O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI. KOMPLEKS BIRIKMALAR KIMYOSI fanining O QUV DASTURI. Toshkent 2008

Transcript

1 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI KOMPLEKS BIRIKMALAR KIMYOSI fanining O QUV DASTURI Bilim sohasi: Ta lim sohasi: Ta lim yo nalishi: Fan Tabiiy fanlar Kimyo Toshkent 2008 Fanning o quv dasturi Mirzo Ulug bek nomidagi O zbekiston Milliy universitetida ishlab chiqildi. 1

2 Tuzuvchilar: Parpiev N.A. Reshetnikova R.V. - Noorganik va analitik kimyo kafedrasi mudiri, akademik. - Noorganik va analitik kimyo kafedrasi dotsenti, kimyo fanlar nomzodi. Taqrizchilar: Azizov T.A. Sharipov X.T. - O zr FA Umumiy va noorganik kimyo instituti, laboratoriya mudiri, professor, kimyo fanlari doktori - Toshkent kimyo texnologiya instituti kafedra mudiri, professor, kimyo fanlar doktori 2

3 Kirish Kompleks birikmalar kimyosi fani kimyoviy elementlar va ular birimalarining tuzilishi, xossalari haqidagi fan bo lib o z oldiga talabalarga kimyoviy elementlar xossalarini davriy qonun va davriy sistema asosida modda tuzilishining hozirgi zamon ma lumolariga suyangan holda nazariy kimyo tushunchalarini qo llab tushuntirishdan iborat. Uning maqsadi olingan nazariy bilimlar asosida kimyoviy elementlar va ular birikmalarining xossalarini bashorat qila bilishga, yangi xossalarga ega bo lgan moddalarni sintez qilishni bashorat qilish ko nikmasini hosil qildirishdan iboratdir. O quv fanining maqsadi va vazifalari Fanni o qitishdan maqsad - kimyo yo nalishi bo yicha ta lim olayotgan talabalarga kompleks birikmalar kimyosining asosiy qonun va qoidalarini chuqur va izchil tushuntirishdan iboratdir. Jumladan, koordinatsion (kompleks) birikmalarni oddiy birikmalardan farqlanishini, ularning asosiy kimyoviy xossalarini tushuntirishda koordinatsion nazariyaning ahamiyati, kompleks hosil qilish va ligandlar o rtasidagi kimyoviy bog larni tabiatini aniqlashda zamonaviy fizikaviy tadqiqotlardan foydalanishni ahamiyati, koordinatsion birikmalar ishtirokida boradigan jarayonlarning mexanizmlarini va koordinatsiyaga uchragan ligandlarning reaksion qobiliyatini o zgarishi, metallarni bir-biridan ajratib olish (gidrometallurgiya) jarayoni, ularni aniqlash va o ta tozalash va boshqalar. Faning vazifasi - fanni o qitish davomida quyidagi asosiy mavzular keng yoritiladi, jumladan: kompleks birikmalar to g risidagi tarixiy ma lumotlar, koordinatsion nazariyaning asosiy holatlari, koordinatsion birikmalarning turlari, ularning nomlanishi, kompleks birikmalarda izomeriya turlari, kompleks birikmalarda kimyoviy bog lanish tabiati, kompleks birikmalarning eritmadagi muvozanatlari, koordinatsion qobig idagi ligandlarning o zaro ta sirlashuvi, trans- va sis- ta sirlashuv qonuniyatlari, koordinatsion birikmalarning kislota-asoslik xossalari va ularning oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari, ligandlarning koordinatsion qobig ida ketadigan reaksiyalar haqida va koordinatsion birikmalarning qo llanish sohalari haqida ma lumotlar berishdan iborat. Fan bo yicha talabaning bilimi, ko nikma va malakasiga qo yiladigan talablar Koordinatsion birikmalar kimyosi fani bo yicha o zlashtirish jarayonida amalga oshiriladgan masalalar doirasida bakalavr: - kompleks birikmalar kimyosining tarixini, koordinatsion nazariyaning asosiy tushunchalarini, koordinatsion birikmalarning asosiy kimyoviy xossalarini, ular ishtirokida boradigan jarayonlarning mexanizmlari va koordinatsiyaga uchragan alohida ligandlarning reaksion qobiliyatini tushuntira va koordinatsion birikmalarni ishlatilish sohalarini bilishi kerak; - talaba kompleks birikmalar tuzilishi va xossalarini aniqlashda nazariy kimyo qonuniyatlarini qo llay bilish, kompleks birikmalarning nomlanishini qo llay olish, kompleks birikmalardagi kimyoviy bog tabiatini aniqlashda molekulyar orbitallar usulidagi diagrammalarni tuzish, ligandlar tarkibidagi koordinatsiyaga uchraydigan reaksion markazlarni aniqlash ko nikmalariga ega bo lishi kerak; - talaba kompleks birikmalarning sintez qilish shart-sharoitlarini aniqlash, kompleks birikmalarni sintez qilish, olingan kompleks birikmalarning tarkibi, tuzilishini aniqlashda zamonaviy fizik-kimyoviy tadqiqot usullarini qo llash malakalariga ega bo lishi kerak. Fanning o quv rejadagi boshqa fanlar bilan o zaro bog liqligi va uslubiy jihatdan uzviy ketma-ketligi 3

4 Kompleks birikmalar kimyosi ixtisoslik fani hisoblanib, 7 semestrda o qitiladi. Dasturni amalga oshirish o quv rejasida rejalashtirilgan matematik va tabiiy-ilmiy, umumkasbiy va ixtisoslik fanlaridan yetarli bilim va ko nikmalarga ega bo lishlik talab etiladi. Noorganik kimyo fanini rivojlanish natijasi o laroq, Kompleks birikmalar kimyosi fani zamonaviy organik, analitik, biologik va fizikaviy kimyo fanlari bilan uzviy bog langan. Koordinatsion birikmalar tuzilishi va xossalarini o rganish hozirgi zamon fizik usullarisiz tasavvur qilish mumkin emas. Shuning uchun fanni o rganishda fizik usullarning mohiyati va nazariy asoslaridan xam yetarli bioim va malakaga ega bo lishlik talab etiladi. Fanning ishlab chiqarishdagi o rni Noorganik kimyo fanining eng jadal rivojlanayotgan sohalaridan biri bu Kompleks birikmalar kimyosi sohasidir. Kompleks birikmalar turli xossalarini namoyon qilganligi uchun ular xozirgi vaqtda meditsinada, qishloq xo jaligida, kimyo sanoatida va sanoatning boshqa sohalarida keng qo llanilish topmoqda. Kompleks birikmalar asosida turli dori-darmonlar, analitik, ajratuvchi va katalitik reagentlar, zararsizlantiruvchi vositalar olishda ishlatish mumkinligi tufayli ishlab chiqarishda muhim o rin tutadi. Fanni o qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar Dasturda ko rsatilgan mavzular ma ruza, seminar va laboratoriya ishlari shaklida olib boriladi, shuningdek fanni dolzarb masalalari talablarga mustaqil ish sifatida o zlashtirish uchun beriladi. Fanni o zlashtirishda darslik, o quv va uslubiy qo llanmalar, ma ruza matnlari, tarqatma materiallar, elektron materiallardan keng foydalaniladi. Fan zamonaviy pedagogik texnologiyalar - Klaster, Bumerang, Skarabey singari metodlar orqali hamda slayd va multimediya namoyishlari bilan o tkaziladi. Asosiy qism Fanning nazariy mashg ulotlari mazmuni Kompleks birikmalar kimyosida koordinatsion nazariyaning ahamiyati. Koordinatsion birikmalarning xossalari, turlari va izomerlari. Tarixiy ma lumotlar. Koordinatsion nazariyaning asosiy holatlari. Verner-Miolati qatori. Koordinatsion birikmalar turlari. Aminat va ammiakatlar, gidratlar va akvokomplekslar, atsidokomplekslar, poligalogenidlar, polikislotalar, xelatlar, karbonillar, klasterlar. Komplekslarni nomlash. IYuPAK nomenklaturasi. Oddiy va ko p yadroli kompleklar. Koordinatsion birikmalarda izomeriya turlari. Koordinatsion, ionizatsion, gidrat, tuzli izomeriyasi, koordinatsion polimerizatsiyasi, geometrik va optik izomeriyasi. Kompleks birikmalardagi kimyoviy bog larning tabiatini klassik va kvant-kimyoviy usullar orqali talqini Kompleks birikmalarda kimyoviy bog lanish tabiati. Oddiy elektrostatik nazariyasi. Kovalent bog lanish nazariyasi. Sidjvik nazariyasi (effektiv atom nomeri nazariyasi). Kristall maydon nazariyasi. (KMN). Aynigan orbitallar, ligandlar maydoni ta sirida paydo bo ladigan ayirmasi. d-elektronli kompleksning kristall maydon ta sirida barqarorlanish energiyasi (KKMTBE). Ligandlar maydoni nazariyasi (LMN). σ (sigma) - bog lar,to g ri va teskari π (pi) - bog lar. Bog lovchi, bo shashtiruvchi va bog lamovchi molekulyar orbitallar. Kompleks birikmalarning eritmadagi muvozanatlari va ularning asosiy qoidalari 4

5 Kompleks birikmalarning eritmalaridagi muvozanatlar. Komplekslarning beqarorlik konstantasi. Irving-Vilyams qatori. Yan-Teller effekti. Koordinatsion qobiqdagi ligandlarning o zaro ta sirlashuvi. Peyrone, Yergensen, I.I.Chernyaev qoidalari. Trans-va sis- ta sirlashuv. Koordinatsion birikmalarning kislota-asoslik xossalari. Har xil faktorlarning ta siri: kompleksning umumiy zaryadi, ligandlarning donor-akseptor xossalari, markaziy atomning tabiati, ichki koordinatsion sferaning geometrik tuzilishi. Koordinatsion birikmalarning oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari. Markaziy atomning tipik bo lmagan oksidlanish darajasini mustahkamlanish hodisasi. Kompleks birikmalarning qo llanilishi. Kompleks birikmalar kimyosining rivojlantirishda o zbek kimyogarlarining xizmatlari Kompleks birikmalarning qo llanish sohalari: analitik va organik kimyo, bionoorganika, kimyoviy texnologiya, metallkompleksli katalizatorlar. Kompleks birikmalar kimyosi soxasidagi akademik A.A.Grinbergning, o quvchisi A.Sh.Shamsievning O zmu (SAGU)da bajargan ilmiy ishlari. Koordinatsion (kompleks) birikmalar kimyosini rivojlantirishda o zbek kimyogar olimlari, jumladan M.A.Azizov, N.A.Parpiev, X.R.Raximov, O.F.Xodjaev, T.A.Azizov, O.Sh.Shobilolov va boshqalarning ilmiy izlanishlari. Seminar mashg'ulotlarini tashkil etish bo'yicha ko'rsatma va tavsiyalar Seminar mashg'ulotlarda talabalar kompleks birikmalarning nomlanishi, turlari, izomeriyasi, kimyoviy bog'lanish tabiati, eritma xolatidagi turg'unligi, kislota-asoslik va oksidlanish-qaytarilish reaksiyalardagi xossalarini o'rganadilar. Talabalar asosiy ma ruza mavzulari bo'yicha olgan bilim va ko'nikmalarini seminar mashg'ulotlarida yanada boyitadilar. Shuningdek, darslik va o'quv qo'llanmalar asosida talabalar bilimlarini mustahkamlashga erishish, tarqatma materiallardan foydalanish, mavzular bo'yicha ko'rgazmali qurollar tayyorlash va boshqalar tavsiya etiladi. Seminar mashg'ulotlarini tavsiya etiladigan mavzulari: Koordinatsion nazariya, koordinatsion birikmalarning turlari, izomeriya va ularni IYuPAK nomenklaturasi bo yicha nomlanishi. Kompleks birikmalarda kimyoviy bog lanish tabiati va ularni tushuntirishda Valent bog lar, kristall maydoni va ligandlar maydoni nazariyalari orqali talqini. Kompleks birikmalarni eritmadagi muvozanati, koordinatsion qobig idagi ligandlarni o zaro ta sirlashuvi. Koordinatsion birikmalarni kislota-asoslik xossalari va ularni oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari. Kompleks birikmalarning qo llanilish soxalari anlitik va organik kimyoda, bionoorganik kimyo, metallkompleksli katalizda, kimyoviy texnologiyada va b. Laboratoriya ishlarini tashkil etish bo'yicha ko'rsatmalar Laboratoriya ishlari talabalarda kompleks birikmalarni xosil qilish, ularning tarkibi, tuzilishi, xossalarini aniqlash, eritma xolatida kompleks birikmalarning turg'unligini aniqlash, turg'unlik konstantalarini xisoblash, komplekslarning konuniyatlarga bo'ysunishini aniqlash, fotokolorimetr va spektrofotometrda ishlash, olingan natijalar asosida turli xil grafiklar chizish va ulardan natijalar olish bo'yicha amaliy ko'nikma va malakalar xosil qiladi. Laboratoriya ishlarining tavsiya etiladigan mavzulari: Rangli eritma bilan ishlash uchun nur filtrini tanlash. Nur yutilish molyar koeffitsientini hisoblash. O rganilayotgan kompleks birikmalarni Lambert-Buger-Ber qonuniga loyiqligini tekshirish. 5

6 Kompleks birikma optik zichligining phga bog likligi. Optik zichlikning reaksiya borish vaqtiga bog likligi. Modda konsentratsiyasini fotokolorimetrik aniqlashning optik zichlikni solishtirish usuli. Modda konsentratsiyasini fotokolorimetrik aniqlashda qo shish va diferensial usuli. Modda konsentratsiyasini fotokolorimetrik aniqlashda kalibr chizig ini olish usuli. Mustaqil ishni tashkil etishning shakli va mazmuni Talaba mustaqil ishni tayyorlashda fanning xususiyatlarini xisobga olgan xolda quyidagi shakllardan foydalanish tavsiya etiladi: * darslik va o quv qo llanmalar bo yicha fan boblari va mavzularini o rganish; * tarqatma materiallar bo yicha ma ruza qismini o zlashtirish; * maxsus adabiyotlar bo yicha fan bo limlari va mavzulari ustida ishlash; *talabaning o quv-ilmiy-tadqiqot ishlarini bajarish bilan bog liq bo lgan fanlar bo limlari va mavzularni chuqur o rganish. Tavsiya etilayotgan mustaqil ishlarning mavzulari: 1.Koordinatsion nazariya, koordinatsion birikmalarning turlari va ularni IYuPAK nomenklaturasi bo yicha nomlanishi. 2.Kimyoviy birikmalarda bog lanish tabiati. Valent bog lar, kristall maydon va ligand maydoni nazariyalari. 3.Kompleks birikmalarni eritmadagi muvozanati, koordinatsion qobig dagi ligandlarning o zaro ta sirlashuvi. 4.Koordinatsion birikmalarni kislota-asoslik xossalari va ularning oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari. 5.Koordinatsion son va uning miqdoriga ta sir ko rsatuvchi faktorlar, kompleks xosil qiluvchi atom yoki ionlar. Verner-Miolati qatorini tuzish va uni koordinatsion nazariyani yaratilishidagi ahamiyati. 6.Koordinatsion birikmalardagi izomeriya xodisalari. Izomeriya turlari. 7.Sidjvik EAN qoidasi va uni karbonilli komplekslarda qo llanilishi. Koordinatsion birikmalardagi kimyoviy bog lanish tabiatini tushuntirishda VBN, KMN va LMN nazariyalarining o rni va roli. 8.Koordinatsion birikmalarni eritmadagi holati, ularning muvozanat barqarorlik konstantalari, Irving-Vilyams qatori va boshqalar, koordinatsion birikmalarning qo llanilishi. Dasturning informatsion-metodik ta minoti Dasturdagi mavzularni o'tishda ta limning zamonaviy metodlaridan keng foydalanish, o'quv jarayonini yangi pedagogik texnologiyalar asosida tashkil etish samarali natija beradi va mazkur fanni o'qitishda ularni qo'llash nazarda tutilgan. Bu borada zamonaviy pedagogik texnologiyalarning Klaster, Matbuot konferensiyasi, Bumerang, Talaba hamda «Muammoli ta lim» texnologiyasining «Munozarali dars» metodi, shuningdek, kompleks birikmalarning asosiy sinflariga doir plakat va jadvallardan, davriy sistemadan, kristallografik shakllardan hamda mavzuga oid ko'rgazmali kimyoviy tajribalarning namoyishidan foydalanish nazarda tutiladi. Foydalanilgan asosiy darsliklar va o quv qo llanmalar ro yxati 6

7 Asosiy darsliklar va o quv qo llanmalar Парпиeв Н.А., Юсупов В.Г., Тошeв М.Т. Координацион бирикмалар кимёси. Тошкeнт: Унивeрситeт, б. Парпиeв Н.А., Рахимов Х.Р., Муфтахов А.Г. Анорганик кимё назарий асослари, Тошкeнт: O'збeкистон, 2000 й. Кукушкин Ю.Н. Химия координационных соeдинeний. М: Высшая школа, с. Костромина Н.А., Кумок В.Н., Скорик Н.А. Химия координационных соeдинeний. М.: Высшая школа с. E.Ю. Янсон. Комплeксныe соeдинeния. М.: Высшая школа, с. Qo shimcha adabiyotlar Бабко А. К. Физико-химичeский анализ комплeксных соeдинeний в растворах. Киeв, изд. АН, УзССР Мeтодичeскоe указаниe - "Химия координационных соeдинeний", Ташкeнт, ТашГУ, Задачник по физико-химичeским мeтодам анализа. Изд. "Химия", Новаковский М.С. Лабораторныe работы по химии комплeксных соeдинeний. Харков, изд. ХГУ,

8 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI Ro yxatga olindi: 2013 y. TASDIQLAYMAN O quv ishlari bo yicha prorektor 2013 yil KOMPLEKS BIRIKMALAR KIMYOSI fanining ISHCHI O QUV DASTURI Bilim sohasi fan Ta lim sohasi tabiiy fanlar Ta lim yo nalishi kimyo Umumiy o quv soati soat Shu jumladan: Ma ruza - 26 soat Amaliy mashg`ulot - Laboratoriya mashg'uloti - 36 soat Seminar mashg uloti - 10 soat Mustaqil ta lim - 66 soat Andijon

9 Fanning ishchi dasturi Andijon davlat universitetining Tabiatshunoslik va geografiya fakulteti kengashining 2013 yil 28 avgustdagi 1-son majlisida muhokama etildi va ma qullandi. Kimyo ta lim yo nalishining o quv rejasiga va namunaviy dasturiga muvofiq ishlab chiqildi. Tuzuvchi: Abdullaev Sh.H. Umumiy kimyo kafedrasi dotcenti, k.f.n. To lakov.n.q. Umumiy kimyo kafedrasi katta o qituvchi Taqrizchilar: Jo'raev A.M. Umumiy kimyo kafedrasi katta o`qituvchisi, k.f.n., Do`monov B.M. Umumiy kimyo kafedrasi katta o`qituvchisi. Fanning ishchi o quv dasturi Umumiy kimyo kafedrasining 2013 yil 26 avgustdagi _1_ - son yig ilishida muhokamadan o tgan va fakultet kengashida muhokama qilish uchun tavsiya etilgan. Kafedra mudiri: Asqarov I.R. Fanning ishchi o quv dasturi Tabiatshunoslik va geografiya fakulteti kengashida muhokama etilgan va foydalanishga tavsiya qilingan (2013 yil 28 avgustdagi 1-sonli bayonnoma). Fakultet kengashi raisi: Jo raqulov G.N. Kelishildi: O quv uslubiy boshqarma boshlig i: Abdullaev Q. Kirish 9

10 Kompleks birikmalar kimyosi fani kimyoviy elementlar va ular birimalarining tuzilishi, xossalari haqidagi fan bo lib o z oldiga talabalarga kimyoviy elementlar xossalarini davriy qonun va davriy sistema asosida modda tuzilishining hozirgi zamon ma lumolariga suyangan holda nazariy kimyo tushunchalarini qo llab tushuntirishdan iborat. Uning maqsadi olingan nazariy bilimlar asosida kimyoviy elementlar va ular birikmalarining xossalarini bashorat qila bilishga, yangi xossalarga ega bo lgan moddalarni sintez qilishni bashorat qilish ko nikmasini hosil qildirishdan iboratdir. O quv fanining maqsadi va vazifalari Fanni o qitishdan maqsad - kimyo yo nalishi bo yicha ta lim olayotgan talabalarga kompleks birikmalar kimyosining asosiy qonun va qoidalarini chuqur va izchil tushuntirishdan iboratdir. Jumladan, koordinatsion (kompleks) birikmalarni oddiy birikmalardan farqlanishini, ularning asosiy kimyoviy xossalarini tushuntirishda koordinatsion nazariyaning ahamiyati, kompleks hosil qilish va ligandlar o rtasidagi kimyoviy bog larni tabiatini aniqlashda zamonaviy fizikaviy tadqiqotlardan foydalanishni ahamiyati, koordinatsion birikmalar ishtirokida boradigan jarayonlarning mexanizmlarini va koordinatsiyaga uchragan ligandlarning reaksion qobiliyatini o zgarishi, metallarni bir-biridan ajratib olish (gidrometallurgiya) jarayoni, ularni aniqlash va o ta tozalash va boshqalar. Faning vazifasi - fanni o qitish davomida quyidagi asosiy mavzular keng yoritiladi, jumladan: kompleks birikmalar to g risidagi tarixiy ma lumotlar, koordinatsion nazariyaning asosiy holatlari, koordinatsion birikmalarning turlari, ularning nomlanishi, kompleks birikmalarda izomeriya turlari, kompleks birikmalarda kimyoviy bog lanish tabiati, kompleks birikmalarning eritmadagi muvozanatlari, koordinatsion qobig idagi ligandlarning o zaro ta sirlashuvi, trans- va sis- ta sirlashuv qonuniyatlari, koordinatsion birikmalarning kislota-asoslik xossalari va ularning oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari, ligandlarning koordinatsion qobig ida ketadigan reaksiyalar haqida va koordinatsion birikmalarning qo llanish sohalari haqida ma lumotlar berishdan iborat. Fan bo yicha talabaning bilimi, ko nikma va malakasiga qo yiladigan talablar Koordinatsion birikmalar kimyosi fani bo yicha o zlashtirish jarayonida amalga oshiriladgan masalalar doirasida bakalavr: - kompleks birikmalar kimyosining tarixini, koordinatsion nazariyaning asosiy tushunchalarini, koordinatsion birikmalarning asosiy kimyoviy xossalarini, ular ishtirokida boradigan jarayonlarning mexanizmlari va koordinatsiyaga uchragan alohida ligandlarning reaksion qobiliyatini tushuntira va koordinatsion birikmalarni ishlatilish sohalarini bilishi kerak; - talaba kompleks birikmalar tuzilishi va xossalarini aniqlashda nazariy kimyo qonuniyatlarini qo llay bilish, kompleks birikmalarning nomlanishini qo llay olish, kompleks birikmalardagi kimyoviy bog tabiatini aniqlashda molekulyar orbitallar usulidagi diagrammalarni tuzish, ligandlar tarkibidagi koordinatsiyaga uchraydigan reaksion markazlarni aniqlash ko nikmalariga ega bo lishi kerak; - talaba kompleks birikmalarning sintez qilish shart-sharoitlarini aniqlash, kompleks birikmalarni sintez qilish, olingan kompleks birikmalarning tarkibi, tuzilishini aniqlashda zamonaviy fizik-kimyoviy tadqiqot usullarini qo llash malakalariga ega bo lishi kerak. 10

11 Fanning o quv rejadagi boshqa fanlar bilan o zaro bog liqligi va uslubiy jihatdan uzviy ketma-ketligi Kompleks birikmalar kimyosi ixtisoslik fani hisoblanib, 7 semestrda o qitiladi. Dasturni amalga oshirish o quv rejasida rejalashtirilgan matematik va tabiiy-ilmiy, umumkasbiy va ixtisoslik fanlaridan yetarli bilim va ko nikmalarga ega bo lishlik talab etiladi. Noorganik kimyo fanini rivojlanish natijasi o laroq, Kompleks birikmalar kimyosi fani zamonaviy organik, analitik, biologik va fizikaviy kimyo fanlari bilan uzviy bog langan. Koordinatsion birikmalar tuzilishi va xossalarini o rganish hozirgi zamon fizik usullarisiz tasavvur qilish mumkin emas. Shuning uchun fanni o rganishda fizik usullarning mohiyati va nazariy asoslaridan xam yetarli bioim va malakaga ega bo lishlik talab etiladi. Fanning ishlab chiqarishdagi o rni Noorganik kimyo fanining eng jadal rivojlanayotgan sohalaridan biri bu Kompleks birikmalar kimyosi sohasidir. Kompleks birikmalar turli xossalarini namoyon qilganligi uchun ular xozirgi vaqtda meditsinada, qishloq xo jaligida, kimyo sanoatida va sanoatning boshqa sohalarida keng qo llanilish topmoqda. Kompleks birikmalar asosida turli dori-darmonlar, analitik, ajratuvchi va katalitik reagentlar, zararsizlantiruvchi vositalar olishda ishlatish mumkinligi tufayli ishlab chiqarishda muhim o rin tutadi. Fanni o qitishda zamonaviy axborot va pedagogik texnologiyalar Dasturdagi mavzularni o qitishda yangi pedagogik texnologiyalarning «Aqliy xujum, Klaster, Bumerang, Munozarali dars» kabi uslublaridan foydalaniladi, shuningdek, mavzularga oid slaydlar, multimediya namoyishidan foydalanish ko zda tutiladi. «Kompleks birikmalar kimyosi»kursini loyihalashtirishda quyidagi asosiy konseptual yondoshuvlardan foydalaniladi: Shaxsga yo naltirilgan ta lim. Bu ta lim o z mohiyatiga ko ra ta lim jarayonining barcha ishtirokchilarini to laqonli rivojlanishlarini ko zda tutadi. Bu esa ta limni loyihalashtirilayotganda, albatta, ma lum bir ta lim oluvchining shaxsini emas, avvalo, kelgusidagi mutaxassislik faoliyati bilan bog liq o qish maqsadlaridan kelib chiqqan holda yondoshilishni nazarda tutadi. Tizimli yondoshuv. Ta lim texnologiyasi tizimning barcha belgilarini o zida mujassam etmog i lozim: jarayonning mantiqiyligi, uning barcha bo g inlarini o zaro bog langanligi, yaxlitligi. Faoliyatga yo naltirilgan yondoshuv. Shaxsning jarayonli sifatlarini shakllantirishga, ta lim oluvchining faoliyatni aktivlashtirish va intensivlashtirish, o quv jarayonida uning barcha qobiliyati va imkoniyatlari, tashabbuskorligini ochishga yo naltirilgan ta limni ifodalaydi. Dialogik yondoshuv. Bu yondoshuv o quv munosabatlarini yaratish zaruriyatini bildiradi. Uning natijasida shaxsning o z-o zini faollashtirishi va o z-o zini ko rsata olishi kabi ijodiy faoliyati kuchayadi. Hamkorlikdagi ta limni tashkil etish. Demokratik, tenglik, ta lim beruvchi va ta lim oluvchi faoliyat mazmunini shakllantirishda va erishilgan natijalarni baholashda birgalikda ishlashni joriy etishga e tiborni qaratish zarurligini bildiradi. Muammoli ta lim. Ta lim mazmunini muammoli tarzda taqdim qilish orqali ta lim oluvchi faoliyatini aktivlashtirish usullaridan biri. Bunda ilmiy bilimni ob ektiv qaramaqarshiligi va uni hal etish usullarini, dialektik mushohadani shakllantirish va rivojlantirishni, amaliy faoliyatga ularni ijodiy tarzda qo llashni mustaqil ijodiy faoliyati ta minlanadi. 11

12 Axborotni taqdim qilishning zamonaviy vositalari va usullarini qo llash - yangi kompyuter va axborot texnologiyalarini o quv jarayoniga qo llash. O qitishning usullari va texnikasi. Ma ruza (kirish, mavzuga oid, vizuallash), muammoli ta lim, keys-stadi, pinbord, paradoks va loyihalash usullari, amaliy ishlar. O qitishni tashkil etish shakllari: dialog, polilog, muloqot hamkorlik va o zaro o rganishga asoslangan frontal, kollektiv va guruh. O qitish vositalari: o qitishning an anaviy shakllari (darslik, ma ruza matni) bilan bir qatorda kompyuter va axborot texnologiyalari. Kommunikatsiya usullari: tinglovchilar bilan operativ teskari aloqaga asoslangan bevosita o zaro munosabatlar. Teskari aloqa usullari va vositalari: kuzatish, blits-so rov, oraliq va joriy va yakunlovchi nazorat natijalarini tahlili asosida o qitish diagnostikasi. Boshqarish usullari va vositalari: o quv mashg uloti bosqichlarini belgilab beruvchi texnologik karta ko rinishidagi o quv mashg ulotlarini rejalashtirish, qo yilgan maqsadga erishishda o qituvchi va tinglovchining birgalikdagi harakati, nafaqat auditoriya mashg ulotlari, balki auditoriyadan tashqari mustaqil ishlarning nazorati. Monitoring va baholash: o quv mashg ulotida ham butun kurs davomida ham o qitishning natijalarini rejali tarzda kuzatib borish. Kurs oxirida test topshiriqlari yoki yozma ish variantlari yordamida tinglovchilarning bilimlari baholanadi. Umumiy kimyo fanini o qitish jarayonida kompyuter texnologiyasidan, Excel elektron jadvallar dasturlaridan foydalaniladi. Ayrim mavzular bo yicha talabalar bilimini baholash test asosida va kompyuter yordamida bajariladi. Internet tarmog idagi rasmiy iqtisodiy ko rsatkichlaridan foydalaniladi, tarqatma materiallar tayyorlanadi, test tizimi hamda tayanch so z va iboralar asosida oraliq va yakuniy nazoratlar o tkaziladi. Kompleks birikmalar kimyosi fanidan mashg ulotlarning mavzular va soatlar bo yicha taqsimlanishi: Mavzular nomi Jami soat Ma ruza Laboratoriya mashg uloti Seminar mashg uloti Mustaqil ta lim 1 Kirish. Kompleks birikmalar kimyosida koordinatsion nazariyaning ahamiyati. Koordinatsion birikmalarning xossalari, turlari va izomerlari 2 Kompleks birikmalardagi kimyoviy bog larning tabiatini klassik va kvantkimyoviy usullar orqali talqini 3 Kompleks birikmalarning eritmadagi muvozanatlari va ularning asosiy qoidalari 4 Kompleks birikmalarning qo llanilishi kompleks birikmalar kimyosining rivojlantirishda o zbek kimyogarlarining xizmatlari Jami

13 Asosiy qism Kompleks birikmalar kimyosida koordinatsion nazariyaning ahamiyati. Koordinatsion birikmalarning xossalari, turlari va izomerlari Tarixiy ma lumotlar. Koordinatsion nazariyaning asosiy holatlari. Verner-Miolati qatori. Koordinatsion birikmalar turlari. Aminat va ammiakatlar, gidratlar va akvokomplekslar, atsidokomplekslar, poligalogenidlar, polikislotalar, xelatlar, karbonillar, klasterlar. Komplekslarni nomlash. IYuPAK nomenklaturasi. Oddiy va ko p yadroli kompleklar. Koordinatsion birikmalarda izomeriya turlari. Koordinatsion, ionizatsion, gidrat, tuzli izomeriyasi, koordinatsion polimerizatsiyasi, geometrik va optik izomeriyasi. Qo llaniladigan ta lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta lim, pog ona, qadamba-qadam metodi, Venn diagrammasi, blits-so rov, o z-o zini nazorat. Adabiyotlar: A1;A2; Q2; Q6. Kompleks birikmalardagi kimyoviy bog larning tabiatini klassik va kvant-kimyoviy usullar orqali talqini Kompleks birikmalarda kimyoviy bog lanish tabiati. Oddiy elektrostatik nazariyasi. Kovalent bog lanish nazariyasi. Sidjvik nazariyasi (effektiv atom nomeri nazariyasi). Kristall maydon nazariyasi. (KMN). Aynigan orbitallar, ligandlar maydoni ta sirida paydo bo ladigan ayirmasi. d-elektronli kompleksning kristall maydon ta sirida barqarorlanish energiyasi (KKMTBE). Ligandlar maydoni nazariyasi (LMN). σ (sigma) - bog lar,to g ri va teskari π (pi) - bog lar. Bog lovchi, bo shashtiruvchi va bog lamovchi molekulyar orbitallar. Qo llaniladigan ta lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta lim, pog ona, qadamba-qadam metodi, Venn diagrammasi, blits-so rov, o z-o zini nazorat. Adabiyotlar: A1;A2; A4;Q2; Q5. Kompleks birikmalarning eritmadagi muvozanatlari va ularning asosiy qoidalari Kompleks birikmalarning eritmalaridagi muvozanatlar. Komplekslarning beqarorlik konstantasi. Irving-Vilyams qatori. Yan-Teller effekti. Koordinatsion qobiqdagi ligandlarning o zaro ta sirlashuvi. Peyrone, Yergensen, I.I.Chernyaev qoidalari. Trans-va sis- ta sirlashuv. Koordinatsion birikmalarning kislota-asoslik xossalari. Har xil faktorlarning ta siri: kompleksning umumiy zaryadi, ligandlarning donor-akseptor xossalari, markaziy atomning tabiati, ichki koordinatsion sferaning geometrik tuzilishi. Koordinatsion birikmalarning oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari. Markaziy atomning tipik bo lmagan oksidlanish darajasini mustahkamlanish hodisasi. Qo llaniladigan ta lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta lim, pog ona, qadamba-qadam metodi, Venn diagrammasi, blits-so rov, o z-o zini nazorat. Adabiyotlar: A1;A2;A3; Q2; 13

14 Kompleks birikmalarning qo llanilishi. kkompleks birikmalar kimyosining rivojlantirishda o zbek kimyogarlarining xizmatlari Kompleks birikmalarning qo llanish sohalari: analitik va organik kimyo, bionoorganika, kimyoviy texnologiya, metallkompleksli katalizatorlar. Kompleks birikmalar kimyosi soxasidagi akademik A.A.Grinbergning, o quvchisi A.Sh.Shamsievning O zmu (SAGU)da bajargan ilmiy ishlari. Koordinatsion (kompleks) birikmalar kimyosini rivojlantirishda o zbek kimyogar olimlari, jumladan M.A.Azizov, N.A.Parpiev, X.R.Raximov, O.F.Xodjaev, T.A.Azizov, O.Sh.Shobilolov va boshqalarning ilmiy izlanishlari. Qo llaniladigan ta lim texnologiyalari: dialogik yondoshuv, muammoli ta lim, pog ona, qadamba-qadam metodi, Venn diagrammasi, blits-so rov, o z-o zini nazorat. Adabiyotlar: A1;A2; A5;Q2; «Kompleks birikmalar kimyosi» fani bo yicha ma ruza mashg ulotining kalendar tematik rejasi t/r Ma ruza mavzulari Soat 1-mavzu. Kirish. Kompleks birikmalar kimyosida koordinatsion nazariyaning ahamiyati. Koordinatsion birikmalarning xossalari, turlari va izomerlari 1.1 Kompleks birikmalar kimyosining asosiy tushunchalari. 1.2 Kompleks birikmalar nomenklaturasi Kompleks birikmalarning olinishi Kompleks birikma hosil qiluvchilar va ligandlar Kompleks birikmalar sinflari Kompleks birikmalarda izomeriya hodisasi 2 2-mavzu. Kompleks birikmalardagi kimyoviy bog larning tabiatini klassik va kvant-kimyoviy usullar orqali talqini 2.1 Kompleks birikmalarda kimyoviy bog lanish tabiati Valent bog lanishlar nazariyasi Kristall maydon nazariyasi Molekulyar orbitallar nazariyasi. 2 3-mavzu. Kompleks birikmalarning eritmadagi muvozanatlari va ularning asosiy qoidalari 3.1 Kompleks birikmalar kimyosining muhim qoidalari Kompleks birikmalarning barqarorligi 2 4-mavzu. Kompleks birikmalarning qo llanilishi. kompleks birikmalar kimyosining rivojlantirishda o zbek kimyogarlarining xizmatlari 4.1 Kompleks birikmalarning qo llanilishi. kompleks birikmalar kimyosining rivojlantirishda o zbek kimyogarlarining xizmatlari Jami 26 Seminar mashg ulotlarini tashkil etish bo yicha ko rsatma va tavsiyalar

15 Seminar: fan bo yicha bilimlarini kengaytirish va chuqurlashtirish, talabalarining ilmiy-tadqiqot ishlariga yo naltirish, bilim qobiliyatlarini o stirish, ma ruzada bayon qilingan nazariy bilimlarni mustahkamlash. Nazariy o tilgan ma ruza materiallaridan masalalar yechish va trening qilish orqali mustahkamlash, talabalarda yangi pedagogik texnologiyalarga ko nikmalar hosil qilish va boshqalar. Seminar mashg ulotlarida tavsiya etiladigan mavzular: 1. Koordinatsion nazariya, koordinatsion birikmalarning turlari, izomeriya va ularni IYuPAK nomenklaturasi bo yicha nomlanishi. Qo llaniladigan ta lim texnologiyalari: guruhlarda ishlash, dialogik yondoshuv, muammoli ta lim. Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4; A5; Q1; Q2; Q3: Q6 2. Kompleks birikmalarda kimyoviy bog lanish tabiati va ularni tushuntirishda Valent bog lar, kristall maydoni va ligandlar maydoni nazariyalari orqali talqini. Qo llaniladigan ta lim texnologiyalari: guruhlarda ishlash, dialogik yondoshuv, muammoli ta lim. Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4; A5; Q1; Q2; Q3: Q6 3. Kompleks birikmalarni eritmadagi muvozanati, koordinatsion qobig idagi ligandlarni o zaro ta sirlashuvi. Qo llaniladigan ta lim texnologiyalari: guruhlarda ishlash, dialogik yondoshuv, muammoli ta lim. Adabiyotlar: A1; A2; A3; A4; A5; Q1; Q2; Q3: Q6 Qo llaniladigan ta lim texnologiyalari: guruhlarda ishlash, dialogik yondoshuv, muammoli ta lim. Adabiyotlar: A1; A2; A4; A5; Q1; Q2; Q3: Q6 4. Koordinatsion birikmalarni kislota-asoslik xossalari va ularni oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari. Qo llaniladigan ta lim texnologiyalari: guruhlarda ishlash, dialogik yondoshuv, muammoli ta lim. Adabiyotlar: A1; A2; A3; A5; Q1; Q2; Q3: Q6 5. Kompleks birikmalarning qo llanilish soxalari anlitik va organik kimyoda, bionoorganik kimyo, metallkompleksli katalizda, kimyoviy texnologiyada va b. Qo llaniladigan ta lim texnologiyalari: guruhlarda ishlash, dialogik yondoshuv, muammoli ta lim. Adabiyotlar: A1; A2; A3; A8; A9; A10; A11; A12; Q1; «Kompleks birikmalar kimyosi»fani bo yicha seminar mashg ulotining kalendar tematik rejasi t/r Seminar mavzulari Soat 1-mavzu. Kirish. Kompleks birikmalar kimyosida koordinatsion nazariyaning ahamiyati. Koordinatsion birikmalarning xossalari, turlari va izomerlari 1.1 Koordinatsion nazariya, koordinatsion birikmalarning turlari, izomeriya va ularni IYuPAK nomenklaturasi bo yicha nomlanishi. 2-mavzu. Kompleks birikmalardagi kimyoviy bog larning tabiatini klassik va kvant-kimyoviy usullar orqali talqini 2.1 Kompleks birikmalarda kimyoviy bog lanish tabiati va ularni tushuntirishda Valent bog lar, kristall maydoni va ligandlar maydoni nazariyalari orqali talqini. 3-mavzu. Kompleks birikmalarning eritmadagi muvozanatlari va ularning

16 asosiy qoidalari 3.1 Kompleks birikmalarni eritmadagi muvozanati, koordinatsion qobig idagi 2 ligandlarni o zaro ta sirlashuvi. 3.2 Koordinatsion birikmalarni kislota-asoslik xossalari va ularni oksidlanishqaytarilish reaksiyalari. 2 4-mavzu. Kompleks birikmalarning qo llanilishi. kompleks birikmalar kimyosining rivojlantirishda o zbek kimyogarlarining xizmatlari 4.1 Kompleks birikmalarning qo llanilish soxalari anlitik va organik kimyoda, 2 bionoorganik kimyo, metallkompleksli katalizda, kimyoviy texnologiyada va b. Jami 10 Laboratoriya ishlarining mavzulari: Kompleks birikmalar kimyosida koordinatsion nazariyaning ahamiyati. Koordinatsion birikmalarning xossalari, turlari va izomerlari. Gidroksokompleks birikmalarni olish va ularning xossalarini o'rganish. Ammiakli kompleks birikmalarni olish va ularning xossalarini o'rganish. Yodidli kompleks birikmalarni olish va ularning ba'zi xossalarini o'rganish. Qo llaniladigan ta lim texnologiyalari: guruhlarda ishlash, dialogik yondoshuv, muammoli ta lim. Adabiyotlar: A1; A2; A4; A5; Q1; Q4. Kompleks birikmalardagi kimyoviy bog larning tabiatini klassik va kvant-kimyoviy usullar orqali talqini. Mis kuporosining tarkibidagi koordinatsion suvning miqdorini termogravimetrik usulda aniqlash. Kompleks birikmalarninig tuzilishini ularning infraqizil spektrlari yordamida o'rganish. Qo llaniladigan ta lim texnologiyalari: guruhlarda ishlash, dialogik yondoshuv, muammoli ta lim. Adabiyotlar: A1; A2; A4; A5; Q1; Q4. Kompleks birikmalarning eritmadagi muvozanatlari va ularning asosiy qoidalari. Birikmadagi kompleks hosil qiluvchining miqdorini fotokolorimetriya metodi bilan aniqlash. Qo llaniladigan ta lim texnologiyalari: guruhlarda ishlash, dialogik yondoshuv, muammoli ta lim. Adabiyotlar: A1; A2; A4; A5; Q1; Q4. «Kompleks birikmalar kimyosi»fani bo yicha laboratoriya mashg ulotining kalendar tematik rejasi t/r Laboratoriya masg ulotlari mavzulari Soat 1-mavzu. Kirish. Kompleks birikmalar kimyosida koordinatsion nazariyaning ahamiyati. Koordinatsion birikmalarning xossalari, turlari va izomerlari 1.1 Gidroksokompleks birikmalarni olish va ularning xossalarini o'rganish Ammiakli kompleks birikmalarni olish va ularning xossalarini o'rganish Yodidli kompleks birikmalarni olish va ularning ba'zi xossalarini o'rganish. 6 2-mavzu. Kompleks birikmalardagi kimyoviy bog larning tabiatini klassik va kvant-kimyoviy usullar orqali talqini 2.1 Mis kuporosining tarkibidagi koordinatsion suvning miqdorini termogravimetrik 6 usulda aniqlash. 16

17 2.2 Kompleks birikmalarninig tuzilishini ularning infraqizil spektrlari yordamida 6 o'rganish. 3-mavzu. Kompleks birikmalarning eritmadagi muvozanatlari va ularning asosiy qoidalari 3.1 Birikmadagi kompleks hosil qiluvchining miqdorini fotokolorimetriya metodi 6 bilan aniqlash. Jqmi 36 Mustaqil ta limni tashkil etishning shakli va mazmuni Mustaqil ta lim tashkil etishning shakli va mazmuni. «Kompleks birikmalar kimyosi» fani bo yicha talabaning mustaqil ta limi shu fanni o rganish jarayonining tarkibiy qismi bo lib, uslubiy va axborot resurslari bilan to la ta minlangan. Talabalar auditoriya mashg ulotlarida professor-o qituvchilarning ma ruzasini tinglaydilar, laboratoriya mashg ulotlarini bajaradilar. Auditoriyadan tashqarida talaba darslarga tayyorlanadi, adabiyotlarni konspekt qiladi, uy vazifa sifatida berilgan topshiriqlarni bajaradi. Bundan tashqari ayrim mavzularni kengroq o rganish maqsadida qo shimcha adabiyotlarni o qib referatlar tayyorlaydi hamda mavzu bo yicha testlar yechadi. Mustaqil ta lim natijalari reyting tizimi asosida baholanadi. Uyga berilgan topshiriqlarni bajarish, qo shimcha darslik va adabiyotlardan yangi bilimlarni mustaqil o rganish, kerakli ma lumotlarni izlash va ularni topish yo llarini aniqlash, internet tarmoqlaridan foydalanib ma lumotlar to plash va ilmiy izlanishlar olib borish, ilmiy to garak doirasida yoki mustaqil ravishda ilmiy manbalardan foydalanib ilmiy maqola va ma ruzalar tayyorlash kabilar talabalarning darsda olgan bilimlarini chuqurlashtiradi, ularning mustaqil fikrlash va ijodiy qobiliyatini rivojlantiradi. Shuning uchun ham mustaqil ta limsiz o quv faoliyati samarali bo lishi mumkin emas. Uyga berilgan vazifalarni tekshirish va baholash seminar va laboratoriya mashg ulotlari olib boruvchi o qituvchi tomonidan, konspektlarni va mavzuni o zlashtirish darajasini tekshirish va baholash esa ma ruza darslarini olib boruvchi o qituvchi tomonidan har darsda amalga oshiriladi. «Kompleks birikmalar kimyosi» fanidan mustaqil ish majmuasi fanning barcha mavzularini qamrab olgan va quyidagi 4 ta katta mavzu ko rinishida shakllantirilgan. 1. Kompleks birikmalar kimyosida koordinatsion nazariyaning ahamiyati. Koordinatsion birikmalarning xossalari, turlari va izomerlari. 2. Kompleks birikmalardagi kimyoviy bog larning tabiatini klassik va kvant-kimyoviy usullar orqali talqini. 3. Kompleks birikmalarning eritmadagi muvozanatlari va ularning asosiy qoidalari. 4. Kompleks birikmalarning qo llanilishi. kompleks birikmalar kimyosining rivojlantirishda o zbek kimyogarlarining xizmatlari Talabalar mustaqil ta limining mazmuni va hajmi 17

18 t/r Mustaqil ta lim mavzulari Berilgan topshiriqlar 1 Kompleks birikmalar kimyosida Jadvallar bilan koordinatsion nazariyaning ahamiyati. ishlash, Koordinatsion birikmalarning xossalari, adabiyotlardan turlari va izomerlari konspekt qilish 2 Kompleks birikmalardagi kimyoviy bog larning tabiatini klassik va kvantkimyoviy usullar orqali talqini 3 Kompleks birikmalarning eritmadagi muvozanatlari va ularning asosiy qoidalari 4 Kompleks birikmalarning qo llanilishi. kompleks birikmalar kimyosining rivojlantirishda o zbek kimyogarlarining xizmatlari Jadvallar tayyorlash, referat yozish Referat yozish, individual topshiriqlarni bajarish Individual topshiriqlarni bajarish Bajarilish Hajmi muddatlari (soatda) haftalar haftalar haftalar haftalar Jami : 66 Kompleks birikmalar kimyosi fani bo yicha o zlashtirish nazorati Ma ruza Soatlar Joriy baholash 35 ball Oraliq baholash 35 ball Yakuni Amaliy Mustaqil ish Ma ruza Mustaqil ish y baholash 30 ball Amaliy Mustaqil ish soni balli Jami ball soni balli Jami ball soni balli Jami ball soni balli Jami ball ball 8-semestr / NAZORAT TURLARINI O`TKAZISH TARTIBI 1. Joriy nazoratni o`tkazish tartibi: Ushbu nazorat turi auditoriyada akademik guruhning barcha talabalari ishtirokida quyidagi shakllarda o`tkaziladi: uy vazifalarini tekshirish; laboratoriya mashg`ulotlarni tekshirish; test sinovlari o`tkazish; og`zaki so`rov; 2. Oraliq nazoratni o`tkazish tartibi: Ushbu nazorat turi auditoriyada potok yoki akademik guruhdagi barcha talabalar ishtirokida quyidagi shakllarda o`tkaziladi: kollokvium; og`zaki so`rov; test sinovlari o`tkazish; yozma ish. 18

19 3. Yakuniy nazoratni o`tkazish tartibi: Ushbu nazorat turi auditoriyada potok yoki akademik guruhning barcha talabalari va kafedra professor-o`qituvchilari ishtirokida Yozma ish tartibida o`tkaziladi. Variantlar soni 15 ta. Har bir variant 3 ta savoldan iborat. JORIY VA ORALIQ NAZORAT TURLARIDA TALABALAR BILIM, KO`NIKMA HAMDA MALAKALARINI BAHOLASH MEZONI Talabaning «Kompleks birikmalar kimyosi» fani bo`yicha o`zlashtirish ko`rsatkichlari quyidagi mezonlar asosida baholanadi: ball uchun talabaning bilim darajasi quyidagilarga javob berishi lozim: xulosa va qaror qabul qila olish; ijodiy fikrlay olish; mustaqil mushohada yurita bilish; olgan bilimlarini amalda qo`llay olish ko`nikmalariga ega bo`lish; mavzular mohiyatini to`la bilish va aytib bera olish; boy uslubiy tasavvur va fikrlashga ega bo`lish; «Kompleks birikmalar kimyosi» faniga oid iboralar va tushunchalarni izohlay olish; «Kompleks birikmalar kimyosi» faniga oid misollar va masalalarni yechish; ball uchun talabaning bilim darajasi quyidagilarga javob berishi lozim: mustaqil mushohada yurita bilish; olgan bilimlarini amalda qo`llay olish ko`nikmalariga ega bo`lish; mavzular mohiyatini to`la bilish va aytib bera olish; uslubiy tasavvur va fikrlashga ega bo`lish; «Kompleks birikmalar kimyosi» faniga oid iboralar va tushunchalarni izohlay olish; «Kompleks birikmalar kimyosi» faniga oid misollar va masalalarni yechish; ball uchun talabaning bilim darajasi quyidagilarga javob berishi lozim: mavzular mohiyatini bilish va aytib bera olish; uslubiy tasavvur va fikrlashga ega bo`lish; «Kompleks birikmalar kimyosi» faniga oid asosiy iboralar va tushunchalarni izohlay olish; 19

20 «Kompleks birikmalar kimyosi» faniga oid ayrim misollar va masalalarni yechish; 0-54 ball bilan talabaning bilim darajasi quyidagi holatlarda baholanadi: mavzular mohiyatini bilmaslik va aytib bera olmaslik; uslubiy tasavvur va fikrlashga ega bo`lmaslik; «Kompleks birikmalar kimyosi» faniga oid iboralar va tushunchalarni izohlay olmaslik; «Kompleks birikmalar kimyosi» faniga oid misollar va masalalarni yecha olmaslik; Joriy baholash savollari. 1. Qanday birikmalar koordinatsion birikmalar deb ataladi? 2. Kompleks birikmaning koordinatsion birikmadan farqi nimada? 3. Qaysi elementlar markaziy ion rolini bajaradi? 4. Ligandlaga misollar keltiring. 5. Markaziy ionning koordinatsion soni qanday aniqlanadi? 6. Ligandning dentatligi deganda nimani tushunasiz? 7. Valentlik va koordinatsion son tushunchalari mohiyati va farqi. 8. Elektrovalentlik tushunchasini sharhlang. 9. Kovalentlik deganda nimani tushunasiz? 10. Kompekslarni nomlashda qaysi nomenklaturalardan foydalaniladi? 11. Kompleks birikmalarni nomlashning dastlabki sistemasini qaysi olim yaratgan? 12. Koordinatsion birikmalarni nomlashni Verner sistemasi qoidalarini sharhlang. 13. YuPAK nomenklaturasi bo yicha ligandlar qanday nomlanadi? 14. Kompleks zarradagi ligandlar soni qanday ko rsatiladi? 15. Ko p dentatli ligand qanday nomlanadi? 16. Ko prikcha vazifasini bajaruvchi ligand qanday ko rsatiladi? 17. Ko p yadroli kompleks qanday nomlanadi? 18. Ko p yadroli kompleksning nomlanishiga misollar keltiring. 19. Koordinatsion birkmalarni olish usullari qangday sinflanadi? 20. Muvozanatli sintezning mohiyatini tushuntiring. 21. Muvozanatli sintezni olib borishning shartlari. 22. Genealogik sintezning mohiyati nimada? 23. Akvokomplekslar qanday olinadi? 24. Gidroksokomplekslarni sintezlash usullariga misollar keltiring. 25. Ammiakli kompleks birikmalarni sintez qilish usullari. 26. Hosil bo lgan klmpleks birikmalarni ajratib olishda qaysi usullardan foydalaniladi? 27. Genealogik sintezga qayssi omillar ta sir qitladi? 28. Muvozanatli sintezga ta sir etuvchi omillar. 29. Kompleks hosil qiluvchi zarra qanday elektron tuzilishga ega bo lishi kerak? 30. Kompleks birikma hosil qilishda markaziy ionning qaysi orbitallari ishtirok etadi? 31. Markaziy zarra koordinatsion soni va elektron tuzilishi orasida qanday bog liqlik mavjud? 32. Qanday ionlar va molekulalar ligand vazifasini bajara oladi? 33. Donor-akseptor mexanizmi bo yicha kimyoviy bog lanish mohiyati nimada? 34. Bir dentatli molekulyar turdagi ligandlarga misollar keltiring? 35. Ko p dentatli molekulyar turdagi ligandlarga misollar keltiring? 36. Bir va ko p dentatli ion turdagi ligandlarga misollarga keltiring? 37. Koordinatsion birikmalar qanday sinflanadi? 38. Qanday birikmalar xelat koordinatsion birikmalar deb ataladi? 20

21 39. Ichki koordinatsion birikmalarga misollar keltiring? 40. EDTA bilan Fe 3+ ioni kompleks birikmasida nechta xelat halqa mavjud? 41. Gemoglobin va xlorofill tarkibi va tuzilishi haqida nimalarni bilasiz? 42. Sendvich birikmalar tarkibi va tuzilishidagi xususiyatlarni sharxlang? 43. Ferrotsenning tarkibi, tuzilishi va xossalari xaqida nimalarni bilasiz? koordinatsion birikmalarning xususiyati nimada? 45. Ferrotsenda temirning koordinatsion soni nechaga teng? 46. Ferrotsenda ligand va markaziy ion orasida kimyoviy bog lanish hosil bo lishini qanday izohlaysiz? Koordinatsion birikmalarda uchraydigan izomeriya necha guruhga ajratiladi? 47. Qanday izomeriyalarni tuzilish izomeriyasi deyish mumkin? 48. Stereoizomeriya necha xil ko rinishda bo ladi? 49. Koordinatsion izomeriya nima? 50. Ionlanish izomeriyasini misollar bilan tushuntiring. 51. Gidrat izomeriyani qanday tushunasiz? 52. Koordinatsion izomeriya deb nimaga aytiladi? 53. Bog lanish izomeriyasi nima? 54. O rinbosar yoki yig indi izomeriyani mohiyatini sharhlan. 55. Ligandlar izomeriyasini misollar bilan tushuntiring. 56. Konformatsion izomeriya ma nosi nimada? 57. Holat izomeriyasini izohlang. 58. Elektron izomeriyasiga misol keltiring. 59. Transformatsion va formal izomeriyalarni misollar bilan tushuntiring. 60. Geometrik izomeriyani izohlang. 61. Koordinatsion birikmalarda optik izomeriya xodisasining moxiyati. 1. Koordinatsion birikmalar kimyosini muxim qoidalari qaysilar? 62. Peyroni qoidasining ta rifi va mazmuni? 63. Iorgensen qoidasini tushuntiring? 64. Chugaevning xalqa qoidasi haqida nimalarni bilasiz? 65. Kurnakov qoidasining moxiyatini sharhlang? 66. Shvarsenbah qaysi qoidani umumlashtirib xelat effekti qoidasini ta rifladi? 67. Chernyaevning trans- ta sir qoidasi xaqida nimalarni bilasiz? 68. Ligandlarning trans-ta sir qatorini tushuntiring? 69. Xelat effekti va entropiya effekti deganda nimani tushunasiz? 70. Trans- ta sir qoidasini ahamiyati? 71. Koordinatsion birikmalarda asosiy va qo shimcha valentlik muammosini qanday tushunasiz? 72. Kossel va Magnusning elektrostatik nazariyasini moxiyatini tushuntiring? 73. Niqoblanish koeffitsienti nimada? 74. Kossel Magnus tenglamini yozing va izohlang? 75. Elektrostatik nazariyasining kamchiliklari haqida nimalarni bilasiz? 76. Kovalent bog lanish nazariyasining moxiyati nimada? 77. Kovalent bog lanish nazariyasi va Lyuisning kislota-asos nazariyasi orasida qanday umumiylik mavjud? 78. Kovalent bog lanish nazariyasining kamchiliklari? 79. Valent bog lanishlar nazariyasining moxiyati kamchiligi va afzalliklari? 80. Valent bog lanishlar nazariyasini misollar vositasida izohlang? 81. Kristall maydon nazariyasi qachon va kim tomondan yaratilgan? 82. Kristall maydon nazariyasi nimaga asoslangan? 83. Qanday orbitallar ayniya orbitallar deb ataladi? 84. Ligandlarning oktaedrik maydonida markaziy ion d-orbillari qanday tarzda ajraladi? 85. Barqarorlanish energiyasi nima va u qanday xisobalanadi? 21

22 86. Kristall maydon nazariyasi ligandlar bilan markaziy ion orasida qanday bog lanishni nazarda tutadi? 87. Kristall maydon nazariyasining afzalliklari. 88. Kristall maydon nazariyasining kamchiliklari. 89. Molekulyar orbitallar (MO) nazariyasi moxiyatini tushuntiring. 90. MO usulida ion bog lanish va kovalent bog lanish ulushini aniqlash muammosi qanday yechiladi? 91. Koordinatsion birikmalar eritmada qanday ionlanadi? 92. Beqarorlik konstantasi nima? 93. Beqarorlik va mustahkamlik ( barqarorlik) konstantalari orasida qanday bog liqlik mavjud? 94. Komplekslar barqarorligi qaysi omillarga bog liq? 95. Markaziy ion zaryadi zichligini o zgarishiga ko ra ular hosil qilgan komples birikmalar mustahkamligi qanday o zgaradi? 96. O zbekistonda qaysi olimlar koordinatsion birikmalar kimyosi rivojlanishiga katta xissa qo shgan? 97. Koordinatsion birikmalarning analitik kimyodagi ahamiyati. 98. Kompleks birikmalarning golvanik qoplamalar hosil qilishda qo llanilishi. 99. Metallarni korroziyadan saqlashda kompleks birikmalar qanday ahamiyatga ega? 100. Koordinatsion birikmalarning o simlik va tirik mavjudodlar hayotidagi ahamiyati. Oraliq baholash uchun savollari. 1. Koordinatsion birikmalar kimyosining shakllanish tarixi, kimyo fanlari orasida tutgan o rni va ahamiyati. 2. Koordinatsion birikmalar kimyosining asosiy tushunchalari va obektlari. Markaziy zarra koordinatsion yadro, ligand, koordinatsion son, dentatlik, ichkiva tashqi sferalar. 3. Koordinatsion birikmalarda valent nisbatlarni tavsiflashda valentlik va koordinatsion son tushunchalari ahamiyati. Kovalentlik elektrovalentlik va markaziy ion oksidlanish darajsi. 4. Koordinatsion birikmalar nomenklaturasi.vernerning ratsial nomenklaturasi. 5. YuPAK nomenklaturasi bo yicha kompleks birikmalarni nomlash qoidalari. 6. Ko p yadroli kompleks birikmalarni nomlanishi. 7. Koordinatsion birikmalarni olinish usullari. 8. Kompleks birikmalarni muvozanatli sintez qilish usuli. 9. Kompleks birikmalarni genealogik sintez usuli. 10. Koordinatsion birikmalar hosil qilish uchun misollar. 11. Koordinatsion birikma hosil qiluvchilar va ligandlar. 12. Markaziy ion elektron tuzilishidagi xususiyatlari. 13. Ligandlarning elektron tuzilishi. 14. Kompleks birikma hosil bo lishda koordinatsion bog lanish hosil qilishda qatnashadigan orbitallar. 15. Koordinatsion birikmalar sinflanishi. 16. Molekulyar monodentatli koordinatsion birikmalar. 17. Ion ligandli koordinatsion birikmalar. 18. Siklik koordinatsion birikmalar. 19. Sendvich koordinatsion birikmalar. 20. Ko p yadroli kompleks birikmalar, klasterlar. 21. Koordinatsion birikmalarda izomeriya xodisasi. 22. Koordinatsion birikmalarda tuzilish izomeriyasi; koordinatsion izomeriya, ionlanish izomeriyasi, gidrat izomeriya, koordinatsiyali polimerlanish, bog lanish izomeriyasi, o rinbosar izomeriya, ligandlar izomeriyasi, konformatsion izomeriya, xolat izomeriyasi, elektron izomeriya, transformatsion izomeriya va formal izomeriya. 22

23 23. Kompleks birikmalarda stereoizomeriya xodisasi; geometrik izomeriyaning sis- va tarns- xolatlari, optik izomeriya. 24. Koordinatsion birikmalar kimyosining muxim qoidalari. 25. Peyrone va Iorgensen qoidalari. 26. Chugaevning xalqa qoidasi. 27. Kurnakov qoidasining geommetrik izomerlarni bir-biridan ajratishdagi ahamiyati. 28. Chernyaevning trans-ta sir qoidasi. 29. Ligandlarning trans-ta sir qatori. 30. Koordinatsion birikmalarda kimyoviy bog lanish tabiati. 31. Kossel va Magnusning elektrostatik nazariyasi 32. Kovalent bog lanish nazariyasi. 33. Valent bog lanish nazariyasi. 34. Kristall maydon nazariyasi. 35. Koordinatsion birikmalar uchun molekulyar orbitallar nazariyasi. 36. Koordinatsion birikmalarning barqarorligi va ahamiyati. 37. Eritmada koordinatsion birikmaning ionlanishi. 38. Beqarorlik va barqarorlik konstantalari. 39. Kompleks birikmaning barqarorligiga ta sir etuvchi omillar. 40. Koordinatsion birikmalar kimyosining rivojlanishga xissa qo shgan o zbek olimlari. 41. Koordinatsion birikmalarning fanda va xalq xo jaligidagi ahamiyati. Yakuniy baholash savollari 1. Koordinatsion birikmalar kimyosining shakllanish tarixi, kimyo fanlari orasida tutgan o rni va ahamiyati. 2. Koordinatsion birikmalar kimyosining asosiy tushunchalari va obektlari. Markaziy zarra koordinatsion yadro, ligand, koordinatsion son, dentatlik, ichkiva tashqi sferalar. 3. Koordinatsion birikmalarda valent nisbatlarni tavsiflashda valentlik va koordinatsion son tushunchalari ahamiyati. Kovalentlik elektrovalentlik va markaziy ion oksidlanish darajsi. 4. Koordinatsion birikmalar nomenklaturasi.vernerning ratsial nomenklaturasi. 5. IYuPAK nomenklaturasi bo yicha kompleks birikmalarni nomlash qoidalari. 6. Ko p yadroli kompleks birikmalarni nomlanishi. 7. Koordinatsion birikmalarni olinish usullari. 8. Kompleks birikmalarni muvozanatli sintez qilish usuli. 9. Kompleks birikmalarni genealogik sintez usuli. 10. Koordinatsion birikmalar hosil qilish uchun misollar. 11. Koordinatsion birikma hosil qiluvchilar va ligandlar. 12. Markaziy ion elektron tuzilishidagi xususiyatlari. 13. Ligandlarning elektron tuzilishi. 14. Kompleks birikma hosil bo lishda koordinatsion bog lanish hosil qilishda qatnashadigan orbitallar. 15. Koordinatsion birikmalar sinflanishi. 16. Molekulyar monodentatli koordinatsion birikmalar. 17. Ion ligandli koordinatsion birikmalar. 18. Siklik koordinatsion birikmalar. 19. Sendvich koordinatsion birikmalar. 20. Ko p yadroli kompleks birikmalar, klasterlar. 21. Koordinatsion birikmalarda izomeriya xodisasi. 22. Koordinatsion birikmalarda tuzilish izomeriyasi; koordinatsion izomeriya, ionlanish izomeriyasi, gidrat izomeriya, koordinatsiyali polimerlanish, bog lanish izomeriyasi, o rinbosar izomeriya, ligandlar izomeriyasi, konformatsion izomeriya, xolat izomeriyasi, elektron izomeriya, transformatsion izomeriya va formal izomeriya. 23

24 23. Kompleks birikmalarda stereoizomeriya xodisasi; geometrik izomeriyaning sis- va tarns- xolatlari, optik izomeriya. 24. Koordinatsion birikmalar kimyosining muxim qoidalari. 25. Peyrone va Iorgensen qoidalari. 26. Chugaevning xalqa qoidasi. 27. Kurnakov qoidasining geommetrik izomerlarni bir-biridan ajratishdagi ahamiyati. 28. Chernyaevning trans-ta sir qoidasi. 29. Ligandlarning trans-ta sir qatori. 30. Koordinatsion birikmalarda kimyoviy bog lanish tabiati. 31. Kossel va Magnusning elektrostatik nazariyasi 32. Kovalent bog lanish nazariyasi. 33. Valent bog lanish nazariyasi. 34. Kristall maydon nazariyasi. 35. Koordinatsion birikmalar uchun molekulyar 36. orbitallar nazariyasi. 37. Koordinatsion birikmalarning barqarorligi va ahamiyati. 38. Eritmada koordinatsion birikmaning ionlanishi. 39. Beqarorlik va barqarorlik konstantalari. 40. Kompleks birikmaning barqarorligiga ta sir etuvchi omillar. 41. Koordinatsion birikmalar kimyosining rivojlanishga xissa qo shgan o zbek olimlari. 42. Koordinatsion birikmalarning fanda va xalq xo jaligidagi ahamiyati. Kompleks birikmalar kimyosi fani bo`yicha yozma ish variantlaridan namunalar 1-variant Koordinatsion birikmalar kimyosining shakllanish tarixi, kimyo fanlari orasida tutgan o rni va ahamiyati. Koordinatsion birikmalarda tuzilish izomeriyasi. 2-variant Koordinatsion birikmalar kimyosining asosiy tushunchalari va obektlari. Markaziy zarra koordinatsion yadro, ligand, koordinatsion son, dentatlik, ichkiva tashqi sferalar. Kompleks birikmalarda stereoizomeriya xodisasi; geometrik izomeriyaning sis- va tarnsxolatlari, optik izomeriya. 3-variant Koordinatsion birikmalarda valent nisbatlarni tavsiflashda valentlik va koordinatsion son tushunchalari ahamiyati. Kovalentlik elektrovalentlik va markaziy ion oksidlanish darajsi. Koordinatsion birikmalar kimyosining muxim qoidalari. 4-variant Koordinatsion birikmalar nomenklaturasi.vernerning ratsional nomenklaturasi. Peyrone va Iorgensen qoidalari. 5-variant IYuPAK nomenklaturasi bo yicha kompleks birikmalarni nomlash qoidalari. Chugaevning xalqa qoidasi. Dasturning informatsion-uslubiy ta minoti 24

25 Darsliklar, o quv qo llanmalar, davriy adabiyotlar va Internet ma lumotlari va boshqa turdagi o quv adabiyotlari informatsion ta minot manbalarini tashkil etadi. Dasturdagi mavzularni o qitishda yangi pedagogik texnologiyalarning Klaster, Matbuot konferensiyasi, Bumerang, Talaba hamda «Muammoli ta lim» texnologiyasining «Munozarali dars» metodi, shuningdek, mavzularga oid slaydlar, multmediya namoyishidan foydalanish ko zda tutiladi. «Kompleks birikmalar kimyosi» fanidan talabalar bilimini reyting tizimi asosida baholash mezoni. «Kompleks birikmalar kimyosi» fani bo yicha reyting jadvallari, nazorat turi, shakli, soni hamda har bir nazoratga ajratilgan maksimal ball, shuningdek joriy va oraliq nazoratlarining saralash ballari haqidagi ma lumotlar fan bo yicha birinchi mashg ulotda talabalarga e lon qilinadi. Fan bo yicha talabalarning bilim saviyasi va o zlashtirish darajasining Davlat ta lim standartlariga muvofiqligini ta minlash uchun quyidagi nazorat turlari o tkaziladi: joriy nazorat (JN) talabaning fan mavzulari bo yicha bilim va amaliy ko nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. Joriy nazorat fanning xususiyatidan kelib chiqqan holda amaliy mashg ulotlarda og zaki so rov, test o tkazish, suhbat, nazorat ishi, kollokvium, uy vazifalarini tekshirish va shu kabi boshqa shakllarda o tkazilishi mumkin; oraliq nazorat (ON) semestr davomida o quv dasturining tegishli (fanlarning bir necha mavzularini o z ichiga olgan) bo limi tugallangandan keyin talabaning nazariy bilim va amaliy ko nikma darajasini aniqlash va baholash usuli. Oraliq nazorat bir semestrda ikki marta o tkaziladi va shakli (yozma, og zaki, test va hokazo) o quv faniga ajratilgan umumiy soatlar hajmidan kelib chiqqan holda belgilanadi; yakuniy nazorat (YaN) semestr yakunida muayyan fan bo yicha nazariy bilim va amaliy ko nikmalarni talabalar tomonidan o zlashtirish darajasini baholash usuli. Yakuniy nazorat asosan tayanch tushuncha va iboralarga asoslangan Yozma ish shaklida o tkaziladi. ON o tkazish jarayoni kafedra mudiri tomonidan tuzilgan komissiya ishtirokida muntazam ravishda o rganib boriladi va uni o tkazish tartiblari buzilgan hollarda, ON natijalari bekor qilinishi mumkin. Bunday hollarda ON qayta o tkaziladi. Universitet rektoriining buyrug i bilan ichki nazorat va monitoring bo limi rahbarligida tuzilgan komissiya ishtirokida YaN ni o tkazish jarayoni 25

26 muntazam ravishda o rganib boriladi va uni o tkazish tartiblari buzilgan hollarda, YaN natijalari bekor qilinishi mumkin. Bunday hollarda YaN qayta o tkaziladi. Talabaning bilim saviyasi, ko nikma va malakalarini nazorat qilishning reyting tizimi asosida talabaning fan bo yicha o zlashtirish darajasi ballar orqali ifodalanadi. «Bioorganik kimyo» fani bo yicha talabalarning semestr davomidagi o zlashtirish ko rsatkichi 100 ballik tizimda baholanadi. Ushbu 100 ball baholash turlari bo yicha quyidagicha taqsimlanadi: Ya.N.-30 ball, qolgan 70 ball esa J.N.-35 ball va O.N.-35 ball qilib taqsimlanadi. Fan bo yicha saralash bali 55 ballni tashkil etadi. Talabaning saralash balidan past bo lgan o zlashtirishi reyting daftarchasida qayd etilmaydi. - Talabalarning o quv fani bo yicha mustaqil ishi joriy, oraliq va yakuniy nazoratlar jarayonida tegishli topshiriqlarni bajarishi va unga ajratilgan ballardan kelib chiqqan holda baholanadi. - Talabaning fan bo yicha reytingi quyidagicha aniqlanadi: V O' R = 100 bu yerda: V- semestrda fanga ajratilgan umumiy o quv yuklamasi (soatlarda); O -fan bo yicha o zlashtirish darajasi (ballarda). - Fan bo yicha joriy va oraliq nazoratlarga ajratilgan umumiy ballning 55 foizi saralash ball hisoblanib, ushbu foizdan kam ball to plagan talaba yakuniy nazoratga kiritilmaydi. - Joriy JN va oraliq ON turlari bo yicha 55 bal va undan yuqori balni to plagan talaba fanni o zlashtirgan deb hisoblanadi va ushbu fan bo yicha yakuniy nazoratga kirmasligiga yo l qo yiladi. - Talabaning semestr davomida fan bo yicha to plagan umumiy bali har bir nazorat turidan belgilangan qoidalarga muvofiq to plagan ballari yig indisiga teng. - ON va YaN turlari kalendar tematik rejaga muvofiq dekanat tomonidan tuzilgan reyting nazorat jadvallari asosida o tkaziladi. YaN semestrning oxirgi 2 haftasi mobaynida o tkaziladi. - JN va ON nazoratlarda saralash balidan kam ball to plagan va uzrli sabablarga ko ra nazoratlarda qatnasha olmagan talabaga qayta topshirish uchun, navbatdagi shu nazorat turigacha, so nggi joriy va oraliq nazoratlar uchun esa yakuniy nazoratgacha bo lgan muddat beriladi. - Talabaning semestrda JN va ON turlari bo yicha to plagan ballari ushbu nazorat turlari umumiy balining 55 foizidan kam bo lsa yoki semestr yakuniy joriy, oraliq va yakuniy nazorat turlari bo yicha to plagan ballari yig indisi 55 baldan kam bo lsa, u akademik qarzdor deb hisoblanadi. - Talaba nazorat natijalaridan norozi bo lsa, fan bo yicha nazorat turi natijalari e lon qilingan vaqtdan boshlab bir kun mobaynida fakultet dekaniga ariza bilan murojaat etishi mumkin. Bunday holda fakultet 26

27 dekanining taqdimnomasiga ko ra rektor buyrug i bilan 3 (uch) a zodan kam bo lmagan tarkibda apellyatsiya komissiyasi tashkil etiladi. - Apellyatsiya komissiyasi talabalarning arizalarini ko rib chiqib, shu kunning o zida xulosasini bildiradi. - Baholashning o rnatilgan talablar asosida belgilangan muddatlarda o tkazilishi hamda rasmiylashtirilishi fakultet dekani, kafedra mudiri, o quv-uslubiy boshqarma hamda ichki nazorat va monitoring bo limi tomonidan nazorat qilinadi. Talabalar ON dan to playdigan ballarning mezonlari t/r Ko rsatkichlar ON ballari 1 Darslarga qatnashganlik darajasi. Ma ruza darslaridagi faolligi, konspekt 15 daftarlarining yuritilishi va to liqligi. 2 Talabalarning mustaqil ta lim topshiriqlarini o z vaqtida va sifatli bajarishi va 10 o zlashtirish. 3 Og zaki savol-javoblar, kollokvium va boshqa nazorat turlari natijalari 10 bo yicha Jami 35 Talabalar JN dan to playdigan ballarning mezonlari t/r Ko rsatkichlar JN ballari 1 Darslarga qatnashganlik va o zlashtirishi darajasi. Labortaoriya va seminar 15 mashg ulotlardagi faolligi, laboratoriya va seminar mashg ulot daftarlarining yuritilishi va holati 2 Mustaqil ta lim topshiriqlarining o z vaqtida va sifatli bajarilishi. Mavzular 10 bo yicha uy vazifalarini bajarilish va o zlashtirishi darajasi. 3 Yozma nazorat ishi yoki test savollariga berilgan javoblar 10 Jami 35 Yakuniy nazorat 30 ballik Yozma ish variantlari asosida o tkaziladi. Yakuniy nazoratda Yozma ish larni baholash mezoni Yakuniy nazorat Yozma ish shaklida ko p variantli usulda o tkaziladi. Har bir variant 3 ta savoldan iborat. Savollar fan bo yicha tayanch so z va iboralar asosida tuzilgan bo lib, fanning barcha mavzularini o z ichiga qamrab olgan. Talaba maksimal 30 ball to plashi mumkin. Yozma sinov bo yicha umumiy o zlashtirish ko rsatkichini aniqlash uchun variantda berilgan savollarning har biri uchun yozilgan javoblarga qo yilgan o zlashtirish ballari qo shiladi va yig indi talabaning yakuniy nazorat bo yicha o zlashtirish bali hisoblanadi. Foydalanilgan asosiy darsliklar va o quv qo llanmalar ro yxati Asosiy darsliklar va o quv qo llanmalar 27

28 1. Парпиeв Н.А., Юсупов В.Г., Тошeв М.Т. Координацион бирикмалар кимёси. Тошкeнт: Унивeрситeт, б. 2. Парпиeв Н.А., Рахимов Х.Р., Муфтахов А.Г. Анорганик кимё назарий асослари, Тошкeнт: Ўзбeкистон, 2000 й. 3. Кукушкин Ю.Н. Химия координационных соeдинeний. М: Высшая школа, с. 4. Костромина Н.А., Кумок В.Н., Скорик Н.А. Химия координационных соeдинeний. М.: Высшая школа с. 5. E.Ю.Янсон. Комплeксныe соeдинeния. М.: Высшая школа, с. Qo shimcha adabiyotlar 1. Бабко А. К. Физико-химичeский анализ комплeксных соeдинeний в растворах. Киeв, изд. АН, УзССР Мeтодичeскоe указаниe - "Химия координационных соeдинeний", Ташкeнт, ТашГУ, Задачник по физико-химичeским мeтодам анализа. Изд. "Химия", Новаковский М.С. Лабораторныe работы по химии комплeксных соeдинeний. Харков, изд. ХГУ,

29 KOMPLEKS BIRIKMALAR KIMYOSI FANIDAN MA RUZA MASHG ULOTINING TA LIM TEXNOLOGIYASI MA RUZA MASHG ULOTINING TA LIM TEXNOLOGIYASI 1. Mavzu. Kompleks birikmalar kimyosining asosiy tushunchalari 2 soat Ta lim texnologiyasining modeli Mashg ulot uchun Talabalar soni: 54 nafar ajratilgan vaqt Mashg ulot shakli Ma ruza-dialog 1. Koordinatsion birikmalar kimyosi asosiy ob ektlari. Ma ruza rejasi 2. Asosiy tushushunchalar. 3. Kompleks birikmalardagi kimyoviy bog lanish xususiyatlari. Mashg ulotning maqsadi: Koordinatsion birikmalar kimyosi fanining vujudga kelishi, erishgan natijalari, predmeti, vazifalari, boshqa fanlar bilan bog liqligi, ahamiyati, O zbekistonda Koordinatsion birikmalar kimyosining rivojlanishi haqida tasavvular hosil qilish. Pedagogik vazifalar: Koordinatsion birikmalar kimyosi asosiy ob ektlari haqida ma lumot berish; Kompleks birikmalarning asosiy tushushunchalari haqida tushunchalar berish; Kompleks birikmalardagi kimyoviy bog lanish xususiyatlari haqida ma lumot berish; Ta lim metodi Ta lim shakli Ta lim sharoitlariya Nazorat va baholash Talabaning ta limiy faoliyati natijalari: Koordinatsion birikmalar kimyosi asosiy ob ektlari haqida bilimlari ortadi; Kompleks birikmalarning asosiy tushushunchalari haqida tushunchalarga ega bo ladi; Kompleks birikmalardagi kimyoviy bog lanish xususiyatlari haqida ma lumotlarga ega bo ladi; Ko rgazmali, informativ, ma ruza, doska, proektor, jadvallar Ommaviy, jamoada ishlash. Talabalar guruhlari bilan hamkorlikda taqdimot o tkazish imkoniyatini beradigan auditoriya. Oraliq va yakuniy nazorat: og zaki, yozma 1.1. Kompleks birikmalar kimyosining asosiy tushunchalari mavzusidagi ma ruza mashg ulotining texnologik kartasi Faoliyat bosqichlari, Faoliyat mazmuni vaqti Ta lim beruvchi Ta lim oluvchilar 1. Mavzu bo yicha o quv materiallarini tayyorlash. Tayyorgarlik bosqichi 2. Talabalarning faoliyatini oshirish uchun savollar va ko rgazmali vositalar tayyorlash. 3. Talabalarning bilimini baholash 29

30 1-bosqich. Mavzuga kirish (15 minut) 2. Asosiy bosqich (55 minut) 3. Yakunlovchi bosqich (10 minut) mezonini ishlab chiqish. 4. Foydalanilgan adabiyotlar bo yicha ma lumot tayyorlash Mavzuning nomi doskaga yoziladi, mashg ulotning qisqacha rejasi haqida talabalarga ma lumot beradi Yangi mavzuni avvalgi o tilgan mavzu (yoki fan) bilan bog laydi Talablarning bilimlarini mavzuga oid tushunchalarini tekshirish va talabalarni faollashtirish uchun savollar beradi Ko rgazmali vositalar yordamida ma ruza o qiydi. Ma ruza davomida mavzuning asosiy mazmunini bayon qilib beradi, ma ruzaning tegishli qismlarini yozib olishni ta kidlaydi Slaydlar yordamida jadvallardagi ma lumotlarni, reaksiya sxemalarini izohlab, sharhlab beradi Talabalarning bilimlarini mustahkamlash va talabalarning faolligini oshirish uchun quyidagi savollar beriladi: 1.Qanday birikmalar koordinatsion birik-malar deb ataladi? 2.Kompleks birikmaning koordinatsion birikmadan farqi nitmada? 3.Qaysi elementlar markaziy ion rolini bajaradi? 4.Ligandlaga misollar keltiring. 5.Markaziy ionning koordinatsion soni qanday aniqlanadi? 3.1. Mavzuni umumlashtirib yakuniy xulosalar chiqaradi. Talabalarning e tiborini mavzuning asosiy mazmuniga qaratadi Mustaqil o rganish uchun topshiriqlar beradi. Eshitadilar, yozib oladilar Eshitadilar Berilgan savollarga javob beradilar, tegishli xulosalarini bayon qiladilar Eshitadilar Yozib boradilar Eshitadilar va ma lumotlar bilan tanishib boradilar Savollarga javob beradilar Eshitadilar Vazifani yozib oladilar 30

31 MA RUZA MASHG ULOTINING TA LIM TEXNOLOGIYASI 2. Mavzu. Kompleks birikmalar nomenklaturasi 2 soat Ta lim texnologiyasining modeli Mashg ulot uchun Talabalar soni: 54 nafar ajratilgan vaqt Mashg ulot shakli Ma ruza-dialog 1. Vernerning ratsional nomenklaturasi. Ma ruza rejasi 2. YuPAK nomenklaturasi bo yicha kompleks birikmalarni nomlash. 3. Ko p yadroli komplekslarning nomlanishi. Mashg ulotning maqsadi: Vernerning ratsional nomenklaturasi vujudga kelishi, erishgan natijalari, vazifalari, ahamiyati haqida tasavvular hosil qilish. Pedagogik vazifalar: Vernerning ratsional nomenklaturasi haqida ma lumot berish; YuPAK nomenklaturasi bo yicha kompleks birikmalarni nomlash haqida tushunchalar berish; Ko p yadroli komplekslarning nomlanishi haqida ma lumot berish; Ta lim metodi Ta lim shakli Ta lim sharoitlariya Nazorat va baholash Talabaning ta limiy faoliyati natijalari: Vernerning ratsional nomenklaturasi haqida bilimlari ortadi; YuPAK nomenklaturasi bo yicha kompleks birikmalarni nomlash haqida tushunchalarga ega bo ladi; Ko p yadroli komplekslarning nomlanishi haqida ma lumotlarga ega bo ladi; Ko rgazmali, informativ, ma ruza, doska, proektor, jadvallar Ommaviy, jamoada ishlash. Talabalar guruhlari bilan hamkorlikda taqdimot o tkazish imkoniyatini beradigan auditoriya. Oraliq va yakuniy nazorat: og zaki, yozma 2.1. Kompleks birikmalar nomenklaturasi mavzusidagi ma ruza mashg ulotining texnologik kartasi Faoliyat bosqichlari, Faoliyat mazmuni vaqti Tayyorgarlik bosqichi 1-bosqich. Mavzuga kirish Ta lim beruvchi 1. Mavzu bo yicha o quv materiallarini tayyorlash. 2. Talabalarning faoliyatini oshirish uchun savollar va ko rgazmali vositalar tayyorlash. 3. Talabalarning bilimini baholash mezonini ishlab chiqish. 4. Foydalanilgan adabiyotlar bo yicha ma lumot tayyorlash Mavzuning nomi doskaga yoziladi, mashg ulotning qisqacha 31 Ta lim oluvchilar Eshitadilar, yozib oladilar

32 (15 minut) rejasi haqida talabalarga ma lumot beradi Yangi mavzuni avvalgi o tilgan mavzu (yoki fan) bilan bog laydi Talablarning bilimlarini mavzuga oid tushunchalarini tekshirish va talabalarni faollashtirish uchun savollar beradi. 2. Asosiy bosqich (55 minut) 2.1. Ko rgazmali vositalar yordamida ma ruza o qiydi. Ma ruza davomida mavzuning asosiy mazmunini bayon qilib beradi, ma ruzaning tegishli qismlarini yozib olishni ta kidlaydi Slaydlar yordamida jadval-lardagi ma lumotlarni, reaksiya sxemalarini izohlab, sharhlab beradi Talabalarning bilimlarini mustahkamlash va talabalarning faolligini oshirish uchun quyidagi savollar beriladi: 1.Kompekslarni nomlashda qaysi nomenklaturalardan foydalaniladi? 2.Kompleks birikmalarni nmlashning dastlabki sistemasini qaysi olim yaratgan? 3.Koordinatsion birikmalarni nomlashni Verner sistemasi qoidalarini sharhlang. 4.YuPAK nomenklaturasi bo yicha ligandlar qanday nomlanadi? 5.Kompleks zarradagi ligandlar soni qanday ko rsatiladi? Eshitadilar Berilgan savollarga javob beradilar, tegishli xulosalarini bayon qiladilar Eshitadilar Yozib boradilar Eshitadilar va ma lumotlar bilan tanishib boradilar Savollarga javob beradilar 3. Yakunlovchi bosqich (10 minut) 3.1. Mavzuni umumlashtirib yakuniy xulosalar chiqaradi. Talabalarning e tiborini mavzuning asosiy mazmuniga qaratadi Mustaqil o rganish uchun topshiriqlar beradi. Eshitadilar Vazifani yozib oladilar MA RUZA MASHG ULOTINING TA LIM TEXNOLOGIYASI 3. Mavzu. Kompleks birikmalarni olinishi 2 soat Ta lim texnologiyasining modeli Mashg ulot uchun Talabalar soni: 54 nafar ajratilgan vaqt Mashg ulot shakli Ma ruza-dialog 1. Komplekslarning muvozanatli sintez qilish usuli. Ma ruza rejasi 2. Genealogik sintez usuli Mashg ulotning maqsadi: Komplekslarning muvozanatli sintez qilish usuli va genealogik sintez usuli haqida tasavvular hosil qilish. Pedagogik vazifalar: Talabaning ta limiy faoliyati natijalari: 32

33 Komplekslarning muvozanatli sintez qilish usuli haqida ma lumot berish; Genealogik sintez usuli haqida tushunchalar berish; Ta lim metodi Ta lim shakli Ta lim sharoitlariya Nazorat va baholash Ta lim beruvchi 1. Mavzu bo yicha o quv materiallarini tayyorlash. 2. Talabalarning faoliyatini oshirish uchun savollar va ko rgazmali vositalar tayyorlash. 3. Talabalarning bilimini baholash mezonini ishlab chiqish. 4. Foydalanilgan adabiyotlar bo yicha ma lumot tayyorlash Mavzuning nomi doskaga yoziladi, mashg ulotning qisqacha rejasi haqida talabalarga ma lumot beradi Yangi mavzuni avvalgi o tilgan mavzu (yoki fan) bilan bog laydi Talablarning bilimlarini mavzuga oid tushunchalarini tekshirish va talabalarni faollashtirish uchun savollar beradi Ko rgazmali vositalar yordamida ma ruza o qiydi. Ma ruza davomida mavzuning asosiy mazmunini bayon qilib beradi, ma ruzaning tegishli qismlarini yozib olishni ta kidlaydi Slaydlar yordamida jadval-lardagi ma lumotlarni, reaksiya sxemalarini izohlab, sharhlab beradi Talabalarning bilimlarini mustahkamlash va talabalarning faolligini oshirish uchun quyidagi savollar beriladi: 1.Koordinatsion birikmalarni olish usullari qangday sinflanadi? 2.Muvozanatli sintezning mohiyatini tushuntiring. 3.Muvozpnatli sintezni olib borishning shartlari. 4.Genealogik sintezning mohiyati 33 Komplekslarning muvozanatli sintez qilish usuli haqida bilimlari ortadi; Genealogik sintez usuli haqida tushunchalarga ega bo ladi; Ko rgazmali, informativ, ma ruza, doska, proektor, jadvallar Ommaviy, jamoada ishlash. Talabalar guruhlari bilan hamkorlikda taqdimot o tkazish imkoniyatini beradigan auditoriya. Oraliq va yakuniy nazorat: og zaki, yozma 3.1. Kompleks birikmalarni olinishi mavzusidagi ma ruza mashg ulotining texnologik kartasi Faoliyat bosqichlari, Faoliyat mazmuni vaqti Tayyorgarlik bosqichi 1-bosqich. Mavzuga kirish (15 minut) 2. Asosiy bosqich (55 minut) Ta lim oluvchilar Eshitadilar, yozib oladilar Eshitadilar Berilgan savollarga javob beradilar, tegishli xulosalarini bayon qiladilar Eshitadilar Yozib boradilar Eshitadilar va ma lumotlar bilan tanishib boradilar Savollarga javob beradilar

34 3. Yakunlovchi bosqich (10 minut) nimada? 5.Akvokomplekslar qanday olinadi? 3.1. Mavzuni umumlashtirib yakuniy xulosalar chiqaradi. Talabalarning e tiborini mavzuning asosiy mazmuniga qaratadi Mustaqil o rganish uchun topshiriqlar beradi. MA RUZA MASHG ULOTINING TA LIM TEXNOLOGIYASI 4. Mavzu. Kompleks birikma hosil qiluvchilar va ligandlar 2 soat Ta lim texnologiyasining modeli Mashg ulot uchun ajratilgan vaqt Mashg ulot shakli Ma ruza rejasi Talabalar soni: 54 nafar Eshitadilar Vazifani yozib oladilar Ma ruza-dialog 1. Markaziy ion elektron tuzilishidagi xususiyatlar. 2. Ligandlarning elektron tuzilishi 3 Kompleks birikma hosil qilishda qatnashadiga orbitallar Mashg ulotning maqsadi: Markaziy ion elektron tuzilishidagi xususiyatlar, ligandlarning elektron tuzilishi va kompleks birikma hosil qilishda qatnashadigan orbitallar haqida tasavvular hosil qilish. Pedagogik vazifalar: Markaziy ion elektron tuzilishidagi xususiyatlar haqida ma lumot berish; Ligandlarning elektron tuzilishi haqida tushunchalar berish; Kompleks birikma hosil qilishda qatnashadiga orbitallarhaqida tushunchalar berish; Ta lim metodi Ta lim shakli Ta lim sharoitlariya Nazorat va baholash Talabaning ta limiy faoliyati natijalari: Markaziy ion elektron tuzilishidagi xususiyatlar haqida bilimlari ortadi; Ligandlarning elektron tuzilishi haqida tushunchalarga ega bo ladi; Kompleks birikma hosil qilishda qatnashadiga orbitallar haqida tushunchalarga ega bo ladi; Ko rgazmali, informativ, ma ruza, doska, proektor, jadvallar Ommaviy, jamoada ishlash. Talabalar guruhlari bilan hamkorlikda taqdimot o tkazish imkoniyatini beradigan auditoriya. Oraliq va yakuniy nazorat: og zaki, yozma 4.1. Kompleks birikma hosil qiluvchilar va ligandlar mavzusidagi ma ruza mashg ulotining texnologik kartasi Faoliyat bosqichlari, Faoliyat mazmuni vaqti Tayyorgarlik bosqichi 1-bosqich. Mavzuga kirish (15 minut) Ta lim beruvchi 1. Mavzu bo yicha o quv materiallarini tayyorlash. 2. Talabalarning faoliyatini oshirish uchun savollar va ko rgazmali vositalar tayyorlash. 3. Talabalarning bilimini baholash mezonini ishlab chiqish. 4. Foydalanilgan adabiyotlar bo yicha ma lumot tayyorlash Mavzuning nomi doskaga yoziladi, mashg ulotning qisqacha rejasi haqida talabalarga ma lumot beradi Yangi mavzuni avvalgi o tilgan 34 Ta lim oluvchilar Eshitadilar, yozib oladilar Eshitadilar

35 2. Asosiy bosqich (55 minut) 3. Yakunlovchi bosqich (10 minut) mavzu (yoki fan) bilan bog laydi Talablarning bilimlarini mavzuga oid tushunchalarini tekshirish va talabalarni faollashtirish uchun savollar beradi Ko rgazmali vositalar yordamida ma ruza o qiydi. Ma ruza davomida mavzuning asosiy mazmunini bayon qilib beradi, ma ruzaning tegishli qismlarini yozib olishni ta kidlaydi Slaydlar yordamida jadval-lardagi ma lumotlarni, reaksiya sxemalarini izohlab, sharhlab beradi Talabalarning bilimlarini mustahkamlash va talabalarning faolligini oshirish uchun quyidagi savollar beriladi: 1. Kompleks hosil qiluvchi zarra qanday elektron tuzilishga ega bo lishi kerak? 2. Kompleks birikma hosil qilishda markaziy ionning qaysi orbitallari ishtirok etadi? 3. Markaziy zarra koordinatsion soni va elektron tuzilishi orasida qanday bog liqlik mavjud? 4. Qanday ionlar va molekulalar ligand vazifasini bajara oladi? 5. Donor-akseptor mexanizmi bo yicha kimyoviy bog lanish mohiyati nimada? 3.1. Mavzuni umumlashtirib yakuniy xulosalar chiqaradi. Talabalarning e tiborini mavzuning asosiy mazmuniga qaratadi Mustaqil o rganish uchun topshiriqlar beradi. Berilgan savollarga javob beradilar, tegishli xulosalarini bayon qiladilar Eshitadilar Yozib boradilar Eshitadilar va ma lumotlar bilan tanishib boradilar Savollarga javob beradilar Eshitadilar Vazifani yozib oladilar MA RUZA MASHG ULOTINING TA LIM TEXNOLOGIYASI 5. Mavzu. Kompleks birikmalar sinflari 2 soat Ta lim texnologiyasining modeli Mashg ulot uchun Talabalar soni: 54 nafar ajratilgan vaqt Mashg ulot shakli Ma ruza rejasi Ma ruza-dialog 1. Molekulyar monodentatli koordinatsion birik-malar. 2. Ion ligandli koordinatsion birikmalar. 3. Siklik koordinatsion birikmalar. 4. Sendvich koordinatsion birikmalar. Mashg ulotning maqsadi:molekulyar monodentatli koordinatsion birik-malar, ion ligandli koordinatsion birikmalar, siklik koordinatsion birikmalar, sendvich koordinatsion birikmalar haqida tasavvular hosil qilish. 35

36 Pedagogik vazifalar: Molekulyar monodentatli koordinatsion birikmalar haqida ma lumot berish; Ion ligandli koordinatsion birikmalar haqida tushunchalar berish; Siklik koordinatsion birikmalar va sendvich koordinatsion birikmalar haqida ma lumot berish; Talabaning ta limiy faoliyati natijalari: Molekulyar monodentatli koordinatsion birikmalar haqida bilimlari ortadi; Ion ligandli koordinatsion birikmalar haqida tushunchalarga ega bo ladi; Siklik koordinatsion birikmalar va sendvich koordinatsion birikmalar haqida ma lumotlarga ega bo ladi; Ta lim metodi Ta lim shakli Ta lim sharoitlariya Nazorat va baholash Ko rgazmali, informativ, ma ruza, doska, proektor, jadvallar Ommaviy, jamoada ishlash. Talabalar guruhlari bilan hamkorlikda taqdimot o tkazish imkoniyatini beradigan auditoriya. Oraliq va yakuniy nazorat: og zaki, yozma 5.1. Kompleks birikmalar sinflari mavzusidagi ma ruza mashg ulotining texnologik kartasi Faoliyat bosqichlari, Faoliyat mazmuni vaqti Tayyorgarlik bosqichi 1-bosqich. Mavzuga kirish (15 minut) 2. Asosiy bosqich (55 minut) Ta lim beruvchi 1. Mavzu bo yicha o quv materiallarini tayyorlash. 2. Talabalarning faoliyatini oshirish uchun savollar va ko rgazmali vositalar tayyorlash. 3. Talabalarning bilimini baholash mezonini ishlab chiqish. 4. Foydalanilgan adabiyotlar bo yicha ma lumot tayyorlash Mavzuning nomi doskaga yoziladi, mashg ulotning qisqacha rejasi haqida talabalarga ma lumot beradi Yangi mavzuni avvalgi o tilgan mavzu (yoki fan) bilan bog laydi Talablarning bilimlarini mavzuga oid tushunchalarini tekshirish va talabalarni faollashtirish uchun savollar beradi Ko rgazmali vositalar yordamida ma ruza o qiydi. Ma ruza davomida mavzuning asosiy mazmunini bayon qilib beradi, ma ruzaning tegishli qismlarini yozib olishni ta kidlaydi Slaydlar yordamida jadval-lardagi ma lumotlarni, reaksiya sxemalarini izohlab, sharhlab beradi Talabalarning bilimlarini mustahkamlash va talabalarning faolligini oshirish uchun quyidagi savollar beriladi: 1.Koordinatsion birikmalar qanday 36 Ta lim oluvchilar Eshitadilar, yozib oladilar Eshitadilar Berilgan savollarga javob beradilar, tegishli xulosalarini bayon qiladilar Eshitadilar Yozib boradilar Eshitadilar va ma lumotlar bilan tanishib boradilar

37 3. Yakunlovchi bosqich (10 minut) sinflanadi? 2. Qanday birikmalarni xelat koordinatsion birikmalar deb ataladi? 3.Ichki koordinatsion birikmalarga misollar keltiring? 4. EDTA bilan Fe3+ ioni kompleks birikmasida nechta xelat halqa mavjud? 5. Gemoglobin va xlorofill tarkibi va tuzilishi haqida nimalarni bilasiz? 3.1. Mavzuni umumlashtirib yakuniy xulosalar chiqaradi. Talabalarning e tiborini mavzuning asosiy mazmuniga qaratadi Mustaqil o rganish uchun topshiriqlar beradi. Savollarga javob beradilar Eshitadilar Vazifani yozib oladilar MA RUZA MASHG ULOTINING TA LIM TEXNOLOGIYASI 6. Mavzu. Kompleks birikmalarda izomeriya hodisasi 2 soat Ta lim texnologiyasining modeli Mashg ulot uchun Talabalar soni: 54 nafar ajratilgan vaqt Mashg ulot shakli Ma ruza-dialog 1.Kordinatsion birikmalarda tuzilish izomeriyasi Ma ruza rejasi 2.Komplekslarda stereoizomeriya hodisasi Mashg ulotning maqsadi: Kordinatsion birikmalarda tuzilish izomeriyasi va komplekslarda stereoizomeriya hodisasi haqida tasavvular hosil qilish. Pedagogik vazifalar: Kordinatsion birikmalarda tuzilish izomeriyasi haqida ma lumot berish; Komplekslarda stereoizomeriya hodisasi haqida tushunchalar berish; Ta lim metodi Ta lim shakli Ta lim sharoitlariya Nazorat va baholash Talabaning ta limiy faoliyati natijalari: Kordinatsion birikmalarda tuzilish izomeriyasi haqida bilimlari ortadi; Komplekslarda stereoizomeriya hodisasi haqida tushunchalarga ega bo ladi; Ko rgazmali, informativ, ma ruza, doska, proektor, jadvallar Ommaviy, jamoada ishlash. Talabalar guruhlari bilan hamkorlikda taqdimot o tkazish imkoniyatini beradigan auditoriya. Oraliq va yakuniy nazorat: og zaki, yozma 6.1. Kompleks birikmalarda izomeriya hodisasi mavzusidagi ma ruza mashg ulotining texnologik kartasi Faoliyat bosqichlari, Faoliyat mazmuni vaqti Ta lim beruvchi Ta lim oluvchilar 1. Mavzu bo yicha o quv materiallarini tayyorlash. 2. Talabalarning faoliyatini oshirish Tayyorgarlik bosqichi uchun savollar va ko rgazmali vositalar tayyorlash. 3. Talabalarning bilimini baholash mezonini ishlab chiqish. 4. Foydalanilgan adabiyotlar bo yicha 37

38 1-bosqich. Mavzuga kirish (15 minut) 2. Asosiy bosqich (55 minut) 3. Yakunlovchi bosqich (10 minut) ma lumot tayyorlash Mavzuning nomi doskaga yoziladi, mashg ulotning qisqacha rejasi haqida talabalarga ma lumot beradi Yangi mavzuni avvalgi o tilgan mavzu (yoki fan) bilan bog laydi Talablarning bilimlarini mavzuga oid tushunchalarini tekshirish va talabalarni faollashtirish uchun savollar beradi Ko rgazmali vositalar yordamida ma ruza o qiydi. Ma ruza davomida mavzuning asosiy mazmunini bayon qilib beradi, ma ruzaning tegishli qismlarini yozib olishni ta kidlaydi Slaydlar yordamida jadval-lardagi ma lumotlarni, reaksiya sxemalarini izohlab, sharhlab beradi Talabalarning bilimlarini mustahkamlash va talabalarning faolligini oshirish uchun quyidagi savollar beriladi: 1. Koordinatsion birikmalarda uchraydigan izomeriya necha guruhga ajratiladi? 2. Qanday izomeriyalarni tuzilish izomeriyasi deyish mumkin? 3. Stereoizomeriya necha xil ko rinishda bo ladi? 4. Koordinatsion izomeriya nima? 5. Ionlanish izomeriyasini misollar bilan tushuntiring? 3.1. Mavzuni umumlashtirib yakuniy xulosalar chiqaradi. Talabalarning e tiborini mavzuning asosiy mazmuniga qaratadi Mustaqil o rganish uchun topshiriqlar beradi. Eshitadilar, yozib oladilar Eshitadilar Berilgan savollarga javob beradilar, tegishli xulosalarini bayon qiladilar Eshitadilar Yozib boradilar Eshitadilar va ma lumotlar bilan tanishib boradilar Savollarga javob beradilar Eshitadilar Vazifani yozib oladilar MA RUZA MASHG ULOTINING TA LIM TEXNOLOGIYASI 7. Mavzu. Kompleks birikmalar kimyosining muhim qoidalari 2 soat Ta lim texnologiyasining modeli Mashg ulot uchun Talabalar soni: 54 nafar ajratilgan vaqt Mashg ulot shakli Ma ruza rejasi Ma ruza-dialog 1. Peyrone va Ioronsen qoidalari. 2. Chugaevning xalqa qoidasi. 3. Kurnakov qoidasining geometrik izomerlarni bir-biridan ajratishdagi ahamiyati. 4. Chernyaevning trans- ta sir qoidasi. Mashg ulotning maqsadi: Peyrone va Ioronsen qoidalari, Chugaevning xalqa qoidasi, Kurnakov qoidasining geometrik izomerlarni bir-biridan ajratishdagi ahamiyati va Chernyaevning trans- 38

39 ta sir qoidasi haqida tasavvular hosil qilish. Pedagogik vazifalar: Peyrone va Ioronsen qoidalari haqida ma lumot berish; Chugaevning xalqa qoidasi haqida tushunchalar berish; Kurnakov qoidasining geometrik izomerlarni bir-biridan ajratishdagi ahamiyati va Chernyaevning trans- ta sir qoidasi haqida ma lumot berish; Talabaning ta limiy faoliyati natijalari: Peyrone va Ioronsen qoidalari haqida bilimlari ortadi; Chugaevning xalqa qoidasi haqida tushunchalarga ega bo ladi; Kurnakov qoidasining geometrik izomerlarni bir-biridan ajratishdagi ahamiyati va Chernyaevning trans- ta sir qoidasi haqida ma lumotlarga ega bo ladi; Ta lim metodi Ta lim shakli Ta lim sharoitlariya Nazorat va baholash Ko rgazmali, informativ, ma ruza, doska, proektor, jadvallar Ommaviy, jamoada ishlash. Talabalar guruhlari bilan hamkorlikda taqdimot o tkazish imkoniyatini beradigan auditoriya. Oraliq va yakuniy nazorat: og zaki, yozma 7.1. Kompleks birikmalar kimyosining muhim qoidalari mavzusidagi ma ruza mashg ulotining texnologik kartasi Faoliyat bosqichlari, Faoliyat mazmuni vaqti Tayyorgarlik bosqichi 1-bosqich. Mavzuga kirish (15 minut) 2. Asosiy bosqich (55 minut) Ta lim beruvchi 1. Mavzu bo yicha o quv materiallarini tayyorlash. 2. Talabalarning faoliyatini oshirish uchun savollar va ko rgazmali vositalar tayyorlash. 3. Talabalarning bilimini baholash mezonini ishlab chiqish. 4. Foydalanilgan adabiyotlar bo yicha ma lumot tayyorlash Mavzuning nomi doskaga yoziladi, mashg ulotning qisqacha rejasi haqida talabalarga ma lumot beradi Yangi mavzuni avvalgi o tilgan mavzu (yoki fan) bilan bog laydi Talablarning bilimlarini mavzuga oid tushunchalarini tekshirish va talabalarni faollashtirish uchun savollar beradi Ko rgazmali vositalar yordamida ma ruza o qiydi. Ma ruza davomida mavzuning asosiy mazmunini bayon qilib beradi, ma ruzaning tegishli qismlarini yozib olishni ta kidlaydi Slaydlar yordamida jadval-lardagi ma lumotlarni, reaksiya sxemalarini izohlab, sharhlab beradi Talabalarning bilimlarini mustahkamlash va talabalarning faolligini oshirish uchun quyidagi 39 Ta lim oluvchilar Eshitadilar, yozib oladilar Eshitadilar Berilgan savollarga javob beradilar, tegishli xulosalarini bayon qiladilar Eshitadilar Yozib boradilar Eshitadilar va ma lumotlar bilan tanishib boradilar

40 3. Yakunlovchi bosqich (10 minut) savollar beriladi: 1. Koordinatsion birikmalar kimyosini muxim qoidalari qaysilar? 2. Peyroni qoidasining ta rifi va mazmuni? 3. Iorgensen qoidasini tushuntiring? 4. Chugaevning xalqa qoidasi haqida nimalarni bilasiz? 5. Kurnakov qoidasining moxiyatini sharhlang? 3.1. Mavzuni umumlashtirib yakuniy xulosalar chiqaradi. Talabalarning e tiborini mavzuning asosiy mazmuniga qaratadi Mustaqil o rganish uchun topshiriqlar beradi. Savollarga javob beradilar Eshitadilar Vazifani yozib oladilar MA RUZA MASHG ULOTINING TA LIM TEXNOLOGIYASI 8. Mavzu. Kompleks birikmalarda kimyoviy bog lanish tabiati. 2 soat Ta lim texnologiyasining modeli Mashg ulot uchun Talabalar soni: 54 nafar ajratilgan vaqt Mashg ulot shakli Ma ruza-dialog 1. Kossel va Magnusning elektrostatik nazariyasi; Ma ruza rejasi 2. Kovalent bog lanish nazariyasi; 3. Valent bog lanishlar nazariyasi. Mashg ulotning maqsadi: Kossel va Magnusning elektrostatik nazariyasi, kovalent bog lanish nazariyasi va valent bog lanishlar nazariyasi haqida tasavvular hosil qilish. Pedagogik vazifalar: Kossel va Magnusning elektrostatik nazariyasi haqida ma lumot berish; Kovalent bog lanish nazariyasi haqida tushunchalar berish; Valent bog lanishlar nazariyasi haqida ma lumot berish; Talabaning ta limiy faoliyati natijalari: Kossel va Magnusning elektrostatik nazariyasi haqida bilimlari ortadi; Kovalent bog lanish nazariyasi haqida tushunchalarga ega bo ladi; Valent bog lanishlar nazariyasi haqida ma lumotlarga ega bo ladi; Ta lim metodi Ta lim shakli Ta lim sharoitlariya Nazorat va baholash Ko rgazmali, informativ, ma ruza, doska, proektor, jadvallar Ommaviy, jamoada ishlash. Talabalar guruhlari bilan hamkorlikda taqdimot o tkazish imkoniyatini beradigan auditoriya. Oraliq va yakuniy nazorat: og zaki, yozma 8.1. Kompleks birikmalarda kimyoviy bog lanish tabiati mavzusidagi ma ruza mashg ulotining texnologik kartasi Faoliyat bosqichlari, Faoliyat mazmuni vaqti Ta lim beruvchi Ta lim oluvchilar Tayyorgarlik bosqichi 1. Mavzu bo yicha o quv materiallarini tayyorlash. 40

41 1-bosqich. Mavzuga kirish (15 minut) 2. Asosiy bosqich (55 minut) 3. Yakunlovchi bosqich (10 minut) 2. Talabalarning faoliyatini oshirish uchun savollar va ko rgazmali vositalar tayyorlash. 3. Talabalarning bilimini baholash mezonini ishlab chiqish. 4. Foydalanilgan adabiyotlar bo yicha ma lumot tayyorlash Mavzuning nomi doskaga yoziladi, mashg ulotning qisqacha rejasi haqida talabalarga ma lumot beradi Yangi mavzuni avvalgi o tilgan mavzu (yoki fan) bilan bog laydi Talablarning bilimlarini mavzuga oid tushunchalarini tekshirish va talabalarni faollashtirish uchun savollar beradi Ko rgazmali vositalar yordamida ma ruza o qiydi. Ma ruza davomida mavzuning asosiy mazmunini bayon qilib beradi, ma ruzaning tegishli qismlarini yozib olishni ta kidlaydi Slaydlar yordamida jadval-lardagi ma lumotlarni, reaksiya sxemalarini izohlab, sharhlab beradi Talabalarning bilimlarini mustahkamlash va talabalarning faolligini oshirish uchun quyidagi savollar beriladi: 1.Kossel va Magnusning elektrostatik nazariyasini tushuntirib bering. 2.Kovalent bog lanish nazariyasi qachon vujudga kelgan? 3.Valent bog lanishlar nazariyasini sharhlang Mavzuni umumlashtirib yakuniy xulosalar chiqaradi. Talabalarning e tiborini mavzuning asosiy mazmuniga qaratadi Mustaqil o rganish uchun topshiriqlar beradi. Eshitadilar, yozib oladilar Eshitadilar Berilgan savollarga javob beradilar, tegishli xulosalarini bayon qiladilar Eshitadilar Yozib boradilar Eshitadilar va ma lumotlar bilan tanishib boradilar Savollarga javob beradilar Eshitadilar Vazifani yozib oladilar MA RUZA MASHG ULOTINING TA LIM TEXNOLOGIYASI 9. Mavzu. Valent bog lanishlar nazariyasi 2 soat Ta lim texnologiyasining modeli Mashg ulot uchun Talabalar soni: 54 nafar ajratilgan vaqt Mashg ulot shakli Ma ruza rejasi Ma ruza-dialog 1.Koordinatsion birikmalarda asosiy va qo shimcha valentlik muammosi 2. Kossel va Magnusning elektrostatik nazariyasini moxiyati 3. Niqoblanish koeffitsienti 41

42 Mashg ulotning maqsadi: Koordinatsion birikmalarda asosiy va qo shimcha valentlik muammosi, Niqoblanish koeffitsienti haqida tasavvular hosil qilish. Pedagogik vazifalar: Talabaning ta limiy faoliyati natijalari: Koordinatsion birikmalarda asosiy va Koordinatsion birikmalarda asosiy va qo shimcha valentlik muammosi haqida qo shimcha valentlik muammosi ma lumot berish; haqida bilimlari ortadi; Kossel va Magnusning elektrostatik Kossel va Magnusning elektrostatik nazariyasini moxiyati haqida tushunchalar nazariyasini moxiyati haqida tushunchalarga berish; ega bo ladi; Niqoblanish koeffitsienti haqida ma lumot Niqoblanish koeffitsienti haqida berish; ma lumotlarga ega bo ladi; Ta lim metodi Ta lim shakli Ta lim sharoitlariya Nazorat va baholash Ko rgazmali, informativ, ma ruza, doska, proektor, jadvallar Ommaviy, jamoada ishlash. Talabalar guruhlari bilan hamkorlikda taqdimot o tkazish imkoniyatini beradigan auditoriya. Oraliq va yakuniy nazorat: og zaki, yozma 9.1. Valent bog lanishlar nazariyasi mavzusidagi ma ruza mashg ulotining texnologik kartasi Faoliyat bosqichlari, Faoliyat mazmuni vaqti Ta lim beruvchi Ta lim oluvchilar Tayyorgarlik bosqichi 1-bosqich. Mavzuga kirish (15 minut) 2. Asosiy bosqich (55 minut) 1. Mavzu bo yicha o quv materiallarini tayyorlash. 2. Talabalarning faoliyatini oshirish uchun savollar va ko rgazmali vositalar tayyorlash. 3. Talabalarning bilimini baholash mezonini ishlab chiqish. 4. Foydalanilgan adabiyotlar bo yicha ma lumot tayyorlash Mavzuning nomi doskaga yoziladi, mashg ulotning qisqacha rejasi haqida talabalarga ma lumot beradi Yangi mavzuni avvalgi o tilgan mavzu (yoki fan) bilan bog laydi Talablarning bilimlarini mavzuga oid tushunchalarini tekshirish va talabalarni faollashtirish uchun savollar beradi Ko rgazmali vositalar yordamida ma ruza o qiydi. Ma ruza davomida mavzuning asosiy mazmunini bayon qilib beradi, ma ruzaning tegishli qismlarini yozib olishni ta kidlaydi Slaydlar yordamida jadval-lardagi ma lumotlarni, reaksiya sxemalarini izohlab, sharhlab beradi Talabalarning bilimlarini mustahkamlash va talabalarning 42 Eshitadilar, yozib oladilar Eshitadilar Berilgan savollarga javob beradilar, tegishli xulosalarini bayon qiladilar Eshitadilar Yozib boradilar Eshitadilar va ma lumotlar bilan tanishib boradilar

43 3. Yakunlovchi bosqich (10 minut) faolligini oshirish uchun quyidagi savollar beriladi: 1.Koordinatsion birikmalarda asosiy va qo shimcha valentlik muammosi qanday tushunasiz? 2. Kossel va Magnusning elektrostatik nazariyasini moxiyatini tushuntiring? 3. Niqoblanish koeffitsienti nimada? 4. Kossel Magnus tenglamini yozing va izohlang? 5. Elektrostatik nazariyasining kamchiliklari haqida nimalarni bilasiz? 3.1. Mavzuni umumlashtirib yakuniy xulosalar chiqaradi. Talabalarning e tiborini mavzuning asosiy mazmuniga qaratadi Mustaqil o rganish uchun topshiriqlar beradi. Savollarga javob beradilar Eshitadilar Vazifani yozib oladilar MA RUZA MASHG ULOTINING TA LIM TEXNOLOGIYASI 10. Mavzu. Kristall maydon nazariyasi 2 soat Ta lim texnologiyasining modeli Mashg ulot uchun Talabalar soni: 54 nafar ajratilgan vaqt Mashg ulot shakli Ma ruza-dialog 1. Kristall maydon nazariyasi. Ma ruza rejasi 2. Koordinatsion birikmalar uchun malekulyar orbitallr nazariyasi. Mashg ulotning maqsadi: Kristall maydon nazariyasi, koordinatsion birikmalar uchun malekulyar orbitallr nazariyasi haqida tasavvular hosil qilish. Pedagogik vazifalar: Talabaning ta limiy faoliyati natijalari: Kristall maydon nazariyasi haqida ma lumot Kristall maydon nazariyasi berish; haqida bilimlari ortadi; Koordinatsion birikmalar uchun malekulyar Koordinatsion birikmalar uchun malekulyar orbitallr nazariyasi haqida tushunchalar berish; orbitallr nazariyasi haqida tushunchalarga ega bo ladi; Ta lim metodi Ko rgazmali, informativ, ma ruza, doska, proektor, jadvallar Ta lim shakli Ommaviy, jamoada ishlash. Ta lim sharoitlariya Talabalar guruhlari bilan hamkorlikda taqdimot o tkazish imkoniyatini beradigan auditoriya. Nazorat va baholash Oraliq va yakuniy nazorat: og zaki, yozma Kristall maydon nazariyasi mavzusidagi ma ruza mashg ulotining texnologik kartasi Faoliyat bosqichlari, Faoliyat mazmuni vaqti Ta lim beruvchi Ta lim oluvchilar Tayyorgarlik bosqichi 1. Mavzu bo yicha o quv materiallarini tayyorlash. 2. Talabalarning faoliyatini oshirish uchun savollar va ko rgazmali vositalar tayyorlash. 43

44 1-bosqich. Mavzuga kirish (15 minut) 2. Asosiy bosqich (55 minut) 3. Yakunlovchi bosqich (10 minut) 3. Talabalarning bilimini baholash mezonini ishlab chiqish. 4. Foydalanilgan adabiyotlar bo yicha ma lumot tayyorlash Mavzuning nomi doskaga yoziladi, mashg ulotning qisqacha rejasi haqida talabalarga ma lumot beradi Yangi mavzuni avvalgi o tilgan mavzu (yoki fan) bilan bog laydi Talablarning bilimlarini mavzuga oid tushunchalarini tekshirish va talabalarni faollashtirish uchun savollar beradi Ko rgazmali vositalar yordamida ma ruza o qiydi. Ma ruza davomida mavzuning asosiy mazmunini bayon qilib beradi, ma ruzaning tegishli qismlarini yozib olishni ta kidlaydi Slaydlar yordamida jadval-lardagi ma lumotlarni, reaksiya sxemalarini izohlab, sharhlab beradi Talabalarning bilimlarini mustahkamlash va talabalarning faolligini oshirish uchun quyidagi savollar beriladi: 1. Kristall maydon nazariyasini tushuntiring 2. Koordinatsion birikmalar uchun malekulyar orbitallr nazariyasining mohiyati 3.1. Mavzuni umumlashtirib yakuniy xulosalar chiqaradi. Talabalarning e tiborini mavzuning asosiy mazmuniga qaratadi Mustaqil o rganish uchun topshiriqlar beradi. Eshitadilar, yozib oladilar Eshitadilar Berilgan savollarga javob beradilar, tegishli xulosalarini bayon qiladilar Eshitadilar Yozib boradilar Eshitadilar va ma lumotlar bilan tanishib boradilar Savollarga javob beradilar Eshitadilar Vazifani yozib oladilar MA RUZA MASHG ULOTINING TA LIM TEXNOLOGIYASI 11. Mavzu. Molekulyar orbitallar nazariyasi 2 soat Ta lim texnologiyasining modeli Mashg ulot uchun Talabalar soni: 54 nafar ajratilgan vaqt Mashg ulot shakli Ma ruza rejasi Ma ruza-dialog 1. Molekulyar orbitallar nazariyasining variantlari. 2. Molekulyar orbitallar usuliga asoslanib koordinatsion birikmaning energetik diagrammasinn tuzish. Mashg ulotning maqsadi: Molekulyar orbitallar nazariyasining variantlari мolekulyar orbitallar usuliga asoslanib koordinatsion birikmaning energetik diagrammasi haqida tasavvular hosil qilish. Pedagogik vazifalar: 44 Talabaning ta limiy faoliyati natijalari:

45 Molekulyar orbitallar nazariyasining variantlari haqida ma lumot berish; Molekulyar orbitallar usuliga asoslanib koordinatsion birikmaning energetik diagrammasinn tuzish haqida tushunchalar berish; Ta lim metodi Ta lim shakli Ta lim sharoitlariya Nazorat va baholash Molekulyar orbitallar nazariyasining variantlari haqida bilimlari ortadi; Molekulyar orbitallar usuliga asoslanib koordinatsion birikmaning energetik diagrammasinn tuzish haqida tushunchalarga ega bo ladi; Ko rgazmali, informativ, ma ruza, doska, proektor, jadvallar Ommaviy, jamoada ishlash. Talabalar guruhlari bilan hamkorlikda taqdimot o tkazish imkoniyatini beradigan auditoriya. Oraliq va yakuniy nazorat: og zaki, yozma Molekulyar orbitallar nazariyasi mavzusidagi ma ruza mashg ulotining texnologik kartasi Faoliyat bosqichlari, Faoliyat mazmuni vaqti Ta lim beruvchi Ta lim oluvchilar Tayyorgarlik bosqichi 1-bosqich. Mavzuga kirish (15 minut) 2. Asosiy bosqich (55 minut) 1. Mavzu bo yicha o quv materiallarini tayyorlash. 2. Talabalarning faoliyatini oshirish uchun savollar va ko rgazmali vositalar tayyorlash. 3. Talabalarning bilimini baholash mezonini ishlab chiqish. 4. Foydalanilgan adabiyotlar bo yicha ma lumot tayyorlash Mavzuning nomi doskaga yoziladi, mashg ulotning qisqacha rejasi haqida talabalarga ma lumot beradi Yangi mavzuni avvalgi o tilgan mavzu (yoki fan) bilan bog laydi Talablarning bilimlarini mavzuga oid tushunchalarini tekshirish va talabalarni faollashtirish uchun savollar beradi Ko rgazmali vositalar yordamida ma ruza o qiydi. Ma ruza davomida mavzuning asosiy mazmunini bayon qilib beradi, ma ruzaning tegishli qismlarini yozib olishni ta kidlaydi Slaydlar yordamida jadval-lardagi ma lumotlarni, reaksiya sxemalarini izohlab, sharhlab beradi Talabalarning bilimlarini mustahkamlash va talabalarning faolligini oshirish uchun quyidagi savollar beriladi: 1. Molekulyar orbitallar nazariyasining variantlarini tushuntiring. 45 Eshitadilar, yozib oladilar Eshitadilar Berilgan savollarga javob beradilar, tegishli xulosalarini bayon qiladilar Eshitadilar Yozib boradilar Eshitadilar va ma lumotlar bilan tanishib boradilar

46 3. Yakunlovchi bosqich (10 minut) 2. Molekulyar orbitallar usuliga asoslanib koordinatsion birikmaning energetik diagrammasinn tuzishning mohiyati Mavzuni umumlashtirib yakuniy xulosalar chiqaradi. Talabalarning e tiborini mavzuning asosiy mazmuniga qaratadi Mustaqil o rganish uchun topshiriqlar beradi. Savollarga javob beradilar Eshitadilar Vazifani yozib oladilar MA RUZA MASHG ULOTINING TA LIM TEXNOLOGIYASI 12. Mavzu. Kompleks birikmalarning barqarorligi 2 soat Ta lim texnologiyasining modeli Mashg ulot uchun Talabalar soni: 54 nafar ajratilgan vaqt Mashg ulot shakli Ma ruza rejasi Ma ruza-dialog 1. Eritmada koordinatsion birikmaning ionlanishi. 2. Beqarorlik va barqarorlik konstantalari. 3. Komplekslarning barqarorligiga ta sir etuvchi omillar. Mashg ulotning maqsadi: Eritmada koordinatsion birikmaning ionlanishi, beqarorlik va barqarorlik konstantalari, komplekslarning barqarorligiga ta sir etuvchi omillar haqida tasavvular hosil qilish. Pedagogik vazifalar: Eritmada koordinatsion birikmaning ionlanishi haqida ma lumot berish; Beqarorlik va barqarorlik konstantalari haqida tushunchalar berish; Komplekslarning barqarorligiga ta sir etuvchi omillar haqida tushunchalar berish; Ta lim metodi Ta lim shakli Ta lim sharoitlariya Nazorat va baholash Talabaning ta limiy faoliyati natijalari: Eritmada koordinatsion birikmaning ionlanishi haqida bilimlari ortadi; Beqarorlik va barqarorlik konstantalari haqida tushunchalarga ega bo ladi; Komplekslarning barqarorligiga ta sir etuvchi omillar haqida tushunchalar ega bo ladi; Ko rgazmali, informativ, ma ruza, doska, proektor, jadvallar Ommaviy, jamoada ishlash. Talabalar guruhlari bilan hamkorlikda taqdimot o tkazish imkoniyatini beradigan auditoriya. Oraliq va yakuniy nazorat: og zaki, yozma Kompleks birikmalarning barqarorligi mavzusidagi ma ruza mashg ulotining texnologik kartasi Faoliyat bosqichlari, Faoliyat mazmuni vaqti Ta lim beruvchi Ta lim oluvchilar 1. Mavzu bo yicha o quv materiallarini tayyorlash. 2. Talabalarning faoliyatini oshirish Tayyorgarlik bosqichi uchun savollar va ko rgazmali vositalar tayyorlash. 3. Talabalarning bilimini baholash mezonini ishlab chiqish. 4. Foydalanilgan adabiyotlar bo yicha ma lumot tayyorlash. 1-bosqich Mavzuning nomi doskaga Eshitadilar, yozib oladilar 46

47 Mavzuga kirish (15 minut) 2. Asosiy bosqich (55 minut) 3. Yakunlovchi bosqich (10 minut) yoziladi, mashg ulotning qisqacha rejasi haqida talabalarga ma lumot beradi Yangi mavzuni avvalgi o tilgan mavzu (yoki fan) bilan bog laydi Talablarning bilimlarini mavzuga oid tushunchalarini tekshirish va talabalarni faollashtirish uchun savollar beradi Ko rgazmali vositalar yordamida ma ruza o qiydi. Ma ruza davomida mavzuning asosiy mazmunini bayon qilib beradi, ma ruzaning tegishli qismlarini yozib olishni ta kidlaydi Slaydlar yordamida jadval-lardagi ma lumotlarni, reaksiya sxemalarini izohlab, sharhlab beradi Talabalarning bilimlarini mustahkamlash va talabalarning faolligini oshirish uchun quyidagi savollar beriladi: 1. Eritmada koordinatsion birikmaning ionlanishini tushuntiring. 2. Beqarorlik va barqarorlik konstantalarini hisoblang 3.Komplekslarning barqarorligiga ta sir etuvchi omillarni sanab bering 4. Koordinatsion birikmalar kimyosining rivoj-lanishiga hissa qo shgan o zbek olimlar kimlar? 5.Koordinatsion birikmalarning ahamiyatini tushuntiring 3.1. Mavzuni umumlashtirib yakuniy xulosalar chiqaradi. Talabalarning e tiborini mavzuning asosiy mazmuniga qaratadi Mustaqil o rganish uchun topshiriqlar beradi. Eshitadilar Berilgan savollarga javob beradilar, tegishli xulosalarini bayon qiladilar Eshitadilar Yozib boradilar Eshitadilar va ma lumotlar bilan tanishib boradilar Savollarga javob beradilar Eshitadilar Vazifani yozib oladilar MA RUZA MASHG ULOTINING TA LIM TEXNOLOGIYASI 13. Mavzu. Kompleks birikmalarning ahamiyati 2 soat Ta lim texnologiyasining modeli Mashg ulot uchun Talabalar soni: 54 nafar ajratilgan vaqt 47

48 Mashg ulot shakli Ma ruza-dialog 1. Koordinatsion birikmalar kimyosining rivoj-lanishiga hissa qo shgan Ma ruza rejasi o zbek olimlari. 2. Koordinatsion birikmalarning ahamiyati. Mashg ulotning maqsadi: Koordinatsion birikmalar kimyosining rivoj-lanishiga hissa qo shgan o zbek olimlari, koordinatsion birikmalarning ahamiyati haqida tasavvular hosil qilish. Pedagogik vazifalar: Talabaning ta limiy faoliyati natijalari: Koordinatsion birikmalar kimyosining rivojlanishiga hissa qo shgan o zbek olimlari lanishiga hissa qo shgan o zbek olimlari Koordinatsion birikmalar kimyosining rivoj- haqida ma lumot berish; haqida bilimlari ortadi; Koordinatsion birikmalarning ahamiyati Koordinatsion birikmalarning ahamiyati haqida tushunchalar berish; haqida tushunchalarga ega bo ladi; Ta lim metodi Ko rgazmali, informativ, ma ruza, doska, proektor, jadvallar Ta lim shakli Ommaviy, jamoada ishlash. Ta lim sharoitlariya Talabalar guruhlari bilan hamkorlikda taqdimot o tkazish imkoniyatini beradigan auditoriya. Nazorat va baholash Oraliq va yakuniy nazorat: og zaki, yozma Kompleks birikmalarning ahamiyati mavzusidagi ma ruza mashg ulotining texnologik kartasi Faoliyat bosqichlari, Faoliyat mazmuni vaqti Tayyorgarlik bosqichi 1-bosqich. Mavzuga kirish (15 minut) 2. Asosiy bosqich (55 minut) Ta lim beruvchi 1. Mavzu bo yicha o quv materiallarini tayyorlash. 2. Talabalarning faoliyatini oshirish uchun savollar va ko rgazmali vositalar tayyorlash. 3. Talabalarning bilimini baholash mezonini ishlab chiqish. 4. Foydalanilgan adabiyotlar bo yicha ma lumot tayyorlash Mavzuning nomi doskaga yoziladi, mashg ulotning qisqacha rejasi haqida talabalarga ma lumot beradi Yangi mavzuni avvalgi o tilgan mavzu (yoki fan) bilan bog laydi Talablarning bilimlarini mavzuga oid tushunchalarini tekshirish va talabalarni faollashtirish uchun savollar beradi Ko rgazmali vositalar yordamida ma ruza o qiydi. Ma ruza davomida mavzuning asosiy mazmunini bayon qilib beradi, ma ruzaning tegishli qismlarini yozib olishni ta kidlaydi Slaydlar yordamida jadval-lardagi ma lumotlarni, reaksiya sxemalarini izohlab, sharhlab beradi Talabalarning bilimlarini mustahkamlash va talabalarning 48 Ta lim oluvchilar Eshitadilar, yozib oladilar Eshitadilar Berilgan savollarga javob beradilar, tegishli xulosalarini bayon qiladilar Eshitadilar Yozib boradilar Eshitadilar va ma lumotlar bilan tanishib boradilar

49 3. Yakunlovchi bosqich (10 minut) faolligini oshirish uchun quyidagi savollar beriladi: 1. Koordinatsion birikmalar eritmada qanday ionlanadi? 2. Beqarorlik konstantasi nima? 3. Beqarorlik va mustahkamlik ( barqarorlik) konstantalari orasida qanday bog liqlik mavjud? 4. Komplekslar barqarorligi qaysi omillarga bog liq? 5. Markaziy ion zaryadi zichligini o zgarishiga ko ra ular hosil qilgan komples birikmalar mustahkamligi qanday o zgaradi? 3.1. Mavzuni umumlashtirib yakuniy xulosalar chiqaradi. Talabalarning e tiborini mavzuning asosiy mazmuniga qaratadi Mustaqil o rganish uchun topshiriqlar beradi. Savollarga javob beradilar Eshitadilar Vazifani yozib oladilar KOMPLEKS BIRIKMALAR KIMYOSI FANIDAN LABORATORIYA MASHG ULOTINING TA LIM TEXNOLOGIYASI LABORATORIYA MASHG ULOTINING TA LIM TEXNOLOGIYASI 1. Mavzu. Gidroksokompleks birikmalarni olish va ularning xossalarini o'rganish.6 soat Ta lim texnologiyasining modeli Mashg ulot uchun Talabalar soni: nafar 49

50 ajratilgan vaqt Mashg ulot shakli Laboratoriya mashg ulotining rejasi Laboratoriya mashg uloti 1.Mashg ulotning nazariy qismini takrorlash 2.Gidroksikomplekslarning olinishi 3.Gidroksikomplekslarning xossalari 4.Gidroksikomplekslarning ishlatilishi Mashg ulotning maqsadi: Tajribalar o tkazish orqali talabalarni gidroksikomplekslar haqida to liq tushunchalar berish va ularni shakllantirib olinishi va xossalarini mohiyati bilan tanishtirish va tajriba o tkazish malakalarini rivojlantirish. Pedagogik vazifalar: Gidroksikomplekslarning kimyoviy xossalari haqidagi nazariy bilimlarni takrorlash va rivojlantirish; Gidroksikomplekslarning olinishi haqida ma lumot berish; Gidroksikomplekslarning xossalari haqida tushunchalar berish; Gidroksikomplekslarning ishlatilishi haqida ma lumot berish; Ta lim metodi Ta lim shakli Ta lim vositalari Ta lim sharoitlariya Nazorat va baholash Talabaning ta limiy faoliyati natijalari: Gidroksikomplekslarning kimyoviy xossalari haqidagi nazariy bilimlar rivojlantiriladi; Gidroksikomplekslarning olinishi haqida bilimlari ortadi; Gidroksikomplekslarning xossalari haqida tushunchalarga ega bo ladi; Gidroksikomplekslarning ishlatilishi haqida ma lumotlarga ega bo ladi; Tezkor-so rov, informativ, tajribalar, doska Ommaviy, jamoada ishlash, individual. Uslubiy tavsiyanoma, tajribalar o tkazish uchun jihozlar va reaktivlar. Talabalar guruhlari bilan hamkorlikda laboratoriya ishlarini o tkazish imkoniyatini beradigan auditoriya. Joriy nazorat: og zaki, yozma 1.1. Gidroksokompleks birikmalarni olish va ularning xossalarini o'rganish mavzusidagi laboratoriya mashg ulotining texnologik kartasi Faoliyat bosqichlari, Faoliyat mazmuni vaqti Ta lim beruvchi Ta lim oluvchilar Tayyorgarlik bosqichi 1-bosqich. Mavzuga kirish (20 minut) 2. Asosiy bosqich (55 minut) 1. Mavzu bo yicha o quv materiallarini tayyorlash. 2. Talabalarning faoliyatini oshirish uchun savollar va ko rgazmali vositalar tayyorlash. 3. Talabalarning bilimini baholash mezonini ishlab chiqish Mavzuning nomi doskaga yoziladi, mashg ulotning qisqacha rejasi haqida talabalarga ma lumot beradi Talablarning mavzu bo yicha nazariy va amaliy tayyorgarligini tekshirish faollashtirish uchun ularning savollar beradi Laboratoriya ishi uchun kerakli jixozlar va vositalarning mavjudligini tekshiradi 2.1. Talabalar tayyorgarligini tekshirib bo lgandan keyin guruhlarga bo linib 50 Eshitadilar Berilgan savollarga javob beradilar, tegishli xulosalarini bayon qiladilar

51 3. Yakunlovchi bosqich (5 minut) laboratoriya ishini 1- bosqichini, ya ni Gidroksokompleks birikmalarni reaksiyalarni o rganish bo yicha tajribalarni bajarishga ruxsat beradi Talabalar bajargan tajribalar natijalarini doskaga va daftarlariga yozib borishini nazorat qiladi, tegishli ko rsatmalar beradi. Talabalarning bilimlarini mustahkamlash va talabalarning faolligini oshirish uchun quyidagi savollar beriladi: 1.Gidroksikomplekslar qanday olinadi? 2. Gidroksikomplekslarning xossalarini ayting 3. Gidroksikomplekslarning olinishi va ishlatilishi 4. Bajarilgan tajribalarga tegishli reaksiya tenglamalarini yozing Mavzuni umumlashtirib yakuniy xulosalar chiqaradi. Talabalarning laboratoriya ishi bo yicha tayyorgarligini tekshiradi. Talabalar guruhlarga bo linib tajribalarni bajarishga kirishadilar Savollarga javob beradilar LABORATORIYA MASHG ULOTINING TA LIM TEXNOLOGIYASI 2. Mavzu. Ammiakli kompleks birikmalarni olish va ularning xossalarini o'rganish 6 soat Ta lim texnologiyasining modeli Mashg ulot uchun Talabalar soni: nafar ajratilgan vaqt Mashg ulot shakli Laboratoriya mashg ulotining rejasi Laboratoriya mashg uloti 1.Mashg ulotning nazariy qismini takrorlash. 2.Ammiakli kompleks birikmalarni olinishi 3.Ammiakli kompleks birikmalarni xossalari 4.Ammiakli kompleks birikmalarni ishlatilishi Mashg ulotning maqsadi: Tajribalar o tkazish orqali talabalarni ammiakli kompleks birikmalarni fizik-kimyoviy xossalarining mohiyati bilan tanishtirish. Talabalarni ammiakli kompleks birikmalarni tajribasi asosida tajriba o tkazish malakalarini rivojlantirish. Pedagogik vazifalar: Ammiakli kompleks birikmalarni kimyoviy xossalari haqidagi nazariy bilimlarni takrorlash va rivojlantirish; Ammiakli kompleks birikmalarni olinishi haqida ma lumot berish; Ammiakli kompleks birikmalarni xossalari haqida tushunchalar berish; Ammiakli kompleks birikmalarni ishlatilishi haqida ma lumot berish; Ta lim metodi Ta lim shakli Ta lim vositalari Ta lim sharoitlariya Talabaning ta limiy faoliyati natijalari: Ammiakli kompleks birikmalarni kimyoviy xossalari haqidagi nazariy bilimlar rivojlantiriladi; Ammiakli kompleks birikmalarni olinishi haqida bilimlari ortadi; Ammiakli kompleks birikmalarni xossalari haqida tushunchalarga ega bo ladi; Ammiakli kompleks birikmalarni ishlatilishi haqida ma lumotlarga ega bo ladi; Tezkor-so rov, informativ, tajribalar, doska Ommaviy, jamoada ishlash, individual. Uslubiy tavsiyanoma, tajribalar o tkazish uchun jihozlar va reaktivlar. Talabalar guruhlari bilan hamkorlikda laboratoriya ishlarini 51

52 Nazorat va baholash o tkazish imkoniyatini beradigan auditoriya. Joriy nazorat: og zaki, yozma 2.1. Ammiakli kompleks birikmalarni olish va ularning xossalarini o'rganish mavzusidagi laboratoriya mashg ulotining texnologik kartasi Faoliyat bosqichlari, Faoliyat mazmuni vaqti Ta lim beruvchi Ta lim oluvchilar 1. Mavzu bo yicha o quv materiallarini tayyorlash. 2. Talabalarning faoliyatini oshirish Tayyorgarlik bosqichi uchun savollar va ko rgazmali vositalar tayyorlash. 3. Talabalarning bilimini baholash mezonini ishlab chiqish Mavzuning nomi doskaga Eshitadilar yoziladi, mashg ulotning qisqacha rejasi haqida talabalarga ma lumot beradi. 1-bosqich Talablarning mavzu bo yicha Mavzuga kirish nazariy va amaliy tayyorgarligini (20 minut) tekshirish faollashtirish uchun ularning savollar beradi Laboratoriya ishi uchun kerakli jixozlar va vositalarning mavjudligini tekshiradi 2. Asosiy bosqich (55 minut) 3. Yakunlovchi bosqich (5 minut) 2.1. Talabalar tayyorgarligini tekshirib bo lgandan keyin guruhlarga bo linib laboratoriya ishini 1- bosqichini, ya ni ammiakli kompleks birikmalarni reaksiyalarni o rganish bo yicha tajribalarni bajarishga ruxsat beradi Talabalar bajargan tajribalar natijalarini doskaga va daftarlariga yozib borishini nazorat qiladi, tegishli ko rsatmalar beradi. Talabalarning bilimlarini mustahkamlash va talabalarning faolligini oshirish uchun quyidagi savollar beriladi: 1. Ammiakli kompleks birikmalarni qanday olinadi? 2. Ammiakli kompleks birikmalarni xossalarini ayting? 3. Ammiakli kompleks birikmalarni olinishi va ishlatilishi. 4. Bajarilgan tajribalarga tegishli reaksiya tenglamalarini yozing? 3.1. Mavzuni umumlashtirib yakuniy xulosalar chiqaradi. Talabalarning laboratoriya ishi bo yicha tayyorgarligini tekshiradi. Berilgan savollarga javob beradilar, tegishli xulosalarini bayon qiladilar Talabalar guruhlarga bo linib tajribalarni bajarishga kirishadilar Savollarga javob beradilar 52

53 LABORATORIYA MASHG ULOTINING TA LIM TEXNOLOGIYASI 3. Mavzu. Yodidli kompleks birikmalarni olish va ularning ba'zi xossalarini o'rganish. 6 soat Ta lim texnologiyasining modeli Mashg ulot uchun Talabalar soni: nafar ajratilgan vaqt Mashg ulot shakli Laboratoriya mashg ulotining rejasi Laboratoriya mashg uloti 1.Mashg ulotning nazariy qismini takrorlash 2.Yodidli kompleks birikmalarni olinishi 3.Yodidli kompleks birikmalarni xossalari 4.Yodidli kompleks birikmalarni ishlatilishi Mashg ulotning maqsadi Tajribalar o tkazish orqali talabalarni yodli komplekslar haqida to liq tushunchalar berish va ularni shakllantirib, olinishi va xossalarini mohiyati bilan tanishtirish va tajriba o tkazish malakalarini rivojlantirish. Pedagogik vazifalar: Yodli komplekslarning kimyoviy xossalari haqidagi nazariy bilimlarni takrorlash va rivojlantirish; Yodidli kompleks birikmalarni olinishi haqida ma lumot berish; Yodidli kompleks birikmalarni xossalari haqida tushunchalar berish; Yodidli kompleks birikmalarni ishlatilishi haqida ma lumot berish; Talabaning ta limiy faoliyati natijalari: Yodli komplekslarning kimyoviy xossalari haqidagi nazariy bilimlar rivojlantiriladi; Yodidli kompleks birikmalarni olinishi haqida bilimlari ortadi; Yodidli kompleks birikmalarni xossalari haqida tushunchalarga ega bo ladi; Yodidli kompleks birikmalarni ishlatilishi haqida ma lumotlarga ega bo ladi; Ta lim metodi Ta lim shakli Ta lim vositalari Ta lim sharoitlariya Nazorat va baholash Tezkor-so rov, informativ, tajribalar, doska Ommaviy, jamoada ishlash, individual. Uslubiy tavsiyanoma, tajribalar o tkazish uchun jihozlar va reaktivlar. Talabalar guruhlari bilan hamkorlikda laboratoriya ishlarini o tkazish imkoniyatini beradigan auditoriya. Joriy nazorat: og zaki, yozma 3.1. Yodidli kompleks birikmalarni olish va ularning ba'zi xossalarini o'rganish mavzusidagi laboratoriya mashg ulotining texnologik kartasi Faoliyat bosqichlari, Faoliyat mazmuni vaqti Ta lim beruvchi Ta lim oluvchilar 1. Mavzu bo yicha o quv materiallarini tayyorlash. Tayyorgarlik bosqichi 2. Talabalarning faoliyatini oshirish uchun savollar va ko rgazmali vositalar tayyorlash. 3. Talabalarning bilimini baholash 53

54 1-bosqich. Mavzuga kirish (20 minut) 2. Asosiy bosqich (55 minut) 3. Yakunlovchi bosqich (5 minut) mezonini ishlab chiqish Mavzuning nomi doskaga yoziladi, mashg ulotning qisqacha rejasi haqida talabalarga ma lumot beradi Talablarning mavzu bo yicha nazariy va amaliy tayyorgarligini tekshirish faollashtirish uchun ularning savollar beradi Laboratoriya ishi uchun kerakli jixozlar va vositalarning mavjudligini tekshiradi 2.1. Talabalar tayyorgarligini tekshirib bo lgandan keyin guruhlarga bo linib laboratoriya ishini 1- bosqichini, ya ni yodli kompleks birikmalarni reaksiyalarni o rganish bo yicha tajribalarni bajarishga ruxsat beradi Talabalar bajargan tajribalar natijalarini doskaga va daftarlariga yozib borishini nazorat qiladi, tegishli ko rsatmalar beradi. Talabalarning bilimlarini mustahkamlash va talabalarning faolligini oshirish uchun quyidagi savollar beriladi: 1. Yodidli kompleks birikmalarni qanday olinadi? 2. Yodidli kompleks birikmalarni xossalarini ayting 3. Yodidli kompleks birikmalarni olinishi va ishlatilishi. 4. Bajarilgan tajribalarga tegishli reaksiya tenglamalarini yozing? 3.1. Mavzuni umumlashtirib yakuniy xulosalar chiqaradi. Talabalarning laboratoriya ishi bo yicha tayyorgarligini tekshiradi. Eshitadilar Berilgan savollarga javob beradilar, tegishli xulosalarini bayon qiladilar Talabalar guruhlarga bo linib tajribalarni bajarishga kirishadilar Savollarga javob beradilar LABORATORIYA MASHG ULOTINING TA LIM TEXNOLOGIYASI 4. Mavzu. Mis kuporosining tarkibidagi koordinatsion suvning miqdorini termogravimetrik usulda aniqlash. 6 soat Ta lim texnologiyasining modeli Mashg ulot uchun Talabalar soni: nafar ajratilgan vaqt Mashg ulot shakli Laboratoriya mashg ulotining rejasi Laboratoriya mashg uloti 1.Mashg ulotning nazariy qismini takrorlash. 2.Mis kuporosining olinishi 3.Termogravimetrik usulning xossalari 4.Mis kuporosining tarkibidagi koordinatsion suvning miqdorini 54

55 termogravimetrik usulda aniqlash Mashg ulotning maqsadi: Mis kuporosining tarkibidagi koordinatsion suvning miqdorini termogravimetrik usulda aniqlash haqida to liq tushunchalar berish va ularni shakllantirib, tajriba o tkazish malakalarini rivojlantirish. Pedagogik vazifalar: Mis kuporosining kimyoviy xossalari haqidagi nazariy bilimlarni takrorlash va rivojlantirish; Mis kuporosining olinishi haqida ma lumot berish; Termogravimetrik usulning xossalari haqida tushunchalar berish; Mis kuporosining tarkibidagi koordinatsion suvning miqdorini termogravimetrik usulda aniqlash haqidagi bilim va tushunchalarni mustahkamlash. Ta lim metodi Ta lim shakli Ta lim vositalari Ta lim sharoitlariya Nazorat va baholash Talabaning ta limiy faoliyati natijalari: Mis kuporosining kimyoviy xossalari haqidagi nazariy bilimlar rivojlantiriladi; Mis kuporosining olinishi haqida bilimlari ortadi; Termogravimetrik usulning xossalari haqida haqidagi bilimlar mustahkamlanadi; Mis kuporosining tarkibidagi koordinatsion suvning miqdorini termogravimetrik usulda aniqlash haqidagi bilimlar mustahkamlanadi; Tezkor-so rov, informativ, tajribalar, doska Ommaviy, jamoada ishlash, individual. Uslubiy tavsiyanoma, tajribalar o tkazish uchun jihozlar va reaktivlar. Talabalar guruhlari bilan hamkorlikda laboratoriya ishlarini o tkazish imkoniyatini beradigan auditoriya. Joriy nazorat: og zaki, yozma 4.1. Mis kuporosining tarkibidagi koordinatsion suvning miqdorini termogravimetrik usulda aniqlash mavzusidagi laboratoriya mashg ulotining texnologik kartasi Faoliyat bosqichlari, Faoliyat mazmuni vaqti Ta lim beruvchi Ta lim oluvchilar 1. Mavzu bo yicha o quv materiallarini tayyorlash. 2. Talabalarning faoliyatini oshirish Tayyorgarlik bosqichi uchun savollar va ko rgazmali vositalar tayyorlash. 3. Talabalarning bilimini baholash mezonini ishlab chiqish. 1-bosqich. Mavzuga kirish (20 minut) 2. Asosiy bosqich (55 minut) 1.1. Mavzuning nomi doskaga yoziladi, mashg ulotning qisqacha rejasi haqida talabalarga ma lumot beradi Talablarning mavzu bo yicha nazariy va amaliy tayyorgarligini tekshirish faollashtirish uchun ularning savollar beradi Laboratoriya ishi uchun kerakli jixozlar va vositalarning mavjudligini tekshiradi 2.1. Talabalar tayyorgarligini tekshirib bo lgandan keyin guruhlarga bo linib laboratoriya ishini 1- bosqichini, ya ni monosaxaridlarga xos sifat reaksiyalarni o rganish bo yicha 55 Eshitadilar Berilgan savollarga javob beradilar Talabalar guruhlarga

56 3. Yakunlovchi bosqich (5 minut) tajribalarni bajarishga ruxsat beradi Talabalar bajargan tajribalar natijalarini doskaga va daftarlariga yozib borishini nazorat qiladi, tegishli ko rsatmalar beradi. Talabalarning bilimlarini mustahkamlash va talabalarning faolligini oshirish uchun quyidagi savollar beriladi: 1. Mis kuporosining olinishini tushuntiring? 2.Termogravimetrik usulning xossalari haqida gapirib bering 3.Mis kuporosining tarkibidagi koordinatsion suvning miqdorini termogravimetrik usulda aniqlashni bosqichma- bosqich aytib bering 3.1. Mavzuni umumlashtirib yakuniy xulosalar chiqaradi. Talabalarning laboratoriya ishi bo yicha tayyorgarligini tekshiradi. bo linib tajribalarni bajarishga kirishadilar Savollarga javob beradilar LABORATORIYA MASHG ULOTINING TA LIM TEXNOLOGIYASI 5. Mavzu. Kompleks birikmalarninig tuzilishini ularning infraqizil spektrlari yordamida o'rganish. 6 soat Ta lim texnologiyasining modeli Mashg ulot uchun Talabalar soni: nafar ajratilgan vaqt Mashg ulot shakli Laboratoriya mashg ulotining rejasi Laboratoriya mashg uloti 1. Mashg ulotning nazariy qismini takrorlash. 2.Kompleks birikmalarning olinishi. 3.Infraqizil spektrlarining xossalari. 4.Kompleks birikmalarninig tuzilishini ularning infraqizil spektrlari yordamida o'rganish. Mashg ulotning maqsadi: Kompleks birikmalarninig tuzilishini ularning infraqizil spektrlari yordamida o'rganish haqida to liq tushunchalar berish va ularni shakllantirib olinishi va xossalarini o rganish va malakalarini rivojlantirish. Pedagogik vazifalar: Kompleks birikmalarning olinishi haqida ma lumot berish; Infraqizil spektrlarining xossalari haqida tushunchalar berish; Kompleks birikmalarninig tuzilishini ularning infraqizil spektrlari yordamida o'rganishni tushuntirish; Ta lim metodi Ta lim shakli Ta lim vositalari Ta lim sharoitlariya Talabaning ta limiy faoliyati natijalari: Kompleks birikmalarning olinishi haqida bilimlari ortadi; Infraqizil spektrlarining xossalari haqida tushunchalarga ega bo ladi; Kompleks birikmalarninig tuzilishini ularning infraqizil spektrlari yordamida o'rganish va tushunchalar mustahkamlanadi. Tezkor-so rov, informativ, tajribalar, doska Ommaviy, jamoada ishlash, individual. Uslubiy tavsiyanoma, tajribalar o tkazish uchun jihozlar va reaktivlar. Talabalar guruhlari bilan hamkorlikda laboratoriya ishlarini 56

57 Nazorat va baholash o tkazish imkoniyatini beradigan auditoriya. Joriy nazorat: og zaki, yozma 5.1. Kompleks birikmalarninig tuzilishini ularning infraqizil spektrlari yordamida o'rganish mavzusidagi laboratoriya mashg ulotining texnologik kartasi Faoliyat bosqichlari, Faoliyat mazmuni vaqti Ta lim beruvchi Ta lim oluvchilar 1. Mavzu bo yicha o quv materiallarini tayyorlash. 2. Talabalarning faoliyatini oshirish Tayyorgarlik bosqichi uchun savollar va ko rgazmali vositalar tayyorlash. 3. Talabalarning bilimini baholash mezonini ishlab chiqish Mavzuning nomi doskaga Eshitadilar yoziladi, mashg ulotning qisqacha rejasi haqida talabalarga ma lumot beradi. 1-bosqich Talablarning mavzu bo yicha Mavzuga kirish nazariy va amaliy tayyorgarligini (20 minut) tekshirish faollashtirish uchun ularning savollar beradi Laboratoriya ishi uchun kerakli jixozlar va vositalarning mavjudligini tekshiradi 2. Asosiy bosqich (55 minut) 3. Yakunlovchi bosqich (5 minut) 2.1. Talabalar tayyorgarligini tekshirib bo lgandan keyin guruhlarga bo linib laboratoriya ishini 1- bosqichini, ya ni monosaxaridlarga xos sifat reaksiyalarni o rganish bo yicha tajribalarni bajarishga ruxsat beradi Talabalar bajargan tajribalar natijalarini doskaga va daftarlariga yozib borishini nazorat qiladi, tegishli ko rsatmalar beradi. Talabalarning bilimlarini mustahkamlash va talabalarning faolligini oshirish uchun quyidagi savollar beriladi: 1. Kompleks birikmalarning olinishini tushuntiring? 2.Infraqizil spektrlarining xossalari haqida gapirib bering? 3.Kompleks birikmalarninig tuzilishini ularning infraqizil spektrlari yordamida o'rganishni bosqichma- bosqich aytib bering? 3.1. Mavzuni umumlashtirib yakuniy xulosalar chiqaradi. Talabalarning laboratoriya ishi bo yicha tayyorgarligini tekshiradi. 57 Berilgan savollarga javob beradilar Talabalar guruhlarga bo linib tajribalarni bajarishga kirishadilar Savollarga javob beradilar

58 LABORATORIYA MASHG ULOTINING TA LIM TEXNOLOGIYASI 6. Mavzu. Birikmadagi kompleks hosil qiluvchining miqdorini fotokolorimetriya metodi bilan aniqlash. 6 soat Ta lim texnologiyasining modeli Mashg ulot uchun Talabalar soni: nafar ajratilgan vaqt Mashg ulot shakli Laboratoriya mashg ulotining rejasi Laboratoriya mashg uloti 1. Mashg ulotning nazariy qismini takrorlash. 2.Kompleks birikmalarning olinishi 3.Fotokolorimetriya metodining xossalari 4.Birikmadagi kompleks hosil qiluvchining miqdorini fotokolorimetriya metodi bilan aniqlash Mashg ulotning maqsadi: Birikmadagi kompleks hosil qiluvchining miqdorini fotokolorimetriya metodi bilan aniqlash haqida to liq tushunchalar berish va ularni shakllantirib olinishi va xossalarini o rganish Pedagogik vazifalar: Kompleks birikmalarning olinishi haqida ma lumot berish; Fotokolorimetriya metodining xossalari haqida tushunchalar berish; Birikmadagi kompleks hosil qiluvchining miqdorini fotokolorimetriya metodi bilan aniqlash haqida talabalarga tegishli tushunchalar berish; Ta lim metodi Ta lim shakli Ta lim vositalari Ta lim sharoitlariya Nazorat va baholash Talabaning ta limiy faoliyati natijalari: Kompleks birikmalarning olinishi haqida bilimlari ortadi; Fotokolorimetriya metodining xossalari haqida tushunchalarga ega bo ladi; Birikmadagi kompleks hosil qiluvchining miqdorini fotokolorimetriya metodi bilan aniqlash haqidagi bilim va tushunchalar mustahkamlanadi. Tezkor-so rov, informativ, tajribalar, doska Ommaviy, jamoada ishlash, individual. Uslubiy tavsiyanoma, tajribalar o tkazish uchun jihozlar va reaktivlar. Talabalar guruhlari bilan hamkorlikda laboratoriya ishlarini o tkazish imkoniyatini beradigan auditoriya. Joriy nazorat: og zaki, yozma 6.1. Birikmadagi kompleks hosil qiluvchining miqdorini fotokolorimetriya metodi bilan aniqlash mavzusidagi laboratoriya mashg ulotining texnologik kartasi Faoliyat bosqichlari, Faoliyat mazmuni vaqti Ta lim beruvchi Ta lim oluvchilar 1. Mavzu bo yicha o quv materiallarini tayyorlash. 2. Talabalarning faoliyatini oshirish Tayyorgarlik bosqichi uchun savollar va ko rgazmali vositalar tayyorlash. 3. Talabalarning bilimini baholash mezonini ishlab chiqish. 1-bosqich. Mavzuga kirish 1.1. Mavzuning nomi doskaga yoziladi, mashg ulotning qisqacha 58 Eshitadilar

59 (20 minut) rejasi haqida talabalarga ma lumot beradi Talablarning mavzu bo yicha nazariy va amaliy tayyorgarligini tekshirish faollashtirish uchun ularning savollar beradi Laboratoriya ishi uchun kerakli jixozlar va vositalarning mavjudligini tekshiradi 2. Asosiy bosqich (55 minut) 3. Yakunlovchi bosqich (5 minut) 2.1. Talabalar tayyorgarligini tekshirib bo lgandan keyin guruhlarga bo linib laboratoriya ishini 1- bosqichini, ya ni monosaxaridlarga xos sifat reaksiyalarni o rganish bo yicha tajribalarni bajarishga ruxsat beradi Talabalar bajargan tajribalar natijalarini doskaga va daftarlariga yozib borishini nazorat qiladi, tegishli ko rsatmalar beradi. Talabalarning bilimlarini mustahkamlash va talabalarning faolligini oshirish uchun quyidagi savollar beriladi: 1. Kompleks birikmalarning olinishini tushuntiring 2.Fotokolorimetriya metodining xossalari haqida gapirib bering 3.Birikmadagi kompleks hosil qiluvchining miqdorini fotokolorimetriya metodi bilan aniqlashni bosqichma- bosqich aytib bering 3.1. Mavzuni umumlashtirib yakuniy xulosalar chiqaradi. Talabalarning laboratoriya ishi bo yicha tayyorgarligini tekshiradi. Berilgan savollarga javob beradilar Eshitadilar Yozib boradilar Talabalar guruhlarga bo linib tajribalarni bajarishga kirishadilar Savollarga javob beradilar KOMPLEKS BIRIKMALAR KIMYOSI FANIDAN SEMINAR MASHG ULOTINING TA LIM TEXNOLOGIYASI 1. Mavzu. Koordinatsion nazariya, koordinatsion birikmalarning turlari, izomeriya va ularni IYuPAK nomenklaturasi bo yicha nomlanishi. 2 soat Ta lim texnologiyasining modeli Mashg ulot uchun Talabalar soni: nafar ajratilgan vaqt Mashg ulot shakli Seminar mashg ulotining rejasi Seminar 1.Koordinatsion nazariya 2.Koordinatsion birikmalarning turlari 3.Koordinatsion birikmalarning izomeriyasi va ularni IYuPAK nomenklaturasi bo yicha nomlanishi Mashg ulotning maqsadi: Koordinatsion nazariya, koordinatsion birikmalarning turlari, izomeriya va ularni IYuPAK nomenklaturasi haqida tasavvurlar hosil qilish, talabalar bilimini 59

60 rivojlantirish. Pedagogik vazifalar: Koordinatsion nazariya haqida ma lumot berish; Koordinatsion birikmalarning turlari haqida tushunchalar berish; Koordinatsion birikmalarning izomeriyasi va ularni IYuPAK nomenklaturasi bo yicha nomlanishi haqida ma lumot berish; Talabaning ta limiy faoliyati natijalari: Koordinatsion nazariya haqida bilimlari ortadi; Koordinatsion birikmalarning turlari haqida tushunchalarga ega bo ladi; Koordinatsion birikmalarning izomeriyasi va ularni IYuPAK nomenklaturasi bo yicha nomlanishi haqida ma lumotlarga ega bo ladi; Ta lim metodi Ta lim shakli Ta lim vositalari Ta lim sharoitlariya Nazorat va baholash Tezkor-so rov, informativ, tajribalar, doska Ommaviy, jamoada ishlash, individual. Uslubiy tavsiyanoma, tajribalar o tkazish uchun jihozlar va reaktivlar. Talabalar guruhlari bilan hamkorlikda laboratoriya ishlarini o tkazish imkoniyatini beradigan auditoriya. Joriy nazorat: og zaki, yozma 1.1. Koordinatsion nazariya, koordinatsion birikmalarning turlari, izomeriya va ularni IYuPAK nomenklaturasi bo yicha nomlanishi. mavzusidagi seminar mashg ulotining texnologik kartasi Faoliyat bosqichlari, vaqti Tayyorgarlik bosqichi 1-bosqich. Mavzuga kirish (10 minut) 2. Asosiy bosqich (60 minut) Faoliyat mazmuni Ta lim beruvchi 1. Mavzu bo yicha o quv materiallarini tayyorlash. 2. Talabalarning faoliyatini oshirish uchun savollar va ko rgazmali vositalar tayyorlash. 3. Talabalarning bilimini baholash mezonini ishlab chiqish Mavzuning nomi doskaga yoziladi, mashg ulotning qisqacha rejasi haqida talabalarga ma lumot beradi Seminar mashg uloti davomida mavzuning asosiy mazmunini bayon qilib beradi, mavzuning dolzarbligi va ahamiyatini tushuntiradi Mashg ulot qanday tartibda o tkazilishini e lon qiladi Talabalarni guruhlarga bo ladi Talabalarga mavzu bo yicha asosiy tushunchalarni izohlab berishni taklif qiladi, tezkor-so rov o tkazadi Guruhlarga berilgan topshiriqlarni bajarishda tegishli ko rsatmalar beradi Talabalarning bilimlarini mustahkamlash va talabalarning faolligini oshirish uchun quyidagi savollar beriladi: Koordinatsion nazariyasini ta riflang Koordinatsion birikmalarning turlarini 60 Ta lim oluvchilar Eshitadilar Berilgan savollarga javob beradilar Talabalar guruhlarga bo linib mavzu bo yicha o z fikrlarini bildiradilar Savollarga javob beradilar

61 3. Yakunlovchi bosqich (10 minut) sanab bering Koordinatsion birikmalarning izomeriyasi va ularni IYuPAK nomenklaturasi bo yicha nomlanishi 3.1. Mavzuni umumlashtirib yakuniy xulosalar chiqaradi Guruhlarning faoliyatini baholaydi, talabalarni reyting ballarini e lon qiladi Mustaqil o rganish uchun topshiriqlar beradi. 2. Mavzu. Kompleks birikmalarda kimyoviy bog lanish tabiati va ularni tushuntirishda Valent bog lar, kristall maydoni va ligandlar maydoni nazariyalari orqali talqini. 2 soat Ta lim texnologiyasining modeli Mashg ulot uchun Talabalar soni: nafar ajratilgan vaqt Mashg ulot shakli Seminar mashg ulotining rejasi Seminar 1.Kompleks birikmalarda kimyoviy bog lanish tabiati 2. Valent bog lar, kristall maydoni va ligandlar maydoni nazariyalari orqali talqini Mashg ulotning maqsadi: Kompleks birikmalarda kimyoviy bog lanish tabiati va ularni tushuntirishda Valent bog lar, kristall maydoni va ligandlar maydoni nazariyalari orqali talqini haqida tasavvurlar hosil qilish, talabalar bilimini rivojlantirish. Pedagogik vazifalar: Kompleks birikmalarda kimyoviy bog lanish tabiati haqida ma lumot berish; Kompleks birikmalarda kimyoviy bog lanish tabiatini tushuntirishda Valent bog lar, kristall maydoni va ligandlar maydoni nazariyalari orqali talqini haqida tushunchalar berish; Ta lim metodi Ta lim shakli Ta lim vositalari Ta lim sharoitlariya Nazorat va baholash Talabaning ta limiy faoliyati natijalari: Kompleks birikmalarda kimyoviy bog lanish tabiati haqida bilimlari ortadi; Kompleks birikmalarda kimyoviy bog lanish tabiatini tushuntirishda Valent bog lar, kristall maydoni va ligandlar maydoni nazariyalari orqali talqini haqida tushunchalarga ega bo ladi; Tezkor-so rov, informativ, tajribalar, doska Ommaviy, jamoada ishlash, individual. Uslubiy tavsiyanoma, tajribalar o tkazish uchun jihozlar va reaktivlar. Talabalar guruhlari bilan hamkorlikda laboratoriya ishlarini o tkazish imkoniyatini beradigan auditoriya. Joriy nazorat: og zaki, yozma 2.1. Kompleks birikmalarda kimyoviy bog lanish tabiati va ularni tushuntirishda Valent bog lar, kristall maydoni va ligandlar maydoni nazariyalari orqali talqini. mavzusidagi seminar mashg ulotining texnologik kartasi Faoliyat bosqichlari, vaqti Tayyorgarlik bosqichi Faoliyat mazmuni Ta lim beruvchi 1. Mavzu bo yicha o quv materiallarini tayyorlash. 2. Talabalarning faoliyatini oshirish uchun savollar va ko rgazmali vositalar tayyorlash. 3. Talabalarning bilimini baholash 61 Ta lim oluvchilar

62 1-bosqich. Mavzuga kirish (10 minut) 2. Asosiy bosqich (60 minut) 3. Yakunlovchi bosqich (10 minut) mezonini ishlab chiqish Mavzuning nomi doskaga yoziladi, mashg ulotning qisqacha rejasi haqida talabalarga ma lumot beradi Seminar mashg uloti davomida mavzuning asosiy mazmunini bayon qilib beradi, mavzuning dolzarbligi va ahamiyatini tushuntiradi Mashg ulot qanday tartibda o tkazilishini e lon qiladi Talabalarni guruhlarga bo ladi Talabalarga mavzu bo yicha asosiy tushunchalarni izohlab berishni taklif qiladi, tezkor-so rov o tkazadi Guruhlarga berilgan topshiriqlarni bajarishda tegishli ko rsatmalar beradi Talabalarning bilimlarini mustahkamlash va talabalarning faolligini oshirish uchun quyidagi savollar beriladi: 1.Kompleks birikmalarda kimyoviy bog lanish tabiatini tushunriring? 2.Donor-akseptor bog lanish haqida nimalarni bilasiz? 3. Kimyoviy bog lanish necha hil bo ladi? 4.Valent bog lar, kristall maydoni va ligandlar maydoni nazariyalari talqinini aytib bering Mavzuni umumlashtirib yakuniy xulosalar chiqaradi Guruhlarning faoliyatini baholaydi, talabalarni reyting ballarini e lon qiladi Mustaqil o rganish uchun topshiriqlar beradi. Eshitadilar Berilgan savollarga javob beradilar Talabalar guruhlarga bo linib mavzu bo yicha o z fikrlarini bildiradilar Savollarga javob beradilar 3. Mavzu. Kompleks birikmalarni eritmadagi muvozanati, koordinatsion qobig idagi ligandlarni o zaro ta sirlashuvi.2 soat Ta lim texnologiyasining modeli Mashg ulot uchun Talabalar soni: nafar ajratilgan vaqt Mashg ulot shakli Seminar mashg ulotining rejasi Seminar Kompleks birikmalarni eritmadagi muvozanati. Koordinatsion qobiqdagi ligandlarni o zaro ta sirlashuvi. Kimyoviy muvozanat. Mashg ulotning maqsadi: Kompleks birikmalarni eritmadagi muvozanati, koordinatsion qobig idagi ligandlarni o zaro ta sirlashuvi haqida to liq tushunchalar berish va hamda, talabalar bilimini rivojlantirish Pedagogik vazifalar: Kompleks birikmalarni eritmadagi muvozanati haqida ma lumot berish; 62 Talabaning ta limiy faoliyati natijalari: Kompleks birikmalarni eritmadagi muvozanati haqida bilimlari ortadi;

63 Koordinatsion qobiqdagi ligandlarni o zaro ta sirlashuvi haqida tushunchalar berish; Kimyoviy muvozanat haqida tushunchalar berish; Ta lim metodi Ta lim shakli Ta lim vositalari Ta lim sharoitlariya Nazorat va baholash Koordinatsion qobiqdagi ligandlarni o zaro ta sirlashuvi haqida tushunchalarga ega bo ladi; Kimyoviy muvozanat haqida tushunchalarga ega bo ladi; Tezkor-so rov, informativ, tajribalar, doska Ommaviy, jamoada ishlash, individual. Uslubiy tavsiyanoma, tajribalar o tkazish uchun jihozlar va reaktivlar. Talabalar guruhlari bilan hamkorlikda laboratoriya ishlarini o tkazish imkoniyatini beradigan auditoriya. Joriy nazorat: og zaki, yozma 3.1. Kompleks birikmalarni eritmadagi muvozanati, koordinatsion qobig idagi ligandlarni o zaro ta sirlashuvi mavzusidagi seminar mashg ulotining texnologik kartasi Faoliyat bosqichlari, Faoliyat mazmuni vaqti Ta lim beruvchi Ta lim oluvchilar 1. Mavzu bo yicha o quv materiallarini tayyorlash. 2. Talabalarning faoliyatini oshirish Tayyorgarlik bosqichi uchun savollar va ko rgazmali vositalar tayyorlash. 3. Talabalarning bilimini baholash mezonini ishlab chiqish. 1-bosqich. Mavzuga kirish (10 minut) 2. Asosiy bosqich (60 minut) 1.1. Mavzuning nomi doskaga yoziladi, mashg ulotning qisqacha rejasi haqida talabalarga ma lumot beradi Seminar mashg uloti davomida mavzuning asosiy mazmunini bayon qilib beradi, mavzuning dolzarbligi va ahamiyatini tushuntiradi Mashg ulot qanday tartibda o tkazilishini e lon qiladi Talabalarni guruhlarga bo ladi Talabalarga mavzu bo yicha asosiy tushunchalarni izohlab berishni taklif qiladi, tezkor-so rov o tkazadi Guruhlarga berilgan topshiriqlarni bajarishda tegishli ko rsatmalar beradi Talabalarning bilimlarini mustahkamlash va talabalarning faolligini oshirish uchun quyidagi savollar beriladi: Koordinatsion nazariyasini ta riflang? Koordinatsion birikmalarning turlarini sanab bering? Koordinatsion birikmalarning izomeriyasi va ularni IYuPAK nomenklaturasi bo yicha [Hg2ONH2]J nomlang. 63 Eshitadilar Berilgan savollarga javob beradilar Talabalar guruhlarga bo linib mavzu bo yicha o z fikrlarini bildiradilar Savollarga javob beradilar

64 3. Yakunlovchi bosqich (10 minut) 3.1. Mavzuni umumlashtirib yakuniy xulosalar chiqaradi Guruhlarning faoliyatini baholaydi, talabalarni reyting ballarini e lon qiladi Mustaqil o rganish uchun topshiriqlar beradi. Eshitadilar Vazifani yozib oladilar 4. Mavzu. Koordinatsion birikmalarni kislota-asoslik xossalari va ularni oksidlanishqaytarilish reaksiyalari.2 soat Ta lim texnologiyasining modeli Mashg ulot uchun Talabalar soni: nafar ajratilgan vaqt Mashg ulot shakli Seminar mashg ulotining rejasi Seminar mashg uloti 1.Koordinatsion birikmalarni kislota-asoslik xossalari 2.Koordinatsion birikmalarda oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari Mashg ulotning maqsadi: Koordinatsion birikmalarni kislota-asoslik xossalari va ularni oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari haqida tasavvurlar hosil qilish, talabalar bilimini rivojlantirish. Pedagogik vazifalar: Koordinatsion birikmalarni kislota-asoslik xossalari haqida ma lumot berish; Koordinatsion birikmalarda oksidlanishqaytarilish reaksiyalari haqida tushunchalar berish; Ta lim metodi Ta lim shakli Ta lim vositalari Ta lim sharoitlariya Nazorat va baholash Talabaning ta limiy faoliyati natijalari: Koordinatsion birikmalarni kislota-asoslik xossalari haqida bilimlari ortadi; Koordinatsion birikmalarda oksidlanishqaytarilish reaksiyalari haqida tushunchalarga ega bo ladi; Tezkor-so rov, informativ, tajribalar, doska Ommaviy, jamoada ishlash, individual. Uslubiy tavsiyanoma, tajribalar o tkazish uchun jihozlar va reaktivlar. Talabalar guruhlari bilan hamkorlikda laboratoriya ishlarini o tkazish imkoniyatini beradigan auditoriya. Joriy nazorat: og zaki, yozma 4.1. Koordinatsion birikmalarni kislota-asoslik xossalari va ularni oksidlanishqaytarilish reaksiyalari mavzusidagi seminar mashg ulotining texnologik kartasi Faoliyat bosqichlari, Faoliyat mazmuni vaqti Tayyorgarlik bosqichi 1-bosqich. Mavzuga kirish (10 minut) Ta lim beruvchi 1. Mavzu bo yicha o quv materiallarini tayyorlash. 2. Talabalarning faoliyatini oshirish uchun savollar va ko rgazmali vositalar tayyorlash. 3. Talabalarning bilimini baholash mezonini ishlab chiqish Mavzuning nomi doskaga yoziladi, mashg ulotning qisqacha rejasi haqida talabalarga ma lumot beradi Seminar mashg uloti davomida 64 Ta lim oluvchilar Eshitadilar Berilgan savollarga javob

65 2. Asosiy bosqich (60 minut) 3. Yakunlovchi bosqich (10 minut) mavzuning asosiy mazmunini bayon qilib beradi, mavzuning dolzarbligi va ahamiyatini tushuntiradi Mashg ulot qanday tartibda o tkazilishini e lon qiladi Talabalarni guruhlarga bo ladi Talabalarga mavzu bo yicha asosiy tushunchalarni izohlab berishni taklif qiladi, tezkor-so rov o tkazadi Guruhlarga berilgan topshiriqlarni bajarishda tegishli ko rsatmalar beradi Talabalarning bilimlarini mustahkamlash va talabalarning faolligini oshirish uchun quyidagi savollar beriladi: 1.Koordinatsion birikmalarni kislotaasoslik xossalarini tushuntiring? 2. Koordinatsion birikmalarda oksidlanish-qaytarilish reaksiyalaridan yozing? 3. K3[Fe(CN)6] markaziy atomning zaryadini toping? 3.1. Mavzuni umumlashtirib yakuniy xulosalar chiqaradi Guruhlarning faoliyatini baholaydi, talabalarni reyting ballarini e lon qiladi Mustaqil o rganish uchun topshiriqlar beradi. beradilar Talabalar guruhlarga bo linib mavzu bo yicha o z fikrlarini bildiradilar Savollarga javob beradilar 5. Mavzu. Kompleks birikmalarning qo llanilish soxalari anlitik va organik kimyoda, bionoorganik kimyo, metallkompleksli katalizda, kimyoviy texnologiyada va b.2 soat Ta lim texnologiyasining modeli Mashg ulot uchun Talabalar soni: nafar ajratilgan vaqt Mashg ulot shakli Seminar mashg ulotining rejasi Seminar Kompleks birikmalarning qo llanilish soxalari Analitik va organik kimyoda ishlatilishi Bionoorganik kimyo, metallkompleksli katalizda, kimyoviy texnologiyada va boshqa sohalarda qo llanilishi Mashg ulotning maqsadi: Kompleks birikmalarning qo llanilish soxalari anlitik va organik kimyoda, bionoorganik kimyo, metallkompleksli katalizda, kimyoviy texnologiyada va boshqa sohalarda qo llanilishi haqida to liq tushunchalar berish va ularni shakllantirib olinishi va xossalarini o rganish haqida tasavvurlar hosil qilish, talabalar bilimini rivojlantirish. Pedagogik vazifalar: Kompleks birikmalarning qo llanilish soxalari haqida ma lumot berish; Analitik va organik kimyoda ishlatilishi haqida tushunchalar berish; Bionoorganik kimyo, metallkompleksli katalizda, kimyoviy texnologiyada va boshqa sohalarda qo llanilishi haqida tushunchalar berish; Ta lim metodi Talabaning ta limiy faoliyati natijalari: Kompleks birikmalarning qo llanilish soxalari haqida bilimlari ortadi; Analitik va organik kimyoda ishlatilishi haqida tushunchalarga ega bo ladi; Bionoorganik kimyo, metallkompleksli katalizda, kimyoviy texnologiyada va boshqa sohalarda qo llanilishi haqida tushunchalari rivojlanadi; Tezkor-so rov, informativ, tajribalar, doska 65

66 Ta lim shakli Ta lim vositalari Ta lim sharoitlariya Nazorat va baholash Ommaviy, jamoada ishlash, individual. Uslubiy tavsiyanoma, tajribalar o tkazish uchun jihozlar va reaktivlar. Talabalar guruhlari bilan hamkorlikda laboratoriya ishlarini o tkazish imkoniyatini beradigan auditoriya. Joriy nazorat: og zaki, yozma 5.1. Kompleks birikmalarning qo llanilish soxalari anlitik va organik kimyoda, bionoorganik kimyo, metallkompleksli katalizda, kimyoviy texnologiyada va b mavzusidagi seminar mashg ulotining texnologik kartasi Faoliyat bosqichlari, vaqti Tayyorgarlik bosqichi 1-bosqich. Mavzuga kirish (10 minut) 2. Asosiy bosqich (60 minut) 3. Yakunlovchi bosqich (10 minut) Faoliyat mazmuni Ta lim beruvchi 1. Mavzu bo yicha o quv materiallarini tayyorlash. 2. Talabalarning faoliyatini oshirish uchun savollar va ko rgazmali vositalar tayyorlash. 3. Talabalarning bilimini baholash mezonini ishlab chiqish Mavzuning nomi doskaga yoziladi, mashg ulotning qisqacha rejasi haqida talabalarga ma lumot beradi Seminar mashg uloti davomida mavzuning asosiy mazmunini bayon qilib beradi, mavzuning dolzarbligi va ahamiyatini tushuntiradi Mashg ulot qanday tartibda o tkazilishini e lon qiladi Talabalarni guruhlarga bo ladi Talabalarga mavzu bo yicha asosiy tushunchalarni izohlab berishni taklif qiladi, tezkor-so rov o tkazadi Guruhlarga berilgan topshiriqlarni bajarishda tegishli ko rsatmalar beradi Talabalarning bilimlarini mustahkamlash va talabalarning faolligini oshirish uchun quyidagi savollar beriladi: Kompleks birikmalarning qo llanilish soxalarini ayting Analitik va organik kimyoda ishlatilish sohalarini tushuntiring Bionoorganik kimyo, metallkompleksli katalizda, kimyoviy texnologiyada va boshqa sohalarda qo llanilishini so zlab bering 3.1. Mavzuni umumlashtirib yakuniy xulosalar chiqaradi Guruhlarning faoliyatini baholaydi, talabalarni reyting ballarini e lon qiladi. 66 Ta lim oluvchilar Eshitadilar Berilgan savollarga javob beradilar Talabalar guruhlarga bo linib mavzu bo yicha o z fikrlarini bildiradilar Savollarga javob beradilar

67 3.3. Mustaqil o rganish uchun topshiriqlar beradi. 4. Kompleks birikmalar kimyosi fanidan masalalar va mashqlar 1. [Zn(NH 3 ) 4 Cl 2 ] formulali kompleks birikmaning nomini ko rsating. 2. [Al(H 2 O) 6 ]Cl 3 formulali kompleks birikmaning nomini ko rsating. 3. [Al(H 2 O) 6 ]Cl 3 formulali kompleks birikmada markaziy atomning koordinatsion soni nechaga teng? 4. Qizil qon tuzi necha bosqichda dissotsiyalanadi? 67

68 5. Sariq qon tuzi necha bosqichda dissotsiyalanadi? 6. Quyidagi kompleks birikmadagi markaziy atomning oksidlanish darajasini aniqlang: 7. [ Co( NH 2 CH 2 NH 2) 2( SCN) 2] NO3 8. [Ag(NH 4 ) 2 ]Cl kompleks birikmasining 0,1 M eritmasidagi kompleks hosil q`iluvchi ionining konsentrasiyasini (mol/l) toping. Kompleksning barqarorlik konstantasi 9. [Sn(NH 3 ) 4 ]SO 4 kompleks birikmaning 0,1 M eritmasidagi kompleks hosil qiluvchi ionining konsentrasiyasini (mol/l) toping. Kompleksning barqarorlik konstantasi 1, ga teng. 10. Sariq qon tuzidagi markaziy atomning koordinatsiya soni nechaga teng? 11. K 3 [Co(NO 2 ) 6 ] tarkibli kompleks birikmaning nomini ko rsating. 12. K 3 [Fe(CN) 6 ] tarkibli kompleks birikmaning nomini ko rsating. 13. (NH 4 ) 3 [FeF 6 ] tarkibli kompleks birikma dissotsiyalansa qanday ionlar hosil bo ladi? 14. [Cu(H 2 O) 2 ]Cl 2 tarkibli kompleks birikmaning nomini ko rsating. 15. Alyuminiy xlorid eritmasiga mo l miqdorda ishqor eritmasi qo shilsa qanday birikma hosil bo ladi? 16. Analitik kimyoda kaliy ionini aniqlashda qaysi reagent ishlatiladi? 17. Ferrotsen molekulasi qanday tuzilishga ega? 18. Kumush xlorid cho kmasi mo l miqdordagi ammiak eritmasida eritilsa qanday birikma hosil bo ladi? 19. Qalay (II) xlorid eritmasiga mo l miqdorda ishqor eritmasi qo shilsa qanday birikma hosil bo ladi? 20. Kobalt (II) xlorid eritmasiga mo l miqdorda ishqor eritmasi qo shilsa qanday birikma hosil bo ladi? 21. Rux sulfat eritmasiga mo l miqdorda ammiak eritmasi qo shilsa qanday birikma hosil bo ladi? 22. Analitik kimyoda Nessler reaktivi K 2 [HgI 4 ] qaysi ionni aniqlashda ishlatiladi? 23. 0,5 mol AgCl NH 4 OH bilan reaksiyaga kirishganda necha gramm qanday modda xosil bo ladi? 24.0,25 mol kalomel ammiakli suv bilan reaksiyaga kirishganda necha grammdan qanday moddalar xosil bo ladi? 25.74,5 gr KСl bilan Na 3 [Co(NO 2 ) 6 ] reaksiyaga kirishganda qanday moddalar necha grammdan xosil bo ladi? KOMPLEKS BIRIKMALAR KIMYOSI FANIDAN TEST SAVOLLARI Savol A B S 68

69 1. Koordinatsion birikmalar olishda qaysi sintez usullaridan foydalaniladi? 2. Muvozanatli sintezda asosiy rolni... munosabatlar bajaradi. 3. Kompleks birikmalar kimyosi fanining asosiy ob ektlari bular, 4. Ligandlari kislota qoldiqlaridan iborat koordinatsion birikmalar... deb ataladi. 5. Koordinatsion bog deb qanday bog ga aytiladi? 6. Ichki sferasida siklli koordinatsion... birikmalar deb ataladi. 7. Seyze tuzlarining tuzilishini kim va qachon aniqladi? 8. Seyze tuzlari qachon sintez qilingan? 9. CoCl3 6NH 3 kompleksini birinchimarta qaysi olim sintez qilgan? 10. Koordinatsion birikmalar asosiy sinflari to liq ko rsatilgan javobni toping. 11. Kompleks birikmalarda uchraydigan izomeriya necha guruhga bo linadi? 12. Kompleks birikmalarda uchraydigan tuzilish izomeriyalari ko rsatilgan javobni toping. Muvozanatli va genealogik sintez usullari 69 Nomuvozanatli sintez usullari Yuqori usullari termodinamik elektrokimyoviy termoki markaziy zarra va uning atrofida koordinatsiyalangan ligandlar Tashqi sfera zarralari markaz unga bo zarrach atsidokom-plekslar Amidokom-plekslar Anidok donor-akseptor mexanizmi bo yicha hosil bo lgan bog Ionlar orasida hosil bo lgan bog Neytral o rtasid bog siklik alitsiklik geterots 1951 yilda Dyuar 1951 yilda Poling 1900 yi 1827 yilda 1817 yilda 1837 yi Tasser. Yu.N.Kukushkin. A.Vern Molekulyar monodentat ligandli Molekulyar monodentat ligandli Ion koordin koordinatsion birikmalar; Ion ligandli koordinatsion birikmalar; Ion ligandli birikma Siklik k birikma koordinatsion birikmalar; koordinatsion birikmalar; birikma Siklik koordinatsion Siklik koordinatsion birikmalar; birikmalar; Sendvich birikmalar. ikki uch to rt Kompleks izomeriya, ionlanish izomeriyasi, gidrat izomeriya, koordinatsiyali polimerlanish, bog lanish izomeriya, o rinbosar izomeriya, ligandlar izomeriyasi, konformatsion izomeriya, holat izomeriyasi, elektron izomeriya, transformatsion izomeriya, formal Koordinatsion izomeriya, ionlanish izomeriyasi, gidrat izomeriya, koordinatsiyali polimerlanish, bog lanish izomeriya, o rinbosar izomeriya, ligandlar izomeriyasi, konformatsion izomeriya, optik izomeriya, holat izomeriyasi. Koordin izomeri izomeri izomeri koordin polimer bog lan izomeri izomeri izomeri konform izomeri izomeri izomeri izomeri

70 13. Kompleks birikmalarda uchraydigan stereoizomeriya turlarini aniqlang. izomeriya. Geometrik izomeriyaning sis va trans holatlari, optik izomeriya. 14. Peyrone qoidasini ko rsating. Atsidokomplekslar ammiak yoki aminlar bilan reaksiyaga kirishganida sis izomer holatidagi mahsulotlar hosil bo ladi. O rinbosar izomeriya, ligandlar izomeriyasi, konformatsion izomeriya, optik izomeriya, holat izomeriyasi. Ammiakatlar kislotalar ta sirida parchalanganida, ko pincha, trans izomer holatidagi atsidobirikmalar hosil bo ladi. Koordin polimer bog lan izomeri izomeri izomeri izomeri izomeri Tarkibi a zoli h bo lgan birikma barqaro 15. Iorgensen qoidasini ko rsating. Ammiakatlar kislotalar ta sirida parchalanganida, ko pincha, trans izomer holatidagi atsidobirikmalar hosil bo ladi. Atsidokomplekslar ammiak yoki aminlar bilan reaksiyaga kirishganida sis izomer holatidagi mahsulotlar hosil bo ladi. Tarkibi a zoli h bo lgan birikma barqaro 16. L.A.Chugaev qoidasini ko rsating. Tarkibida besh va olti a zoli halqalari bo lgan koordinatsion birikmalar eng barqaror bo ladi. Atsidokomplekslar ammiak yoki aminlar bilan reaksiyaga kirishganida sis izomer holatidagi mahsulotlar hosil bo ladi. Ammia kislotal parchal ko pinc izomer atsidob bo ladi 17. I.I.Chernyaevning trans ta sir qoidasi qoidasini ko rsating. 18. Turli ligandlarning Pt (II) ioni uchun Chernyaevning trans ta sir qatori to g ri ko rsatilgan Koordinatsion birikmalarda biror ligand bilan markaziy ion orasidagi bog lanishning nisbiy mustahkamligi o sha ligandga nisbatan trans holatda turgan boshqa ligand tabiatiga bog liq. - R 2 S > NO 2, I - > Br - > Cl - > F - > OH -... RNH 2 > NH 3 > H 2 O Atsidokomplekslar ammiak yoki aminlar bilan reaksiyaga kirishganida sis izomer holatidagi mahsulotlar hosil bo ladi. R 2 S > Br - > Cl - > F - > OH -... RNH 2 > NH 3 > H 2 O > NO 2 -, I Ammia kislotal parchal ko pinc izomer atsidob bo ladi R 2 S > N > OH - NH 3 > H 70

71 javobni tanlang. 19. Lyuis nazariyasiga muvofiq kovalent bog lanish hosil bo lganida o zaro birikuvchi atomlar [ Cr ( NH 3 ) 6 ] Cl3 kompleks birikmada markaziy ionning koordinatsion soni nechaga teng? 21. [ Cr ( NH 3 ) 6 ] Cl3 kompleks birikmada kompleks hosil qiluvchining oksidlanish darajasi nechaga teng? 22. Ligand vazifasini xlor bajarsa, qanday nomlanadi? 23. Ligand vazifasini brom bajarsa qanday nomlanadi? 24. Komplekslarni nomlashda ligand oltingugurt bo lsa, qanay qo shimcha qo shish bilan nomlanadi? 25. Komplekslarni nomlashda ligand suv bo lsa, qanday qo shimcha qo shish bilan nomlanadi? 26. Komplekslarni nomlashda ligand ammiak bo lsa, qanday nomlanadi? 27. Agar koordinatsion birikma eritmada ikkita ionga dissotsilansa, elektr o tkazuvchanlik nechaga teng bo ladi? 28. Kobaltni kompleks birikmalarga qaysi fazoviy tuzilishlarga xos? 29. Metallarni uglerod (II)- oksidi bilan hosil qilingan birikmalari. 30. Ko p o zakli koordinatsion birikmalar deb nimaga aytiladi? 31. Bir necha metall atomi markaziy ion vazifasini bajarsa qanday birikma deyiladi? 32. Siklik koordinatsion birikmalar tarkibida qanday ligandlar bo lishi mumkin? 33. Kompleks birikma 5 ta ionga dissotsilansa, elektr o tkazuvchanlik nechaga teng bo ladi? 34. Qaysi komplekslarda elektr o tkazuvchanlik nolga yaqin bo ladi? 71 orasida umumlashgan elektron juftlar hosil bo ladi. - - dan tashqarida umumlashgan elektron juftlar hosil bo ladi orasida umumla elektron bo ladi xloro. tio. amino. bromo. tio. amino. *tio. perekso. xloro. akvo. gidro gidroks amino sulfo nitro oktaedr. kvadratli piramida. tetragon karbonillar. gidrokso. akvo. bir necha metall atomi uchta metall. ikkita m markaziy ion vazifasini ko rsating. ko p o zakli xelatlar. metall o koordinatsion birikma birikmalar. polident ligandlar. atsedoligand. suv Neytral komplekslarda kationli anionli 35. Ligand deb nimaga aytiladi? Hamma javob to g ri anionlar. neytral

72 36. Qanday komplekslarga ammiakatlar deyiladi? 37. Misni glitsin bilan zangori rangli kompleksini qaysi olim qachon sintez qilgan? 38. Markaziy ioni va ligandlari galogenlardan iborat koordinatsion birikmalar. 39. Qanday komplekslarga ammiakatlar deyiladi? 40. Qanday komplekslar akvokomplekslar deyiladi? 41. Ligandlari kislota qoldiqlaridan iborat koordinatsion birikma. 42. Agar koordinatsion birikma uchta ionga dissotsilansa elektr o tkazuvchanlik nechaga teng bo ladi? 43. Koordinatsion birikma to rtta ionga dissotsilansa, elektr o tkazuvchanlik nechaga teng bo ladi? 44. Koordinatsion birikma hosil qilish uchun qanday reaksiyalardan foydalaniladi? 45. Qaysi cho ktiruvchi ta sirida misni ammiakli kompleksini kristall holda ajratib olish mumkin? 46. Gidroksokomplekslar deb qanday komplekslarga aytiladi? 47. Ligand ON bo lsa, qanday kompleks hosil bo ladi? 48. Verner tomonidan koordinatsion nazariya qachon yaratilgan? 49. Etilendiamin necha dentatli ligand? 50. Qaysi modda to rt dentatli ligand qaysi? 51. Qaysi modda olti dentatli ligand hisoblanadi? Ammiak tutgan. suv tutgan. atsedoli 1904 yil Ley yil Tasser yi poligalogenid-lar akvokomplekslar ammiak Ammiak tutgan. suv tutgan. atsidoli ligand sifatida suv. ammiak. spirt. Atsidokompleks-lar. akvo. gidro Hamma javob to g ri birikish parchal Etil spirti Suv benzol ligand ON bo lsa Ligand suv bo lsa Ligand gidrokso komplekslar. akvo kompleks. Atsidok yil yil, 1693 ikki To rt besh Triaminotri-etilamin. Etilendiamin. Ammia Etilendiamin tetraatsetat kislota Ammiak. Triamin 52. CoCl 3 6NH 3 kompleksi qachon sintez qilingan? 53. Monodentat ligandlar deb qanday Bittadan. Ikkitadan. Uchtad ligandlarga aytiladi? 54. Ikkita o rin oladaigan ligandlar Bidentat. Monodentat. tridenta qanday ligandlar deyiladi? 55. Dietilentriamin necha dentatli ligend hisoblanadi? 56. Etilendiamin necha dentatli ligand? 57. To rt dentatli ligand qaysi? Triaminotri-etilamin. Etilendiamin. Ammia 58. Etilendiamin tetraatsetat kislota

73 necha dentatli ligand hisoblanadi? 59. Markaziy monning musbat zaryadi ligandlarni manfiy zaryadlari yig indisidan ortiq bo lsa bunday komplek qanday nomlanadi? 60. Markaziy ionning zaryadi ligandlarning manfiy zaryadlari yig indisidan kichik bo lsa, bunday kompleks qanday nomlanadi? 61. Markaziy ionning zaryadi bilan ligandlar zaryadlarini yig indisi orasidagi ayirma nolga teng bo lsa, qanday kompleks deyiladi? 62. Fotosintezni amalga oshiradigan modda- xlorofill... koordinatsion birikmasidir. 63. Qon gemoglobini... koordinatsion birikmasidir. 64. Koordinatsion birikma hosil qilish uchun qanday reaksiyalardan foydalaniladi? 65. Qaysi cho ktiruvchi ta sirida misni ammiakli kompleksini kristall holda ajratib olish mumkin? 66. Ligand suv bo lsa, qanday kompleks hosil bo ladi? 67. Koordinatsion nazariya qaysi olim tomonidan yaratilgan? 68. Metall radiusini ligand radiusiga nisbatiga qarab, metallni koordinatsion sonini aniqlashni qaysi olim taklif qilgan? 69. Agar koordinatsion birikma eritmada ikkita ionga dissotsilansa, elektr o tkazuvchanlik nechaga teng bo ladi? 70. [Zn(NH 3 ) 4 ]Cl 2 formulali kompleks birikmaning nomini ko rsating. kationli. anionli. neytral. anionli. kationli. ko p ya neytral. kationli. anionli. magniyni kalsiyni temirni temirni ruxni magniy hammasi to g ri. Birikish. almashi etil spirti atseton benzol Akvo kompleks Gidrookso kompleks Atsido Verner. Tasser. Qukush Magnus. Tasser. Verner Tetraamminrux xlorid (II) Rux tetraammino- (II) xlorid Tetraam xlorid 73

74 6. NAZORAT SAVOLLARI Joriy baholash savollari. 9. Qanday birikmalar koordinatsion birikmalar deb ataladi? 10. Kompleks birikmaning koordinatsion birikmadan farqi nimada? 11. Qaysi elementlar markaziy ion rolini bajaradi? 12. Ligandlaga misollar keltiring. 13. Markaziy ionning koordinatsion soni qanday aniqlanadi? 14. Ligandning dentatligi deganda nimani tushunasiz? 15. Valentlik va koordinatsion son tushunchalari mohiyati va farqi. 16. Elektrovalentlik tushunchasini sharhlang. 36. Kovalentlik deganda nimani tushunasiz? 37. Kompekslarni nomlashda qaysi nomenklaturalardan foydalaniladi? 38. Kompleks birikmalarni nomlashning dastlabki sistemasini qaysi olim yaratgan? 39. Koordinatsion birikmalarni nomlashni Verner sistemasi qoidalarini sharhlang. 74

75 40. YuPAK nomenklaturasi bo yicha ligandlar qanday nomlanadi? 41. Kompleks zarradagi ligandlar soni qanday ko rsatiladi? 42. Ko p dentatli ligand qanday nomlanadi? 43. Ko prikcha vazifasini bajaruvchi ligand qanday ko rsatiladi? 44. Ko p yadroli kompleks qanday nomlanadi? 45. Ko p yadroli kompleksning nomlanishiga misollar keltiring. 46. Koordinatsion birkmalarni olish usullari qangday sinflanadi? 47. Muvozanatli sintezning mohiyatini tushuntiring. 48. Muvozanatli sintezni olib borishning shartlari. 49. Genealogik sintezning mohiyati nimada? 50. Akvokomplekslar qanday olinadi? 51. Gidroksokomplekslarni sintezlash usullariga misollar keltiring. 52. Ammiakli kompleks birikmalarni sintez qilish usullari. 53. Hosil bo lgan klmpleks birikmalarni ajratib olishda qaysi usullardan foydalaniladi? 54. Genealogik sintezga qayssi omillar ta sir qitladi? 55. Muvozanatli sintezga ta sir etuvchi omillar. 56. Kompleks hosil qiluvchi zarra qanday elektron tuzilishga ega bo lishi kerak? 57. Kompleks birikma hosil qilishda markaziy ionning qaysi orbitallari ishtirok etadi? 58. Markaziy zarra koordinatsion soni va elektron tuzilishi orasida qanday bog liqlik mavjud? 59. Qanday ionlar va molekulalar ligand vazifasini bajara oladi? 60. Donor-akseptor mexanizmi bo yicha kimyoviy bog lanish mohiyati nimada? 61. Bir dentatli molekulyar turdagi ligandlarga misollar keltiring? 62. Ko p dentatli molekulyar turdagi ligandlarga misollar keltiring? 101. Bir va ko p dentatli ion turdagi ligandlarga misollarga keltiring? 102. Koordinatsion birikmalar qanday sinflanadi? 103. Qanday birikmalar xelat koordinatsion birikmalar deb ataladi? 104. Ichki koordinatsion birikmalarga misollar keltiring? 105. EDTA bilan Fe 3+ ioni kompleks birikmasida nechta xelat halqa mavjud? 106. Gemoglobin va xlorofill tarkibi va tuzilishi haqida nimalarni bilasiz? 107. Sendvich birikmalar tarkibi va tuzilishidagi xususiyatlarni sharxlang? 108. Ferrotsenning tarkibi, tuzilishi va xossalari xaqida nimalarni bilasiz? koordinatsion birikmalarning xususiyati nimada? 110. Ferrotsenda temirning koordinatsion soni nechaga teng? 111. Ferrotsenda ligand va markaziy ion orasida kimyoviy bog lanish hosil bo lishini qanday izohlaysiz? 1. Koordinatsion birikmalarda uchraydigan izomeriya necha guruhga ajratiladi? 112. Qanday izomeriyalarni tuzilish izomeriyasi deyish mumkin? 113. Stereoizomeriya necha xil ko rinishda bo ladi? 114. Koordinatsion izomeriya nima? 115. Ionlanish izomeriyasini misollar bilan tushuntiring. 75

76 116. Gidrat izomeriyani qanday tushunasiz? 117. Koordinatsion izomeriya deb nimaga aytiladi? 118. Bog lanish izomeriyasi nima? 119. O rinbosar yoki yig indi izomeriyani mohiyatini sharhlan Ligandlar izomeriyasini misollar bilan tushuntiring Konformatsion izomeriya ma nosi nimada? 122. Holat izomeriyasini izohlang Elektron izomeriyasiga misol keltiring Transformatsion va formal izomeriyalarni misollar bilan tushuntiring Geometrik izomeriyani izohlang Koordinatsion birikmalarda optik izomeriya xodisasining moxiyati. 1. Koordinatsion birikmalar kimyosini muxim qoidalari qaysilar? 127. Peyroni qoidasining ta rifi va mazmuni? 128. Iorgensen qoidasini tushuntiring? 129. Chugaevning xalqa qoidasi haqida nimalarni bilasiz? 130. Kurnakov qoidasining moxiyatini sharhlang? 131. Shvarsenbah qaysi qoidani umumlashtirib xelat effekti qoidasini ta rifladi? 132. Chernyaevning trans- ta sir qoidasi xaqida nimalarni bilasiz? 133. Ligandlarning trans-ta sir qatorini tushuntiring? 134. Xelat effekti va entropiya effekti deganda nimani tushunasiz? 135. Trans- ta sir qoidasini ahamiyati? 136. Koordinatsion birikmalarda asosiy va qo shimcha valentlik muammosini qanday tushunasiz? 137. Kossel va Magnusning elektrostatik nazariyasini moxiyatini tushuntiring? 138. Niqoblanish koeffitsienti nimada? 139. Kossel Magnus tenglamini yozing va izohlang? 140. Elektrostatik nazariyasining kamchiliklari haqida nimalarni bilasiz? 141. Kovalent bog lanish nazariyasining moxiyati nimada? 142. Kovalent bog lanish nazariyasi va Lyuisning kislota-asos nazariyasi orasida qanday umumiylik mavjud? 143. Kovalent bog lanish nazariyasining kamchiliklari? 144. Valent bog lanishlar nazariyasining moxiyati kamchiligi va afzalliklari? 145. Valent bog lanishlar nazariyasini misollar vositasida izohlang? 146. Kristall maydon nazariyasi qachon va kim tomondan yaratilgan? 147. Kristall maydon nazariyasi nimaga asoslangan? 148. Qanday orbitallar ayniya orbitallar deb ataladi? 149. Ligandlarning oktaedrik maydonida markaziy ion d-orbillari qanday tarzda ajraladi? 150. Barqarorlanish energiyasi nima va u qanday xisobalanadi? 151. Kristall maydon nazariyasi ligandlar bilan markaziy ion orasida qanday bog lanishni nazarda tutadi? 76

77 152. Kristall maydon nazariyasining afzalliklari Kristall maydon nazariyasining kamchiliklari Molekulyar orbitallar (MO) nazariyasi moxiyatini tushuntiring MO usulida ion bog lanish va kovalent bog lanish ulushini aniqlash muammosi qanday yechiladi? 156. Koordinatsion birikmalar eritmada qanday ionlanadi? 157. Beqarorlik konstantasi nima? 158. Beqarorlik va mustahkamlik ( barqarorlik) konstantalari orasida qanday bog liqlik mavjud? 159. Komplekslar barqarorligi qaysi omillarga bog liq? 160. Markaziy ion zaryadi zichligini o zgarishiga ko ra ular hosil qilgan komples birikmalar mustahkamligi qanday o zgaradi? 161. O zbekistonda qaysi olimlar koordinatsion birikmalar kimyosi rivojlanishiga katta xissa qo shgan? 162. Koordinatsion birikmalarning analitik kimyodagi ahamiyati Kompleks birikmalarning golvanik qoplamalar hosil qilishda qo llanilishi Metallarni korroziyadan saqlashda kompleks birikmalar qanday ahamiyatga ega? 165. Koordinatsion birikmalarning o simlik va tirik mavjudodlar hayotidagi ahamiyati. Oraliq baholash uchun savollari. 23. Koordinatsion birikmalar kimyosining shakllanish tarixi, kimyo fanlari orasida tutgan o rni va ahamiyati. 24. Koordinatsion birikmalar kimyosining asosiy tushunchalari va obektlari. Markaziy zarra koordinatsion yadro, ligand, koordinatsion son, dentatlik, ichkiva tashqi sferalar. 25. Koordinatsion birikmalarda valent nisbatlarni tavsiflashda valentlik va koordinatsion son tushunchalari ahamiyati. Kovalentlik elektrovalentlik va markaziy ion oksidlanish darajsi. 26. Koordinatsion birikmalar nomenklaturasi.vernerning ratsial nomenklaturasi. 27. YuPAK nomenklaturasi bo yicha kompleks birikmalarni nomlash qoidalari. 28. Ko p yadroli kompleks birikmalarni nomlanishi. 29. Koordinatsion birikmalarni olinish usullari. 30. Kompleks birikmalarni muvozanatli sintez qilish usuli. 31. Kompleks birikmalarni genealogik sintez usuli. 32. Koordinatsion birikmalar hosil qilish uchun misollar. 33. Koordinatsion birikma hosil qiluvchilar va ligandlar. 34. Markaziy ion elektron tuzilishidagi xususiyatlari. 35. Ligandlarning elektron tuzilishi. 36. Kompleks birikma hosil bo lishda koordinatsion bog lanish hosil qilishda qatnashadigan orbitallar. 77

78 37. Koordinatsion birikmalar sinflanishi. 38. Molekulyar monodentatli koordinatsion birikmalar. 39. Ion ligandli koordinatsion birikmalar. 40. Siklik koordinatsion birikmalar. 41. Sendvich koordinatsion birikmalar. 42. Ko p yadroli kompleks birikmalar, klasterlar. 43. Koordinatsion birikmalarda izomeriya xodisasi. 44. Koordinatsion birikmalarda tuzilish izomeriyasi; koordinatsion izomeriya, ionlanish izomeriyasi, gidrat izomeriya, koordinatsiyali polimerlanish, bog lanish izomeriyasi, o rinbosar izomeriya, ligandlar izomeriyasi, konformatsion izomeriya, xolat izomeriyasi, elektron izomeriya, transformatsion izomeriya va formal izomeriya. 42. Kompleks birikmalarda stereoizomeriya xodisasi; geometrik izomeriyaning sis- va tarns- xolatlari, optik izomeriya. 43. Koordinatsion birikmalar kimyosining muxim qoidalari. 44. Peyrone va Iorgensen qoidalari. 45. Chugaevning xalqa qoidasi. 46. Kurnakov qoidasining geommetrik izomerlarni bir-biridan ajratishdagi ahamiyati. 47. Chernyaevning trans-ta sir qoidasi. 48. Ligandlarning trans-ta sir qatori. 49. Koordinatsion birikmalarda kimyoviy bog lanish tabiati. 50. Kossel va Magnusning elektrostatik nazariyasi 51. Kovalent bog lanish nazariyasi. 52. Valent bog lanish nazariyasi. 53. Kristall maydon nazariyasi. 54. Koordinatsion birikmalar uchun molekulyar orbitallar nazariyasi. 55. Koordinatsion birikmalarning barqarorligi va ahamiyati. 56. Eritmada koordinatsion birikmaning ionlanishi. 57. Beqarorlik va barqarorlik konstantalari. 58. Kompleks birikmaning barqarorligiga ta sir etuvchi omillar. 59. Koordinatsion birikmalar kimyosining rivojlanishga xissa qo shgan o zbek olimlari. 60. Koordinatsion birikmalarning fanda va xalq xo jaligidagi ahamiyati. Yakuniy baholash savollari 43. Koordinatsion birikmalar kimyosining shakllanish tarixi, kimyo fanlari orasida tutgan o rni va ahamiyati. 44. Koordinatsion birikmalar kimyosining asosiy tushunchalari va obektlari. Markaziy zarra koordinatsion yadro, ligand, koordinatsion son, dentatlik, ichkiva tashqi sferalar. 45. Koordinatsion birikmalarda valent nisbatlarni tavsiflashda valentlik va koordinatsion son tushunchalari ahamiyati. Kovalentlik elektrovalentlik va markaziy ion oksidlanish darajsi. 46. Koordinatsion birikmalar nomenklaturasi.vernerning ratsial nomenklaturasi. 78

79 47. IYuPAK nomenklaturasi bo yicha kompleks birikmalarni nomlash qoidalari. 48. Ko p yadroli kompleks birikmalarni nomlanishi. 49. Koordinatsion birikmalarni olinish usullari. 50. Kompleks birikmalarni muvozanatli sintez qilish usuli. 51. Kompleks birikmalarni genealogik sintez usuli. 52. Koordinatsion birikmalar hosil qilish uchun misollar. 53. Koordinatsion birikma hosil qiluvchilar va ligandlar. 54. Markaziy ion elektron tuzilishidagi xususiyatlari. 55. Ligandlarning elektron tuzilishi. 56. Kompleks birikma hosil bo lishda koordinatsion bog lanish hosil qilishda qatnashadigan orbitallar. 57. Koordinatsion birikmalar sinflanishi. 58. Molekulyar monodentatli koordinatsion birikmalar. 59. Ion ligandli koordinatsion birikmalar. 60. Siklik koordinatsion birikmalar. 61. Sendvich koordinatsion birikmalar. 62. Ko p yadroli kompleks birikmalar, klasterlar. 63. Koordinatsion birikmalarda izomeriya xodisasi. 64. Koordinatsion birikmalarda tuzilish izomeriyasi; koordinatsion izomeriya, ionlanish izomeriyasi, gidrat izomeriya, koordinatsiyali polimerlanish, bog lanish izomeriyasi, o rinbosar izomeriya, ligandlar izomeriyasi, konformatsion izomeriya, xolat izomeriyasi, elektron izomeriya, transformatsion izomeriya va formal izomeriya. 65. Kompleks birikmalarda stereoizomeriya xodisasi; geometrik izomeriyaning sis- va tarns- xolatlari, optik izomeriya. 66. Koordinatsion birikmalar kimyosining muxim qoidalari. 67. Peyrone va Iorgensen qoidalari. 68. Chugaevning xalqa qoidasi. 69. Kurnakov qoidasining geommetrik izomerlarni bir-biridan ajratishdagi ahamiyati. 70. Chernyaevning trans-ta sir qoidasi. 71. Ligandlarning trans-ta sir qatori. 72. Koordinatsion birikmalarda kimyoviy bog lanish tabiati. 73. Kossel va Magnusning elektrostatik nazariyasi 74. Kovalent bog lanish nazariyasi. 75. Valent bog lanish nazariyasi. 76. Kristall maydon nazariyasi. 77. Koordinatsion birikmalar uchun molekulyar 78. orbitallar nazariyasi. 79. Koordinatsion birikmalarning barqarorligi va ahamiyati. 80. Eritmada koordinatsion birikmaning ionlanishi. 81. Beqarorlik va barqarorlik konstantalari. 82. Kompleks birikmaning barqarorligiga ta sir etuvchi omillar. 83. Koordinatsion birikmalar kimyosining rivojlanishga xissa qo shgan o zbek olimlari. 79

80 42.Koordinatsion birikmalarning fanda va xalq xo jaligidagi ahamiyati. 7. Kompleks birikmalar kimyosi fani bo yicha umumiy savollar 1. Qanday birikmalar koordinatsion birik-malar deb ataladi? 2. Kompleks birikmaning koordinatsion birikmadan farqi nitmada? 3. Qaysi elementlar markaziy ion rolini bajaradi? 4. Ligandlaga misollar keltiring. 5. Markaziy ionning koordinatsion soni qanday aniqlanadi? 6. Ligandning dentatligi deganda nimani tushunasiz? 7. Valentlik va koordinatsion son tushun-chalari mohiyati va farqi. 8. Elektrovalentlik tushunchasini sharhlang. 9. Kovalentlik deganda nimani tushunasiz? 10. Koordinatsion birkmalarni olish usullari qangday sinflanadi? 11. Muvozanatli sintezning mohiyatini tushuntiring. 12. Muvozpnatli sintezni olib borishning shartlari. 13. Genealogik sintezning mohiyati nimada? 14. Akvokomplekslar qanday olinadi? 15. Gidroksokomplekslarni sintezlash usul-lariga misollar keltiring. 16. Ammiakli kompleks birikmalarni sintez qilish usullari. 80

81 17. Hosil bo lgan klmpleks birikmalarni ajratib olishda qaysi usullardan foydalaniladi? 18. Genealogik sintezga qayssi omillar ta sir qitladi? 19. Muvozanatli sintezga ta sir etuvchi omillar. 20. Kompleks hosil qiluvchi zarra qanday elektron tuzilishga ega bo lishi kerak? 21. Kompleks birikma hosil qilishda markaziy ionning qaysi orbitallari ishtirok etadi? 22. Markaziy zarra koordinatsion soni va elektron tuzilishi orasida qanday bog liqlik mavjud? 23. Qanday ionlar va molekulalar ligand vazifasini bajara oladi? 24. Donor-akseptor mexanizmi bo yicha kimyoviy bog lanish mohiyati nimada? 25. Bir dentatli molekulyar turdagi ligandlarga misollar keltiring? 26. Ko p dentatli molekulyar turdagi ligandlarga misollar keltiring? 27. Bir va ko p dentatli ion turdagi ligandlarga misollarga keltiring? 28. Koordinatsion birikmalar qanday sinflanadi? 29. Qanday birikmalarni xelat koordinatsion birikmalar deb ataladi? 30. Ichki koordinatsion birikmalarga misollar keltiring? 31. EDTA bilan Fe 3+ ioni kompleks birikmasida nechta xelat halqa mavjud? 32. Gemoglobin va xlorofill tarkibi va tuzilishi haqida nimalarni bilasiz? 33. Sendvich birikmalar tarkibi va tuzilishidagi xususiyatlarni sharxlang? 34. Ferrotsenning tarkibi, tuzilishi va xossalari xaqida nimalarni bilasiz? 35. p - koordinatsion birikmalarning xususiyati nimada? 36. Ferrotsenda temirning koordinatsion soni nechaga teng? 37. Ferrotsenda ligand va markaziy ion orasida kimyoviy bog lanish hosil bo lishini qanday izohlaysiz? 38. Koordinatsion birikmalarda uchraydigan izomeriya necha guruhga ajratiladi? 39. Qanday izomeriyalarni tuzilish izomeriyasi deyish mumkin? 40. Stereoizomeriya necha xil ko rinishda bo ladi? 41. Koordinatsion izomeriya nima? 42. Ionlanish izomeriyasini misollar bilan tushuntiring? 43. Gidrat izomeriyani qanday tushunasiz? 44. Koordinatsion izomeriya deb nimaga aytiladi? 45. Bog lanish izomeriyasi nima? 46. O rinbosar yoki yig indi izomeriyani mohiyatini sharhlang? 47. Ligandlar izomeriyasini misollar bilan tushuntiring? 48. Konformatsion izomeriya ma nosi nimada? 49. Holat izomeriyasini izohlang? 50. Elektron izomeriyasiga misol keltiring? 51. Transformatsiol va formal izomeriyalarni misollar bilan tushuntiring? 81

82 52. Geometrik izomeriyani izohlang? 53. Koordinatsion birikmalarda optik izomeriya xodisasining moxiyati? 54. Koordinatsion birikmalar kimyosini muxim qoidalari qaysilar? 55. Peyroni qoidasining ta rifi va mazmuni? 56. Iorgensen qoidasini tushuntiring? 57. Chugaevning xalqa qoidasi haqida nimalarni bilasiz? 58. Kurnakov qoidasining moxiyatini sharhlang? 59. Shvarsenbah qaysi qoidani umumlashtirib xelat effekti qoidasini ta rifladi? 60. Chernyaevning trans- ta sir qoidasi xaqida nimalarni bilasiz? 61. Ligandlarning trans-ta sir qatorini tushuntiring? 62. Xelat effekti va entropiya effekti deganda nimani tushunasiz? 63. Trans- ta sir qoidasini ahamiyati? [Ag(NH 3 ) 2 ]CI+2HNO 3 давом эттиринг Na 2 [Fe(CN) 5 NO].2H 2 O Комплекс бирикмани номланг Cu(OH) 2 + NH 3 давом эттиринг Komplеks birikmalarning tuzilishi qanday Komplеks hosil qiladigan bo sh orbitallarni tushintirib bеring. Ligandlar nima. 82

83 Komplеks birikmalar qanday nomlanadi. Sendvich birikmalar yilda кимлар томонидан кашф этилган [Fe(C 5 H 5 ) 2 ] номи? Dativ bog`lanish haqida nimalarni bilasiz Koordinatsion birikmalar geometriyasi Beqarorlik konstantasi nima? Beqarorlik va mustahkamlik ( barqarorlik) konstantalari orasida qanday bog liqlik mavjud? Komplekslar barqarorligi qaysi omillarga bog liq? Koordinatsion birikmalar qanday sinflanadi? Donor-akseptor mexanizmi bo yicha kimyoviy bog lanish mohiyati nimada? Ko p dentatli molekulyar turdagi ligandlarga misollar keltiring? Na 3 [Co(NO 2 ) 6 ] nomlang Akvokomplekslar qanday olinadi? Muvozanatli sintezga ta sir etuvchi omillar. 83

84 IYuPAK nomenklaturasi bo yicha ligandlar qanday nomlanadi? Ko p yadroli kompleksning nomlanishiga misollar keltiring. Qanday birikmalar koordinatsion birik-malar deb ataladi? Ligandlaga misollar keltiring. Markaziy ionning koordinatsion soni qanday aniqlanadi? Koordinatsion birikmalarda asosiy va qo shimcha valentlik muammosi qanday tushunasiz? Kompleks birikmalarning ahamiyati O zbekistonda qaysi olimlar koordinatsion birikmalar kimyosi rivojlanishiga katta xissa qo shgan? Koordinatsion birikmalarning o simlik va tirik mavjudodlar uchun ahamiyati. Markaziy ion zaryadi zichligini o zgarishiga ko ra ular hosil qilgan komples birikmalar mustahkamligi qanday o zgaradi? 84

85 1. Alfa zarracha (α zarracha) musbat zaryadga ega bo lgan zarracha bo lib, uning massasi 4 uglerod birligiga teng, tezligi km/sek, geliy ionlari (Не 2+ ) dan iborat. 2. Atomli yoki birinchi tartibdagi birikmalar hosil bo lishida valentlik qoidasiga bo ysunadigan moddlardir. СиCl 2, BF 3, NH 3, FeCl 3 kabi moddalar birinchi tartibdagi birikmalar qatoriga kiritiladi. 3. Anion komplekslari markaziy ionining zaryadi uni qurshab turgan ligandlar zaryadlarining yig indisidan kichik bo lgan komplekslardir. 4. Aminatlar ichki sferasida organik aminlar bo lgan koordinatsion birikmalardir. Organik aminlardan etilendiamin va piridin (С 5 N 5 N) juda ko p metallar bilan komplekslar hosil qiladi. 5. Ammiakatlar o zining ichki sferasida ammia bo lgan koordinatsion birikmalardir. Ammiak molekulasining har biri bittadan koordinatsion o rinni egallaydi. Shuning uchun ichki sferada bo ladigan ammiak molekulalar soni markaziy ionning koordinatsion soniga bog liq bo ladi. Mis, nikel, kobalt kabi elementlar juda barqaror ammiakatlar hosil qiladi. 6. Atsidokomplekslar ligandlari kislota qoldiqlaridan iborat koordinatsion birikmalardir. Masalan, K 4 [Fe(CN) 6 ]. Qo shaloq tuzlar ham atsidokomplekslar jumlasiga kiradi, masalan, KCl. MgCl 2 6H 2 O. 85

86 7. Alfa nurlar musbat zaryadli zarrachalar oqimidir. Massasi 4 uglerod birligiga teng va tezligi esa km/sek atrofida bo ladi. 8. Beta zarracha (в zarracha) manfiy zaryadga ega bo lgan zarracha bo lib, uning harakat tezligi km/sek ga tengdir. Bu nur tez harakatdagi elektronlar oqimidan iborat. 9. Bog lanish energiyasi kimyoviy bog lanishni uzish uchun zarur bo lgan energiya miqdoridir. 10. Valent elektronlar asosiy guruhcha elementlari atomining yadrodan eng uzoqda turgan sirtqi qavatining s va r elektronlari, shuningdek, qo shimcha guruhcha elementlarining sirtqi qavatidagi S elektronlari va sirtqidan oldingi pog onaning qisman d elektronlaridir. 11. Gamma nur (г nur) zaryadsiz zarracha bo lib, xuddi rentgen nuriga o xshab elektr magnit to lqin xossasiga ega. U juda qalin metall plastinkasidan ham o tadi. U elektr maydonida og maydi. O zining tabiati jihatidan yorug lik nurlariga o xshaydi, lekin to lqin uzunligining juda kichikligi bilan undan farq qiladi. 12. Geterogen sistema fizikaviy yoki kimyoviy xossalari jihatidan o zaro farq qiladigan va bir biridan chegara sirtlari bilan ajralgan ikki yoki bir necha qismlardan yoki bir necha fazadan tuzilgan sistemadir. 13. Gomogen sistema fizikaviy yoki kimyoviy xossalari jihatidan o zaro farq qilmaydigan va bir biridan chegara sirtlari bilan ajralmagan, bir fazadan iborat sistemadir. 14. Gomogen kataliz reaktsiyaga kirishuvchi moddalar va katalizator bir fazali sistemadir. Masalan, ular gaz yoki suyuq sistemani hosil qiladi, katalizator bilan reaktsiyaga kirishuvchi moddalar orasida chegara sirti bo lmaydi. 15. Geterogen kataliz reaktsiyaga kirishuvchi moddalar bilan katalizator turli fazalardan iborat sistemadir. Bunda reaktsiyaga kirishuvchi moddalar bilan katalizator orasida chegara sirti bo ladi. Odatda katalizator qattiq modda, reaktsiyaga kirishuvchi moddalar gazlar yoki suyuqliklar bo ladi. 16. Gidratlar va akvakomplekslar ichki va sirtqi qavatida suv molekulalari tutgan koordinatsion birikmalardir. Agar suv molekulasi koordinatsion birikmalarda ligandlik vazifasini bajarsa, bunday birikmalarni akva komplekslar deb ataladi. 17. Dinamik muvozanat muvozanat holatida to g ri reaktsiya ham, teskari reaktsiya ham to xtamaydi, shu sababli bunday muvozanat harakatdagi yoki dinamik muvozanat deyiladi. 18. Ionlar atomlarning elektron yo qotishi yoki birktirib oilishi natijasida hosil bo ladigan zarrachalardir. 19. Ionlanish energiyasi atomdan elektronni ajratib olish va uni yadro ta sir etadigan zonadan uzoqlashtirish uchun zarur bo lgan energiya miqdoridir. 20. Ion bog lanish ionlar orasida elektrostatik tortishuv tufayli vujudga keladigan kimyoviy bog lanishdir, uni elektrvalent bog lanish ham deyiladi. 86

87 21. Ionli birikmalar ionlarning bir biriga tortilish yo li bilan hosil bo lgan birikmalardir, ularni geteropolyar birikmalar ham deyiladi. 22. Kompleks (koordinatsion) birikmalar shunday birikmani, uning molekulsi yoki ioni markaziy ion yoki atomga ega bo lib, buni bir necha ion yohud molekulalar ya ni ligandlar qurshab turadi. kompleks birikmalar hatto eritmalarda ham mustaqilligini saqlab qolishga intiladi, ionlarga ham dissotsilanadi. 23. Kation kompleks markaziy ionining musbat zaryadi uni qurshab turgan ligandlar manfiy zaryadlari yig indisidan ortiq bo lgan komplekslardir. 24. Koordinatsion soni kompleks tarkibida markaziy atom bilan bevosita birikkan ligandlar orasidagi bog lanishlar sonidir. Markaziy ionning koordinatsion soni 1 dan 12 ga qadar bo lishi mumkin. Lekin 8 dan katta koordinatsion sonlar kam uchraydi. 25. Kompleks hosil qiluvchi kompleks birikma tarkibidagi ionalrdan biri bo lib, markaziy o rinni egallovchi musbat zaryadli iondir. 26. Koordinatsion sig im ayni ligand kompleksining ichki qavatida markaziy ion atrofida necha joyni band qilsa, bu son ligandning koordinatsion sig imi deb ataladi. 27. Ligandlar yoki addendlar kompleks hosil qiluvchi atrofida joylashgan, ma lum sondagi qarama qarshi zaryadli ionlar yoki neytral molekulalardir. Addendlar yoki ligandlar koordinakion birikmaning ichki sferasini tashkil etadi. Masalan, K 4 [Fe(CN) 6 ] kompleks tuzida kompleks hosil qiluvchi valentli temir ioni bo lib, addendlar tsian ionlaridir. Tashqi koordinatsion sferada kaliy ionlari joylashgan. 28. Neytral komplekslar markaziy ionning zaryadi bilan ligandlar zaryadlarining yig indisi orasidagi ayirma nolga teng bo lgan komplekslardir. 10. Komplеks birikmalar kimyosi fanidan referat mavzulari 1. Komplеks birikmalarni tuzilishi. 2. Komplеks birikmalarning nomеnklaturasi. 3. Koordinatsiyali polimеrlanish 4. Koordinatsion birikmalar sinflari. 5. Bog`lanish izomеryasi. 6. Sendvich birikmalar. 7. Valent bog`lanishlar nazariyasi. 8. Kristall maydon nazariyani. 9. Molekulyar orbitallar nazariyasi. 87

88 10. Koordinatsion birikmalarda dativ bog`lanish. 11. Koordinatsion birikmalar geometriyasi. 12. Galogenid anionli komplekslar. 13. Kompleks birikmalar kimyosining ayrim qonuniyatlari. 14. Nernst formulasi. 15. Peyrone qoidasi. 11. Адабиётлар рўйхати 6. Парпиeв Н.А., Юсупов В.Г., Тошeв М.Т. Координацион бирикмалар кимёси. Тошкeнт: Унивeрситeт, б. 7. Парпиeв Н.А., Рахимов Х.Р., Муфтахов А.Г. Анорганик кимё назарий асослари, Тошкeнт: Ўзбeкистон, 2000 й. 8. Кукушкин Ю.Н. Химия координационных соeдинeний. М: Высшая школа, с. 9. Костромина Н.А., Кумок В.Н., Скорик Н.А. Химия координационных соeдинeний. М.: Высшая школа с. 10. E.Ю.Янсон. Комплeксныe соeдинeния. М.: Высшая школа, с. 11. Мeтодичeскоe указаниe - "Химия координационных соeдинeний", Ташкeнт, ТашГУ, Задачник по физико-химичeским мeтодам анализа. Изд. "Химия",

89 13. Новаковский М.С. Лабораторныe работы по химии комплeксных соeдинeний. Харков, изд. ХГУ, Бабко А. К. Физико-химичeский анализ комплeксных соeдинeний в растворах. Киeв, изд. АН, УзССР KOMPLEKS BIRIKMALAR KIMYOSI FANIDAN TAYANCH KONSPEKTLAR MA RUZA UCHUN 1. Mavzu. KOMPLEKS BIRIKMALAR KIMYOSINING ASOSIY TUSHUNCHALARI -2 soat Mashg ulotning maqsadi: Koordinatsion birikmalar kimyosi fanining vujudga kelishi, erishgan natijalari, predmeti, vazifalari, boshqa fanlar bilan bog liqligi, ahamiyati, O zbekistonda Koordinatsion birikmalar kimyosining rivojlanishi haqida tasavvular hosil qilish. Ta lim metodi: Ko rgazmali, informativ, ma ruza, doska, proektor, jadvallar Ta lim shakli: Ommaviy, jamoada ishlash. Nazorat va baholash Oraliq va yakuniy nazorat: og zaki, yozma Talabalar soni: 54 nafar Ma ruza rejasi: Tashkiliy qism. 1. Koordinatsion birikmalar kimyosi asosiy ob ektlari. 2. Asosiy tushushunchalar. 3. Kompleks birikmalardagi kimeviy bog lanish xususiyatlari. 89

90 Yakunlovchi qism. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar 1.Qanday birikmalar koordinatsion birik-malar deb ataladi? 2.Kompleks birikmaning koordinatsion birikmadan farqi nitmada? 3.Qaysi elementlar markaziy ion rolini bajaradi? 4.Ligandlaga misollar keltiring. 5.Markaziy ionning koordinatsion soni qanday aniqlanadi? 2. Mavzu. KOMPLEKS BIRIKMALAR NOMENKLATURASI -2 soat Mashg ulotning maqsadi: Vernerning ratsional nomenklaturasi vujudga kelishi, erishgan natijalari, vazifalari, ahamiyati haqida tasavvular hosil qilish. Ta lim metodi: Ko rgazmali, informativ, ma ruza, doska, proektor, jadvallar Ta lim shakli: Ommaviy, jamoada ishlash. Nazorat va baholash Oraliq va yakuniy nazorat: og zaki, yozma Talabalar soni: 54 nafar Ma ruza rejasi: Tashkiliy qism. 1. Vernerning ratsional nomenklaturasi. 2. YuPAK nomenklaturasi bo yicha kompleks birikmalarni nomlash. 3. Ko p yadroli komplekslarning nomlanishi. Yakunlovchi qism. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar 1.Kompekslarni nomlashda qaysi nomenklaturalardan foydalaniladi? 2.Kompleks birikmalarni nmlashning dastlabki sistemasini qaysi olim yaratgan? 3.Koordinatsion birikmalarni nomlashni Verner sistemasi qoidalarini sharhlang. 4.YuPAK nomenklaturasi bo yicha ligandlar qanday nomlanadi? 5.Kompleks zarradagi ligandlar soni qanday ko rsatiladi? 3. Mavzu. KOMPLEKS BIRIKMALARNI OLINISHI -2 soat Mashg ulotning maqsadi Komplekslarning muvozanatli sintez qilish usuli va genealogik sintez usuli haqida talabalarga tushuncha berish Ta lim metodi: Ko rgazmali, informativ, ma ruza, doska, proektor, jadvallar Ta lim shakli: Ommaviy, jamoada ishlash. Nazorat va baholash Oraliq va yakuniy nazorat: og zaki, yozma Talabalar soni: 54 nafar Ma ruza rejasi: Tashkiliy qism. 1. Komplekslarning muvozanatli sintez qilish usuli. 2. Genealogik sintez usuli Yakunlovchi qism. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar 1.Kompekslarni nomlashda qaysi nomenklaturalardan foydalaniladi? 90

91 2.Kompleks birikmalarni nmlashning dastlabki sistemasini qaysi olim yaratgan? 3.Koordinatsion birikmalarni nomlashni Verner sistemasi qoidalarini sharhlang. 4.YuPAK nomenklaturasi bo yicha ligandlar qanday nomlanadi? 5.Kompleks zarradagi ligandlar soni qanday ko rsatiladi? 4. Mavzu. KOMPLEKS BIRIKMA HOSIL QILUVChILAR VA LIGANDLAR -2 soat Mashg ulotning maqsadi: Markaziy ion elektron tuzilishidagi xususiyatlar, ligandlarning elektron tuzilishi va kompleks birikma hosil qilishda qatnashadigan orbitallar haqida talabalarga tushuncha berish Ta lim metodi: Ko rgazmali, informativ, ma ruza, doska, proektor, jadvallar Ta lim shakli: Ommaviy, jamoada ishlash. Nazorat va baholash Oraliq va yakuniy nazorat: og zaki, yozma Talabalar soni: 54 nafar Ma ruza rejasi: Tashkiliy qism. 1. Markaziy ion elektron tuzilishidagi xususiyatlar. 2. Ligandlarning elektron tuzilishi 3 Kompleks birikma hosil qilishda qatnashadiga orbitallar Yakunlovchi qism. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar 1. Kompleks hosil qiluvchi zarra qanday elektron tuzilishga ega bo lishi kerak? 2. Kompleks birikma hosil qilishda markaziy ionning qaysi orbitallari ishtirok etadi? 3. Markaziy zarra koordinatsion soni va elektron tuzilishi orasida qanday bog liqlik mavjud? 4. Qanday ionlar va molekulalar ligand vazifasini bajara oladi? 5. Donor-akseptor mexanizmi bo yicha kimyoviy bog lanish mohiyati nimada? 5. Mavzu. KOMPLEKS BIRIKMALAR SINFLARI -2 soat Mashg ulotning maqsadi: Molekulyar monodentatli koordinatsion birik-malar, ion ligandli koordinatsion birikmalar, siklik koordinatsion birikmalar, sendvich koordinatsion birikmalar haqida tushuncha berish Ta lim metodi: Ko rgazmali, informativ, ma ruza, doska, proektor, jadvallar Ta lim shakli: Ommaviy, jamoada ishlash. Nazorat va baholash Oraliq va yakuniy nazorat: og zaki, yozma Talabalar soni: 54 nafar Ma ruza rejasi: Tashkiliy qism. 1. Molekulyar monodentatli koordinatsion birik-malar. 91

92 2. Ion ligandli koordinatsion birikmalar. 3. Siklik koordinatsion birikmalar. 4. Sendvich koordinatsion birikmalar. Yakunlovchi qism. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar Savol va topshiriqlar. 1. Koordinatsion birikmalar qanday sinflanadi? 2. Qanday birikmalarni xelat koordinatsion birikmalar deb ataladi? 3. Ichki koordinatsion birikmalarga misollar keltiring? 4. EDTA bilan Fe 3+ ioni kompleks birikmasida nechta xelat halqa mavjud? 5. Gemoglobin va xlorofill tarkibi va tuzilishi haqida nimalarni bilasiz? 6. Sendvich birikmalar tarkibi va tuzilishidagi xususiyatlarni sharxlang? 6. Mavzu. KOMPLEKS BIRIKMALARDA IZOMERIYA HODISASI -2 soat Mashg ulotning maqsadi: Kordinatsion birikmalarda tuzilish izomeriyasi va komplekslarda stereoizomeriya hodisasini haqida tushuncha berish Ta lim metodi: Ko rgazmali, informativ, ma ruza, doska, proektor, jadvallar Ta lim shakli: Ommaviy, jamoada ishlash. Nazorat va baholash Oraliq va yakuniy nazorat: og zaki, yozma Talabalar soni: 54 nafar Ma ruza rejasi: Tashkiliy qism. 1.Kordinatsion birikmalarda tuzilish izomeriyasi 2.Komplekslarda stereoizomeriya hodisasi Yakunlovchi qism. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar 1. Koordinatsion birikmalarda uchraydigan izomeriya necha guruhga ajratiladi? 2. Qanday izomeriyalarni tuzilish izomeriyasi deyish mumkin? 3. Stereoizomeriya necha xil ko rinishda bo ladi? 4. Koordinatsion izomeriya nima? 5. Ionlanish izomeriyasini misollar bilan tushuntiring? 7. Mavzu. KOMPLEKS BIRIKMALAR KIMYoSINING MUHIM QOIDALARI -2 soat Mashg ulotning maqsadi: Peyrone va Ioronsen qoidalari, Chugaevning xalqa qoidasi, Kurnakov qoidasining geometrik izomerlarni bir-biridan ajratishdagi ahamiyati va Chernyaevning trans- ta sir qoidasi haqida bilimlar berish Ta lim metodi: Ko rgazmali, informativ, ma ruza, doska, proektor, jadvallar Ta lim shakli: Ommaviy, jamoada ishlash. Nazorat va baholash Oraliq va yakuniy nazorat: og zaki, yozma 92

93 Talabalar soni: 54 nafar Ma ruza rejasi: Tashkiliy qism. 1. Peyrone va Ioronsen qoidalari. 2. Chugaevning xalqa qoidasi. 3. Kurnakov qoidasining geometrik izomerlarni bir-biridan ajratishdagi ahamiyati. 4. Chernyaevning trans- ta sir qoidasi. Yakunlovchi qism. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar 1. Koordinatsion birikmalar kimyosini muxim qoidalari qaysilar? 2. Peyroni qoidasining ta rifi va mazmuni? 3. Iorgensen qoidasini tushuntiring? 4. Chugaevning xalqa qoidasi haqida nimalarni bilasiz? 5. Kurnakov qoidasining moxiyatini sharhlang? 8. Mavzu. KOMPLEKS BIRIKMALARDA KIMYOVIY BOG LANISH TABIATI. -2 soat Mashg ulotning maqsadi: : Kossel va Magnusning elektrostatik nazariyasi, kovalent bog lanish nazariyasi va valent bog lanishlar nazariyasi haqida bilimlar berish. Ta lim metodi: Ko rgazmali, informativ, ma ruza, doska, proektor, jadvallar Ta lim shakli: Ommaviy, jamoada ishlash. Nazorat va baholash Oraliq va yakuniy nazorat: og zaki, yozma Talabalar soni: 54 nafar Ma ruza rejasi: Tashkiliy qism. 1. Kossel va Magnusning elektrostatik nazariyasi; 2. Kovalent bog lanish nazariyasi; 3. Valent bog lanishlar nazariyasi. Yakunlovchi qism. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar 1. Koordinatsion birikmalarda asosiy va qo shimcha valentlik muammosi qanday tushunasiz? 2. Kossel va Magnusning elektrostatik nazariyasini moxiyatini tushuntiring? 3. Niqoblanish koeffitsienti nimada? 4. Kossel Magnus tenglamini yozing va izohlang? 5. Elektrostatik nazariyasining kamchiliklari haqida nimalarni bilasiz? 9. Mavzu. VALENT BOG LANISHLAR NAZARIYASI -2 soat Mashg ulotning maqsadi: : Koordinatsion birikmalarda asosiy va qo shimcha valentlik muammosi, Niqoblanish koeffitsienti haqida bilimlar berish. Ta lim metodi: Ko rgazmali, informativ, ma ruza, doska, proektor, jadvallar Ta lim shakli: Ommaviy, jamoada ishlash. Nazorat va baholash Oraliq va yakuniy nazorat: og zaki, yozma 93

94 Talabalar soni: 54 nafar Ma ruza rejasi: Tashkiliy qism. 1.Koordinatsion birikmalarda asosiy va qo shimcha valentlik muammosi 2. Kossel va Magnusning elektrostatik nazariyasini moxiyati 3. Niqoblanish koeffitsienti Yakunlovchi qism. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar 1. Koordinatsion birikmalarda asosiy va qo shimcha valentlik muammosi qanday tushunasiz? 2. Kossel va Magnusning elektrostatik nazariyasini moxiyatini tushuntiring? 3. Niqoblanish koeffitsienti nimada? 4. Kossel Magnus tenglamini yozing va izohlang? 5. Elektrostatik nazariyasining kamchiliklari haqida nimalarni bilasiz? 10. Mavzu. KRISTALL MAYDON NAZARIYaSI -2 soat Mashg ulotning maqsadi: : Kristall maydon nazariyasi, koordinatsion birikmalar uchun malekulyar orbitallr nazariyasi haqida bilimlar berish. Ta lim metodi: Ko rgazmali, informativ, ma ruza, doska, proektor, jadvallar Ta lim shakli: Ommaviy, jamoada ishlash. Nazorat va baholash Oraliq va yakuniy nazorat: og zaki, yozma Talabalar soni: 54 nafar Ma ruza rejasi: Tashkiliy qism. 1. Kristall maydon nazariyasi. 2. Koordinatsion birikmalar uchun malekulyar orbitallr nazariyasi. Yakunlovchi qism. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar 1. Kristall maydon nazariyasini tushuntiring 2. Koordinatsion birikmalar uchun malekulyar orbitallr nazariyasining mohiyati 3. Elektrostatik nazariyasining kamchiliklari haqida nimalarni bilasiz? 4. Kovalent bog lanish nazariyasining moxiyati nimada? 5. Kovalent bog lanish nazariyasi va Lyuisning kislota-asos nazariyasi orasida qanday umumiylik mavjud? 6. Kovalent bog lanish nazariyasining kamchiliklari? 7. Valent bog lanishlar nazariyasining moxiyati kamchiligi va afzalliklari? 11. Mavzu. MOLEKULYAR ORBITALLAR NAZARIYASI -2 soat Mashg ulotning maqsadi: : Molekulyar orbitallar nazariyasining variantlari мolekulyar orbitallar usuliga asoslanib koordinatsion birikmaning energetik diagrammasi haqida bilimlar berish.ta lim metodi: Ko rgazmali, informativ, ma ruza, doska, proektor, jadvallar Ta lim shakli: Ommaviy, jamoada ishlash. Nazorat va baholash Oraliq va yakuniy nazorat: og zaki, yozma Talabalar soni: 54 nafar 94

95 Ma ruza rejasi: Tashkiliy qism. 1. Molekulyar orbitallar nazariyasining variantlari. 2. Molekulyar orbitallar usuliga asoslanib koordinatsion birikmaning energetik diagrammasinn tuzish. Yakunlovchi qism. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar 1. Molekulyar orbitallar nazariyasining variantlari 2. Koordinatsion birikmalar uchun malekulyar orbitallr nazariyasining mohiyati 3. koordinatsion birikmaning energetik diagrammasinn tuzish. 4. Kovalent bog lanish nazariyasining moxiyati nimada? 5. Kovalent bog lanish nazariyasi va Lyuisning kislota-asos nazariyasi orasida qanday umumiylik mavjud? 12. Mavzu. KOMPLEKS BIRIKMALARNING BARQARORLIGI -2 soat Mashg ulotning maqsadi: : Molekulyar orbitallar nazariyasining variantlari мolekulyar orbitallar usuliga asoslanib koordinatsion birikmaning energetik diagrammasi haqida bilimlar berish.ta lim metodi: Ko rgazmali, informativ, ma ruza, doska, proektor, jadvallar Ta lim shakli: Ommaviy, jamoada ishlash. Nazorat va baholash Oraliq va yakuniy nazorat: og zaki, yozma Talabalar soni: 54 nafar Ma ruza rejasi: Tashkiliy qism. 1. Molekulyar orbitallar nazariyasining variantlari. 2. Molekulyar orbitallar usuliga asoslanib koordinatsion birikmaning energetik diagrammasinn tuzish. Yakunlovchi qism. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar 1. Molekulyar orbitallar nazariyasining variantlari 2. Koordinatsion birikmalar uchun malekulyar orbitallr nazariyasining mohiyati 3. koordinatsion birikmaning energetik diagrammasinn tuzish. 4. Kovalent bog lanish nazariyasining moxiyati nimada? 5. Kovalent bog lanish nazariyasi va Lyuisning kislota-asos nazariyasi orasida qanday umumiylik mavjud? 13. Mavzu. KOMPLEKS BIRIKMALARNING AHAMIYATI -2 soat Mashg ulotning maqsadi: : Molekulyar orbitallar nazariyasining variantlari мolekulyar orbitallar usuliga asoslanib koordinatsion birikmaning energetik diagrammasi haqida bilimlar berish.ta lim metodi: Ko rgazmali, informativ, ma ruza, doska, proektor, jadvallar Ta lim shakli: Ommaviy, jamoada ishlash. 95

96 Nazorat va baholash Talabalar soni: 54 nafar Oraliq va yakuniy nazorat: og zaki, yozma Ma ruza rejasi: Tashkiliy qism. 1. Koordinatsion birikmalar kimyosining rivoj-lanishiga hissa qo shgan o zbek olimlari. 2. Koordinatsion byuirikmalarning ahamiyati Yakunlovchi qism. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar 1. Koordinatsion birikmalar eritmada qanday ionlanadi? 2. Beqarorlik konstantasi nima? 3. Beqarorlik va mustahkamlik ( barqarorlik) konstantalari orasida qanday bog liqlik mavjud? 4. Komplekslar barqarorligi qaysi omillarga bog liq? 5. Markaziy ion zaryadi zichligini o zgarishiga ko ra ular hosil qilgan komples birikmalar mustahkamligi qanday o zgaradi? 6. O zbekistonda qaysi olimlar koordinatsion birikmalar kimyosi rivojlanishiga katta xissa qo shgan? 7. Koordinatsion birikmalarning analitik kimyodagi ahamiyati. 8. Kompleks birikmalarning golvanik qoplamalar hosil qilishda qo llanilishi. 9. Metallarni korroziyadan saqlashda kompleks birikmalar qanday ahamiyatga ega? 10. Koordinatsion birikmalarning o simlik va tirik mavjudodlar uchun ahamiyati. KOMPLEKS BIRIKMALAR KIMYOSI FANIDAN TAYANCH KONSPEKTLAR LABORATORIYA MASHG ULOTLARI UCHUN 1. Mavzu. GIDROKSOKOMPLEKS BIRIKMALARNI OLISH VA ULARNING XOSSALARINI O'RGANISH-6 SOAT Mashg ulotning maqsadi: Talabalarni Gidroksokompleks birikmalarni olish va ularning xossalarini o'rganish va tajribalar o tkazish malakasini rivojlantirish. Ta lim metodi Tezkor-so rov, informativ, tajribalar, doska Ta lim shakli Ommaviy, jamoada ishlash, individual. Ta lim vositalari Uslubiy tavsiyanoma, tajribalar o tkazish uchun jihozlar va reaktivlar. Ta lim sharoitlari Talabalar guruhlari bilan hamkorlikda laboratoriya ishlarini o tkazish imkoniyatini beradigan auditoriya. Nazorat va baholash Joriy nazorat: og zaki, yozma Talabalar soni: nafar Mashg ulot rejasi Tashkiliy qism. 1. Mashg ulotning nazariy qismini takrorlash. 2. Tajribalarni bajarish. 3. Tajribalar natijalarini muhokama qilish. 4. Yakunlovchi qism. Mashg ulot natijalari muhokamasi. Talabalarni baholash. Uyga vazifa berish. 96

97 Mustahkamlash uchun savollar 1. A.Vernerning koordinatsion nazariyasi. 2. Ligand va unga qо yiladigan talablar. 3. Kompleks birikmalarni elektro о tkazuvchanligi. 4. Atsidoligandlar. 5. Anionli komplekslarni tashqi sferadagi xlor kimyoviy reaksiyalar yordamida qanday aniqlash mumkin? 2. Mavzu. AMMIAKLI KOMPLEKS BIRIKMALARNI OLISH VA ULARNING XOSSALARINI O'RGANISH-6 SOAT Mashg ulotning maqsadi: Talabalarni Ammiakli kompleks birikmalarni olish va ularning xossalarini o'rganish va tajribalar o tkazish malakasini rivojlantirish. Ta lim metodi Tezkor-so rov, informativ, tajribalar, doska Ta lim shakli Ommaviy, jamoada ishlash, individual. Ta lim vositalari Uslubiy tavsiyanoma, tajribalar o tkazish uchun jihozlar va reaktivlar. Ta lim sharoitlari Talabalar guruhlari bilan hamkorlikda laboratoriya ishlarini o tkazish imkoniyatini beradigan auditoriya. Nazorat va baholash Joriy nazorat: og zaki, yozma Talabalar soni: nafar Mashg ulot rejasi Tashkiliy qism. 1. Mashg ulotning nazariy qismini takrorlash. 2. Tajribalarni bajarish. 3. Tajribalar natijalarini muhokama qilish. 4. Yakunlovchi qism. Mashg ulot natijalari muhokamasi. Talabalarni baholash. Uyga vazifa berish. Mustahkamlash uchun savollar 1.Misni amiakli komplekslarini sintezlash. 2.Ammiakli va akvokomplekslar. 3.Kompleks birikmalarning nomlanishi. 4.Kompleks birikmalarini axamiyati. Ishlatilishi 5.Tashqi va ichki sferali kompleks birikmalar. 3. Mavzu. YODIDLI KOMPLEKS BIRIKMALARNI OLISH VA ULARNING BA'ZI XOSSALARINI O'RGANISH -6 SOAT Mashg ulotning maqsadi: Talabalarni Yodidli kompleks birikmalarni olish va ularning ba'zi xossalarini o'rganish va tajribalar o tkazish malakasini rivojlantirish. Ta lim metodi Ta lim shakli Tezkor-so rov, informativ, tajribalar, doska Ommaviy, jamoada ishlash, individual. 97

98 Ta lim vositalari Uslubiy tavsiyanoma, tajribalar o tkazish uchun jihozlar va reaktivlar. Ta lim sharoitlari Talabalar guruhlari bilan hamkorlikda laboratoriya ishlarini o tkazish imkoniyatini beradigan auditoriya. Nazorat va baholash Joriy nazorat: og zaki, yozma Talabalar soni: nafar Mashg ulot rejasi Tashkiliy qism. 1. Mashg ulotning nazariy qismini takrorlash. 2. Tajribalarni bajarish. 3. Tajribalar natijalarini muhokama qilish. 4. Yakunlovchi qism. Mashg ulot natijalari muhokamasi. Talabalarni baholash. Uyga vazifa berish. Mustahkamlash uchun savollar 1. Barqaror va barqaror kompleks birikmalar. 2. Kompleks birikmalarni analitik kimyodagi axamiyati. 3.Kompleks birikmalarning nomlanishi. 4. A.Vernerning koordinatsion nazariyasi. 5. Kompleks tarkibiga kiruvchi galogenlarni qanday kimyoviy reaksiyalar yordamida aniqlash mumkin? 4. Mavzu. MIS KUPOROSINING TARKIBIDAGI KOORDINATSION SUVNING MIQDORINI TERMOGRAVIMETRIK USULDA ANIQLASH-6 SOAT Mashg ulotning maqsadi: Talabalarni Mis kuporosining tarkibidagi koordinatsion suvning miqdorini termogravimetrik usulda aniqlash. va tajribalar o tkazish malakasini rivojlantirish. Ta lim metodi Tezkor-so rov, informativ, tajribalar, doska Ta lim shakli Ommaviy, jamoada ishlash, individual. Ta lim vositalari Uslubiy tavsiyanoma, tajribalar o tkazish uchun jihozlar va reaktivlar. Ta lim sharoitlari Talabalar guruhlari bilan hamkorlikda laboratoriya ishlarini o tkazish imkoniyatini beradigan auditoriya. Nazorat va baholash Joriy nazorat: og zaki, yozma Talabalar soni: nafar Mashg ulot rejasi Tashkiliy qism. 1. Mashg ulotning nazariy qismini takrorlash. 2. Tajribalarni bajarish. 3. Tajribalar natijalarini muhokama qilish. 4. Yakunlovchi qism. Mashg ulot natijalari muhokamasi. Talabalarni baholash. Uyga vazifa berish. Mustahkamlash uchun savollar 1. Kompleks birikmalarni elektro о tkazuvchanligi 2. Kompleks birikmalarni analitik kimyodagi axamiyati. 3. Kompleks birikmalarning ahamiyati (Kimyo sanoatda, qishloq xо jaligida ishlatilishi). 98

99 4. Kompleks tarkibini fizika kimyoviy usullar yordamida о rganish. 5. Donor akseptor bog lanish. 5. Mavzu. KOMPLEKS BIRIKMALARNINIG TUZILISHINI ULARNING INFRAQIZIL SPEKTRLARI YORDAMIDA O'RGANISH. -6 SOAT Mashg ulotning maqsadi: Talabalarni Kompleks birikmalarninig tuzilishini ularning infraqizil spektrlari yordamida o'rganish va tajribalar o tkazish malakasini rivojlantirish. Ta lim metodi Tezkor-so rov, informativ, tajribalar, doska Ta lim shakli Ommaviy, jamoada ishlash, individual. Ta lim vositalari Uslubiy tavsiyanoma, tajribalar o tkazish uchun jihozlar va reaktivlar. Ta lim sharoitlari Talabalar guruhlari bilan hamkorlikda laboratoriya ishlarini o tkazish imkoniyatini beradigan auditoriya. Nazorat va baholash Joriy nazorat: og zaki, yozma Talabalar soni: nafar Mashg ulot rejasi Tashkiliy qism. 1. Mashg ulotning nazariy qismini takrorlash. 2. Tajribalarni bajarish. 3. Tajribalar natijalarini muhokama qilish. 4. Yakunlovchi qism. Mashg ulot natijalari muhokamasi. Talabalarni baholash. Uyga vazifa berish. Mustahkamlash uchun savollar 1. Kompleks birikmalarni elektro о tkazuvchanligi 2. Kompleks tarkibini fizika kimyoviy usullar yordamida о rganish. 3. Kompleks tarkibini о rganishda qanday fizika kimyoviy usullardan foydalaniladi. 4. Kompleks birikmalarni infraqizil, ultira binafsha spektrlari yordamida о rganish. 5. 3,4 va 5 valentli elementlarni koordinatsion soni nechaga teng bо ladi? Misollar keltiring? 6. Mavzu. BIRIKMADAGI KOMPLEKS HOSIL QILUVCHINING MIQDORINI FOTOKOLORIMETRIYA METODI BILAN ANIQLASH -6 SOAT Mashg ulotning maqsadi: Talabalarni Birikmadagi kompleks hosil qiluvchining miqdorini fotokolorimetriya metodi bilan aniqlash va tajribalar o tkazish malakasini rivojlantirish. 99

100 Ta lim metodi Tezkor-so rov, informativ, tajribalar, doska Ta lim shakli Ommaviy, jamoada ishlash, individual. Ta lim vositalari Uslubiy tavsiyanoma, tajribalar o tkazish uchun jihozlar va reaktivlar. Ta lim sharoitlari Talabalar guruhlari bilan hamkorlikda laboratoriya ishlarini o tkazish imkoniyatini beradigan auditoriya. Nazorat va baholash Joriy nazorat: og zaki, yozma Talabalar soni: nafar Mashg ulot rejasi Tashkiliy qism. 1. Mashg ulotning nazariy qismini takrorlash. 2. Tajribalarni bajarish. 3. Tajribalar natijalarini muhokama qilish. 4. Yakunlovchi qism. Mashg ulot natijalari muhokamasi. Talabalarni baholash. Uyga vazifa berish. Mustahkamlash uchun savollar 1. Kompleks birikmalarni elektro о tkazuvchanligi 2. Kompleks tarkibini fizika kimyoviy usullar yordamida о rganish. 3. Kompleks tarkibini fotometrik usulda о rganish 4. Barqaror va barqaror kompleks birikmalar. 5. Ligand va unga qо yiladigan talablar. KOMPLEKS BIRIKMALAR KIMYOSI FANIDAN TAYANCH KONSPEKTLAR SEMINAR MASHG ULOTLAR UCHUN 1. Mavzu. KOORDINATSION NAZARIYA, KOORDINATSION BIRIKMALARNING TURLARI, IZOMERIYA VA ULARNI IYUPAK NOMENKLATURASI BO YICHA NOMLANISHI -2 SOAT Mashg ulotning maqsadi: Koordinatsion nazariya, koordinatsion birikmalarning turlari, izomeriya va ularni IYuPAK nomenklaturasi bo yicha nomlanishi haqida bilimlar berish. Ta lim metodi: Ko rgazmali, informativ, ma ruza, doska, proektor, jadvallar Ta lim shakli: Ommaviy, jamoada ishlash. Nazorat va baholash joriy nazorat: og zaki, yozma Talabalar soni: nafar Ma ruza rejasi: Tashkiliy qism. 45. Koordinatsion birikmalar nomenklaturasi. 46. Vernerning ratsial nomenklaturasi. 47. YuPAK nomenklaturasi bo yicha kompleks birikmalarni nomlash qoidalari. Yakunlovchi qism. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar 100

101 1. Ko p yadroli kompleks birikmalarni nomlanishi. 2. Kompleks birikma hosil bo lishda koordinatsion bog lanish hosil qilishda qatnashadigan orbitallar. 3. Koordinatsion birikmalarda valent nisbatlarni tavsiflashda valentlik va koordinatsion son tushunchalari ahamiyati. Kovalentlik elektrovalentlik va markaziy ion oksidlanish darajsi. 4. Koordinatsion birikmalar kimyosining shakllanish tarixi, kimyo fanlari orasida tutgan o rni va ahamiyati. 5. Koordinatsion birikmalar kimyosining asosiy tushunchalari va obektlari. Markaziy zarra koordinatsion yadro, ligand, koordinatsion son, dentatlik, ichkiva tashqi sferalar. 2. Mavzu. KOMPLEKS BIRIKMALARDA KIMYOVIY BOG LANISH TABIATI VA ULARNI TUSHUNTIRISHDA VALENT BOG LAR, KRISTALL MAYDONI VA LIGANDLAR MAYDONI NAZARIYALARI ORQALI TALQINI -2 SOAT Mashg ulotning maqsadi: : Kompleks birikmalarda kimyoviy bog lanish tabiati va ularni tushuntirishda Valent bog lar, kristall maydoni va ligandlar maydoni nazariyalari orqali talqini haqida bilimlar berish. Ta lim metodi: Ko rgazmali, informativ, ma ruza, doska, proektor, jadvallar Ta lim shakli: Ommaviy, jamoada ishlash. Nazorat va baholash joriy nazorat: og zaki, yozma Talabalar soni: nafar Ma ruza rejasi: Tashkiliy qism. 1. Kompleks birikmalarda kimyoviy bog lanish tabiati 2. Valent bog lar nazariyasi 3. Kristall maydoni va ligandlar maydoni nazariyalari Yakunlovchi qism. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar 17. Markaziy ionning koordinatsion soni qanday aniqlanadi? 18. Ligandning dentatligi deganda nimani tushunasiz? 19. Valentlik va koordinatsion son tushunchalari mohiyati va farqi. 20. Elektrovalentlik tushunchasini sharhlang. 21. Kovalentlik deganda nimani tushunasiz? 101

102 3. Mavzu. KOMPLEKS BIRIKMALARNI ERITMADAGI MUVOZANATI, KOORDINATSION QOBIG IDAGI LIGANDLARNI O ZARO TA SIRLASHUVI. -2 SOAT Mashg ulotning maqsadi: Kompleks birikmalarni eritmadagi muvozanati, koordinatsion qobig idagi ligandlarni o zaro ta sirlashuvi haqida bilimlar berish. Ta lim metodi: Ko rgazmali, informativ, ma ruza, doska, proektor, jadvallar Ta lim shakli: Ommaviy, jamoada ishlash. Nazorat va baholash joriy nazorat: og zaki, yozma Talabalar soni: nafar Ma ruza rejasi: Tashkiliy qism. 1. Kompleks birikmalarni eritmadagi muvozanati 2. Koordinatsion qobig idagi ligandlarni o zaro ta sirlashuvi 3. Ion ligandli koordinatsion birikmalar. Yakunlovchi qism. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar 1. Ligandning dentatligi deganda nimani tushunasiz? 2. Ko prikcha vazifasini bajaruvchi ligand qanday ko rsatiladi? 3. Donor-akseptor mexanizmi bo yicha kimyoviy bog lanish mohiyati nimada? 4. Ferrotsenning tarkibi, tuzilishi va xossalari xaqida nimalarni bilasiz? 5. Ligandlar izomeriyasini misollar bilan tushuntiring. 4. Mavzu. KOORDINATSION BIRIKMALARNI KISLOTA- ASOSLIK XOSSALARI VA ULARNI OKSIDLANISH- QAYTARILISH REAKSIYALARI -2 SOAT Mashg ulotning maqsadi: Koordinatsion birikmalarni kislota-asoslik xossalari va ularni oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari haqida bilimlar berish. Ta lim metodi: Ko rgazmali, informativ, ma ruza, doska, proektor, jadvallar Ta lim shakli: Ommaviy, jamoada ishlash. Nazorat va baholash joriy nazorat: og zaki, yozma Talabalar soni: nafar 102

103 Ma ruza rejasi: Tashkiliy qism. 1. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari. 2. Eng muhim oksidlovchi va qaytaruvchilar 3. Koordinatsion birikmalarni kislota-asoslik xossalari Yakunlovchi qism. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar 84. Koordinatsion birikmalarning barqarorligi va ahamiyati. 85. Eritmada koordinatsion birikmaning ionlanishi. 86. Beqarorlik va barqarorlik konstantalari. 87. Kompleks birikmaning barqarorligiga ta sir etuvchi omillar. 5. Mavzu. KOMPLEKS BIRIKMALARNING QO LLANILISH SOXALARI ANALITIK VA ORGANIK KIMYODA, BIONOORGANIK KIMYO, METALLOKOMPLEKSLI KATALIZDA, KIMYOVIY TEXNOLOGIYADA VA B -2 SOAT Mashg ulotning maqsadi: Kompleks birikmalarning qo llanilish soxalari analitik va organik kimyoda, bionoorganik kimyo, metallkompleksli katalizda, kimyoviy texnologiyada va b haqida bilimlar berish. Ta lim metodi: Ko rgazmali, informativ, ma ruza, doska, proektor, jadvallar Ta lim shakli: Ommaviy, jamoada ishlash. Nazorat va baholash joriy nazorat: og zaki, yozma Talabalar soni: nafar Ma ruza rejasi: Tashkiliy qism. 1. Kompleks birikmalarning qo llanilish soxalari 2. Analitik kimyoda kompleks birikmalar. 3. Koordinatsion birikmalar kimyosining rivojlanishga xissa qo shgan o zbek olimlari. Yakunlovchi qism. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar 1. O zbekistonda qaysi olimlar koordinatsion birikmalar kimyosi rivojlanishiga katta xissa qo shgan? 2.Koordinatsion birikmalarning analitik kimyodagi ahamiyati. 3.Kompleks birikmalarning golvanik qoplamalar hosil qilishda qo llanilishi. 4.Metallarni korroziyadan saqlashda kompleks birikmalar qanday ahamiyatga ega? 5.Koordinatsion birikmalarning o simlik va tirik mavjudodlar hayotidagi ahamiyati. 103

104 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI Z.M. Bobur nomli ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI Umumiy kimyo kafedrasi KOMPLEKS BIRIKMALAR KIMYOSI (Ma ruza matnlari) 104

105 ANDIJON-2013 Koordinatsion birikmalar kimyosi maxsus fanidan tuzilgan ushbu ma ruza matnlari Andijan Davlat Universiteti umumiy kimyo kafedrasining yildagi yig ilishida muhokama etilib yildagi ADU ilmiy-uslubiy kengashi qaroriga binoan Kimyo yo nalishi uchun qo llanishga tavsiya etildi. Tuzuvchilar: k.f.n. Sh.X.Abdullaev Katta o qituvchi N.Q.To lakov Taqrizchi: Umumiy kimyo kafedrasi katta o qituvchisi, k.f.n. Yu.T.Isaev 105

106 SO Z BOSHI O zbekiston Respublikasi Oliy va o rta maxsus talim Vazirligi tomonidan Kimyo yo nalishi uchun 2008 yilda tasdiqlangan o quv reja bo yicha Universitetlar kimyo fakultetlari bakalavr talabalariga 8-semestrda Koordinatsion birikmalar kimyosi maxsus fanidan 26 soatlik ma ruza mashg ulotlari va 36 soat hajmda laboratoriya va 10 soat seminar mashg ulotlari o tilishi rejalashtirilgan. Mazkur matnlar to plamida koordinatsion birikmalar kimyosining zamonaviy dolzarb muammolariga bag ishlangan 13 ta ma ruza matnlari keltirilgan. Barcha ma ruza matnlari ADU ilmiy- uslubiy kengashida tasdiqlangan namunaviy va ishchi o quv dasturi asosida tuzilgan bo lib, ularni yozishda mazkur sohadagi kimyo fani va sanoatining oxirgi yillardagi yutuqlaridan va zamonaviy adabiyotlardan foydalanildi. 1-MA RUZA. KOMPLEKS BIRIKMALAR KIMYOSINING ASOSIY TUSHUNCHALARI. 106

107 Reja 1. Koordinatsion birikmalar kimyosi asosiy ob ektlari. 2. Asosiy tushushunchalar. 3. Kompleks birikmalardagi kimeviy bog lanish xususiyatlari. Koordinatsion birikmalar kimyosi fanining asosiy ob ektlari bular, markaziy zarra va uning atrofida koordinatsiyalangan ligandlar (addendlar)dan tuzilgan ionlar va molekulardir. Kompleks birikma tushunchasi Koordinatsion birikma tushunchasiga nisbatan keng qamrovlidir. Bu tushuncha koordinatsiya markazini ko rsatish qiyin bo lgan molekulyar komplekslarni va boshqa birikmalarni ham o z ichiga oladi. Shunday bo lsa ham,koordinatsion birikmalar kompleks birikmalar deb atalgani uchun, biz ham an anaga amal qilamiz. Qoida bo yicha, markaziy zarra (koordinatsion yadro) sifatida metall kationi yoki UO 2+ 2 ko rinishdagi oksokation, ligand sifatda esa anorganik, organik yoki element organik tabiatga ega ionlar yoki molekulalar nazarda tutiladi. Ligandlar birbirilari bilan bog lanmasligi, o zaro itarilishi yoki vodorod bog singari molekulalararo tortilish kuchlari yordamida birikkan bo lishi mumkin. Ligandlarning yadro bilan bevosita bog langan qismi ichki koordinatsion sfera deb ataladi. Ligand markaziy atomga ikki markazli va ko p markazli bog lar yordamida bog langan bo lishi mumkin. Yadro-ligand ikki markazli bog lar ligandning donor atomlari vositasida hosil bo ladi. Metall-ligand,-bog lari an anaviy ravishda donorakseptor ko rinishda tasvirlanadi. Bunda ligand donor atomining juftlashgan elektron jufti akseptor rolini bajaruvchi metall kationi bilan birikadi: I I -Ni 2+ + : NH 3 -Ni : NH 3 I I Uglerod atomi orqali koordinatsiyalanuvchi ligandlarga ko pincha radikallar sifatida qaraladi (masalan,.sn 3 ). Ularning metall atomi bilan birikishiga esa, elektronlarning juftlashishi natijasida xosil bo ladigan kovalent bog singari qaraladi. Bu yo nalish metallorganik birikmalar kimyosida muhim axamiyat kasb etadi. Koordinatsion son (KS) deb ayni birikmadagi markaziy zarraga koordinatsiyalangan atomlar (yoki guruxlar) soniga aytiladi. Agar yadro-ligand bog ikkimarkazli bo lsa, koordinatsion son markaziy atom xosil qilgan bog lar soniga, ya ni markaziy atom bilan bevosita qo shni bo lgan ligandlar soniga teng. Ayni birikmada ligandning markaziy zarra bilan xosil qilgan bog lar soni shu ligandning dentatligi (koordinatsion sig imi) deb ataladi. Agar yadro-ligand bog lar ko p markazli bo lsa, masalan Fe(C 5 H 5 ) 2 kompleksida u xolda liganddagi donor atomlarni ko rsatish, kompleksdagi yadro koordinatsion sonini va dentatlikni aniqlash birmuncha qiyin bo ladi.ba zi xollarda, masalan, alkenli komplekslarda liganddagi to yinmagan bog larni donor atomlarga ekvivalent deb talqin qilish mumkin. Shu yo l bilan shartli ravishda dentatlik va koordinatsion son kabi tushunchalar saqlanib qolinadi. Monodentat ligandlarda donor atom sifatda faqat bitta atom amal qiladi va ular bitta koordinatsion o rinni egallaydi (F -, Cl -, Br -, J -, SCN -, CN -, CO, H 2 O, NH 3 va - boshqalar bularga misol bo ladi).polidentat ligandlarga misol sifatida oksalat ion - OOС-СOO -, etilendiamin H 2 N-CH 2 -CH 2 - NH 2, etilendiamin tetraatsetat kislotasi anioni (EDTA) - OOC-CH 2 CH 2 -COO - N-CH 2 -CH 2 -N - OOC-CH 2 CH 2 -COO - va boshqalarni ko rsatish mumkin. Koordinatsion birikmalarda valent nisbatlarni tavsiflash uchun dastlab umumiy tushuncha bo lgan valentlik tushunchasi qo llanilar edi. Bu tushunchani qo llashdan maqsad, bir tomondan atomlar orasidagi kovalent bog lar sonini ko rsatish bo lsa, boshqa tomondan, 107

108 oksidlanish darajasi sinonimi sifatida foydalanilar edi. Keyinchalik bu tushunchadan foydalanishdan voz kechildi, chunki koordinatsion birikmalarning ko pchiligida bu ibora 4- bilan bog liq qarama-qarshi holatlar yuzaga keldi. Masalan, Fe(CO) 5, Ni(CN) 4 va Ca(NH 3 ) 6 nol valentli metallar atrofidagi ligandlar bilan bir necha kovalent bog lar xosil qiladi. Endilikda koordinatsion birikmalardagi valent nisbatlar yanada aniq iboralar, ya ni oksidlanish darajasi, kovalentlik va koordinatsion son vositasida belgilanadi. Markaziy ionning oksidlanish darajasi (elektrovalentligi) kompleks zarra zaryadidan ligandlar zaryadlari summasining ayirmasiga tengdir. Bu tushuncha vositasida birikmalarni guruxlarga bo lish mumkin. Oksidlanish darajasini xisoblashda koordinatsiyalanayotgan ligandlarning normal zaryadlari o zgarmas deb qabul qilinadi. Masalan, [Co(NH 3 ) 6 ] 3+ ioni So +3 va nol zaryadli NH 3 hosilasi deb, [Co(NCS) 4 ] 2- esa So +2 va -1 zaryadli SCN - larning xosilasi deb qaraladi. Agar ligand erkin xolatda bir necha shaklda mavjud bo la olsa formal elektrovalentlikni xisoblash qiyin bo ladi. Misol uchun NO va O 2 komplekslarini olamiz. Nitrozillarda koordinatsiya N atomlari vositasida amalga oshadi; NO molekulasi toq, 15 ta elektronga ega, ya ni radikal molekula bo lib xisoblanadi. NO molekulasi tutgan komplekslarni NO -, NO va NO + dan xosil bo lgan deb qarash mumkin, masalan kaliy nitroprussidi K 3 [Fe(NO)(CN) 5 ] Fe +4 ni NO - bilan, Fe +3 ni NO bilan yoki Fe +2 ni NO + bilan birikmasi sifatida talqin qilish mumkin. Dikislorod O 2 komplekslari ikkita juftlashmagan elektronli, ya ni biradikal - 2- bo lgan O 2 molekulasi hisobiga, yoki O 2 anion (superoksid) hisobiga, yoki O 2 (peroksid) hisobiga xosil bo lishi mumkin. Yuqorida keltirilgan holatlarda markaziy atomning oksidlanish darajasini belgilashda kompleksning tuzilishi, yadro va unga bog lanuvchi atom orasidagi bog uzunligi, valent burchaklar va boshqalarni hisobga olgan holda xulosa chiqarish kerak bo ladi. Ko pyadroli komplekslarda oksidlanish darajasini belgilashni o ziga xos qiyinchiliklari bor. Masalan, CsAuCl 3 birikmasida oltinning formal elektrovalentligi +2 bir xil miqdordaligi chiziqli AuCl - 2 va kvadrat shaklidagi AuCl - 4 ionlari hisobiga yuzaga keladi. [Fe 3 O(CH 3 COO) 6 (H 2 O) 3 ] kompleksidagi ikkita temir ionining oksidlanish darajasi +3, uchinchisining formal oksidlanish darajasi +2. Aslida esa Fe +2 (d 6 ) ionidagi oltinchi d-elektronning uchala markazda ko prikcha vazifasini bajaruvchi kislorod va karboksil guruxlari vositasida bir xil delokalizatsiyalanishi natijasida har bir temir ionining elektrovalentligi xona xaroratida +2, 66 ga teng. Agar harorat-100k dan pasaytirilsa oltinchi d-elektronning delokalizatsiyalanishi qiyinlashib Fe +2 va Fe +3 ionlarini mavjudligini kuzatish mumkin bo ladi. Ko pchilik oraliq metallarning oksidlanish darajalari 8 birlikka, ba zi hollarda hatto 10 birlikka o zgarishi mumkin. Masalan, Mn ning oksidlanish darajasi +7 dan (KMnO 4 ) to -3 gacha ([Mn(CO) 4 ] 3- ), Os ning oksidlanish darajasi +8 dan (OsO 4 ) -2 gacha [Os(PF 3 ) 4 ] 2- gacha o zgaradi. Ko pchilik holatlarda kompleks birikmaning magnit hossalarini tadqiq etish markaziy ionning oksidlanish darajasini aniqlashni osonlashtiradi. Masalan, Fe +3 ionining elektron konfiguratsiyasi d 5 bo lgani uchun beshta elektron beshta d orbitalda juftlashmagan xolatda joylashgan. Ionning umumiy spini 2,5 ga teng. Lekin shuni ham hisobga olish kerakki, Fe +3 ioni [FeF 6 ] 3- anionida yuqori spin holatida, ya ni bo lsa [Fe(CN) 6 ] 3- anionida quyi spin holatida, ya ni bo ladi. Bu holat uchun umumiy spin 0,5 ni tashkil etadi. Markaziy ionning koordinatsion sonini aniqlash rentgenostruktura, neytrono- yoki elektronografik usullar yordamida kompleks tuzilishi aniqlangandan so ng oson bo lib qoladi. Markaziy atomga eng yaqin turgan qo shni atomlar soni koordinatsion sonni belgilaydi. 108

109 Markaziy ionning kovalentligi deb uning eng yaqin qo shni atomlar bilan hosil qilgan bog lar soniga aytiladi. Agar bu bog lar ikki markazli oddiy bog lar bo lsa kovalentlik koordinatsion songa teng bo ladi. Bog ning karraligi ko paygan taqdirda kovalentlik koordinatsion sondan katta bo ladi. Metall-metall va metall-ligand bog larning karraligi juda xilma-xil. Masalan Cl - - SeOCl 3 - birikmasitda bog ning karraligi nolga teng bo lsa gaz holatida mavjud bo lgan Mo 2 zarrasida bu son 6 ga teng. Bog karraligining mezoni asosan rentgenotstruktur usullar bilan aniqlangan bog uzunligidan kelib chiqadi. Masalan Mo-O bog i uchun bog ining karraligi n Mo-O va uzunligi d Mo-O (nm) orasidagi bog liqlik quyidagicha: n Mo-O 0,5 1,0 1,5 2,0 d Mo-O 0,205 0,18 0,177 0,169 nm Tayanch iboralar Koordinatsion birikmalar, markaziy zarra, ligand, ichki sfera, tashqi sfera, koordinatsiya birikma, kompleks birikma, koordinatsion son, dentatlik, elektrovalentlik, kovalentlik. Takrorlash uchun savollar 1.Qanday birikmalar koordinatsion birik-malar deb ataladi? 2.Kompleks birikmaning koordinatsion birikmadan farqi nitmada? 3.Qaysi elementlar markaziy ion rolini bajaradi? 4.Ligandlaga misollar keltiring. 5.Markaziy ionning koordinatsion soni qanday aniqlanadi? 6.Ligandning dentatligi deganda nimani tushunasiz? 7.Valentlik va koordinatsion son tushun-chalari mohiyati va farqi. 8.Elektrovalentlik tushunchasini sharhlang. 9.Kovalentlik deganda nimani tushunasiz? 2-MA RUZA. KOMPLEKS BIRIKMALAR NOMENKLATURASI. Reja 1. Vernerning ratsional nomenklaturasi. 2. YuPAK nomenklaturasi bo yicha kompleks birikmalarni nomlash. 3. Ko p yadroli komplekslarning nomlanishi. Birinchi bo lib A. Verner koordinatsion birikmalarni nomlash uchun ratsional nomenklatura yaratdi. Ratsional nomenklatura koordinatsion birikmalarning tarkib va tuzilishini aks etdirishi, ya ni nomi moddaning tabiatiga mos bo lishi kerak edi. Tuzsimon koordinatsion birikmalarni ikki so z bilan, noionogen birikmalarni bir so z bilan nomlashni taklif etildi. Shuningdek, ammiak - ammin, suv - akvo, oltingugurt - tio, ON - - gidrokso, -O-O- esa perokso, Cl - - xloro va hokazo so zlar bilan ataladigan bo ldi yildan boshlab taklif qilingan nomenklatura xalqaro nazariy va amaliy va amaliy kimyo ittifoqi (IUPAC) tomonidan tasdiqlangan. Kompleks ionning nomlash uchun quyidagi qoidalarga amal qilish kerak: 1.Ionlarni nomlashda birinchi navbatda kation, undan keyin anion ataladi. Masalan: [Ag(NH 3 ) 2 ]Br -diamminkumush(i) bromid; K 2 [CuCl 3 ] -kaliy trixloromis(i). 2. Ligand-anionlar nomiga -o qo shimchasi qo shiladi. Radikallar nomlanishi bu qoidaga bo ysunmaydi. Neytral ligandlar qo shimchaga ega emas. N 2 O ligand akvo, NH 3 ligand esa ammin deb ataladi. 109

110 3. Ligandlar sonini grek old qo shimchalari:- mono-, di-, tri,-tetra-, qo yish bilan qo rsatish mumkin. Agar ligandlar murakkab to zilishga ega bo lsa, bis-, tris-, tetrakisold qo shimchalaridan foydalaniladi. Mono- old qo shimchasi ko p hollarda tushirilib qoldiriladi. 4. Kopmleks zarrani nomlash uchun avval ligand-anion, ligand-molekulalar aytilib, so ng markaziy atom ko rsatiladi. Kompleks ion formulasi esa bunga teskari xolatda, ya ni avval markaziy ion, so ng ligandlar yoziladi. Kompleks zarrani kvadrat kavs ichiga olish qabul qilingan. Markaziy atomning oksidlanish darajasini YuPAK (IUPAC International Unionon Pure and Applied Chemictry) bo yicha kompleks zarra nomlanishidan oldin qavs ichida rim raqamlari bilan ko rsatish kerak. Shunday qilib [Co(NH 3 ) 5 Cl]Cl xloropentanaminkobalt (III) xloridi deb nomlanadi. Bu yerda mono- old qo shimchasi tushirib qoldirilgan. Agar kopmleks zarra anion bo lsa, uning nomi -at qo shimcha bilan tugaydi. Reyneke tuzi deb ataluvchi NH 4 [Cr(NH 3 ) 2 (SCN) 4 ] tuzi ammoniytetradanodiamminxromat (III) deb nomlanadi. SCN - anionining komplekslarida koordinatlanishi oltingugurt atomlari orqali bo lsa rodanidlar deb ataladi, agarda koordinatlanish azot atomi orqali bo lsa, u xolda izorodanidlar deb ataladi. Bir koordinatsion markazni ikkinchisi bilan bog lab turuvchi ko prik vazifasini bajarayotgan ligandlarni atashda ularning oldiga m- xarfi qo yiladi. Masalan; OH [(H 2 O) 4 Fe OH Fe (H 2 O) 4 ] (SO 4 ) 2 -di-m-digidroksooktaakvoditemir (III) sulfat. Geometrik izomerlarni nomlanishida ularning raqam belgilaridan yoki sis- va trans- terminlaridan foydalaniladi. Masalan; Cl 1 trans-dixlordiaminpal- 4 2 H 3 N Pd NH 3 - ladiy (II) yoki 1,3-dixlor- 3 diamin palladiy(ii). Cl Oktaedrik koordinatsion birikmalarni nomlashda ham raqam belgilaridan va trans-, sis- terminlaridan foydalaniladi. Masalan; NH 3 Br H 3 N Rh Br - sis-dibromotetra- H 3 N amminrodiy(iii) ion. NH 3 Tayanch iboralar. Komplekslar nomenklaturasi, IUPAK nomenklaturasi, Verner sistemasi, ligandlar nomlanishi, ko pyadroli komplekslar nomlanishii Takrorlash uchun savollar 1.Kompekslarni nomlashda qaysi nomenklaturalardan foydalaniladi? 2.Kompleks birikmalarni nmlashning dastlabki sistemasini qaysi olim yaratgan? 3.Koordinatsion birikmalarni nomlashni Verner sistemasi qoidalarini sharhlang. 4.YuPAK nomenklaturasi bo yicha ligandlar qanday nomlanadi? 5.Kompleks zarradagi ligandlar soni qanday ko rsatiladi? 6.Ko p dentatli ligand qanday nomlanadi? 7.Ko prikcha vazifasini bajaruvchi ligand qanday ko rsatiladi? 110

111 8.Ko p yadroli kompleks qanday nomlanadi? 9.Ko p yadroli kompleksning nomlanishiga misollar keltiring. 3-MA RUZA. KOMPLEKS BIRIKMALARNI OLINIShI. Reja 1. Komplekslarning muvozanatli sintez qilish usuli. 2. Genealogik sintez usuli Koordinatsion birikmalar olishda quyidagi sintez usullaridan foydalaniladi; 1) mvozanatli va 2) genealogik sintezlar. Muvozanatli sintezda asosiy rolni termodinamik munosabatlar bajaradi. Bunda mahsulotlar energetik manfaat jihatidan dastlabki moddalardan ko ra afzalroq bo lishi kerak. Reaksiyalarning mexanizmi ikkinchi darajali hisoblanadi, ba zan mahsulotlarning tuzilishi dastlabki moddalarning tuzilishidan umuman boshqacha bo lishi mumkin. Muvozanatli sintezni olib borish uchun quyidagi shartlarga rioya qilish kerak. 1. Koordinatsion birikma hosil bo lish muvozanat jarayonini ta minlash uchun zaruriy harorat va boshqa sharoitlar tanlash ; 2. Muvozanatni mahsulotlar hosil bo lish tomoniga qarata siljitish choralarini izlash; 3. Zaruriyat bo lsa, dastlabki moddalar energiyasini imkoni boricha oshirish; 4. Agar koordinatsion birikma hosil qilish jarayoni mahsulotni saqlash mumkin bo lmagan sharoitda amalga oshirilgan bo lsa, muvozanatni yaxlatish usuli tanlanadi. Genealogik sintezda mahsulotning tuzilishi dastlabki moddalar tuzilishiga o xshash bo ladi. Bunda reaksiya mexanizmi muhim ahamiyatga ega.bu xolda maxsulotning energetik jixatdan afzallagi imkoni boricha o z kuchini saqlab qoladi. Geneologik sintezlarni o tkazish ham dastlabki moddalar kattaroq energiyaga ega bo lishiga, harorat tanlashga, yaroqli katalizator ishlatishga, reaksiya mahsulotini saqlab qolish sharoitini tanlashga e tibor beriladi. Ikkala usulda ham mahsulotni tozalash, uni ajratib olish, kimyoviy analiz qilish kabi ishlarni to liq bajarish talab qilinadi. Sintez ishini barcha bosqichlarini taftish etib borishda fizik-kimyoviy izlanish usullari, qisqa to lqinli spektroskopiya, yadro magnit rezonans (YaMR) usullari katta yordam beradi. Muvozanatli sintezda Gibbs energiyasining o zgarishi G = - RTlnK M + RTEn i lnc i manfiy qiymatga ega bulishi kerak. Bu yerda; K M - reaksiyaning muvozanat doimiysi, n i - stexiometrik koeffitsentlar: C i - i moddaning konsentratsiyasi. Le Shatele qoidasiga muvofiq, temperatura ko tarilganda endotermik reaksiya maxsulotlarining unumi ortadi: bosim oshirilganida xajm kamayadigan tomonga yo nalgan reaksiya maxsulotlari unumi ortadi: dastlabki moddalar konsentratsiyasi oshirilganda koordinatsion birikmalarning hosil bo lishi kuchayadi. Yana aytib o tishimiz kerakki, bunday koordinatsion birikmalar hosil bo lishda berilgan moddalarning bir-biridan eruvchanligini tekshirish natijalarida va moddalar sistemasining holat diagrammasidan keng foydalaniladi. Bunday diagrammalarga asoslanib, koordinatsion birikmaning hosil bo lishidagi konsentratsiyalar sohasi aniqlanadi. Masalan, ZnCl 2 - glitsin (NH 2 CH 2 COOH) va suvdan iborat sistemaning 50 o C dagi eruvchanlik diagrammasiga asoslanib, bu sistemada uchta birikma: ZnCl 2 *NH 2 CH 2 COOH, ZnCl 2 *2NH 2 CH 2 COOH va ZnCl 2 *3NH 2 CH 2 COOH hosil bo lishi aniqlangan. Koordinatsion birikmalar hosil bo lishini ma lum temperatura sharoitida amalga oshirishda ko pincha termogravimetrik tekshirish (ya ni sistemadan yengil uchuvchan ligand chiqib ketishi tufayli modda massasining vaqt va harorrat ortishi bilan kamayishini aniqlash) natijalaridan ham foydalaniladi. 111

112 Koordinatsion birikmalar hosil qilish uchun misollar. 1. Suvsiz tuzlar. (CuSO 4, NiSO 4, CoCl 2 ) suv bilan o zaro ta sirlashganida kristalgidratlarga masalan, CuSO 4 * 5H 2 O, NiSO 4 *7H 2 O, CoCl 2 * 6H 2 O) aylanadi. Bu tuzlarning suvdagi eritmalarida [ Cu(H 2 O) 4 ] 2+, [Ni(H 2 O) 6 ] 2+ tarkibli kompleks ionlar mavjud. 2. Al 3+, Cr 3+, Sn 2+, Zn 2+, Pb 2+ va Co 2+ ionlarining tuzlari eritmasiga alohidaalohida probirkalarda ozginadan natriy gidroksid eritmasi qo shilganda eritmada metallarning gidroksidlari cho kmaga tushadi. Probirkalarga mo l miqdorda natriy gidroksid eritmasi quyib cho kmalar eritiladi, natijada har bir eritmada [Al(OH) 6 ] 3-, [Cr(OH) 6 ] 3-, [ Sn(OH) 4 ] 2-, [Zn(OH) 4 ] 2-, [Pb(OH) 4 ] 2-, [Co(OH) 4 ] 2- tarkibli gidrokso koordinatsion birikmalarning ionlari hosil bo ladi. 3. Cu 2+, Zn 2+ va Ni 2+ tuzlari eritmasiga konsentrlangan ammiak eritmasidan qo shiladi. Hosil bo lgan metall gidroksidlar mo l miqdordagi ammiak eritmasida eritiladi. Natijada [Cu(NH 3 ) 4 ](OH) 2, [Zn(NH 3 ) 6 ](OH) 2, [Ni(NH 3 ) 6 ](OH) 2 tarkibli birikmalar hosil bo ladi. 4. Ikki idishdagi Zn 2+ va Cd 2+ tuzlarining eritmalariga Na 2 SO 3 ning konsentrlangan eritmasidan bir necha tomchi solib ZnSO 3 va CdSO 3 larning cho kmalarini hosil qilinadi. So ngra ikkala probirkaga mo l miqdorda Na 2 SO 3 eritmasi qo shsak [Zn(SO 3 ) 2 ] 2- va [Cd(SO 3 ) 2 ] 2- tarkibli koordinatsion birikmalarning ionlari hosil bo ladi. Odatda, koordinatsion birikma hosil bo lishini eritma rangi yoki moddalar eruvchanligini o zgarishi orqali kuzatish mumkin. Hosil qilingan koordinatsion birikmani reaksion aralashmalar ajratib olish ham katta ahamiyatga ega. Buning uchun; 1) erituvchini bug latib konsentrlangan reaksion aralashma hosil qilib, uni muz va tuz aralashmasi bilan sovitib yoki unga shu moddaning kichik kristallarini tashlab, koordinatsion birikmani kristalga o tkazishdan; 2) reaksion aralashmaga koordinatsion birikmaning eritmaydigan, lekin koordinatsion birikmaning hosil bo lishida ishtirok etgan erituvchi bilan aralashadigan boshqa biror erituvchidan ozoz qo sha borib cho ktirishdan va ekstraksiya usulidan foydalaniladi. Ba zan kompleks birikma juda tez hosil bo ladi. Masalan, CuSO 4 eritmasiga NH 4 OH eritmasi qo shilishi bilanoq to q ko k tusli kompleks [Cu(NH 3 ) 4 ]SO 4 hosil bo ladi. Reaksion aralashmaga etil spirt qo shib bu koordinatsion birikmani kristall holida ajratib olish mumkin. Bu birikmada Cu 2+ ioni markaziy ion, ammiak molekulalari esa liganddir. Lekin ba zan koordinatsion birikma hosil qilish uchun tajribani uzoq vaqt ma lum sharoitda olib borishga to g ri keladi. Ba zan, bir koordinatsion birikma hosil qilish uchun avval shu elementning boshqa koordinatsion birikmasini olib, so ngra u bilan tegishli reaksiyalapr o tkazish natijasida mo ljallangan birikma hosil qilinadi. Masalan, K 3 [Rh(C 2 O 4 ) 3 ] tarkibli koordinatsion birikma olish uchun K 3 [RnCl 6 ] ning suvdagi eritmasini K 2 C 2 O 4 eritmasi bilan 100*S da 2 soat qizdirishga to g ri keladi. Hozirda metallar koordinatsion birikmasini tayyorl ash uchun suvsiz eritmalar ko p ishlatilmoqda. Masalan, SrCl 3 ning suvdagi eritmasiga etilendiamin NH 2 -CH 2 -CH 2 -NH 2 qo shib CrCl 3 *3En tarkibli koordinatsion birikma hosil qilib bo lmaydi, lekin efirdagi eritmada bu kompleksni hosil qilib kristall holida ajratib olish mumkin. Ba zan erituvchilar aralashmasidan foydalanish yaxshi natija beradi. Masalan, dipridilning spirtdagi eritmasini FeCl 2 ning suvdagi eritmasiga qo shganimizda [FeDip 3 ]Cl 2 tarkibli kompleks birikma hosil bo ladi. Tayanch iboralar Genealogik sintez, Muvozanatli sintez, Gibbs energiyasining o zgarishi, akvokomplekslarni olish, aminokomplekslarni sintezlash, komplekslarni olish usullari. komplekslarni ajratish usullari 112

113 Takrorlash uchun savollar 1.Koordinatsion birkmalarni olish usullari qangday sinflanadi? 2.Muvozanatli sintezning mohiyatini tushuntiring. 3.Muvozpnatli sintezni olib borishning shartlari. 4.Genealogik sintezning mohiyati nimada? 5.Akvokomplekslar qanday olinadi? 6.Gidroksokomplekslarni sintezlash usul-lariga misollar keltiring. 7.Ammiakli kompleks birikmalarni sintez qilish usullari. 8.Hosil bo lgan klmpleks birikmalarni ajratib olishda qaysi usullardan foydalaniladi? 9.Genealogik sintezga qayssi omillar ta sir qitladi? 10.Muvozanatli sintezga ta sir etuvchi omillar. 4- MA RUZA KOMPLEKS BIRIKMA HOSIL QILUVChILAR VA LIGANDLAR Reja 1. Markaziy ion elektron tuzilishidagi xususiyatlar. 2. Ligandlarning elektron tuzilishi 3 Kompleks birikma hosil qilishda qatnashadiga orbitallar. U yoki bu elementning koordinatsion birikma hosil qilish qobiliyati o sha element atomining sirtqi elektron qavati tuzilishiga va uning davriy sistemadagi o rniga bog liq bo lib, koordinatsion birikma hosil qiluvchilar jumlasiga asosan sirtqi qavatda yetarli darajada bo sh orbitallari bo lgan metall ionlar kiradi. Koordinatsion birikma hosil qiluvchi zarracha elektron juftining akseptori vazifasini bajaradi. Agar markaziy atom kimyoviy bog lanishda o zining bo sh s-orbitallari bilan ishtirok etsa, bu holda faqat 6 (sigma)-bog lanish, agar bo sh r-orbitallar ham qatnashsa, 6- va P- bog lanishlar yuzaga keladi (u r-,d-, yoki f-orbitallari bilan ishtirok etganida ham 6- va P- bog lanishlar kelib chiqadi). Quyidagi jadvalda markaziy atomlarning birikma hosil qilishda qanday orbitallar hisobiga ishtirok etishi ko rsatilgan. Kompleks birikma hosil qilishda qatna shadigan orbitallar turlari. Davrlar Markaziy s- orbital p- orbital d- orbital f-orbital atomlar 1 N-Ne Li-Ne Na-Ar K-Kr Rb-Xe Cs-Rn Fr-Ku Jadvaldan ko ramizki, koordinatsion birikmalarning kompleks hosil qilishda qatnashadigan bo sh orbitallar soni davr raqami ortgan sari ortib boradi. I davr elementlari koordinatsion birikma hosil qilishda faqat s-orbitallari bilan, II davr elementlari s- va p-orbitallari bilan qatnashadi. Uchinchi va to rtinchi davr elementlarida s-,p-dan tashqari d-orbitallar ham,oltinchi va yettinchi davr elementlarida bulardan 113

114 tashqari yana f-orbitallar ham ishtirok etadi. Binobarin, keyingi har qaysi yangi davrga o tilganda oldingi davr elementlarining koordinatsion birikma hosil qilish imkoniyati saqlanib qoladi. Quyidagi jadvalda markaziy atomga xos bo lgan koordinatsion sonlar keltirilgan. Markaziy atomlarning koordinatsion sonlari. Davrl ar Markaziy atomlar Hosil bo ladigan koordinatsion birikmalarda markaziy atomning koordinatsion sonlari N-Ne Li-Ne Na-Ar K-Kr Pb-Xe Cs-Rn Jadvaldan ko ramizki, bir davrdan ikkinchi davrga o tilganda elementlarning koordinatsion soni ortib boradi. Birinchi davr elementlarining koordinatsion soni 2 ga teng. Ikkinchi davr elementlari o zining bitta s- va uchta p-orbitallari xisobiga qatnasha oladi, ularning koordinatsion soni 4 ga teng. Uchinchi davr elementlarining atomlariga o tilganda d-orbitallar ham ishtirok eta olishi sababli ularning koordinatsion soni 6 ga teng bo lishi mumkin (s-,p-va d-orbitallar hisobiga), oltinchi va yettinchi davr elementlarining atomlari uchun yuqoriroq qiymatga ega bo lgan koordinatsion sonlar uchraydi. Ligandlar sifatida anionlar (F -, OH -, CN -, SCN -, NO - 2, CO , C 2 O 4 va xokazolar), neytral molekulalar (H 2 O, NH 3, CO, N 2, NO, N 2 H 4, NH 2 -(CH 2 ) 2 -NH 2 va boshqalar) ishtirok etadi. Har bir ligandda bir, yoxud bir nechta taqsimlanmagan (erkin) elektron juft bo ladi. Ba zan tarkibida taqsimlanmagan elektron juftlar bo lmagan, lekin p-bog lanishda ishtirok eta oladigan elektronlari bor molekulalar ham ligandlik rolini bajaradi. Ligandning s-va p- orbitallari bilan markaziy atomdagi bo sh orbitallar o zaro ta sirlashishi natijasida 6-bog lanish, ligandning p- va d- orbitallari bilan markaziy atomning bo sh orbitallari orasida p-bog lanishlar yuzaga keladi, (lekin s- va p x -orbitallar o zaro qoplanishganida har doim 6-bog lanish hosil bo ladi). Ligandlarning donorlik xossalari ulardagi s- va p-orbitallardagi elektron juftlar hisobiga; akseptorlik xossalari esa bo sh p- va d-orbitallar hisobiga amalga oshadi. Quyidagi jadvalda ligandlarning elektron donorlik vazifasini bajaruvchi atomlar ko rsatilgan. Ligandlar va ularning elektron donor atomlari. Ligandda gi elektron donor atomlar H,F,Cl,Br,I Molekulyar turdagi ligandlar Ion turdagi ligandlar monodentat polidentat monodentat polidentat - - H -, F -, Cl - Br - -, I - 114

115 C CO,C 2 H 4 C 6 H 6 CN - - N NH 3,C 5 H 5 N, RNC, RNH 2 NH 2 (CH 2 ) 2 -NH 2 NO - - 2,N 3 SCN - - O H 2 O R C - CH 2 - C- R O 2-, OH - CO 2-3, SO 2-4, O O RCOO - 2-, C 2 O 4 S R 2 S R-CH-CH 2 -CH-R SCN -, S 2- - SH SH Tayanch Markaziy ion elektron tuzilishi, Marakaziy ion bo sh orbitallari, markaziy ion koordinatsion soni, Ligandlar elektron tuzilishi, Ligandlar donor atomlari. Savol va topshiriqlar 1. Kompleks hosil qiluvchi zarra qanday elektron tuzilishga ega bo lishi kerak? 2. Kompleks birikma hosil qilishda markaziy ionning qaysi orbitallari ishtirok etadi? 3. Markaziy zarra koordinatsion soni va elektron tuzilishi orasida qanday bog liqlik mavjud? 4. Qanday ionlar va molekulalar ligand vazifasini bajara oladi? 5. Donor-akseptor mexanizmi bo yicha kimyoviy bog lanish mohiyati nimada? 6. Bir dentatli molekulyar turdagi ligandlarga misollar keltiring? 7. Ko p dentatli molekulyar turdagi ligandlarga misollar keltiring? 8. Bir va ko p dentatli ion turdagi ligandlarga misollarga keltiring? 5-MA RUZA. KOMPLEKS BIRIKMALAR SINFLARI. Reja: 1. Molekulyar monodentatli koordinatsion birik-malar. 2. Ion ligandli koordinatsion birikmalar. 3. Siklik koordinatsion birikmalar. 4. Sendvich koordinatsion birikmalar. Hozirda koordinatsion birikmalar to rt sinfga bo linadi. A. Molekulyar monodentat ligandli koordinatsion birikmalar. Bular jumlasiga ammikatlar, gidratlar hamda metall karbonillar kiradi. Masalan, [Cu(NH 3 ) 4 SO 4, [Al(H 2 O) 6 ]Cl 3, [Ni(CO) 4 ], [Co 2 (CO) 8 ]. B. Ion ligandli koordinatsion birikmalar. Bularga ligandlari kislota qoldig idan iborat atsidokomplekslar kiradi. Masalan; Na 3 [AlF 6 ], Na 2 [HgI 4 ], Na 2 [PdBr 4 ], K 4 [Fe(CN) 6 ], K 2 [BeF 4 ] va xokazolar. Okso- va gidrokso kordinatsion birikmalar ham shu sinfga kiradi. S. Siklik koordinatsion birikmalar tarkibida bidentat va polidentat ligandlar bo lishi mumkin. Masalan; [Co[NH 2 (CH 2 ) 2 NH 2 ] 3 ]Cl 3, [Co(asas) 3 ] va xokazo. Agar [Co(NH 3 ) 6 ]Cl 3 tarkibida 6 ta NH 3 ni uchta etilendiamin molekulasiga almashtirilsa [CoEn 3 ]Cl 3 hosil bo ladi. Bunda har qaysi etilendiamin molekulasi metall bilan ikkita 6- bog orqali birikadi. Natijada uchta besh a zoli halqaga ega bo lgan kompleks hosil bo ladi. (asas-atsetilatseton-o=s(sh 3 )- CH=C(CH 3 )-O - anioni ham besh a zoli halqa hosil qiladi, unda CH 3 O = C CH O-C 115

116 CH 3 fragmentidan uchtasi markaziy atom atrofida koordinatsiya holatida bo ladi.bunday birikmalar xelat koordinatsion birikmalar deyiladi. Ikkinchi misol tariqasida ichki koordinatsion birikmalarni ko rsatish mumkin. Agar polidentat ligandning bir atomi markaziy atom bilan kovalent (ba zan ionli) tarzda birikib, ligandning ikkinchi atomi donor-akseptor mexanizm bo yicha markaziy atom bilan birikkan bo lsa, hosil bo lgan kompleks - ichki koordinatsion birikma deb ataladi. Masalan, glitsin nomli aminokislota mis sulfat bilan reaksiyaga kirishganida misning ichki kompleks birikmasi hosil bo ladi: 2NH 2 CH 2 COOH + CuSO 4 H 2 SO 4 + [Cu(NH 2 CH 2 COO) 2 ] bis(glitsinato) mis(ii) Kompleksonlar, sednvich va p-komplekslar ham shu sinfga kiradi. Etilendiamintetraatsetat kislotaning ioni polidentat ligandlar jumlasiga kiradi. Bu kislota qisqacha EDTA yoki EDTUK bilan ishoralanadi. Uning ikki natriyli tuzi NaOOC-CH 2 CH 2 -COOH N-CH 2 -CH 2 -N HOOC-CH 2 CH 2 -COONa trilon-b nomi bilan analitik kimyoda metall ionlari miqdarini aniqlashda ishlatiladi. EDTA ning ioni 6 dentatli ligand hisoblanadi. Agar metalning koordinatsion soni 6 dan ortiq bo lsa, ortiqcha o rinlarni erituvchi molekulalari band qiladi. Gemoglobin va xlorofil ham ichki komplekslar jumlasiga kiradi. Bu ikki moddaning yadrosi bir xil tuzilishga ega. Gemoglobindan markaziy ion vazifasini temir(ii), xlorofilda esa magniy(ii) bajaradi. D. Sendvich birikmalar yilda ferrotsen [Fe(C 5 H 5 ) 2 ] sintez qilindi. Keyinchali uning sendvich (bulterbrod) tuzilishga ega ekanligi isbotlandi. Uning tarkibida temir ioni ikkita siklopentadienil ioni C 5 H 5 bilan birikkan. Uning tuzilishni aniqlagan E.Fisher va J.Uilkinson Nobel mukofotini olishga sazovvor bo ldilar. Ferrotsenda temirning koordinatsion soni oltiga teng. Ferrotsendagi temir o rnini boshqa metall, masalan, nikel egallashi mumkin, u xolda nikellotsen [Ni(C 5 H 5 ) 2 ] hosil bo ladi, Bundan tashqari ferrotsenning siklopentadienil xalqalari ham almashinish reaksiyalariga kirishadi. Bu sinfga yana dibenzolxrom [Cr(C 6 H 6 ) 2 ] ni ham kiritish mumkin. Oraliq d-metallar bilan hosil qilingan karbotsiklik birikmalar qatorida dibenzol xrom muxim o rin tutadi. U 1919 yilda sintez qilingan bo lsada, uning tuzilishi faqat 1954 yilda aniqlandi. Xayn xrom (III) xlorid bilan S 6 N 5 MgBr orasidagi reaksiyani amalga oshirib, xromning bir qancha birikmalarini olishga muvoffaq bo ldi. Bu birikmalar tarkibida xrom bilan sendvich tarzida birikkan benzol S 6 N 6 yoki difenil S 6 N 5 - S 6 N 5 molekulalari borligi aniqlandi. Keyinchalik dibenzolxrom metall galogenidiga aromatik uglevodorodlarni Al kukuni va AlCl 3 ishtirokida bevosita ta sir ettirish orqali hosil qilinadigan bo ldi. Dibenzolxrom 284 o S da suyuqlanadigan, suvda juda yomon, organik erituvchilarda yaxshi eriydigan jigarrang tusli qattiq jism, diamagnit. Dibenzolxromdagi kimyoviy bog lanishda ikkita benzol molekulasining 12 ta p- elektroni va xrom atomining 6 ta bo sh orbitallari (donor-akseptor mexanizmi bo yicha) ishtirok etadi; ikkinchi tomondan, xromdagi 3 ta elektron juft benzol molekulalaridagi bo sh p- orbitallar bilan (dativ mexanizimi bo yichp) bog lanadi. Fe.Co,Ni,Mn,Cr,V,Ti,Ru,Th va Os kabi metallarning siklopentadien S 5 N 6 bilan birikmalari olingan. Bu koordinatsion birikmalarni hosil qilish uchun shu metallar yoki ularning korbonillariga siklopentadien ta sir ettiriladi. Natijada Fe(C 5 H 5 ) 2 ferrotsen Ni(C 5 H 5 ) 2 nikellotsen hosil bo ladi. Metallarning siklopentadien bilan hosil qilgan koordinatsion birikmalari (shuningdek, dibenzolxrom Cr(C 6 H 6 ) 2 kabi moddalar ) sendvich -strukturali moddalar nomini olgan, chunki bunday koordinatsion birikmalar 116

117 rentgen nurlari yordamida tekshirilganida, ular-xuddi ikki burda non orasidagi pishloq kabi tuzilganligi, ya ni o rtada metall atomi, uning ustida va tagida S 5 N 5 radikali joylashganligi ma lum bo ldi. Ferrotsen Fe(C 5 H 5 ) 2 molekulasini tashqi qavatida 18 ta elektron bo ladi. Ularning 8 tasi temirniki va 10 tasi S 5 N 5 radikalinikidir. 2 ta S 5 N 5 radikalining o zining 10 ta p elektroni xisobiga koordinatsion bog hosil qiladi. Shuning uchun oraliq mettalarning sendvich strukturali birikmalari p koordinatsion birikmalar jumlasiga kiradi. Tayanch iboralar. Malekulyar ligandli komplekslar, ion ligandli komplekslar, siklik ligandli komplekslar, xelatlar, ichki koordinatsion birikmalar, Sendvich birikmalar, ferrotsenlar, metallotsenlar. Savol va topshiriqlar. 1. Koordinatsion birikmalar qanday sinflanadi? 2. Qanday birikmalarni xelat koordinatsion birikmalar deb ataladi? 3. Ichki koordinatsion birikmalarga misollar keltiring? 4. EDTA bilan Fe 3+ ioni kompleks birikmasida nechta xelat halqa mavjud? 5. Gemoglobin va xlorofill tarkibi va tuzilishi haqida nimalarni bilasiz? 6. Sendvich birikmalar tarkibi va tuzilishidagi xususiyatlarni sharxlang? 7. Ferrotsenning tarkibi, tuzilishi va xossalari xaqida nimalarni bilasiz? 8. p - koordinatsion birikmalarning xususiyati nimada? 9. Ferrotsenda temirning koordinatsion soni nechaga teng? 10. Ferrotsenda ligand va markaziy ion orasida kimyoviy bog lanish hosil bo lishini qanday izohlaysiz? 6-MARUZA KOMPLEKS BIRIKMALARDA IZOMERIYa HODISASI Reja 1.Kordinatsion birikmalarda tuzilish izomeriyasi 2.Komplekslarda stereoizomeriya hodisasi Koordinatsiron birikmalarda xuddi organik birikmalardagi kabi izomeriya hodisasi keng tarqalgan. Ularda uchraydigan izomeriyani ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchisi tuzilish izomeriyasi va ikkinchisi stereoizomeriyadir. Birinchi gruppaga a) koordinatsion izomeriya. b) ionlanish izomeriyasi, v) gidrat izomeriya, g) koordinatsiyali polimerlanish, d) bog lanish izomeriyasi,ye) o rinbosar izomeriya, j) ligandlar izomeriyasi, z) konformatsion izomeriya, i) holat izomeriyasi, k) elektron izomeriya, l) transformatsion izomeriya va m) formal izomeriyalar kiradi. Ikkinchi gruppaga: a) geomertik izomeriyaning sis-va trans holatlari, v) optik izomeriya kiradi. Ularni alohida-alohida ko rib o tamiz. Koordinatsion izomeriya.koordinatsion birikmalarni tashkil etgan tarkibiy qismlari uning ichki qavatlaridan turlicha joylashishi mumkin. Bu tardagi izomeriya turli markaziy ionlari va ligandlari bo lgan ikkita kompleks ionlardan tuzilgan birikmalarda uchraydi. Masalan, [Cr(NH 3 ) 6 ] [Co(C 2 O 4 ) 3 ] geksoaminxrom (III) -triaksrlatkobalt (III)- dan tashkil topgan, u och yashil yaproqchalar shakliga ega; uning izomeri [Co(NH 3 ) 6 ] [Cr(C 2 O 4 ) 3 ] geksaamin kobalt (III)-,trioksalat xrom (III)- esa yashil rangli ignasimon kristallardan iborat, 117

118 Ionlanish izomeriyasi, Bir xil tarkibli lekin eritmada boshqa-boshqa ionlarga ajraladigan koordinatsion birikmalar ionlanish izomeriyasi uchun misol bo la oladi. Masalan, [Co(NH 3 ) 5 Br]SO 4 va [CO(NH 3 5 SO 4 ]Br o zaro ionlashgan izomerlardir. Birinchi tuzning suvdagi eritmasiga bariy xlorid qo shtilganda cho kma tushadi, ikkinchi tuz eritmasi bariy ioni bilan cho kma bermaydi Gidrat izomeriya. Bir xil tarkibga ega bo lib, o z tarkibidagi suv molekularining joylashishi bilan bir-biridan farqlanadigan moddalar gidrat izomerlar deb ataladi. Masalan. xrom (III)xloridning geksagidrati CrCl 3 * 6H 2 O uch modifikatsiyada uchraydi. Ulardan birinchisining suvdagi eritmasi och binafsha rangli; agar bu eritmaga kumush nitrat qo shsak koordinatsion birikma tarkibidagi xlorning hammasi kumush ioni bilan bog langan holda cho kmaga tushadi: Eritmaning molekulyar elektr o tkazuvchanligi 4 ta ionga parchalanadigan elektrolit eritmasining molekulyar elektro o tkazuvchanligiga yaqin keladi. Demak, xlor ionlari koordinatsion birikmaning tashqi sferasiga joylashib, suv molekulalari ichki sferani band qiladi; uning formulasi [Cr(H 2 O) 6 ]Cl 3. Ikkinchi tuzning suvdagi eritmasi yashil rangli, unga kumush nitrat qo shsak. barcha xlor ionlarining faqat uchdan bir qismi kumush xlorid xolida cho kadi. Demak, uning tashqi sferasida 1 xlor ioni va ikki molekula suv bo ladi, ya ni [Cr(H 2 O) 4 Cl 2 ]Cl* 2H 2 O. uchinchi izomer ham yashil rangli eritma xosil qiladi. Uning eritmasi kumush nitrat qo shsak xlorning uchdan ikki qism cho kadi, uning formulasi [Cr(H 2 O) 5 Cl]Cl 2 * H 2 O bo ladi. Shuni xam aytib o tish kerakki, bunday izomerlar tuzlar gidratlarida uchrabgina qolmay balki, suv va piridin bo lganida xam uchrashi mumkin. Koordinatsiyali polimerlanish. Koordinatsion polimer kompleks birikmalar o zlaridan o zaro bir-biridan farq ligandlarning joylashishi bilan emas, balki o zining molekulyar masasi bilan ham farq qiladi. Koordinatsiyali polimerlanish kobalt,xrom,rodiy va boshqa elementlarning kompleks birikmalarida ko p uchraydigan xodisadir. Masalan, emprik molekulasi [Pt(NH 3 ) 2 Cl 2 ] bo lgan modda 4 shaklda uchraydi;1) [Pt(NH 3 ) 2 Cl 2 ], 2)[Pt(NH 3 ) 4 ][PtCl 4 ], 3) [Pt(NH 3 ) 4 ][Pt(NH 3 )Cl 3 ] 2, 4) [Pt(NH 3 ) 3 Cl] 2 [PtCl 4 ]. Boglanish iozmeriyasi. Ba zi ligandlar masalan, CN-, SCN-, NO 2 - va boshqa shunga o xshash ligandar tarkibida 2 ta donor atom bo ladi; - :C = N:, - N = C = S:, - :O - N = O: shu sababli ular markaziy atom bilan turlicha koordinatsiya xolatida bo lishi mumkin. Bu esa izomerlarning xossalarida farq bo lishiga olib keladi. Masalan, rodanid ionining - N= C = S va N=C-S - xolatlari xisobiga hosil qilgan izomerlari infraqizilspektrlari bilan birbiridlan keskin farq qiladi. Shunday izomerlardan yana biri masalan, kobaltning sariq rangli ksanto tuzi [Co(NH 3 ) 5 NO 2 ]Cl 2 va izoksanto tuzi [Co(NH 3 ) 5 ONO]Cl 2 ni olaylik. Ksanto tuzida kobolt (III) ioni ligand bilan nitrogruppa NO 2 ning azot atomi orqali, izoksanto tuzida esa kobalt (III) ioni ligand bilan nitro gruppaning kislorol atomi [O = N = O-] orqali birikkan. Bunday zarrachalar ko pincha ambidentat ligandlar deb ataladi. Ksanto tuzlar mineral kislotalar ta sirida parchalanmaydigan sariq tusli moddalardir. Lekin, iozksanto tuzlarga mineral kislota qo shilsa, ular parchalanib, nitrit kislota ajratib chiqaradi. Izoksanto tuzlar och jigar rangligi bilan ksanto tuzlaridan farq qiladi. Izoksanto tuzlariga mineral kislota qo shilganda HNO 2 ning ajralib chiqishi kompleks birikmaning ichki sferasida O = N-O- gruppa borligini bildiradi. O rinbosarlar izomeriyasi (yigindi izomeriya). Bunday birikmalarning koordinatsion qavatlaridagi ligandlarning ba zi atomlarning umumiy miqdori bir xil bo lsa xam ular turli ligandlar tarkibida xar xil miqdorda bo lishi mumkin. Masalan, [Co(NH 3 ) 4 (ClO 3 )(NO 3 )] + va [Co(NH 3 ) 4 (ClO 4 )(NO 2 )] + yoki [Co(NH 3 ) 4 (SO 3 )(SCN)] va [Co(NH 3 ) 4 (S 2 O 3 )(CN)]. 118

119 Ligandlar izomeriyasi. Koordinatsion qavatda markaziy atomga birikkan ligandning o zi turli izomerlar xolatida bo lishi mumkin. Masalan, koordinatsiyada aminobenzoy kislotaning orto-, meta-. va para- izomerlari qatnashganda ligandlarning o zi bir-biridan farq qiladigan xossalari natijasida ularning hosil qilgan koordinatsion birikmalari xam bir-biridan farq qiladi. Bunga misol tariqasida propilendiamin bilan trimetildiaminni yoki piridinkarbon kislotaning turli fazoviy izomerlarini keltirish mumkin. Konfarmatsion izomeriya. Bunday birikmalarda koordinatsion qavatda ligandlarning o zi fazoviy jihatdan farq qiladigan holatda bo ladi. Masalan, 1-3 propilendiamin-h 2 N -CH 2 - CH 2 -NH 2 kreslo yoki vanna xolatida markaziy atomga koordinatsiyalangan bo lishi mumkin; NH 2 M M CH 2 NH 2 CH 2 NH 2 CH 2 CH 2 CH 2 NH 2 CH 2 ligand kreslo holatidp ligand vanna holatida birikkan. Holat izomeriyasi. Bu turdagi izomeriya geometrik izomeriyaga ( bunday izomeriyaga quyida izox beriladi) yaqin turadi,lekin o ziga xos xususiyatga ega, masalan; OH (NH 3 ) 3 Cl Co Co(NH 3 ) 3 Cl Cl 2 va OH OH (NH 3 ) 2 Cl 2 Co Co(NH 3 ) 4 Cl 2 OH Elektron izomeriya. Bunday izomeriyaga yagona misol tariqasida tarkibi [Co(NH 3 ) 5 NO]Cl 2 bo lgan moddani keltirish mumkin. Uning bir izomeri qora rangli va paramagnit xossaga, ikkinchisi.qizil rangli diomagnit xossaga ega. Taxmin qilinishicha, birikmalarning biridan kobaltning oksidlanish darajasi +2, ikkinchisida esa +3 bo lishi mumkin. Ular bir-biridan markaziy iondagi faqat bitta elektron soni bilan farq qilinadi. Transformatsion izomeriya. Bunday birikmalar ligandlardagi atomlar soni bir xil, lekin ligandlar orasida genetik boglanish bo lib, ular turli kimyoviy xossalaraga ega bo ladi. Masalan, ammoniy tetrarodanopalladiy (II) {(NH 4 ) 2 [Pd(SCN) 4 ]} koordinatsion anion xolida bo lsa, 2 mol SCN ioni o rniga 1 mol tiomachevina qatnashgan birikma [Pd(H 2 N-C-NH 2 )(CN) 2 ] noelektrik xususiyatiga ega. Quyidagi birikmalar ham shunday izomeriyalarga misol bo la oladi; [PtH(C 2 H 4 )(PPh 3 ) 2 ]ClO 4 va [PtC 2 H 5 (PPh 3 ) 2 ] ClO 4. Formal (rasmiy) izomeriya. Bunday izomerlarni xosil qilishdan qatnashgan ligandlar rasmiy jixatdan bir-biriga miqdorlari teng bo lgan atomlarga ega bo ladi. Bunday izomeriyaga [Pt(NH 3 )(C 2 H 5 NH 2 )Cl 2 ] va[pt(ch 3 NH 2 ) 2 Cl 2 ] lar misol bo la oladi. Tayanch iboralar Koordinatsion izomeriya. ionlanish izomeriyasi, gidrat izomeriya, koordinatsiyali polimerlanish, bog lanish izomeriyasi, o rinbosar izomeriya, ligandlar izomeriyasi, konformatsion izomeriya, holat izomeriyasi, elektron izomeriya, 119

120 transformatsion izomeriya, formal izomeriya, geomertik izomeriya, sis-va trans izomerlar, optik izomeriya. Savol va topshiriqlar. 1. Koordinatsion birikmalarda uchraydigan izomeriya necha guruhga ajratiladi? 2. Qanday izomeriyalarni tuzilish izomeriyasi deyish mumkin? 3. Stereoizomeriya necha xil ko rinishda bo ladi? 4. Koordinatsion izomeriya nima? 5. Ionlanish izomeriyasini misollar bilan tushuntiring? 6. Gidrat izomeriyani qanday tushunasiz? 7. Koordinatsion izomeriya deb nimaga aytiladi? 8. Bog lanish izomeriyasi nima? 9. O rinbosar yoki yig indi izomeriyani mohiyatini sharhlang? 10. Ligandlar izomeriyasini misollar bilan tushuntiring? 11. Konformatsion izomeriya ma nosi nimada? 12. Holat izomeriyasini izohlang? 13. Elektron izomeriyasiga misol keltiring? 14. Transformatsiol va formal izomeriyalarni misollar bilan tushuntiring? 15. Geometrik izomeriyani izohlang? 16. Koordinatsion birikmalarda optik izomeriya xodisasining moxiyati? 7-MA RUZA. KOMPLEKS BIRIKMALAR KIMYoSINING MUHIM QOIDALARI Reja: 1. Peyrone va Ioronsen qoidalari. 2. Chugaevning xalqa qoidasi. 3. Kurnakov qoidasining geometrik izomerlarni bir-biridan ajratishdagi ahamiyati. 4. Chernyaevning trans- ta sir qoidasi. 1. Peyrone qoidasi. Atsidokomplekslar ammiak yoki aminlar bilan reaksiyaga kirishganida sis-izomer xolatidagi mahsulotlar hosil bo ladi. Masalan, agar eritmada kaliy tetraxloroplatina (II) - K 2 [PtCl 4 ]ning 1 mol miqdoriga 2 mol ammiak qo shilsa, sis-dixlorodiamminplatina hosil bo lib, KCl ajralib chiqadi. K Cl Cl Cl NH 3 Pt +2NH 3 -> Pt +2KCl K Cl Cl Cl NH 3 2. Iorgensen qoidasi. Ammiakatlar kislotalar ta sirida parchalanganida ko pincha, trans- izomer holatidagi atsidobirikmalar hosil bo ladi. Masalan, tetramminplatina (II) - xlorid [Pt(NH 3 ) 4 ]Cl 2 ni HCl bilan parchalanganimizda trans- dixlordiamminplatina (II) xosil bo ladi; H 3 N NH 3 H 3 N Cl Pt Cl 2 + HCl -> Pt + 2NH 4 Cl H 3 N NH 3 Cl NH 3 3. L.A.Chugaevning xalqa qoidasi. L.A.Chugaev 1906 yilda tarkibida 5 va 6 a zoli xalqalari bo lgan koordinatsion birikmalar kamroq mustaxkam bo ladi, uch a zoli xalqasi bo lgan koordinatsion 120

121 birikmalar beqarordir. Masalan, platinaning etilendiaminli birikmasi [ Pt(NH 2 -(CH 2 ) 2 - NH 2 ) 2 ]Cl 2 tarkibida 2 ta besh a zoli xalqa bor; CH 2 - NH 2 - NH 2 2+ CH 2 Pt CH 2 NH 2 NH 2 -CH 2 Bu birikma nihoyatda barqoror: unga HCl ta sir ettirsak ham parchalanmaydi. Ikki velentlik nikelning glioksimli birikmasida ikkita besh va ikkita olti a zoli halqalar borligi uchun bu birikma juda ham barqarordir; H O O H 2 C CH 3 C=N N=C Ni C= N N=C H 3 C CH 3 Nikel(II)ning O O dimetilglioksim bilan H hosil qilgan birikmaning tuzilishi. Bu birikma hatto HSl bilan qaynatilganda ham parchalanmaydi: uni faqat konsentrlangan nitrat kislota va zar suvi (3HCl+HNO 3 ) gina yemiradi. 4.N.S.Kurnakov qoidasi. Trans- va sis-shakllaridagi koordinatsion birikmalarni bir-biridan ajratish katta ahamiyatga ega. Tekshirishlar natijasidan ma lumki, ayni koordinatsion birikmaning trans-shakli uning sis-shakliga qaraganda yomon eriydi. Trans- va sis-shakllarni bir-biridan farq qilishda N.Kurnakov qoidasi yordam beradi.n.s.kurnakov sis- va trans-diaminlarning tiokarbamid SC(NH 2 ) 2 bilan reaksiyaga kirishishini tekshirdi, natijada sis-izomerdagi ligandlarning tiokarbamidga to liq almashinishi aniqlandi; H 3 N Cl (H 2 N) 2 CS SC(NH 2 ) 2 Pt + 4SC(NH 2 ) 2 Pt Cl 2 +2NH 3 H 3 N Cl (H 2 N) 2 CS SC(NH 2 ) 2 sis-izomer. Trans izomerlarida esa ligandlar tiokarbamidga to liq almashinmaydi, balki turli ligandli (aralash) koordinatsion birikmalar hosil bo ladi; Cl NH 3 H 3 N SC(NH 2 ) 2 Pt + 2SC(NH 2 ) 2 Pt Cl H 3 N Cl H 2 N) 2 CS NH 3 trans-izomer. L.A.Chugaev o zining halqali koordinatsion birikmalar haqidagi qoidasini tajribada hosil qilingan mahsulotlarni sifat jihatidan tekshirish ma lumotlari asosida ta riflangan edi. XX asrning 40-yillaridan boshlab bu sohada miqdoriy ma lumotlar olinadigan bo ldi. 5.I.I.Chernyaevning tarns ta sir qoidasi.1926 yilda I.I.Chenyaev 2 valentli platinaning tekis kvadrat birikmalari izomerlarini tekshirish natijasida koordinatsion birikmalar kimyosi uchun juda muxim qoidani ta rifladi; 121

122 koordinatsion birikmalarda biror ligand bilan markaziy ion orasidagi bog lanishning nisbiy mustaxkamligi o sha ligandga nisbatan trans-holatda turgan boshqa ligand tabiatiga bog liq. Markaziy atom bilan ligand orasidagi bog ning kovalentlik tabiatini kuchaytiradigan ligand o zining qarshisi (trans-holat)dagi ligand bilan bog langan atom bog ining ionli darajasini kuchaytiradi va uning boshqa ligandlarga almashinishini osonlashtiradi (faqat oktaedr va tekis kvadrat geometriyali koordinatsion birikmalarda). Eritmalarda almashinish hodisasi yuz berishi uchun bog tabiati ionli bo lishi kerak. Masalan, NO 2 gruppa Cl - ga nisbatan kuchliroq trnas-ta sir ko rsatish sababli Cl - ning reaksion faolligi ortadi; H 3 N NO 2 H 3 N NO 2 + Pt + H 2 O -> Pt + Cl - Cl NH 3 H 2 O NH 3 bunday jarayon tezligi sis-izomer H 3 N NO 2 Pt H 3 N Cl da juda sust boradi. Koordinatsion birikmalarda bog lanish xarakteri (kovalentlik yoki ionli darajasi) markaziy atom xossasiga ham bog liq. I.I.Chernyaev o z tajribalarida turli ligandlarning Pt(II) ioni uchun trans-ta sir qatorini ko rib chiqdi; R 2 S>NO 2 -, I - >Br - >Cl - >F - >OH -...RNH 2 - >NH 3 >H 2 O. Platina (IV) uchun esa bu qator birmuncha farq qiladi; I - >Br - >Cl - >OH - >en>nh 3, NO 2 - Trans-ta sir qonuniyati VIIIguruh elementlaridan Pt(II),Pt(IV),Ir(III),Rh(III),Co(III),Pd(II) lar uchun bajarilishi aniqlangan. Bu qonuniyat kimyoviy bog lanishi kovalent xususiyatga ega bo lgan koordinatsion birikmalarga xos ba zi hodisalarni - Kurnakov, Peyrone, Iorgensen qoidalarini,pt(ii) va Pr(IV),Pd(II) birikmalarida qo sh kristallanish natijalarini tushuntirishda yordam beradi. Bu qonuniyat asosida kompleks ionning ichki qobig ida almashinish reaksiyasining yo nalishini, izomerlarda ba zilarining turg unligini, izomerlarning bir-biridan ayrim xossalari (elektr o tkazuvchanlik,optik va kislota-asoslik xossalari bilan farq qilishini tushuntirish mumkin.masalan: Cl Cl NO 2 NO 2 H 3 N Pt NO 2 va H 3 N Pt NO 2 H 3 N H 3 N Cl Br molekulalari bir-biridan Cl-Pt-Cl va Br-Pt-Br koordinatidagi trans-aktiv ligandlari bilan farq qiladi. Ularning ekvimolyar miqdordagi aralashmasining eritmasidan kristall holda ajratib olingan modda Cl NO 2 H 3 N Pt NO 2 H 3 N 122

123 Br tarkibga ega. Hosil bo lgan trans-holatdagi xlor bilan Pt zaif bog langanligi sababli unda quyidagi reaksiya kuzatiladi; Cl H 2 O + NO 2 NO 2 H 3 N Pt NO 2 + H 2 O -> H 3 N Pt NO 2 + Cl - H 3 N H 3 N Br Br Tayanch iboralar. Peyrone qoidasi, Iorgensen qoidasi, Chugaev qoidasi, Kurnakov qoidasi, Chernyaev qoidasi, Ligandlarning trans- ta sir qatori. Savol va topshiriqlar. 1. Koordinatsion birikmalar kimyosini muxim qoidalari qaysilar? 2. Peyroni qoidasining ta rifi va mazmuni? 3. Iorgensen qoidasini tushuntiring? 4. Chugaevning xalqa qoidasi haqida nimalarni bilasiz? 5. Kurnakov qoidasining moxiyatini sharhlang? 6. Shvarsenbah qaysi qoidani umumlashtirib xelat effekti qoidasini ta rifladi? 7. Chernyaevning trans- ta sir qoidasi xaqida nimalarni bilasiz? 8. Ligandlarning trans-ta sir qatorini tushuntiring? 9. Xelat effekti va entropiya effekti deganda nimani tushunasiz? 10. Trans- ta sir qoidasini ahamiyati? 8-MA RUZA. KOMPLEKS BIRIKMALARDA KIMYOVIY BOG LANISH TABIATI. Reja: 1. Kossel va Magnusning elektrostatik nazariyasi; 2. Kovalent bog lanish nazariyasi; 3. Valent bog lanishlar nazariyasi. Verner nazariyasi asosida qo shimcha valentlik haqidagi tasavvurga asoslanib, koordinatsion birikmalarning mavjudlik sababini va stereo-kimyosini izohlab berish mumkin. Lekin koordinatsion bog lanishdagi asosiy va qo shimcha valentliklarning ma nosi faqat elektron nazariya asosidagina to la tushuntiriladi. Shuningdek, ba zi koordinatsion birikmalarada ligandlar neytral molekulalar (masalan, H 2 O, NH 3, CO, C 2 H 2, C 2 H 4, C 6 H 6 va hokazolar) bo lishi mumkin. Bunday koordinatsion birikmalarda markaziy atom bilan ligandlar orasida donor-akseptor (ba zan dativ) bog lanish mavjud. Ba zi koordinatsion birikmalarda markaziy atom rasmiy nol valentli bo ladi, masalan, Cr(C 6 H 6 ) 2, Cr(CO) 6, Fe(CO) 5, Ni(CO) 4, Co 2 (CO) 8 kabi birikmalarda markaziy atom bilan ligandlar orasida dativ bog lanish hosil bo ladi. Koordinatsion birikmalarda bo ladigan kimyoviy bog lanish dastlab Kossel va Lyuis nazariyalari asosida talqin qilindi. Keyinchalik bu haqda uch nazariya yaratildi; 1) valent bog lanish yoki atom orbitallar usuli, 2) kristalli maydon va 3) molekulyar orbitallar usuli (ligandlar maydoni nazariyasi). Elektrostatik (Kossel va Magnus) nazariyasi. Markaziy ion ligandlarni Kulon qonuniga muvofiq elektrostatik kuch bilan tortadi: ligandlar esa bir-biriga elektrostatik qarshilik ko rsatadi. Kossel va Magnus fikricha n ta manfiy 1 zaryadli ionlar bilan neytrallangan n zaryadli musbat zarracha yana boshqa manfiy zarrachalarni o ziga 123

124 tortish qobiliyatini yo qotmaydi. Biroq bu vaqtda markaziy ion bilan ligandlar orasida o zaro tortishuv va manfiy zarrachalar orasida o zaro itarishish kuchlari hosil bo ladi. Bu nazariyada har qaysi ion elastik shar deb qaraladi: sharlarning markazlari orasidagi masofa qo shni ionlar radiuslari yig indisi (r 1 +r 2 ) ga teng deb olinadi. Masalan, AgI va [AgI 2 ] - zarrachalarning potensial energiyalarini xisoblab ko raylik. Ag + bilan I - ionning o zaro tortishuv kuchi Kulon qonuniga muvofiq F 1 = e 2 /r 2 ga teng. Bu sistemaning potensial energiyasi esa E 1 = e2/r dir. [AgI 2 ] - da bir Ag + ioni bir I - ioniga F 2 = e 2 /4r 2 ga teng kuch bilan qarshilik ko rsatadi. Bu kuchga muvofiq keladigan potensial energiya E 1 =e 2 / 2r ga teng. [AgI 2 ] - dan iborat sistemaning potensial energiyasi E 2 =e 2 /r - (e 2 )/2r=-1,5e 2 /r ga teng bo lali. E 1 bilan E 2 ni taqqoslash natijasida, [AgI 2 ]- sistemaning energetik afzalligi AgI sistemanikiga qaraganda ortiq ekanligiga ishonch hosil qilamiz. Demak, AgI va I - dan [AgI 2 ] - koordtinatsion birikmasining hosil bo lishi shu sistema energiya minimumiga intilishi kerak degan qoidaga zid kelmaydi. Manfiy ionlar orasida o zaro qarshilik kuchini markaziy ion bilan ligandlar orasidagi o zaro tortishish kuchiga nisbati ayni sistemaning niqoblanish (ekranlanish) koeffitsienti (NK) deb ataladi. Bu nisbatan qancha kichik bo lsa, koordinatsion sistema shuncha barqaror bo ladi.yuqorida ko rib o tilgan [AgI 2 ] - uchun NK quyidagicha xisoblanadi; NK = F 2 : F 1 = e 2 : e 2 = 0,25 4r 2 r 2 Biror koordinatsion sistema hosil bo lganida ajralib chiqadigan energiyaning miqdori shu sistemaning niqoblanish koeffitsientiga bog liq bo ladi; U = p (n-nk) e 2 /r ; bu yerda U -ayni kompleks hosil bo lganida ajralib chiqadigan energiya, p-bir valentli ligandlar soni, n-markaziy ionning valentligi. U qiymati katta bo lsa, koordinatsion birikma barqaror bo ladi. Yuqoridagi tenglama Kossel va Magnus tenglamasi nomi bilan yuritiladi. Ba zi oraliq elementlarning koordinatsion birikmalari uchun Kossel va Magnus tenglamasi asosida hisoblab topilgan bog lanish energiyalarining qiymati tajribada topilgan qiymatga mos kelmadi. Shu sababli Bete va Van-Flek elektrostatik nazariya o rniga kristall maydon nazariyasini taklif qildilar. Kovalent bog lanish nazariyasi. Lyuis nazariyasiga muvofiq kovalent bog lanish hosil bo lganida o zaro birikuvchi atomlar orasida umumlashgan elektron juftlar hosil bo ladi. Koordinatsion kovalent bog lanishda esa, elektron juftlar reaksiyadan avval o zaro birikuvchi zarrachalarning birida bo ladi, keyin umumiy bo lib koladi (donor-akseptor bog lanish). Masalan, ammiak kislotalar bilan reaksiyaga kirishganda ammiakning azot atomidagi elektron jufti vodorod ioni bilan ammiak o rtasida umumiy bo lib koladi. NH 4 + dagi barcha N H bog lanishlar bir-biridan sira farq kilmaydi. Bu reaksiyada ammiak molekulasidagi azot atomi donor, vodorod ioni esa akseptor vazifasini bajaradi. Ammiak molekulasi o zining elektron juftini vodoroddan boshqa ionlarga ham berishi mumkin. Masalan: G. Lyuis bu reaksiyalarni kislota bilan asos- ning o zaro ta sirlanish reaksiyasi deb qaradi. G. Lyuis nazariyasiga muvofiq, kislota deganda 124

125 o ziga elektron juftlarini qo shib olish qobiliyatiga ega bo lgan moddani tushunish kerak; asos esa uzidan elektron juftlar berishga qobil moddadir. Yukoridagi misolda Cu 2+ kislota va NH 3 asos rolini bajaradi. Lyuis nazariyasining koordinatsion birikmalarga oid qismlarini Sidjvik rivojlantirdi. Uning fikricha, koordinatsion birikmalar hosil bo lganda markaziy ionning barcha elektronlari bilan ligandlar bergan barcha elektronlar yig indisi (bu yig indi effektiv atom raqami nomini olgan) ayni markaziy ionga yaqin turgan inert gazning tartib raqamiga teng bo lishi kerak. Masalan, K 4 [Fe(CN) 6 ] dagi Fe 2+ ionining 24 elektroni bor, unga birikkan oltita CN - ionida 12 elektron bor, ularning yig indisi 24+12=36 dir. Bu son kriptonning tartib raqamiga teng. Sidjvik nazariyasi juda sodda va tushunarli bo lib ko rinsa ham juda ko p koordinatsion birikmalarning tuzilishini to g ri izohlay olmadi va uning O rnini valent bog lanishlar nazariyasi egalladi. 9-ma ruza Valent bog lanishlar nazariyasi Valent bog lanishlar nazariyasiga muvofiq, koordinatsion birikmalarda markaziy ion bilan ligandlar orasida donor-akseptor bog lanish hosil bo ladi: markaziy ion akseptor, ligandlar donor vazifasini bajaradi, bu nazariyada markaziy ion orbitallarining gibridlanishi ham nazarda tutiladi. Nazarda tutiladigina emas, xatto muhim ahamiyatga ham ega. Gibridlanish konsepsiyasi koordinatsion birikmalar uchun L. Poling tomonidan rivojlantirildi. Bu konsepsiya, koordinatsion birikmalarning struktur formulalarini valent bog lanishlar usuli asosida izohlashga imkon beradi. Misol tariqasida koordinatsion ion [Ag(NH 3 ),] + ni valent bog lanishlar nuqtai nazaridan qarab chiqaylik. Kumush ioni Ag + ning elektron konfiguratsiyasi Z=47 [Kr] 4d 10 5s 0 5r 0 yoki faqat tashqi valent qavatni tasvirlasak: Ag + dan ibooat. Ag + ning valent qavatidagi to rtta bo sh katakdan faqat ikkitasi (5s- bilan 1 ta 5r-) elektron juftlar uchun akseptorlik vazifasini bajaradi. Kumush ionining 5s- va bitga 5r- orbitallaridan ikkita gibridlangan sp orbital hosil bo ladi. ning bu ikkita gibrid orbitaliga ikkita ammiak molekulasi yaqin kelib, bu gibrid orbitallarni NN 3 molekulalari o zining taqsimlanmagan elektron juftlari ishg ol etgan orbitallari bilan qoplaydi: Natijada ammiakning taqsimlanmagan elektron jufti kumush bilan azot atomi orasida umumlashadi, bu holat elektron jufti uchun energetik jihatdan afzalrok, bo ladi, bunday koordinatsion bog lanish oddiy kovalent bog - dan farq kilmaydi. 125

126 Ikkinchi misol tariqasida [Pt(NN 3 ) 4 ] 2+ uchun quyidagi mulohazani yuritish mumkin: Pt (Z=78) atomi [Xe] 4f 14 5d 9 6s 1, platinaning 2+ ioni esa: [Xe] 4f 14 5d 8 6s 0 6p 0 6d 0 tuzilishga ega. Faqat valent qavatning o zini yozaylik: R1 2+ 5d 8 6s 0 6p 0. Bu yerda 5d-, 6s- va ikkita 6r- orbitallar o zaro ta sirlashib to rtta gibrid orbital (dsr 2 ) xnsobiga tekis kvadrat ko rinishidagi shaklni hosil qiladi. O zining valent qavatida elektron juftlari hamda bo sh orbitallari bo lgan ligand ham donor, ham akseptor vazifasini barajishi mumkin. Faraz kilaylik, biror metall atomida d x 2_ y 2 -orbital bo sh, d xy -orbital elektronlar bilan to lgan bo lsin. Metall atomi ammiak molekulalari bilan reaksiyaga kirishsin. Bu holda ammiakning bir juft elektron buluti bo sh d x 2_ y 2 - orbital bilan qoplanadi, metall atomi bilan ammiakdagi azot atomi orasida bitta donor-akseptor bog lanish hosil bo ladi. Fosfin RN 3 molekulasida fosfor atomi erkin elektron juftlarga, hamda bo sh d- orbitallarga ega. Agar d x 2_ y 2 orbitallari bo sh bo lgan metall bilan RN 3 molekulalari reaksiyaga kirishadigan bo lsa, bitta elektron juft RN 3 dagi R atomidan metall atomiga o tadi: lekin shu vaqtning o zida metall atomidagi d - orbitaldan bir juft elektron fosfor atomiga o tadi. Metall atomidagi elektron juftning ligand atomiga o tashi natijasida hosil bo lgan bog lanish donor-akseptor bog lanish ko rinishining bir turi bo lganligi uchun uni dativ р-bog lanish (yoki р-donor bog lanish) deb ataladi. Dativ р-bog lanish p-orbitallar ishtirokida ham borishi mumkin. Lekin d-orbitallar ishtirokida borgan р-donor bog lanish birmuncha pishiq, bo ladi. 5-jadvalda sof у-donor, sof р-donor va aralash у, р - donor bog lanishlar hosil qiladigan ligandlar misol tarzida keltirilgan. 5-jadval 126

127 Koordinatsion birikmalarda turli xildagi dativ bog lar hosil bulish ehtimolligi Ligandlar Misol Ligandlarning xossalari у-donor р-donor р-akse 1. у-donorlik NH 3, NF у, р -donorlik F -, OH -, H 2 O, ROH, R 2 O, aminokislotalar, + 3. у, р -donorlik (kuchsiz р- akseptorlik xossalar bilan birga) 4. у-donor, р - akseptorlik 5. р-donorlik, у- akseptorlik kompleksonlar Cl -, Br -, I -, S 2-, CN -, R 2 S CN -, SO, NO, PR C 6 H 5 -, C 2 H 4, C 6 H Bu jadvalning birinchi va ikkinchi tartib raqamidagi ligandlar «universal» ligandlar jumlasiga kiradi, chunki ular deyarlik l-akseptor xossalari u kadar kuchli bo lmagan barcha markaziy atomlar bilan koordinatsion birikmalar hosil qiladi. 3-qatordagi ligandlar, I, II va III yonaki guruxcha metallari bilan koordinatsion birikmalar hosil qiladi. 4- va 5- qatordagi ligandlar d- orbitallari elektronlar bilan qisman yoki batamom to lgan metallar bilan koordinatsion birikmalar hosil qiladi. Yana щuni aytib o tash kerakki, davr ichida chapdan o ngga o tgan sayin ikki bir-biriga qarama-karshi holat namoyon bo ladi: birinchisi bo sh orbitallarnnig soni kamayib boradi; bu holat metallning maksimal koordinatsion sonini kamaytiradi, binobarin, koordinatsion birikmalar hosil bo lishiga birmuncha chek qo yadi; ikkinchisi metall atomidagi energetik pogonalar chuqurlashadi, demak, markaziy ion valent orbitallarining energiyasi kamayib ligandlarning energiyalariga tenglasha boradi. Natijada metall va ligand orasidagi bog lanish pishiqlana boradi. Bu ikki holat orasidagi munosabat shunday natijaga olib keladiki, davrlarning o rta qismiga joylashgan elementlar eng yaxshi koordinatsion birikmalar hosil kiluvchilar qatoriga kiradi. Metall ionning elektron strukturasi d 6 ga yak;in bo lganida ayniqsa oktaedrik koordinatsion birikmalar ko p hosil bo ladi. Misol tariqasida [CoF 6 ] 3- va [Co(NH 3 ) 6 ] 3+ tarkibli koordinatsion ionlarning tuzilishini ko rib chiqamiz: [CoF 6 ] 3-. Kobalt atomida jami 27 ta elektron bor: ls 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 7 4s 2. So 3+ da esa 24 elektron bo ladi: 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 3d 6 4s 0 Uning oxirgi orbitallarini quyidagicha tasvirlash mumkin: 127

128 [CoF 6 ] 3- tarkibli koordinatsion birikmaning hosil bo lishida Co 3+ ionining bitta 4s-, uchta 4r-va ikkita 4d- orbitallari o zaro ta sirlashib oltita yangi gibridlangan orbitalni hosil qiladi. Bu yangi 6 ta orbital oktaedrning chukqilari tomon yunalgan bo ladi. Ularni sp 3 d 2 - gibrid orbitallar deymiz. Bu gibrid orbitallarning xar biriga joylashadigan bitta F - ioni ikkitadan elektron beradi. Ja mi bo lib, Co 3+ ioni 6 ta taqsimlanmagan elektron juft kabul qiladi. Natijada [CoF 6 ] 3- tarkibli koordinatsion ion hosil bo ladi. Bu koordinatsion ion sirtki qavat (4s4p4d) orbitallarining gibridlanishi natijasida hosil bo lgani uchun [CoF 6 ] 3- ni sirtki orbital koordinatsion birikmalar jumlasiga kiritiladi. Bu koordinatsion ion tarkibida to rtta tok, elektron bor. Shuning uchun u ion paramagnit xossaga ega. Endi [Co(NH 3 )] 3+ tarkibli koordinatsion ionning hosil bo lishini ko rib chiqamiz: bu ion hosil bo lishida ham Co 3+ orbitallari gibridlanadi; bu holda ikkita 3d-, bitta 4s- va uchta 4p-orbitallar bir-biri bilan qo shilib oltita yangi d 2 sp 3 gibrid orbitallarni hosil qiladi va ularning xar biriga bittadan ammiakning taqsimlanmagan elektron juftlari joylashib, So 3+ ion olti juft elektron kabul qiladi: Bunday koordinatsion ion hosil bo lishida markaziy ionning sirtki qavatidagi s- va p-orbitallari bilan birga ichki qavatning d-orbitallari ishtirok etgani uchun [Co(NH 3 ) 6 ] 3+ ichki orbital komplekslar jumlasiga kiradi. Bu koordinatsion ionda bironta ham toq elektron yuk. Shuning uchun bu koordinatsion ion diamagnit xossaga ega. Valent bog lanishlar nazariyasi asosida koordinatsion birikmalarning reaksiyalarda ishtirok etish qobiliyatini oldindan aytish mumkin. Koordinatsion birikmalarning ichki sferasidagi ligandlarning eritmalarda boshqa ligandlarga (ya ni boshqa ion yoki molekulalarga) almashish tezligi koordinatsion birikmaning ichki yoki tashqi orbital birikmasi ekanligiga va uning tarkibidagi ichki d-orbitallarning elektron bilan to lgan yoki to lmaganligiga bog liq. Tashqi orbitalli koordinatsion birikmalarda ligandlarning markaziy ion bilan bog lanishi ichki orbital koordinatsion birikmalardagiga qaraganda kuchsizroq bo ladi. Shuning uchun sirtki orbital koordinatsion ligandlarning o rniga eritmadan boshqa ligand kelib almashinishi, ichki orbital koordinatsion birikmalardagiga qaraganda osonroq sodir bo ladi. Agar markaziy ionning ichki d-orbitallari elektronlar bilan to lmagan bo lsa, bunday koordinatsion birikmalarga eritmadagi ionlardan biri qo shimcha ligand sifatida joylashadi; so ngra koordinatsion birikmaning eski ligandlaridan biri chiqib ketadi. Shunday kilib, bir ligand boshqa ligandga almashinadi. Masalan, [Cr(NH 3 ) 6 ] 3+ va [V(NH 3 ) 6 ] 3+ ionlari quyidagi tuzilishga ega: 128

129 Ikkinchi ionning ichki d-orbitallaridan biri bo sh bo lgani sababli bu koordinatsion birikmaning reaksiyaga kirish qobiliyati [Cr(NH 3 ) 6 ] 3+ nikidan kuchlirokdir. Valent bog lanish usuli koordinatsion birikmalarning ko p xossalarini to g ri tushunishga imkon berdi. Lekin koordinatsion birikmalarning optik xossalarini izohlash va ularning stereokimyosiga oid masalalarni talqin qilish, bunday birikmalarning barqarorligini mikdoriy jihatdan baholash uchun yetarli imkoniyatlarga ega bo la olmadi. Tayanch iboralar. Elektrostatik nazariya, kovalent bog lanish nazariyasi, valent bog lanishlar nazariyasi, gibridlangan orbitallar, sirtqi orbital komplekslar, ichki orbital komplekslar. Savol va topshiriqlar. 1. Koordinatsion birikmalarda asosiy va qo shimcha valentlik muammosi qanday tushunasiz? 2. Kossel va Magnusning elektrostatik nazariyasini moxiyatini tushuntiring? 3. Niqoblanish koeffitsienti nimada? 4. Kossel Magnus tenglamini yozing va izohlang? 5. Elektrostatik nazariyasining kamchiliklari haqida nimalarni bilasiz? 6. Kovalent bog lanish nazariyasining moxiyati nimada? 7. Kovalent bog lanish nazariyasi va Lyuisning kislota-asos nazariyasi orasida qanday umumiylik mavjud? 8. Kovalent bog lanish nazariyasining kamchiliklari? 9. Valent bog lanishlar nazariyasining moxiyati kamchiligi va afzalliklari? 10. Valent bog lanishlar nazariyasini misollar vositasida izohlang? 10-MA RUZA. KRISTALL MAYDON NAZARIYaSI. Reja: 1. Kristall maydon nazariyasi. 2. Koordinatsion birikmalar uchun malekulyar orbitallr nazariyasi. Bu nazariyani fizik olimlar G. Bete va Van-Flek 1930 yilda taklif kilgan bo lsalarda, faqat 1951 yildan boshlab, bu nazariya kimyoda qo llanila boshladi. Kristall maydon nazariyasi markaziy ionning d-orbitallariga ligandlar qanday ta sir etadi degan savolga javob beradi. Erkin atom yoki erkin ionning d-orbitalidagi 5 ta holat bir-biridan energiya jihatidan farq kilmaydi, faqat ular boshqa-boshqa tomonlarga yunalgan bo ladi. Energiyalari bir-biriga teng orbitallar ayniya orbitallar (energiyasi jihatidan) deyiladi. Markaziy ionga ligandlar yaqinlashuvi bilan d- orbitaldagi elektronlarning energetik holati o zgaradi, markaziy ionning d- elektron bulutlari bilan 129

130 6-rasm. Metall ionlaridagi d-orbitallarning turli simmetriyali maydon ta sirida energiyasining taqsimlanishi: a ikosaedr, b antiprizma, s kub, d tetraedr, ye sferik simmetriya, j,z oktaedr, i oktaedr (trans-izomer uchun), k tekis kvadrat. manfiy ligandlar orasida o zaro elektrostatik itarishish kuchi vujudga keladi. Bu kuch d- elektronlarning energiyasini oshiradi, ya ni ba zi d- orbitallar qo zg algan holatga o tadi. Agar ligandlar oktaedrning chukqilariga joylashgan bo lib, markaziy ion oktaedr markazini egallaydi deb faraz k,ilsak, d x 2_ y 2-va d z2 orbitallarning bulutlari ligandlar tomon yunalgan bo ladi. Bu orbitallar ligandlarga yaqinroq joylashadi. Lekin d xy -, d yz - d xz - orbitallar bulutlari ligandlararo fazoga yunalgan bo ladi. Shu sababli, ligandlar bu orbitallarga kamrok, ta sir ko rsatadi. Natijada d-orbitallar energetik jihatdan ikkita yangi holatga ajralib ke- tadi (6-rasm). Yuqori energetik holatga ko tarilgan va d 2 x - 2 y - orbitallar e g, quyi energetik holatdagi d xy -, d yz - d xz -orbitallar t 2g bilan belgilanadi. d-orbitallar energiyasining ortishi kompleks hosil bo lganida ajralib chiqdsigan energiyaning ma lum qismi hisobiga boradi. Shunday qilib, kristall maydon nazariyasiga ko ra d-elektronlar ligandlar band etgan joylarni band qilmaslikka intiladi. Kristall maydon nazariyasiga ko ra markaziy atom bilan ligandlar orasida ion bog lanish yoki ion-dipol bog lanish yuzaga keladi. Bu nazariya markaziy atomning kvant-mexaniq tuzilishini hisobga oladi, lekin ligandlarni xech qanday strukturaga ega bo lmagan shunchaki zaryadli nuqtalar deb qaraydi; ularni faqat elektrostatik maydon yaratuvchi zaryadli zarrachalar deb tasavvur qiladi. Shu sababdan bu nazariyani Kossel va Magnus tomonidan yaratilgan elektrostatik nazariyaning qisman kvantmexaniq asosda rivojlangan ko rinishi deb qarash mumkin. 130

131 Oktaedrik maydondagi t 2g - va e g -orbitallarning energiyalari orasidagi ayirma Д 0 bilan belgilanadi. t 2g -orbitalning energiyasi boshlangich d-orbitallar energiyasidan 0,4Д 0 kadar kam; e g - orbitalning energiyasi esa boshlangich d-orbitallar energiyasiga qaraganda 0,6Д 0 qadar ko pdir. Masalan, [Ti(H 2 0) 6 ] 3+ tarkibli oktaedrik ionda bo lgan birgina d-elektron t 2g -holatda turadi. Oddiy elektrostatik nazariyaga muvofiq uning energiyasi qo zg algan holat energiyasiga teng bo lishi kerak edi, kristall maydon nazariyasiga muvofiq esa bu elektronning energiyasi qo zg algan d-elektron energiyasidan 0,4Д 0 kadar kamdir; binobarin, bu nazariyaga muvofiq [Ti(H 2 0) 6 ] 3+ tarkibli koordinatsion birikma elektrostatik nazariya buyicha topilgan barqarorlikdan 0,4Д 0 kadar barqarorrok bo lishi kerak, 0,4Д 0 ni bittagina d-elektronli kompleksning kristall maydon ta sirida barqarorlanish energiyasi deb yuritiladi. Markaziy ionning d-elektronlari soni ortganda koordinatsion birikmaning barqarorlanish energiyasi o zgaradi. Masalan, agar metall ionida ikkita d-elektron t 2g - holatda bo lsa, oktaedrik kompleksning barqarorlanish energiyasi 0,8Д 0 ga ortadi. ye g - holatda turgan xar bir d-elektronli koordinatsion birikmaning barqarorligi 0,6Д 0 kadar kamayadi. Umuman t 2g - va ye g - holatdagi elektronlarning soni ma lum bo lsa, oktaedrik koordinatsion birikmada barqarorlikning o zgarishini hisoblab chiqarish oson. Maealan, t 2g -holatda uchta d-elektron va ye g -holatda ikki d-elektron bo lgan oktaedrik koordinatsion birikma barqarorligining o zgarishi quyidagicha hisoblab topiladi: 3(0,4Д 0 )-2(0,6Д 0 )=0 Agar 5 ta (d-elektron t 2g -da va 2 ta d- elektron ye g -da bo lsa, u holda barkdrorlikning o zgarishi: 5. 0,4Д ,6Д 0 =0,8Д 0 ga teng bo ladi. Ba zi misollarni qarab chiqaylik. Ligandlar oktaedr chukqilarga joylangan bo lsin (X1.7-rasm). Rasmdan ko rinishicha ligandlar bilan d x 2-2 y va d z2 -orbitallar orasida eng ko p elektrostatik itarishish kuchi yuzaga chiqali; d xy -orbitalga esa ligandlar kamrok, ta sir ko rsatadi. Boshqa d- orbitallar pastki energetik vaziyatni egallaydi. 131

132 7-rasm. Oktaedr maydonida koordinatsion birikmaning fazoviy holati va koordinat o qlarining joylashishi (a), markaziy atomning d z2 va d x 2 - y 2 - orbitallarining ligandlariga nisbatan joylashishi (b). Tetraedr shaklli koordinatsion birikmalarda ligandlar d xy -, d yz - va d xz - orbitallarga eng ko p elektrostatik karshilik ko rsatadi, lekin - orbitallar pastki energetik vaziyatni egallaydi. 6-rasmda markaziy atomni o rab turgan ligandlar Hosil qilgan maydon simmetriyasiga qarab d-orbitallarning energetik joylashishi turlicha bo lishi aks ettirilgan. Kristall maydon nazariyasi koordinatsion birikmalarda ligandlar bilan markaziy ion orasida faqat elektrostatik (ion) bog lanish borligini nazarda tutadi. Bu nazariya ligandlarning elektron bulutlarini markaziy ionning elektron bulutlari ma lum darajada qoplashini (ya ni kovalent bog lanish ham borligini) hisobga olmaydi, vaholanki, koordinatsion birikmalarni elektron paramagnit rezonans usuli (EPR) bilan tekshirishlar ularda kovalent bog lanish borligini ko rsatdi. Metall ion va ligandlardan koordinatsion zarracha hosil bo lishida markaziy ionning d-orbitallarigina emas, balki markaziy ion va ligandlarning s- va r-orbitallari ham ishtirok etadi. Shu sababli, keyinchalik, kristall maydon nazariyasi elektron bulutlar bir-birini qoplashini ham nazarga oladigan bo ldi. Ligandlar m a y d o n i nazariyasi vujudga keldi, keyinchalik u molekulyar orbitallar nazariyasi bilan boyitildi. Kristall maydon nazariyasining eng katta muvaffaqiyatlaridan biri koordinatsion birikmalarga xos bo lgan rangli bo lishini izohlashdan iborat bo ldi. t 2g - va e g -holatlar energiyasi orasidagi ayirma Д 0 ni hisoblash uchun spektroskopik ma lumotlardan foydalanish mumkin. Buning uchun E=h. н tenglamaga asoslanib quyidagi formulani yozish mumkin: bu yerda; Д t 2g - va e g -orbitallar energiyalari orasidagi ayirma, u kristall maydonda kompleksning barqarorlanish energiyasi deb ataladi; c yorug lik tezligi, N A Avogadro soni, л koordinatsion birikma yutgan nurning to lqin uzunligi, h Plank doimiyligi. 132 ( 3)

133 Misol. [Cu(NH 3 ) 4 ] 2+ tarkibli koordinatsion ion uchun ko zga ko rinadigan sohada maksimal yutilgan nurning to lqin uzunligi л = 304 nm; lekin [Cu(H 2 0) 4 ] 2+ ion uchun л = 365 nm. Koordinatsion birikmaning ichki sferasidagi NH 3 lar o rnini H 2 0 lar bilan almashtirilganida kristall maydon energiyasi Д qanday o zgaradi? Yechish. (3) formula asosida [Cu(NH 3 ) 4 ] 2+ va [Cu(H 2 0) 4 ] 2+ ionlar uchun Д larni hisoblab chiqaramiz: [Cu(NH 3 ) 4 ] 2+ uchun: =3, Joul mol=349 kj mol. [Cu(H 2 0) 4 ] 2+ uchun: Xulosa. [Cu(NH 3 ) 4 ] 2+ dan [Cu(H 2 0) 4 ] 2+ ga o tganda Д kamayadi; demak, koordinatsion birikma ammiakatdan gidratga o tganda mustahkamligi ham kamayadi. 11-MA RUZA Molekulyar orbitallar nazariyasi. Molekulyar orbitallar usuli metall ioni bilan ligandlar orasida kovalent, ionli va boshqa tur bog lanishlar hosil bo lishini mantiqiy ravishda ko rsatib beradi. Binobarin, molekulyar orbitallar nazariyasida xar qanday zarracha to liq kvant-mexaniq sistema deb qaraladi. Molekulyar orbitallar nazariyasining bir necha variantlari mavjud. Bular ichida AOChK (atom orbitallarning chiziqli kombinatsiyasi) nomli varianta ko p tarqalgan hisoblanadi. Bu variantga muvofiq hosil bulayotgan birikmaning molekulyar orbitallari dastlabki moddalardagi atom orbitallarning bir-biri bilan ma lum tartibda o zaro qo shilish va ayirilish natijasida hosil bo ladi. Molekulyar orbitallar usuli biror moddaning molekulyar tuzilishi sxemasini yaratishdan avval uning kristall tuzilishini rentgen nurlar yordamida aniqlab oliщ zarurligini taqozo qiladi va nazariya yaratishda bu ma lumotlardan foydalanishni ko zda to tadi. Agar sistemada bog lovchi molekulyar orbitallar (BMO) Hosil bo lsa, dastlabki moddalarning elektron buluti bir-birini maksimal (musbat) qoplaydi va ma lum mikdorda energiya ajralib chiqadi. Bo shashtiruvchi molekulyar orbitallar (BO MO) hosil bo lganda dastlabki moddalarning elektron bulutlari bir-birini nafaqat qoplamaydi, aksincha, bir-biridan itariladi va bunday orbitallar energiyasi qisman ortib ketadi. Uchinchi holda dastlabki atomlardagi elektron bulut energiyasida o zgarish bo lmaydi, ular bog lamaydigan MO hisoblanadi. Bu holatlarni matematika usulda qarab chiqib koordinatsion birikmalarda uchraydigan BMO va BO MO uchun quyidagi tenglamalar olingan: 133

134 Bu yerda; koordinatsion birikmalar hosil kiluvchi (ya ni markaziy) ionning to lqin funksiyasi; Ш ligandlarning yig indi to lqin funksiyasi, s elektron bulutlarning qoplashish integrali: б qiymati 0 bilan 1 chegarasida bo lgan koeffitsient. Agar б-0 bo lsa, u xodda Ш = ц bo ladi; binobarin, barcha bog lovchi elektronlar ligandlarda, BO MO lar esa metall ionida joylashadi. Bunday sharoitda metall ioni bilan ligandlar orasida to liq ion bog lanish namoyon bo ladi; agar б 2 = 0,5 bo lsa, BMO ning yarmi metall ioniga va yarmi ligandlarda joylashadi. Natijada metall ioni bilan ligandlar orasida kovalent bog lanish hosil bo ladi. Agar б = 1 bo lsa, barcha bog lovchi elektronlar metall ioniga joylashadi. Binobarin, yana ion bog lanish ro y beradi. Agar б 2 ning kiymati 0 dan katta va 0,5 dan kichik bo lsa, metall ioni bilan ligandlar orasida kutbli bog lanish hosil bo ladi. Molekulyar orbitallar usuliga asoslanib koordinatsion birikmaning energetik diagrammasinn tuzish Oktaedrik turdagi koordinatsion zarrachaning to liq, energetik diagrammasining sxemasi 8-rasmda keltirilgan. Bunday diagrammalar dastlabki moddalar (metall ionida va ligand atom orbitallarni) va hosil bo lgan kompleksdagi molekulyar orbitallarni sifat jihatdan ifodalaydi; 8-rasm. Oktaedr tuzilishli koordinatsion birikmalarda MOU asosida atom, ligand va molekulyar orbitallar sxemasi; a sferik simmetriyali maydondagi markaziy atomning energetik qobiqchalari, b metall va ligand orbitallarining umumlashgan energetik pogonalari, v ligandlarning energetik pogonalari. 134

135 ular albatta takribiy xususiyatga ega. Bunday diagrammada yettita energetik pogona mavjud: bulardan uchtasi BMO, uchtasi BO MO bo lib, bittasi bog lamay- digandir. Energiyalari eng kichik qiymatli molekulyar orbitallar 3 ta t 1u va 2 ta ye g -lar bog lovchi molekulyar orbitallar bo lib, ular eng quyi energetik pogonani egallaydi. Markaziy atomdagi d xu -, d yz - va d xz - orbitallar t 2g - simmetriyaga ega bo ladi, ular koordinatsion birikmalarda bog lamaydigan BMO sifatida ishtirok etadi, chunki bu orbitallar ligandlar oraligi tomon yunalgan, kimyoviy bog energiyasiga o z hissalarini qo shmaydi. 2 ta ye g *, 1 ta a 1g *, va 3 ta t 1u * MO lar (BO MO lar) eng yuqori energetik pog onalarga joylashadi. Kam spinli [Co(NH 3 ) 6 ] 3+ va yukori spinli [CoF 6 ] 3- koordinatsion ionlarning (у-bog lanishlarining) MO usuli asosida tuzilishi X1.9-rasmda keltirilgan. Ushbu rasmdan foydalanib [Co(NH 3 ) 6 ] 3+ elektron formulasini molekulyar orbitallar usuli asosida quyidagicha yozish tavsiya qilinadi: [Co(NH 3 ) 6 ] a 2 g 2 t 1 u 6 e g 4 t 2 g 6 ; Д = 274 kj/mol -1 Ja mi bo lib, MO da 18 ta elektron mavjud, bulardan 12 tasi ligandlardan kelgan bo lib, 6 tasi markaziy ionga tegishlidir. Bu kompleks diamagnit komplekslar jumlasiga kiradi. X1.9-rasm. Past spinli (kuchli maydon holati) [Co(NH 3 ] 3+ va yuqori spinli (kuchsiz maydon holati) [CoF 6 ] 3- koordinatsion birikmalarda molekulyar orbitallarning energetik diagrammasi. Binobarin, elektronning t 2g -dan ye* g -ga o tishi katta energiyani talab qiladi. [CoF 6 ] 3- ioni paramagnit, uning MO usuldagi elektron konfiguratsiyasi quyidagicha yoziladi: [Co(F 3 ) 6 ] a 1 g 2 t 1 u 6 e g 4 t 2 g 4 e g *2 ; Д = 182 kj/mol

136 Metall ionning elektronlari bog lamaydigan va bo shashtiruvchi orbitallarga joylashadi; ular t 2 g 4 e g *2 ko rinishda ifodalanadi. Molekulyar orbitallar usuli ham xuddi kristall maydon nazariyasi kabi oktaedrik koordinatsion birikmalarning magnit va spektral xossalarini izohlay oladi. Agar Д larning qiymati elektronlarning juftlashish energiyalaridan katta bo lsa, quyi spinli koordinatsion birikma va aksincha kichik bo lganda yukori spinli koordinatsion birikma hosil bo ladi. 12-MA RUZA. KOMPLEKS BIRIKMALARNING BARQARORLIGI Reja: 1. Eritmada koordinatsion birikmaning ionlanishi. 2. Beqarorlik va barqarorlik konstantalari. 3. Komplekslarning barqarorligiga ta sir etuvchi omillar. 4. Koordinatsion birikmalar kimyosining rivoj-lanishiga hissa qo shgan o zbek olimlari. 5. Koordinatsion byuirikmalarning ahamiyati. Biror koordinatsion birikma, masalan K 4 [Fe(CN) 6 ], suvda eritilganda birinchi navbatda o zining tashqi sferasidagi ionlarga va murakkab ionlarga ajraladi; K 4 [Fe(CN) 6 ]=4K + +[Fe(CN) 6 ] 4- Bu jarayon xuddi kuchli elektrolitning dissotsilanishi kabi sodir bo ladi. Ikkinchi navbatda koordinatsion ionning o zi ketma-ket dissotsilanadi; [Fe(CN) 6 ] 4- +H 2 O= [Fe(CN) 5 (H 2 O)] 3- + CN - [Fe(CN) 5 (H 2 O)] 3- +H 2 O=[Fe(CN) 4 (H 2 O) 2 ] 2- +CN - va xakazo. Umumiy dissotsialanish [Fe(CN) 6 ] 4- +6H 2 O = [Fe(H 2 O) 6 ] 2+ +6CN - muvozanat xolatga kelganda uning muvozanat konstantasi - kompleks ionning beqarorlik konstantasi deb yuritiladi. (Soddalashtirish maqsadida ichki sfeoada koordinatsialangan suv molekullaarini yozmay ifodalaymiz.); [Fe 2+ ][CN - ] 6 K beq = [[Fe(CN) 6 ] 4- ] K beq ga teskari qiymat - koordinatsion ionnning mustaxkamligini ko rsatadi va -koordinatsion ionning barqarorlik konstantasi deb ataladi. K beq qancha katta bo lsa, koordinatsion birikma shuncha beqaror bo ladi. va aksincha, qanchalik kichik bo lsa, koordinatsion birikma shuncha barqaror bo ladi. Masalan, [Fe(CN) 6 ] 4- koordinatsion ion uchun K beq = 10-37, bu juda mustaxkam koordinatsion birikmadir. Kompleksning barqarorligi markaziy ion bilan ligandlar orasidagi kimyoviy bog lanish tabiatiga, zaryadiga, radiuslariga, ayniqsa, markaziy ion zaryadi bilan radiusi nisbati (z r) ga, erituvchi tabiati xarorat, ayni elementning davriy sistemadagi o rniga va boshqa omillarga bog liq. Boshguruxchv elementlariga nisbatan qo shimcha gurux elementlari barqaror komplek birikma xosil qiladi. Buning sababi ionlar raldiuslari yaqin bo lgan xolda xam, qo shimcha guruxcha elementlarining tashqi valent -qobig idagi 136

137 elektronlari yadro zaryadining ta siridan zaif niqoblanganligidir. Masalan, Na + va Cu + ion radiuslari bir-biriga yaqin. (r + Na =0,95 va r + Cu =0,93 nm bo lsa, ularning ionlanish potensilalari natriy uchun 495,8 va mis uchun 744,8 kj mol -1 bo lishi, Cu + ionining elektronga moyilligi ancha yuqori ekanligini ko rsatadi. Shu sababli mis ioni ligand elektron bulutlarini natriy ioniga nisbatan kuchliroq tortadi va bog mustaxkamligi ortadi. Ionlanish potensioalining radiusga nisbatini ionning zaryad zijligi deb ataladi va bu qiymat elektrostatik tortishish energiyasiga deyarlik to g r i proparsionnal bo ladi. Mh 2+, Fe 2+, Co 2+,Ni 2+ va Zn 2+ ionlaning bir xil ligand bilan xosil qilgan koordinatsion birikmalarning mustaxkamligi quyidagicha o zgaradi; Mn 2+ < Fe 2+ < Co 2+ <Ni 2+ > Zn 2+ Koordinatsion birikmalarning beqarorlik va barqarorlik konstantalari tajribada turli usullar bilan aniqlanadi. Oraliq metall ionlarining azotli va kislorodli ligandlar bilan hosil qilgan komplekslari borasida O zmu xodimlari Akademik Parpiev N.A, professor Raximov X.R. dotsent Muxtaxov R.G, dotsent Nikay K.G, Dotsent Asamov K.A. Tursunov A.A va boshqalar tomonidan olib borilgan tadqiqotlar koordinatsion birikmalarning suvda va organik erituvchilarda barqarorlarligi ularning ichki tuzilishi to g risida yangi ma lumotlar olishgan va uklarning sintez qilishning yangi usullarini yaratishga imkon berdi. 13-MA RUZA. KOMPLEKS BIRIKMALARNING AHAMIYATI Reja: 1. Koordinatsion birikmalar kimyosining rivoj-lanishiga hissa qo shgan o zbek olimlari. 2. Koordinatsion byuirikmalarning ahamiyati. A) Analitik kimyoda bunday birikmalar elementlarning modda tarkibilda boryo qligini bilishda (sifat analiz) modda tarkibining qancha foizini tashkil etishini aniqlashda (miqdoriy analiz) va elementlarni bir-biridan ajratish (ekstaraksiya) niqoblash maqsadida ishlatiladi. B) Koordinatsion birikmalar galvanik qoplamalar qilishda ishlatiladi. Oddiy iuzlarning eritmalarida galvanik qoplamalarhosil qilishda ishlatilganda yirik kristall cho kmalar hosil bo lib, qoplama oson ko chib ketadigan bo ladi. Lekin bu maqsad uchun kompleks tuzlarining erimtmalari ishlatilsa, mayda kristall juda zich qoplamalar xosil bo ladi. Galvanik qoplamalar hosil qilish uchun ishqoriy metallarning sianidlari eritmalariga mis, rux, oltin va boshqa metallarning sionidli komplekslari K 2 [Cu(CN) 3 ], Na 2 [Zn(CN) 4 ], K[Au(CN) 4 ] qo shiladi. Sianli elektrodlar zaharli bo lgani uchun ularni boshqa tuzlarga almashtirish zaruruti tug ilgan.masalan, K 2 [Cu(CN) 3 ] o rnida misning etanolaminli kompleks tuzi K 2 [Cu(H 2 NCH 2 CH 2 OH 4 )] qo llanilmoqda. V. Metallarni korroziyadan saqlashda kompleks birikmalarning axamiyati.metall sirtiga yaxshi yopishadigan (ya ni kuchli adgeziyaga ega bo lgan) koordinatsion birikma metallni eritmada va atmosferada (ochiq xavoda) kooroziyadan saqlashga imkon beradi. Masalan, po lat buyum natriy benzoat C 6 H 5 COONa eritmasi ichiga solib qo yilsa, temir buyum sirtida ko zga ko rinmaydigan ximoya parda hosil bo ladi. Uning tarkibi [Fe(C 6 H 5 COOH) 6 ](OH) 3 dan iborat. Uning borligini elektronografik va kimyoviy usullar bilan isbotlash mumkin. G. Koordinatsion birikmalarning o simlik va tirik mavjudodlar xayotidagi roli. Tirik mavjudodlarning bir necha million yillik tarixi mobaynida tirik olmada kimyoviy faolikka ega biologik sistemalar bunyodga kelgan. Bu sistemalarning kepchiligi metall organik birikmalar jumlasiga kiradi. Organizmda uchraydigan eng oddiy birikmalar esa metallarning amminokislotalar bilan hosil qilgan komplekslaridan 137

138 iborat. -aminokislota bidentatli ligand bo lganligi uchun 5 a zoli xelatlar hosil qiladi. Anashunday aminokislotali komplekslar organizmda oddiy tuzlar bilan birkalikda metallarning organizm qismlaridagi xarakatida va murakkab moddalar hosil bo lish jarayonida ishtirok etadi. Tirik organizmlar ( va o simliklar) xayotida proteinlar deb ataladigan oqsillar muxim axamiyatga ega. 4 ta pirrol gruppa porfirin skletini tashkil qiladi. Porfirinning eng oddiy xosilalari ichki kompleks birikmalar jumlasiga kiradi. Porfirinning markaziy atomi temir (II) bo lganida bu modda gemoxromogen deb ataladi. Gemoxromogen oqsil molekulalari bilan birgalashib, gemoglobin xosil qiladi. Qizil qon tanachalari tarkibiga kiruvchi gemoglobin o pkadan xujayralarga kislorod va aksincha,to qimilardan SO 2 ni o pkaga olib boruvchi transport vositasidir. Tabiatdagi eng muxim moddalardan biri xlorofil bo lib, u gemoglobindan markaziy atomi magniy ekanligi bilan farq qiladi. Xlorofill o simlik organizmida fotosintez jarayonini amaolga oshirida juda muxim moddadir, Uni ta sir etish mexanizmida juda ko p tadqiqotlar olib borilmoqda. Biologiyada fotosintez mexanizmlarida fermentlarning roli nixoyatda katta axamiyatga ega ekanligi ta kidlanadi. D.Metall-fermentlar(enzimlar). Fermentlar tirik organizmda sodir bo ladigan kimyoviy reaksiyalarni tezlashtiruvchi biologik katalizatorlardir. Hozirgacha ma lum bo lgan fermentlar soni 2000 dan ortiq. Ularning hammasi oqsio tabiatli va boshqa turdagi moddalardan tarkib topgan o zaro kimyoviy bog larsiz birlashgan komplekslardan iboratdir. Fermentlarda unumli va tanlab ta sir qilish xususiyati yuqori, ularda sharoitga qarab faolligi o zgauvchan xususiyatlar mavjud. Fermentlar ta sir qiladigan moddalarning kimyoviy o zgarishi oddiy reaksiyalarga nisbatan marta tezlashi mumkin. Metall fermentlar tarkibida Ca,Mh,Fe,Cu,Zh,Cr,Co va Mo borligi aniqlangan. Fermentlarni o rganish soxasida A.Ya.Danilevskiy,A.N.Lebedev, A.N.Bax,A.I.Oparin va boshqalar katta xissa qo shdilar, xozir esa B.O.Toshmuxammedov, M.M.Raximiv va ularning shogirdlari mofoqiyatlari bilan ilmiy izlanishlar olib bormoqdalar. Tayanch iboralar. Tashqi va ichki sferalarning ionlanishi, beqarorlik konstantasi, barqarorlik (mustahkamlik) konstantasi, barqarorlikka ta sir etuvchi omillar, komplekslar analitik kimyoda, komplekslar galvanotexnikada, komplekslar korroziyaga qarshi kurashda, komplekslar organizm hayotida, metallofermentlar. Savol va topshiriqlar. 1. Koordinatsion birikmalar eritmada qanday ionlanadi? 2. Beqarorlik konstantasi nima? 3. Beqarorlik va mustahkamlik ( barqarorlik) konstantalari orasida qanday bog liqlik mavjud? 4. Komplekslar barqarorligi qaysi omillarga bog liq? 5. Markaziy ion zaryadi zichligini o zgarishiga ko ra ular hosil qilgan komples birikmalar mustahkamligi qanday o zgaradi? 6. O zbekistonda qaysi olimlar koordinatsion birikmalar kimyosi rivojlanishiga katta xissa qo shgan? 7. Koordinatsion birikmalarning analitik kimyodagi ahamiyati. 8. Kompleks birikmalarning golvanik qoplamalar hosil qilishda qo llanilishi. 9. Metallarni korroziyadan saqlashda kompleks birikmalar qanday ahamiyatga ega? 10. Koordinatsion birikmalarning o simlik va tirik mavjudodlar uchun ahamiyati. 138

139 Asosiy darsliklar va o quv qo llanmalar 7. Parpiev N.A., Yusupov V.G., Toshev M.T. Koordinatsion birikmalar kimyosi. Toshkent: Universitet, b. 8. Parpiev N.A., Raximov X.R., Muftaxov A.G. Anorganik kimyo nazariy asoslari, Toshkent: Uzbekiston, 2000 y. 9. Kukushkin Yu.N. Ximiya koordinatsionnыx soedineniy. M: Vыsshaya shkola, s. 10. Kostromina N.A., Kumok V.N., Skorik N.A. Ximiya koordinatsionnыx soedineniy. M.: Vыsshaya shkola s. 11. E.Yu. Yanson. Kompleksnыe soedineniya. M.: Vыsshaya shkola, s. Қўshimcha adabiyotlar 12. Babko A. K. Fiziko-ximicheskiy analiz kompleksnыx soedineniy v rastvorax. Kiev, izd. AN, UzSSR Metodicheskoe ukazanie - "Ximiya koordinatsionnыx soedineniy", Tashkent, TashGU, Zadachnik po fiziko-ximicheskim metodam analiza. Izd. "Ximiya", Novakovskiy M.S. Laboratornыe rabotы po ximii kompleksnыx soedineniy. Xarkov, izd. XGU,

140 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI Z.M. Bobur nomli ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI Umumiy kimyo kafedrasi KOMPLEKS BIRIKMALAR KIMYOSI FANIDAN USLUBIY TAVSIYANOMA 140

141 ANDIJON-2013 Laboratoriya ishlari Anionli kompleks birikmalar. 1 tajriba. Kobalt va misni ammiak bilan kompleks birikmasini sintezlash va fotometrik usulda o rganish. 2 ta probirkaga 5 6 tomchi kobalt va mis nitrat tuzlari eritmasidan quying va uning ustiga 25 % li ammiak eritmasidan tomchilatib qo shing. Hosil bo lgan kompleks eritmaning rangini qayd qiling. Hosil bo lgan kompleks birikmani fotometrda optik zichligini aniqlang. Kompleks birikmani hosil bo lish reaktsiya tenglamalarini yozing. 2 tajriba. Kaliy diiodoargentat K [Agl 2 ] ning olinishi. Probirkaga 3 tomchi kumush nitrat va 3 tomchi kaliy iodid eritmasidan soling cho kma hosil bo ladi. Keyin yana 3 tomchi kaliy iodid eritmasidan qo shing cho kma erib ketadi. Kumush iodidning hosil bo lishi va ortiqcha kaliy iodidda kompleksning hosil bo lish reaktsiyalari tenglamalarini yozing. Kationli kompleks birikmalar. 3 tajriba. Diamin argentaxlorid [Ag (NH 3 ) 2 ] Cl ning olinishi. Probirkaga 10 tomchi kumush nitratdan tomizib, shuncha natriy xlorid eritmasidan qo shing. Cho kmani tiniting va uning ustidagi suyuqlikni to king. Hosil bo lgan cho kma erib ketguncha ammiak eritmasidan tomchilatib quying. Reaktsiya tenglamasini yozing. 4 tajriba. Kompleks birikmalarni eritmada spektrofotometrik usulda o rganish Xinazolon 4 ni Cu (II) tuzlari bilan 1 : 2 va 1 : 3 nisbatli kompleks birikmalari eritmada hosil bo lganligi uchun ularni fotometrik usulda o rganiladi. Buning uchun KXz ga Cu (II) tuzlaridan oz ozdan qo shilganda dastlab, to q rangli cho kma tushadi. Uning ustiga yana KXz qo shganda eritmada och ko k rangli Cu (KXz) 2 N 2 O kompleksi hosil bo ladi. Cu (Xz) 2 N 2 O kompleksi ustiga yana kxz eritmasidan qo shganda siyoh rangli K [Cu (Xz) 3 ] 2N 2 O kompleksi eritmada hosil bo ladi. Fotometrik usulda elektron spektri o rganilganda miss tuzlarini, KXz ni, Cu (Xz) 2 N 2 O va K [Cu (Kz) 3 ] 2N 2 O komplekslarini rangi hamda chiqish oblastlarini taqqoslang. Kompleks birikmalarini qanday tuzilishda ekanligini tushuntiring. 5 tajriba. Misning ammiak bilan hosil qiladigan kompleks birikmasi [Cu (NH 3 ) 4 ] SO 4 ning olinishi. Probirkaga 5 6 tomchi mis (II) sulfat eritmasidan quying va cho kmaga tushayotgan asosli tuz to liq erib ketguncha 25% li ammiak eritmasidan tomchilatib qo shing. Olingan kompleks eritmaning rangini qayd qiling. Kompleks birikmaning hosil bo lish reaktsiyasi tenglamalarini yozing. Bu eritmaga barobar miqdorda spirt qo shing. Eritmadagi kompleks birikma cho kmaga tushadi, chunki u spirt bilan suvning aralashmasida yomon eriydi. Hosil bo lgan kompleks kristallarini filtrlab ajratib oling. Suv va spirt aralashmasi bilan yuviladi. Xona temperaturasida quriting. Mikroskop yordamida kristallar tuzilishini kuzating. Suyuqlanish temperaturasini aniqlang. Reaksiya tenglamasini yozing. 6 tajriba. Nikel geksaamingidrat [Ni (NH 3 ) 6 ] (OH) 2 ning olinishi. Probirkaga 3 4 tomchi nikel (II) sulfat eritmasidan quying. Uni ustiga ammiak eritmasidan cho kma hosil bo lgunga qadar tomchilatib qo shing. Tushgan cho kmani tsentrifugalab suyuq fazadan pipetka yordamida ajrating. 89 Nikel (II) gidroksidning hosil bo lish reaktsiyasining molekulyar va ionli tenglamalarini yozing. 141

142 Cho kmaga 25 % li ammiak eritmasidan 5 6 tomchi qo shing. Nima kuzatiladi? Nikel (II) sulfat eritmasining rangi bilan olingan eritmaning rangini solishtiring. Eritmaning rangi qanday ion borligini ko rsatadi? Reaktsiya tenglamasini yozing. 7 tajriba. Kompleks birikmalarning hosil bo lishi. Ikkita probirkaga 5 tomchidan mis (II) sulfat eritmasidan tomizing. Ularning biriga shuncha hajm ammoniy oksalat (NH 4 ) 2 C 2 O 4, ikkinchisiga ammoniy sulfid eritmasidan qo shing. Qanday birikmalar cho kmaga tushadi va ularning rangi qanday o zgaradi? Reaktsiyalarning molekulyar va ionli tenglamalarini yozing (olingan eritmalarni kontrol sifatida saqlang). Ikkita probirkada [Cu (NH 3 ) 4 ] SO 4 kompleksini hosil qiling. Buning uchun probirkalarga 5 tomchidan mis (II) sulfat eritmasidan soling va asosli mis tuzi hosil bo lguncha 1 n ammiak eritmasidan qo shing. Hosil bo lgan mis tuzining cho kmasi erib ketguncha ammiak eritmasidan tomchilatib quying. Reaktsiya tenglamasini yozing. Keyin birinchi probirkaga 5 tomchi ammoniy oksalat, ikkinchisiga shuncha ammoniy sulfat eritmasidan qo shing. Qaysi reaktiv ta sirida cho kma hosil bo ladi? Uning rangi qanday? Olingan eritmaning rangini kontrol eritmalar bilan solishtiring. Kompleks tuzning ammoniy sulfid bilan boradigan reaktsiyasi tenglamasini yozing. Nimaga ammoniy oksalat bilan kompleks tuz o zaro ta sir etmaydi? 90 8 tajriba. Kationli kompleks birikmalarni olinishi. 2 ta probirkaga kaliy sianid eritmasidan 2 tomchi va 4 tomchi nikel (II) sulfat eritmasidan tomizing. Birinchi probirkaga temir sianid eritmasidan qo shiladi. Natijada K 4 [Fe (CN) 6 ] kompleks hosil bo ladi. Ikkinchi probirkadagi nikel sulfat eritmasiga cho kmasi erib ketguncha 25 % li ammiak eritmasidan tomchilatib qo shing. Cho kma erishi bilan birga och qizil rangli kompleks tuzning kristallari hosil bo lishini kuzating. [Ni (NH 3 ) 6 ] 2+, [Fe (CN) 6 ] 2+ komplekslarini hosil bo lish reaktsiya tenglamalarini yozing. 9 tajriba. Nikel geksaaminosulfat [Ni (NH 3 ) 6 ]SO 4 ning olinishi. Probirkaga 3 4 tomchi nikel (II) sulfat eritmasidan solib, yashil cho kma hosil bo lguncha tomchilatib 1 n ammiak eritmasidan qo shing. Hosil bo lgan Ni (OH) 2 SO 4 asosli tuz erib ketguncha 25% li ammiak eritmasidan qo shing. Eritmaning rangi och ko kimtir tusga aylanadi. Bu o zgarish kompleks kationi [Ni (NH 3 ) 6 ] +2 ning hosil bo lishini ko rsatadi. Kompleksni hosil bo lish reaktsiya tenglamasini yozing. 10 tajriba. K 2 Pb [Cu (NO 2 ) 6 ]kristallarini olish. Buyum oynasi ustiga tarkibi quyidagi formula Na 2 Pb [Cu (NO 2 ) 6 ] bilan ifodalangan maxsus eritmadan bir tomchi olib, unga tariqdek kaliy tuzini tashlang. Mikroskop ostida cho kkan kristallarni va ularning o sishini kuzating. Kristallar qora rangli kubik holda bo ladi. Kristallarning tarkibi: 2KNO 2 Pb (NO 2 ) 2 Cu (NO 2 ) 2 yoki K 2 Pb [Cu (NO 2 ) 6 ] Mikroskopda ko ringan kristallarning shaklini tuzing tajriba. Misning kompleks birikmalari. A) Mis tiosulfat kompleksining olinishi. Oldingi tajribada olingan mis iodid cho kmasiga natriy tiosulfatning 2 n eritmasidan cho kma erib 142

143 ketguncha tomchilatib quying. Natijada mis tiosulfat kompleksining erimtasi hosil bo ladi. Cu 2 I 2 + 2Na 2 S 2 O 3 = 2 [CuS 2 O 3 ] Na + 2NaI B) Mis tetroammiakatining hosil bo lishi. Probirkaga mis (II) sulfatning 1 n eritmasidan 2 3 tomchi va ammiakning 25% li eritmasidan 2 3 tomchi tomizing. Havo rang mis (II) gidroksisulfat cho kmaga tushadi: 2CuSO 4 + 2NH 4 OH + [Cu 2 (OH) 2 ] SO 4 + (NH 4 ) 2 SO 4 Ammiak tomizishni cho kma eriguncha davom ettiring. Cho kma erishi natijasida misning ko k tusli ikki valentli kompleks birikmasi hosil bo ladi. [Cu (OH) 2 ] SO 4 = 8NH 4 OH = [Cu (NH 3 ) 4 ] SO [Cu (NH 3 ) 4 ] (OH) 2 + 8H 2 O 12 tajriba. Kumushning kompleks birikmalari. A) Kumushning ammiakli kompleks tuzining olinishi. To rtinchi tajribada olingan kumush galogenidlar cho kmasining har biriga bir tomchidan ammiakning 25 % li eritmasidan qo shing. Hammasida erish tezligi bir xilmi? Kumush galogenidlarini ammiak bilan hosil qilgan kompleks birikmalarning eruvchanligiga qarab tartibli joylashtiring. Kumushning koordinatsion soni 2 ga tengligini nazarda tutib, kumush galogenid bilan ammiak eritmasi o rtasida bo ladigan reaktsiyaning molekulyar va ionli tenglamasini yozing. Eruvchanlik ko paytmasi qiymatidan kumush galogenidlarning eruvchanligi har xilligini tushuntiring. B) Kumushning ammiakli kompleks asosining olinishi. Birinchi tajribada olingan kumush oksid cho kmasiga ammoniy gidroksidning 2 n eritmasidan cho kma erib ketguncha ehtiyotlik bilan tomizing. Kumushning asosli 92 kompleksi eritmasi hosil bo ladi. Bu birikmaning barqarorligini kumush gidroksid bilan solishtiring. Reaktsiya tenglamasini yozing. V) Kumushning tiosulfat kompleksining olinishi. Probirkaga 3 tomchi kumush nitrat eritmasidan tomizib, uning ustiga 1 n tiosulfat eritmasidan tomchilatib qo shing. Kumush tiosulfat hosil bo lishidan cho kma tushishini va mo l natriy tiosulfatda erib ketishini kuzating. Kumush nitrat bilan natriy tiosulfatning hosil bo lish va uning ortiqcha cho ktiruvchida erish reaktsiyasi tenglamalarini yozing. 13 tajriba. Qo rg oshinning kompleks birikmasini olish va uning suv bilan ajralishi. Probirkaga 3 tomchi qo rg oshin (II) nitrat eritmasidan tomizing va 3 tomchi natriy iodid qo shing. Olingan cho kmaning hammasi erib ketguncha natriy iodiddan yana bir necha tomchi qo shing. Hosil bo lgan eritmaga cho kma hosil bo lguncha tomchilatib suv qo shing. Cho kmaning rangiga e tibor bering. Qo rg oshin (II) iodid cho kmasi nima sababdan ortiqcha natriy iodidda erishini tushuntiring. Reaktsiya tenglamalarini yozing. Kompleks birikmaning suv bilan ajralish reaktsiyasi tenglamasini yozing va suv qo shilganda qo rg oshin (II) iodid cho kmasi hosil bo lish sababini tushuntiring. 14 tajriba. Uch valentli vismut iodid va uning kompleks birikmasining olinishi. Probirkaga vismut xlorid eritmasidan 1 tomchi va shuncha kaliy iodid eritmasidan quying. Qora cho kma tushishini kuzating. Olingan vismut iodid cho kmasi erib, kompleks birikma K [BiI 4 ] hosil bo lguncha yana 4 tomchi kaliy iodid eritmasidan qo shing. Olingan K [BiI 4 ] 143

144 eritmasiga 5 tomchi suv quying. Natijada kompleks birikma parchalanib yana ikkinchi marta vismut iodid cho kmasi hosil bo lishini kuzating. Unga yana 5 tomchi suv qo shing va probirkani isiting. Uch valentli vismut iodid gidrolizining mahsuloti bo lgan BiOI ning hosil bo lganligini ko rsatuvchi to q sariq cho kma hosil bo ladi. A) Uch valentli vismut iodidning olinishi, b) kompleks birikmaning hosil bo lishi, v) vismut iodidning gidrolizi (gidroliz natijasida asosiy tuz Bi(OH) 2 I hosil bo ladi), g) BiOI hosil bo lishi bilan boradigan vismutning asosli tuzining parchalanish reaktsiyalari tenglamalarini yozing. [BiI 4 ] kompleks ionining beqarorlik konstantasi ifodasini yozing va tajriba natijalaridan foydalanib suvning qo shilishi kompleks ionining parchalanishga olib kelganlik sababini tushuntiring. 15 tajriba. Uch valentli temirning kompleks birikmalarini hosil qilish. A) Probirkaga FeCl 3 eritmasidan 3 5 tomchi quyib, uning ustiga 1 tomchi 0,01 n ammoniy rodanid eritmasidan va 2 tomchi 2 n ortofosfat kislota tomizing. Nima kuzatiladi? Hosil bo lgan barqaror kompleks [Fe (PO 4 ) 2 ] +3 ioni rangsiz ekanligini nazarda tutib, kuzatilgan hodisani iziohlang va tegishli reaktsiya tenglamasini yozing. B) Probirkaga 3 5 tomchi Fe Cl 3 eritmasidan quyib uning ustiga 1 tomchi 0,01 n ammoniy rodanid eritmasidan va 2 tomchi ftorid kislota tomizing. Nima kuzatiladi? Hosil bo lgan barqaror kompleksda [FeF 6 ] 2 ion rangsiz ekanligini nazarda tutib, kuzatilgan hodisani izohlang va tegishli reaktsiya tenglamasini yozing. Kompleks birikmalar kimyosi faniga bag ishlangan MUSTAQIL ISHI ISHLANMASI 1. Mavzu: Ammiakli va akvo komplekslar Mavzuning maqsadi va vazifalari. Ammiakli va akvo komplekslarni hosil bo lishi va fizik kimyoviy xossalarini o rganish. Yordamchi ma lumotlar: Tuzlarni ammiakli va akvo komplekslarini sintezlash usullari. Komplekslarni eruvchanligi. Suyuqlanish temperaturasini aniqlash. Rangi va elektr o tkazuvchanligi. Komplekslarni eritmada spektrofotometrik usulda o rganish. 2. Mavzu: Kompleks birikmalar nomenklaturasi va izomeriyasi Mavzuning maqsadi va vazifalari. Kompleks birikmalarni nomlanishi va izomerik holatlarini o rganish. Yordamchi ma lumotlar: A.Verner nazariyasiga asosan kompleks birikmalarni nomlanishi. Ligandlarni va markaziy ionlarni turiga hamda oksidlanish darajasiga qarab har xil qo shimchalarni qo shilishi. Kationli, anionli va neytral komplekslarni nomlanishi. 3. Mavzu: Koordinatsion birikmalarni fizik kimyoviy usullar yordamida o rganish Mavzuning maqsadi va vazifalari. Koordinatsion birikmalarni fizik kimyoviy usullar yordamida o rganish. Yordamchi ma lumotlar: Kompleks birikmalarni sintezlash va tozalash usullari. Element analizi. Ultrabinafsha va infraqizil spektrlari yordamida o rganish. Kompleks birikmalarni eritmada fotometrik usulda (Foster va Babko usullari) o rganish. Elektr o tkazuvchanligini aniqlash. 4. Mavzu: Kompleks birikmalarni fotometrik usulda o rganish Mavzuning maqsadi va vazifalari. Kompleks birikmalarni eritmada spektrofotometrik usullarda o rganish. 144

145 Yordamchi ma lumotlar: Kompleks birikmalar sintezi. Komplekslarni har xil konsentratsiyali eritmalarni tayyorlash. Spektrofotometrni ishlash usuli. Yutilish chiziqlari va ularni tahlili. Komplekslarni tuzilishlarini aniqlash Mavzu: Kompleks birikmalarni analitik kimyodagi ahamiyati Mavzuning maqsadi va vazifalari. Kompleks birikmalarni halq xo jaligida ishlatilishini o rganish. Yordamchi ma lumotlar: Kompleks birikmalarni analitik kimyodagi ahamiyati. Koordinatsion birikmalarni galvanik qoplamalar hosil qilishda ishlatilishi. Metallarni korroziyadan saqlashda kompleks birikmalarni ahamiyati. Koordinatsion birikmalarni o simlik va tirik mavjudotlar hayotidagi roli. 6. Mavzu: Barqaror va beqaror kompleks birikmalar Mavzuning maqsadi va vazifalari. Kompleks birikmalarni barqarorlik va beqarorlik konstantalarini o rganish. Yordamchi ma lumotlar: Tashqi va ichki sferali kompleks birikmalar. Gidratlar va akvo komplekslar. Atsido birikmalar. Siklik kompleks birikmalar. Kompleks birikmalarni eritmada barqarorlik va beqarorlik konstantalarini aniqlash. 7. Mavzu: Bog lanish turlari Mavzuning maqsadi va vazifalari. Kimyoviy bog lanish turlarini o rganish. Yordamchi ma lumotlar: Vodorod bog lanish. Ion bog lanish. Qutbli kovalent bog lanish. Qutbsiz kovalent bog lanish. Donor akseptor bog lanish. Koordinatsion bog lanish. 8. Mavzu: Atsedo va gidrokso komplekslar Mavzuning maqsadi va vazifalari. Atsedo va gidrokso komplekslarni hosil bo lishi hamda fizik kimyoviy xossalarini o rganish. Yordamchi ma lumotlar: Kompleks birikmalar va ularning turlari. Kompleks birikmalarni sintezlash usullari. Eruvchanlik va suyuqlanish temperaturalarini aniqlash. Elektr o tkazuvchanligi va element analizi. Ultrabinafsha va infraqizil spektrlari tahlili. 9. Mavzu: Ligandlar va ularning turlari Mavzuning maqsadi va vazifalari. Ligand va uning turlarini o rganish. Yordamchi ma lumotlar: Anorganik va organik ligandlar. Ligand va unga qo yiladigan talablar. Geterotsiklik organik birikmalar. Mono -, bi -, tri va polidentantli ligandlar. Akvo va atsido ligandlar. Ligandlarni analitik kimyoda komplekson sifatida ishlatilishi. 10. Mavzu: Koordinatsion soni 6, 7, 8, 9 bo lgan kompleks birikmalar Mavzuning maqsadi va vazifalari. Koordinatsion soni 6, 7, 8, 9 bo lgan kompleks birikmalarni o rganish. Yordamchi ma lumotlar: A.Verner nazariyasi. Bog lanish turlari. Koordinatsion son. Ligand va uning turlari. Tashqi va ichki sferali kompleks birikmalar. Koordinatsion soni 6, 7, 8, 9 bo lgan kompleks birikmalar sintezi. Ularni elektr o tkazuvchanligi, kimyoviy reaksiyalar yordamida, element analizi hamda infraqizil spektri yordamida tahlili. 145

146 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O RTA MAXSUS TA LIM VAZIRLIGI Z.M. Bobur nomli ANDIJON DAVLAT UNIVERSITETI Umumiy kimyo kafedrasi KOMPLEKS BIRIKMALAR KIMYOSI FANIDAN (SEMINAR MASHG ULOTLARI) ANDIJON MAVZU. Koordinatsion nazariya, koordinatsion birikmalarning turlari, izomeriya va ularni IYuPAK nomenklaturasi bo yicha nomlanishi. Reja 1. Vernerning ratsional nomenklaturasi. 2. YuPAK nomenklaturasi bo yicha kompleks birikmalarni nomlash. 3. Ko p yadroli komplekslarning nomlanishi. 146

147 4. Kompleks birikmalarning izomeriyasi Birinchi bo lib A. Verner koordinatsion birikmalarni nomlash uchun ratsional nomenklatura yaratdi. Ratsional nomenklatura koordinatsion birikmalarning tarkib va tuzilishini aks etdirishi, ya ni nomi moddaning tabiatiga mos bo lishi kerak edi. Tuzsimon koordinatsion birikmalarni ikki so z bilan, noionogen birikmalarni bir so z bilan nomlashni taklif etildi. Shuningdek, ammiak - ammin, suv - akvo, oltingugurt - tio, OH - - gidrokso, -O-O- esa perokso, Cl - - xloro va hokazo so zlar bilan ataladigan bo ldi yildan boshlab taklif qilingan nomenklatura xalqaro nazariy va amaliy va amaliy kimyo ittifoqi (IUPAC) tomonidan tasdiqlangan. Kompleks ionning nomlash uchun quyidagi qoidalarga amal qilish kerak: 1.Ionlarni nomlashda birinchi navbatda kation, undan keyin anion ataladi. Masalan: [Ag(NH 3 ) 2 ]Br -diamminkumush(i) bromid; K 2 [CuCl 3 ] -kaliy trixloromis(i). 2. Ligand-anionlar nomiga -o qo shimchasi qo shiladi. Radikallar nomlanishi bu qoidaga bo ysunmaydi. Neytral ligandlar qo shimchaga ega emas. N 2 O ligand akvo, NH 3 ligand esa ammin deb ataladi. 3. Ligandlar sonini grek old qo shimchalari:- mono-, di-, tri,-tetra-, qo yish bilan qo rsatish mumkin. Agar ligandlar murakkab to zilishga ega bo lsa, bis-, tris-, tetrakisold qo shimchalaridan foydalaniladi. Mono- old qo shimchasi ko p hollarda tushirilib qoldiriladi. 4. Kopmleks zarrani nomlash uchun avval ligand-anion, ligand-molekulalar aytilib, so ng markaziy atom ko rsatiladi. Kompleks ion formulasi esa bunga teskari xolatda, ya ni avval markaziy ion, so ng ligandlar yoziladi. Kompleks zarrani kvadrat kavs ichiga olish qabul qilingan. Markaziy atomning oksidlanish darajasini YuPAK (IUPAC International Unionon Pure and Applied Chemictry) bo yicha kompleks zarra nomlanishidan oldin qavs ichida rim raqamlari bilan ko rsatish kerak. Shunday qilib [Co(NH 3 ) 5 Cl]Cl xloropentanaminkobalt (III) xloridi deb nomlanadi. Bu yerda mono- old qo shimchasi tushirib qoldirilgan. Agar kopmleks zarra anion bo lsa, uning nomi -at qo shimcha bilan tugaydi. Reyneke tuzi deb ataluvchi NH 4 [Cr(NH 3 ) 2 (SCN) 4 ] tuzi ammoniytetradanodiamminxromat (III) deb nomlanadi. SCN - anionining komplekslarida koordinatlanishi oltingugurt atomlari orqali bo lsa rodanidlar deb ataladi, agarda koordinatlanish azot atomi orqali bo lsa, u xolda izorodanidlar deb ataladi. Bir koordinatsion markazni ikkinchisi bilan bog lab turuvchi ko prik vazifasini bajarayotgan ligandlarni atashda ularning oldiga m- xarfi qo yiladi. Masalan; OH [(H 2 O) 4 Fe OH Fe (H 2 O) 4 ] (SO 4 ) 2 -di-m-digidroksooktaakvoditemir (III) sulfat. Geometrik izomerlarni nomlanishida ularning raqam belgilaridan yoki sis- va trans- terminlaridan foydalaniladi. Masalan; Cl 1 trans-dixlordiaminpal- 4 2 H 3 N Pd NH 3 - ladiy (II) yoki 1,3-dixlor- 3 diamin palladiy(ii). Cl Oktaedrik koordinatsion birikmalarni nomlashda ham raqam belgilaridan va trans-, sis- terminlaridan foydalaniladi. Masalan; 147

148 NH 3 Br H 3 N Rh Br - sis-dibromotetra- H 3 N amminrodiy(iii) ion. NH 3 KOMPLEKS BIRIKMALARNING IZOMERIYASI Koordinatsion birikmalarda huddi organik birikmalardagi kabi izomeriya hodisasi keng tarqalgan. Ularda uchraydigan izomeriyani ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchisi, tuzilish izomeriyasi va ikkinchisi stereoizomeriyadir. Birinchi gruppaga a) koordinatsion izomeriya, b) ionlanish izomeriyasi, v) gidrat izomeriya, g) koordinatsiyali polimerlanish, d) bog`lanish izomeriyasi, z) konformatsion izomeriya, i) holat izomeriyasi, k) elektron izomeriya, l) transformatsion izomeriya va boshqa izomeriyalar kiradi. Ikkinchi gruppaga: a) geometrik izomeriyaning sis va trans holatlari, b) optik izomeriya kiradi. Koordinatsion izomeriya. Koordinatsion birikmalarni tashkil etgan tarkibiy qismlari uning ichki qavatlarida turlicha joylashishi mumkin. Bu turdagi izomeriya turli markaziy ionlari va ligandlari bo`lgan ikkita kompleks iondan tuzilgan birikmalarda uchraydi. Masalan, [Cr(NH 3 ) 6 ]. [Co(C 2 O 4 ) 3 ] geksaamminxrom (III)-trioksalat kobalt (III)-dan tashkil topgan, u och-yashil rangli yaproqchalar shakliga ega; uning izomeri [Co(NH 3 ) 6 ] [Cr(C 2 O 4 ) 3 ] geksaammin kobalt (III)-, trioksalat xrom (III)-esa yashil rangli ignasimon kristallardan iborat. Ionlanish izomeriyasi. Bir hil tarkibli, lekin eritmada boshqa-boshqa ionlarga parchalanadigan koordinatson birikmalar ionlanish izomeriyasi uchun misol bo`la oladi. Masalan: [Co(NH 3 ) 5 Br]SO 4 va [Co(NH 3 ) 5 SO 4 ]Br o`zaro ionlashgan izomerlardir. Birinchi suvdagi tuzning eritmasiga bariy xlorid qo`shilganda cho`kma tushadi, ikkinchi tuz eritmasi bariy ioni bilan cho`kma bermaydi. 148

149 Gidrat izomeriya. Bir hil tarkibga ega bo`lib, o`z tarkibdagi suv molekulalarining joylanishi bilan bir-biridan farqlanadigan moddalar gidrat izomerlar deb ataladi. Masalan: xrom (III)-xloridni geksagidrati CrCl. 3 6H 2 O uch modifikatsiyada uchraydi. Ulardan birinchisining suvdagi eritmasi och-binafsha rangli; agar bu eritmaga kumush nitrat qo`shsak, koordinatsion birikma tarkibidagi xlorning hammasi kumush ioni bilan bog`langan holda cho`kmaga tushadi; eritmaning molekulyar elektr o`tkazuvchanligi 4 ta ionga parchalanadigan elektrolit eritmasining molekulyar elektr o`tkazuvchanligiga yaqin keladi. Demak, xlor ionlari koordinatsion birikmaning tashqi sferasiga joylashib, suv molekulalari ichki sferani band qiladi; uning formulasi [Cr(H 2 O) 6 ]Cl 3. Ikkinchi tuzning suvdagi eritmasi yashil rangli, unga AgNO 3 qo`shsak, barcha xlor ionlarining faqat uchdan bir qismi cho`kadi. Demak, uning tashqi sferasida 1ta xlor 2ta suv bo`ladi, ya'ni [Cr(N 2 O) 4 Cl 2 ]Cl 2 H 2 O. Uchinchi izomer ham yashil rangli eritma hosil qiladi. Uning eritmasiga kumush nitrat qo`shsak, xlorning uchdan ikki qismi cho`kadi. Uning formulasi [Cr(H 2 O) 5 Cl]Cl. 2 H 2 O bo`ladi. Shuni ham aytib o`tish kerakki, bunday izomeriya faqat tuzlarning gidratlarida uchrabgina qolmay, balki suv, piridin va boshqa moddalar bo`lganda ham uchrashi mumkin. Koordinatsiyali polimerlanish. Koodinatsion polimer kompleks birikmalar o`zaro bir-biridan faqat ligandlarning joylanishi bilan emas, balki o`zinig molekulyar massasi bilan ham farq qiladi. Koordinatsiyali polimerlanish kobalt, xrom, radiy va boshqa elementlarning kompleks birikmalarida ko`p uchraydigan hodisadir. Masalan, emperik formulasi [Pt(NH 3 ) 2 Cl 2 ] bo`lgan modda 4 shaklda uchraydi 1) [Pt(NH 3 ) 2 Cl 2 ], 2) [Pt(NH 3 ) 4 ] [PtCl 4 ], 3) [Pt(NH 3 ) 4 ]. [Pt(NH 3 )Cl 3 ] 2, 4) [Pt(NH 3 ) 3 Cl] 2 [PtCl 4 ]. Bog`lanish izomeryasi. Ba'zi ligandlar, masalan, SN-, SCN-, NO 2 - va boshqa shunga o`xshash ligandlar tarkibida ikkita donor atom bo`ladi. 149

150 Shu sababli ular markaziy atom bilan turlicha koordinatsiya holatida bo`lishi mumkin. Bu esa izomerlarning hossalarida farq paydo bo`lishiga O N O olib keladi. Masalan, rodanid ionining SCN va SCN holatlari hisobiga hosil qilgan izomerlari infraqizil spektrlari bilan birbiridan keskin farq qiladi. Shunday izomerlardan yana biri, masalan: kobaltning sariq rangli ksanto tuzi [Co(NH 3 ) 5 ]NO 2 CI 2 va izoksanto tuzi [Co(NH 3 ) 5 ONO]CI 2 ni olaylik. Ksanto tuzda kobalt (III)-ioni ligand bilan nitrogruppa NO 2 ning azot atomi orqali, izoksanto tuzda esa kobalt (III)-ioni ligand bilan nitrogruppaning kislorod atomi (O=N-O- orqali birikkan. Bunday zarrachalar ko`pincha ambidentat ligandlar deb ataladi. Ksanto tuzlar mineral kislotalar ta'sirida parchalanmaydigan sariq tusli moddalardir. Lekin, izoksanto tuzlarga mineral kislota qo`shilsa, ular parchalanib nitrit kislota ajralib chiqadi. Izoksanto tuzlar och-jigar rangliligi bilan ksanto tuzlardan farq qiladi. Izoksanto tuzlariga mineral kislota qo`shilganda HNO 2 ning ajralib chiqishi kompleks birikmaning ichki sferasida O=N-O-gruppa borligini bildiradi. O`rinbosarlar izomeriyasi. (yig`indi izomeriya). Bunday birikmalarning koordinatsion qavatidagi ligandlardagi ba'zi atomlarning umumiy miqdori bir xil bo`lsa ham, ular turli ligandlar tarkibida har xil miqdorda bo`lishi mumkin, masalan, [Co(NH 3 ) 4 (CIO 3 )(NO 3 )] + va [Co(NH 3 ) 4 (CIO 4 )(NO 2 )] + yoki [Co(NH 3 )(SO 3 )(SCN) va [Co(NH 3 ) 4 (S 2 O 3 )(CN)] Ligandlar izomeriyasi. Koordinatsion qavatda markaziy atomga birikkan ligandning o`zi turli izomerlar holatida bo`lishi mumkin. Masalan, koordinatsiyada aminobenzoy kislotaning orto-, meta- va para-izomerlari qatnashganda ligandlarning o`zi bir biridan farq qiladigan xossalari natijasida ularning hosil qilgan koordinatsion birikmalari ham bir biridan farq qiladi. Bunga misol tariqasida piridinkarbonkislotaning turli fazoviy izomerlarini keltirish mumkin. Koordinatsion birikmalar sinflari. 150

151 Hozirda koordinatsion birikmalar to`rt sinfga bo`linadi. A. Molekulyar monodentat ligandli koordinatsion birikmalar. Bular jumlasiga ammiakatlar, gidratlar hamda metall karbonillari kiradi. Masalan: [Cu(NH 3 ) 4 ]SO 4, [AI(H 2 O) 6 ]CI 3, [Ni(CO) 4 ], [Co 2 (CO) 8 ]. B. Ion ligandli koordinatsion birikmalar. Bularga ligandlari kislota qoldig`idan iborat atsidokomplekslar kiradi. Masalan, Na 3 [AIF 6 ], Na 2 [HgI 4 ], Na 2 [PdBr 4 ], K 4 [Fe(CN) 6 ], K 2 [BeF 4 ] va hokazolar. Okso- va gidrokso koordinatsion birikmalar ham shu sinfga kiradi. C. Siklik koordinatsion birikmalar tarkibida bidentat va polidentat ligandlar bo`lishi mumkin. Masalan, {Co[NH 2 (CH 2 ) 2 NH 2 ] 3 }CI, [Co(asos) 3 ] va hokazo. Agar [Co(NH 3 ) 6 ]CI 3 tarkibidagi 6 ta NH 3 ni uchta etilendiamin molekulasiga almashtirilsa [CoEn 3 ]CI 3 hosil bo`ladi. Bunda har qaysi etilendiamin molekulasi metall bilan ikkita σ- bog` orqali birikadi. Natijada uchta besh a'zoli halqaga ega bo`lgan kompleks hosil bo`ladi. (asos-atsetilatseton -O=S(SN 3 )-SN=S(SN 3 )-O-anioni ham 5 a'zoli halqa hosil qiladi, unda fragmentidan uchtasi markaziy atom atrofida koordinatsiya holatida CH 3 O C CH O C CH 3 bo`ladi. Bunday birikmalar xelat koordinatsion birikmalar deb ataladi. Ikkinchi misol tariqasida ichki koordinatsion birikmalarni ko`rsatish mumkin. Agar polidentat ligandning bir atomi markaziy atom bilan kovalent (ba'zan ionli) tarzda birikib, ligandning ikkinchi atomi donor-akseptor mexanizm bo`yicha markaziy atom bilan birikkan bo`lsa, hosil bo`lgan holatni ichki koordinatsion birikma deb ataladi. Masalan, glitsin nomli aminokislota mis sulfat bilan reksiyaga kirishganida misning ichki kompleks birikmasi hosil bo`ladi; 2NH 2 CH 2 COOH+CuSO 4 H 2 SO 4 +[Cu(NH 2 CH 2 COO) 2 ] bis (glitsinato) mis (II) Kompleksonlar, sendvich komplekslar ham shu sinfga kiradi. Etilendiamintetraatsetat kislotaning ioni polidentat ligandlar jumlasiga kiradi. Bu kislota qisqacha EDTA yoki EDTUK bilan ishoralanadi. Uning natriyli gidrotuzi NaOOCH 2 C CH 2 COOH N CH 2 CH 2 N 151 CH 2 COOH CH 2 COONa

152 trilon-b nomi bilan analitik kimyoda metall ionlari miqdorini aniqlashda ishlatiladi. EDTA ning ioni olti dentalli ligand hisoblanadi. Agar metallning koordinatsion soni 6 dan ortiq bo`lsa, ortiqcha o`rinlarni erituvchi molekulalari band qiladi. Gemoglabin va xlorofil ham ichki komplekslar jumlasiga kiradi. Bu ikki moddaning yadrosi bir xil tuzilishga ega. Gemoglabinda markaziy ion vazifasini Fe(II), xlorofillda esa Mg bajaradi. D.Sendvich birikmalar yilda ferrotsen [Fe(C 5 H 5 ) 2 ] sintez qilindi. Keyinchalik uning sendvich (buterbrod) tuzilishga ega ekanligi isbotlandi. Uning tarkibida temir ioni ikkita siklopentadienil ioni S 5 N 5 bilan birikkan. Uning tuzilishini aniqlagan E.Fisher va J.Uilkonson Nobel mukofotini teng. M olishga sazovor bo`ldilar. Ferrotsenning tuzilishi quidagicha. Unda temirning koordinatsion soni 6 ga Ferrosendagi temir o`rnini boshqa metall, masalan, nikel egallashi mumkin, u holda nikelosen [Ni(C 5 H 5 ) 2 ] hosil bo`ladi. Bundan tashqari ferrosenning siklopentadienil halqalari ham almashinish reaksiyalariga kirishadi. Bu sinfga dibenzolxrom [Cr(C 6 H 6 ) 2 ] ni ham kiritish mumkin. Oraliq d-metallar bilan hosil qilingan karbosiklik birikmalar qatoridaa dibenzolxrom muhim o`rin tutadi. U 1919 yilda sintez qilingan bo`lsa-da uning tuzilishi faqat 1954 yilda aniqlandi. Xrom(III) xlorid bilan C 6 H 5 MgBr orasidagi reaksiyani amalga oshirib, xromning bir qancha birikmalarini olishga muvaffaq bo`ldi. Bu birikmalar tarkibida xrom bilan sendvich tarzida birikkan benzol C 6 H 6 yoki difenil S 6 N 5 -S 6 N 5 molekulalari borligi aniqlandi. Keyinchalik dibenzolxrom metall galogenidiga aromatik uglevodorodlarni Al kukuni va AlCl 3 ishtirokida bevosita ta'sir ettirish orqali hosil qilinadigan bo`ldi. Dibenzolxrom S da suyuqlanadigan, suvda juda yomon, organik erituvchilarda yaxshi eriydigan jigarrang tusli qattiq jism, diamagnit. Dibenzolxromdagi kimyoviy bog`lanishda ikkita benzol molekulasining 12 ta π-elektroni va xrom atomining 6 ta bo`sh orbitallari (donor-akseptor mexanizm bo`yicha) ishtirok etadi; ikkinchi tomondan, xromdagi uchta elektron juft benzol molekulalaridagi bo`sh π-orbitallar bilan (dativ mexanizm bo`yicha) bog`lanadi. Fe, Co, Ni, Mn, Cr, V, Ti, Ru, Th, va Os, kabi metallarning siklopentadien C 5 H 6 bilan birikmalari olingan. Bu koordinatsion 152

153 birikmalarni hosil qilish uchun shu metallarga yoki ularning karbonillariga siklopentadien ta'sir ettiriladi. Natijada Fe(C 5 H 6 ) ferrotsen; Ni(C 5 H 6 ) 2 nikelotsen hosil bo`ladi. Metallarning siklopentadien bilan hosil qilgan koordinatsion birikmalari (shuningdek dibenzolxromcr(c 6 H 6 ) 2 kabi moddalar) «sendvich- strukturali» moddalar nomini olgan, chunki koordinatsion birikmalar rentgen nurlari yordamida tekshirilganida, ular huddi «ikki burda non orasidagi pishloq» kabi tuzilganligi, ya'ni o`rtada metall atomi, uning ustida va tagida S 5 N 5 radikali joylanganligi ma'lum bo`ldi. Ferrotsen Fe(C 5 H 5 ) molekulasining tashqi qavatida 18 elektron bo`ladi. Ularning 8 tasi temirniki 10 tasi ikkita S 5 N 5 radikalnikidir. Ikkita S 5 N 5 radikali o`zining 10-ta r-elektroni hisobiga koordinatsion bog` hosil qiladi. Shuning uchun oraliq metallarning sendvich strukturali birikmalari π- koordinatsion birikmalar jumlsiga kiradi. Savol va topshiriqlar 1.Kompekslarni nomlashda qaysi nomenklaturalardan foydalaniladi? 2.Kompleks birikmalarni nmlashning dastlabki sistemasini qaysi olim yaratgan? 3.Koordinatsion birikmalarni nomlashni Verner sistemasi qoidalarini sharhlang. 4.YuPAK nomenklaturasi bo yicha ligandlar qanday nomlanadi? 5.Kompleks zarradagi ligandlar soni qanday ko rsatiladi? 2-MAVZU. KOMPLEKS BIRIKMALARDA KIMYOVIY BOG LANISH TABIATI VA ULARNI TUSHUNTIRISHDA VALENT BOG LAR, KRISTALL MAYDONI VA LIGANDLAR MAYDONI NAZARIYALARI ORQALI TALQINI 2-soat Reja 1. Kompleks birikmalarda kimyoviy bog lanish tabiati 2. Valent bog lar nazariyasi. 3. Kristall maydoni nazariyasi. Valent bo lanishlar nazariyasiga muvofiq, koordinatsion birikmalarda markaziy ion bilan ligandlar orasida donor-akseptor bog`lanish hosil bo`ladi: markaziy ion akseptor, ligandlar donor vazifasini bajaradi, bu nazariyada markaziy ion orbitallarining 153

154 gibridlanishi ham nazarda tutiladi. Nazarda tutilibgina qolmay, hatto muhim ahamiyatga ham ega. Gibridlanish konsepsiyasi koordinatsion birikmalar uchun L.Poling tomonidan rivojlantirildi. Bu konsepsiya, koordinatsion birikmalarning struktur formulalarini valent bog`lanishlar usuli asosidla izohlashga imkon beradi. Misol tariqasida koordinatsion ion [ ] + Ag(NH ni valent bog`lanishlar nuqtai nazaridan qarab chiqaylik. Kumush ioni 3 ) Ag ning elektron konfiguratsiyasi 47 [ Kr] 4d 5s 5p qavatni tasvirlasak: Z = yoki faqat tashqi valent + Ag dan iborat. + Ag ning valent qavatidagi to`rtta bo`sh katakdan faqat ikkitasi ( 5s - bilan 1 ta 5p -) elektron juftlar uchun akseptorlik vazifasini bajaradi. Kumush ionining 5 s va bitta 5 p orbitallaridan ikkita gibridlangan sp orbital hosil bo`ladi. + Ag ning bu ikkita gibrid orbitaliga ikkita ammiak molekulasi yaqin kelib, bu gibrid orbitallarni NH 3 molekulalari o`zining taqsimlanmagan elektron juftlari ishg`ol etgan orbitallari bilan qoplaydi: Natijada ammiakning taqsimlanmagan elektron jufti kumush bilan azot atomi orasida umumlashadi, bu holat elektron jufti uchun energetik jihatdan afzalroq bo`ladi, bunday koordinatsion bog`lanish oddiy kovalent bog`lanishdan farq qilmaydi. Ikkinchi misol tariqasida [ ] 2+ Pt(NH uchun quyidagi mulohazani yuritish mumkin: 4 f 5d 6s 3 ) 4 Xe 4 f 5d 6s 6 p 6d Pt ( Z = 78) atomi [ Xe ], platinaning ioni esa: [ ] tuzilishga ega. Faqat valent qavatning o`zini yozaylik: Pt + 5d 6s 6 p. Bu erda d 5, 2 6 s va ikkita 6 p orbitallar o`zaro ta`sirlashib to`rtta gibrid orbital ( dsp ) hisobiga tekis kvadrat ko`rinishidagi shaklni hosil qiladi. O`zining valent qavatida juftlari hamda bo`sh orbitallari bo`lgan ligand ham donor, ham akseptor vazifasini bajarishi mumkin. Faraz qilaylik, biror metall atomida d - orbital bo`sh, 2 d - orbital xy x 2 elektronlar bilan to`lgan bo`lsin. Metall atomi ammiak molekulalari bilan reaksiyaga kirishsin. Bu holda ammiakning bir juft elektron buluti bo`sh d orbital bilan qoplanadi, 2 metall atomi bilan ammiakdagi azot atomi orasida bitta donorakseptor bog`lanish hosil bo`ladi. v x 2 v 154

155 Fosfin PH 3 molekulasida fosfor atomi erkin elektron juftlarga, hamda bo`sh orbitallarga ega. Agar d orbitallari bo`sh bo`lgan metall bilan 2 PH molekulalari 3 x 2 v reaksiyaga kirishadigan bo`lsa, bitta elektron juft PH 3 dagi P atomidan metall atomiga o`tadi: lekin shu vaqtning o`zida metall atomidagi atomiga o`tadi. d xy d - orbitaldan bir juft elektron fosfor Metall atomidagi elektron juftning ligand atomiga o`tishi natijasida hosil bo`lgan bog`lanish donor-akseptor ko`rinishining bir turi bo`lganligi uchun uni dativ bog`lanish (yoki π -donor bog`lanish) deb ataladi. Dativ π -bog`lanish p -orbitallar ishtirokida ham borishi mumkin. Lekin d -orbitallar ishtirokida borgan π -donor bog`lanish birmuncha pishiq bo`ladi. 1-jadvalda sof σ -donor, sof π -donor va aralash σ, π -donor bog`lanishlar hosil qiladigan ligandlar misol tarzida keltirilgan. Koordinatsion birikmalarda turli xildagi dativ bog`lar hosil bo`lish ehtimolligi Ligandlar Misol σ -donor π 1-jadval. Ligandlarning xossalari π donor π akseptor 1. σ -donorlik NH 3, NF σ -, π donorlik σ -, π donor-lik (kuchsiz π - akseptorlik xossalari bilan birga) σ -donor, π - akseptorlik F, OH, H ROH, R O, 2 2 O, aminokislotalar, kompleksonlar Cl -, Br, J, S 2 SH, R2 S, R2Se R 2 PO π -donorlik, π - C H 5, C akseptorlik C6H CN, CO, NO, PR H 4, Bu jadvalning birinchi va ikkinchi tartib raqamidagi ligandlar universal ligandlar jumlasiga kiradi, chunki ular deyarlik π -akseptor xossalari u qadar kuchli bo`lmagan barcha markaziy atomlar bilan koordinatsion birikmalar hosil qiladi. 3-qatordagi ligandlar, I, II va III yonaki guruhcha metallari bilan koordinatsion birikmalar hosil qiladi. 4- va 5-qatordagi ligandlar d -orbitallari elektronlar bilan qisman yoki batamom to`lgan metallar bilan koordinatsion birikmalar hosil qiladi. Yana shuni 155

156 aytib o`tish kerakki, davr ichida chapdan o`ngga o`tgan sayin ikki bir-biriga qaramaqarshi holat namoyon bo`ladi: birinchisi, bo`sh orbitallarning soni kamayib boradi; bu holat metallning maksimal koordinatsion sonini kamaytiradi, binobarin koordinatsion birikmalar hosil bo`lishiga birmuncha chek qo`yadi; ikkinchisi metall atomidagi energetik pog`onalar chuqurlashadi, demak, markaziy ion valent orbitallarining energiyasi kamayib, ligandlarning energiyalariga tenglasha boradi. Natijada metall va ligand orasidagi bog`lanish pishiqlanib boradi. Bu ikki holat orasidagi munosabat shunday natijaga olib keladiki, davrlarning o`rta qismiga joylashgan elementlar eng yaxshi koordinatsion birikmalar hosil qiluvchilar qatoriga kiradi. Metall ionining elektron 6 strukturasi d ga yaqin bo`lganida, ayniqsa, oktaedrik koordinatsion birikmalar ko`p hosil bo`ladi. Misol tariqasida, [ CoF ] 3 6 va [ Co (NH ) ] tarkibli koordinatsion ionlarning tuzilishini ko`rib chiqamiz: [ ] CoF kobalt atomida jami 27 ta elektron bor: 1s 2s 2 p 3s 3p 3d 4s Co da esa 24 ta elektron bo`ladi: s 2s 2 p 3s 3p 3d 4s. Uning oxirgi orbitallarini quyidagicha tasvirlash mumkin: [ Co(NH ] 3+ 3 ) 6 [ ] 3 CoF tarkibli koordinatsion birikmaning hosil bo`lishida 6 3+ Co ionining bitta 4 s, 3 ta 4 p va 2 ta 4 d orbitallari o`zaro ta`sirlashib, 6 ta yangi gibridlangan orbitalni hosil qiladi. Bu yangi 6 ta orbital oktaedrning cho`qqilari tomon yo`nalgan bo`ladi. Ularni sp 3 d 2 -gibrid orbitallar deymiz. Bu gibrid orbitallarning har biriga joylashadigan bitta F - ioni ikkitadan elektron beradi. Jami bo`lib, Co ioni 6 ta taqsimlanmagan elektron juft qabul qiladi. Natijada [ CoF ] 3 tarkibli koordinatsion ion hosil bo`ladi. Bu 6 koordinatsion ion sirtqi qavat ( 4 s4p4d ) orbitalarning gibridlanishi natijasida hosil bo`lgani uchun [ CoF ] 3 ni sirtqi orbital koordinatsion birikmasiga kiritiladi. Bu 6 koordinatsion ion tarkibida 4 ta toq elektron bor. Shuning uchun u ion paramagnit xossaga ega. Endi [ ] 3+ Co (NH 3 ) 6 tarkibli kordinatsion ionning hosil bo`lishini ko`rib chiqamiz: bu ion hosil bo`lishida ham ta 4 p -orbitallar bir-biri bilan qo`shilib, 6 ta yangi 3+ Co orbitallari gibridlanadi; bu holda 2 ta 3 d, bitta 4 s va 3 d 2 sp 3 -gibrid orbitallarini hosil qiladi

157 va ularning har biriga bittadan ammiakning taqsimlanmagan elektron juftlari joylashib, 3+ Co ion 6 juft elektron qabul qiladi: Bunda koordinatsion ion hosil bo`lishida markaziy ionning sirtqi qavatidagi s - va p orbitallari bilan birga ichki qavatning d -orbitallari ishtirok etgani uchun [ ] 3+ Co (NH ) 3 6 ichki orbital komplekslar jumlasiga kiradi. Bu koordinatsion ionda birorta ham toq elektron yo`q. Shuning uchun bu kordinatsion ion diamagnit xossaga ega. Valent bog`lanishlar nazariyasi asosida koordinatsion birikmalarning reaksiyalarda ishtirok etish qobiliyatini oldindan aytish mumkin. Koordinatsion birikmalarning ichki sferasidagi ligandlarning eritmalarida boshqa ligandlarga (ya`ni, boshqa ion yoki molekulalarga) almashish tezligi koordinatsion birikmaning ichki yoki tashqi orbital birikmasi ekanligiga va uning tarkibidagi ichki d -orbitallarning elektronlar bilan to`lgan yoki to`lmaganligiga bog`liq. Tashqi orbitalli koordinatsion birikmalarda ligandlarning markaziy ion bilan bog`lanishi ichki orbital koordinatsion birikmalardagiga qaraganda kuchsizroq bo`ladi. Shuning uchun sirtqi orbital koordinatsion ligandlarning o`rniga eritmadan boshqa ligand kelib almashinishi, ichki orbital koordinatsion birikmalardagiga qaraganda osonroq sodir bo`ladi. Agar markaziy ionning ichki d - orbitallari elektronlar bilan to`lmagan bo`lsa, bunday koordinatsion birikmalarga eritmadagi ionlardan biri qo`shimcha ligand sifatida joylashadi; so`ngra koordinatsion birikmaning eski ligandlaridan biri chiqib ketadi. Shunday qilib, bir ligand boshqa ligandga almashinadi. Masalan, [ ] 3+ [ ] 3+ V (NH 3 ) 6 ionlari quyidagi tuzilishga ega: Cr(NH va 3 ) 6 Ikkinchi ionning ichki d -orbitallaridan biri bo`sh bo`lgani sababli bu koordinatsion birikmaning reaksiyaga kirishish qobiliyati [ ] 3+ Cr(NH kuchliroqdir. Valent bog`lanish usuli koordinatsion birikmalarning ko`p xossalarini to`g`ri tushunishga imkon beradi. Lekin koordinatsion birikmalarning optik xossalarini izohlash va ularning stereokimyosiga oid masalalarni talqin qilish, bunday birikmalarning barqarorligini miqdoriy jihatdan baholash uchun yetarli imkoniyatlarga ega bo`la olmadi ) 6 ionidan

158 KRISTALL MAYDON NAZARIYASI Kristal maydon nazariyani fizik olimlar G.Bete va Van-Flek 1930 yilda taklif qilgan bo`lsalarda, faqat 1951 yildan boshlab bu nazariya kimyoda qo`llanila boshlandi. Kristall maydon nazariyasi markaziy ionining d -orbitallariga ligandlar qanday ta`sir etadi, degan savolga javob beradi. Erkin atom yoki erkin ionning d -orbitaldagi 5 ta holat bir-biridan energiya jihatidan farq qilmaydi. Faqat ular boshqa-boshqa tomonlarga yo`nalgan bo`ladi. Energiyalari bir-biriga teng orbitallar ayniya orbitallar (energiyasi jihatidan) deyiladi. Markaziy ionga ligandlar yaqinlashuvi bilan d -orbitaldagi elektronlarning energetik holati o`zgaradi, markaziy ionning d -elektron bulutlari bilan manfiy ligandlar orasida o`zaro elektrostatik itarishish kuchi vujudga keladi. Bu kuch d - elektronlarning energiyasini oshiradi, ya`ni ba`zi d -orbitallar qo`zg`algan holatga o`tadi. 1-rasm. Agar ligandlar oktaedrning cho`qqilariga joylashgan bo`lib, markaziy ion oktaedr markazini egallaydi, deb faraz qilsak, d x2- y2 va d z2 orbitallarning bulutlari ligandlar tomon yo`nalgan bo`ladi. Bu orbitallar ligandlarga yaqinroq joylashadi. 158

159 Lekin d xy -, d, d xz -orbitallar bulutlari ligandlararo fazoga yo`nalgan bo`ladi. yz Shu sababli bu orbitallarga ligandlar kamroq ta`sir ko`rsatadi. Natijada energetik jihatdan ikkita yangi holatga ajralib ketadi (1-rasm). YUqori energetik holatga ko`tarilgan 2 x d - va d holatdagi d xy -, d yz, d xz orbitallar t 2Д bilan belgilanadi. x2- y2 d orbitallar orbitallar e Д, quyi energetik d orbitallar energiyasining ortishi kompleks hosil bo`lgandan ajralib chiqadigan energiyaning ma`lum qismi hisobiga boradi. Shunday qilib kristall maydon nazariyasiga ko`ra, d elektronlar ligandlar band etgan joylarni band qilmaslikka intiladi. Kristall maydon nazariyasiga ko`ra, markaziy atom bilan ligandlar orasida ion bog`lanish yoki ion-dipol bog`lanish yuzaga keladi. Bu nazariya markaziy atomning kvant mexanik tuzilishini hisobga oladi, lekin ligandlarni hech qanday strukturaga ega bo`lmagan shunchaki zaryadli nuqtalar deb qaraydi: ularni faqat elektrostatik maydon yaratuvchi zaryadli zarrachalar deb tasavvur qiladi. Shu sababdan bu nazariyani Kossel va Magnus tomonidan yaratilgan elektrostatik nazariyani qisman kvant-mexanik asosda rivojlangan ko`rinishi deb qarash mumkin. Oktaedrik maydondagi t 2Д va e Д orbitallarning energiyalari orasida ayirma 0 bilan belgilanadi. Т 2 д -orbitallarning energiyasi boshlang`ich d - orbitallarning energiyasidan 0,4 qadar kam: e Д -orbitallarning energiyasi esa boshlang`ich qaraganda 0,6 qadar ko`pdir. Masalan, [ ] 3+ d orbitallar energiyasiga Ti ( H 2 O) 6 tarkibli oktaedrik ionda bo`lgan d elektron Т 2 д holatda turadi. Oddiy elektrostatik nazariyaga muvofiq uning energiyasi qo`zg`algan holat energiyasiga teng bo`lishi kerak edi, kristall maydon nazariyasiga muvofiq esa bu elektronning energiyasi qo`zg`algan d elektron energiyasidan 0,4 qadar kamdir: Binobarin, bu nazariyaga muvofiq [ ] 3+ Ti ( H O tarkibli koordinatsion birikma 2 ) 6 elektrostatik nazariya bo`yicha topilgan barqarorlikdan kerak, 0, 4 ni bittagina d - 0,4 qadar barqarorroq bo`lishi elektronli kompleksning kristall maydon ta`sirida barqarorlanish energiyasi deb yuritiladi. Markaziy ionning d - elektronlari soni ortganda, koordinatsion birikmaning barqarorlanish energiyasi o`zgaradi. Masalan, agar metall ionida 2 ta d - elektron Т 2 д holatda bo`lsa, oktaedrik kompleksning barqarorlanish energiyasi 0,8 ga ortadi. e Д holatda turgan har bir 159

160 d - elektronli koordinatsion birikmaning barqarorligi 0,6 qadar kamayadi. Umuman Т 2 д va e Д holatdagi elektronlarning soni ma`lum bo`lsa, oktaedrik koordinatsion birikmada barqarorlikning o`zgarishini hisoblab chiqarish oson. Masalan, ta d - elektron va e Д holatda 2 ta barqarorligining o`zgarishi quyidagicha hisoblab topiladi: Т 2 д holatda 3 d elektron bo`lgan oktaedrik koordinatsion birikma 3 (0,4 ) 2 (0,6 ) = 0 Agar 5 ta d elektron Т 2 д -da va 2 ta d elektron e Д -da bo`lsa, u holda barqarorlikning o`zgarishi: Ba`zi 5 0,4 2 0,6 = 0, 8 ga teng bo`ladi. misollarni qarab chiqaylik. Ligandlar oktaedr cho`qqilarida joylashgan bo`lsin (2-rasm). Rasmdan ko`rinishicha ligandlar bilan d 2 - va d x x2- y2 eng ko`p elektrostatik itarishish kuchi yuzaga chiqadi: d xy orbitallar orasida orbitalga esa ligandlar kamroq ta`sir ko`rsatadi. Boshqa orbitallar pastki energetik vaziyatni egallaydi. 2-rasm. Tetraedr shaklli koordinatsion birikmalarda ligandlar d xy, d yz - va d orbitallarga eng ko`p elektrostatik qarshilik ko`rsatadi, lekin d va d - 2 xz orbitallar pastki energetik vaziyatni egallaydi. maydon nazariyasi elektron bulutlar bir-birini qoplanishini ham nazarga oladigan bo`ldi. 160 x 2 y 2 1-rasmda markaziy atomni o`rab turgan ligandlar hosil qilgan maydon simmetriyasiga qarab, ettirilgan. d orbitallarning energetik joylashishi turlicha bo`lishi aks Kristall maydon nazariyasi koordinatsion birikmalar ligandlar biloan markaziy ion orasida faqat elektrostatik (ion) bog`lanish borligini nazarda tutadi. Bu nazariya ligandlarning elektron bulutlarini markaziy ionning elektron bulutlari ma`lum darajada qoplanishini (ya`ni kovalent bog`lanish ham borligini) hisobga olmaydi, vaholanki, koordinatsion birikmalarni elektron paramagnit rezonans usuli (EPS) bilan tekshirishlar ularda kovalent bog`lanish borligini ko`rsatadi. Metall ion va ligandlardan koordinatsion zarracha hosil bo`lishida markaziy ionning d - orbitallarigina emas, balki markaziy ion va ligandlarning s va p orbitallari ham ishtirok etadi. Shu sababli keyinchalik, kristall z

161 Ligandlar maydoni nazariyasi vujudga keldi, keyinchalik u molekulyar orbitallar nazariyasi bilan boyitildi. Kristall maydon nazariyasining eng katta muvaffaqiyatlaridan biri koordinatsion birikmalarga xos bo`lgan ranglari bo`lishini izohlashdan iborat bo`ldi. e Д - va Т 2 д - holatlar energiyasi orasidagi ayirma ni hisoblash uchun spektroskopik ma`lumotlardan foydalanish mumkin. Buning uchun yozish mumkin: bu yerda: ε = hv tenglamaga asoslanib quyidagi formulani hc N = A λ d y va dε -orbitallar energiyalari orasidagi ayirma, u kristall maydonda kompleksning barqarorlanish energiyasi deb ataladi: C yorug`lik tezligi, N A -Avogadro soni, λ koordinatsion birikma yutgan nurning to`lqin uzunligi, h Plank doimiyligi. Misol. [Cu(NH 3 ) 4 ] 2+ tarkibli koordinatsion ion uchun ko zga ko rinadigan soxada maksimal yutilgan nurning to lqin uzunligi л = 304 nm; lekin [Cu(H 2 O) 4 ] 2+ ioni uchun л = 365 nm. Koordinatsion birikmalarning ichki sferasidagi NH 3 lar o rnini suv(h 2 O) lar bilan almashtirilganda kristall maydon energiyasi qanday o zgaradi. Yechish. (a) formulasi asosida [Cu(NH 3 ) 4 ] 2+ va [Cu(H 2 O) 4 ] 2+ ion ionlar uchun Д larni xisoblab chiqarmiz: [Cu(NH 3 ) 4 ] 2+ uchun Д = h*c*n A /л = 6,6*10-34 *3,108*6.02*10 23 / 304*10-9 = 3,49*10 5 : Joul*mol = 349 kj*mol. [Cu(H 2 O) 4 ] 2+ Д = h*c*n A /л = 6,6*10-34 *3,108*6.02*10 23 / 365*10-9 = 3,49*10 5 : Joul*mol = 326 kj*mol. Xulosa. [Cu(NH 3 ) 4 ] 2+ dan [Cu(H 2 O) 4 ] 2+ gacha o tganda kamayadi; demak koordinatsion birikma ammiakatdan gidratga o tganda mustaxkamligi ham kamayadi. Savol va topshiriqlar 1.Kovalent bog lanish nazariyasining kamchiliklari? 2.Valent bog lanishlar nazariyasining moxiyati kamchiligi va afzalliklari? 3.Valent bog lanishlar nazariyasini misollar vositasida izohlang? 4.Kristall maydon nazariyasi ligandlar bilan markaziy ion orasida qanday bog lanishni nazarda tutadi? 5.Kristall maydon nazariyasining afzalliklari. 6.Kristall maydon nazariyasining kamchiliklari. 161

162 3-MAVZU. KOMPLEKS BIRIKMALARNI ERITMADAGI MUVOZANATI, KOORDINATSION QOBIG IDAGI LIGANDLARNI O ZARO TA SIRLASHUVI 2-soat Reja 1. Markaziy ion elektron tuzilishidagi xususiyatlar. 2. Ligandlarning elektron tuzilishi 3 Kompleks birikma hosil qilishda qatnashadiga orbitallar U yoki bu elementning koordinatsion birikma hosil qilish qobiliyati o sha element atomining sirtqi elektron qavati tuzilishiga va uning davriy sistemadagi o rniga bog liq bo lib, koordinatsion birikma hosil qiluvchilar jumlasiga asosan sirtqi qavatda yetarli darajada bo sh orbitallari bo lgan metall ionlar kiradi. Koordinatsion birikma hosil qiluvchi zarracha elektron juftining akseptori vazifasini bajaradi. Agar markaziy atom kimyoviy bog lanishda o zining bo sh s-orbitallari bilan ishtirok etsa, bu holda faqat 6 (sigma)-bog lanish, agar bo sh r-orbitallar ham qatnashsa, 6- va P- bog lanishlar yuzaga keladi (u r-,d-, yoki f-orbitallari bilan ishtirok etganida ham 6- va P- bog lanishlar kelib chiqadi). Quyidagi jadvalda markaziy atomlarning birikma hosil qilishda qanday orbitallar hisobiga ishtirok etishi ko rsatilgan. Kompleks birikma hosil qilishda qatna shadigan orbitallar turlari. Davrlar Markaziy s- orbital p- orbital d- orbital f-orbital atomlar 1 N-Ne Li-Ne Na-Ar K-Kr Rb-Xe Cs-Rn Fr-Ku Jadvaldan ko ramizki, koordinatsion birikmalarning kompleks hosil qilishda qatnashadigan bo sh orbitallar soni davr raqami ortgan sari ortib boradi. I davr elementlari koordinatsion birikma hosil qilishda faqat s-orbitallari bilan, II davr elementlari s- va p-orbitallari bilan qatnashadi. Uchinchi va to rtinchi davr elementlarida s-,p-dan tashqari d-orbitallar ham,oltinchi va yettinchi davr elementlarida bulardan tashqari yana f-orbitallar ham ishtirok etadi. Binobarin, keyingi har qaysi yangi davrga o tilganda oldingi davr elementlarining koordinatsion birikma hosil qilish imkoniyati saqlanib qoladi. Quyidagi jadvalda markaziy atomga xos bo lgan koordinatsion sonlar keltirilgan. Markaziy atomlarning koordinatsion sonlari. Davrl ar Markaziy atomlar Hosil bo ladigan koordinatsion birikmalarda markaziy atomning koordinatsion sonlari

163 1 N-Ne Li-Ne Na-Ar K-Kr Pb-Xe Cs-Rn Jadvaldan ko ramizki, bir davrdan ikkinchi davrga o tilganda elementlarning koordinatsion soni ortib boradi. Birinchi davr elementlarining koordinatsion soni 2 ga teng. Ikkinchi davr elementlari o zining bitta s- va uchta p-orbitallari xisobiga qatnasha oladi, ularning koordinatsion soni 4 ga teng. Uchinchi davr elementlarining atomlariga o tilganda d-orbitallar ham ishtirok eta olishi sababli ularning koordinatsion soni 6 ga teng bo lishi mumkin (s-,p-va d-orbitallar hisobiga), oltinchi va yettinchi davr elementlarining atomlari uchun yuqoriroq qiymatga ega bo lgan koordinatsion sonlar uchraydi. Ligandlar sifatida anionlar (F -, OH -, CN -, SCN -, NO - 2, CO , C 2 O 4 va xokazolar), neytral molekulalar (H 2 O, NH 3, CO, N 2, NO, N 2 H 4, NH 2 -(CH 2 ) 2 -NH 2 va boshqalar) ishtirok etadi. Har bir ligandda bir, yoxud bir nechta taqsimlanmagan (erkin) elektron juft bo ladi. Ba zan tarkibida taqsimlanmagan elektron juftlar bo lmagan, lekin p-bog lanishda ishtirok eta oladigan elektronlari bor molekulalar ham ligandlik rolini bajaradi. Ligandning s-va p- orbitallari bilan markaziy atomdagi bo sh orbitallar o zaro ta sirlashishi natijasida 6-bog lanish, ligandning p- va d- orbitallari bilan markaziy atomning bo sh orbitallari orasida p-bog lanishlar yuzaga keladi, (lekin s- va p x -orbitallar o zaro qoplanishganida har doim 6-bog lanish hosil bo ladi). Ligandlarning donorlik xossalari ulardagi s- va p-orbitallardagi elektron juftlar hisobiga; akseptorlik xossalari esa bo sh p- va d-orbitallar hisobiga amalga oshadi. Quyidagi jadvalda ligandlarning elektron donorlik vazifasini bajaruvchi atomlar ko rsatilgan. Ligandlar va ularning elektron donor atomlari. Ligandda gi elektron donor atomlar Molekulyar turdagi ligandlar Ion turdagi ligandlar monodentat polidentat monodentat polidentat H,F,Cl,Br - - H -, F -, Cl - Br -,I, I - C CO,C 2 H 4 C 6 H 6 CN - - N NH 3,C 5 H 5 N, RNC, RNH 2 NH 2 (CH 2 ) 2 -NH 2 NO - - 2,N 3 SCN - - O H 2 O R C - CH 2 - C- R O 2-, OH - CO 2-3, SO 2-4, O O RCOO - 2-, C 2 O 4 S R 2 S R-CH-CH 2 -CH-R SCN -, S 2- - SH SH Savol va topshiriqlar 163

164 1. Kompleks hosil qiluvchi zarra qanday elektron tuzilishga ega bo lishi kerak? 2. Kompleks birikma hosil qilishda markaziy ionning qaysi orbitallari ishtirok etadi? 3. Markaziy zarra koordinatsion soni va elektron tuzilishi orasida qanday bog liqlik mavjud? 4. Qanday ionlar va molekulalar ligand vazifasini bajara oladi? 5. Donor-akseptor mexanizmi bo yicha kimyoviy bog lanish mohiyati nimada? 4-MAVZU. KOORDINATSION BIRIKMALARNI KISLOTA-ASOSLIK XOSSALARI VA ULARNI OKSIDLANISH-QAYTARILISH REAKSIYALARI 2-soat Reja 1.Oksidlanish qaytarilish hossalari. 2.Kompleks birikmalar kimyosining ayrim qonuniyatlari. Oksidlanish qaytarilish reyaksiyalarining harakterli hususiyatlaridan biri reyaksiya tezligining unchalik katta bolmasligi. Kompleksbirikmalarning oksidlanish qaytarilish potensiali elektrokimyoviy metodlar bilan aniqlandi va Nernst formulasi bilan ifodalanadi. E E + 0 = 0 RT [ Ox] In NF Rtd Bu yerda: E-o lchangan potensial E 0 normal potensial R-gaz konstantasi T-absolyut temperatura F-Faradey soni n-bir ionning oksidlanish yoki qaytarilishida qabul qilinadigan elektronlar soni [Ox] va [Red] kompleksning oksidlangan yoki qaytarilgan formulasining 100l konsentrtsiyasi. Metal parchalari suvli eritmalarda akvokomplekslar holida bo ladi. Tipik kompleks hosil qiluvchilarning akvokomplekslari mustahkamdir. Oddiy kompleks hosil qiluvchilarning oksidla- nish- qaytarilish potensiallari ma lum emas va mavjud bo lgan ma lumotlar akvokomplekslarga tegishlidir. Hosil bo layotgan ligandning kimyoviy tabiati katta ta sir ko rsatadi. Masalan, temir(ii) va temir(iii)xloridlarning akvokomplekslarining potensiali Fe 3+ + e - = Fe mv ga teng. Sianidli komplekslarning potensiallari esa [Fe(CN)6] 3+ +e - = [Fe(CN) 6 ] mv ga teng. Kompeks hosil qilishni odatda oksidlanish darajasining kam harakterliligi barqarorlashtiradi. Co 3+, Mn 4+, Ce 4+, Cr 2+ larning akvakomplekslarining oksidlanish-qaytarilish potensiali absolyut katta ahamiyatga ega bo lib, bu akvokomplekslar kuchli oksidlovchi va qaytaruvchilardir. Cr 2+ ioni asta-sekin koordinatsiyalangan suv ionlari bilan ta sirlanib o z oksidlanish darajasini +3 gacha o zdartiradi va eritmadan ajralib chiqayotgan vodorodni oksidlaydi. Boshqa kompleks birikmalar hosil bo lishida bu beqaror oksidlanish darajalari stabillashadi. Ba zan koordinatsiya natijasida ligandarning oksidlanish-qaytarilishga barqarorligi ortadi. Nitrit kislota va uning tuzlari gidrazin singari kuchli qaytaruvchilar bilan birgalikda mavjud bo la olmaydi, chunki ular orasida reaksiya boradi. Biroq, natriygeksonitrokobaltat(iii) ga gidrazin quyilganda jigarrang tusli dinitrodigidrozinkobaltat(ii) cho kmasi hosil bo ladi. 164

165 4Na 3 [Co(NO 2 ) 6 ] + 12N 2 H 4 = 4[Co(NO 2 ) 2 +(N 2 H 4 ) 2 ] + 12NaNO 2 + 6N 2 + 8H 2 O Bu modda oksidlovchi va qaytaruvchi sifatida joylashgan bo lib, ular orasida reaksiya bormaydi. Qizdirish natijasida esa kuchli portlash sodir bo ladi: [Co(NO 2 ) 2 (N 2 H 4 ) 2 ] = Co + 4H 2 O + 3N 2 Shuni ta kidlash lozimki, bir vaqtning o zida ichki sferaga oksidlovchi va qaytari- luvchi yuborish ancha qiyin bo lib, oksidlovchi faqatgina qaytaruvchi-ligand emas, balki kompleks hosil qiluvchi atom bilan ham (agar u qaytarilgan formada bo lsa ) ta sirlashadi. Masalan, agar Aleksander asosiga brom ta sir etilsa, u holda faqatgina gidrooksidlanish emas, balki platina ham oksidlanadi: [Pt(NH 2 OH) 4 ](OH) 2 + 3Br 2 = H 2 PtBr 6 + 2N 2 + 6H 2 O Barcha kompleks birikmalarning oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari organik birikmalar qonuniyatlariga bo ysunadi. Mihaelsning fikricha, kompleks ionlarning oksidlanuvchi va qaytariluvchi formalari dissotsiyalanadi: 2 4 PtCl6 Pt + + 6Cl 2 2 PtCl4 Pt + + 4Cl 2- PtCl 6 Biroq, bu nazariya faqatgina beqaror kompleks birikmalar uchun tatbiq etiladi. Grinbergning ko rsatishicha oksidlanuvchi va qaytaruvchi formalar tarkibida platinalar almashinuvi sodir bo lmaydi. (Pt - radioaktiv izotop): 2 [ Pt * Cl ] [ Pt( NH Cl ] 0 6 3) 2 Almashinish sodir bo lmasligi kompleks ionlarning platina ionlarigacha dissotsiyalanmasligini ko rsatadi. Biroq kompleks ionlar qisman dissotsiyalanishi mumkin: 2 2 [ PtBr ] [ PtBr ] + 2Br 6 Xlorplatinitlar xlorplatinatlarning radiy metali bilan ta siridan ham hosil bo ladi. Bu reaksiyani tushuntirish qiyin. Ehtimol xlor izlarining metal bilan ta siri natijasida ham borishi mumkin. 2 2 PtCl+...[ PtCl4 + 2Cl] Xuddi shunday boshqa atsidokomplekslarning qaytarilishini ham tushuntirish mumkin. Pt, Pd, Cr, Co va boshqa atsidokomplekslarning oksidlanishida oksidlovchi electron berish va yassi model qo shilmasi koordinatlarga ega bo ladi. Masalan:

166 Kompleks birikmalarning yuqori mustahkamligida ularning oksidlanish-qaytari- lish reaksiyalariga ta siri shunchalik pasayib ketadiki, ularga xlorid va nitrat kislota aralashmalari ta sir etmaydi. Ichki kompleks birikmalar qatoriga kiruvchi siklik addentli moddalar ayniqsa mustahkam bo ladi. Kompleks birikmalar barcha asosiy kimyoviy qonunlarga bo ysunadi. Kompleks birikmalarning harakterli reaksiyalari ayrim qonuniyatlarda aks ettiriladi 1. Peyrone qoidasi. Peyrone qoidasiga ko ra, atsidokomplekslardagi ichki koordinatsiyalangan kislot5a qoldiqlarining ammiak yoki aminlar bilan almashinishi natijasida sis-izomerlar hosil bo ladi: K2 [ PtCl4] + 2NH3 [ Pt( NH3) 2Cl2] + 2KCi Mo l miqdordagi NH 3 ta sir ettirilganda tetraamin hosil bo ladi: [Pt(NH 3 ) 4 ]Cl 2. Agar amin mo l miqdorda olinsa, u holda aralash tetraaminning sis- formasi hosil bo ladi. 2. Serensen qonuni. Bu qonuniyat atsidokomplekslarda kislota qoldiqlarining amin yoki ammiakka almashinishinigina emas, balki teskari jarayon aminokomplekslarning atsidokomplekslarga almashinishi ham sodir bo ladi. Agar hosil qilingan trans- dixloraminni [Pt(NH 3 ) 2 Cl 2 ] biror aminning mo l miqdori bilan ishlansa, aralash aminokompleksning trans- formasi hosil bo ladi. Peyrone va Serensen qoidalarini bilgan holda aralash aminokomplekslarning sisyoki trans- formasini hosil qilish mumkin. 1. Trans ta sir qonuni. Bu qonunning mohiyati shundan iboratki, ligandlar va kompleks hosil qiluvchi ion orasidagi bog ning mustahkamligi faqatgina ularning tabiatigagina bog liq bo lmasdan, trans- holatdagi ligand tabiatiga ham bog liq. Trans- ligand kompleks hosil qiluvchi u yoki bu gruppaning hosil qilgan bog iga katta ta sir ko rsatadi. Trans ta sir qonuniyati Pt 2- birikmalarining hosil bo lishini o rganish natijasida yaratilgan Keyinchalik bu qonuniyat Pt 4+, Pd 2+, Cr 3+, Co 3+ va boshqa ionlarga ham qo llanilishi mumkinligi aniqlangan. Quyidagi ligandlar trns- aktivligi kamayib borishi tartibida joylashtirilgan: 166

167 CN > NO 2 > J> Br> Cl > RNH 2 > NH 3 H 2 O Ligandlarning trans- aktivligi qanchalik yuqori bo lsa, kompleks hosil qiluvchining uning trans- partnyori bilan o zaro hosil qiladigan bog shunchalik zaif boladi va boshqa ligandlarga oson almashinadi. Yuqoridagi struktura xlor bilan diagonalda turgan ammiak bog i ikkisiga nisbatan harakatchan. Bu komplekslar xlorid kislota bilan ta sirlashganda trans- izomerlar hosil qiladi: Bu reaksiyalardagi trans- ta sir qonuniyatini Iergensen qoidasi tushuntiradi. Savol va topshiriqlar. 88. Koordinatsion birikmalar kimyosining muxim qoidalari. 89. Peyrone va Iorgensen qoidalari. 90. Chugaevning xalqa qoidasi. 91. Kurnakov qoidasining geommetrik izomerlarni bir-biridan ajratishdagi ahamiyati. 92. Chernyaevning trans-ta sir qoidasi. 93. Ligandlarning trans-ta sir qatori. 167

168 5-MAVZU. KOMPLEKS BIRIKMALARNING QO LLANILISH SOXALARI ANLITIK VA ORGANIK KIMYODA, BIONOORGANIK KIMYO, METALLKOMPLEKSLI KATALIZDA, KIMYOVIY TEXNOLOGIYADA VA B 2-soat Reja: 1. Koordinatsion birikmalar kimyosining rivoj-lanishiga hissa qo shgan o zbek olimlari. 2. Koordinatsion byuirikmalarning ahamiyati. A) Analitik kimyoda bunday birikmalar elementlarning modda tarkibilda boryo qligini bilishda (sifat analiz) modda tarkibining qancha foizini tashkil etishini aniqlashda (miqdoriy analiz) va elementlarni bir-biridan ajratish (ekstaraksiya) niqoblash maqsadida ishlatiladi. B) Koordinatsion birikmalar galvanik qoplamalar qilishda ishlatiladi. Oddiy iuzlarning eritmalarida galvanik qoplamalarhosil qilishda ishlatilganda yirik kristall cho kmalar hosil bo lib, qoplama oson ko chib ketadigan bo ladi. Lekin bu maqsad uchun kompleks tuzlarining erimtmalari ishlatilsa, mayda kristall juda zich qoplamalar xosil bo ladi. Galvanik qoplamalar hosil qilish uchun ishqoriy metallarning sianidlari eritmalariga mis, rux, oltin va boshqa metallarning sionidli komplekslari K 2 [Cu(CN) 3 ], Na 2 [Zn(CN) 4 ], K[Au(CN) 4 ] qo shiladi. Sianli elektrodlar zaharli bo lgani uchun ularni boshqa tuzlarga almashtirish zaruruti tug ilgan.masalan, K 2 [Cu(CN) 3 ] o rnida misning etanolaminli kompleks tuzi K 2 [Cu(H 2 NCH 2 CH 2 OH 4 )] qo llanilmoqda. V. Metallarni korroziyadan saqlashda kompleks birikmalarning axamiyati.metall sirtiga yaxshi yopishadigan (ya ni kuchli adgeziyaga ega bo lgan) koordinatsion birikma metallni eritmada va atmosferada (ochiq xavoda) kooroziyadan saqlashga imkon beradi. Masalan, po lat buyum natriy benzoat C 6 H 5 COONa eritmasi ichiga solib qo yilsa, temir buyum sirtida ko zga ko rinmaydigan ximoya parda hosil bo ladi. Uning tarkibi [Fe(C 6 H 5 COOH) 6 ](OH) 3 dan iborat. Uning borligini elektronografik va kimyoviy usullar bilan isbotlash mumkin. G. Koordinatsion birikmalarning o simlik va tirik mavjudodlar xayotidagi roli. Tirik mavjudodlarning bir necha million yillik tarixi mobaynida tirik olmada kimyoviy faolikka ega biologik sistemalar bunyodga kelgan. Bu sistemalarning kepchiligi metall organik birikmalar jumlasiga kiradi. Organizmda uchraydigan eng oddiy birikmalar esa metallarning amminokislotalar bilan hosil qilgan komplekslaridan iborat. -aminokislota bidentatli ligand bo lganligi uchun 5 a zoli xelatlar hosil qiladi. Anashunday aminokislotali komplekslar organizmda oddiy tuzlar bilan birkalikda metallarning organizm qismlaridagi xarakatida va murakkab moddalar hosil bo lish jarayonida ishtirok etadi. Tirik organizmlar ( va o simliklar) xayotida proteinlar deb ataladigan oqsillar muxim axamiyatga ega. 4 ta pirrol gruppa porfirin skletini tashkil qiladi. Porfirinning eng oddiy xosilalari ichki kompleks birikmalar jumlasiga kiradi. Porfirinning markaziy atomi temir (II) bo lganida bu modda gemoxromogen deb ataladi. Gemoxromogen oqsil molekulalari bilan birgalashib, gemoglobin xosil qiladi. Qizil qon tanachalari tarkibiga kiruvchi gemoglobin o pkadan xujayralarga kislorod va aksincha,to qimilardan SO 2 ni o pkaga olib boruvchi transport vositasidir. Tabiatdagi eng muxim moddalardan biri xlorofil bo lib, u gemoglobindan markaziy atomi magniy ekanligi bilan farq qiladi. Xlorofill o simlik organizmida fotosintez jarayonini amaolga oshirida juda muxim moddadir, Uni ta sir etish 168

169 mexanizmida juda ko p tadqiqotlar olib borilmoqda. Biologiyada fotosintez mexanizmlarida fermentlarning roli nixoyatda katta axamiyatga ega ekanligi ta kidlanadi. D.Metall-fermentlar(enzimlar). Fermentlar tirik organizmda sodir bo ladigan kimyoviy reaksiyalarni tezlashtiruvchi biologik katalizatorlardir. Hozirgacha ma lum bo lgan fermentlar soni 2000 dan ortiq. Ularning hammasi oqsio tabiatli va boshqa turdagi moddalardan tarkib topgan o zaro kimyoviy bog larsiz birlashgan komplekslardan iboratdir. Fermentlarda unumli va tanlab ta sir qilish xususiyati yuqori, ularda sharoitga qarab faolligi o zgauvchan xususiyatlar mavjud. Fermentlar ta sir qiladigan moddalarning kimyoviy o zgarishi oddiy reaksiyalarga nisbatan marta tezlashi mumkin. Metall fermentlar tarkibida Ca,Mh,Fe,Cu,Zh,Cr,Co va Mo borligi aniqlangan. Fermentlarni o rganish soxasida A.Ya.Danilevskiy,A.N.Lebedev, A.N.Bax,A.I.Oparin va boshqalar katta xissa qo shdilar, xozir esa B.O.Toshmuxammedov, M.M.Raximiv va ularning shogirdlari mofoqiyatlari bilan ilmiy izlanishlar olib bormoqdalar. Savol va topshiriqlar. 1. Koordinatsion birikmalar eritmada qanday ionlanadi? 2. Beqarorlik konstantasi nima? 3. Beqarorlik va mustahkamlik ( barqarorlik) konstantalari orasida qanday bog liqlik mavjud? 4. Komplekslar barqarorligi qaysi omillarga bog liq? 5. Markaziy ion zaryadi zichligini o zgarishiga ko ra ular hosil qilgan komples birikmalar mustahkamligi qanday o zgaradi? 6. O zbekistonda qaysi olimlar koordinatsion birikmalar kimyosi rivojlanishiga katta xissa qo shgan? 7. Koordinatsion birikmalarning analitik kimyodagi ahamiyati. 14. Хорижий манбалар. 17. Кукушкин Ю.Н. Химия координационных соeдинeний. М: Высшая школа, с. 18. Костромина Н.А., Кумок В.Н., Скорик Н.А. Химия координационных соeдинeний. М.: Высшая школа с. 19. E.Ю. Янсон. Комплeксныe соeдинeния. М.: Высшая школа, с. 18. Бабко А. К. Физико-химичeский анализ комплeксных соeдинeний в растворах. Киeв, изд. АН, УзССР Мeтодичeскоe указаниe - "Химия координационных соeдинeний", Ташкeнт, ТашГУ, Задачник по физико-химичeским мeтодам анализа. Изд. "Химия", Новаковский М.С. Лабораторныe работы по химии комплeксных соeдинeний. Харков, изд. ХГУ,

170 Kimyo ta lim yo nalishi uchun Kompleks birikmalar kimyosi fanidan tayyorlangan o quv-uslubiy majmua annotatsiyasi Kimyo ta lim yo nalishi talabalari Kompleks birikmalar kimyosi fanini 8-semestrda o tadilar. Kompleks birikmalar kimyosi fani bo yicha o zlashtirish jarayonida amalga oshiriladgan masalalar doirasida talabalar, kompleks birikmalar kimyosining tarixini, koordinatsion nazariyaning asosiy tushunchalarini, koordinatsion birikmalarning asosiy kimyoviy xossalarini, ular ishtirokida boradigan jarayonlarning mexanizmlari va koordinatsiyaga uchragan alohida ligandlarning reaksion qobiliyatini tushuntira va koordinatsion birikmalarni ishlatilish sohalarini bilishi kerak; talaba kompleks birikmalarning sintez qilish shart-sharoitlarini aniqlash, kompleks birikmalarni sintez qilish, olingan kompleks birikmalarning tarkibi, tuzilishini aniqlashda zamonaviy fizik-kimyoviy tadqiqot usullarini qo llash malakalariga va tasavvurlarga ega bo ladilar. Ushbu o quv-uslubiy majmuada Kimyo ta lim yo nalishining o quv rejasi va namunaviy dasturi asosida tuzildi. 170

171 Majmuaning hajmi.. betni tashkil qiladi. Majmuaga kimyo fani bo yicha davlat ta lim standarti, fan o quv dasturi va ishchi dasturi, ma ruzalar matni, laboratoriya mashg ulotlari uchun metodik tavsiyanoma va seminar mashg ulotlari uchun ishlanma, kalendar reja, hamda ayrim mavzular bo yicha taqdimotlar, fan bo yicha tavsiya etiladigan adabiyotlar ro yxati, test topshiriqlari, glossariy, ta lim texnologiyalari, umumiy savollar, nazorat savollari, referat mavzulari, mavzular bo yicha tayanch konspekt, mualliflar haqida ma lumotlar va baholash mezonlari kiritilgan. Majmuada kimyo ta lim yo nalishi bo yicha ta lim standartida shu yo nalishda tahsil oladigan talabalar uchun Kompleks birikmalar kimyosi fanidan belgilangan aosiy tushunchalar, bilim, malaka va ko nikma hosil qilish ko zda tutilgan mavzular yoritilgan. Mazkur majmuadan oliy o quv yurtlarining biologiya, ekologiya ta lim yo nalishlarining talabalari ham foydalanishlari mumkin. 17. Mualliflar haqida ma lumot Abdullaev Shaxobiddin Xasanboevich O zbekiston Respublikasi Xalq ta limi a lochisi. Kimyo fanlari nomzodi, dotsent. 100 dan ortiq ilmiyuslubiy maqolalar, 2 ta mualliflik guvohnomasi, 10 dan ortiq uslubiy qo llanmalar va oliy o quv yurtlari talabalari uchun Umumiy va anorganik kimyodan dasturlangan topshiriqlar hamda akademik litsey, kasb hunar kollejlari va kimyoga ixtisoslashgan maktablar uchun Kimyo nomli o quv qo llanmalar muallifi. To lakov Nurillo Qosimovich yilda Andijon davlat universitetining kimyo-biologiya fakultetini tamomlagan. Umumiy kimyo kafedrasi katta o qituvchisi. Kimyo fanlari doktori professor I.R.Asqarov rahbarligida Ferrotsenkarbon kislotaning ayrim hosilalari sintezi, biologik faolligini o rganish hamda sinflash mavzusida ilmiy ish olib bormoqda. Analitik kimyo, modda tuzilishi, kompleks birikmalar kimyosi fanlaridan ma ruza, 171

172 laboratoriya va amaliy mashg ulotlar olib boradi. Bir qator ilmiy maqolalar va o quv-uslubiy ishlar muallifi. 18. Kompleks birikmalar kimyo fani bo yicha foydali maslahatlar Kimyo ta lim yo nalishi talabalari Kompleks birikmalar kimyosi fanini 8-semestrda o tadilar. Kompleks birikmalar kimyosi fani bo yicha o zlashtirish jarayonida amalga oshiriladgan masalalar doirasida talabalar, kompleks birikmalar kimyosining tarixini, koordinatsion nazariyaning asosiy tushunchalarini, koordinatsion birikmalarning asosiy kimyoviy xossalarini, ular ishtirokida boradigan jarayonlarning mexanizmlari va koordinatsiyaga uchragan alohida ligandlarning reaksion qobiliyatini tushuntira va koordinatsion birikmalarni ishlatilish sohalarini bilishi kerak; talaba kompleks birikmalar tuzilishi va xossalarini aniqlashda nazariy kimyo qonuniyatlarini qo llay bilish, kompleks birikmalarning nomlanishini qo llay olish, kompleks birikmalardagi kimyoviy bog tabiatini aniqlashda molekulyar orbitallar usulidagi diagrammalarni tuzish, ligandlar tarkibidagi koordinatsiyaga uchraydigan reaksion markazlarni aniqlash ko nikmalariga ega bo lishi kerak; talaba kompleks birikmalarning sintez qilish shart- 172

173 sharoitlarini aniqlash, kompleks birikmalarni sintez qilish, olingan kompleks birikmalarning tarkibi, tuzilishini aniqlashda zamonaviy fizik-kimyoviy tadqiqot usullarini qo llash malakalariga va tasavvurlarga ega bo ladilar. Ushbu o quv-uslubiy majmuada Kimyo ta lim yo nalishining o quv rejasi va namunaviy dasturi asosida tuzildi. Majmuaning hajmi.. betni tashkil qiladi. Majmuaga kimyo fani bo yicha davlat ta lim standarti, fan o quv dasturi va ishchi dasturi, ma ruzalar matni, laboratoriya mashg ulotlari uchun metodik tavsiyanoma va seminar mashg ulotlari uchun ishlanma, kalendar reja, hamda ayrim mavzular bo yicha taqdimotlar, fan bo yicha tavsiya etiladigan adabiyotlar ro yxati, test topshiriqlari, glossariy, ta lim texnologiyalari, umumiy savollar, nazorat savollari, referat mavzulari, mavzular bo yicha tayanch konspekt, mualliflar haqida ma lumotlar va baholash mezonlari kiritilgan. Majmuada kimyo ta lim yo nalishi bo yicha ta lim standartida shu yo nalishda tahsil oladigan talabalar uchun Kompleks birikmalar kimyosi fanidan belgilangan aosiy tushunchalar, bilim, malaka va ko nikma hosil qilish ko zda tutilgan mavzular yoritilgan. Mazkur majmuadan oliy o quv yurtlarining biologiya, ekologiya ta lim yo nalishlarining talabalari ham foydalanishlari mumkin. ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ОЛИЙ ВА ЎРТА МАХСУС ТАЪЛИМ ВАЗИРЛИГИ БУЙРУҚ Тошкент шахри Талабалар мустақил ишларини ташкил этиш тўғрисида Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси Ижтимоий комплексининг ижтимоий-иқтисодий ривожланиш ҳамда иқтисодий ислоҳотлар амалга оширилишининг 2009 йил I ярим йиллиги якунлари бўйича 2009 йил 4 июль мажлиси Баёнининг 25-банди 173

174 топшириғи, вазирликнинг 2009 йил 9 июль 241/1-сонли буйруғи ҳамда Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги фаолиятини такомиллаштириш бўйича тадбирлар мажмуининг 1.4-банди ижросини таъминлаш, ўқув йилида мустақил таълим-тарбия жадвали асосида ташкил килинган махсус тарбиявий курсларни ўқитиш бўйича ўтказилган тажриба-синов ишлари таҳлили асосида йилидан бакалавриат таълим йўналишлари бўйича ўқув режаларини такомиллаштириш мақсадида БУЮРАМАН: 1. Олий таълим муассасалари магистратура мутахассисликлари ўқув режаларининг "Умумметодологик фанлар" блокига "Миллий ғоя: асосий тушунча ва тамойиллар" фани киритилсин (3-семестр; умумий юклама - 96 соат; аудитория юкламаси - 60 соат: маърўза - 30 соат, семинар - 30 соат, мустақил таълим - 36 соат). 2. "Талабалар мустақил ишини ташкил этиш ва назорат қилиш бўйича Йуриқнома" 1-иловага мувофиқ; тасдиқлансин. 3. Олий таълим муассасалари ректорларига: ўқув режаларига мувофиқ, фанлар бўйича бажариладиган мустақил ишлар услубий таъминотини тасдиқланган Йўриқнома талаблари асосида ишлаб чиқилиши таъминлансин; талабалар мустақил ишларини бажариш юзасидан тегишли йўлланмалар бериш ва уни бажарилишини назорат қилиб бориш мақсадида ҳафтасига 4 соат хажмида консультациялар жадваллари ишлаб чиқилсин; кафедралар томонидан талабалар мустақил ишлари бўйича консультацияларни тегишли фаннинг календар-тематик режасига киритилган ҳолда жадвалга мувофиқ, ўтказилиши таъминлансин; аудитория фонди имкониятларидан келиб чиққан холда талабалар мустақил ишларини бажариш учун махсус хоналар ажратилиб, замонавий ахборот-коммуникация технологиялари ва техник воситалари билан (компьютер, мультимедиа дастурлари, электрон дарсликлар, ўқув адабиётлари, курс лойиҳаларини бажариш учун чизмаўқув қуроллари (чизмачилик доскаси) ва х,.к.) жиҳозлансин; талабалар мустақил ишларини бажариш бўйича консультацияларнинг жадвалларга мувофиқ, ташкил этилиши ва сифати мунтазам ўрганиб борилсин ҳамда натижалари Илмий-услубий кенгашларда муҳокама қилиниб, уларнинг самарадорлигини ошириш чоралари белгилансин. 4. Мазкур буйруқнинг ижросини назорат қилиш вазирнинг биринчи ўринбосари У.Бегимқуловга юклатилсин. А. Парпиев 174