. Kanitel voloka bilan plyushenkani spiral qilib tayyorlash. 4. Mishura bir qancha plyushenkani bir-biriga eshilgan holati. 5. Pryadova plyushenkani paxta, ipak ipi bilan birgalikda eshilgan holati. Bu iplar kiyimlarni va orden, medallarni bezatishga ishlatiladi. Almaz, parcha, jemchug gazlamalarida lyureks degan ip ishlatiladi. Bu ip alyuminiy folgasini kesib ustidan sintetik har xil rangli plyonkalar bilan qoplanadi. Bular material ichida har xil chiroyli ko rinish beradi. Sintetik tolalarning olinishi. Sintetik tolalar oddiy moddalarning ya ni, monometrlarning molekulalarini sintezlab olinadi.

26 Sintetik tolalar makromolekulasini tuzilishi bo yicha ikki turga bo linadi:. Karbozanjirli tolalar. 2. Getrozanjir tolalar. Agar tolaning makromolekulasining asosiy zanjirchasi faqat uglerod karbonlardan tashkil topsa u tolalar karbo-zanjir tolalarga kiradi (nitron, xlorin, poliproplen). Agar makromolekulasining asosiy zanjirchasida karbondan boshqa elementlar bo lsa ular getrozanjir tolalarga kiradi (kapron, lavsan). Kapron tolasining olinishi. Kapron tolasi kaprolaktam monomerini polimerlash reaktsiyasi bilan olinadi. Kaprolaktam esa fenol, benzol, furfurol moddalarga kimyoviy ishlov berib olinadi. Fenol, benzol, furfurol esa neftni, toshko mirni qaytadan ishlash natijasida olinadi. Monometrlarni sintezlash 2 reaktsiya yordamida bajariladi. ) Polimerlash reaktsiyasi. 2) Polikondensatlash reaktsiyasi. Reaktsiyalar farqi: polimerlash reaktsiyasida reaktsiyaga kiradigan monomerlarning tarkibi o zgarmasdan hosil bo lgan polimer tarkibida saqlanib qoladi. Polikandensatsiya reaktsiyada monomer tarkibi o zgaradi va qo shimcha oddiy modda ajrab chiqadi. Kapron tolasi polimerlash reaktsiyasi bilan olinadi. NH Kaprolaktam formulasi CO(CH 2 ) 5 NH, yoki (CH 2 ) 5 CO Polimerlash reaktsiyasi 3 bosqichda o tadi.. Monomer molekulasini aktivlash. 2. Molekula zanjirchasining o sishi. 3. Molekula zanjirchasining o sishini to xtatish. Monomer molekulasini aktivlashtirish issiqlik yoki elektr zaryadlari ta]sirida bajariladi. Reaktsiya natijasida monomerning qo sh bog lari yoki tsiklik bog lari uziladi. Aktivlashgan molekulalar bir-biri bilan bog lashib uzun zanjirchani hosil qiladilar, ya ni 2-bosqich bajariladi. Tola olish uchun zanjirchalar ma lum uzunlikda bo lishi kerak. Zanjirchaning uzunligi eritmaning yopishqoqligi orqali aniqlanadi. Molekula zanjirchasining uzunligini to xtatish uchun maxsus ingibitor moddalarini eritmaga qo shiladi. Bu moddalar aktivlashgan zanjirchalarni o sishini to xtatadilar. Kaprolaktam monomerlarini polimerlash maxsus idishlarda yuqori xaroratda, ya ni t C, yuqori bosimda 0 atm.da, 2 soat davom etadi. Olingan modda polikaprolaktam deb ataladi, ya ni [-CO(CH 2 ) 5 NH-] n Polikaprolaktamdan kapron tolasi quyidagi sxema bo yicha olinadi.

27 -Bunker 2-erituvchi panjara C 3-nasos 4-filera P.K.U. polikaprolaktam ushog i 5-sovituvchi shaxta 6-yigirish shaxtasi 7-namlivchi disk 8-yog lovchi disk 9-cho zuvchi disklar 0-ipni joylovchi moslama -tayyor kapron ipi (bobina) Polikarolaktam (PK) ushog i temir bochkalarda kapron yigirish tsexiga olib kelinadi. Bochkalardan PK ushog i bunker ga to kiladi. PK erituvchi panjarada C eriydi. Nasos 3 bilan 0 atm. bosimda kaprolaktam eritmasi filera 4 dan ip holatida oqib tushadi. Sovituvchi 5 shaxtada ip sovitiladi (bo lmasa yopishib qoladi). Shaxta 6 me yoriy havi bilan sovutiladi. Disk 7 ip namlanadi disk 8 yog langan g altak ga o raladi. Kapron ipi pardoz qilinmaydi. To qimachilik ishlov berilishi mumkin (qo shish, eshish va h.k.). Kapron tolasining asosiy xususiyatlar: Kapron cheksiz uzunlikdagi ip va qirqilgan shtapel tola ko rinishida ishlab chiqariladi. Iplar esa mono ip va kompleks ip bo lishi mumkin. Kompleks iplarda elementar iplar soni ishlab chqariladigan ipning yo g onligiga bog liq (8-60). Monoipning yo'g'onligi,67-5 teks (¹ ) Nisbiy pishiqligi P í 50 cí/teks. Cho ziluvchanligi E ï 8-32 foiz. Gigroskopligi 4 foiz. T65 0 C kapron pishiqligini yo qota boshlaydi. Ishqor ta siriga chidamli. Kislotaga chidamsiz. Kamchiligi esa, tolasi silliq, yaxshi ishlamaydi, ishqalanish kuchi kam. Boshqa tolalar bilan aralashtirilgan vaqtda silliqligi tufayli material yuzasiga chiqibishqalanish natijasida pilling (tugunchalar) hosil bo ladi. O ziga kam namlikni tortadi. Ayrim kamchiligini (silliqligini) kamaytirish uchun tolalarni tsilindrik emas balki har xil shaklda ishlab chiqiladi. Yaltiroqligini kamaytirish uchun okstitan degan kukini qo shiladi. Lavsan tolasining olinishi. Lavsan tolasi tereftalat kislota bilan etilenglikol moddasini polikondensatsiya ( C) reaktsiya natijasida olingan polietilentereftalat polimeridan olinadi. nohoc COOH+nOH (CH 2 ) 2 OH [OC COO-(CH 2 ) 2 O-] n +nh 2 O tereftalat Etilenglikol PET (polietilentereftalat

28 kislotasi polimeri) PET qattiq modda. Lavsan ipi kapron ipini olish sxemasi bo yicha olinadi. Lavsan ipining asosiy xususiyatlari. Lavsan cheksiz ip va shtapel tola holatida ishlab chiqariladi.. Nisbiy mustahkamligi P í cí/teks. 2. Cho ziluvchanligi esa ε í 4-7 foiz. 3. Elastiklik xususiyati jun tolasiga o xshash (sun iy jun deb ataladi). 4. Issiqqa chidamliligi C da pishiqligini yo qotmaydi. 5. Yorug likka chidamli. 6. Gigroskopik xususiyati yomon-0,5 foiz normal sharoitda. 7. Tabiiy tola bilan aralashtirilganda yaxshi sifatli mahsulot olinadi (ko ylak, kostyum, plash, materiallarini ishlab chiqariladi). Nitron tolasini olinishi. Nitron tolasi akrilnitron moddasidan olinadi. Akrilnitron esa atsetilen (C 2 H 2 ) va sinil kislota (HCN) aralashmasidan olinadi. Akrilonitril polimerizatsiya reaktsiyasi natijasida poliakrilonitril polimeri olinadi. n(ch 2 CH) CN akrilnitril (-CH 2 -CH-)n CN PAN (poliakrilonitril) Poliakrilonitril dimetilformamid eritmasida eritilib ho l yoki quruq usul bilan olinadi. Odatda kompleks nitron iplari quruq usul bilan (atsetatni olish sxemasidek) shtapel tolasi esa ho l usul bilan olinadi. Nitron tolasining asosiy xususiyatlari. Nitron tolasining tashqi ko rinishi bo yicha jun tolasiga o xshash, engil, quyosh nuriga chidamli. Ho l holatida mexanik xususiyati o zgarmaydi. Ishqalanishga chidamsiz. Namligi esa 2,0 foiz, trikotaj mahsulotlariga ko p ishlatiladi. Nazorat savollari:. Kimyoviy tolalarni ishlab chiqarish afzalliklari va kamchiligi. 2. Viskoza tolasi qaysi efirdan olinadi? 3. Viskoza eritmasidan tolasini yigirish turi. 4. Atsetat tolasini olish texnoligik sxemasi. 5. Sintez degani nima? 6. Lavsan tolasi qaysi monomerlardan olinadi?

29 5-MA RUZA Mavzu: TOLA VA IPLARNI SINAShDA NAMUNA OLISh. NAMUNA TURLARI, NAMUNA SINAShDA OLINGAN NATIJALARNI BAHOLASh. Ma ruza rejasi:. Namuna turlari va olish usullari 2. Notekslikni aniqlash formulalari 3. Laboratoriyada bajarilgan tajribalar natijasiga baho berish To qimachilik sanoatida ishlatiladigan tolalarning sifat ko rsankichlari (uzunligi, mustahkamligi, yo g onligi) har xil bo ladi. Tolalardan mahsulot ishlab chiqarishdan avval ularni sifat ko rsatkichlarini aniqlash kerak. To qimachilik fabrikalaruga paxta tolasi katta hajmda keladi. Sifat ko rsatkichi bir xil bo lgan va bitta hujjat bilan qabul qilingan tolaga to da deb ataladi. To dadagi tolalarning hammasi tekshirilmaydi. Odatda undan bir qismi olinadi va o sha olingan qismdan namunalar olinadi. To dadan olingan namunalar 3 xil bo ladi.. Nuqtadan olingan namuna (m00-50 g). 2. Birlashtirilgan namuna (m000 g). 3. Sinash uchun olinadigan namuna. Namuna tanlab olish usullari. Paxta tolasidan namuna tanlab olish O zrst standarti bo yicha bajariladi. Namuna turlari. Nuqtadan olingan namuna toylanmagan yoki toylangan tolani ma lum joyidan olingan paxta tolasi. Birlashtirilgan namuna nuqnadan olingan namunalar yig indisi. Sinash uchun olingan namuna. O rtacha namuna, kichik namuna. Nuqtadan olinadigan namuna toylanmagan toladan ya ni kondensor latogi (tannovi) yoki toylash jarayonida har joyidan g olinadi. Namunalar qopqoqli idishga (namligi-aniqlansa) yoki oddiy idishlarga solinadi. Paxta tolasining sifatini tekshirish uchun to dadagi har 0 toydan tasodifiy usul bilan bittasi olinadi. Agar to da 5 dan 40 toygacha bo lsa sinash uchun 5 toy ajratiladi. To da miqdori 5 toydan kam bo lsa unda har bir toydan namuna olinadi. Toylangan paxtani tamg asi buzilmagan holda ikki tasma orasidagi o ram mato sm uzunlikda qirqiladi. Toyning -2 sm tola qatlami pastidan namuna olinadi. Agar iloji bo lsa -2 tasma echiladi, keyin namuna olinadi. Har toydan qo lda 0-2 sm enlikda 00 g tola olinadi. Namunaning umumiy vazni 000 g bo ladi. Namuna ichiga zavod

30 kodi toyning tartib raqami yozilib, qog ozga o rab qo yiladi. Namligi aniqlansa qopqoqli idishga solib qo yiladi. Paxta tolasining boshqa xossalarini aniqlash uchun birlashtirilgan namunaning ikki tomonidan har joydan umumiy og irligi 4-5 g bo lgan kichik namuna olinadi. Kichik namunani titib, tozalab PPL asbobida namuna piltasi tayyorlanadi (laboratoriyaga qarang). Tayyorlahgan namunaviy piltadan uzunasiga mg tola ajratib olinadi. Uni yaxshilab titib, tozalab undan yakuniy pilta tayyorlanadi. P A X T A T O Y L A R I Nuqta Nuqta Nuqta Nuqta Nuqta Nuqta Nuqta Birlashtirilgan ko rinishdagi namuna m000 g Birlashtirilgan 2-ko rinishdagi namuna m200 g O rtacha namuna m0-50 g Kichik namuna m4-5 g Namuna olish usullari.. Bir bosqichli mexanik usul. 2. Bir bosqichli tasodifiy usul. 3. Ikki bosqichli mexanik usul. 4. Ikki bosqichli tasodifiy usul. Ikki bosqichli usulda to dani seriyalarga bo lib, har bir seriya alohida tekshiriladi, keyin, seriyalar bo yicha tekshirib olib boriladi, paxta zavod ishida bir bosqichli tasodifiy usul ishlatiladi. Iplardan namuna olish. To qimachilik tayyor ishlar xaridorlarga jo natilganda yashiklarga, qoplarga solib jo natiladi. Iplarning eng kichik o rami kalava, naycha, bobina, kops, g altak, to quv navoyi bo lishi mumkin. Bu ko rinishdagi iplardan namunani qanday va qancha olish tartibi har bir iplar uchun standartlarda beriladi. Katta uzunlikka ega bo lgan g altakdagi iplarning xususiyati qatlamlar bo yicha bit xil bo lishi mumkin. U holda har xil qatlamdagi iplarning xususiyati alohida o rganiladi. To qimachilik tola iplarning sifatini ko rsatuvchi xarakteristikalar. To qimachilik tola, iplarning fizik va mexanik xususiyatlari bir xil bo lmasligi