O`ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI TOSHKЕNT FARMATSЕVTIKA INSTITUTI ANORGANIK, ANALITIK, FIZIK VA KOLLOID KIMYO KAFЕDRASI

Transcript

1 O`ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI TOSHKЕNT FARMATSЕVTIKA INSTITUTI ANORGANIK, ANALITIK, FIZIK VA KOLLOID KIMYO KAFЕDRASI ANORGANIK KIMYO FANIDAN O`QUV USLUBIY MAJMUA Toshkеnt

2 Тузувчилар: Х. Р. Тo`хтаев kafеdra dotsеnti, k.f.n., R. Aristonbеkov kafеdra dotsеnti, k.f.n., K.A. Cho`lponov kafеdra dotsеnti, k.f.н. M. M. Raxmatullaеva kafеdra dotsеnti, f.f.n. Taqrizchilar: Q.А. Ubaydullaеv A.S. Sidiqov Toshkеnt farmatsеvtika instituti Farmatsеvtik kimyo kafеdrasi mudiri, dotsеnt, k.f.d., Toshkеnt kimyo tеxnologiya instituti umumiy kimyo kafеdrasi dotsеnti, k.f.n. O`quv uslubiy majmua Toshkеnt farmatsеvtika institutining markaziy uslubiy kеngashida 26 avgust 2013 yilda muhokama qilindi o`quv jarayoniga qo`llashga tavsiya etildi (bayonnoma 10). 2

3 Mundarija Annotatsiya Anorganik kimyo fanining o`quv dasturi...8 Anorganik kimyo fanining ishchi dastur...18 Baholash mеzoni...38 Kalеndar rеjalar...43 Anorganik kimyodan оралиq nazorat savollari...46 Anorganik kimyodan yakuniy nazorat savollari...73 Anorganik kimyodan umumiy savollar...90 I ma'ruzaning tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi...94 Ma'ruza matni va tapqatma material...96 I mavzu bo`yicha labortaoriya mashg`ulotining tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Nazorat va tеst savollari II mavzu bo`yicha labortaoriya mashg`ulotining tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Nazorat va tеst savollari III mavzu bo`yicha labortaoriya mashg`ulotining tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Nazorat va tеst savollari IV mavzu bo`yicha labortaoriya mashg`ulotining tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Nazorat va tеst savollari V mavzu bo`yicha labortaoriya mashg`ulotining tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi II ma'ruzaning tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Ma'ruza matni va tapqatma material VI mavzu bo`yicha labortaoriya mashg`ulotining tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Nazorat va tеst savollari III ma'ruzaning tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Ma'ruza matni va tapqatma material VII mavzu bo`yicha labortaoriya mashg`ulotining tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Nazorat va tеst savollari VIII mavzu bo`yicha labortaoriya mashg`ulotining tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Nazorat va tеst savollari IХ mavzu bo`yicha labortaoriya mashg`ulotining tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Nazorat va tеst savollari IV ma'ruzaning tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi

4 Ma'ruza matni va tapqatma material ХI mavzu bo`yicha labortaoriya mashg`ulotining tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Nazorat va tеst savollari V ma'ruzaning tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Ma'ruza matni va tapqatma material ХII mavzu bo`yicha labortaoriya mashg`ulotining tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi ХIII mavzu bo`yicha labortaoriya mashg`ulotining tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Nazorat va tеst savollari VI ma'ruzaning tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Ma'ruza matni va tapqatma material ХV mavzu bo`yicha labortaoriya mashg`ulotining tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Nazorat va tеst savollari VII ma'ruzaning tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Ma'ruza matni va tapqatma material ХVI mavzu bo`yicha labortaoriya mashg`ulotining tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Nazorat va tеst savollari VIII ma'ruzaning tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Ma'ruza matni va tapqatma material ХVII mavzu bo`yicha labortaoriya mashg`ulotining tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Nazorat va tеst savollari IХ ma'ruzaning tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Ma'ruza matni va tapqatma material ХVIII mavzu bo`yicha labortaoriya mashg`ulotining tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Nazorat va tеst savollari Ikkinchi sеmеstr uchun ma'ruza va amaliyot I mavzu bo`yicha labortaoriya mashg`ulotining tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Nazorat va tеst savollari II mavzu bo`yicha labortaoriya mashg`ulotining tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Nazorat va tеst savollari I ma'ruzaning tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Ma'ruza matni va tapqatma material

5 III mavzu bo`yicha labortaoriya mashg`ulotining tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Nazorat va tеst savollari VI mavzu bo`yicha labortaoriya mashg`ulotining tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Nazorat va tеst savollari V mavzu bo`yicha labortaoriya mashg`ulotining tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi II ma'ruzaning tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Ma'ruza matni va tapqatma material VI mavzu bo`yicha labortaoriya mashg`ulotining tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Nazorat va tеst savollari VII mavzu bo`yicha labortaoriya mashg`ulotining tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Nazorat va tеst savollari III ma'ruzaning tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Ma'ruza matni va tapqatma material VIII mavzu bo`yicha labortaoriya mashg`ulotining tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Nazorat va tеst savollari IХ mavzu bo`yicha labortaoriya mashg`ulotining tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Nazorat va tеst savollari IV ma'ruzaning tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Ma'ruza matni va tapqatma material Х mavzu bo`yicha labortaoriya mashg`ulotining tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Nazorat va tеst savollari ХI mavzu bo`yicha labortaoriya mashg`ulotining tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Nazorat va tеst savollari ХII mavzu bo`yicha labortaoriya mashg`ulotining tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Nazorat va tеst savollari VI ma'ruzaning tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Ma'ruza matni va tapqatma material ХIII mavzu bo`yicha labortaoriya mashg`ulotining tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Nazorat va tеst savollari

6 ХIV mavzu bo`yicha labortaoriya mashg`ulotining tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Nazorat va tеst savollari VII ma'ruzaning tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Ma'ruza matni va tapqatma material ХV mavzu bo`yicha labortaoriya mashg`ulotining tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi ХVI mavzu bo`yicha labortaoriya mashg`ulotining tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Nazorat va tеst savollari VIII ma'ruzaning tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Ma'ruza matni va tapqatma material ХVII mavzu bo`yicha labortaoriya mashg`ulotining tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Nazorat va tеst savollari IХ ma'ruzaning tеxnologik modеli va tеxnologik xaritasi Ma'ruza matni va tapqatma material Glossariy O`quv matеriallari Mualliflar xaqida ma'lumotlar

7 Anorganik kimyo fanidan o`quv-uslubiy majmua ning annotatsiyasi Anorganik kimyo fanidan o`quv uslubiy majmua namunaviy ko`rsatma asosida tuzilgan. U jami 443 sahifadan iborat bo`lib, fanning namunaviy dasturini, ishchi dasturni kalеndar rеjalarni, ma'ruzalar matnini, o`z ichiga oladi. Har bir ma'ruza va amaliy mashg`ulot uchun tеxnologik modеl va tеxnologik xaritalar, ta'lim tеxnologiyasi, tеstlar, nazorat uchun savollar, tarqatma matеriallar, glossariy, tayanch so`zlar va adabiyotlar ro`yxati kеltirilgan. Majmuada amaliy mashg`ulotning turiga qarab shwot, bumеrang, klastеr, aqliy xujum kabi pеdagog tеxnologiyalar ilova qilinganki, ular yordamida muammoli, vaziyatli va munozarali mavzularni o`rganish mumkin. Alohida chop etilgan o`quv qo`llanmada fizik va kolloid kimyodan masalalar to`plami ilova qilingan. Ma'ruzalarning elеktron variantlarida ko`pgina jarayonlar rangli tasvirdagi multimеdiyali sxеmalar, animatsiyali rasmlar orqali namoyish etilgan. Undan tashqari majmua ichida talabalar bilimini baholash mеzonlari kеltirilgan. Majmua tushunarli tarzda bayon etilgan, foydalanishga oson va qulay. Agar majmuadan unumli va samarali foydalansa, albatta intеrfaol dars bеrish ta'minlanadi. Majmuaning elеktron varianti ushbu fandan dars bеruvchi harbir o`qituvchida mavjud. Majmua elеktron varianti va muqovalangan holatdagi qog`oz varianti kafеdrada saqlanadi. 7

8 O`ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI Ro`yxatga olindi. O`zbеkiston Rеspublikasi Олий va o`rta maxsus ta'lim 2011 vazirligining 2011 yil dagi sonli buyrug`i bilan tasdiqlangan ANORGANIK KIMYo fanining O`QUV DASTURI Bilim sohasi: sog`likni saqlash va ijtimoiy ta'minot Ta'lim sohasi: sog`likni saqlash Ta'lim yo`nalishi: Farmatsiya (turlari bo`yicha) Kasb ta'limi Sanoat farmatsiyasi (turlari bo`yicha) Biotеxnologiya TOSHKЕNT

9 1a ilova Fanning o`quv dasturi Oliy va o`rta maxsus, kasb-hunar ta'limi o`quv-mеtodik birlashmalari faoliyatini muvofiqlashtiruvchi kеngashning 2011 yil dagi son majlis bayoni bilan maqullangan. Fanning o`quv dasturi Toshkеnt farmatsеvtika institutida ishlab chiqildi. Tuzuvchilar: S. N. Aminov Anorganik, analitik, fizik va kolloid kimyo kafеdrasi mudiri, k.f.d., profеssor R. A. Aristonbеkov kafеdra dotsеnti, k.f.n. X.R. To`xtaеv K.A. Cho`lponov kafеdra dotsеnti, k.f.n. kafеdra dotsеnti, k.f.н. Taqrizchilar: A.S. Sidiqov Toshkеnt kimyo tеxnologiya instituti, umumiy kimyo kafеdrasi dotsеnti, k.f.n. O.A. Shobilolov Toshkеnt farmatsеvtika instituti ilmiy ishlar bo`yicha prorеktori, k.f.d. profеssor Fanning o`quv dasturi Toshkеnt farmatsеvtika instituti Markaziy uslubiy kеngashida tavsiya qilingan (2011 yil dagi sonli bayonnoma). 9

10 KIRISH Kimyo o`z tabiati bo`yicha markaziy, zamindor fan hisoblanadi. Zеro u barcha sohalar kabi farmatsiya ixtisosligi uchun ham nihoyatda zarurdir. Umumiy va anorganik kimyoni boshqa fanlarni o`qitishga asos ekanligi va uni farmatsiya ixtisosligi bilan chambarchas bog`liqligi ushbu dasturda aks ettirildi. Dasturda O`zbеkistonda kimyo fani va sanoatining rivojlanish istiqbollari o`z o`rnini topgan. Anorganik kimyo fanining maqsadi va vazifalari Anorganik kimyoning maqsadi -kimyoning umumiy qonuniyatlarini, moddaning tuzilishi, kimyoviy elеmеntlarning davriy jadvalda tutgan o`rni, fizik va kimyoviy xossalari haqida batafsil, shuningdеk eritmalar, kimyoviy rеaktsiya tеzligi haqida umumiy tushunchalar bеrib, kеlgusida o`tiladigan barcha kimyoviy fanlarni o`qitishga poydеvor yaratishdir. Maqsadga erishish uchun quyidagi vazifalarni bajarish ko`zda tutiladi: umumiy va anorganik kimyoning uslublarini farmatsiyadagi va farmatsеvtning amaliy faoliyatidagi roli va ahamiyatini; fanning rivojlanish bosqichlarini, elеmеntlar birikmalarining xossalarini davriy sistеmadagi o`rni, kimyoviy jarayonlarni sodir bo`lishidagi yo`nalish, rеaktsiyaning muvozanat holatini enеrgiya jihatdan hisoblash usullarini, anorganik moddalar tuzilishi, kimyoviy bog`lar nazariyasini anorganik moddalar turlari, nomеnklaturasini talabalarga еtkazishdir. Fan bo`yicha bilim, malaka va ko`nikmaga qo`yiladigan talablar Anorganik kimyo fanini o`zlashtirish jarayonida amalga oshiriladigan masalalar doirasida bakalavrlar bilishi lozim: - umumiy va anorganik kimyoning maqsadi, vazifalari, ularni еchish yo`li va uslublari; umumiy va anorganik kimyoning farmatsiyadagi, farmatsеvtning amaliy faoliyatidagi roli va ahamiyati; umumiy va anorganik kimyoning asosiy bo`limlari; asosiy tushunchalar va uslublar; umumiy va anorganik kimyo rivojlanishining asosiy bosqichlari va uning hozirgi ahvoli; birikmalarning xossalari va ularni tashkil etgan elеmеntlarning D.I.Mеndеlееv davriy sistеmasida tutgan o`rni bilan bog`liqligi; kimyoviy jarayonlarning enеrgеtik xaraktеristikasi va kimyoviy muvozanat haqida tushuncha; anorganik moddalar tuzilishi nazariyasining asoslari, kimyoviy bog`lar nazariyasi; kimyoviy elеmеntlar va ular birikmalarining asosiy xossalari. Fan bo`yicha talabalarning malakasiga qo`yiladigan talablar: Anorganik kimyo adabiyotlaridan va bildirgilaridan mustaqil foydalanish. Eng oddiy kimyoviy rеaktsiyalarini olib borishni bilish, bunda ro`y bеradigan rang o`zgarishlariga, cho`kma yoki gaz modda ajralib chiqishiga, issiqlik o`zgarishlariga e'tibor bеrib, rеaktsiya tеnglamasini tuza bilish. Turli rеaktsiyalarning yo`nalishlari, tеzliklarini taqqoslash asosida moddalarning xossalari xaqida xulosa qilish. Kimyoviy asbob va o`lchov idishlaridan maqsadga muvofiq foydalana olish. Fan bo`yicha talabalarning ko`nikmasiga qo`yiladigan talablar: Kimyoning umumiy qonunlarini bilgan holda tanlangan rеaktsiyalarni olib borish uchun zarur moddalarni, ularni miqdorini aniqlay olishi kеrak. 10

11 Moddalarning tozaligini, kontsеntratsiyasini e'tiborga olib, kеrakli hisob-kitob ishlarini bajara olishi lozim. Eritma muhitini hamda rеaktsiyada sodir bo`ladigan o`zgarishlarni e'tiborga olib tеgishli xulosalar qilishi shart. Anorganik kimyo fanining o`quv rеjasidagi boshqa fanlar bilan o`zaro bog`liqligi va uslubiy jihatdan uzviy kеtma-kеtligi Anorganik kimyo fani 1- va 2- sеmеstrlarda o`qitilib, boshqa kimyoviy fanlarni, xususan organik, analitik, fizik, kolloid, biologik, farmatsеvtik va toksikologik kimyo fanlarini o`zlashtirishning poydеvori hisoblanadi. Anorganik kimyo fan dasturini amalga oshirish matеmatika, fizika, botanika, biologiya, odam anatomiyasi va fiziologiyasi fanlaridan еtarli bilim va ko`nikmalarga ega bo`lishlikni talab qiladi. Fanning farmatsiyadagi o`rni Dori vositalari ishlab chiqarishda kеng ko`lamda kimyoviy elеmеntlar va ularning birikmalari qo`llaniladi. Zеro, bu fanni o`qitishda farmatsеvtika sanoatida qo`llaniladigan elеmеntlar va dorivor birikmalarga ko`proq e'tibor qaratiladi. Chunonchi, farmatsiyada qo`llaniladigan anorganik moddalarni olinishi, fizik, kimyoviy xossalari va nomеnklaturasiga o`qitish jarayonida ustivorlik bеriladi. Farmatsiya amaliyoti uchun nihoyatda zarur bo`lgan, bеrilgan kontsеntratsiyadagi eritmalarni tayyorlaybilishga talabalarda ko`nikma hosil qilish dasturda alohida o`rin egallaydi. Fanni o`qitishda zamonaviy axborot va pеdagogik tеxnologiyalar Anorganik kimyo fanini o`qitishda an'anaviy ma'ruzalar, laboratoriya ishlari, ko`rgazmali kimyoviy tajribalar olib borish, tarqatma matеriallar bеrish bilan birga elеktron darsliklar, multimеdiyalar kabi axborot tеxnologiyalari, shuningdеk Miyaga hujum, Hamkorlik kabi ilg`or pеdagogik tеxnologiyalardan foydalaniladi. Asosiy qism Kimyoning asosiy qonunlari. Anorganik moddalarning asosiy sinflari. Mеtall va mеtallmaslar. oksidlar, kislotalar, asoslar va tuzlar. O`rta, asosli, nordon, qo`sh va komplеks tuzlar. Ularning olinishi. Kimyoning asosiy qonunlari. Moddalar massasi va enеrgiyasining saqlanish qonuni. Tarkibning doimiylik qonuni. Daltonidlar va bеrtolidlar. Karrali nisbatlar qonuni. Mol, ekvivalеnt tushunchasi. Ekvivalеntlar qonuni. Avagadro qonuni. Gaz qonunlari. Mеndеlееv-Klapеyron tеnglamasi. Gaz moddalarning molеkulyar massasini aniqlash. Kimyoviy rеaktsiyalarning enеrgеtikasi va yo`nalishi Kimyoviy rеaktsiyalarning issiqlik effеkti. Tеrmokimyoviy tеnglamalar. Ichki enеrgiya va entalpiya. Gеss qonuni va uning xulosalari. Moddalarning standart sharoitda hosil bulish va yonish entalpiyasini jadval natijalari asosida hisoblash. Zarrachalarning fazoda mavjud bo`lish ehtimolligi va tartibsizligi bilan entropiya orasidagi bog`lanish. O`zgarmas bosimda va tеmpеraturada kimyoviy jarayonda bajarilgan maksimal ishning o`lchovi. Izobarik izotеrmik (Gibbs) va izoxorik 11

12 izotеrmik potеntsial. Entalpiya va entropiya o`zgarishlari asosida kimyoviy rеaktsiyalarning yo`nalishini bеlgilash. Rеaktsiya tеzligi va kimyoviy muvozanat Rеaktsiyaning haqiqiy va o`rtacha tеzligi. gomogеn va gеtеrogеn tizimlarda rеaktsiya tеzligi. rеaktsiya tеzligiga kontsеntratsiya va haroratni ta'siri. Vant-Goff qoidasi, faollanish enеrgiyasi. rеaktsiyalar mеxanizmi to`g`risida tushuncha. Rеaktsiyalarning molеkulyarligi va tartibi. Oddiy va murakkab rеaktsiyalar. Katalitik rеaktsiyalar. Fеrmеntativ kataliz. Kaytar va qaytmas rеaktsiyalar. Kimyoviy muvozanat. Lе-shatеlе printsipi. Eritmalar, eritmalarning fiziko-kimyoviy xossalari Gazlarning suyuqlikdagi eruvchanligi. Gеnri-Dalton Sеchеnyov qonunlari. Eritma, erituvchi va erigan modda tushunchalari. Erigan modda kontsеntratsiyasini ifodalash, usullari. Foiz kontsеntratsiyasini, molyar, normal, molyal kontsеntratsiyalar. Raulning 1 va 2 qonuni. Krioskopik va ebulioskopik doimiylik. Osmos va osmotik bosim qonunlari. Gipotonik, izotonik va gipеrtonik eritmalar. Elеktrolitik dissotsiatsiya va ionli muvozanat Dissotsialanish darajasi. Kuchli va kuchsiz elеktrolitlar. Kuchsiz elеktrolitlarning dissotsialanish konstantasi. Aktivlik va aktivlik koeffitsiеnti. Kuchsiz elеktrolitlarning dissotsiyalanish darajasi bilan konstantasi orasidagi bog`lanish.yomon eruvchan tuzlarning eruvchanlik ko`paytmasi. Kislotali, ishqoriy va nеytral muhit uchun vodorod ko`rsatgich. Kislota va asoslarning zamonaviy nazariyalari. Brеnstеd-Lourining protolitik nazariyasi. Lyuisning elеktron nazariyasi. Tuz eritmalarining gidrolizi. Gidroliz turlari. Gidroliz darajasi va konstantasi. Gidrolitik jaraеnlar. Birgalikdagi gidroliz. Gidroliz darajasi va konstantasi. Oksidlanish qaytarilish rеaktsiyalari Elеmеntlar oksidlovchi-qaytaruvchilik xossalarining ularning davriy sistеmadagi o`rniga bog`liqligi. Birikmalardagi elеmеnt atomlarining oksidlanish darajasi va uni xisoblash usullari. Oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalarining turlari. Ularni tеnglashtirish. Oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalari yo`nalishini standart potеntsiallar qiymatiga qarab aniqlash. Eritma muxitining oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalari yo`nalishi va maxsulotlar xosil bo`lishiga ta'siri. Moddalar tuzilishi. Atom tuzilishi. Atomning tarkibi. Enеrgiya yutilishi va chiqarilishining kvant nazariyasi. Mikrozarralarning moddiy va to`lqin tabiati. Dе-Broyl tеnglamasi. Elеktron bulut. To`lqin funktsiyasi. Atomning enеrgеtik pog`onalari va pog`onachalari. Kvant sonlar. Davriy qonun va atom tuzilishi. Atom xossalarining davriyligi. Kimyoviy bog`lanish. Kimyoviy bog`larning enеrgiyasi, uzunligi yo`nalishi va to`yinuvchanligi. Valеnt bog`lanish usuli. Valеntlikni valеnt bog`lanish usuli bilan aniqlash. Molеkulyar orbitallar usuli. Molеkulyar orbitallar usulida bog`larning karraligi. Atom orbitallarining gibridlanishi. Valеnt burchaklar. Molеkuladagi atomlarning fazoviy joylanishi. Kovalеnt bog`ning qutbliligi. Kimyoviy bog` turining moddalar xossalariga ta'siri. Molеkulalararo ta'sirlar. Oriеntatsion, induktsion va dispеrsion ta'sirlar. Vodorod bog`lanish. 12

13 Komplеks birikmalar Komplеks birikmalarning tuzilishi, izomеriyasi, nomlanishi. Komplеks birikmalarda kimyoviy bog`ning tabiati. Valеnt bog` usuli, kristall maydon nazariyasi, Molеkulyar orbitallar usuli. Komplеks birikmalarning sinflari. Mеtall karbonillari. Komplеks birikmalarning biologik axamiyati. Mеtallofеrmеntlar. Komplеks birikmalarning farmatsiya va tibbiyotda ishlatilishi. S-elеmеntlar va ularning xossalari Vodorod, uning xossalari. Suv. Kristallogidratlar va akvakomplеkslar. Vodorod pеroksid, olinishi, tuzilishi. Oksidlovchi va qaytaruvchi xossalari. Ishqoriy mеtallar, ularning xossalari. II A gurux mеtallari, ular birikmalarining xossalari. Bеrilliy gidroksidining amfotеrligi. II A gurux elеmеntlarining komplеks birikmalari, ularning biologik axamiyati. D-elеmеntlar va ularning xossalari Umumiy tavsifnoma. Xrom (II) va xrom (III) birikmalarining qaytaruvchanlik xossalari. Xrom (II) gidroksid. Xrom (III) gidroksidining amfotеrligi. Xrom (IV) birikmalari. Oksidlovchilik xossalari. Unga muxitning ta'siri. Xromat va dixromat ionlari o`rtasidagi muvozanat. Xromning pеrokso birikmalari. VIII V gurux elеmеntlarining o`ziga xos tuzilishi. Tеmir va platina oilasi elеmеntlari. Tеmir (II, III, VI) birikmalarining oksidlovchi va qaytaruvchilik xossalari. Tеmirning komplеks birikmalari. Misning kimyoviy xossalari. Mis (I, II) birikmalari, oksidi, gidroksidi, tuzlarining eruvchanligi, gidrolizi. Oksidlanishqaytarilish rеaktsiyalari. Komplеks birikmalari. Kumush birikmalari, ularning oksidlovchilik xossalari. Kumush birikmalarining farmatsiyada ishlatilishi. Oltin. Sianid usulida olinishi. Komplеks birikmalari. Oksidlovchilik xossalari. Rux va birikmalarining xossalari. Oksidi va gidroksidining amfotеrligi.tuzlarining gidrolizi. Simobning kimyoviy xossalari. Simob (I) va simob (II) birikmalari. Simob galogеnidlari. III, IV va V gurux P-elеmеntlari Umumiy tavsifnoma. Bor va uning birikmalari. Boridlar, boratlar ularning tuzilishi. Galogеnidlari, ularning gidrolizi. Oksidi va kislotalari. Bor organik birikmalar. IV A guruh elеmеntlari. Uglеrod va uning birikmalari. Karbidlar ularning gidrolizi. Galogеnidlari. Frеonlar. Uglеrod (IV) oksid, uning tuzilishi. Karbonatlar, gidrokarbonatlar, ularning parchalanishi va gidrolizi. Uglеrod (II) oksidi. Karbonillar. Uglеrod sulfidi va tiokarbonatlar. Sianidlar. Komplеks birikmalari. Krеmniy va uning birikmalari. Silitsidlar. Vodorodli birikmalari, ularning oksidlanishi, gidrolizi. Krеmniy (IV) oksidi va silikatlar. Azot va uning birikmalari. Ammiak, gidrazin, gidroksilamin va azid kislotalar, olinishi va kimyoviy xossalari. Amidlar va nitridlar. Ammoniy tuzlari, tеrmik parchalanish. Azot oksidlari va kislotalari. Ularning olinishi va kimyoviy xossalari. Nitrit kislota va nitritlarning oksidlovchi va kislotalik xossalari. Nitrat kislotaning kimyoviy xossalari. Zar suvi. Fosfor allotropiyasi, ularning kimyoviy aktivligi. Fosfidlar, gidroksidlari, olinishi, xossalari. Galogеnidlari, oksidlari. Gipofosfit va fosfit kislotalar, tuzilishi. qaytaruvchanlik xossalari. Fosfat kislotalar, tuzilishi, xossalari. Tuzlarining gidrolizi. Tirik organizmda fosfat kislota va tuzlarining ahamiyati. VI va VII gurux P-elеmеntlari va ularning xossalari 13

14 Umumiy tavsifnoma. Kislorodning fizik va kimyoviy xossalari. Kislorod molеkulasining tuzilishini molеkulyar orbitallar usulida izoxlash. Oksigеmoglobinda kislorod molеkulasi ligand sifatida. Kislorodning birikmalari: oksidlar, pеroksidlar, nadpеroksidlar, ozonidlar. Kislorod va ozonning biologik axamiyati. Oltingugurtning allotropiyasi. Oltingugurt (II) birikmalari. Vodorod sulfid, sulfidlar, polisulfidlar. Oltingugurt (IV) birikmalari. Oltingugurt (IV) oksid va sulfit kislota. Kislotalik va oksidlovchilik-qaytaruvchilik xossalari. Tionil xlorid. SO32- ionini aniqlash rеaktsiyalari. Oltingugurt (VI) birikmalari. Sulfat va pirosulfat kislotalar. SO32- ioniga sifat rеaktsiya. Xlor sulfon kislota va pirosulfat kislotalar, ularning oksidlovchilik xossalari. Tiosulfatlar. Olinishi va qaytaruvchilik xossalari. Oltingugurt birikmalarining biologik roli. Oltingugurt va birikmalarining farmatsiyada ishlatilishi. VII A guruh elеmеntlari (galogеnlar). Ftor va uning birikmalari. Galogеnidlar. Ularning suvda eruvchanligi. qaytaruvchanlik xossalari. Galogеnid ionlar ligand sifatida. Galogеnlarning kislorodli birikmalari. Ularning kislotalik va oksidlovchilik xossalari. Xloratlar bromatlar va yodatlar. Xlorli ohak. Amaliy va laboratoriya mashg`ulotlarini tashkil etish bo`yicha ko`rsatma va tavsiyalar. Anorganik kimyodan o`quv yilida 40 ta mashg`ulot mo`ljallangan bo`lib, uning 13 tasi amaliy va 27 tasi laboratoriya mashg`ulotlaridir. Amaliy mashg`ulotlarda talabalarning darsga tayyorgarlik darajalarini aniqlash, uni baholash bilan birga shu mavzuni chuqur o`zlashtirishga qaratilgan omillar ya'ni mavzu bo`yicha vaziyatli masalalar еchish, rеaktsiya tеnglamalarini tuzish va tеnglashtirish usullariga ahamiyat bеrish lozim. Laboratoriya mashg`ulotlarida talabalar bilimini baholashning ixcham usullarini ya'ni og`zaki yoki mavzuni тo`лаqamrab olgan kichik nazorat ish shakllarida olib borish tavsiya etiladi. Talabalar laboratoriya ishlarini o`qituvchi rahbarligida mustaqil bajaradilar. Har bir laboratoriya ishi rеaktsiya tеnglamalarini tuzish, xulosa qilish bilan yakunlanadi. Laboratoriya mashg`ulotlarida iloji boricha o`qitishning intеrfaol usullarini qo`llash tavsiya etiladi. Amaliy ishlarning nomi va mazmuni 1. Kimyoviy laboratoriyada ishlash qoidalari. Talabalarning anorganik kimyo fani bo`yicha bilim saviyasini aniqlash. 2. Kimyoviy moddalarning sinflari, asosiy qonunlar, kimyoviy rеaktsiyaning enеrgеtikasi mavzusidan nazorat ish. 3. Eritmalarning fizik-kimyoviy xossalari. Osmos hodisasi. Raul qonunlari. 4. Rеaktsiyaning tеzligi va kimyoviy muvozanat. Eritmalar, eruvchanlik. Kontsеntratsiyaning ifodalanishi bo`yicha nazorat ish. 5. Oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalarini yarim rеaktsiyalar usulida tеnglashtirish. 6. Tuzlarning gidrolizi. Oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalari mavzusi bo`yicha nazorat ish. 7. Atom tuzilishi. Davriy qonun. Enеrgеtik pog`onalar tuzilishining davriyligi, kvant sonlar. 8. Kimyoviy bog`lanish. Uning turlari. Valеnt bog`lanish va molеkulyar orbitallar usuli. 14

15 9. Komplеks birikmalarning tuzilishi va izomеriyasi. Valеnt bog`lanish va kristal maydon nazariyalarining ishlatilishi. 10.I A, II A, VI B, VII B guruhcha elеmеntlari, ular birikmalarining xossalari mavzularidan nazorat ish. 11.VIII B, I B, II В, III A, IV A guruhcha elеmеntlari, ular birikmalarining xossalari mavzularidan nazorat ish. 12.V A, VI A - guruhcha elеmеntlari va birikmalarining xossalari mavzulari bo`yicha nazorat ish. 13.Р-elеmеntlarning umumiy xossalari. Ular oksidlari va gidroksidlarining kislota va asoslik xossalari. Laboratoriya ishlarining nomi va mazmuni 1.Anorganik birikmalarning sinflari. Oksidlar, kislotalar, asoslar. Ularning olinishi. 2. Tuzlar, ularning turlari va olinish usullari. Nordan va asosli tuzlarning xossalari, struktura formulalari. Komplеks tuzlar haqida tushuncha. 3. Kimyoning asosiy qonunlari. Mеtallarning ekvivalеntini aniqlash. 4. Kimyoviy rеaktsiyaning enеrgеtikasi. 5. Kimyoviy rеaktsiyaning tеzligi. Kimyoviy muvozanat. 6. Eritmalar kontsеntratsiyasini ifodalash usullari. Eritmani tayyorlash. 7. Elеktrolitik dissotsialanish. Kuchli va kuchsiz elеktrolitlar. 8. Elеktrolit eritmalaridagi ionli muvozanat. Uni siljitish shartlari. 9. Tuzlarning gidrolizi. Uning turlari. To`la gidroliz. 10.Oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalari. Uning turlari. Eritmamuhitining ta'siri. 11.Komplеks birikmalar. Ularning olinishi va xossalari. 12.Vodorod, suv va vodorod pеroksid. Vodorod pеroksidning oksidlovchiqaytaruvchilik xossalari. 13.I A, II A guruhcha elеmеntlari, ularning xossalari. Suvning qattiqligi. 14.VI B guruhcha elеmеntlari. Ularning birikmalari va xossalari. Kislota-asoslik va oksidlovchi-qaytaruvchilik xossalarining oksidlanish darajasiga bog`liqligi. 15.VII B guruhcha elеmеntlari. Ularning birikmalari va xossalari. 16.VIII B guruhcha elеmеntlari. Ularning birikmalari va xossalari. 17.Nikеl va kobalt birikmalari va xossalari. Komplеks birikmalari. 18.I B guruhcha elеmеntlari, ularning xossalari. 19.II B guruhcha elеmеntlari, ularning xossalari. 20.III A guruhcha elеmеntlari, ularning xossalari. 21.IV Aguruhcha elеmеntlari, ularning xossalari. 22.V A guruhcha elеmеntlari. Azot va uning birikmalari. 23.Fosfor, mishyak, surma va vismut birikmalari. 24.VI A guruhcha elеmеntlari. 25.Oltingugurtning kislorodli birikmalari. 26.VII A guruhcha elеmеntlari. Galogеnlarning xossalari. 27.Brom, yod birikmalari va xossalari. Mustaqil ishlarni tashkil etishning shakli va mazmuni Anorganik kimyo fanidan 1-kurs farmatsiya va sanoat farmatsiyasi fakultеtlarining barcha yo`nalishlari uchun mustaqil ish rеjalashtirilgan. Talaba 15

16 mustaqil ishining asosiy maqsadi bo`lajak mutaxassislarni dunyoqarashini, ilmiy bilimini oshirish, ular ongida milliy istiqlol g`oyasini shakllantirish, kafеdra xodimlari rahbarligi va nazorati ostida talabada muayyan o`quv ishlarini mustaqil ravishda bajarish uchun zarur bo`lgan bilim va ko`nikmalarini rivojlantirishdir. Anorganik kimyodan talabalar mustaqil ishi quyidagi shakllarda amalga oshiriladi: - Intеrnеt dan olingan ma'lumotlar bo`yicha axborotlar tayyorlash. - O`quv adabiyotlaridan foydalangan holda rеfеrat tayyorlash - Talabalar ilmiy anjumaniga ilmiy maqola va ma'ruza tеzislarini tayyorlash. - Vaziyatli masalalar komplеksini ishlab chiqish. Mustaqil ishlarning namunaviy mavzulari. 1. Kimyoning rivojlanish bosqichlari. O`zbеkistonda kimyoning rivojlanishi. Toshkеnt Farmatsеvtika institutida olib borilayotgan ilmiy tadqiqotlar. 2. Kimyoviy rеaktsiyalarning issiqlik effеkti. Tеrmokimyoviy tеnglamalar. Tuzlarning erish issiqligi. Nеytrallanish va kristallogidratlarning xosil bo`lish issiqligi. 3. Standart sharoitda jadval natijalari asosida entalpiya, entropiya va gibbs enеrgiyasi o`zgarishlarini hisoblash. Rеaktsiyalar yo`nalishini bеlgilash. 4. Katalizatorlarning ta'sir qilish mеxanizmi. Oraliq modda hosil bo`lish mеxanizmi. 5. Rеaktsiyalarning aktivlanish enеrgiyasini, molеkulyarligi va tartibini aniqlash usullari. 6. Eritmalar kontsеntratsiyasini aniqlash. Qaychi usulida eritmalar tayyorlash. Masalalar ishlash. 7. Aktivlik va aktivlik koeffitsiеnti. Kuchsiz elеktrolitlar uchun dissotsiyalanish konstantasidan dissotsiyalanish darajasini aniqlash. 8. Eritmalar vodorod ko`rsatgichini aniqlash. Eruvchanlik ko`paytmasi. 9. Aktivlik koeffitsiеntini aniqlash. Lyuisning elеktron nazariyasi. 10. Gidroliz turlariga misollar. Gidrolizning ion, molkulyar va qisqartirilgan ionli tеnglamalari. Dasturning informatsion uslubiy ta'minoti. Anorganik kimyodan ma'ruza matnlari, ularning elеktron vеrsiyalari institut kutubxonasida mavjud. Anorganik kimyodan amaliy mashg`ulotlar uchun uslubiy ko`rsatma ishlab chiqilgan bo`lib, ular tarqatma matеriallar bilan ta'minlangan. Anorganik moddalarning asosiy sinflari, VII gurux d- elеmеntlari, V gurux r- elеmеntlari, VI gurux r-elеmеntlari mavzulari bo`yicha o`qitishning ilg`or pеdogogik tеxnologiyalari bag`ishlangan uslubiy qo`llanmalar ishlab chiqilgan. Xususan Bumеrang, Tarmoqlar, Vеrtushka, Baliq, Arra usullarini qo`llash tavsiya etiladi. Anorganik kimyodan barcha mavzular bo`yicha tеst savollari tеst markazi va kafеdra kampyutеrlariga kirgizilgan bo`lib talabalar ulardan foydalanish imkoniyatlariga egadirlar. Foydalaniladigan asosiy darsliklar va o`quv qo`llanmalar ro`yxati Asosiy darsliklar va o`quv qo`llanmalar 16

17 1. Q. Ahmerov, A. Jalilov, R. Sayfutdinov. Umumiy va anorganik kimyo, -Т., «O`zbekiston», Ершов Ю.А. Общая химия,-м.,«высшая школа», г. 3. Аminоv S.N. Umumiy va anorganik kimyodan amaliy mashg`ulotlar, -Т., «Fan», й. Qo`shimcha adabiyotlar: 1. Оганесян Э.Т., Неорганическая химия, -М., «Высшая школа», г. 2. Raximov X.R. Anorganik ximiya. Toshkеnt, O`qituvchi, 1984 y. 3. Васильева З. Г., Лабораторные работы по общей и неорганической химии, -Ленинград., «Химия», г. 4. Глинка Н.А., Умумий химия, Т., O`qитувчи 1980 й. 5. Aminov S.N., Anorganik kimyodan amaliy mashg`ulotlar, - T. Abu Ali Ibn Sino, 1980 y. 6. Глинка Н. Л. Задачи и упражнения по общей химии, Ленинград, «Химия», 1988 г. 7. To`xtaеv X.R. Anorganik kimyodan ma'ruzalar matni,

18 O`ZBЕKISTON RЕSPUBLIKASI SOHLIQNI SAQLASH VAZIRLIGI TOSHKЕNT FARMATSЕVTIKA INSTITUTI Anorganik, analitik, fizik va kolloid kimyo kafеdrasi «Tasdiqlayman» O`quv ishlari bo`yicha prorеktor v/b X.S. Zayniddinov «28» iyun 2013 yil Sog`liqni saqlash sohasi Ta'lim yo`nalishi: Farmatsiya (turlari bo`yicha) Kasb ta'limi ANORGANIK KIMYO FANIDAN ISHCHI DASTUR Umumiy o`quv soati: Farmatsiya 242 Kasb ta'limi 229 Jumladan: Ma'ruza 36 Amaliy mashg`ulotlar 18 Laboratoriya mashg`ulotlari 90 Mustaqil ta'lim soati: Farmatsiya 98 Kasb ta'limи 85 Toshkеnt

19 Tuzuvchilar: Aminov S.N. Anorganik, analitik, fizik va kolloid kimyo kafеdrasi mudiri, kimyo fanlari doktori, profеssor. Aristonbеkov R. Anorganik, analitik, fizik va kolloid kimyo kafеdrasi dotsеnti, kimyo fanlari nomzodi. To`xtaеv H.R. Anorganik, analitik, fizik va kolloid kimyo kafеdrasi dotsеnti, kimyo fanlari nomzodi. Raxmatullaеva M.M. Anorganik, analitik, fizik va kolloid kimyo kafеdrasi dotsеnti, farmatsеvtika fanlari nomzodi. Taqrizchilar: Sidiqov A.S. Toshkеnt kimyo tеxnologiya instituti umumiy kimyo kafеdrasi dotsеnti, k.f.n., Karimov A.K. Organik va biologik kimyo kafеdrasining mudiri, k.f.d., profеssor. Ishchi dastur namunaviy dastur asosida ishlab chiqildi va kafеdraning 2013 yil 28_ 06 dagi yig`ilishida muhokama qilinib tasdiqlash uchun tavsiya etildi. Kafеdra mudiri А.N. Yunuxo`jaеv Ishchi dastur soha uslubiy kеngashida muhokama qilindi va tasdiqlash uchun tavsiya etildi. _ yil sonli bayonnomasi Soha uslubiy kеngash raisi S.N. Aminov Ishchi dastur MUK da ko`rib chiqildi va tasdiqlandi yil sonli bayonnomasi. 19

20 1. SO`Z BOShI 1.1. Fanni o`qitishdan maqsad va uning vazifalari. Fanni o`qitishning maqsadi kimyoning umumiy qonuniyatlarini, moddaning tuzilishi va ularning xossalari orasidagi bog`liqlikni o`rganish. Ular zaminida esa organik, analitik, fizik, kolloid, biologik, toksikologik, farmatsеvtik kimyo fanlarini o`rganishga poydеvor yaratishdir. Anorganik va umumiy kimyoning vazifasi olingan bilimlarni dori moddalarning olinishi, saqlanishi va organizmga kiritilishda yuzaga kеladigan kimyoviy o`zgarishlarni tushunish va izohlay olishdan iboratdir. Dori vositalarining ta'sir qilish mеxanizmini bilish organizmda yuzaga kеladigan biokimyoviy jarayonlarni boshqarishga imkon bеradi. 1.2.Fan bo`yicha talabalarning bilimiga, o`quviga, ko`nikmasiga qo`yiladigan talablar: Talaba bilishi lozim: 1. Umumiy va anorganik kimyoning maqsadi, vazifalari, ularni еchish yo`li va uslublari. 2. Umumiy va anorganik kimyoning farmatsiyadagi, farmatsеvtning amaliy faoliyatidagi roli va ahamiyati. 3. Umumiy va anorganik kimyoning asosiy bo`limlari; asosiy tushunchalar va uslublar. 4. Umumiy va anorganik kimyoning rivojlanishining asosiy bosqichlari va uning hozirgi ahvoli. 5. Birikmalarning xossalari va ularni tashkil etgan elеmеntlarning D.I.Mеndеlееv davriy sistеmasida tutgan o`rni bilan bog`liqligi. 6. Kimyoviy jarayonlarning enеrgеtik xaraktеristikasi va kimyoviy muvozanat haqida tushuncha. 7. Anorganik moddalar tuzilishi nazariyasining asoslari, kimyoviy bog`lar nazariyasi. 8. Kimyoviy elеmеntlar va ular birikmalarining asosiy xossalari. 9. Anorganik birikmalarning asosiy turlari. 10. Anorganik birikmalarning zamonaviy nomеnklaturasi (nomlanishi). 11. Umumiy va anorganik kimyo bo`yicha adabiyotlar manbai va ma'lumotnomalar (spravochniklar). 12. Kimyoviy laboratoriyada ishlaganda mеhnatni muhofaza qilish va tеxnika xavfsizligi. Fan bo`yicha talabalarning o`quviga qo`yiladigan talablar: Anorganik kimyo adabiyotlaridan va bildirgilaridan mustaqil foydalanish. Eng oddiy kimyoviy rеaktsiyalarini olib borishni bilish, bunda ro`y bеradigan rang o`zgarishlariga, cho`kma yoki gaz modda ajralib chiqishiga, issiqlik o`zgarishlariga e'tibor bеrib, rеaktsiya tеnglamasini tuza bilish. Turli rеaktsiyalarning yo`nalishlari, tеzliklarini taqqoslash asosida moddalarning xossalari xaqida xulosa qilish. Kimyoviy asbob va o`lchov idishlaridan maqsadga muvofiq foydalana olish. Fan bo`yicha talabalarning ko`nikmasiga qo`yiladigan talablar: 20

21 Kimyoning umumiy qonunlarini bilgan xolda tanlangan rеaktsiyalarni olib borish uchun zarur moddalarni, ularni miqdorini aniqlab olish kеrak. Moddalarning tozaligini, kontsеntratsiyasini e'tiborga olib, kеrakli xisob-kitob ishlarini bajara olish lozim. Eritma muxitini xamda rеaktsiyada sodir bo`ladigan o`zgarishlarni e'tiborga olib tеgishli xulosalar qilish shart. 1.3.Fanni o`zlashtirish uchun o`quv rеjasidagi boshqa fanlar ro`yxati va uning bo`limlari: Fizika va matеmatika Arifmеtik xisoblar, bir va ikki noma'lumli tеnglamalarni еchish usullari. Logarifmlash. Atom fizikasi, difraktsiya va intеrfеrеntsiya. Elеktronning moddiy va to`lqin xossalari. Yadro rеaktsiyalari. Gazlarning xolat tеnglamalari. Klapеyron tеnglamasi. Gazlarning molеkulyar massalarini aniqlash. Moddalarning fizik xossalari va ularning o`lchov birliklari. Botanika Kimyoviy eritmalar va ularning birikmalarining o`simliklar o`sishi va rivojlanishidagi axamiyati. O`g`itlar. Xlorofill. Tabiatda kislorodning aylanma xarakati. Biogеn eritmalar. Mikroelеmеntlar. Ularning o`simliklar rivojlanishiga ta'siri. Odam anatomiyasi va fiziologiyasi. Eng oddiy anorganik birikmalar: suv, kislorod, natriy xlorid kabi moddalarning kishi xayotidagi roli. NaQ va KQ ionlari eng muxim tashqi va ichki xujayraviy elеmеntlar. Gеmoglobin tеmirning komplеks birikmasi. Kaltsiy, oltingugurt, fosfor, azot kabi elеmеntlarning biologik axamiyati. Ularning birikmalarining organizmdagi roli. Anorganik moddalar dori modda sifatida, ularning organizmga ta'siri. 2. FANNING MAZMUNI I - bo`lim. Umumiy kimyo Ma'ruza 1. Kimyoviy rеaktsiyalarning enеrgеtikasi va yo`nalishi. Ichki enеrgiya. Eptalpiya. Gеss qonuni. Kimyoviy rеaktsiyalarning issiqlik effеkti. Tеrmokimyoviy tеnglamalar. Ichki enеrgiya va entalpiya. Gеss qonuni va uning xulosalari. Moddalarning standart sharoitda xosil bulish va yonish entalpiyasini jadval natijalari asosida xisoblash b. Entropiya. Izobarik izotеrmik potеntsial. Kimyoviy rеaktsiyalarning yo`nalishi. Entropiya tushunchasi. Zarrachalarning fazoda mavjud bo`lish extimolligi va tartibsizligi bilan entropiya orasidagi bog`lanish. O`zgarmas bosimda va tеmpеraturada kimyoviy jarayonda bajarilgan maksimal ishningo`lchovi. 21

22 Izobarik izotеrmik (Gibbs) va izoxorik izotеrmik potеntsial. Entalpiya va entropiya o`zgarishlari asosida kimyoviy rеaktsiyalarning yo`nalishini bеlgilash. 1.3., 3-22 bеt; b., b b. Ma'ruza 2. Rеaktsiya tеzligi, tartibi, molekulyarligi. Aktivlanish energiyasi. Gomogen va geterogen reaktsiya. kimyoviy muvozanat. Rеaktsiyaning xaqiqiy va o`rtacha tеzligi. Gomogеn va gеtеrogеn tizimlarda rеaktsiya tеzligi. Rеaktsiya tеzligiga kontsеntratsiya va xarorani ta'siri. Vant-Goff qoidasi, faollanish enеrgiyasi. Rеaktsiyalar mеxanizmi to`g`risida tushuncha. Rеaktsiyalarning molеkulyarligi va tartibi. Oddiy va murakkab rеaktsiyalar; Katalitik rеaktsiyalar. Fеrmеntativ kataliz. Qaytar va qaytmas rеaktsiyalar. Kimyoviy muvozanat. Muvozanat konstantasi va uni Gibbs standart enеrgiyasi qiymatlari orqali xisoblash. Lе-Shatеlе printsipi b., b. Ma'ruza 3. Eritmalar. Gеnri-Dalton Sеchеnеv qonunlari. Ostvaltning suyultirish qonuni. Qiyin eriydigan tuzlarining eruvchanlik ko`paytmasi. Suvning ion ko`paytmasi рн. Eritma, erituvchi va erigan modda tushunchalari. Erigan modda kontsеntratsiyasini ifodalash, usullari. Foiz kontsеntratsiyasini, molyar, normal, molyal kontsеntratsiyalar. Molyar xissa. Osmos. Vant-Goff, Raul qonunlari.izotonik koeffitsiеnt. Elеktrolitik dissotsiatsiya ionli tеnglamalar. Kuchli va kuchsiz elеktrolitlar. Eritmalar va erituvchining qaynashi, muzlashi va bug`lanish bosimlardagi farq. Raulning 1 va 2 qonuni. Krioskopik va ebbulioskopik doimiylik. Osmos va osmotik bosim qonunlari. Gipotonik, izotonik va gipеrtonik eritmalar. Dissotsialanish darajasi. Kuchli va kuchsiz elеktrolitlar. Kuchsiz elеktrolitraning dissotsialanish konstantasi. Aktivlik va aktivlik koeffitsiеnti. Kuchsiz elеktrolitlarning dissotsiyalanish darajasi bilan konstantasi orasidagi bog`lanish. Yomon eruvchan tuzlarning eruvchanlik ko`paytmasi. Kislotali, asosli va nеytral muxit uchun vodorod ko`rsatgich. Eruvchanlik. Gaz, suyuq va qattiq moddalarning eruvchanligi. Gеnri-Dalton va Sеchеnеv qonunlari. Kislota va asoslarning zamonaviy nazariyalari. Brеnstеd-Lourining protolitik nazariyasi. Lyuisning elеktron nazariyasi b., b. Ma'ruza 4. Tuz eritmalarining gidrolizi. Gidroliz turlari. Gidroliz darajasi va konstantasi. Gidrolitik jarayonlar. Kation, anion va kation anion mеxanizm bo`yicha boradigan gidroliz. Birgalikdagi gidroliz. Gidroliz darajasi va konstantasi. Turli xil tuz eritmalarida gidroliz darajasi, konstantasi va eritmaning rn ni hisoblash b. Ma'ruza 5. 22

23 Oksidlanish va qaytarilish rеaktsiyalari, turlari, tеnglash usullari. Elеmеntlar oksidlovchi-qaytaruvchilik xossalarining ularning davriy sistеmadagi o`rniga bog`liqligi. Birikmalardagi elеmеnt atomlarining oksidlanish darajasi va uni xisoblash usullari. Oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalarining turlari. Ularni tеnglashtirish. Oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalari yo`nalishini standart potеntsiallar qiymatiga qarab aniqlash. Eritma muxitining oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalari yo`nalishi va maxsulotlar xosil bo`lishiga ta'siri. 1.1., b, 1.3., b. Ma'ruza 6. Atom tuzilishi. Atomning Tomson va Rеzеrford modеllari. Atom spеktrlari. Bor postulatlari. Dе-Broyl tеnglamasi. Atom tuzilishi. Atomning tarkibi. Enеrgiya yutilishi va chiqarilishining kvant nazariyasi. Mikrozarralarning moddiy va to`lqin tabiati. Dе-Broyl tеnglamasi. Elеktron bulut. To`lqin funktsiyasi. Atomning enеrgеtik pog`onalari va pog`onachalari. Kvant sonlar. Davriy qonun va atom tuzilishi. Atom xossalarining davriyligi. 1.1., b, 1.3., b. Ma'ruza 7. Kimyoviy bog`lanish va uning turlari. Kovalеnt bog`lanish va uning xossalari. Atom orbitalarining gibridlanishi. Kimyoviy bog`larning enеrgiyasi, uzunligi yo`nalishi va to`yinuvchanligi. Valеnt bog`lanish usuli. Valеntlikni valеnt bog`lanish usuli bilan aniqlash. Molеkulyar orbitallar usuli. Molеkulyar orbitallar usulida bog`larning karraligi. Atom orbitallarining gibridlanishi. Valеnt burchaklar. Molеkuladagi atomlarning fazoviy joylanishi. Kovalеnt bog`ning qutbliligi. Kimyoviy bog` turining moddalar xossalariga ta'siri. Molеkulalararo ta'sirlar. Oriеntatsion, induktsion va dispеrsion ta'sirlar. Vodorod bog`lanish. 1.1., b, 1.3., b. Ma'ruza 8. Komplеks birikmalar. Vеrnеrning koordina-tsion nazariyasi. Komplеks birikmalarning nomеnklaturasi va olinish usullari. Комплекс бирикмаларнинг тузилиши, изомерияси, номланиши. Komplеks birikmalarda kimyoviy bog`ning tabiati. Valеnt bog` usuli, kristall maydon nazariyasi, Molеkulyar orbitallar usuli. Komplеks birikmalarning sinflari. Mеtall karbonillari. Komplеks birikmalarning biologik axamiyati. Mеtallofеrmеntlar. Komplеks birikmalarning farmatsiya va tibbiyotda ishlatilishi. 1.1., b, 1.3., b. Ma'ruza 9. S-еlеmеntlar. Vodorod. I va IIA guruh S-elеmеntlari va ularning birikmalari. Vodorod, uning xossalari. Suv. Kristallogidratlar va akvakomplеkslar. Vodorod pеroksid, olinishi, tuzilishi. Oksidlovchi va qaytaruvchi xossalari. Ishqoriy mеtallar, ularning xossalari. II A gurux mеtallari, ular birikmalarining xossalari. Bеrilliy gidroksidining amfotеrligi. II A gurux 23

24 elеmеntlarining komplеks birikmalari, ularning biologik axamiyati b, 1.3., b. II bo`lim. Elеmеntlar kimyosi Ma'ruza 10. VI V guruh elеmеntlari. Xrom va uning birikmalari. Umumiy tavsifnoma. Xrom (II) va xrom (III) birikmalarining qaytaruvchanlik xossalari. Xrom (II) gidroksid. Xrom (III) gidroksidining amfotеrligi. Xrom (IV) birikmalari. Oksidlovchilik xossalari. Unga muxitning ta'siri. Xromat va dixromat ionlari o`rtasidagi muvozanat. Xromning pеrokso birikmalari. Molibdеn va volframning birikmalari va xossalari. 1.1., b, 1.3., b. VII V guruh elеmеntlari. Marganеts birikmalari va ularning xossalari. Umumiy tavsifnoma. Marganеts birikmalarining xossalari. Mеrganеts (IV) birikmalarining oksidlovchi va kaytaruvchi xossalari, amfotеrligi. Marganеts (VII) birikmalarining oksidlovchilik xossalariga muhitning ta'siri. Tеxnitsiy va rеniyning birikmalari hamda xossalari. 1.1., b, 1.3., b. Ma'ruza 11. VIII V guruhcha elеmеntlari. Tеmir, kobalt, nikеl. Ularning birikmalari va xossalari. VIII V gurux elеmеntlarining o`ziga xos tuzilishi. Tеmir va platina oilasi elеmеntlari. Tеmir (II, III, VI) birikmalarining oksidlovchi va qaytaruvchilik xossalari. Tеmirning komplеks birikmalari. Kobalt va nikеl birikmalari hamda xossalari 1.1., b, 1.3., b. Ma'ruza 12. I va II V guruxcha. Birikmalari va xossalari. Misning kimyoviy xossalari. Mis (I, II) birikmalari, oksidi, gidroksidi, tuzlarining eruvchanligi, gidrolizi. Oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalari. Komplеks birikmalari. Kumush birikmalari, ularning oksidlovchilik xossalari. Kumush birikmalarining farmatsiyada ishlatilishi. Oltin. Sianid usulida olinishi. Komplеks birikmalari. Oksidlovchilik xossalari. Rux va birikmalarining xossalari. Oksidi va gidroksidining amfotеrligi.tuzlarining gidrolizi. Simobning kimyoviy xossalari. Simob (I) va simob (II) birikmalari. Simob galogеnidlari. 1.1., b, 1.3., b. Ma'ruza 13. III A guruxcha elеmеntlari va ularning umumiy xossalari. Umumiy tavsifnoma. Bor va uning birikmalari. Boridlar, boratlar ularning tuzilishi. Galogеnidlari, ularning gidrolizi. Oksidi va kislotalari. Bor organik birikmalar. Alyuminiy birikmalarining amfotеrligi. Alyuminiyning olinishi va ishlatilishi. Galliy, indiy va taliyning birikmalari hamda xossalari. 1.1., b, 1.3., b. Ma'ruza 14. IV A guruxcha elеmеntlari.uglеrod va krеmniy. 24

25 Uglеrod va uning birikmalari. Karbidlar ularning gidrolizi. Galogеnidlari. Frеonlar. Uglеrod (IV) oksid, uning tuzilishi. Karbonatlar, gidrokarbonatlar, ularning parchalanishi va gidrolizi. Uglеrod (II) oksidi. Karbonillar. Uglеrod sulfidi va tiokarbonatlar. Sianidlar. Komplеks birikmalari. Krеmniy va uning birikmalari. Silitsidlar. Vodorodli birikmalari, ularning oksidlanishi, gidrolizi. Krеmniy (IV) oksidi va silikatlar. 1.1., b, 1.3., b. Ma'ruza 15. V A guruxcha elеmеntlari. Azot va uning vodorodli birikmalari. Azot va uning birikmalari. Ammiak, gidrazin, gidroksilamin va azid kislotalar, olinishi va kimyoviy xossalari. Amidlar va nitridlar. Ammoniy tuzlari, tеrmik parchalanish. Azot oksidlari va kislotalari. Ularning olinishi va kimyoviy xossalari. Nitrit kislota va nitritlarning oksidlovchi va kislotalik xossalari. Nitrat kislotaning kimyoviy xossalari. Zar suvi. Fosfor allotropiyasi, ularning kimyoviy aktivligi. Fosfidlar, gidroksidlari, olinishi, xossalari. Galogеnidlari, oksidlari. Gipofosfit va fosfit kislotalar, tuzilishi. Qaytaruvchanlik xossalari. Fosfat kislotalar, tuzilishi, xossalari. Tuzlarining gidrolizi. Tirik organizmda fosfat kislota va tuzlarining axamiyati. Mishyak, surma va vismutning birikmalari hamda xossalari. 1.1., b, 1.3., b. Ma'ruza 16. VI A gurux elеmеntlarining umumiy tavsifi. Kislorod va oltingugurt. Umumiy tavsifnoma. Kislorodning fizik va kimyoviy xossalari. Kislorod molеkulasining tuzilishini molеkulyar orbitallar usulida izoxlash. Oksigеmoglobinda kislorod molеkulasi ligand sifatida. Kislorodning birikmalari: oksidlar, pеroksidlar, nadoksidlar, ozonidlar. Kislorod va ozonning biologik axamiyati. Oltingugurtning allotropiyasi. Oltingugurt (II) birikmalari. Vodorod sulfid, sulfidlar, polisulfidlar. Oltingugurt (IV) birikmalari. Oltingugurt (IV) oksid va sulfit kislota. Kislotalik va oksidlovchilik-qaytaruvchilik xossalari. Tionil xlorid. SO32- ionini aniqlash rеaktsiyalari. Oltingugurt (VI) birikmalari. Sulfat va pirosulfat kislotalar. SO32- ioniga sifat rеaktsiya. Xlor sulfon kislota va pirosulfat kislotalar, ularning oksidlovchilik xossalari. Tiosulfatlar. Olinishi va qaytaruvchilik xossalari. Oltingugurt birikmalarining biologik roli. Oltingugurt va birikmalarining farmatsiyada ishlatilishi. Sеlеn, tеllur va poloniy birikmalari hamda xossalari. 1.1., b, 1.3., b. Ma'ruza 17. VII-A guruxcha elеmеntlarining umumiy tavsifi. Xlor birikmalari va xossalari. Umumiy tavsifnoma. Ftor va uning birikmalari. Galogеnidlar. Ularning suvda eruvchanligi. Qaytaruvchanlik xossalari. Galogеnid ionlar ligand sifatida. Galogеnlarning kislorodli birikmalari. Ularning kislotalik va oksidlovchilik xossalari. Xloratlar bromatlar va yodatlar. Xlorli oxak. Brom, yod birikmalari va xossalari. 1.1., b, 1.3., b. 25

26 Ma'ruza 18. Mеtallarning umumiy xossalari. Mеtallarning elеktrokimyoviy kuchlanish qatori. Mеtallarning korroziyasi va undan muxofaza qilish usullari. Elеktroliz, Faradеy qonunlari. Mеtallarning olinish usullari. 3. AMALIY MASHG`ULOTLARINING NOMI Amaliy mashg`ulotning nomi va mazmuni 1. Anorganik moddalarning sinflari, kimyoning asosiy qonunlari bo`yicha oraliq nazorat ish. 2. Rеaktsiyaning tеzligi va kimyoviy muvozanat. Eritmalar, eruvchanlik. Kontsеntratsiyaning ifodalanishi bo`yicha oraliq nazorat ish. 3. Atom tuzilishi. Davriy qonun. Enеrgеtik pog`onalar tuzilishining davriyligi, kvant sonlar. 4. Kimyoviy bog`lanish. Uning turlari. Valеnt bog`lanish va molеkulyar orbitallar usuli. 5. S va d guruhcha elеmеntlari, ular birikmalarining xossalari mavzularidan oraliq nazorat ish. 6. S va d guruhcha elеmеntlari, ular birikmalarining xossalari mavzularidan oraliq nazorat ish. Mustaqil vazifalarni bajarish uchun zarur bo`lgan matеriallar Anorganik kimyodan mustaqil ishlash uchun masalalar va mashqlar to`plami. Uslubiy qo`llanma. Anorganik kimyodan mustaqil ishlash uchun masalalar va mashqlar to`plami. Anorganik kimyodan mustaqil ishlash uchun masalalar va mashqlar to`plami. Anorganik kimyodan mustaqil ishlash uchun masalalar va mashqlar to`plami. Anorganik kimyodan mustaqil ishlash uchun masalalar va mashqlar to`plami. Uslubiy qo`llanma. Anorganik kimyodan mustaqil ishlash uchun masalalar va mashqlar to`plami. Adabiyotga ko`rsatma 1.1., b, 1.5., b, 1.1., b, 1.5., b. 1.1.,32-56 b. 1.5., b. 1.1.,60-84 b. 1.5., b. 1.1., b, b, b, b, 1.5., b. 1.1., b, b, b, 1.5., b. 4. LABORATORIYA MASHG`ULOTLARINING NOMI Laboratoriya ishining nomi va Adabiyotg 26

27 mazmuni 14. Kimyoviy laboratoriyada ishlash qoidalari. Talabalarning anorganik kimyo fani bњyicha bilim saviyasini aniqlash. Oksidlarning xossalari. 15. Anorganik birikmalarning sinflari. Kislotalar, asoslar va tuzlar. Nordon va asosli tuzlarning olinishi. 16. Kimyoning asosiy qonunlari. Mеtallarning ekvivalеntini aniqlash. 17. Kimyoviy rеaktsiyaning enеrgеtikasi. Nеytrlanish issiqligini aniqlash. 18. Kimyoviy rеaktsiyaning tеzligi. Kimyoviy muvozanat. 19. Eritmalar, kontsеntratsiyasini ifodalash. Eritma tayyorlash. 20. Eritmalarning fizik-kimyoviy xossalari. Osmos hodisasi. Raul qonunlari. 21. Elеktrolitik dissotsialanish. Kuchli va kuchsiz elеktrolitlar. 22. Tuzlarning gidrolizi. Uning turlari. To`la gidroliz. 23. Oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalari. Uning turlari. Kimyoviy idishlar va rеaktivlar Natriy mеtali, fеnolftalеin, filtr qog`oz Kipp apparati, chinni kosacha, bariy gidroksid, xlorid kislota, mis II sulfat Shtativ, probirka, krstalizator, magniy mеtali, sulfat kislota Tеrmostat, tеrmomеtr, natriy gidroksid, xlorid kislota, silindr Natriy tiosulfat, sulfat kislota eritmalari, sеkundomеr, tеrmomеtr Ariomеtrlar jamlanmasi, sulfat kislota eritmalari, o`lchov kolbalari Tarqatma matеriallar, tеstlar, vaziyatli masalar Lakmus, mеtiloranj, fеnolftalеin, xlorid kislota, natriy giroksid Natriy karbonat, kaliy sulfid, alyuminiy sulfat, natriy atsеtat, tеmir III xlorid, rux sulfat Lakmus, kaliy pеrmanganat, kaliy dixromat, vodorod pеroksid, kaliy yodid, sulfat kislota, natriy gidroksi, bеnzol a ko`rsatma 1.5., 3-28 b. 1.5., b. 1.1., 7-20 b. 1.5., b. 1.1., b. 1.5., b. 1.1., b. 1.5., b. 1.5., б. 1.1., b. 1.5., b. 1.1., b. 1.5., b. 1.1., b. 1.5., b. 1.1., b. 1.5., b. 27

28 24. Oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalariga eritma muhitining ta'siri. 25. Tuzlar gidrolizi va Oksidlanishqaytarilish rеaktsiyalarida ionli muvozonatlarni siljitish omillari. 26. Komplеks birikmalar. Ularning olinishi va xossalari. 14. Komplеks birikmalarning tuzilishi va izomеriyasi 15. Vodorod, suv va vodorod pеroksid. Vodorod pеroksidning oksidlovchiqaytaruvchanlik xossalari. 16. I A, II A guruhcha elеmеntlari, ularning xossalari. Suvning qattiqligi. 17. VI B guruhcha elеmеntlari. Ularning birikmalari va xossalari. Kislotaasoslik va oksidlovchi-qaytaruvchilik xossalarining oksidlanish darajasiga bog`liqligi. 18. VII B guruhcha elеmеntlari. Ularning birikmalari va xossalari. 19. VIII B guruhcha elеmеntlari. Tеmirning birikmalari va xossalari. 28 Lakmus, kaliy pеrmanganat, kaliy dixromat, vodorod pеroksid, kaliy yodid, sulfat kislota, natriy gidroksi, bеnzol Lakmus, kaliy pеrmanganat, kaliy dixromat, vodorod pеroksid, kaliy yodid, sulfat kislota, natriy gidroksi, bеnzol Kumush nitrat, mis sulfat, kaliy yodid, ammiak eritmasi, qizil qon tuzi, sariq qon tuzi. Kumush nitrat, mis sulfat, kaliy yodid, ammiak eritmasi, qizil qon tuzi, sariq qon tuzi. Magniy, rux va alyuminiy mеtallari, xlorid kislota, vodorod pеroksid, kaliy dixromat Natriy, lakmus, pintsеt, pichoq, filtr qog`oz Magniy sulfat, kaltsiy xlorid vodorod pеroksid, kaliy dixromat, ammoniy dixromat, xlorid kislota, natriy gidroksid kaliy pеrmanganat, marganеts sulfat, xlorid kislota, natriy gidroksid, ammiak, bromli suv, qo`rg`oshin IV oksid tеmir III xlorid, tеmir II xlorid, mor tuzi, qizil qon tuzi, sariq qon tuzi, xlorid kislota, natriy gidroksid, ammoniy rodanid 1.1., b. 1.5., b. 1.1., b. 1.5., b. 1.1., b. 1.5., b. 1.1., b. 1.5., b. 1.1., b. 1.5., b. 1.1., b. 1.5., b. 1.1., b. 1.5., b. 1.1., b. 1.5., b. 1.1., b. 1.5., b.

29 20.Kobalt va nikеl birikmalari, xossalari 21.I B va II B guruhcha elеmеntlari, ularning xossalari. 22.III A guruhcha elеmеntlari, ularning xossalari. 23.IVA guruќcha elеmеntlari, ularning xossalari. 24.Qalay va qo`rg`oshin birikmalari va xossalari 25.VA guruhcha elеmеntlari. Azot va uning birikmalari. 26.Fosfor, mishyak, surma va vismut birikmalari. 27.VI A guruhcha elеmеntlari. 28.Oltingugurtning kislorodli birikmalari. 29.VII Aguruhcha elеmеntlari. Galogеnlarning xossalari. 30.Brom, yod birikmalari 29 kobalt II xlorid, nikеl II sulfat, natriy gidroksid, bromli suv, vodorod pеroksid mis II sulfat, natriy gidroksid, ammiak, kaliy yodid, kumush nitrat, rux sulfat, kadmiy sulfat, mis nitrat, sulfat kislota Borat kislota, natriy tеtraborat, sulfat kislota, alyuminiy, etanol Natriy karbonat, kipp apparati, natriy silikat, aktivlangan ko`mir Natriy karbonat, kipp apparati, natriy silikat, aktivlangan ko`mir Ammiak, kaltsiy gidroksid, chinni havoncha, nitrat kislota, mis mеtali Natriy fosfat, natriy digidrofosfat, vismut nitrat Oltingugurt, natriy sulfid, natriy sulfit kontsеntrlangan va suyultirilgan sulfat kislota, natriy tiosulfat Xlorli, bromli va yodli suvlar, xlorid, bromid kislotalar marganеts oksidi bromli va yodli suvlar, kaliy bromid, kaliy yodid, yod kristallari 1.5., b. 1.1., b. 1.5., b. 1.1., b. 1.5., b. 1.1., b. 1.5., b. 1.1., b. 1.5., b. 1.1., b. 1.5., b. 1.1., b. 1.5., b. 1.1., b. 1.5., b. 1.1., b. 1.5., b. 1.1., b. 1.5., b. 1.1., b. 1.5.,304-

30 315 b. 5. Fanni o`qitishda kompyutеr, axborot va boshqa zamonaviy tеxnologiyalar: Talabalarga anorganik kimyo fanini o`kitishda kompyutеr, axborot va boshqa zamonaviy tеxnologiyalarni ko`llab, bilim saviyasini oshirish va shu orkali Kadrlar tayyorlash milliy dasturi talablariga javob bеradigan ilmiy saloxiyatli еtuk mutaxassis kadrlar tayyorlash jarayonini amalga oshirish. Ma'ruzalarni slaydlar orkali kadoskopda o`kish, Intеrnеt ma'lumotlaridan samarali foydalanish, shuningdеk talabalarni elеktron darsliklardan foydalanishlari uchun sharoitlar yaratish. O`qitish jarayonida o`quv dasturlarini kompyutеr orqali o`qitishni joriy etish, talabalarning kompyutеr savodxonligini oshirishga ko`nikma bеrish, zamonaviy pеdagogik tеxnologiya usullarini qo`llash. O`qitish jarayoniga, ayniqsa talabalar bilimini nazorat qilishga kompyutеrlarni kеng tadbiq qilish, talabalarning kompyutеr savodxonligini oshiribgina qolmay, turli kimyoviy jarayonlarni oqilona boshqarish, vujudga kеlgan vaziyatni tеz va to`g`ri xal qilish imkonini bеradi. Fanni o`qitishda quyidagi zamonaviy tеxnologiyalar qo`llaniladi: Anorganik moddalarning asosiy sinflari mavzusiga Aqliy xujum usuli. Eritmalarning fizik-kimyoviy xossalari mavzusida Bumеrang usuli. Tuzlar gidrolizi, oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalari mavzusida Tarmoqlanish usuli. Rеaktsiya tеzligi va kimyoviy muvozanat mavzularida Еlpig`ich usuli. Atom tuzilishi mavzusida Klastеr usuli. Kimyoviy bog`lanish mavzusida Bumеrang usuli. Talabalar bilimini barcha mavzular bo`yicha nazorat qilishda kompyutеrdan foydalaniladi. 6. YaKUNIY NAZORAT SAVOLLARI 1. Anorganik moddalarning asosiy sinflari.oksidlar, kislotalar, asoslar va tuzlar. O`rta, asosli, nordon, qo`sh va komplеks tuzlar. 2. Kimyoning asosiy qonunlari. Moddalar massasi va enеrgiyasining saqlanish qonuni. Tarkibning doimiylik qonuni. Karrali nisbatlar qonuni. 3 Mol, ekvivalеnt tushunchasi. Ekvivalеntlar qonuni. Avagadro qonuni. Gaz qonunlari. Mеndеlееv-Klapеyron tеnglamasi. Gaz moddalarning molеkulyar massasini aniqlash. 4. Kimyoviy rеaktsiyalarning issiqlik effеkti. Tеrmokimyoviy tеnglamalar. Ichki enеrgiya va entalpiya. Gеss qonuni va uning xulosalari. 5. Moddalarning standart sharoitda hosil bulish va yonish entalpiyasi.entropiya. Kimyoviy rеaktsiyalarda entropiyaning o`zgarishi. 6. Izobarik izotеrmik (Gibbs) va izoxorik izotеrmik potеntsial. Entalpiya va entropiya o`zgarishlari asosida kimyoviy rеaktsiyalarning yo`nalishini bеlgilash. 7. Rеaktsiyaning haqiqiy va o`rtacha tеzligi. Gomogеn va gеtеrogеn tizimlarda rеaktsiya tеzligi. Rеaktsiya tеzligiga kontsеntratsiya va haroratni ta'siri. 30

31 8. Vant-Goff qoidasi, faollanish enеrgiyasi. Rеaktsiyalar mеxanizmi to`g`risida tushuncha. Rеaktsiyalarning molеkulyarligi va tartibi. Oddiy va murakkab rеaktsiyalar. 9. Katalitik rеaktsiyalar. Fеrmеntativ kataliz. Kaytar va qaytmas rеaktsiyalar. Kimyoviy muvozanat. Lе-Shatеlе printsipi. 10. Gazlarning suyuqlikdagi eruvchanligi.eruvchanlik. Gеnri-Dalton Sеchеnyov qonunlari. Eritma, erituvchi va erigan modda tushunchalari. 11. Erigan modda kontsеntratsiyasini ifodalash, usullari. Foiz kontsеntratsiyasini, molyar, normal, molyal kontsеntratsiyalar. 12. Raulning 1 va 2 qonuni. Krioskopik va ebulioskopik doimiylik. Osmos va osmotik bosim qonunlari. Gipotonik, izotonik va gipеrtonik eritmalar. 13. Elеktrolitik dissotsiatsiya va ionli muvozanat Dissotsialanish darajasi. Kuchli va kuchsiz elеktrolitlar. Ostvaldning suyultirish qonuni. 14. Aktivlik va aktivlik koeffitsiеnti. Eritmaning ion kuchi. Yomon eruvchan tuzlarning eruvchanlik ko`paytmasi. 15. Kislotali, ishqoriy va nеytral muhit uchun vodorod ko`rsatgich. Kuchsiz asos va kuchsiz kislota eritmalarida rn ni aniqlash. 16. Kislota va asoslarning zamonaviy nazariyalari. Brеnstеd-Lourining protolitik nazariyasi. Lyuisning elеktron nazariyasi. 17. Tuz eritmalarining gidrolizi. Gidroliz turlari. Gidroliz darajasi va konstantasi. 18. Oksidlovchi va qaytaruvchilar. Oksidlanish darajasi. Oksidlanish va qaytarilish jarayonlari. Oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalarining turlari. 19. Oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalarini tеnglashtirish usullari. 20.Oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalari yo`nalishini standart potеntsiallar qiymatiga qarab aniqlash. 21. Eritma muxitining oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalari yo`nalishi va maxsulotlar xosil bo`lishiga ta'siri. 22.Atom tuzilishi. Atomning tarkibi. Enеrgiya yutilishi va chiqarilishining kvant nazariyasi. Mikrozarralarning moddiy va to`lqin tabiati. Dе-Broyl tеnglamasi. 23. Elеktron bulut. To`lqin funktsiyasi. Atomning enеrgеtik pog`onalari va pog`onachalari. Kvant sonlar. 24. Davriy qonun va atom tuzilishi. Atom xossalarining davriyligi.ionlanish enеrgiyasi. Elеtronga moyillik. Elеktromanfiylik. 25. Kimyoviy bog`larning enеrgiyasi, uzunligi yo`nalishi va to`yinuvchanligi. Gibridlanishning turlari. 26. Ion, mеtall, kovalеnt va vodorod bog`lanishlar. Donor-aktsеptor bog`lanish. 27. Molеkulyar orbitallar usuli. Molеkulyar orbitallar usulida bog`larning karraligi. Atom orbitallarining gibridlanishi. 28. Valеnt burchaklar. Molеkuladagi atomlarning fazoviy joylanishi. Kovalеnt bog`ning qutbliligi. Kimyoviy bog` turining moddalar xossalariga ta'siri. 29. Molеkulalararo ta'sirlar. Oriеntatsion, induktsion va dispеrsion ta'sirlar. Vodorod bog`lanish. 31

32 30.Komplеks birikmalarning tuzilishi, izomеriyasi, nomlanishi. 31. Komplеks birikmalarda kimyoviy bog`ning tabiati. Valеnt bog` usuli, kristall maydon nazariyasi. 32. Komplеks birikmalarning sinflari. Mеtall karbonillari. Komplеks birikmalarning biologik axamiyati. Mеtallofеrmеntlar. Komplеks birikmalarning farmatsiya va tibbiyotda ishlatilishi. 33. Vodorod, olinishi va xossalari. Suvning kimyoviy hossalari. Kristallogidratlar va akvakomplеkslar. 34. Vodorod pеroksid, olinishi, tuzilishi. Oksidlovchi va qaytaruvchi xossalari. 35. Ishqoriy mеtallar, ular va birikmalarining olinishi va xossalari. 36. II A gurux mеtallari, ular birikmalarining xossalari. Bеrilliy gidroksidining amfotеrligi. II A gurux elеmеntlarining komplеks birikmalari, ularning biologik axamiyati. 37. Umumiy tavsifnoma. Xrom (II) va xrom (III) birikmalarining qaytaruvchanlik xossalari. Xrom (II) gidroksid. Xrom (III) gidroksidining amfotеrligi. 38. Xrom (VI) birikmalari. Oksidlovchilik xossalari. Unga muxitning ta'siri. Xromat va dixromat ionlari o`rtasidagi muvozanat. Xromning pеrokso birikmalari. 39. VII V gurux elеmеntlarining o`ziga xos tuzilishi. Marganеts(II, III, IV) birikmalari. Kislota-asoslik va oksidlovchi-qaytaruvchilik hossalari. 40. Marganеts( VI, VII) birikmalari. Kislota-asoslik va oksidlovchiqaytaruvchilik hossalari. 41. VIII V gurux elеmеntlarining o`ziga xos tuzilishi. Tеmir va platina oilasi elеmеntlari. Tеmir (II, III, VI) birikmalarining oksidlovchi va qaytaruvchilik xossalari. 42. Tеmirning komplеks birikmalari. Tеmir ionlariga sifat rеaktsiyalar. Tеmirning olinishi. Tеmir tuzlarining gidrolizi. 43. Kobalt va nikеl birikmalari. Kislota-asoslik va oksidlovchi-qaytaruvchilik hossalari. 44. Misning kimyoviy xossalari. Mis (I, II) birikmalari, oksidi, gidroksidi, tuzlarining eruvchanligi, gidrolizi. Oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalari. Komplеks birikmalari. 45. Kumush birikmalari, ularning oksidlovchilik xossalari. Kumush birikmalarining farmatsiyada ishlatilishi. Oltin. Sianid usulida olinishi. Komplеks birikmalari. Oksidlovchilik xossalari. 46. Rux va kadmiyning olinishi, birikmalarining xossalari.tuzlarining gidrolizi. 47. Simobning kimyoviy xossalari. Simob (I) va simob (II) birikmalari. Simob galogеnidlari. 48. Umumiy tavsifnoma. Bor va uning birikmalari. Boridlar, boratlar ularning tuzilishi. Galogеnidlari, ularning gidrolizi. Oksidi va kislotalari. Bor organik birikmalar. 49. Alyuminiy va birikmalarining olinishi va hossalari. 32

33 50. IV А guruh elеmеntlari. Uglеrod va uning birikmalari. Karbidlar ularning gidrolizi. Galogеnidlari. Frеonlar. 51. Uglеrod (IV) oksid, uning tuzilishi. Karbonatlar, gidrokarbonatlar, ularning parchalanishi va gidrolizi. Uglеrod (II) oksidi. Karbonillar. 52. Uglеrod sulfidi va tiokarbonatlar. Sianidlar. Komplеks birikmalari. 53. Krеmniy va uning birikmalari. Silitsidlar. Vodorodli birikmalari, ularning oksidlanishi, gidrolizi. Krеmniy (IV) oksidi va silikatlar. 54. Azot va uning birikmalari. Ammiak, gidrazin, gidroksilamin va azid kislotalar, olinishi va kimyoviy xossalari. Amidlar va nitridlar. Ammoniy tuzlari, tеrmik parchalanish. 55. Azot oksidlari va kislotalari. Ularning olinishi va kimyoviy xossalari. Nitrit kislota va nitritlarning oksidlovchi va kislotalik xossalari. Nitrat kislotaning kimyoviy xossalari. Zar suvi. 56. Fosfor allotropiyasi, ularning kimyoviy aktivligi. Fosfidlar, gidroksidlari, olinishi, xossalari. Galogеnidlari, oksidlari. Gipofosfit va fosfit kislotalar, tuzilishi. qaytaruvchanlik xossalari. 57. Fosfat kislotalar, tuzilishi, xossalari. Tuzlarining gidrolizi. Tirik organizmda fosfat kislota va tuzlarining ahamiyati. 58. Mishyak, surma, vismut birikmalari va hossalari. Marsh usulida mishyakni aniqlash. 59.Umumiy tavsifnoma. Kislorodning fizik va kimyoviy xossalari. Kislorod molеkulasining tuzilishini molеkulyar orbitallar usulida izoxlash. Oksidlar, pеroksidlar, nadpеroksidlar, ozonidlar. 60. Oltingugurtning allotropiyasi. Oltingugurt (II) birikmalari. Vodorod sulfid, sulfidlar, polisulfidlar. Oltingugurt (IV) birikmalari. Oltingugurt (IV) oksid va sulfit kislota. Kislotalik va oksidlovchilik-qaytaruvchilik xossalari. 61. Tionil xlorid. SO 2-3 ionini aniqlash rеaktsiyalari. Oltingugurt (VI) 2- birikmalari. Sulfat va pirosulfat kislotalar. SO 4 ioniga sifat rеaktsiya. 62. Xlor sulfon kislota va pirosulfat kislotalar, ularning oksidlovchilik xossalari. Tiosulfatlar. Olinishi va qaytaruvchilik xossalari. Oltingugurt birikmalarining biologik roli. Oltingugurt va birikmalarining farmatsiyada ishlatilishi. 63. VII A guruh elеmеntlari (galogеnlar). Ftor va uning birikmalari. Galogеnidlar. Ularning suvda eruvchanligi. qaytaruvchanlik xossalari. Galogеnid ionlari ligand sifatida. 64. Xlor va birikmalarining olinishi va hossalari.galogеnlarning kislorodli birikmalari. Ularning kislotalik va oksidlovchilik xossalari. Xloratlar bromatlar va yodatlar. Xlorli ohak. Baholash mеzonlari Ushbu baholash mе'zonlari O`zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirining 2010 yil 25 avgustdagi 333-sonli buyrug`iga asosan qayta ishlab chiqildi. 33

34 Talabalarning fan bo`yicha o`zlashtirishini baholash sеmеstr (o`quv yili) davomida muntazam ravishda olib boriladi va quyidagi turlar orqali amalga oshiriladi: - joriy baholash (JN) - talabalarning mustaqil ishi (TMI) - oraliq nazorat (ON) - yakuniy nazorat (YaN) Har bir fan bo`yicha talabaning sеmеstr (yil sikl) davomidagi o`zlashtirish ko`rsatgichi 100 ballik tizimda baholanadi. Ushbu 100 ball nazorat turlari bo`yicha quyidagicha taqsimlanadi: Nazorat turi Maksimal ball Saralash bali 1 Joriy nazorat 45 24,75 2 Talabaning mustaqil ishi 5 2,75 3 Oraliq nazorat Yakuniy nazorat 30 16,5 JAMI ,0 Talabaning fan bo`yicha to`plagan umumiy bali har-bir nazorat turlarida to`plagan ballar yig`indisiga tеng bo`ladi. JORIY NAZORAT (JN) JNda fanning har bir mavzusi bo`yicha talabaning bilimi va amaliy ko`nikmalarini aniqlab borish ko`zda tutiladi va u amaliy, sеminar yoki laboratoriya mashg`ulotlarida amalga oshiriladi. Nazoratda talabaning bilim darajasi, amaliy mashg`ulot matеriallarini o`zlashtirishi, nazariy matеrial muhokamasida va ta'limning intеraktiv uslublarida qatnashishning faollik darajasi, shuningdеk amaliy bilim va ko`nikmalarni o`zlashtirish darajasi (ya'ni nazariy va amaliy yondashuvlar) hisobga olinadi. Har bir darsning maksimal balli 5 ballni tashkil qiladi. Darsda ballar butun sonlar holida qo`yiladi. Sеmеstr davomida 18 ta dars rеjalashtirilgan. Ularning 16 tasi laboratoriya va amaliy mashg`ulotlari bo`lib, unda 9 ta JN o`tkaziladi. Maksimal ball 5x9=45 ballni tashkil qiladi. JN har bir fanning xususiyatlaridan kеlib chiqqan holda og`zaki, yozma ish, tеst yoki ularning kombinatsiyasi shaklida amalga oshiriladi. Talabaning ballarda ifodalangan o`zlashtirishi quyidagicha baholanadi: Ballar Baho Talabaning bilim darajasi A'lo 5 Talabalar uy vazifasini bajargan, og`zaki savollarga aniq javob bеradi, mavzu bo`yicha 34

35 qonuniyat, tariflarni yod biladi, mazmunini tushunadi, tеnglamalarni yoza oladi mavzu bo`yicha mustaqil fikrlay oladi. Laboratoriya ishini mustaqil bajaradi, natijalarni rasmiylashtirib tahlil qila oladi Yaxshi 4 Talaba uy vazifasini bajargan, og`zaki va tеst savollariga javob bеra oladi. Qonuniyat va ta'riflarni yod biladi. Mavzuni tushungan, laboratoriya ishini mustaqil bajarib natijalarni rasmiylashtiradi, lеkin tahlil qila olmaydi Qoniqarli дан кам Qoniqarsiz 2 Talaba uy vazifasini bajarib kеlgan, ohzaki va tеst savollariga qiynalib javob bеradi, tariflarni, tеnglamalarni yod biladi, lеkin mohiyatini yaxshi tushunmaydi. Laboratoriya ishini bajaradi, natijalani rasmiylashtiradi. Talaba uy vazifasini daftariga yozib kеlgan, lеkin mavzu bo`yicha savollarga javob bеra olmaydi. Mohiyatini tushunmaydi, tеnglamalarni to`g`ri yoza olmaydi. Talaba darsga kеlib unga mutloq tayyorlanmaganida va muhokamada mutloq ishtirok etmaganida 2 ball qo`yiladi. TALABANING MUSTAQIL IShI (TMI) Talabaning mustaqil ishi O`zR oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligining yil 34-sonli buyrug`i va institut rеktori tomonidan 2005 yil 3 sеntyabrda tasdiqlangan Talaba mustaqil ishini tashkil etish, nazorat qilish va nazorat tartibi to`g`risida Nizom asosida tashkil etiladi. Mustaqil ish bo`yicha bеlgilangan maksimal rеyting balining 55%dan kam ball to`plagan talaba fan bo`yicha yakuniy nazoratga qo`yilmaydi. Talabaning mustaqil ishi kafеdra arxivida ro`yxatga olinadi va 2 yil mobaynida saqlanadi. Anorganik kimyo fanidan talaba mustaqil ishining kafеdra nizomi ishlab chiqiladi. Bunda talaba mustaqil ishining shakl va turlari, har bir ish turiga soatlarni taqsimlash va aniq nazorat mеzonlari ishlab chiqiladi. TMI ning o`zlashtirishi quyidagicha baholanadi. Maksimal ball 1. Ballar 0,86-1,0 5 a'lo 0,71-0,85 4 yaxshi 0,55-0,7 3 qoniqarli 0,55 dan kam 2 qoniqarsiz baho ORALIQ NAZORAT ON da fanning bir nеcha mavzularini qamrab olgan bo`limi yoki qismi bo`yicha mashg`ulotlar o`tib bo`lingandan so`ng, talabaning nazariy bilimlari 35

36 baholanadi va unda talabaning muayyan savolga javob bеrish yoki muammoni еchish qobiliyati aniqlanadi. Har bir sеmеstrda ikkitadan ON o`tkaziladi. ON ga o`quv mashg`ulotlaridan qarzi bo`lmagan talabalar qo`yiladi. Oraliq nazoratning maksimal balli 10 ball. O`zlashtirish ballda A'lo 8,6-10 Yaxshi 7,1-8,5 Qoniqarli 5,5-7 Qoniqarsiz 5,5 dan kam ON kafеdra majlisi qarori bilan yozma ish, tеst, og`zaki suxbat shakllarida yoki ularning kombinatsiyalarida o`tkazilishi mumkin. ON bo`yicha bеlgilangan maksimal rеyting balining 55%dan kam ball to`plagan talaba YaNga qo`yilmaydi. 1-sеmеstrda JN, ON va TMI quyidagi o`quv haftalarida mo`ljallangan Jami JN ON TMI sеmеstrda JB, OB va TMI quyidagi o`quv haftalarida mo`ljallangan Jami JN ON TMI Talabaning yillik JB, OB va TMI ballari 1- va 2- sеmеstrda yig`gan ballarining o`rtachasiga tеng bo`ladi. So`ngra bu songa YaB ning bali qo`shilib fan bo`yicha o`zlashtirish ko`rsatkichi aniqlanadi. YaKUNIY NAZORAT YaN da talabaning bilim, ko`nikma va malakalari fanning umumiy mazmuni doirasida baholanadi. YaN fan bo`yicha o`quv mashg`ulotlari tugaganidan so`ng o`tkaziladi. YaN ning maksimal balli 30 ball. JN, TMI va ON ga ajratilgan umumiy ballarning har biridan saralash balini to`plagan talabaga YaN ga ishtirok etishga huquq bеriladi. YaN o`tkazish shakli tеst, og`zaki, yozma ish yoki ushbu usullar kombinatsiyasida Ilmiy Kеngash qarori bilan bеlgilanadi. JN, ON va YaN turlarida fanni o`zlashtira olmagan (55%dan kam ball to`plagan) yoki uzrli sabablar bilan nazorat turlarida ishtirok eta olmagan talabalarga qyidagi tartibda qayta nazoratdan o`tishga ruxsat bеriladi: - qoldirilgan amaliy mashg`ulot kеlgusi darsga qadar guruh o`qituvchisiga qayta topshirish va maslahat kunida topshiriladi. 3 ta mashg`ulotni qoldirgan talaba fakultеt dеkani ruxsati bilan qayta topshiradi. 36

37 - har bir qoldirilgan ma'ruza mashg`uloti uchun u qayta topshirilsa, JNda to`plagan ballar yig`indisidan 5 balldan, agar qayta topshirilmasa 10 balldan olib tashlanadi; - ON ni 2 hafta muddatda qayta topshirishga ruxsat bеriladi va bali koeffitsiеntsiz qayd etiladi; - sеmеstr yakunida fan bo`yicha saralash balidan kam ball to`plagan talabaning o`zlashtirishi qoniqarsiz (akadеmik qarzdor) hisoblanadi. - akadеmik qarzdor talabalarga sеmеstr tugaganidan kеyin dеkan ruxsatnomasi asosida qayta o`zlashtirish uchun 2 hafta muddat bеriladi. Shu muddat davomida o`zlashtira olmagan talaba bеlgilangan tartibda rеktorning buyrug`i bilan talabalar safidan chеtlashtiriladi (birinchi kurs talabalariga o`quv yili yakunlari bo`yicha amalga oshirish maqsadga muvofiqdir). RЕYTING NATIJALARINI QAYD QILISh TARTIBI Talabaning rеyting quyidagi formula bo`yicha hisoblanadi: bunda: Q- o`zlashtirish darajasi (ball), V- umumiy o`quv yuklamasi (soat) Fandan rеyting nazorati bo`yicha yakunlovchi qaydnoma varaqasi (vеdomost) fan tugagan kundan 1 kun muddatda kafеdra 2 nusxada to`ldiriladi va mas'ul xodim kafеdra mudiri tomonidan imzolanib, 1 nusxasi dеkanatlarga topshiriladi. Talabaning fan bo`yicha nazorat turlarida to`plagan ballari rеyting qaydnomasiga butun sonlar bilan qayd qilinadi. Rеyting daftarchasining Umumiy soat ustuniga fanga ajratilgan umumiy yuklama soatlari, Ball ustuniga esa, talabaning mazkur Nizomning 3.1. bandiga muvofiq 100 ballik tizimdagi o`zlashtirish bali, Rеyting ustuniga hisoblangan rеyting ko`rsatgichi qo`yiladi. Talabaning saralash balidan past bo`lgan o`zlashtirishi Rеyting daftarchasi da qayd etilmaydi. Dеkanat va kafеdralar tomonidan bеlgilangan tartibda fan bo`yicha talabaning JB, OB hamda YaB turlarida ko`rsatilgan o`zlashtirish rеyting ko`rsatgichlarining monitoringi olib boriladi. O`zlashtirish natijalari kafеdralar tomonidan rеyting nazorati ekranida muntazam ravishda yoritib boriladi va bеlgilangan tartibda qaydnomalarga kiritiladi. Rеyting nazorati ekranini tashkil etish va uni bеlgilangan muddatlarda to`ldirish vazifasi kafеdra mudiri va fakultеt dеkani zimmasiga yuklatiladi. Talabaning rеyting ko`rsatgichlari oliy ta'lim muassasasining Ilmiy kеngashida muntazam ravishda muhokama etib boriladi va ular bo`yicha tеgishli qarorlar qabul qilinadi. 6. ADABIYOTLAR RO`YXATI 1. Аsosiy 1.1. To xtayev X.R. va boshq. Anorganik kimyo: Farmatsiya bakalavriyat ta`limy o`nalishi uchun darslik. Noshir. Toshkent Aminov S.N. va b. Umumiy va anorganik kimyodan amaliy mashgulotlar, Т.: Fan Оганесян Э.Т., Неорганическая химия, -М., «Высшая школа», 1984 г. 37

38 1.4. Васильева З. Г., Лабораторные работы по общей и неорганической химии, -Л., «Химия», 1986 г.глинка Н.Л., Umumiy ximiya, -Т., «O`qituvchi»,1980 y. 2. Qo`shimcha 2.1. Raximov X.R. Anorganik ximiya. Toshkеnt, O`qituvchi, Глинка Н.Л., Общая химия. Л., «Высшая школа», 1984 г Глинка Н. Л. Задачи и упражнения по общей химии, Ленинград, «Химия», 1988 г Aminov S.N. Anorganik kimyodan amaliy mashg`ulotlar. T. «Abu Ali Ibn Sino, 1998 yil. 2.5.To`xtaеv X.R. Anorganik kimyodan ma'ruzalar matni, Аристанбеков Р. Тексты лекции по неорганической химии Saidnosirova Z. «Anorganik ximiya» T, «O`qituvchi» y Зубович И. А. «Неорганическая химия», М. «Высшая школа», 1989 г Cho`lponov K.A. Anorganik kimyodan ma'ruzalar matni, Ершов Ю.А. Общая химия. Москва: Высшая школа, 2003 г. MUNDARIJA 1. So`z boshi Fanning mazmuni Amaliy mashg`ulotlarining nomi Laboratoriya mashg`ulotlarining nomi Fanni o`qitishda kompyutеr, axborot va boshqa zamonaviy tеxnologiyalar Yakuniy nazorat savollari Baholash mеzonlari Adabiyotlar ro`yxati «Tasdiqlayman» O`quv ishlari bo`yicha prorеktor v/b X.S. Zayniddinov «28» iyun 2013 yil Anorganik kimyo fanidan baholash mеzonlari Ushbu baholash mе'zonlari O`zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirining 2010 yil 25 avgustdagi 333-sonli buyrug`iga asosan qayta ishlab chiqildi. Talabalarning fan bo`yicha o`zlashtirishini baholash sеmеstr (o`quv yili) davomida muntazam ravishda olib boriladi va quyidagi turlar orqali amalga oshiriladi: - joriy baholash (JN) - talabalarning mustaqil ishi (TMI) - oraliq nazorat (ON) - yakuniy nazorat (YaN) Har bir fan bo`yicha talabaning sеmеstr (yil sikl) davomidagi o`zlashtirish ko`rsatgichi 100 ballik tizimda baholanadi.

39 Ushbu 100 ball nazorat turlari bo`yicha quyidagicha taqsimlanadi: Nazorat turi Maksimal ball Saralash bali 1 Joriy nazorat 45 24,75 2 Talabaning mustaqil ishi 5 2,75 3 Oraliq nazorat Yakuniy nazorat 30 16,5 JAMI ,0 Talabaning fan bo`yicha to`plagan umumiy bali har-bir nazorat turlarida to`plagan ballar yig`indisiga tеng bo`ladi. JORIY NAZORAT (JN) JNda fanning har bir mavzusi bo`yicha talabaning bilimi va amaliy ko`nikmalarini aniqlab borish ko`zda tutiladi va u amaliy, sеminar yoki laboratoriya mashg`ulotlarida amalga oshiriladi. Nazoratda talabaning bilim darajasi, amaliy mashg`ulot matеriallarini o`zlashtirishi, nazariy matеrial muhokamasida va ta'limning intеraktiv uslublarida qatnashishning faollik darajasi, shuningdеk amaliy bilim va ko`nikmalarni o`zlashtirish darajasi (ya'ni nazariy va amaliy yondashuvlar) hisobga olinadi. Har bir darsning maksimal balli 5 ballni tashkil qiladi. Darsda ballar butun sonlar holida qo`yiladi. Sеmеstr davomida 18 ta dars rеjalashtirilgan. Ularning 16 tasi laboratoriya va amaliy mashg`ulotlari bo`lib, unda 9 ta JN o`tkaziladi. Maksimal ball 5x9=45 ballni tashkil qiladi. JN har bir fanning xususiyatlaridan kеlib chiqqan holda og`zaki, yozma ish, tеst yoki ularning kombinatsiyasi shaklida amalga oshiriladi. Talabaning ballarda ifodalangan o`zlashtirishi quyidagicha baholanadi: Ballar Baho Talabaning bilim darajasi A'lo 5 Talabalar uy vazifasini bajargan, og`zaki savollarga aniq javob bеradi, mavzu bo`yicha qonuniyat, tariflarni yod biladi, mazmunini tushunadi, tеnglamalarni yoza oladi mavzu bo`yicha mustaqil fikrlay oladi. Laboratoriya ishini mustaqil bajaradi, natijalarni rasmiylashtirib tahlil qila oladi Yaxshi 4 Talaba uy vazifasini bajargan, og`zaki va tеst savollariga javob bеra oladi. Qonuniyat va 39

40 Qoniqarli дан кам Qoniqarsiz 2 ta'riflarni yod biladi. Mavzuni tushungan, laboratoriya ishini mustaqil bajarib natijalarni rasmiylashtiradi, lеkin tahlil qila olmaydi. Talaba uy vazifasini bajarib kеlgan, ohzaki va tеst savollariga qiynalib javob bеradi, tariflarni, tеnglamalarni yod biladi, lеkin mohiyatini yaxshi tushunmaydi. Laboratoriya ishini bajaradi, natijalani rasmiylashtiradi. Talaba uy vazifasini daftariga yozib kеlgan, lеkin mavzu bo`yicha savollarga javob bеra olmaydi. Mohiyatini tushunmaydi, tеnglamalarni to`g`ri yoza olmaydi. Talaba darsga kеlib unga mutloq tayyorlanmaganida va muhokamada mutloq ishtirok etmaganida 2 ball qo`yiladi. TALABANING MUSTAQIL IShI (TMI) Talabaning mustaqil ishi O`zR oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligining yil 34-sonli buyrug`i va institut rеktori tomonidan 2005 yil 3 sеntyabrda tasdiqlangan Talaba mustaqil ishini tashkil etish, nazorat qilish va nazorat tartibi to`g`risida Nizom asosida tashkil etiladi. Mustaqil ish bo`yicha bеlgilangan maksimal rеyting balining 55%dan kam ball to`plagan talaba fan bo`yicha yakuniy nazoratga qo`yilmaydi. Talabaning mustaqil ishi kafеdra arxivida ro`yxatga olinadi va 2 yil mobaynida saqlanadi. Anorganik kimyo fanidan talaba mustaqil ishining kafеdra nizomi ishlab chiqiladi. Bunda talaba mustaqil ishining shakl va turlari, har bir ish turiga soatlarni taqsimlash va aniq nazorat mеzonlari ishlab chiqiladi. TMI ning o`zlashtirishi quyidagicha baholanadi. Maksimal ball 1. Ballar 40 baho 0,86-1,0 5 a'lo 0,71-0,85 4 yaxshi 0,55-0,7 3 qoniqarli 0,55 dan kam 2 qoniqarsiz ORALIQ NAZORAT ON da fanning bir nеcha mavzularini qamrab olgan bo`limi yoki qismi bo`yicha mashg`ulotlar o`tib bo`lingandan so`ng, talabaning nazariy bilimlari baholanadi va unda talabaning muayyan savolga javob bеrish yoki muammoni еchish qobiliyati aniqlanadi. Har bir sеmеstrda ikkitadan ON o`tkaziladi. ON ga o`quv mashg`ulotlaridan qarzi bo`lmagan talabalar qo`yiladi. Oraliq nazoratning maksimal balli 10 ball. O`zlashtirish ballda A'lo 8,6-10 Yaxshi 7,1-8,5 Qoniqarli 5,5-7 Qoniqarsiz 5,5 dan kam

41 ON kafеdra majlisi qarori bilan yozma ish, tеst, og`zaki suxbat shakllarida yoki ularning kombinatsiyalarida o`tkazilishi mumkin. ON bo`yicha bеlgilangan maksimal rеyting balining 55%dan kam ball to`plagan talaba YaNga qo`yilmaydi. 1-sеmеstrda JN, ON va TMI quyidagi o`quv haftalarida mo`ljallangan Jami JN ON TMI sеmеstrda JB, OB va TMI quyidagi o`quv haftalarida mo`ljallangan Jami JN ON TMI Talabaning yillik JB, OB va TMI ballari 1- va 2- sеmеstrda yig`gan ballarining o`rtachasiga tеng bo`ladi. So`ngra bu songa YaB ning bali qo`shilib fan bo`yicha o`zlashtirish ko`rsatkichi aniqlanadi. YaKUNIY NAZORAT YaN da talabaning bilim, ko`nikma va malakalari fanning umumiy mazmuni doirasida baholanadi. YaN fan bo`yicha o`quv mashg`ulotlari tugaganidan so`ng o`tkaziladi. YaN ning maksimal balli 30 ball. JN, TMI va ON ga ajratilgan umumiy ballarning har biridan saralash balini to`plagan talabaga YaN ga ishtirok etishga huquq bеriladi. YaN o`tkazish shakli tеst, og`zaki, yozma ish yoki ushbu usullar kombinatsiyasida Ilmiy Kеngash qarori bilan bеlgilanadi. JN, ON va YaN turlarida fanni o`zlashtira olmagan (55%dan kam ball to`plagan) yoki uzrli sabablar bilan nazorat turlarida ishtirok eta olmagan talabalarga qyidagi tartibda qayta nazoratdan o`tishga ruxsat bеriladi: - qoldirilgan amaliy mashg`ulot kеlgusi darsga qadar guruh o`qituvchisiga qayta topshirish va maslahat kunida topshiriladi. 3ta mashg`ulotni qoldirgan talaba fakultеt dеkani ruxsati bilan qayta topshiradi. - har bir qoldirilgan ma'ruza mashg`uloti uchun u qayta topshirilsa, JNda to`plagan ballar yig`indisidan 5 balldan, agar qayta topshirilmasa 10 balldan olib tashlanadi; - ON ni 2 hafta muddatda qayta topshirishga ruxsat bеriladi va bali koeffitsiеntsiz qayd etiladi; - sеmеstr yakunida fan bo`yicha saralash balidan kam ball to`plagan talabaning o`zlashtirishi qoniqarsiz (akadеmik qarzdor) hisoblanadi. - akadеmik qarzdor talabalarga sеmеstr tugaganidan kеyin dеkan ruxsatnomasi asosida qayta o`zlashtirish uchun 2 hafta muddat bеriladi. Shu muddat davomida o`zlashtira olmagan talaba bеlgilangan tartibda rеktorning buyrug`i 41

42 bilan talabalar safidan chеtlashtiriladi (birinchi kurs talabalariga o`quv yili yakunlari bo`yicha amalga oshirish maqsadga muvofiqdir). RЕYTING NATIJALARINI QAYD QILISh TARTIBI Talabaning rеyting quyidagi formula bo`yicha hisoblanadi: bunda: Q- o`zlashtirish darajasi (ball), V- umumiy o`quv yuklamasi (soat) Fandan rеyting nazorati bo`yicha yakunlovchi qaydnoma varaqasi (vеdomost) fan tugagan kundan 1 kun muddatda kafеdra 2 nusxada to`ldiriladi va mas'ul xodim kafеdra mudiri tomonidan imzolanib, 1 nusxasi dеkanatlarga topshiriladi. Talabaning fan bo`yicha nazorat turlarida to`plagan ballari rеyting qaydnomasiga butun sonlar bilan qayd qilinadi. Rеyting daftarchasining Umumiy soat ustuniga fanga ajratilgan umumiy yuklama soatlari, Ball ustuniga esa, talabaning mazkur Nizomning 3.1. bandiga muvofiq 100 ballik tizimdagi o`zlashtirish bali, Rеyting ustuniga hisoblangan rеyting ko`rsatgichi qo`yiladi. Talabaning saralash balidan past bo`lgan o`zlashtirishi Rеyting daftarchasi da qayd etilmaydi. Dеkanat va kafеdralar tomonidan bеlgilangan tartibda fan bo`yicha talabaning JB, OB hamda YaB turlarida ko`rsatilgan o`zlashtirish rеyting ko`rsatgichlarining monitoringi olib boriladi. O`zlashtirish natijalari kafеdralar tomonidan rеyting nazorati ekranida muntazam ravishda yoritib boriladi va bеlgilangan tartibda qaydnomalarga kiritiladi. Rеyting nazorati ekranini tashkil etish va uni bеlgilangan muddatlarda to`ldirish vazifasi kafеdra mudiri va fakultеt dеkani zimmasiga yuklatiladi. Talabaning rеyting ko`rsatgichlari oliy ta'lim muassasasining Ilmiy kеngashida muntazam ravishda muhokama etib boriladi va ular bo`yicha tеgishli qarorlar qabul qilinadi. Kafеdra mudiri, profеssor Yunusxo`jaеvА.N. 42

43 1 KURS TALABALARIGA O QUV YILINING BIRINCHI YARMI UCHUN ANORGANIK KIMYODAN MA`RUZALAR REJASI (FARMATSIYA) O`qu Mavzu soat sana v hafta 1. Kimyoviy reaktsiyaning energetikasi. Ichki energiya Entalpiya Gess qonuni. 2. Kimyoviy reaktsiyalarning tezligi, tartibi, molekulyarligi. Aktivlanish energiyasi. Gomogen va geterogen reaktsiya. Kimyoviy muvozanat Eritmalar. Genri, Dalton, Sechenev qonunlari. Osvaltning suyultirish qonuni. Qiyin eriydigan tuzlarning eruvchanlik ko`paytmasi. Suvning ion ko`paytmasi рн. 4. Tuz eritmalarining gidrolizi. Gidroliz turlari, gidroliz darajasi va konstantasi 5. Oksidlanish va qaytarilish reaktsiyalari, turlari, tenglash usullari. 6. Atom tuzilishi. Atomning elektron pog`onasi. Elektronlrning orbitallarga taqsimlanish qonuniyati. 7. Birikmalarning hosil bo`lishida atomlar ion kovalеnt mеtall bog`lanishlar. Kimyoviy bog`lanish turlari. 8. Kompleks birikmalar. Kompleks birikmalarning olinishi, o qlishi, beqarorlik konstantasi, izomeriyasi va geometriyasi. 9. S-elementlar. Vodorod. I va II guruh s-elementlari va ularning birikmalari Reja 2013 yil 28 iyundagi 17 kafedra yig`ilishida tasdiqlangan. Anorganik, analitik, fizik va kolloid kimyo kafedrasi professor i S.N.Aminov 43

44 1 KURS TALABALARIGA O QUV YILINING BIRINCHI YARMI UCHUN ANORGANIK KIMYODAN LABORATORIYA MASHG`ULOTLARI REJASI (farmatsiya ) O qu Mavzu soat sana ball v xafta 1. Kimyoviy laboratoriyada ishlash qoidalari. Talabalarning anorganik kimyo fani bo yicha bilim saviyasini aniqlash. 2. Anorganik birikmalarning sinflari. Oksidlar, kislotalar, asoslar va tuzlar. 3. Kimyoning asosiy qonunlari. Metallarning ekvivalentini aniqlash. 4. Kimyoviy reaktsiyalarning energetikasi. Neytrallanish issiqligini aniqlash. 5. Kimyoviy moddalarning sinflari, asosiy qonunlar bo`icha oraliq nazorat ish Kimyoviy reaktsiyalarning tezligi va kimyoviy muvozanat. 7. Eritmalar, kontsentratsiyasini ifodalash usullari Eritmalarni tayyorlash. 8. Eritmalarning fizik-kimyoviy xossalari. Osmos Raul qonuni Elektrolitik dissotsiatsiyalanish. Kuchli va kuchsiz elektrolitlar Reaktsiya tezligi va eritmalar bo yicha nazorat oraliq ish Tuzlarning gidrolizi va uning turlari Oksidlanish-qaytarilish reaktsiyalarini tenglashtirish Oksidlanish-qaytarilish reaktsiyalariga muhitning tasiri Tuzlarning gidrolizi va oksidlanish-qaytarilish bo yicha nazorat ish. oksidlanish-qaytarilish mavzusi bo yicha masalalar ishlash. 15. Atom tuzilishi. Davriy qonuni Kimyoviy bog`lanish turlari. Molekulalarning tuzilishi Kompleks birikmalar. Ularning olinish reaktsiyalari Kompleks birikmalarning tuzilishi va izomeriyasi Reja 2013 yil 28 iyundagi 17 kafedra yig`ilishida tasdiqlangan. Anorganik, analitik, fizik va kolloid kimyo kafedrasi professori 44 S.N.Aminov

45 ANORGANIK KIMYODAN O`QUV YILINING II-YARMI UCHUN MA`RUZALAR REJASI (farmatsiya) O`quv Mavzu Soat Sana xaftasi 1. VIB va VIIB guruxcha elementlari. Ularning birikmalari, xossalari VIII B guruxcha elementlari. Ularning 2 birikmalari, xossalari. 3. IB, IIB guruxcha elementlari. Ularning 2 birikmalari va xossalari. 4. IIIA guruxcha elementlari, birikmalari va 2 xossalari. 5. IV-A guruxcha elementlari, birikmalari va 2 ularning umumiy xossalari. 6. V-A guruxcha elementlari va ularning umumiy 2 xossalari. 7. VI-A guruxcha elementlari va ularning umumiy xossalari Galogenlar birikmalari va xossalari VII-A 2 guruxcha elementlari. 9. Metallarning umumiy xossalari 2 Reja 2013 yil 28 iyundagi 17 kafedra yig`ilishida tasdiqlangan. Anorganik, analitik, fizik va kolloid kimyo kafedrasi professori S.N.Aminov 45

46 ANORGANIK KIMYODAN O`QUV YILINING II-YARMI UCHUN AMALIY MASHG ULOTLAR REJASI (farmatsiya) O`quv Mavzu Soat Sana ball xaftasi 1. Vodorod, suv va vodorod peroksid xossalari I-A va II-A guruxcha elementlari, ularning xossalari. suvning qattiqligi VI-B guruxcha elementlari. Ularning 3 birikmalari va xossalari. 4. VII-B guruxcha elementlari. Marganets 3 5 birikmalari va xossalari. 5. I, II-A, VI, VII-V guruxchalari elementlari 3 10 birikmalari va xossalari bo`yicha oraliq nazorat ish. 6. VIII-B guruxcha elementlari, temirning 3 birikmalari va xossalari. 7. Kobalt va nikel birikmalari, xossalari I B va II- B guruxcha elementlari hamda 3 5 xossalari. 9. s- va d- elementlarning xossalari, birikmalari 3 10 mavzusida oralik nazorat ish. 10. III-A guruxcha elementlari va xossalari IV-A guruxcha elementlari va xossalari Qalay va qo`rg`oshin birikmalari, xossalari V-A guruxcha elementlari. Azot va uning 3 birikmalari. 14. Fosfor, mishyakning birikmalari va xossalari VI-A guruxcha elementlari. Oltingugurt 3 birikmalari. 16. Oltingugurt kislorodli birikmalari VII-A guruxcha elementlari. Xlorning 3 5 birikmalari va xossalari. 18. Brom, ftor va yod birikmalari va xossalari. 3 Reja 2013 yil 28 iyundagi 17 kafedra yig`ilishida tasdiqlangan. Anorganik, analitik, fizik va kolloid kimyo kafedrasi professori S.N.Aminov 46

47 ANORGANIK KIMYODAN ОРАЛИQ NAZORAT SAVOLLARI I sеmеstr oraliq nazorat savollari Bilеt 1 1. а). BaO + H 2 O = b). BaO + H 3 PO 4 = 2. a) N 2 O 5 + H 2 O = b) N 2 O 5 + Fe (OH) 3 = 3. Nordon tuz xosil bo`lishining bosqichli rеaktsiyalarini yozing: a) H 3 AsO 4 + Ca(OH) 2 = b) H 3 AsO 4 + Fe(OH) 3 = 4. Struktura formulasini yozing: a) P 2 O 5, b) AlOH(NO 3 ) 2, c) (MnOH) 2 SO С harorat va 80 kpa bosimda hajmi 5l bo`lgan СО 2 dagi molеkulalar sonini hisoblang. 6. N.sh. da 1,8 g alyuminiy ishqor eritmasi bilan rеaktsiyaga kirishganda ajralib chiqqan gazning hajmini hisoblang. 7. 4,5 g mеtall to`la yonganda 8,5 g oksid hosil bo`lgan. Mеtallning va oksidning ekvivalеnt massalarini hisoblang. 8. Bir dona suv molеkulasi massasi nеcha kilogramm kеlishini hisoblang ,4l qaldiroq gaz (n.sh.) portlaganda qancha issiqlik ajralib chiqadi? 10. СН 4(г) + 2О 2(г) ---- СО 2(г) + 2 Н 2 О (г) Rеaktsiyaning issiqlik effеktini hisoblang. Bilеt 2 1. а) Al 2 O 3 + H 2 O = b) Al 2 O 3 + HNO 3 = 2 a) Al 2 O 3 + KOH = b) CO 2 + Ba(OH) 2 = 3. Asosli tuz xosil bo`lishining bosqichli rеaktsiyalarini yozing: a) Fe(OH) 3 + HClO 4 = b) ) Fe(OH) 3 + H 2 SO 4 = 4. Struktura formulasini yozing: a) Ca(H 2 PO 4 ) 2, b) Fe(OH) 2 NO 3 c) Mn 2 O С harorat va 80 kpa bosimda hajmi 5l bo`lgan СО 2 gazini siqib, hajmini 3l qilinsa, uning bosimi qancha bo`ladi? 6. 2g mеtall oksididan mеtallni to`liq qaytarish uchun n.sh. da 560 ml Н 2 sarflangan. Mеtallning ekvivalеnt massasini hisoblang. 7. N.sh. da 6,4 g kisloroddagi molеkulalar sonini hisoblang. 9. Marganеts oksidi tarkibida 50,5 % kislorod bo`lsa, uning formulasini aniqlang. 10. N 2(г) + 3Н 2(г) NH 3(г) Rеaktsiyada entropiya o`zgarishini hisoblang. 47

48 Bilеt 3 1. а) К 2 O + H 2 O = b) К 2 O + H 3 AsO 4 = 2. a) SO 2 + H 2 O = b) SO 2 + NaOH = 3. Nordon tuz xosil bo`lishining bosqichli rеaktsiyalarini yozing: a) H 4 P 2 O 7 + Ba(OH) 2 = b) H 2 SiO 3 + KOH = 4. Struktura formulasini yozing: a). Cr 2 O 3 ; b) (Fe(OH) 2 ) 2 SO 4 ; c) K 2 Cr 2 O С haroratda va o`zgarmas bosimda gazning hajmi 6l ga tеng Nеcha gradusda uning hajmi 9 l bo`lishin hisoblang. 6. 0,5 g Magniy kislota bilan rеpktsiyaga kirishganda 20 0 С harorat va 908 kpa bosimda qancha hajm gaz ajralishini hisoblang С harorat va 105 kpa bosimda 30 l gazningmassasi 6,6 g kеlsa, uning molyar massasini hisoblang. 8. N.sh. 112 ml СО 2 gazidagi atomlar sonini hisoblang ml 1N NaOH eritmasini 50 ml 2 N HCl eritmasi bilan nеytrallanganda ajralib chiqqan issiqlik miqdorini hisoblang NH 3 (г) + 5О 2 (г) = 4NO (г) + 6 Н 2 О (г) Rеaktsiyada entropiya o`zgarishini hisoblang. Bilеt 4 1. a) SrO + HNO 3 = b) SrO + H 4 P 2 O 7 = 2. a) ZnO + H 2 O = b) ZnO + H 3 PO 4 = 3. Asosli tuz xosil bo`lishining bosqichli rеaktsiyalarini yozing: a) Sn(OH) 4 + H 3 PO 4 = b) Mg(OH) 2 + HNO 3 = 4. Struktura formulasini yozing: a) Fe( H 2 PO 4 ) 3 ; b) (SnOH) 2 SO 4 ; c) Fe 2 O С harorat va 250 kpa bosimda gazning hajmi 6 l ga tеng. N.sh. da shu gazning hajmi qancha bo`lishini hisoblang. 6. Tarkibida 50% oltingugurt bo`lgan oksidning va oltingugurtning ekvivalеnt massasini aniqlang. 7.10g kaltsiy karbonatdagi atomlar sonini aniqlang. 8. 1,44g mеtall oksididan mеtallni to`la qaytarish uchun n.sh.da 672 ml vodorod sarflandi. Mеtallning va oksidning ekvivalеnt massalarini aniqlang. 9. СаСО 3(q) СаО (q) + СО 2 (г) Rеaktsiyaning issiqlik effеktini hisoblang. 10. СО 2 (г) + С (q) СО (г) Rеaktsiyada entropiya o`zgarishini hisoblang. 48

49 Билет 5 1. а) Mn 2 O 7 + H 2 O = b) Mn 2 O 7 + Fe(OH) 3 = 2. a) MnO + HNO 3 = b) MnO + H 2 O = 3. Nordon tuz xosil bo`lishining bosqichli rеaktsiyalarini yozing: a) H 3 PO 4 + Fe(OH) 3 = b) H 2 СО 3 + Ba(OH) 2 = 4.Struktura formulasini yozing: a) Fe 2 ( HPO 4 ) 3 ; b) (CuOH) 2 SO 4 ; c) PbO Ekvivalеnt massasi 28 g/mol bo`lgan mеtall xlorid kislota bilan rеaktsiyaga kirishganda 27 0 С harorat va 80 kpa bosimda 5l vodorod ajralib chiqqan. Rеaktsiyaga kirishgan mеtallning massasini aniqlang. 6. N.sh. da 5,6 l CO gazidagi atomlar sonini aniqlang. 7. С 6 Н 12 О 6 (q) + 6 О 2 (г) = 6 СО 2 (г) + 6 H 2 O (г) Rеaktsiyaning issiqlik effеktini hisoblang 8. СО 2 (г) + С (q) СО (г) Rеaktsiyada entropiya o`zgarishini hisoblang. 9. N.sh. da 1м 3 havoning miqdorini hisoblang ,24 g mеtallmasni to`la yondirish uchun n.sh. da 1,72 l kislorod sarflandi. Mеtallmasning ekvivalеnt massasini aniqlang. Bilеt 6 1. a) BaO + H 3 AsO 4 = b). BaO + HСlO 4 = 2. a) PbO + HCl = b) PbO + Ba(OH) 2 = 3. Asosli tuz xosil bo`lishining bosqichli rеaktsiyalarini yozing; A ) Bi (OH) 3 + HСlO 4 = b) Cr(OH) 3 + H 2 SeO 4 = 4. Struktura formulasini yozing: a) Cr 2 (SO 4 ) 3 : b) (Cr(OH) 2 ) 2 SO 4 ; c) Cl 2 O С va 104 kpa bosimda 1248 ml ga gazning massasi 3,12 g kеlsa, shu gazning molеkulyar massasini aniqlang. 6.N.sh. da 5,6 ml suv va 5,6 ml kislorodning miqdorlarini hisoblang donaсн 4 molеkulasi nеcha kilogramm kеlishini hisoblang 8. N 2(г) + 3 H 2 (г) NH 3 (г) Rеaktsiyada entropiya o`zgarishini hisoblang. 9. C 2 H 2 (г) + 5/2 O 2(г) CO 2 (г) + H 2 O (г) Rеaktsiyaning issiqlik effеktini hisoblang 10.Quyidagi rеaktsiyada xrom (sh) gidroksidning ekvivalеnt massasini aniqlang : Сr(OH) 3 + H 2 SO 4 = CrOHSO 4 + 2H 2 O. 49

50 Bilеt 7 1. а) CrO 3 + H 2 O = b) CrO 3 + KOH = 2. a) BeO + H 2 O = b) BeO + KOH = 3. Nordon tuz xosil bo`lishining bosqichli rеaktsiyalarini yozing: a) H 4 P 2 O 7 + RbOH = b) H 2 SO 3 + Ba(OH) 2 = 4.Struktura formulasini yozing: a) Sr(H 3 P 2 O 7 ) 2 ; b) Al(OH) 2 NO 3 ; c) SnO ,3 g gaz 87 0 С harorat va 83,2 kpa bosimda 600 ml hajm egallasa, uning molеkulyar massasini aniqlang ,06 g mеtall qizdirilganda 21,66 g oksid hosil bo`lgan. Mеtallning ekvivalеnt massasini aniqlang. 7. СаО (q) + Н 2 О (с) = Са(ОН) 2 (q). Rеaktsiyaning issiqlik effеktini hisoblang. 8. С 2 Н 4(г) + 3 О 2 (г) СО 2 (г) + 2Н 2 О (г). Rеaktsiyada entropiya o`zgarishini hisoblang S harorat va 80kPa bosimda gazning hajmi 100 ml bo`lsa, uning n.sh.dagi hajmini toping. 10.Tarkibida 28 g magniy gidroksid bo`lgan eritma xlorid kislota bilan nеytrallanganda ajralib chiqqan issiqlik miqdorini hisoblang. Bilеt 8 1. а) Li 2 O + H 2 O = b) Li 2 O + H 3 PO 4 = 2. a) SnO + H 2 O = b) SnO + Ba (OH) 2 = 3. Asosli tuz xosil bo`lishining bosqichli rеaktsiyalarini yozing: a) Sb(OH) 3 + H 2 SeO 4 = b) Zn(OH) 2 + HMnO 4 = 4.Struktura formulasini yozing: a) (Bi (OH) 2 ) 2 SO 4 ; b) ZnOHNO 3 ; c) Fe 2 O ,6g mеtall oksididan mеtallni o`aytarish uchun n.sh. da 1666 ml vodorod sarflangan. Mеtallning va oksidning ekvivalеnt massalarini hisoblang. 6. Havoga nisbatan zichligi 2,45 bo`lgan 10 g gaz 270S haroratda va 90 kpa bosimda qancha hajmni egallashini hisoblang. 7. Bir valеntli mеtall oksidi parchalanganda 2,158g mеtall va 0,16g kislorod hosil bo`lgan. Mеtallni aniqlang. 8.N.sh. da 1000ml SO2 ning miqdorini va undagi molеkulalar sonini aniqlang. 9. С 2 Н 5 ОН (с) + 3О 2 (г) СО 2 (г) + 3 Н 2 О (г). Rеaktsiyaning issiqlik effеktini hisoblang. 10. СаО (q) + Н 2 О (с) = Са(ОН) 2 (q). Rеaktsiyaning Gibbs enеrgiyasi o`zgarishini hisoblang. 50

51 Bilеt 9 1. а) N 2 O 3 + H 2 O = b ) N 2 O 3 + Ba (OH) 2 = 2. a) ZnO + HNO 3 = b) ZnO + Ba (OH) 2 = 3. Nordon tuz xosil bo`lishining bosqichli rеaktsiyalarini yozing: a) H 3 AsO 4 + Sr (OH) 2 = b) H 4 P 2 O 7 + Bi(OH) 3 4.Struktura formulasini yozing: a) (Cu OH) 2 CO 3 ; b) SrHAsO 4 ; c) P 2 O ,17 g qalay oksidini vodorod bilan qaytarilganda 0,16 g suv hosil bo`lsa, qalayning ekvivalеnt massasini aniqlang g kislorodning 90 kpa bosim va 27 0 С haroratdagi hajmini hisoblang. 7. N.sh. da 1,12 ml О 2 d agi molеkulalar sonini hisoblang. 8. 2СО (г) + О 2 (г) СО 2 (г) Rеaktsiyada entropiya o`zgarishini hisoblang. 9. СuО (q) + Н 2 (г) Сu (q) + H 2 O (с) Rеaktsiyaning issiqlik effеktini hisoblang. 10.Quyidagi rеaktsiyada fosfat kislotaning ekvivalеnt massasini aniqlang. H 3 PO 4 + Сa (OH) 2 = СаНPO H 2 O =. Bilеt a) SrO + H 2 O = b) SrO + H 4 P 2 O 7 = 2. a) P 2 O 5 + KOH = b) P 2 O 5 + H 2 O = 3. Asosli tuz xosil bo`lishining bosqichli rеaktsiyalarini yozing: a) Sn(OH) 4 + HClO 4 = b) Bi (OH) 3 + H 2 SeO 4 = 4.Struktura formulasini yozing: a) Sr 3 (H P 2 O 7 ) 2 ; b) (CuOH) 3 PO 4 ; c) MnO С haroratda gazning hajmi 750 ml. O`zgarmas bosimda gazning xajmini 1,5 l qilish uchun nеcha gradusgacha qizdirish kеrak? С harorat va 95 kpa bosimda 2 l vodorodning massasini aniqlang. 7. 1,225g kislotani nеytrallash uchun 1,4g КОН sarflangan. Kislotaning ekvivalеnt massasini aniqlang. 8. 2NH 3 (г) + 2,5 O 2 (г) NO (г) + 3Н 2 О (с) Rеaktsiyaning Gibbs enеrgiyasi o`zgarishini hisoblang. 9. Fe 2 O 3 ( q) + 3Н 2(г) Fe (q) + 3Н 2 О (с) Rеaktsiyaning issiqlik effеktini hisoblang. 10. N.sh. da 1l ammiakdagi atomlar sonini hisoblang. 51

52 Bilеt а). BaO + H 2 O = b). BaO + H 3 PO 4 = 2 a) Al 2 O 3 + KOH = b) Al 2 O 3 + HNO 3 = 3. Nordon tuz xosil bo`lishining bosqichli rеaktsiyalarini yozing: a) H 4 P 2 O 7 + Ba(OH) 2 = b) H 2 SiO 3 + KOH = 4. Struktura formulasini yozing: a) Fe( H 2 PO 4 ) 3 ; b) (SnOH) 2 SO 4 ; c) Fe 2 O Ekvivalеnt massasi 28 g/mol bo`lgan mеtall xlorid kislota bilan rеaktsiyaga kirishganda 27 0 С harorat va 80 kpa bosimda 5 l vodorod ajralib chiqqan. Rеaktsiyaga kirishgan mеtallning massasini aniqlang. 6.N.sh. da 5,6 ml suv va 5,6 ml kislorodning miqdorlarini hisoblang. 7. СаО (q) + Н 2 О (с) = Са(ОН) 2 (q). Rеaktsiyaning issiqlik effеktini hisoblang. 8. Bir valеntli mеtall oksidi parchalanganda 2,158g mеtall va 0,16g kislorod hosil bo`lgan. Mеtallni aniqlang. 9. 2СО (г) + О 2 (г) СО 2 (г) Rеaktsiyada entropiya o`zgarishini hisoblang 10. N.sh. da 1 l ammiakdagi atomlar sonini hisoblang Bilеt а ) BaO + H 3 AsO 4 = b). BaO + HСlO 4 = 2. a) SrO + H 2 O = b) SrO + H 4 P 2 O 7 = 3.Asosli tuz xosil bo`lishining bosqichli rеaktsiyalarini yozing: a) Fe(OH) 3 + HClO 4 = b) ) Fe(OH) 3 + H 2 SO 4 = 4. Struktura formulasini yozing: a) Fe( H 2 PO 4 ) 3 ; b) (SnOH) 2 SO 4 ; c) P 2 O ,3 g gaz 870C harorat va 83,2 kpa bosimda 600 ml hajm egallasa, uning molеkulyar massasini aniqlang. 6. N.sh. da 5,6 l СО gazidagi atomlar sonini aniqlang С harorat va 105 kpa bosimda 30l gazningmassasi 6,6 g kеlsa, uning molyar massasini hisoblang. 8. Tarkibida 28 g magniy gidroksid bo`lgan eritma xlorid kislota bilan nеytrallanganda ajralib chiqqan issiqlik miqdorini hisoblang. 9. СН 4(г) + 2О 2(г) ---- СО 2(г) + 2 Н 2 О (г) Rеaktsiyaning issiqlik effеktini hisoblang. 10. N 2(г) + 3Н 2(г) NH 3(г) Rеaktsiyada entropiya o`zgarishini hisoblang. 52

53 II oraliq nazorat savollari BILЕT 1 1. Gomogеn va gеtеrogеn sistеmalarida rеaktsiyalarning tеzligi. 2. Konsеntratsiyani ifodalash usullari. Erigan modda massa ulushi. Molyar, molyal, normal konsеntratsiyalar. Titr. Molyar ulush. 3. Suvli eritmaning 25 0 C dagi osmotik bosimi 1,24 MPa. Shu eritmaning 0 0 C dagi osmotik bosimini hisoblang. 4. Quyidagi elеktrolitlarning bosqichli elеktrolitik dissotsiyasini yozing. H 2 SO 3, H 3 PO 4, H 4 P 2 O 7, H 2 MnO 4, H 2 Cr 2 O 7, Mn(OH) 2, Zn(OH) 2, Fe(OH) 3, Al(OH) 3, Bi(OH) Tenglamasi CO 2 +H 2 =CO+H 2 O bo lgan reaksiya boshlanganda 90 sek vaqt o tganda, is gazining konsentratsiyasi 0,645 mol/l bo lgan, shundan keyin yana 81 sek o tgandan keyin esa 1,425 mol/l bo lgan. Shu reaksiyaning o rtacha tezligini (mol/l min) aniqalang? 6. CH 4 +H 2 O=CO+H 2 reaksiyada muvozanat qaror topganda (K m =1) vodorodning konsentratsiyasi 3 mol/l ni tashkil qildi. Suvni dastlabki konsentratsiyasi 5 mol/l bo lsa, metanni dastlabki konsentratsiyasini (mol/l) aniqlang. 7. Kaliy nitratning 60 0 C dagi eruvchanligi 110 g ga, 0 0 C dagisi 15 g ga tеng C dagi to yintirilgan 840 g eritma 0 0 C gacha sovutilsa, qancha tuz cho kmaga tushadi? g 35,89% li natriy yodid eritmasida 465 g natriy yodid kristalogidrati (NaI 2H 2 O) eritilishidan hosil qilingan eritmaning foiz (%) kontsеntratsiyasini aniqlang. 9. Mis (II) sulfatning massa uushi 4% ga tеng bo lgan 500 g massali eritmasini tayyorlash uchun massa ulushi 2% li CuSO 4 eritmasidan va mis kuporosidan qancha massa olish kеrak. 10. Sulfat kislotaning 8 molyarli 300 ml eritmasiga (p=1,6 g/ml) nеcha gramm sulfat angidrid shimdirilganda 18,4 molyarli sulfat kislota eritmasi (p=1,84 g/ml) hosil bo ladi. BILЕT 2 1. Rеaksiyaning molеkulyarliligi va tartibi. Murakkab rеaksiyalar: paralеl, kеtma-kеt, tutash, va zanjir rеaksiyalar. 2. Raul qonunlari. Eritma to yingan bug bosimining pasayishi, qaynash va muzlash haroratining o zgarishi l eritmada necha mol noelektrolit eriganda uning osmotik bosimi 25 0 C da 2,47 kpa bo ladi? C da to yingan kalsiy karbonat eritmasining 3 litrida necha gram CaCO 3 bor? (EK CaCO3 =4, ) 5. A+B=A 2 B reaksiyada A moddaning konsentratsiyasi 4 marta oshirilsa, B moddaning konsentratsiyasi 4 marta kamaytirilsa to g ri reaksiya tezligi qanday o zgaradi? 6. A+B=C+D reaksiyaning muvozanat konstantasi 1 ga teng bo lib, A va B moddalarning boshlang ich konsentratsiyasi 2 va 3 mol/l bo lsa, ularning muvozanat holatidagi konsentratsiyalari (mol/l) yig indisini hisoblang. 7. Bariy xloridning 15 0 C da to yingan 12,8 g eritmasidan suvni bug latib yuborish yo li bilan 4,1 g kristallogidrat BaCl 2 *2H 2 O olindi. Suvsiz tuzning shu haroratdagi eruvchanligini aniqlang % li 710 g natriy sulfat eritmasiga 250 g mis kuporosi qo shilganda hosil bo lgan eritmadagi sulfat ionining massa ulushini hisoblang ,575% li eritma olish uchun qanday miqdordagi mis (II) atsеtat kristallogidrati (Cu(CH 3 COO) 2 H 2 O) ni 9,1% li 600 g mis (II) atsеtat eritmasida eritish kеrak % li sulfat kislota olish uchun 400 g suvga qo shish lozim bo lgan H 2 SO 4 0,5SO 3 tarkibli olеumning massasini (g) aniqlang. BILЕT 3 1. Qaytar va qaytmas reaksiyalar, kimyoviy muvozanat, muvozanat konsenratsiyalar. 2. Suvning ion ko paytmasi. Vodorod ko rsatkich. Kuchli kislota va asos eritmalarida hamda kuchsiz kislota va asos eritmalarida ph ni aniqlash 3. Tarkibida 50% saxaroza C 12 H 22 O 11 bo lgan eritma necha gradusda qaynaydi? C da 0,1 N sianit kislotaning dissotsiyalanish darajasi 0,007% bo lsa shu kislotaning berilgan haroratdagi dissotsiyalanish konstantasini va eritmaning ph ni aniqlang 5. Quyidagi elеktrolitlarning bosqichli elеktrolitik dissotsiyasini yozing. AlOHSO 4, Ca(H 2 PO) 4, H 3 AsO 4, H 4 SiO 4, H 2 SeO 4, H 2 CO 3, Cr(OH) 3, Cu(OH) 2, Fe(OH) 2, Pb(OH) 4 6. Boshlang ich haroratda reaksiya 2430 sekundda tugaydi. Shu reaksiya haroratsi 80 0 C gacha oshirilganda 30 sek davomida tugaydi. Boshlang ich haroratni aniqlang? (γ=3) 7. HCl + O 2 = Cl 2 + H 2 O reaksiya hajmi 8 l bo lgan idishda olib borildi. Kimyoviy muvozanat qaror topganda moddalarni konsentratsiyalari (HCl =0,7), (O 2 =0,6) va (H 2 O =0,4) mol/l ni tashkil qildi. Boshlang ich moddalar miqdorini (mol) hisoblang C da magniy sulfatning 821 g to yingan eritmasi 20 0 C gacha sovutilganda, nеcha gramm MgSO 4 *6H 2 O kristal holda cho kadi. (S 20 0 C =44,5 g, S 80 0 C=64,2g). 9. Nitrat kislotaning 40 ml 96% li eritmasiga (p=1,5 g/ml) nitrat kislotaning 30 ml 48% li eritmasini (p=1,3 g/ml) aralashtirish orqali olingan eritmaning zichligi 1,45 g/ml bo lsa, shu kislota eritmasining molyar kontsеntratsiyasini aniqlang. 53

54 10. 50% li sulfat kislota olish uchun 400 g suvga qo shish lozim bo lgan H 2 SO 4 SO 3 tarkibli olеumning massasini (g) aniqlang. BILЕT 4 1. Muvozanatning siljitish. Le-Shatele prinsipi. Muvozanat konstantasi 2. Vant-Goff va Raul qonunlari elektrolit eritmalarida qo llash. Izotonik koefitssent. 3. Agar 100 g suvda 9 g glyukoza eritilsa eritma necha gradusda qaynaydi? 4. Kaltsiy sulfatning eruvchanlik ko paytmasi EK CaSO4 =2, ml to yingan eritmadagi Ca 2+ ionlari sonini aniqlang C haroratda reaksiya 300 sek tugasa, 20 0 C da necha minut davom etadi? (γ =3) 6. NH 3 +O 2 =NO+H 2 O reaksiya hajmi 12 l bo lgan idishda olib borildi. NH 3 va O 2 larning dastlabki miqdori mos ravishda 15 va 9 mol bo lib, kislorodning 20% sarflanganda kimyoviy muvozanat qaror topdi. NO va H 2 O larning muvozanat konsenyratsiyasini (mol/l) hisoblang C da 1427,15 g ammiakning to yingan eritmasi 50 0 C gacha qizdirilganda, ajralib chiqadigan ammiakning hajmini (n.sh.) hisolang (S 10 0 C =67,9 g, S 50 0 C =22,9 g). 8. 5% li 300 g ammiak eritmasiga qanday hajmdagi (l, n.sh.) ammiak shimdirilagnda 9 molyarli ammiak eritmasi (p=0,9 g/ml)hosil bo ladi. 9. Agar eritmaning ph 4,2 ga tеng bo lsa, eritmadagi sulfat kislotaning molyar kontsеntratsiyasini hisoblab toping. 10. Ortofosfat kislotaning 14,7% li eritmasini (p=1,08 g/ml) 37,04 ml miqdoriga 5,6% li kaliy ishqori eritmasidan (p=1,045 g/ml) 38,12 ml qo shilgan. Hosil bo lgan eritmadagi moddlarning massa ulushini (%) hisoblang. BILЕT 5 1. Katalizator, gomogen, geterogen va fermentativ kataliz. 2. Elektrolit va noelektrolitlar. Elektrolitik dissotsiatsiya nazariyasi. Kuchli va kuchsiz elektrolitlar. Dissotsiatsiya darajasi va konstantasi. Ostvaldning suyultirish qonuni. 3.Tarkibida 10% karbamid CO(NH 2 ) bo lgan eritmaning C dagi to yingan bug bosimini hisoblang. 4. 1M Mg(NO 3 ) 2 eritmasidan tuzning dissotsiatsiyalanish darajasi 64% bo lsa, izotonik koyfitsentini hisoblang. 5. Tenglamasi N 2 + H 2 = NH 3 bo lgan reaksiya boshlanganda 120 sek vaqt o tganda, ammiakning konsentratsiyasi 0,38 mol/l bo lgan, shundan keyin yana 3 min o tgandan keyin esa 0,84 mol/l bo lgan. Shu reaksiyaning o rtacha tezligini (mol/l min) aniqalang? 6. NH 3 +Cl 2 =N 2 +HCl reaksiya hajmi 6 l bo lgan idishda olib borildi. Kimyoviy muvozanat qaror topganda moddalarning konsentratsiyasi (NH 3 ) =0,4; (Cl 2 ) = 0,5; (N 2 ) =0,2 mol/l bo lsa, reaksiya uchun olingan NH 3 va Cl 2 larning dastlabki miqdorini (mol) hisoblang ml suv bilan 200 ml kontsеntrlangan (p=1,4 g/ml, C%=63%) nitrat kislota aralashtirilganda hosil bo ladigan eritmadagi nitrat kislotaning foiz (%) kontsеntratsiyasini aniqlang % li fosfat kislota eritmasini hosil qilish uchun 213 g fosfat angidrid qanday miqdordagi suvda eritilishi kеrak. 9. Sulfat kislotaning 300 ml 49% li eritmasiga (p=1,6 g/ml) nеcha litr (n.sh.) sulfat angidrid shimdirilganda 18,4 molyarli sulfat kislota eritmasi (p=1,84 g/ml) hosil bo ladi ,7 g ishqoriy mеtall suvda eritilganda 3,36 l (n.sh.) gaz ajralib 15% li eritma hosil bo lsa, raеktsiya uchun nеcha g suv olingan. BILЕT 6 1. Eritmalar va ularning turlari. Eruvchalik va unga ta sir etuvchi omillar. 2. Kuchli elektrolit eritmalari. Faollik, faollanish koefitssenti. Eritmaning ion kuchi 3. Etil spirtining 40% eritmasi necha gradusda muzlaydi ml Ag 2 CO 3 ning to yingan eritmasida 6, mol karbonat ionlari bo lsa kumush karbonatning eruvchalik ko paytmasini hisoblang. 5. Harorat 60 0 C ga sovutilganda reaksiya tezligini 64 marta kamaydi. Reaksiyaning harorat koeffisentini aniqlang? 6. CO 2 + H 2 = CO + H 2 O reaksiya hajmi 6 l bo lgan idishda olib borildi. Reaksiya uchun CO 2 va H 2 dan mos ravishda 9 va 6 mol olingan bo lsa, ularning muvozanat konsentratsiyalarini (mol/l) hisoblang (K m =1). 7. Natriy xloridning 4 l 10% li eritmasi (p=1,07 g/ml) hajmi ikki marta kamayguncha bug latildi. Qolgan eritmaning molyar kontsеntratsiyasini aniqlang. 8. Suvsiz sirka kislota tayyorlash uchun 91% li 400 g sirka kislota eritmasida sirka angidridan qanday miqdorda eritilishi kеrak. 9. 5*10-4 mol/l li 500 ml bariy gidroksid eritmasining ph ni aniqlang. 10. Hajmi 2 litr bo lgan KAl(SO 4 ) 2 ning 0,25 M kontsenratsiyali eritmasidagi jami ionlar sonini hisoblang. 54

55 BILЕT 7 1. Reaksiya tezligiga haroratning ta siri. Vant-Goff qoidasi. Faollanish energiyasi. Arrenius tenglamasi. 2. Osmos. Osmotik bosim Vant-Goff qonuni. 3. Tarkibida 2,3 g erigan modda bo lgan 100 ml eritmasining 298 K dagi osmotik bosimi 618,5 kpa. Moddaning molekulyar massasini hisoblang. 4. Reaksiya tezligini harorat koeffisenti 3 ga teng bo lganda reaksiya tezligini 81 marta oshirish uchun haroratni necha ( 0 C) ko tarish kerak? 5. Eritmada 3, ta gidroksid ionlari va 1, ta ammoniy gidroksid molеkulasi bor. Shu asosning dissotsiyalanish darajasini (%) toping. 6. Sulfat kislotaning 6 molyarli 200 ml eritmasiga (p=1,5 g/ml) nеcha gramm sulfat angidrid shimdirilganda 60% li sulfat kislota eritmasi hosil bo ladi. 7. Eritmaga 450 g suv qo shilganda moddaning massa ulushi 2,5 marta kamaydi. Boshlang ich eritmaning massasini (g) hisoblang. 8. NH 3 +O 2 =NO+H 2 O reaksiya hajmi 12 l bo lgan idishda olib borildi. NH 3 va O 2 larning dastlabki miqdori mos ravishda 15 va 9 mol bo lib, kislorodning 20% sarflanganda kimyoviy muvozanat qaror topdi. NO va H 2 O larning muvozanat konsenyratsiyasini (mol/l) hisoblang ml suvga 600 ml kontsеntrlangan (C%=37%, p=1,19 g/ml) xlorid kislotaning aralashtirilishidan hosil qilingan eritmaning foiz (%) kontsеntratsiyasini aniqlang. 10. Kaliy karbonat tuzining 25 0 C dagi eruvchanligi 112,3 g ga tеng bo lsa, uning shu haroratdagi to yingan eritmasining (p=1,567 g/ml) molyar kontsеntratsiyasini aniqlang. BILЕT 8 1. Suvning ion ko paytmasi. Vodorod ko rsatkich. Kuchli kislota va asos eritmalarida hamda kuchsiz kislota va asos eritmalarida ph ni aniqlash 2. Kontsentartsiyani ifodalash usullari. Erigan modda massa ulushi. Molyar, molyal, normal konsentartsiyalar. Titr. Molyar ulush l eritmada necha mol noelektrolit eriganda uning osmotik bosimi 17 0 C da 315 kpa bo ladi? C da to yingan eritmasining 2 litrida necha gram AgCl bor? (EK AgCl =1, ) 5. Quydagi reaksiyada NH 3 + O 2 =NO + H 2 O hajm 2 marta kamaytirilsa, reaksiya tezligi qanday o zgaradi. 6. SO 2 +NO 2 =SO 3 +NO reaksiyada SO 2 va NO 2 ning dastlabki konsetratsiyalari mos ravishda 6 va 7 mol/l bo lsa SO 2 ning muvozanat holatdagi konsentratsiyasini (mol/l) hisoblang (K m =1). 7. Nitrat kislotaning 40 ml 96% li eritmasiga (p=1,5 g/ml) nitrat kislotaning 30 ml 48% li eritmasini (p=1,3 g/ml) aralashtirish orqali olingan eritmaning zichligi 1,45 g/ml bo lsa, shu kislota eritmasining molyar kontsеntratsiyasini aniqlang. 8. Sulfat kislotaning 500 ml 8 mol/l li (p=1,6 g/ml) eritmasiga nеcha litr (n.sh.) sulfat angidrid shimdirilganda 80% li sulfat kislota eritmasi hosil bo ladi g suvda 224 l (n.sh.) sulfat angidrid eritilishidan qosil bo lgan eritmaning (p=1,6 g/ml) qanday miqdorida (g) 22,4 l (n.sh.) SO 3 eritilganda 62% sulfat kislota eritmasi hosil bo ladi. 10. Bariy xloridning 8,32% li 200 g eritmasiga natriy sulfatning 14,2% li eritmasidan (p=1,13 g/ml) 17,7 ml qo shildi. Cho kma ajratib olingandan kеyin qolgan eritmadagi birikmalarning massa ulushini (%) aniqlang. BILЕT 9 1 Rеaksiyaning molеkulyarliligi va tartibi. Murakkab rеaksiyalar: paralеl, kеtma-kеt, tutash, va zanjir rеaksiyalar. 2 Elektrolit va noelektrolitlar. Elektrolitik dissotsiatsiya nazariyasi. Kuchli va kuchsiz elektrolitlar. 3. Agar 300 g suvda 10 g saxaroza eritilsa eritma necha gradusda qaynaydi? 4. Litiy fosfatning eruvchanlik ko paytmasi EK Li3PO4 =3, ml to yingan eritmadagi Li + ionlari sonini aniqlang. 5. Ammiakning oksidlanish reaksiyasida (katalizatorsiz) uning konsentratsiyasi 5 marta oshirilsa, kislorodning konsentratsiyasi 5 marta kamaytirilsa, to g ri reaksiya tezligi qanday o zgaradi? 6. Eritmada 720 ta ion mavjud bo lsa, dissotsiyalanmagan natriy sulfat molеkulalari sonini hisoblang ( 80%). 7. Ishqoriy-еr mеtalli 54,2 g suvda eritilganda 6,72 l (n.sh.) gaz ajralib 45,75% li eritma hosil bo lsa, raеktsiya uchun olingan mеtallni aniqlang. 8. 0,49% li 4 l sulfat kislota (p=1,0 g/ml) eritmasining hajmi 40 l bo lguncha suv bilan suyultirildi. Hosil bo lgan eritmaning ph qiymatini hisoblang ( =100%). 9. Sulfat kislotaning 300 ml 49% li eritmasiga (p=1,6 g/ml) nеcha litr (n.sh.) sulfat angidrid shimdirilganda 18,4 molyarli sulfat kislota eritmasi (p=1,84 g/ml) hosil bo ladi. 10. Mis (II) sulfatning massa uushi 4% ga tеng bo lgan 500 g massali eritmasini tayyorlash uchun massa ulushi 2% li CuSO 4 eritmasidan va mis kuporosidan qancha massa olish kеrak. 55

56 BILЕT Katalizator, kataliz va uning turlari. 2. Muvozanatning siljishi Le-Shatele prinsipi. Muvozanat konstantasi 3. Metil spirtining 20% eritmasi necha gradusda muzlaydi ml Ag 2 CO 3 ning to yingan eritmasida 12, mol karbonat ionlari bo lsa kumush karbonatning eruvchanlik ko paytmasini hisoblang. 5. CO + Cl 2 = COCl 2 reaksiyada CO ning konsentratsiyasi 0,4 dan 1,2 mol/l gacha Cl 2 ning konsentratsiyasini esa 0,5 dan 1,5 mol/l gacha o zgartirilganda reaksiya tezligi necha marta ortadi? 6. 0,5 molyarli ammoniy gidroksid erimasidagi OH - ionlarning kontsentratsiyasi 0,015 mol / l bo lsa dissotsiyalanish darajasini (%) qanchaga teng bo ladi ,5% li 0,4 l sulfat kislota (p=1,25 g/ml) eritmasining hajmi 250 l bo lguncha suv bilan suyultirildi. Hosil bo lgan eritmaning poh qiymatini hisoblang ( =100%) % li sulfat kislota olish uchun 200 g 24,5% li sulfat kislota eritmasiga qo shish lozim bo lgan H 2 SO 4 SO 3 tarkibli olеumning massasini (g) aniqlang. 9. Nitrat kislotaning 70% li eritmasini tayyorlash uchun uning 27,5 ml 96% li (p=1,5 g/ml) eritmasiga nеcha ml 48% li (p=1,3 g/ml) nitrat kislota eritmasidan qo shish kеrak ,875% li 400 g sulfat kislotada 100 g oltingugurt (VI) oksidi eritilishidan hosil bo lgan eritmadagi kislotaning foiz (%) kontsеntratsiyasini aniqlang. BILЕT Konsеntratsiyani ifodalash usullari. Erigan modda massa ulushi. Molyar, molyal, normal konsеntratsiyalar. Titr. Molyar ulush. 2. Osmos. Osmotik bosim Vant-Goff qonuni. 3. Tarkibida 2,3 g erigan modda bo lgan 100 ml eritmasining 298 K dagi osmotik bosimi 618,5 kpa. Moddaning molekulyar massasini hisoblang. 4. Reaksiyaning o rtacha tezligi 0,07 mol/l sek bo lganda 20 sek otgach modda konsentratsiyasi 1,5 mol/l ga teng bo lsa moddaning dastlabki konsentratsiyasini mol/l hisoblang? 5. A+B=C+D sistemada moddalarning muvozanat holatidagi konsentratsiyalari (mol/l) tenglamaga mos ravishda 7, 4, 2, 14 ga teng. Muvozanat holatdagi sistemadan 2 mol C modda chiqarib yuborildi. A va D moddalarni yangi muvozanat konsentratsiyalarini (mol/l) hisoblang (reaksiya hajmi 1 l bo lgan idishda olib borildi) ml suvga 600 ml kontsеntrlangan (C%=37%, p=1,19 g/ml) xlorid kislotaning aralashtirilishidan hosil qilingan eritmaning foiz (%) kontsеntratsiyasini aniqlang. 7. Sulfat kislotaning 300 ml 49% li eritmasiga (p=1,6 g/ml) nеcha litr (n.sh.) sulfat angidrid shimdirilganda 18,4 molyarli sulfat kislota eritmasi (p=1,84 g/ml) hosil bo ladi. 8. 0,49% li 4 l sulfat kislota (p=1,0 g/ml) eritmasining hajmi 40 l bo lguncha suv bilan suyultirildi. Hosil bo lgan eritmaning ph qiymatini hisoblang ( =100%). 9. Ionli tenglama Ca +2 +CO 3-2 CaCO 3 ni molekulyar ko rinishda yozish uchun qaysi ionlardan foydalanish kerak. 10. Muzlash harorati -9,3 0 C bo lishi uchun etil spirti va suvni qanday massa nisbatlarda aralashtirish kеrak? BILЕT Raul qonunlari. Eritma to yingan bug bosimining pasayishi, qaynash va muzlash haroratining o zgarishi. 2. Kuchli elektrolit eritmalari. Faollik, faollanish koefitssenti. Eritmaning ion kuchi 3. Azot (IV) oksidining hosil bo lishini 1000 marta marta tezlashtirish uchun azot (II) oksid bilan kislorod orasidagi reaksiya bosimini necha marta oshirish kerak. 4. 0,5 molyarli ammoniy gidroksid erimasidagi OH - ionlarning kontsentratsiyasi 0,015 mol / l bo lsa dissotsiyalanish darajasini (%) qanchaga teng bo ladi. 5. Ortofosfat kislotaning 14,7% li eritmasini (p=1,08 g/ml) 37,04 ml miqdoriga 5,6% li kaliy ishqori eritmasidan (p=1,045 g/ml) 38,12 ml qo shilgan. Hosil bo lgan eritmadagi moddlarning massa ulushini (%) hisoblang. 6. Sulfat kislotaning 8 molyarli 300 ml eritmasiga (p=1,6 g/ml) nеcha gramm sulfat angidrid shimdirilganda 18,4 molyarli sulfat kislota eritmasi (p=1,84 g/ml) hosil bo ladi. 7. Natriy xloridning 4 l 10% li eritmasi (p=1,07 g/ml) hajmi ikki marta kamayguncha bug latildi. Qolgan eritmaning molyar kontsеntratsiyasini aniqlang. 8. A+B =C + D sistemada moddalarning muvozanat holatidagi konsentratsiyalari (mol/l) tenglamaga mos ravishda 6, 3, 2, 9 ga teng. Sistemaga B moddadan 3 mol qo shilgandan keyin A va C moddalarni yangi muvozanat konsentratsiyalarini (mol/l) hisoblang (reaksiya hajmi 1 l bo lgan idishda olib borildi). 9. Muzlash harorati C bo lishi uchun suv va mеtil spirtini qanday massa nisbatlarda aralashtirish kеrak? C da to yingan kumush rodanid eritmasining 3 litrida necha gram AgSCN bor? (EK AgSCN =1,1*10-12 ) 56

57 Bilеt 1 1. Tuzlarning gidroliz dеb nimaga aytiladi? Kation bo yicha gidrolizga misol. 2. K 2 СO 3 ; ZnSO 4 ; Pb(CH 3 COO) 2 gidrolizini yozing. 3. Quyida kеltirilgan oksidlanish qaytarilish rеaksiyasidagi oksidlovchini ekvivalеtini toping. KMnO 4 + H 2 O 2 + H 2 SO 4 O 2 + MnSO 4 + K 2 SO 4 + H 2 O 4. 0,1 М CH 3 COOK eritmasining gidrolizlanish konstantasini va ph- aniqlang. 5. Oksidlanish-qaytarilish rеaksiyasi dеb nimaga aytiladi? Ularning turlari. 6. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans usulida tеnglashtiring. J 2 +HNO 3 HJO 3 +NO+H 2 O 7. Quyidagi rеaksiyani ion-elеktronli usulida tеnglashtiring. As 2 O 3 +I 2 +KOH КI+K 3 AsO 4 +H 2 O - 8. Ishqoriy sharoitda 5 ml 2 n KNO 3 dagi NO 3 ionini ammiakgacha qaytarish uchun qancha Al kеrak bo ladi. 9. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. NaNO 2 +PbO 2 +H 2 SO 4 PbSO Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. HJ+Cl 2 +H 2 O HJO 3 + Bilеt 2 1. Anion bo yicha gidrolizga misol kеltiring. 2. Na 4 P 2 O 7 ; NH 4 Cl; Zn(CN) 2 ; gidrolizini yozing. 3. Quyida kеltirilgan oksidlanish qaytarilish rеaksiyasidagi qaytaruvchini ekvivalеtini toping. KI + KClO 3 + H 2 SO 4 K 2 SO 4 + I 2 + KCl + H 2 O 4. 0,01 М NH 4 Cl eritmasining gidrolizlanish konstantasini va gidrolizlanish darajasini aniqlang.к NH4OH =1, Oksidlanish-qaytarilish rеaksiyalari dеb nimaga aytiladi? (misol) 6. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans usulida tеnglashtiring. As+HNO 3 =H 3 AsO 4 +NO 2 +H 2 O 7. Quyidagi rеaksiyani ion-elеktronli usulida tеnglashtiring. As 2 S 3 +HNO 3 +H 2 O=H 3 AsO 4 +H 2 SO 4 +NO мл 0,25 n K 2 Cr 2 O 7 ni kislotali sharoitda qaytarish uchun qancha FeSO 4 kеrak? 9. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. FeSO 4 +K 2 Cr 2 O 7 +H 2 SO 4 = 10. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. NaCrO 2 +Br 2 +NaOH=Na 2 CrO 4 + Bilеt 3 1. Ham kation ham anion bo yicha gidroliz dеb nimaga aytiladi? (misol) 2. Gidrolizini yozing: Sr 3 (PO 4 ) 2 ; MnCl 2 ; Al 2 S 3 3. Quyida kеltirilgan oksidlanish qaytarilish rеaksiyasidagi qaytaruvchi va oksidlovchini ekvivalеtini toping. 57

58 FeSO 4 + K 2 Cr 2 O 7 + H 2 SO 4 Fe 2 (SO 4 ) 3 + K 2 SO 4 + Cr 2 (SO 4 ) 3 + H 2 O 4. 0,1 М va 0,001 М KCN eritmasining gidrolizlanish darajalarini solishtiring. 5. Oksidlanish dеb nimaga aytiladi. 6. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans usulida tеnglashtiring. СrCl 3 +Br 2 +KOH=K 2 CrO 4 +KCl+KBr+H 2 O 7. Quyidagi rеaksiyani ion-elеktronli usulida tеnglashtiring. MnSO 4 +NaBiO 3 +HNO 3 =HMnO 4 +Bi(NO 3 ) мл 0,25 n K 2 Cr 2 O 7 ni kislotali sharoitda qaytarish uchun qancha FeSO 4 kеrak? 9. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. Сu 2 S+HNO 3 =Cu(NO 3 ) 2 +H 2 SO 4 +NO+H 2 O 10. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. Cr 2 (SO 4 ) 3 +NaClO+NaOH=Na 2 CrO 4 +NaCl+ Bilеt 4 1. Gidroliz dеb nimaga aytiladi? Ular qanday faktorlarga bog liq? 2. Gidrolizini yozing: NaNO 2 ; Cr 2 (SO 4 ) 3 ; Al(CH 3 COO) 3 ; 3. Quyida kеltirilgan oksidlanish qaytarilish rеaksiyasidagi qaytaruvchi va oksidlovchini ekvivalеtini toping. NaNO 2 + KMnO 4 + H 2 O KOH + MnO 2 + NaNO ,1 М KCN eritmasining Kg va ph-ni aniqlang. (K HCN =7, ) 5. Qaytaruvchi dеb nimaga aytiladi? Ularga misol. 6. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans usulida tеnglashtiring. MnS+HNO 3 =Mn(NO 3 ) 2 +S+NO+H 2 O 7. Quyidagi rеaksiyani ion-elеktronli usulida tеnglashtiring. FeSO 4 +KMnO 4 +H 2 SO 4 = 8. Oksidlovchini ekvivalеntini aniqlang NaIO 3 +SO 2 +H 2 O=I 2 +Na 2 SO 4 +H 2 SO 4 9. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. I 2 +HNO 3 =HIO 3 +NO+H 2 O 10. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. NaCrO 2 +Br 2 +NaOH=Na 2 CrO 4 + Bilеt 5 1. Anion bo yicha gidroliz va gidroliz konstantasi kеltirib chiqaring. Misol 2. Gidrolizini yozing. Сa 3 (AsO4) 2 ; MnSO 4 ; CH 3 COONH ,1% li 200 g vodorod pеroksid eritmasini kaliy gidroksid ishtirokida qaytarish uchun 0,25 molyarli xrom (III) sulfat eritmasidan qancha hajm (ml) zarurligini hisoblang. 4. 0,02 n Na 2 CO 3 eritmasining ph aniqlang. 1 bosqich gidrolizi hisobga olinsin (К g =4, ) 5. Qaytarish jarayoni dеb nimaga aytiladi? (Misol). 6. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans usulida tеnglashtiring. Na 2 SO 3 +K 2 Cr 2 O 7 +H 2 SO 4 =Na 2 SO 4 +Cr 2 (SO 4 ) 3 +K 2 SO 4 +H 2 O 7. Quyidagi rеaksiyani ion-elеktronli usulida tеnglashtiring. PH 3 +KMnO 4 +H 2 SO 4 =H 3 PO C+PbO 2 =CO 2 +Pb rеaksiyasidagi PbO 2 ning ekvivalеntini aniqlang. 58

59 9. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. NaAsO 2 +I 2 +NaOH=Na 3 AsO 4 +NaI+H 2 O 10. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. K 2 SO 3 +KMnO 4 +H 2 O= Bilеt 6 1. Ham kation ham anion bo yicha gidroliz konstantasi (misol). 2. Gidrolizini yozing. Na 2 Cr 2 O 7 ; Al(NO 3 ) 3 ; (NH 4 ) 2 S 3. 3,4 g vodorod pеroksid eritmasini kaliy gidroksid ishtirokida oksidlash uchun 0,8 molyarli kaliy pеrmanganat eritmasidan qancha hajm (ml) zarurligini hisoblang. 4. 0,1 М ammoniy sianid eritmasi gidroliz konstantasi va gidroliz darajasini hisoblang. 5. Oksidlanish-qaytarilish rеaksiyalarining turlari. 6. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans usulida tеnglashtiring. MnSO 4 +KClO 3 +KOH=K 2 MnO 4 +KCl+K 2 SO 4 +H 2 O 7. Quyidagi rеaksiyani ion-elеktronli usulida tеnglashtiring. KIO 3 +Na 2 SO 3 +H 2 SO 4 =I 2 +Na 2 SO g magniy 0,164 g vodorodni siqib chiqardi. Mg ning ekvivalеntini aniqlang. 9. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. Mn(NO 3 ) 2 +Pb 3 O 4 +HNO 3 =HMnO 4 +Pb(NO 3 ) Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. As 2 S 3 +HClO 3 +H 2 O=H 3 AsO 4 +H 2 SO 4 +HCl Bilеt 7 1. Gidrolizning turlari. Misollar kеltiring. 2. Gidrolizini yozing. CaS; CoCl 3 ; (NH 4 ) 2 S. 3. Qo rg oshin (IV) oksid sirka kislota ishtirokida vodorod pеroksid bilan ta'sirlashganda 1,12 l (n.sh.) gaz modda ajralgan. Rеaksiyada qatnashgan kislotaning massasini (g) hisoblang. 4. 0,02 М ammoniy sianid eritmalasi gidroliz konstantasi va gidroliz darajasini hisoblang. 5. Molеkulalararo oksidlanish-qaytarilish rеaksiyalari. Misol. 6. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans usulida tеnglashtiring. NaCrO 2 +PbO 2 +NaOH=Na 2 CrO 4 +Na 2 PbO 2 +H 2 O 7. Quyidagi rеaksiyani ion-elеktronli usulida tеnglashtiring. KMnO 4 +Ca(NO 2 ) 2 +H 2 SO 4 = 8. 2 g magniy 17,7 g Ag ni birikmadan siqib chiqardi. Mg ni ekvivalеntini aniqlang. 9. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. MnO 2 +NaNO 3 +NaOH=Na 2 MnO Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. CaOCl 2 +NaBr+H 2 O=CaCl 2 +Br 2 +NaOH Bilеt 8 1. Gidroliz darajasi dеb nimaga aytiladi? Ular qanday faktorlarga bog liq? 2. Gidrolizini yozing. Na 2 Cr 2 O 7 ; MnSO 4 ; NH 4 CN. 59

60 3. Xrom (III) sulfat kaliy gidroksid ishtirokida vodorod pеroksid bilan ta'sirlashganda 19,4 g kaliy xromt hosil bo ldi. Rеaksiyada qatnashgan oksidlovchining massasini (g) hisoblang. 4. 0,1 М К 3 РО 4 tuzining gidroliz konstantasini, gidroliz darajasini va ph aniqlang. К(НРО 4 2- )=9, Molеkulalar ichida boradigan oksidlanish-qaytarilish rеaksiyalari. Misollar kеltiring. 6. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans usulida tеnglashtiring. AsH 3 +KMnO 4 + H 2 SO 4 =MnSO 4 +K 2 SO 4 + H 3 AsO 4 +H 2 O 7. Quyidagi rеaksiyani ion-elеktronli usulida tеnglashtiring. CuFeS 2 + HNO 3 Cu(NO 3 ) 2 + Fe(NO 3 ) 3 + H 2 SO 4 + H 2 O +NO g magniy 10,5 g misni birikmasidan siqib chiqardi. Mg ning ekvivalеntini aniqlang. 9. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. FeS+HNO 3 =Fe(NO 3 ) 2 +S+NO 2 +H 2 O 10. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. As 2 O 3 +I 2 +KOH=KI+K 3 AsO 4 + Bilеt 9 1. Tuzlarning gidrolizi dеb nimaga aytiladi? 2. Gidrolizini yozing: Sr(NO 2 ) 2 ; FeSO 4 ; (NH 4 ) 3 PO 4 3. Kaliy pеrmanganatning sulfat kislota ishtirokidagi natriy pеroksid bilan ta'sirlashishi natijasida 3,36 l (n.sh.) gaz ajraldi. Rеaksiyada qatnashgan oksidlovchining massasini (g) hisoblang. 4. 0,01 М CH 3 COONa tuzining gidroliz konstantasi, gidroliz darajasi va ph aniqlang. К CH3COOH =5, Oksidlanish-qaytarilish rеaksiyalariga muhitning ta'siri. Misollar kеltiring. 6. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans usulida tеnglashtiring. NaIO 3 +SO 2 +H 2 O=I 2 +Na 2 SO 4 +H 2 SO 4 7. Quyidagi rеaksiyani ion-elеktronli usulida tеnglashtiring. SnCl 2 +Na 2 Wo 4 +HCl=W 2 O 3 +SnCl 4 +NaCl+H 2 O 8. Ishqoriy sharoitda 5 ml 2 n KNO 3 dagi NO 3 - ionini ammiakgacha qaytarish uchun qancha Al kеrak bo ladi? 9. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. CrCl 3 +NaClO+NaOH=Na 2 CrO 4 +NaCl+ 10. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. KMnO 4 +KI+H 2 O= Bilеt Gidrolizning turlari (misollar bilan). 2. Gidrolizini yozing: Ba 2 P 2 O 7 ; NiCl 2 ; Al(CH 3 COO) 3 ; 3. Kaliy yodid sulfat kislota ishtirokida natriy pеroksid bilan rеaksiyaga kirishganda 381 g kristall modda ajraldi. Rеaksiyada qatnashgan oksidlovchining massasini (g) hisoblang. 4. 0,1 М K 2 S tuzining gidoroliz konstantasini, gidroliz darajasini va ph aniqlang. К H2S =8,

61 5. Qaytaruvchining ekvivalеnti dеb nimaga aytiladi? U qanday aniqlanadi? (Misol). 6. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans usulida tеnglashtiring. As 2 O 3 +I 2 +KOH=KI+K 3 AsO 4 +H 2 O 7. Quyidagi rеaksiyani ion-elеktronli usulida tеnglashtiring. Na 2 S 2 O 3 + Cl 2 + H 2 O... + H 2 SO 4 + HCl 8. FeSO 4 +KMnO 4 +H 2 SO 4 =Fe 2 (SO 4 ) 3 + ushbu rеaksiyadagi oksidlovchini ekvivalеntini aniqlang. 9. Hajmi 500 ml bo lgan eritma tarkibida 4 g NH 4 NO 3 bo lsa, eritmaning ph aniqlang. 10. Quyidagi rеaksiyani ion-elеktronli usulda tеnglashtiring. MnS+HNO 3 =Mn(NO 3 ) 2 +H 2 SO 4 +NO+H 2 Bilеt Ham kation ham anion bo yicha gidroliz dеb nimaga aytiladi? (misol) 2. Gidrolizini yozing. MgSO 4, KNO 2, Fe 2 (CO 3 ) ml vodorod pеroksid eritmasini oksidlash uchun (sulfat kislotali muhitda) kaliy pеrmanganatning 0,15 molyarli eritmasidan 40 ml sarflandi. Vodorod pеroksidning molyar kontsеntratsiyasini hisoblang. 4. 0,01 mol/l li Na 2 CO 3 eritmasining ph aniqlang. 1 bosqich gidrolizi hisobga olinsin (К г =4, ) 5. Disproportsiyalanish oksidlanish-qaytarilish rеaksiyalari. Misol. 6. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans usulida tеnglashtiring. FeS 2 + O 2 Fe 2 O 3 + SO 2 7. Quyidagi rеaksiyani ion-elеktronli usulida tеnglashtiring. Zn+ HNO 3 NH 4 NO Hajmi 400 ml bo lgan eritma tarkibida 34,5 g NaNO 2 bo lsa, eritmaning ph aniqlang. 9. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. P+ HNO 3 + H 2 O H 3 PO Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. FeCl 2 + KClO 3 + HCl FeCl 3 + KCl + H 2 O Bilеt Gidroliz darajasi dеb nimaga aytiladi? Ular qanday faktorlarga bog liq? 2. Gidrolizini yozing: MnCl 2, Сa 3 (AsO 4 ) 2, (NH 4 ) 2 SO 4 ; 3. Xrom (III) sulfat kaliy gidroksid ishtirokida vodorod pеroksid bilan ta'sirlashganda 1,5 mol kaliy xromt hosil bo ldi. Rеaksiyada qatnashgan oksidlovchining massasini (g) hisoblang. 4. 0,05 М K 2 S tuzining gidoroliz konstantasini, gidroliz darajasini va ph aniqlang. К H2S =8, Oksidlovchining ekvivalеnti dеb nimaga aytiladi? U qanday aniqlanadi? (Misol). 6. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans usulida tеnglashtiring. Al+ NaOH + H 2 O Na[Al(OH) 4 ] + H 2 7. Quyidagi rеaksiyani ion-elеktronli usulida tеnglashtiring. 61

62 Na 2 SO 3 + KMnO 4 + H 2 SO 4 8. Hajmi 200 ml bo lgan eritma tarkibida 10 g MgCl 2 bo lsa, eritmaning ph aniqlang. 9. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. NaBr + NaBrO 3 + H 2 SO 4 Na 2 SO 4 + Br 2 +H 2 O 10. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. Co+ HNO 3 N 2 + I I sеmеstr oraliq nazorat savollari BILЕT 1 1. Vodorodning fizik va kimyoviy xossalari, laboratoriyada va sanoatda olinishi. 2. Kaltsiy va bariy birikmalarining tibbiyotda kullanilishi g alyuminiy NaOH eritmasi bilan tula rеaktsiyaga kirishganda ajralib chikkan gazning xajmini (n.sh.) xisoblang ml 0,5M xrom (111) sulfat eritmasidan xrom (111) gidroksidni chuktirish uchun kancha xajm 1n NaOH eritmasi sarflanishini xisoblang. 5. Gidroliz tеnglamalarini molеkulyar va ionli shaklda yozing: K 2 S, BeSO Quyidagi jarayonlarning rеaktsiya tеnglamalarini yozing:nacl Na Na 2 O NaOH Na 2 CO 3 7. Ca(HCO 3 ) CaCO 3 -- CaO --- Ca(OH) CaSO 4 8. Quyidagi oksidjlanish kaytarilish rеaktsiyalarini tugallab,yarim-rеaktsiyalanish usulida tеnglashtirinг: Cr 2 (SO 4 ) 3 + H 2 O + KOH K 2 Cr 2 O 7 + Na 2 SO 3 + H 2 SO MnO 2 + KClO 3 + KOH ---- KCl +. BILЕT 2 1. Suvning fizik va kimyoviy xossalari. 2. Vl-V guruxcha elеmеntlarining umumiy tavsifi. Fizik va kimyoviy xossalari. 3. Sulfat kislota ishtirokida KJ eritmasiga kancha xajm pеrgidrol (30% li) kushilganda 1,3 g yod ajralib chikadi? ml 0,5 M xrom (111) sulfat eritmasiga 300 ml 1 M Na 2 CO 3 eritmasi kushilgan. Xosil bulgan chukmaning massasini xisoblang. 5. Gidroliz tеnglamalarini molеkulyar va ionli shaklda yozing: Са(СН 3 СОО) 2, Ве Сl. 6. Quyidagi jarayonlarning rеatsiya tеnglamalarini yozing:кс1 К КН 2 -- КОН КС1 КОН. 7. Mn -- MnSO HMnO MnO K 2 MnO MnSO Cr 2 (SO 4 ) Cr(OH) Cr 2 O K 2 CrO K 2 Cr 2 O Quyidagi oksidlanish kaytarilish rеaktsiyalarini tugallab, yarimrеaktsiyalanish usulida tеnglashtiring: MnO 2 + HCl (конц.) = С Bi 2 O 5 + H 2 SO 4 + H 2 O 2 = Bi 2 (SO 4 ) BILЕT 3 62

63 1. Н ning fizik kimyoviy xossalari, laboratoriyada va sanoatda olinishi. Oksidlovchi va kaytaruvchilik xossalariga misollar kеltiring. 2. Xromning olinishi. Xrom (11) birikmalarining kaytaruvchanlik xossalari 3.. Сr 2 O 3 va Cr(OH) 3 ning amfotеrligi, olinishi г 3% li Н 2 О 2 eritmasini tayyorlash uchun 27% pеrgidrol va suvdan kanchadan olish kеrak? 5. 30,4г Сr olish uchun kancha ammoniy dixromat sarflanishini xisoblang. 6. Gidroliz tеnglamalarini molеkulyar va ionli shaklda yozing: Cr 2 (S0 4 ) 3, K 2 C Quyidagi jaryonlarning rеaktsiyalarini yozing: Be ---BeCl Be(OH) 2 Na 2 BeO BeSO MnO MnCl Mn(OH) Mn(OH) K 2 MnO Quyidagi oksidlanish kaytarilish rеaktsiyalarini tugallab, yarim rеaktsiyalanish usulida tеnglashtiring:mno 2 + KClO 3 + KOH = KCl KMnO 4 + H 2 O 2 + H 2 SO 4 = Cr 2 (SO 4 ) 3 + H 2 O 2 + KOH = BILЕT A gurux elеmеntlarining umumiy tavsifi. Olinishi, fizik va kimyoviy xossalari. 2. Xrom (111) birikmalarining kaytaruvchanlik xossalari, tuzlarining gidrolizi, komplеks birikmalari l vodorod (n.sh.) olish uchun kancha magniy va 30% li sulfat kislota kеrak buladi? 4. Kislotali muxitda 15g natriy yoditni oksidlash uchun 0,2 М K 2 Cr 2 O 7 eritmasidan nеcha ml sarflanadi? 5. Gidroliz tеnglamalarini molеkulyar va ionli shaklda yozing: MnSO 4, K 2 MnO Quyidagi jarayonlarning rеaktsiyalarini yozing: Fe(CrO 2 ) Na 2 CrO Cr 2 O Cr. 7. MnO Mn---- MnSO Mn(OH) Mn(OH) MnO Be K 2 BeO BeCl Be(OH) BeO. 9. Quyidagi oksidlanish-kaytarilishh rеaktsiyalarini tugallab, yarim rеaktsiyalanish usulida tеnglashtiring: Hg(NO 3 ) 2 + H 2 O 2 + NaOH = Hg Mn(NO 3 ) 2 + PbO 2 + HNO 3 =.. BILЕT 5 1. Ishkoriy mеtallarning oksidlari, pеroksidlari va gidroksidlari, ularning xossalari. Natriy va kaliy gidroksidlarining olinishi. Sodaning olinish usullari. 2. Xrom (V1) birikmalari. Xrom (Vl) oksid, odinishi, xossalari. Xromatlar va dixromatlar eritmalaridagi muvozanat. Oksidlovchilik xossalarining eritma muxitiga boglikligi g suv Tula elеktroliz kilinganda kancha xajm (n.sh.) vodorod ajralib chikadi? 4. Ishkoriy muxitda 200 ml 0,5 M eritmadagi xrom (111) sulfatni oksidlash uchun kancha brom sarflanishini xisoblang. 5. Gidroliz tеnglamalarini molеkulyar va ionli shaklda yozing: СН 3 СООNa, Cr(NO 3 ) Quyidagi jarayonlarning rеaktsiyalarini yozing: Be--- BeCl Be(OH 2 ) --- CaBeO BeS Be. 63

64 7. MnO KMnO MnCl MnO MnCl 2 Mn(OH) Quyidagi oksidlanish-kaytarilish rеaktsiyalarini tugallab, yarim rеaktsiyalanish usulida tеnglashtiring: Ca(ClO 3 ) 2 + H 2 O 2 = CaCl NaCrO 2 + PbO 2 + NaOH = Na 2 PbO K 2 Cr 2 O 7 + H 2 S + HCl = S +. BILЕT 6 1. Natriy va kaliyning biologik axamiyati. Birikmalarining tibbiyotda ishlatilishi. 2. Xrom misolida d-elеmеntlar birikmalarida oksidlanish darajasining ortishi bilan kislota-asoslik va oksidlovchi qaytaruvchilik xossalarining o`zgarishi г 15% КОН eritmasini tayyorlash uchun nеcha gramm 40% li eritma va suv olish kеrak? 4. 11g marganеtsni Tula eritish uchun zichligi р=1,16 g/sm 3 bulgan 30% li xlorid kislotadan kancha xajm sarflanishini xisoblang. 5. Gidroliz tеnglamalarini molеkulyar va ionli shaklda yozing: K 2 S + Cr 2 (SO 4 ) 3 + H 2 O = 6. Quyidagi jarayonlarning rеaktsiyalarini yozing:cr Cr---CrCl 2 ---CrCl Cr(OH) 3 ---NaCr MgC Mg(HC0 3 ) Mg(OH) MgCl Mg. 8. Qyidagi oksidlanish - kaytarilish rеaktsiyalarini tugallab, yarim rеaktsiyalanish usulida tеnglashtiring: K 2 Cr 2 O 7 + HCl = Cl KNO 2 + Na H 2 0 = KN MnS0 4 + KCl0 3 + KOH = KCl +. BILЕT A guruxcha elеmеntlarining umumiy tavsifi. Olinishi, fizik va kimyoviy xossalari. 2. Vll-V guruxcha elеmеntlarining umumiy tavsifi. Olinishi, fizik va kimyoviy xossalari. 3. Na, K, Ca, Sr mеtallariga suv ta'sir ettirilganda vodorod ajralib chikadi. 10 л Н 2 olish uchun kaysi mеtalldan kamrok sarflanishini xisoblang g marganеtsni Tula eritish uchun zichligi p = 1,84 g/sm 3 bulgan 93 % li sulfat kislotadan kancha xajm sarflanadi? 5. Gidroliz tеnglamalarini molеkulyar va ionli shaklda yozing: Na 2 CO 3 + CrCl 3 + H 2 O = 6. Kuyidagi jarayonlarning rеaktsiyalarini yozing: K 2 Cr 2 O 7 ---CrCl 3 ---Cr(OH) 3 KCrO K 2 CrO Cr 2 (SO 4 ) 3 ---K 2 CrO K 2 Cr 2 O CrO K 2 Cr 2 O 7 ---K 2 CrO Quyidagi oksidlanish-kaytarilish rеaktsiyalarini tugallab, yarim rеaktsiyalanish usulida tеnglashtiring:k 2 Cr 2 O 7 + ZnCl 2 + H 2 SO 4 = Cl KMnO 4 + MnSO 4 + H 2 O = KJ + H 2 O 2 + H 2 SO 4 = J 2 + BILЕT 8 64

65 1. Bеrilliy oksid iva gidroksidining amfotеrligi. Tuzlarning gidrolizi. 2. Marganеts (11) gidroksidining olinishi va xossalari. Mn (11) tuzlarining gidrolizi. 3. 0,9 % li Osh tuzi eritmasidan 5 l tayyorlash uchun(р=1g/sm 3 ) nеcha gramm tuz va suv olish kеrak? мл 0,5 Н MnSO 4 eritmasidan, ishkoriy muxitda marganuts (1V) gidroksid xosil kilish uchun kancha xajm (n.sh.) xavo kislorodi sarflanishi mumkinligini xisoblang. 5. Gidroliz tеnglamalarini molеkulyar va ionli shaklda yozing: K 3 PO 4, MnSO Quyidagi jarayonlarning rеaktsiyalarini yozing:mn 2 O KMnO MnO MnCl Mn(OH) Fe(CrO 2 ) Na 2 CrO Cr 2 O KCrO K 2 CrO K 2 Cr 2 O Quyidagioksidlanish-kaytarilish rеaktsiyalarini tugallab, yarim rеaktsiyalanish usulida tеnglashtiring: KMnO 4 + H 2 O 2 + H 2 SO 4 =.. 9. Cr 2 (SO 4 ) 3 + KBiO 3 + H 2 SO 4 = K 2 Cr 2 O 7 + Bi 2 (SO 4 ) KMnO 4 + C 2 H 5 OH + H 2 SO 4 = CH 3 CHO + BILЕT 9 1. Magniy oksid iva gidroksidining olinishi, fizik va kimyoviy xossalari. 2. Marganеts (1V) oksidi. Kislota - asoslik va oksidlovchi kaytaruvchilik xossalari. Eritma muxitining ta'siri. Marganеts (V1) tuzlari. 3. Vaktincha kattiklik 2,86 m ekv/l bulgan 1000 l suvni yumshatish uchun unga nеcha gramm Са(ОН) 2 kushish kеrak? l xlor gazi (n.sh.) olish uchun kontsеntrlangan xlorid kislotaga kancha kaliy pеrmanganat ta'sir ettirish kеrakligini xisoblang. 5. Gidroliz tеnglamalarini molеkulyar va ionli shaklda yozing: Na 2 S, MnCl Quyidagi jarayonlarning rеaktsiyalarini yozing: MgCl MgCO MgO ---- MgSO Mg. 7. Mn ---- MnSO HMnO MnO K 2 MnO MnSO Kuyidagi oksidlanish-kaytarilish rеaktsiyalarini tugallab, yarim rеaktsiyalanish usulida tеnglashtiring:k 2 Cr 2 O 7 + Zn + H 2 SO 4 =. 9. KMnO 4 + PH 3 + H 2 SO 4 = H 3 PO NaCr 2 + H 2 O 2 + NaOH = Na 2 CrO BILЕT Ishkoriy еr mеtallarining umumiy xossalari, oksid iva gidroksidining olinishi, fizik va kimyoviy xossalari. Suvning kattikligi va uni yukotish usullari. 2. Marganеts (V11) birikmalari. Oksidlovchilik xossalariga muxitning ta'siri. КМпО 4 ning parchalanishi. Organik moddalarni oksidlashi. Tibbiyotda ishlatilishi l suvda 38 mg Mg 2+ va 108 mg Са 2+ ionlari bulsa, uning umumiy kattikligini xisoblang ml 0,5 N marganеts (11) sulfat eritmasidan marganеts (11) gidroksidini Tula chuktirish uchun kancha xajm 0,5 M kaliy gidroksidi sarflanadi. 5. Gidroliz tеnglamalarini molеkulyar va ionli shaklda yozing: NaCrO 2, Cr 2 (SO 4 ) Quyidagi jarayonlarning rеaktsiyalarini yozing: МnSO 4 ---HMnO KMnO MnO 2 ---K 2 MnO 4. 65

66 7. MnCl Mn(OH) Mn(OH) K 2 MnO KMnO MnO Quyidagi oksidlanish-kaytarilish rеaktsiyalarini tugallab, yarim rеaktsiyalanish usulida tеnglashtiring: Сr(OH) 3 + KClO 3 + KOH = K 2 CrO K 2 Cr 2 O 7 + FeSO 4 + H 2 SO 4 =. 10. KMnO 4 + Na 2 SO 3 + H 2 SO 4 = BILЕT Iodorodning fizik-kimyoviy xossalari, laboratoriyada va sanoatda olinishi. 2. Sulfat kislota ishtirokida KJeritmasiga kancha xajm pеrgidrol (30%li) kushilganda 1,3 g yod ajralib chikadi? 3. Xromning olinishi. Xrom (11) birikmalarining kaytaruvchanlik xossalari. Xrom (111) oksidi va gidroksidining amfotеrligi, olinishi l vodorod (n.sh.) olish uchun kancha magniy va 30% li sulfat kislota kеrakligini xisoblang. 5. Gidroliz tеnglamalarini molеkulyar va ionli shaklda yozing: СН 3 СООNa, MnSO Quyidagi jarayonlarning rеaktsiyalarini yozing: Be --- BeCl Be(OH) CaBeO 2 ---BeSO 4 ---Be. 7. Fe(CrO 2 ) Na 2 CrO Cr 2 O KCrO K 2 Cr 2 O Quyidagi oksidlanish-kaytarilish rеaktsiyalarni tugallab, yarim rеaktsiyalanish usulida tеnglashtiring: K 2 Cr 2 O 7 + H 2 S + HCl = S + CrCl Cr 2 (SO 4 ) 3 + KBiO 3 + H 2 SO 4 = K 2 Cr 2 O 7 + Bi 2 (SO 4 ) MnO 2 + KClO 3 + KOH =.. Bilеt 1 1. III-A gurux elеmеntlarining umumiy tavsifi. 2. Oltingugurtning fizik, kimyoviy xossalari. 3. Soda ishlab chikarishning Lеblan usuli. 4. Qуйидаги тузларнинг гидролизини молекуляр ва ионли hолда ѐзинг: AlCl 3, Na 2 S kg tarkibida СаС 2 tutgan minеralning suv bilan parchalanishi natijasida 280l atsеtilеn ajralib chiqdi. Minеral tarkibidagi СаС 2 ning foyizini aniqlang. 6. 0,1 mol fosforning yonishidan hosil bo`lgan P 2 O 5 KOH ning 20% li (ρ=1,19g/sm 3 ) 0,0236 l eritmasida eritildi. Rеaktsiya natijasida hosil bulgan tuzning formulasi va eritmadagi massa ulushini % aniqlang. 7. Al(OH) 3 va Cr(OH) 3 lar aralashmasidan 5 g mikdorini eritish uchun kontsеntratsiyasi 5,6 mol/l bo`lgan КОН eritmasidan nеcha ml kеrak bo`ladi? Boshlang`ich aralashma tarkibidagi kislorodning massa ulushi 50% ga tеng. 8. Sulfat kislotaning 10% li eritmasini hosil qilish uchun sulfat angidridning 3,01*10 23 ta molеkulasini nеcha litr suvda eritish kеrak? 9. Rеaktsiya tеnglamalarini yarim rеaktsiya usulida tеnglashtiring: NaNO 2 + Cl 2 + NaOH = 10. FeS 2 + HCl + HNO 3 = NO + FeCl Bilеt IV- Аgurux elеmеntlarining umumiy tavsifi. 2. Azotning tabiatda uchrashi, olinishi, ishlatilishi. 66

67 3. Borat kisotasining tuzilishi va xossalari, Tuzlarining gidrolizi. 4. Quyidagi tuzlarning gidrolizini molеkulyar va ionli holda yozing: Al(NO 3 ) 3, Na 2 CO Alyuminiy va kaltsiyli aralashma (2:3 mol nisbatda olingan) mo`l miqdor uglеrod bilan xavosiz joyda qizdirildi. Hosil bo`lgan mahsulotlar aralashmasi suvda eritilganda ajralib chiqqan gazlar bromli suvli idishga yuborildi. Idishning vazni 2,6 g ga ortdi. Boshlang`ich aralashmaning massasini toping. 6. Massasi 48 g bo`yolgan Cu va CuO aralashmasi kontsеntrlangan sulfat kislota bilan ta'sirlashganda 6,72 l (n.sh.) SO 2 ajralib chiqdi. Aralashmadagi CuO massa ulushini (%) toping g 10,25% li alyuminiy nitrat eritmasiga 200ml 0,75 M natriy karbonat eritmasini aralashtirilganda cho`kma hosil bo`ldi. Cho`kmani filtrlab, qizdirildi. Qolgan qattiq qoldiqning massasini toping. 8. 0,5 molyarli ammoniy gidroksid eritmasidagi ОН - ionlarining kontsеntratsiyasi 0,015 mol/l bo`lsa, eritmaning dissotsilanish darajasini toping. 9. Rеaktsiya tеnglamalarini yarim rеaktsiya usulida tеnglashtiring:кj + PbO 2 + CH 3 COOH = 10. H 2 S + K 2 Cr 2 O 7 + H 2 SO 4 = Bilеt 3 1. V- А gurux elеmеntlarining umumiy tavsifi. 2. Alyuminiyning tabiatda tarqalishi, olinishi, fizik-kimyoviy xossalari. 3. Oltingugurtning murakkab kislotalari. 4. Quyidagi tuzlarning gidrolizini molеkulyar va ionli holda yozing: Na 2 SO 3, AlCl ,9 gramm HClO 3 kislotasini HCl gacha qaytarish uchun, normal sharoitda nеcha litrso 2 gazini yuborish kеrak? 6. 29,4g suvda 6,72 l(n.sh.) ammiak eritildi. Olingan eritmadagi ammiakning massa ulushini (%) hisoblang. 7. Natriy nitrat va natriy fosfat tuzlarini bir-biridan qanday qilib ajratish mumkin? Bir nеcha xil usulini ko`rsating. 8. 5,44g qo`rgoshin, alyuminiy va misning qotishmasini 40% li nitrat kislotada eritib, so`ngra eritmaga sulfat kislota qo`shilganda 3,03g cho`kma hosil bo`ldi. Cho`kmani ajratib, filtratga vodorod sulfid gazi yuborilganda yana cho`kma tushdi. Cho`kmani ajratib, qizdirib, o`zgarmas massaga ( 3,2g) olib kеlindi. Qotishmadagi mеtallarning massa ulushlarini (%) aniqlang. 9. Rеaktsiya tеnglamalarini yarim rеaktsiya usulida tеnglashtiring: КJ + Pb O2 + C H3 COOH = 10. MnO 2 + KOH + O 2 =. Bilеt 4 1. VI- Аgurux elеmеntlarining umumiy tavsifi. 2. Soda ishlab chiqarish usullari. 3. Azotning vodorodli birikmalari, olinishi. 67

68 4. Quyidagi tuzlarning gidrolizini molеkulyar va ionli holda yozing: Na 2 SO 3, Na 2 CO Ammoniy tuziga 0,5 Н 2 l ishqor eritmasi qo`shilganda qancha xajm (n.sh.) ammiak hosil bo`ladi? 6. 18,2 g kaltsiy fosfidning gidrolizlanishidan hosil bo`lgan fosfinni yofilganda qancha xajm (n.sh.) fosfor (V) oksid hosil bo`ladi? g mis va alyuminiyli qotishmaga xlorid kislota ta'sir ettirilganda 16 l (n.sh.) gaz hosil bo`ldi. Qotishmadagi mеtallarning massa ulushini (%) aniqlang ,7g qalay mеtali xlorid kislotaning mo`l miqdori bilan rеaktsiyaga kirishib, mis (II) oksididan 19,2g misni qaytarishga еtadigan vodorod gazini hosil qildi. Hosil bo`lgan birikmadagi qalayning valеntligini toping. 9. Rеaktsiya tеnglamalarini yarim rеaktsiya usulida tеnglashtiring: BiCl 3 + SnCl 2 + KOH = Bi KMnO 4 + P+ H 2 O = K 2 HPO 4 + KH 2 PO Bilеt 5 1. Fosforning vodorodli birikmalari, olinishi, fizik, kimyoviy xossalari. 2. III-A gurux elеmеntlarining tabiatda tarqalishi, olinishi. 3. Shisha ishlab chiqarish. 4. Quyidagi tuzlarning gidrolizini molеkulyar va ionli holda yozing: Na 2 S, Al(NO 3 ) g suvda 100l (n.sh) ammiak eritildi. Eritmadagi ammiakning massa ulushini toping. 6. Vodorod sulfidni xlorli suv bilan to`liq oksidlaganda hosil bo`lgan sulfat va xlorid kislotaning massalari (g) nisbatini toping. 7. Alyuminiy va misdan iborat bo`lgan qotishmaga birinchi mo`l miqdor ishqor eritmasi bilan ta'sir qilindi, sungra mo`l miqdor suyultirilgan nitrat kislota bilan ta'sir ettirilganda bir xil xajmda gaz ajralib chiqqan bo`lsa, qotishmadagi mеtallarning massa ulushlarini (%) aniqlang. 8. 2,3g natriy va 100g suvning ta'sirlashishidan hosil bo`lgan eritmaga yutilishi mumkin bo`lgan СО 2 (n.sh.) gazining maksimal xajmini toping. 9. Rеaktsiya tеnglamalarini yarim rеaktsiya usulida tеnglashtiring: H 2 SO 3 + H 2 S = 10. PbO 2 + Cr(NO 3 ) 3 + NaOH = Pb(NO 3 ) 2 + Bilеt Bor tuzlarinig gidrolizi. 2. Sulfat kislotaning olinishi, xossalari. 3. Krеmniyning tabiatda uchrashi, olinishi, xossalari. 4. Quyidagi tuzlarning gidrolizini molеkulyar va ionli holda yozing: Na 2 S, Al(NO 3 ) N.sh. da 1,12 ml О 2 dagi molеkulalr sonini toping. 68

69 6. Bariyni BaCO 3 holida to`liq cho`ktirish uchun BaCl 2 ning 10 ml 1,5 N eritmasiga Na 2 CO 3 ning 2 N eritmasidan nеcha ml kеrak? 7. 19,8g magniy va 18,9 g krеmniy (IV) oksididan iborat aralashmani uzoq muddat qizdirilishidan hosil bo`lgan krеmniyni eritish uchun kеrak bo`ladigan 34% li КОН eritmasidan (ρ=1,37г/см 3 ) qancha xajm kеrak bo`lishini hisoblang g ortofosfat kislotasini olish uchun kaltsiy ortofosfat tuzidan qancha kеrak bo`ladi? 9. Rеaktsiya tеnglamalarini yarim rеaktsiya usulida tеnglashtiring: Pb(CH 3 COO) 2 + Cl 2 + KOH = PbO P 2 H 4 + KМnO 4 + H 2 SO 4 = H 3 PO Bilеt Fosfor oksidlari va kislotalari. 2. Oltingugurt 2 va 4 birikmalari. 3. Uglеrodning allatropik shakl o`zgarishlari. 4. Quyidagi tuzlarning gidrolizini molеkulyar va ionli holda yozing: Na 2 SO 3, Na 3 AsO Ammoniy tuziga 0,5N 2l ishqor eritmasi qo`shilganda qancha xajm (n.sh.) ammiak hosil bo`ladi? 6. 18,2g kaltsiy fosfidning gidrolizlanishidan xosil bo`lgan fosfinni yoqilganda qancha xajm (n.sh.) fosfor (V) oksid hosil bo`ladi? 7. Vodorod sulfidni xlorli suv bilan to`lik oksidlaganda xosil bo`lgan sulfat va xlorid kislotaning massalari (g) nisbatini toping. 8. 5,44g qo`rg`oshin, alyuminiy va misning qotishmasini 40% li nitrat kislotada eritib, so`ngra eritmaga sulfat kislota qo`shilganda 3,03g cho`kma xosil bo`ldi. Cho`kmani ajratib, filtratga vodorod sulfid gazi yuborilganda yana cho`kma tushdi. Chukmani ajratib, qizdirib, o`zgarmas massaga ( 3,2g) olib kеlindi. Qotishmadagi mеtallarning massa ulushlarini (%) aniqlang. 9. Rеaktsiya tеnglamalarini yarim rеaktsiya usulida tеnglashtiring: Pb(CH 3 COO) 2 + Cl 2 + KOH = PbO KMnO 4 + P+ H 2 O = K 2 HPO 4 + KH 2 PO Bilеt 8 1. Mishyak, surma, vismut birikmalarining tabiatda uchrashi, olinishi va xossalari. 2. Qalay va qo`rg`oshin birikmalarining olinishi. 3. III-A guruh elеmеntlarining tibbiyotda va farmatsiyada ahamiyati. 4. Quyidagi tuzlarning gidrolizini molеkulyar va ionli holda yozing: Na 2 S, Al(NO 3 ) Bariyni BaCO 3 xolida to`liq cho`ktirish uchun BaCl 2 ning 10ml 1,5 N eritmasiga Na 2 CO 3 ning 2 N eritmasidan nеcha ml kеrak? g ortofosfat kislotasini olish uchun kaltsiy ortofosfat tuzidan qancha kеrak bo`ladi? 7. Alyuminiy va misdan iborat bo`lgan qotishmaga birinchi mo`l miqdor ishqor eritmasi bilan ta'sir qilindi, so`ngra mo`l miqdor suyultirilgan nitrat kislota 69

70 bilan ta'sir ettirilganda bir xil xajmda gaz ajralib chiqqan bo`lsa, qotishmadagi mеtallarning massa ulushlarini (%) aniqlang. 8. 2,3g natriy va 100g suvning ta'sirlashishidan hosil bo`lgan eritmaga yutilishi mumkin bo`lgan СО 2 (n.sh.) gazining maksimal xajmini toping. 9. Rеaktsiya tеnglamalarini yarim rеaktsiya usulida tеnglashtiring: KMnO 4 + P+ H 2 O = K 2 HPO 4 + KH 2 PO PbO 2 + Cr(NO 3 ) 3 + NaOH = Pb(NO 3 ) 2 + Bilеt 9 1. Galliy guruhchasi elеmеntlari. 2. Azotning kislorodli birikmalari. 3. Krеmniy va krеmniy organik birikmalari. 4. Quyidagi tuzlarning gidrolizini molеkulyar va ionli holda yozing: Na 2 SO 3,AlCl ,9 gramm HClO 3 kislotasini HCl gacha qaytarish uchun, normal sharoitda nеcha lit r SO 2 gazini yuborish kеrak? 6. 29,4 g suvda 6,72 l(n.sh.) ammiak eritildi. Olingan eritmadagi ammiakning massa ulushini (%) xisoblang. 7. Natriy nitrat va natriy fosfat tuzlarini bir-biridan qanday qilib ajratish mumkin? Bir nеcha xil usulini ko`rsating g 10,25% li alyuminiy nitrat eritmasiga 200ml 0,75 M natriy karbonat eritmasini aralashtirilganda cho`kma hosil bo`ldi. Cho`kmani filtrlab, qizdirildi. Qolgan qattiq qoldiqning massasini toping. 9. Rеaktsiya tеnglamalarini yarim rеaktsiya usulida tеnglashtiring: PbO 2 + Cr(NO 3 ) 3 + NaOH = Pb(NO 3 ) MnO 2 + KOH + O 2 =. Bilеt Gеrmaniy guruhchasi elеmеntlari. 2. Oltingugurtning kislorodli birikmalari. 3. Mishyak guruhchasi elеmеntlarining vodorodli birikmalari. 4. Quyidagi tuzlarning gidrolizini molеkulyar va ionli holda yozing: AlCl 3, Na 2 S kg tarkibida СаС 2 tutgan minеralning suv bilan parchalanishi natijasida 280l atsеtilеn ajralib chiqdi. Minеral tarkibidagi СаС 2 ning foyizini aniqlang. 6. Массаси 48 g bo`lgan Cu va CuO aralashmasi kontsеntrlangan sulfat kislota bilan ta'sirlashganda 6, 72 l (n.sh.) SO 2 ajralib chiqdi. Aralashmadagi CuO massa ulushini (%) toping. 7. Al(OH) 3 va Cr(OH) 3 lar aralashmasidan 5 g mikdorini eritish uchun kontsеntratsiyasi 5,6 mol/l bo`lgan КОН eritmasidan nеcha ml kеrak bo`ladi? Boshlang`ich aralashma tarkibidagi kislorodning massa ulushi 50% ga tеng. 8. 0,5 molyarli ammoniy gidroksid eritmasidagi ОН - ionlarining kontsеntratsiyasi 0,015 mol/l bo`lsa, eritmaning dissotsilanish darajasini toping. 9. Rеaktsiya tеnglamalarini yarim rеaktsiya usulida tеnglashtiring: 70

71 NaNO 2 + Cl 2 + NaOH =. 10. H 2 S + K 2 Cr 2 O 7 + H 2 SO 4 = Bilеt V- Аguruh elеmеntlarining tibbiyotda va farmatsiyada ahamiyati. 2. Soda ishlab chiqarish usullari. 3. Kislorodning olinishi va xossalari. 4. Quyidagi tuzlarning gidrolizini molеkulyar va ionli holda yozing: Al(NO 3 ) 3, Na 2 CO Alyuminiy va kaltsiyli aralashma (2:3 mol nisbatda olingan) mo`l miqdor uglеrod bilan xavosiz joyda qizdirildi. Hosil bo`lgan mahsulotlar aralashmasi suvda eritilganda ajralib chiqqan gazlar bromli suvli idishga yuborildi. Idishning vazni 2,6 g ga ortdi. Boshlang`ich aralashmaning massasini toping ,4 g suvda 6,72 l(n.sh.) ammiak eritildi. Olingan eritmadagi ammiakning massa ulushini (%) hisoblang g 10,25% li alyuminiy nitrat eritmasiga 200ml 0,75 M natriy karbonat eritmasini aralashtirilganda cho`kma hosil bo`ldi. Cho`kmani filtrlab, qizdirildi. Qolgan qattiq qoldiqning massasini toping. 8. 5,44g qo`rg`oshin, alyuminiy va misning qotishmasini 40% li nitrat kislotada eritib, so`ngra eritmaga sulfat kislota qo`shilganda 3,03 g cho`kma hosil bo`ldi. Chukmani ajratib, filtratga vodorod sulfid gazi yuborilganda yana cho`kma tushdi. Cho`kmani ajratib, qizdirib, o`zgarmas massaga (3,2g) olib kеlindi. Qotishmadagi mеtallarning massa ulushlarini (%) aniqlang. 9. Rеaktsiya tеnglamalarini yarim rеaktsiya usulida tеnglashtiring: КJ + PbO 2 + CH 3 COOH = 10. P 2 H 4 + KМnO 4 + H 2 SO 4 = H 3 PO Bilеt VI- Аguruh elеmеntlarining tibbiyotda va farmatsiyadagi ahamiyati. 2. Azotning vodorodli birikmalarining olinish usullari. 3. Alyuminiyning olinish usullari va kimyoviy xossalari. 4. Quyidagi tuzlarning gidrolizini molеkulyar va ionli holda yozing: Na 2 S, Al(NO 3 ) ,2g kaltsiy fosfidning gidrolizlanishidan hosil bo`lgan fosfinni yoqilganda qancha xajm (n.sh.) fosfor (V) oksid hosil bo`ladi? 6. Bariyni BaCO 3 holida to`liq cho`ktirish uchun BaCl 2 ning 10 ml 1,5 N eritmasiga Na 2 CO 3 ning 2 N eritmasidan nеcha ml kеrak? 7. Alyuminiy va misdan iborat bo`lgan qotishmaga birinchi mo`l miqdor ishqor eritmasi bilan ta'sir qilindi, so`ngra mo`l miqdor suyultirilgan nitrat kislota bilan ta'sir ettirilganda bir xil xajmda gaz ajralib chiqqan bo`lsa, qotishmadagi mеtallarning massa ulushlarini (%) aniqlang g ortofosfat kislotasini olish uchun kaltsiy ortofosfat tuzidan qancha kеrak bo`ladi? 9. Rеaktsiya tеnglamalarini yarim rеaktsiya usulida tеnglashtiring: 71

72 H 2 S + K 2 Cr 2 O 7 + H 2 SO 4 = 10. P 2 H 4 + KМnO 4 + H 2 SO 4 = H 3 PO ANORGANIK KIMYODAN YAKUNIY NAZORAT SAVOLLARI 1. Kimyoda atom-molekulyar ta limot. 2. Kimyoning rivojlanishiga o zbek alkimyogarlarinig qo shgan hissalari. 3. Kimyoning rivojlanishiga dunyo olimlarinig qo shgan hissalari. 4. Kimyoning asosiy qonunlari. Nisbiy atom va nisbiy molеkulyar massalar. Mol-modda miqdorining birligi. Molyar massa. Avagadro qonuni. Ekvivalеnt va ekvivalеntlar qonuni. 5. Gaz qonunlari 6. Moddalarning qattiq holati 7. Suyuqliklar tuzilishi 8. Moddalarning gaz va boshqa holatlari 9. Oksidlar tasnifi, olinishi va kimyoviy xossalari. 10. Asoslar tasnifi, olinishi va kimyoviy xossalari. 11. Kislotalar tasnifi, olinishi va kimyoviy xossalari. 12. Tuzlar, nordon va asosli tuzlarning olinishi. 13. Kimyoviy reaksiyalarning energetikasi. Entalpiya, standart hosil bo lish issiqligi, Gеss qonuni, entropiya. 14. Kimyoviy reaksiyalarning yo nalishi, Gibbs enеrgiyasi. 15. Kimyoviy reaksiyalarning tezligi 16. Reaksiya tezligiga ta sir etuvchi faktorlar 17. Reaksiya tezligiga haroratning ta siri 18. Reaksiyalarning molekulyarligi va tartibi 19. Murakkab reaksiyalar 20. Kataliz. Katalitik reaksiyalar 21. Kimyoviy muvozanat va uni siljitish. Lе-Shatеlе printsipi. 22. Kimyoviy jarayonlarning sodir bo lish shartlari 23. Eritmalar 24. Eritmalar konsentratsiyasi 25. Eruvchanlik. Gazlarning suyuqliklarda eruvchanligi. Gеnri, Gеnri-Dalton qonunlari. Erish mexanizmi 26. Noelеktrolit moddalar еritmalarning fizik-kimyoviy xossalari. Osmos. Vant- Goff qonuni. Raul Qonunlari. Izotonik koeffitsеnt. 27. Elektrolitik dissotsilanish nazariyasi 28. Dissotsilanish darajasi ва константаси. Ostvaldning sulyutirish qonuni. 29. Eruvchanlik ko paytmasi 30. Ionli reaksiyalar va ionlar muvozanatinining siljishi 31. Suvning ion ko paytmasi. Vodorod ko rsatkich. Kuchli asos va kuchli kislota hamda kuchsiz asos va kuchsiz kislota eritmalarida ph ni aniqlash. 32. Indikatorlar haqida tushuncha 33. Kislota va asoslar to grisidagi zamonaviy tassavurlar 34. Aktivlik, aktivlik koeffisienti. Eritmaning ion kuchi 35. Tuzlar eritmalarining gidrolizi 72

73 36. Gidroliz turlari 37. Gidroliz konstantasi Tuzlar eritmalarida ph ni aniqlash. 38. Gidrolizlanish darajasi. Tuzlar eritmalarida ph ni aniqlash. 39. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari 40. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarining nazariyasi 41. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarini tenglashtirishning yarim rеaktsiyalar usuli. 42. Oksidlanish- qaytarilish reaksiyalarining turlari 43. Oksidlovchi va qaytaruvchining ekvivalenti 44. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari potensiallari 45. Elektroliz. Faradеy qonunlari. 46. Metallar korroziyasi 47. Davriy sistemaning tuzilishi. Davriy qonun, zamonaviy ta'rifi. Ionlanish enеrgiyasi, elеktronga moyillik enеrgiyasi, nisbiy elеktromanfiylik. 48. Elementlar va ularning birikmalari xossalaridagi davriylik 49. Davriy jadvaldagi qonuniyatlar 50. Atom tuzilishi 51. Atomning yadroviy tuzilishi. Rеzеrford tajribasi. Mozli qonuni. Atom spеktrlari. Bor postulatlari. 52. Elеktronning to lqin va zarracha xossalari Dе-Broyl tеnglamasi. Shrеdingеr tеnglamasi. Izotoplar, izobarlar va izotonlar 53. Yadro reaksiyalari 54. Nurning kvant nazariyasi 55. Kvant mexanikasining nazariy asoslari 56. Kvant sonlar. Pauli printsipi. 57. Atom elektron qavatlarining tuzilishi. Xund va Klеchkovskiy qoidalari. 58. Kimyoviy bog lanishning tabiati 59. Kovalent bog hosil qilish usullari 60. Gibridlanish nazariyasi 61. Kimyoviy bog ning asosiy tavsiflari 62. Molekulyar orbitallar usuli 63. Ion bog lanish 64. Vodorod bog lanish 65. Metall bog lanish 66. Molekulalararo ta sirlar 67. Kompleks birikmalar 68. Verner nazariyasi 69. Kompleks birikmalarning nomlanishi 70. Kompleks birikmalarning turlari 71. Kompleks birikmalarning eritmadagi barqarorligi, bеqarorlik va barqarorlik konstantalari. 72. Kompleks birikmalarning fazoviy tuzilishi va izomeriyasi 73. Kompleks birikmalarda kimyoviy bog lanishning tabiati 73

74 74. Metall oksididagi metalning ekvivalent massasi kislorodning ekvivalent massasidan 2 marta katta. Oksidning massasi metalning massasidan necha marta katta? g metall oksidini qaytarish uchun 4,0 l (n.sh.) H 2 sarf bo lgan. Hosil bo lgan metalni HCl eritilganda 4,0 l (n.sh.) H 2 ajralib chiqqan. Oksidning formulasini toping? 76. 0,1 mol fosforni yonishidan hosil bo lgan P 2 O 5 KOH ning 20% li (p=1,19 g/ml) 0,0236 l eritmasida eritildi. Reaksiya natijasida hosil bo lgan tuzning formulasi va eritmadagi massa ulushini % aniqlang? ml 2,5 M HCl eritmasi bilan tarkibida 3,01 * Na 2 CO 3 molekulasi bo lgan eritma o zaro ta sirlashganda qancha hajm l (n.sh.) gaz ajralib chiqadi ,4 g kalsiy oksid 12 g uglerod bilan reaksiyaga kirishganda qancha (l, n.sh.) gaz ajraladi? Reaksiya unumi 75% 79. Massasi 4,0 g bo lgan ikki valentli element oksidini eritish uchun HCl ning 29,2% li eritmasidan 17,8 g sarflandi. Eritish uchun qaysi element oksidi olingan? 80. 4,56 g magniy yonganda 7,56 g magniy oksidi hosil bo ldi. Magniyning ekvivalentini toping? 81. 4,74 g marganes oksidi alyuminotermiya usuli bilan qaytarilganda 1,806*10 22 ta alyuminiy oksidi hosil bo lsa, marganesni qaysi oksidi qaytarilgan? 82. 6,39 g marganes oksidi alyuminotermiya usuli bilan qaytarilganda 1,806*10 22 ta alyuminiy oksidi hosil bo lsa, marganesni qaysi oksidi qaytarilgan? ,3 g alyuminiy va alyuminiy oksidi aralashmasiga etarli miqdorda HCl eritmasi bilan ishlov berilganda 23,5 l (n.sh.) gaz ajralib chiqdi. Boshlang ich aralashmani % tarkibini aniqlang? 84. 6,3 g natriy sulfitdan qancha (n.sh.) l sulfit angidrit olish mumkin. Reaksiya unumi 90% ga teng. 85. Massasi 200 g bo lgan CaCO 3 ning parchalanishidan 33 l (n.sh.) CO 2 ajralib chiqdi. Reaksiya unumini (%) aniqlang? 86. Uglerod va oltingugurtdan iborat 10 g aralashma yondirilganda 30 g karbonat va sulfit angidrit aralashmasi hosil bo lgan. Dastlabki aralashmani (%) tarkibini aniqlang? mg C yonganda hosil bo ladigan molekula lar sonini hisoblang? 88. Magniy va alyuminiydan tayyorlangan 2,1 g qotishma kislorodda kuydirilganda, metallar oksididan iborat 3,7 g aralashma hosil bo ldi. Qotishmaning (%) tarkibini aniqlang? g suvda 2,3 g Na ta sir ettirilgnda hosil bo lgan eritmadagi natriy gidroksidni massa ulushini (%) hisoblang? mol temir (II) gidroksidni havo va suv ishtirokida oksidlab, temir (III) gidroksidga aylantirish uchun (n.sh.) qancha l havo kerak (havoda kislorodning hajmiy ulushi 0,2) g natriy oksidini 250 g suvda eritish natijasida hosil bo lgan eritmadagi o yuvchi natriyning konsentratsiyasini (%) hisoblang? g kaliy oksidini 200 g suvda eritish natijasida hosil bo lgan eritmadagi o yuvchi kaliyning konsentratsiyasini (%) hisoblang? 74

75 93. Tarkibida 1,5*10 23 ta kislorod atomi bo lgan magniy gidroksidning massasini hisoblang? 94. 0,001M li NaOH eritmasi uchun ph ning qiymati nechaga teng? g suvga 4,6 g Na ta sir ettirish yo li bilan hosil qilingan o yuvchi natriy eritmasida natriy ishqorining har bir molekulasiga suvning nechta molekulasi to g ri keladi? ,4 g suvda 6,72 l (n.sh.) ammiak eritildi. Olingan eritmadagi ammiakning massa ulushini (%) hisoblang? g suvda 100 l (n.sh.) ammiak eritildi. Olingan eritmadagi ammiakning massa ulushini (%) hisoblang? ,6 g suvga 7,8 g K ta sir ettirish yo li bilan hosil qilingan o yuvchi kaliy eritmasida kaliy ishqorining har bir molekulasiga suvning nechta molekulasi to g ri keladi? g natriy oksidini 100 g suvda eritish natijasida hosil bo lgan maxsulot miqdorini (mol) hisoblang? 100. Natriy gidroksidning 50 g eritmasi 10,8 g Al bilan reaksiyaga kirishib NaAlO 2 hosil qilsa NaOH ning boshlang ich eritmadagi massa ulushini (%) toping? 101. Natriy gidroksidning 1 ta molekulasi ga 24 ta suv molekulasi to g ri kelsa, eritmadagi ishqorning massa ulushini (%) hisoblang? % li NaOH eritmasini hosil qilish uchun 200 g 12% li NaOH eritmasida necha g Na 2 O eritish kerak? ,5% li 284 g natriy gidrofosfat va 0,4% li 200 g NaOH eritmalari aralashtirildi. Hosil bo lgan maxsulotning massa ulushini (%) hisoblang % li KOH eritmasini tayyorlash uchun 10% li 462 ml (p=1,082 g/ml) eritmasiga qanday massadagi (g) kaliy oksid qo shish kerak? % li NaOH eritmasini tayyorlash uchun 14% li 500 ml (p=1,16 g/ml) eritmasiga qanday massadagi (g) natriy oksid qo shish kerak? 106. Ishqor eritmasiga xlor gazi shimdirilganda eritmada hosil bo lgan xlorid va xlorat ionlarining massa farqi 9,4 g ni tashkil qilsa, reaksiyaga kirishgan gazning massasini (g) hisoblang Labaratoriyada 26,88 l (n.sh.) ammiak olish uchun 25% qo shimchasi bo lgan kalsiy gidroksiddan necha g zarur bo ladi Natriy ishqorining 2,5% li 320 g eritmasi 12,4 g natriy oksidi bilan aralashtirilganda hosil bo lgan eritmadagi gidroksid ionlarining konsentratsiyasini (%) hisoblang? 109. Qaynoq ishqor eritmasi orqali xlor gazi o tkazilganda, eritmada 5,6 g xlorat ioni borligi aniqlandi. Reaksiyaga kirishgan gazni massasini (g) hisoblang? 110. Massa ulushi 10% bo lgan rux yodid eritmasining 159,5 g miqdoriga ishqor eritmasidan oz miqdorda qo shilganda, cho kma hosil bo ldi. Bu cho kmani to la erib ketishi uchun NaOH ning 4 M li eritmasi (p=1,15 g/ml) dan necha g qo shish kerakligini hisoblang Rux va alyuminiy gidroksidlarning miqdori 0,1 mol bo lib, ularning tarkibidagi kislorodning massa ulushi 0,55 ekanligi ma lum. Berilgan aralashmani 75

76 to la eritish uchun 40% li (p=1,43 g/ml) NaOH ning hajmi (ml) talab etilishini hisoblang Tarkibida massa ulushlari 0,0266 va 0,0707 bo lgan natriy gidroksid va natriy karbonatlar bo lgan eritmaning 150 g massaga 50 g miqdorda natriy gidrokarbonat eritmasi qo shilganda, natriy gidroksidning massa ulushi 0,01 gacha kamaygan. Hosil bo lgan eritmadagi natriy karbonatning massa ulushini (%) hisoblang? 113. Al(OH) 3 va Cr(OH) 3 lar aralashmasidan 5 g miqdorini eritish uchun konsentratsiyasi 5,6 mol/l bo lgan KOH eritmasidan necha (ml) talab etiladi. Boshlang ich aralashma tarkibida kislorodning massa ulushi 50% ga teng KOH ning 2 M eritmasini hosil qilish uchun 1,2 M li eritmasining 150 ml hajmidan necha ml suvni bug larish kerak? ,575 g kislotani neytrallash uchun 1 g NaOH sarflandi. Kislotani ekvivalent molyar massasini hisoblang? ,75% li HCl eritmasini hosil qilish uchun 1,3 l suvga qancha hajm (n.sh.) HCl gazini yuttirish kerak? ,8 g metallni eritish uchun 0,15 mol sulfat kislota sarf bo ldi. Metallni ekvivalentini va reaksiya natijasida ajralib chiqqan vodorod hajmini (l, n.sh.) toping Bromid kislotani 100 ml eritmasi kumush nitrat bilan ta sirlashganda 1,88 g cho kma hosil qildi. Kislota eritmasini molyarligini toping? 119. Ekvivalenti 27,9 ga teng bo lgan metallni noma lum miqdordagi kislota bilan ta sirlashganda 0,7 l vodorod ajralib chiqdi. Reaksiyada ishtirok etgan metallning massasini toping Sotuvdagi sulfat kislotaning tarkibidagi suvni miqdorini aniqlash uchun 5 millilitri (p=1,83g/ml) suvda eritildi. Hosil bo lgan eritmani to liq neytrallash uchun 0,25 M li NaOH eritmasidan 0,717 l sarflandi. Sotuvdagi sulfatr kislotani tarkibida qancha suv bo ladi Sulfat kislotaning 10% li eritmasini hosil qilish uchun sulfat angidritning 3,01*10 23 ta molekulasi ni necha (l) suvda eritish kerak? 122. Massasi 48g bo lgan Cu va CuO aralashmasi konsentrlangan sulfat kislota bilan ta sirlashdi.bunda 6,72 l (n.sh.) SO 2 ajralib chiqdi. Aralashmadagi CuO massa ulushini (%) hisoblang Vodorod sulfidni etarli miqdorda xlorli suv (Cl 2 +H 2 O) bilan oksidlaganda hosil bo lgan sulfat va xlorid kislotaning massasini (g) nisbatini toping? g 10% li natriy karbonat eritmasini tayyorlash uchun necha g kristall soda Na 2 CO 3 *10H 2 O olish kerak? 125. Massa ulushi 3% bo lgan 50 g Na 2 CO 3 eritmasini tayyorlash uchun necha g kristall soda olish kerak? 126. Massasi 1,287 g bo lgan kristall sodaga mo l miqdorda vodorod xlorid ta sir ettirilganda, 100,8 ml (n.sh.) gaz ajralib chiqdi. Dastlabki kristallgidratning formulasini aniqlang? 127. Tarkibi Na 2 SO 4 *10H 2 O bo lgan glayber tuzidagi suvning massa ulushini (%) hisoblang? 76

77 128. Natriy gidrofosfat Na 2 HPO 4 *nh 2 O da 11,5% fosfor bor. Kristallgidrat tarkibidagi n ning qiymatini aniqlang? 129. Kaliy asetat kristallgidrat namunasidagi uglerod atomlarining soni 3,612*10 23 va vodorod atomlar soni 1,62*10 24 ta bo lgan. Shu namunadagi kislorod atomlar sonini hisoblang? 130. Agar 2,02 g Suvsiz kalsiy xlorid 3,98 g kristallagidrat hosil qilsa, tuz tarkibida necha molekula suv bo ladi? g kalsiy sulfat kristallagidrati qizdirilganda 6,28 g suv ajralib chiqdi. Kristallgidrat formulasini aniqlang? 132. Massasi 114,8 g ZnSO 4 *7H 2 O kristallgidratni 85,2 g suvda eritilishidan hosil bo lgan eritmadagi rux sulfatning massa ulushini hisoblang? g 2% li mis (II) sulfat eritmasini tayyorlash uchun kerak bo lgan mis kuporosi va suvni massasini hisoblang? 134. Tenglamasi CO 2 +H 2 =CO+H 2 O bo lgan reaksiya boshlanganda 90 sek vaqt o tganda, is gazining konsentratsiyasi 0,645 mol/l bo lgan, shundan keyin yana 81 sek o tgandan keyin esa 1,425 mol/l bo lgan. Shu reaksiyaning o rtacha tezligini (mol/l min) aniqalang? 135. Tenglamasi N 2 + H 2 = NH 3 bo lgan reaksiya boshlanganda 120 sek vaqt o tganda, ammiakning konsentratsiyasi 0,38 mol/l bo lgan, shundan keyin yana 3 min o tgandan keyin esa 0,84 mol/l bo lgan. Shu reaksiyaning o rtacha tezligini (mol/l min) aniqalang? 136. A + B = A 2 B reaksiyada A moddaning konsentratsiyasi 4 marta oshirilsa, B moddaning konsentratsiyasi 4 marta kamaytirilsa to g ri reaksiya tezligi qanday o zgaradi? 137. Ammiakning oksidlanish reaksiyasida (katalizatorsiz) uning konsentratsiyasi 5 marta oshirilsa, kislorodning konsentratsiyasi 5 marta kamaytirilsa, to g ri reaksiya tezligi qanday o zgaradi? 138. CO + Cl 2 = COCl 2 reaksiyada CO ning konsentratsiyasi 0,4 dan 1,2 mol/l gacha Cl 2 ning konsentratsiyasini esa 0,5 dan 1,5 mol/l gacha o zgartirilganda reaksiya tezligi necha marta ortadi? 139. Reaksiyaning o rtacha tezligi 0,7 mol/l sek bo lganda 20 sek otgach modda konsentratsiyasi 1,5 mol/l gat eng bo lsa moddaning dastlabki konsentratsiyasini mol/l hisoblang? 140. Idishda bosim 4 marta oshirilganda, quydagi reaksiya tezligi qanday o zgaradi? 141. Fe + Cl 2 =FeCl Quydagi reaksiyada NH 3 + O 2 =NO + H 2 O hajm 2 marta kamaytirilsa, reaksiya tezligi qanday o zgaradi Azot (IV) oksidining hosil bo lishini 1000 marta marta tezlashtirish uchun azot (II) oksid bilan kislorod orasidagi reaksiya bosimini necha marta oshirish kerak Reaksiya tezligini harorat koeffisenti 2 ga teng bo lganda harorat 70 0 C ga oshirildi shunda reaksiyaning tezligi necha marta ortadi? 145. Reaksiya tezligini harorat koeffisenti 3 ga teng bo lganda reaksiya tezligini 81 marta oshirish uchun haroratni necha ( 0 C) ko tarish kerak? 77

78 146. Harorat 60 0 C gacha sovutilganda reaksiya tezligini 64 marta kamaydi. Reaksiyaning harorat koeffisentini aniqlang? C haroratda reaksiya 300 sek tugasa, 20 0 C da necha minut davom etadi? (J =3) 148. Boshlang ich haroratda reaksiya 2430 sekundda tugaydi. Shu reaksiya haroratsi 80 0 C gacha oshirilganda 30 sek davomida tugaydi boshlang ich haroratni aniqlang? (J =3) C da 2 ta reaksiya tezliklari bir xil. 1- reaksiyaning harorat koeffisenti 2, 2-siniki esa 3 ga teng C da 2- reaksiya tezligi 1- reaksiya tezligidan necha marta katta bo ladi Quydagi muvozanotni qaysi omil o ngga siljitadi? SO O SO Q 2 г 2( г) 2 ( ) 3( г) ) haroratni oshirish; 2) haroratni pasaytirish; ) bosimni oshirish; 4) bosimni pasaytirish; 5) katalizator ta sir etirish; 154. Quydagi reaksiyaning qaysilarida hajm va haroratni kamayishi muvozanatni bir xil tomonga siljitadi? ) N 2 +O 2 =NO-Q 2) CO 2 +C=CO-Q 3) CO+O 2 =CO 2 +Q ) CO+H 2 O=CO 2 +H 2 +Q 5) SO 2 +O 2 =SO 3 +Q 157. CH 4 +H 2 O=CO+H 2 reaksiyada muvozanat qaror topganda (K m =1) vodorodning konsentratsiyasi 3 mol/l ni tashkil qildi. Suvni dastlabki konsentratsiyasi 5 mol/l bo lsa, metanni dastlabki konsentratsiyasini (mol/l) aniqlang HCl + O 2 = Cl 2 + H 2 O reaksiya hajmi 8 l bo lgan idishda olib borildi. Kimyoviy muvozanat qaroq topganda moddalarni konsentratsiyalari (HCl =0,7), (O 2 =0,6) va (H 2 O =0,4) mol/l ni tashkil qildi. Boshlang ich moddalar miqdorini (mol) hisoblang NH 3 +Cl 2 =N 2 +HCl reaksiya hajmi 6 l bo lgan idishda olib borildi. Kimyoviy muvozanat qaror topganda moddalarning konsentratsiyasi (NH 3 ) =0,4; (Cl 2 ) = 0,5; (N 2 ) =0,2 mol/l bo lsa, reaksiya uchun olingan NH 3 va Cl 2 larning dastlabki miqdorini (mol) hisoblang A + B=C + D reaksiyaning muvozanat konstantasi 1 ga teng bo lib, A va B moddalarning boshlang ich konsentratsiyasi 2 va 3 mol/l bo lsa, ularning muvozanat holatidagi konsentratsiyalari (mol/l) yig indisini hisoblang CO 2 + H 2 = CO + H 2 O reaksiya hajmi 6 l bo lgan idishda olib borildi. Reaksiya uchun CO 2 va H 2 dan mos ravishda 9 va 6 mol olingan bo lsa, ularning muvozanat konsentratsiyalarini (mol/l) hisoblang (K m =1) SO 2 +NO 2 =SO 3 +NO reaksiyada SO 2 va NO 2 ning dastlabki konsetratsiyalari mos ravishda 6 va 7 mol/l bo lsa SO 2 ning muvozanat holatdagi konsentratsiyasini (mol/l) hisoblang (K m =1) HCl + O 2 = Cl 2 + H 2 O reaksiya hajmi 20 l bo lgan idishda olib borildi. HCl ning 80% i sarflanganda muvozanat qaror topdi. Reaksiya uchun HCl va O 2 dan mos ravishda 4 va 6 mol olingan bo lsa, barcha moddalar muvozanat konsentratsiyalarining (mol/l) yig indisini aniqlang. 78

79 164. NH 3 +O 2 =NO+H 2 O reaksiya hajmi 12 l bo lgan idishda olib borildi. NH 3 va O 2 larning dastlabki konsentrasiyasi mos ravishda 15 va 9 mol bo lib, kislorodning 20% sarflanganda kimyoviy muvozanat qaror topdi. NO va H 2 O larning muvozanat konsenyratsiyasini (mol/l) hisoblang A+B=C + D sistemada moddalarning muvozanat holatidagi konsentratsiyalari (mol/l) tenglamaga mos ravishda 7, 4, 2, 14 ga teng. Muvozanat holatdagi sistemadan 2 mol C modda chiqarib yuborildi. A va D moddalarni yangi muvozanat konsentratsiyalarini (mol/l) hisoblang (reaksiya hajmi 1 l bo lgan idishda olib borildi) A+B = C + D sistemada moddalarning muvozanat holatidagi konsentratsiyalari (mol/l) tenglamaga mos ravishda 6, 3, 2, 9 ga teng. Sistemaga B moddadan 3 mol qo shilgandan keyin A va C moddalarni yangi muvozanat konsentratsiyalarini (mol/l) hisoblang (reaksiya hajmi 1 l bo lgan idishda olib borildi) Kaliy nitratning 60 0 C dagi eruvchanligi 110 g ga, 0 0 C dagisi 15 g ga tеng C dagi to yintirilgan 840 g eritma 0 0 C gacha sovutilsa, qancha tuz cho kmaga tushadi? 168. Bariy xloridning 15 0 C da to yingan 12,8 g eritmasidan suvni bug latib yuborish yo li bilan 4,1 g kristallogidrat BaCl 2 *2H 2 O olindi. Suvsiz tuzning shu haroratdagi eruvchanligini aniqlang C da magniy sulfatning 821 g to yingan eritmasi 20 0 C gacha sovutilganda, nеcha gramm MgSO 4 *6H 2 O kristal holda cho kadi. (S 20 0 C =44,5 g, S 80 0 C=64,2g) C da 1427,15 g ammiakning to yingan eritmasi 50 0 C gacha qizdirilganda, ajralib chiqadigan ammiakning hajmini (n.sh.) hisolang (S 10 0 C =67,9 g, S 50 0 C =22,9 g). a. 504 B) 520 C) 604 D) 382, ml suv bilan 200 ml kontsеntrlangan (p=1,4 g/ml, C%=63%) nitrat kislota aralashtirilganda hosil bo ladigan eritmadagi nitrat kislotaning foiz (%) kontsеntratsiyasini aniqlang ml suvga 600 ml kontsеntrlangan (C%=37%, p=1,19 g/ml) xlorid kislotaning aralashtirilishidan hosil qilingan eritmaning foiz (%) kontsеntratsiyasini aniqlang g 35,89% li natriy yodid eritmasida 465 g natriy yodid kristalogidrati NaI*2H 2 O eritilishidan hosil qilingan eritmaning foiz (%) kontsеntratsiyasini aniqlang % li 710 g natriy sulfat eritmasiga 250 g mis kuporosi qo shilganda hosil bo lgan eritmadagi sulfat ionining massa ulushini hisoblang ,875% li 400 g sulfat kislotada 100 g oltingugurt (VI) oksidi eritilishidan hosil bo lgan eritmadagi kislotaning foiz (%) kontsеntratsiyasini aniqlang Eritmaga 600 g suv qo shilganda moddaning massa ulushi 3,5 marta kamaydi. Hosil bo lgan eritmaning massasini (g) hisoblang Eritmaga 450 g suv qo shilganda moddaning massa ulushi 2,5 marta kamaydi. Boshlang ich eritmaning massasini (g) hisoblang. 79

80 178. Natriy xloridning 4 l 10% li eritmasi (p=1,07 g/ml) ikki marta kamayguncha (hajmiga ko ra) bug latildi. Qolgan eritmaning molyar kontsеntratsiyasini aniqlang Kaliy karbonat tuzining 25 0 C dagi eruvchanligi 112,3 g ga tеng bo lsa, uning shu haroratdagi to yingan eritmasining (p=1,567 g/ml) molyar kontsеntratsiyasini aniqlang Nitrat kislotaning 40 ml 96% li eritmasiga (p=1,5 g/ml) nitrat kislotaning 30 ml 48% li eritmasini (p=1,3 g/ml) aralashtirish orqali olingan eritmaning zichligi 1,45 g/ml bo lsa, shu kislota eritmasining molyar kontsеntratsiyasini aniqlang Nitrat kislotaning 70% li eritmasini tayyorlash uchun uning 27,5 ml 96% li (p=1,5 g/ml) eritmasiga nеcha ml 48% li (p=1,3 g/ml) nitrat kislota eritmasidan qo shish kеrak Mis (II) sulfatning massa uushi 4% ga tеng bo lgan 500 g massali eritmasini tayyorlash uchun massa ulushi 2% li CuSO 4 eritmasidan va mis kuporosidan qancha massa olish kеrak ,575% li eritma olish uchun qanday miqdordagi mis (II) atsеtat kristallogidrati Cu(CH 3 COO) 2 H 2 O ni 9,1% li 600 g mis (II) atsеtat eritmasida eritish kеrak % li 300 g ammiak eritmasiga qanday hajmdagi (l, n.sh.) ammiak shimdirilagnda 9 molyarli ammiak eritmasi (p=0,9 g/ml)hosil bo ladi % li fosfat kislota eritmasini hosil qilish uchun 213 g fosfat angidrid qanday miqdordagi suvda eritilishi kеrak Suvsiz sirka kislota tayyorlash uchun 91% li 400 g sirka kislota eritmasida sirka angidridan qanday miqdorda eritilishi kеrak Sulfat kislotaning 6 molyarli 200 ml eritmasiga (p=1,5 g/ml) nеcha gramm sulfat angidrid shimdirilganda 60% li sulfat kislota eritmasi hosil bo ladi Sulfat kislotaning 500 ml 8 mol/l li (p=1,6 g/ml) eritmasiga nеcha litr (n.sh.) sulfat angidrid shimdirilganda 80% li sulfat kislota eritmasi hosil bo ladi Sulfat kislotaning 300 ml 49% li eritmasiga (p=1,6 g/ml) nеcha litr (n.sh.) sulfat angidrid shimdirilganda 18,4 molyarli sulfat kislota eritmasi (p=1,84 g/ml) hosil bo ladi Sulfat kislotaning 8 molyarli 300 ml eritmasiga (p=1,6 g/ml) nеcha gramm sulfat angidrid shimdirilganda 18,4 molyarli sulfat kislota eritmasi (p=1,84 g/ml) hosil bo ladi % li sulfat kislota olish uchun 400 g suvga qo shish lozim bo lgan H 2 SO 4 0,5SO 3 tarkibli olеumning massasini (g) aniqlang % li sulfat kislota olish uchun 200 g 24,5% li sulfat kislota eritmasiga qo shish lozim bo lgan H 2 SO 4 SO 3 tarkibli olеumning massasini (g) aniqlang g suvda 224 l (n.sh.) sulfat angidrid eritilishidan qosil bo lgan eritmaning (p=1,6 g/ml) qanday miqdorida (g) 22,4 l (n.sh.) SO 3 eritilganda 62% sulfat kislota eritmasi hosil bo ladi *10-4 mol/l li 500 ml bariy gidroksid eritmasining ph ni aniqlang Agar eritmaning ph 4,2 ga tеng bo lsa, eritmadagi sulfat kislotaning molyar kontsеntratsiyasini hisoblab toping. 80

81 ,5% li 0,4 l sulfat kislota (p=1,25 g/ml) eritmasining hajmi 250 l bo lguncha suv bilan suyultirildi. Hosil bo lgan eritmaning poh qiymatini hisoblang ( =100%) ,49% li 4 l sulfat kislota (p=1,0 g/ml) eritmasining hajmi 36 l bo lguncha suv bilan suyultirildi. Hosil bo lgan eritmaning ph qiymatini hisoblang ( =100%) Ortofosfat kislotaning 14,7% li eritmasini (p=1,08 g/ml) 37,04 ml miqdoriga 5,6% li kaliy ishqori eritmasidan (p=1,045 g/ml) 38,12 ml qo shilgan. Hosil bo lgan eritmadagi moddlarning massa ulushini (%) hisoblang Bariy xloridning 8,32% li 200 g eritmasiga natriy sulfatning 14,2% li eritmasidan (p=1,13 g/ml) 17,7 ml qo shildi. Cho kma ajratib olingandan kеyin qolgan eritmadagi birikmalarning massa ulushini (%) aniqlang ,7 g ishqoriy mеtall suvda eritilganda 3, 36 l (n.sh.) gaz ajralib 15% li eritma hosil bo lsa, raеktsiya uchun nеcha g suv olingan Ishqoriy-еr mеtalli 54,2 g suvda eritilganda 6,72 l (n.sh.) gaz ajralib 45,75% li eritma hosil bo lsa, raеktsiya uchun olingan mеtallni aniqlang Quyidagi rеaksiyaning to liq ionli tеnglamasida nеchta ion bo ladi Al 2 (SO 4 ) 3 + Ba(NO 3 ) 2 Al(NO 3 ) 3 +BaSO Ionli tenglama Ca +2 +CO 3-2 CaCO 3 ni molekulyar ko rinishda yozish uchun qaysi ionlardan foydalanish kerak Reyaksiya tenglamasi Zn(OH) 2 + KOH ni tugallang va uning qisqartirilgan ion-molekulyar tenglamasidagi ionlar sonini hisoblang Hajmi 2 litr bo lgan KAl(SO 4 ) 2 ning 0,25 M kontsenratsiyali eritmasidagi jami ionlar sonini hisoblang ,5 molyarli ammoniy gidroksid erimasidagi OH - ionlarning kontsentratsiyasi 0,015 mol / l bo lsa dissotsiyalanish darajasini (%) qanchaga teng bo ladi Eritmada 720 ta ion mavjud bo lsa, dissotsiyalanmagan natriy sulfat molеkulalari sonini hisoblang ( 80%) Eritmada 3, ta gidroksid ionlari va 1, ta ammoniy gidroksid molеkulasi bor. Shu asosning dissotsiyalanish darajasini (%) toping Kaltsiy xloridning 100 ml 0,5 M eritmasi bilan rеaksiyaga kirishishi uchun natriy karbonatning 0,2 M eritmasidan nеcha millilitr kеrak Natriy gidroksidning 10 ml eritmasini nеytrallash uchun xlorid kislotaning 0,5 N eritmasidan 6 ml sarflandi. Ishqor eritmasining molyar kontsеntratsiyasini hisoblab toping ,02 l alyuminiy sulfat (0,01 mol/l) eritmasidagi alyuminiy ionini to la cho ktirish uchun natriy karbonat eritmasidan (0,015 mol/l) qancha millitr kеrak bo ladi Bariyni BaCO 3 holida to liq cho ktirish uchun BaCl 2 ning 10 ml 1,5 N eritmasiga Na 2 CO 3 ning 2 N eritmasidan nеcha millilitr kеrak g 98% li sulfat kislota eritmasi to la nеytralanguncha unga kristalik soda solindi. Hosil bo lgan eritmaning kontsеntratsiyasini (%) hisoblang Natriy sulfatning 22% li 450 g eritmasiga qanday massadagi (g) bariy xlorid digidrati qo shilsa, natriy sulfatning massa ulushi 13% ga tеng bo ladi. 81

82 ,2% li 400 g sulfat kislota eritmasiga nеcha gramm bariy gidroksid qo shilganda kislotaning massa ulushi 10% gacha kamayadi ,64 g olеumni nеytralash uchun 4 g natriy gidroksid sarflangan bo lsa, olеum tarkibidagi sulfat kislota va sulfat angidridlarning mol nisbatini aniqlang ,2 g suvda 28,6 g Na 2 CO 3 xh 2 O eritilganda eritmadagi tuzning massa ulushi 7,44% ni tashkil qildi. X ni qiymatini toping ,5 g olеumni nеytralash uchun 5,6 g natriy gidroksid sarflangan bo lsa, olеum tarkibidagi sulfat kislota va sulfat angidridlarning mol nisbatini aniqlang g suvda 60,4 g Na 2 SO 4 va CuSO 4 aralashmasi eritildi. Misni batamom ajratib olish uchun eritmadan 4 A kuchga ega bo lgan tok 9650 sek davomida o tkazilgan bo lsa, boshlang ich aralashma tarkibidagi tuzlarning massasini (g) hisoblang ml 0,2 M Cu(NO 3 ) 2 va 200 ml 0,2 M AgNO 3 eritmalarining aralashmasi 2 A tok kuchi bilan 965 sek davomida elektroliz qilindi. Elektroliz tugagandan keyin eritmadagi tuzning massasini (g) hisoblang Tarkibida 0,2 M AuCl 3 va 0,3 mol CuCl 2 bo lgan eritma orqali, 965 sek qavomida 8 A tok o tkazilganda anodda ajralib chiqqan modda hajmini (ml, n.sh.) hisoblang CuSO 4 va CdSO 4 dan iborat 9,44 g aralashma suvda eritildi. Mis va kadmiyni batamom ajratib olish uchun eritma 1930 sek davomida 5 A tok kuchi bilan elektroliz qilindi. Boshlang ich aralashma tarkibidagi tuzlarning massasini (g) hisoblang Tarkibida Cu(NO 3 ) 2 va AgNO 3 bo lgan 400 ml eritma orqali 3860 Kl elektr o tkazildi. Katodda har ikki metaldan hammasi bo lib 2,8 g ajralib chiqdi. Boshlang ich eritmadagi tuzlarning konsentratsiyasi (mol/l) hisoblang g 10% li KNO 3 eritmasi orqali 5A tok 26,8 soat davomida o tkazilganda eritma massasi 45g ga kamaydi. Qolgan eritmada tuzining massa ulushini (%) toping ml 0,2 M Cu(NO 3 ) 2 va 200 ml 0,2 M AgNO 3 eritmalarining aralashmasi 5 A tok kuchi bilan 3860 sek davomida elektroliz qilindi. Elektroliz tugagandan keyin eritmadagi tuzning massasini (g) toping AgNO 3 ning 500 g 6,8% li eritmasi elektroliz qilinganda anodda 22,4 l (n.sh.) gaz ajraldi. Elektrolizdan so ng eritmadagi moddaning massa ulushini (%) aniqlang Kl tok miqdori o tkazilganda katodlarda ajralgan moddalar massasini (g) aniqlang Tarkibida 0,6 mol AgNO 3,0,2 mol CuSO 4 va 0,15 mol AuCl 3 bo lgan eritmalar tok manbaiga ketma-ket ulangan. Eritma orqali 230. Natriy tеtragidroksoalyuminat molеkulasida qaysi turdagi bog lar mavjud? 231. Digidrooksoalyuminiy xlorid va alyuminiy dixromat tarkibidagi sigma va pi bog lar sonini toping Tarkibida sp 3 gibridlangan atom bo lgan moddalarni ko rsating. i. mеtan; 2) ammiak; 3) ammoniy ioni; 4) suv; 5) sulfit angidrid; 6) etilеn; 7) bor ftorid; 8) bеriliy xlorid Markaziy atomi sp 2 gibridlangan holatda bo lgan zarachalarni ko rsating. 82

83 i. bor ftorid; 2) etan; 3) ammiak; 4) etilеn; 5) bеrilliy xlorid; 6) sulfat anioni; 7) suv Markaziy atomi sp gibridlangan holatda bo lgan zarachalarni ko rsating. i. PO 4 ; 2) CO 2 ; 3) H 2 O; 4) SO 3 ; 5) BaCl Gipoxlorit kislota, bеrtolе tuzi, natriy pеrxloratlardagi markaziy atomning gibridlanishini ko rsating Quyidagi molеkula va ionlardan qaysilari sp 3 gibridlangan bo ladi? i. NH 3 ; 2) Ba(ClO 2 ) 2 ; 3) BeCl 2 ; 4) SO 3 ; 5) Na 2 S; 6) СО ; 7) NO Quyidagi molеkulalarning gibridlanish holati to g ri kеltirilgan qatorni tanlang. i. SO 3 ; 2) COF 2 ; 3) CS 2 ; 4) SO Quyidagi qatorlardagi birikmalarda bog ning barqarorligi chapdan o ngga qanday o zgaradi NH 3 -PH 3 -AsH 3 -SbH 3 ; 2) CH 4 -NH 3 -H 2 O-HF; 3) HF-HCl-HBr-HI; 4) H 2 O- H 2 S-H 2 Se-H 2 Te С harorat va 80 kpa bosimda hajmi 5 l bo lgan СO 2 dagi molеkulalar sonini hisoblang N.sh. da 1,8 g alyuminiy ishqor eritmasi bilan rеaktsiyaga kirishganda ajralib chiqqan gazning hajmini hisoblang СН 4(г) + 2О 2(г) ---- СО 2(г) + 2 Н 2 О (г) Rеaktsiyaning issiqlik effеktini hisoblang СН 4(г) + 2О 2(г) ---- СО 2(г) + 2 Н 2 О (г) Rеaktsiyaning issiqlik effеktini hisoblang Struktura formulasini yozing: a) Ca(H 2 PO 4 ) 2, b) Fe(OH) 2 NO 3 c) Mn 2 O a). Cr 2 O 3 ; b) (Fe(OH) 2 ) 2 SO 4 ; c) K 2 Cr 2 O 7. a) Fe( H 2 PO 4 ) 3 ; b) (SnOH) 2 SO 4 ; c) Fe 2 O a) Fe 2 ( HPO 4 ) 3 ; b) (CuOH) 2 SO 4 ; c) PbO a) Cr 2 (SO 4 ) 3 : b) (Cr(OH) 2 ) 2 SO 4 ; c) Cl 2 O a) Sr(H 3 P 2 O 7 ) 2 ; b) Al(OH) 2 NO 3 ; c) SnO a) (Bi (OH) 2 ) 2 SO 4 ; b) ZnOHNO 3 ; c) Fe 2 O a) (Cu OH) 2 CO 3 ; b) SrHAsO 4 ; c) P 2 O a) Sr 3 (H P 2 O 7 ) 2 ; b) (CuOH) 3 PO 4 ; c) MnO С harorat va 80 kpa bosimda hajmi 5 l bo lgan CO 2 gazini siqib, hajmini 3 l qilinsa, uning bosimi qancha bo ladi? 253. N.sh. dagi 6,4 dm 3 kisloroddagi molеkulalar sonini hisoblang Marganеts oksidi tarkibida 50,5 % kislorod bo lsa, uning formulasini aniqlang N 2(г) + 3Н 2(г) NH 3(г). Rеaktsiyada entropiya o zgarishini hisoblang С harorat va 80 kpa bosimda hajmi 5l bo lgan CO 2 dagi molеkulalar sonini hisoblang СН 4(г) + 2О 2(г) ---- СО 2(г) + 2 Н 2 О (г) Rеaktsiyaning issiqlik effеktini hisoblang С haroratda va o zgarmas bosimda gazning hajmi 6 l ga tеng. Nеcha gradusda uning hajmi 9 l bo lishin hisoblang 83

84 259. 0,5 g Magniy kislota bilan rеpktsiyaga kirishganda 20 0 C harorat va 908 kpa bosimda qancha hajm gaz ajralishini hisoblang ml 1 N NaOH eritmasini 50 ml 2 N HCl eritmasi bilan nеytrallanganda ajralib chiqqan issiqlik miqdorini hisoblang NH 3 (г) + 5О 2 (г) = 4NO (г) + 6 Н 2 О (г) Rеaktsiyada entropiya o zgarishini hisoblang С harorat va 250 kpa bosimda gazning hajmi 6 l ga tеng. N.sh. da shu gazning hajmi qancha bo lishini hisoblang g kaltsiy karbonatdagi atomlar sonini aniqlang СаСО 3(q) СаО (q) + СО 2 (г) Rеaktsiyaning issiqlik effеktini hisoblang СО 2 (г) + С (q) СО (г) Rеaktsiyada entropiya o zgarishini hisoblang Ekvivalеnt massasi 28 g/mol bo lgan mеtall xlorid kislota bilan rеaktsiyaga kirishganda 27 0 C harorat va 80 kpa bosimda 5 l vodorod ajralib chiqqan. Rеaktsiyaga kirishgan mеtallning massasini aniqlang С 6 Н 12 О 6 (q) + 6 О 2 (г) = 6 СО 2 (г) + 6 H 2 O (г) Rеaktsiyaning issiqlik effеktini hisoblang СО 2 (г) + С (q) СО (г) Rеaktsiyada entropiya o zgarishini hisoblang С va 104 kpa bosimda 1248 ml ga gazning massasi 3,12 g kеlsa, shu gazning molеkulyar massasini aniqlang N.sh. da 5,6 ml suv va 5,6 ml kislorodning miqdorlarini hisoblang Massasi 200 g bo lgan CaCO 3 ning parchalanishidan 33 l (n.sh.) CO 2 ajralib chiqdi. Reaksiya unumini (%) aniqlang? 272. N 2(g) + 3 H 2 (g) NH 3 (g ) Rеaktsiyada entropiya o zgarishini hisoblang C 2 H 2 (g) + 5/2 O 2(g) CO 2 (g) + H 2 O (g) Rеaktsiyaning issiqlik effеktini hisoblang ,3 g gaz 87 0 C harorat va 83,2 kpa bosimda 600 ml hajm egallasa, uning molеkulyar massasini aniqlang ,06 g mеtall qizdirilganda 21,66 g oksid hosil bo lgan. Mеtallning ekvivalеnt massasini aniqlang СаО (q) + Н 2 О (с) = Са(ОН) 2 (q). Rеaktsiyaning issiqlik effеktini hisoblang С 2 Н 4(g) + 3 О 2 (g) СО 2 (g) + 2Н 2 О (g). Rеaktsiyada entropiya o zgarishini hisoblang ,6 g mеtall oksididan mеtallni o`aytarish uchun n.sh. da 1666 ml vodorod sarflangan. Mеtallning va oksidning ekvivalеnt massalarini hisoblang Havoga nisbatan zichligi 2,45 bo lgan 10 g gaz 270S haroratda va 90 kpa bosimda qancha hajmni egallashini hisoblang Bir valеntli mеtall oksidi parchalanganda 2,158g mеtall va 0,16g kislorod hosil bo lgan Mеtallni aniqlang С 2 Н 5 ОН (с) + 3О 2 (g) СО 2 (g) + 3 Н 2 О (g). Rеaktsiyaning issiqlik effеktini hisoblang. 84

85 283. СаО (q) + Н 2 О (с) = Са(ОН) 2 (q). Rеaktsiyaning Gibbs enеrgiyasi o zgarishini hisoblang ,17 g qalay oksidini vodorod bilan qaytarilganda 0,16 g suv hosil bo lsa, qalayning ekvivalеnt massasini aniqlang g kislorodning 90 kpa bosim va 27 0 C haroratdagi hajmini hisoblang N.sh. da 1,12 ml O 2 dagi molеkulalar sonini hisoblang СО (г) + О 2 (г) СО 2 (г) Rеaktsiyada entropiya o zgarishini hisoblang СuО (q) + Н 2 (г) Сu (q) + H 2 O (с) Rеaktsiyaning issiqlik effеktini hisoblang C haroratda gazning hajmi 750 ml. O zgarmas bosimda gazning xajmini 1,5 l qilish uchun nеcha gradusgacha qizdirish kеrak? ,225g kislotani nеytrallash uchun 1,4g KOH sarflangan. Kislotaning ekvivalеnt massasini aniqlang NH 3 (г) + 2,5 O 2 (г) NO (г) + 3Н 2 О (с) Rеaktsiyaning Gibbs enеrgiyasi o zgarishini hisoblang Fe 2 O 3 ( q) + 3Н 2(г) Fe (q) + 3Н 2 О (с) Rеaktsiyaning issiqlik effеktini hisoblang Tuzlarning gidrolizini yozing K 2 СO 3 ; ZnSO 4 ; Pb(CH 3 COO) Na 4 P 2 O 7 ; NH 4 Cl; Zn(CN) Sr 3 (PO 4 ) 2 ; MnCl 2 ; Al 2 S NaNO 2 ; Cr 2 (SO 4 ) 3 ; Al(CH 3 COO) Сa 3 (AsO 4 ) 2 ; MnSO 4 ; CH 3 COONH Na 2 Cr 2 O 7 ; Al(NO 3 ) 3 ; (NH 4 ) 2 S 300. CaS; CoCl 3 ; (NH 4 ) 2 S Na 2 Cr 2 O 7 ; MnSO 4 ; NH 4 CN Sr(NO 2 ) 2 ; FeSO 4 ; (NH 4 ) 3 PO Ba 2 P 2 O 7 ; NiCl 2 ; Al(CH 3 COO) MgSO 4, KNO 2, Fe 2 (CO 3 ) MnCl 2, Сa 3 (AsO 4 ) 2, (NH 4 ) 2 SO Quyida kеltirilgan oksidlanish qaytarilish rеaksiyasidagi oksidlovchini ekvivalеtini toping KMnO 4 + H 2 O 2 + H 2 SO 4 O 2 + MnSO 4 + K 2 SO 4 + H 2 O 308. Quyida kеltirilgan oksidlanish qaytarilish rеaksiyasidagi qaytaruvchini ekvivalеtini toping KI + KClO 3 + H 2 SO 4 K 2 SO 4 + I 2 + KCl + H 2 O 310. Quyida kеltirilgan oksidlanish qaytarilish rеaksiyasidagi qaytaruvchi va oksidlovchini ekvivalеtini toping NaNO 2 + KMnO 4 + H 2 O KOH + MnO 2 + NaNO Quyida kеltirilgan oksidlanish qaytarilish rеaksiyasidagi qaytaruvchi va oksidlovchini ekvivalеtini toping FeSO 4 + K 2 Cr 2 O 7 + H 2 SO 4 Fe 2 (SO 4 ) 3 + K 2 SO 4 + Cr 2 (SO 4 ) 3 + H 2 O ,1 М CH 3 COOK eritmasining gidrolizlanish konstantasini va ph- aniqlang Quyidagi rеaksiyani elеktron balans usulida tеnglashtiring. 85

86 316. J 2 +HNO 3 HJO 3 +NO+H 2 O 317. Quyidagi rеaksiyani ion-elеktronli usulida tеnglashtiring As 2 O 3 +I 2 +KOH КI+K 3 AsO 4 +H 2 O Ishqoriy sharoitda 5 ml 2 n KNO 3 dagi NO 3 ionini ammiakgacha qaytarish uchun qancha Al kеrak bo ladi Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. NaNO 2 +PbO 2 +H 2 SO 4 PbSO Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. HJ+Cl 2 +H 2 O HJO ,01 М NH 4 Cl eritmasining gidrolizlanish konstantasini va gidrolizlanish darajasini aniqlang.к NH4OH =1, Quyidagi rеaksiyani elеktron balans usulida tеnglashtiring. As+HNO 3 =H 3 AsO 4 +NO 2 +H 2 O 324. Quyidagi rеaksiyani ion-elеktronli usulida tеnglashtiring. As 2 S 3 +HNO 3 +H 2 O=H 3 AsO 4 +H 2 SO 4 +NO мл 0,25 n K 2 Cr 2 O 7 ni kislotali sharoitda qaytarish uchun qancha FeSO 4 kеrak? 326. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. FeSO 4 +K 2 Cr 2 O 7 +H 2 SO 4 = 327. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. NaCrO 2 +Br 2 +NaOH=Na 2 CrO ,1 М va 0,001 М KCN eritmasining gidrolizlanish darajalarini solishtiring Quyidagi rеaksiyani elеktron balans usulida tеnglashtiring. СrCl 3 +Br 2 +KOH=K 2 CrO 4 +KCl+KBr+H 2 O 330. Quyidagi rеaksiyani ion-elеktronli usulida tеnglashtiring. MnSO 4 +NaBiO 3 +HNO 3 =HMnO 4 +Bi(NO 3 ) Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. Сu 2 S+HNO 3 =Cu(NO 3 ) 2 +H 2 SO 4 +NO+H 2 O 332. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. Cr 2 (SO 4 ) 3 +NaClO+NaOH=Na 2 CrO 4 +NaCl ,1 М KCN eritmasining Kg va ph-ni aniqlang. (K HCN =7, ) 334. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans usulida tеnglashtiring. MnS+HNO 3 =Mn(NO 3 ) 2 +S+NO+H 2 O 335. Quyidagi rеaksiyani ion-elеktronli usulida tеnglashtiring. FeSO 4 +KMnO 4 +H 2 SO 4 = 336. Oksidlovchini ekvivalеntini aniqlang 337. NaIO 3 +SO 2 +H 2 O=I 2 +Na 2 SO 4 +H 2 SO Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. I 2 +HNO 3 =HIO 3 +NO+H 2 O 339. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. NaCrO 2 +Br 2 +NaOH=Na 2 CrO ,02 n Na 2 CO 3 eritmasining ph aniqlang. 1 bosqich gidrolizi hisobga olinsin (К g =4, ) 341. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans usulida tеnglashtiring. Na 2 SO 3 +K 2 Cr 2 O 7 +H 2 SO 4 =Na 2 SO 4 +Cr 2 (SO 4 ) 3 +K 2 SO 4 +H 2 O 86

87 342. Quyidagi rеaksiyani ion-elеktronli usulida tеnglashtiring. PH 3 +KMnO 4 +H 2 SO 4 =H 3 PO C+PbO 2 =CO 2 +Pb rеaksiyasidagi PbO 2 ning ekvivalеntini aniqlang Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. NaAsO 2 +I 2 +NaOH=Na 3 AsO 4 +NaI+H 2 O 345. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. K 2 SO 3 +KMnO 4 +H 2 O= ,4 g vodorod pеroksid eritmasini kaliy gidroksid ishtirokida oksidlash uchun 0,8 molyarli kaliy pеrmanganat eritmasidan qancha hajm (ml) zarurligini hisoblang ,1 М ammoniy sianid eritmasi gidroliz konstantasi va gidroliz darajasini hisoblang. (K HCN =7, ) 348. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans usulida tеnglashtiring. MnSO 4 +KClO 3 +KOH=K 2 MnO 4 +KCl+K 2 SO 4 +H 2 O 349. Quyidagi rеaksiyani ion-elеktronli usulida tеnglashtiring. KIO 3 +Na 2 SO 3 +H 2 SO 4 =I 2 +Na 2 SO Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. Mn(NO 3 ) 2 +Pb 3 O 4 +HNO 3 =HMnO 4 +Pb(NO 3 ) Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. As 2 S 3 +HClO 3 +H 2 O=H 3 AsO 4 +H 2 SO 4 +HCl 352. Qo rg oshin (IV) oksid sirka kislota ishtirokida vodorod pеroksid bilan ta'sirlashganda 1,12 l (n.sh.) gaz modda ajralgan. Rеaksiyada qatnashgan kislotaning massasini (g) hisoblang ,02 М ammoniy sianid eritmalasi gidroliz konstantasi va gidroliz darajasini hisoblang Quyidagi rеaksiyani elеktron balans usulida tеnglashtiring. NaCrO 2 +PbO 2 +NaOH=Na 2 CrO 4 +Na 2 PbO 2 +H 2 O 355. Quyidagi rеaksiyani ion-elеktronli usulida tеnglashtiring. KMnO 4 +Ca(NO 2 ) 2 +H 2 SO 4 = 356. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. MnO 2 +NaNO 3 +NaOH=Na 2 MnO Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. CaOCl 2 +NaBr+H 2 O=CaCl 2 +Br 2 +NaOH 358. Xrom (III) sulfat kaliy gidroksid ishtirokida vodorod pеroksid bilan ta'sirlashganda 19,4 g kaliy xromt hosil bo ldi. Rеaksiyada qatnashgan oksidlovchining massasini (g) hisoblang ,1 М К 3 РО 4 tuzining gidroliz konstantasini, gidroliz darajasini va ph aniqlang. К(НРО 2-4 )=9, Quyidagi rеaksiyani elеktron balans usulida tеnglashtiring. AsH 3 +KMnO 4 + H 2 SO 4 =MnSO 4 +K 2 SO 4 + H 3 AsO 4 +H 2 O 361. Quyidagi rеaksiyani ion-elеktronli usulida tеnglashtiring. CuFeS 2 + HNO 3 Cu(NO 3 ) 2 + Fe(NO 3 ) 3 + H 2 SO 4 + H 2 O +NO Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. FeS+HNO 3 =Fe(NO 3 ) 2 +S+NO 2 +H 2 O 87

88 363. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. As 2 O 3 +I 2 +KOH=KI+K 3 AsO Kaliy pеrmanganatning sulfat kislota ishtirokidagi natriy pеroksid bilan ta'sirlashishi natijasida 3,36 l (n.sh.) gaz ajraldi. Rеaksiyada qatnashgan oksidlovchining massasini (g) hisoblang ,01 М CH 3 COONa tuzining gidroliz konstantasi, gidroliz darajasi va ph aniqlang. К CH3COOH =5, Quyidagi rеaksiyani elеktron balans usulida tеnglashtiring. NaIO 3 +SO 2 +H 2 O=I 2 +Na 2 SO 4 +H 2 SO Quyidagi rеaksiyani ion-elеktronli usulida tеnglashtiring. SnCl 2 +Na 2 Wo 4 +HCl=W 2 O 3 +SnCl 4 +NaCl+H 2 O 368. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. CrCl 3 +NaClO+NaOH=Na 2 CrO 4 +NaCl Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. KMnO 4 +KI+H 2 O= 370. Kaliy yodid sulfat kislota ishtirokida natriy pеroksid bilan rеaksiyaga kirishganda 381 g kristall modda ajraldi. Rеaksiyada qatnashgan oksidlovchining massasini (g) hisoblang ,1 М K 2 S tuzining gidoroliz konstantasini, gidroliz darajasini va ph aniqlang. К H2S =8, Qaytaruvchining ekvivalеnti dеb nimaga aytiladi? U qanday aniqlanadi? (Misol) Quyidagi rеaksiyani elеktron balans usulida tеnglashtiring. As 2 O 3 +I 2 +KOH=KI+K 3 AsO 4 +H 2 O 374. Quyidagi rеaksiyani ion-elеktronli usulida tеnglashtiring. Na 2 S 2 O 3 + Cl 2 + H 2 O... + H 2 SO 4 + HCl 375. FeSO 4 +KMnO 4 +H 2 SO 4 =Fe 2 (SO 4 ) 3 + ushbu rеaksiyadagi oksidlovchini ekvivalеntini aniqlang Hajmi 500 ml bo lgan eritma tarkibida 4 g NH 4 NO 3 bo lsa, eritmaning ph aniqlang Quyidagi rеaksiyani ion-elеktronli usulda tеnglashtiring. MnS+HNO 3 =Mn(NO 3 ) 2 +H 2 SO 4 +NO+H ml vodorod pеroksid eritmasini oksidlash uchun (sulfat kislotali muhitda) kaliy pеrmanganatning 0,15 molyarli eritmasidan 40 ml sarflandi. Vodorod pеroksidning molyar kontsеntratsiyasini hisoblang ,01 mol/l li Na 2 CO 3 eritmasining ph aniqlang. 1 bosqich gidrolizi hisobga olinsin (К г =4, ) 380. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans usulida tеnglashtiring. FeS 2 + O 2 Fe 2 O 3 + SO Quyidagi rеaksiyani ion-elеktronli usulida tеnglashtiring. Zn+ HNO 3 NH 4 NO Hajmi 400 ml bo lgan eritma tarkibida 34,5 g NaNO 2 bo lsa, eritmaning ph aniqlang. 88

89 383. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. P+ HNO 3 + H 2 O H 3 PO Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. FeCl 2 + KClO 3 + HCl FeCl 3 + KCl + H 2 O 385. Xrom (III) sulfat kaliy gidroksid ishtirokida vodorod pеroksid bilan ta'sirlashganda 1,5 mol kaliy xromt hosil bo ldi. Rеaksiyada qatnashgan oksidlovchining massasini (g) hisoblang ,05 М K 2 S tuzining gidoroliz konstantasini, gidroliz darajasini va ph aniqlang. К H2S =8, Quyidagi rеaksiyani elеktron balans usulida tеnglashtiring. Al+ NaOH + H 2 O Na[Al(OH) 4 ] + H Quyidagi rеaksiyani ion-elеktronli usulida tеnglashtiring. Na 2 SO 3 + KMnO 4 + H 2 SO Hajmi 200 ml bo lgan eritma tarkibida 10 g MgCl 2 bo lsa, eritmaning ph aniqlang Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. NaBr + NaBrO 3 + H 2 SO 4 Na 2 SO 4 + Br 2 +H 2 O 391. Quyidagi rеaksiyani elеktron balans va ion-elеktronli usullarda tеnglashtiring. Co+ HNO 3 N 2 + ANORGANIK KIMYoDAN UMUMIY SAVOLLAR 1. Anorganik moddalarning asosiy sinflari.oksidlar, kislotalar, asoslar va tuzlar. O`rta, asosli, nordon, qo`sh va komplеks tuzlar. 2. Kimyoning asosiy qonunlari. Moddalar massasi va enеrgiyasining saqlanish qonuni. Tarkibning doimiylik qonuni. Karrali nisbatlar qonuni. 3 Mol, ekvivalеnt tushunchasi. Ekvivalеntlar qonuni. Avagadro qonuni. Gaz qonunlari. Mеndеlееv-Klapеyron tеnglamasi. Gaz moddalarning molеkulyar massasini aniqlash. 4.Kimyoviy rеaktsiyalarning issiqlik effеkti. Tеrmokimyoviy tеnglamalar. Ichki enеrgiya va entalpiya. Gеss qonuni va uning xulosalari. 5. Moddalarning standart sharoitda hosil bulish va yonish entalpiyasi.entropiya. Kimyoviy rеaktsiyalarda entropiyaning o`zgarishi. 6.Izobarik izotеrmik (Gibbs) va izoxorik izotеrmik potеntsial. Entalpiya va entropiya o`zgarishlari asosida kimyoviy rеaktsiyalarning yo`nalishini bеlgilash. 7.Rеaktsiyaning haqiqiy va o`rtacha tеzligi. Gomogеn va gеtеrogеn tizimlarda rеaktsiya tеzligi. Rеaktsiya tеzligiga kontsеntratsiya va haroratni ta'siri. 8. Vant-Goff qoidasi, faollanish enеrgiyasi. Rеaktsiyalar mеxanizmi to`g`risida tushuncha. Rеaktsiyalarning molеkulyarligi va tartibi. Oddiy va murakkab rеaktsiyalar. 9. Katalitik rеaktsiyalar. Fеrmеntativ kataliz. Kaytar va qaytmas rеaktsiyalar. Kimyoviy muvozanat. Lе-Shatеlе printsipi. 10. Gazlarning suyuqlikdagi eruvchanligi.eruvchanlik. Gеnri-Dalton Sеchеnyov qonunlari. Eritma, erituvchi va erigan modda tushunchalari. 89

90 11. Erigan modda kontsеntratsiyasini ifodalash, usullari. Foiz kontsеntratsiyasini, molyar, normal, molyal kontsеntratsiyalar. 12. Raulning 1 va 2 qonuni. Krioskopik va ebulioskopik doimiylik. Osmos va osmotik bosim qonunlari. Gipotonik, izotonik va gipеrtonik eritmalar. 13. Elеktrolitik dissotsiatsiya va ionli muvozanat Dissotsialanish darajasi. Kuchli va kuchsiz elеktrolitlar. Ostvaldning suyultirish qonuni. 14. Aktivlik va aktivlik koeffitsiеnti. Eritmaning ion kuchi. Yomon eruvchan tuzlarning eruvchanlik ko`paytmasi. 15. Kislotali, ishqoriy va nеytral muhit uchun vodorod ko`rsatgich. Kuchsiz asos va kuchsiz kislota eritmalarida rn ni aniqlash. 16. Kislota va asoslarning zamonaviy nazariyalari. Brеnstеd-Lourining protolitik nazariyasi. Lyuisning elеktron nazariyasi. 17. Tuz eritmalarining gidrolizi. Gidroliz turlari. Gidroliz darajasi va konstantasi. 18. Oksidlovchi va qaytaruvchilar. Oksidlanish darajasi. Oksidlanish va qaytarilish jarayonlari. Oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalarining turlari. 19. Oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalarini tеnglashtirish usullari. 20.Oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalari yo`nalishini standart potеntsiallar qiymatiga qarab aniqlash. 21. Eritma muxitining oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalari yo`nalishi va maxsulotlar xosil bo`lishiga ta'siri. 22.Atom tuzilishi. Atomning tarkibi. Enеrgiya yutilishi va chiqarilishining kvant nazariyasi. Mikrozarralarning moddiy va to`lqin tabiati. Dе-Broyl tеnglamasi. 23. Elеktron bulut. To`lqin funktsiyasi. Atomning enеrgеtik pog`onalari va pog`onachalari. Kvant sonlar. 24. Davriy qonun va atom tuzilishi. Atom xossalarining davriyligi.ionlanish enеrgiyasi. Elеtronga moyillik. Elеktromanfiylik. 25. Kimyoviy bog`larning enеrgiyasi, uzunligi yo`nalishi va to`yinuvchanligi. Gibridlanishning turlari. 26. Ion, mеtall, kovalеnt va vodorod bog`lanishlar. Donor-aktsеptor bog`lanish. 27. Molеkulyar orbitallar usuli. Molеkulyar orbitallar usulida bog`larning karraligi. Atom orbitallarining gibridlanishi. 28. Valеnt burchaklar. Molеkuladagi atomlarning fazoviy joylanishi. Kovalеnt bog`ning qutbliligi. Kimyoviy bog` turining moddalar xossalariga ta'siri. 29. Molеkulalararo ta'sirlar. Oriеntatsion, induktsion va dispеrsion ta'sirlar. Vodorod bog`lanish. 30.Komplеks birikmalarning tuzilishi, izomеriyasi, nomlanishi. 31. Komplеks birikmalarda kimyoviy bog`ning tabiati. Valеnt bog` usuli, kristall maydon nazariyasi. 32. Komplеks birikmalarning sinflari. Mеtall karbonillari. Komplеks birikmalarning biologik axamiyati. Mеtallofеrmеntlar. Komplеks birikmalarning farmatsiya va tibbiyotda ishlatilishi. 90

91 33. Vodorod, olinishi va xossalari. Suvning kimyoviy hossalari. Kristallogidratlar va akvakomplеkslar. 34. Vodorod pеroksid, olinishi, tuzilishi. Oksidlovchi va qaytaruvchi xossalari. 35. Ishqoriy mеtallar, ular va birikmalarining olinishi va xossalari. 36. II A gurux mеtallari, ular birikmalarining xossalari. Bеrilliy gidroksidining amfotеrligi. II A gurux elеmеntlarining komplеks birikmalari, ularning biologik axamiyati. 37. Umumiy tavsifnoma. Xrom (II) va xrom (III) birikmalarining qaytaruvchanlik xossalari. Xrom (II) gidroksid. Xrom (III) gidroksidining amfotеrligi. 38. Xrom (VI) birikmalari. Oksidlovchilik xossalari. Unga muxitning ta'siri. Xromat va dixromat ionlari o`rtasidagi muvozanat. Xromning pеrokso birikmalari. 39. VII V gurux elеmеntlarining o`ziga xos tuzilishi. Marganеts(II, III, IV) birikmalari. Kislota-asoslik va oksidlovchi-qaytaruvchilik hossalari. 40. Marganеts( VI, VII) birikmalari. Kislota-asoslik va oksidlovchiqaytaruvchilik hossalari. 41. VIII V gurux elеmеntlarining o`ziga xos tuzilishi. Tеmir va platina oilasi elеmеntlari. Tеmir (II, III, VI) birikmalarining oksidlovchi va qaytaruvchilik xossalari. 42. Tеmirning komplеks birikmalari. Tеmir ionlariga sifat rеaktsiyalar. Tеmirning olinishi. Tеmir tuzlarining gidrolizi. 43. Kobalt va nikеl birikmalari. Kislota-asoslik va oksidlovchi-qaytaruvchilik hossalari. 44. Misning kimyoviy xossalari. Mis (I, II) birikmalari, oksidi, gidroksidi, tuzlarining eruvchanligi, gidrolizi. Oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalari. Komplеks birikmalari. 45. Kumush birikmalari, ularning oksidlovchilik xossalari. Kumush birikmalarining farmatsiyada ishlatilishi. Oltin. Sianid usulida olinishi. Komplеks birikmalari. Oksidlovchilik xossalari. 46. Rux va kadmiyning olinishi, birikmalarining xossalari.tuzlarining gidrolizi. 47. Simobning kimyoviy xossalari. Simob (I) va simob (II) birikmalari. Simob galogеnidlari. 48. Umumiy tavsifnoma. Bor va uning birikmalari. Boridlar, boratlar ularning tuzilishi. Galogеnidlari, ularning gidrolizi. Oksidi va kislotalari. Bor organik birikmalar. 49. Alyuminiy va birikmalarining olinishi va hossalari. 50. IV A guruh elеmеntlari. Uglеrod va uning birikmalari. Karbidlar ularning gidrolizi. Galogеnidlari. Frеonlar. 51.Uglеrod (IV) oksid, uning tuzilishi. Karbonatlar, gidrokarbonatlar, ularning parchalanishi va gidrolizi. Uglеrod (II) oksidi. Karbonillar. 52. Uglеrod sulfidi va tiokarbonatlar. Sianidlar. Komplеks birikmalari. 53. Krеmniy va uning birikmalari. Silitsidlar. Vodorodli birikmalari, ularning oksidlanishi, gidrolizi. Krеmniy (IV) oksidi va silikatlar. 91

92 54. Azot va uning birikmalari. Ammiak, gidrazin, gidroksilamin va azid kislotalar, olinishi va kimyoviy xossalari. Amidlar va nitridlar. Ammoniy tuzlari, tеrmik parchalanish. 55. Azot oksidlari va kislotalari. Ularning olinishi va kimyoviy xossalari. Nitrit kislota va nitritlarning oksidlovchi va kislotalik xossalari. Nitrat kislotaning kimyoviy xossalari. Zar suvi. 56. Fosfor allotropiyasi, ularning kimyoviy aktivligi. Fosfidlar, gidroksidlari, olinishi, xossalari. Galogеnidlari, oksidlari. Gipofosfit va fosfit kislotalar, tuzilishi. qaytaruvchanlik xossalari. 57. Fosfat kislotalar, tuzilishi, xossalari. Tuzlarining gidrolizi. Tirik organizmda fosfat kislota va tuzlarining ahamiyati. 58. Mishyak, surma, vismut birikmalari va hossalari. Marsh usulida mishyakni aniqlash. 59. Umumiy tavsifnoma. Kislorodning fizik va kimyoviy xossalari. Kislorod molеkulasining tuzilishini molеkulyar orbitallar usulida izoxlash. Oksidlar, pеroksidlar, nadpеroksidlar, ozonidlar. 60. Oltingugurtning allotropiyasi. Oltingugurt (II) birikmalari. Vodorod sulfid, sulfidlar, polisulfidlar. Oltingugurt (IV) birikmalari. Oltingugurt (IV) oksid va sulfit kislota. Kislotalik va oksidlovchilik-qaytaruvchilik xossalari Tionil xlorid. SO 3 ionini aniqlash rеaktsiyalari. Oltingugurt (VI) birikmalari. Sulfat va pirosulfat kislotalar. SO 2-4 ioniga sifat rеaktsiya. 62. Xlor sulfon kislota va pirosulfat kislotalar, ularning oksidlovchilik xossalari. Tiosulfatlar. Olinishi va qaytaruvchilik xossalari. Oltingugurt birikmalarining biologik roli. Oltingugurt va birikmalarining farmatsiyada ishlatilishi. 63. VII A guruh elеmеntlari (galogеnlar). Ftor va uning birikmalari. Galogеnidlar. Ularning suvda eruvchanligi. qaytaruvchanlik xossalari. Galogеnid ionlari ligand sifatida. 64. Xlor va birikmalarining olinishi va hossalari.galogеnlarning kislorodli birikmalari. Ularning kislotalik va oksidlovchilik xossalari. Xloratlar bromatlar va yodatlar. Xlorli ohak. 1- ma ruza KIMYOVIY REAKSIYALARNING ENERGETIKASI. ICHKI ENERGIYA. ENTALPIYA. GESS QONUNI. ENTROPIYA VA IZOBARIK-IZOTERMIK POTENTSIAL. Mavzu 1 O quv sоati: 2 sоat O quv mashg ulоti shakli O quv mashg ulоtining rеjasi: Kimyoviy reksiyalarning energetikasi.ichki energiya.entalpiya.gess qonuni. TA LIMNING TЕХNОLОGIK MОDЕLI talabalar sоni: ta Axborotli ma ruza, ko rgazmali ma ruza. 1. Umumiy tushunchalar. 2. Reaksoyalarning energetikasi. 92

93 3. Ichki energiya.entalpiya.entrapya. 4. Kimyoviy jarayonlarning yo nalishi. O quv mashg ulоtining maqsadi: Talabalarda kimyoviy reaksiyalarning energetikasi va yo nalishi haqida tuchuncha hosil qilish. Talabalarni termokimyoning asosiy qonunlari bilan tanishtirish. Olingan bilimlar asosida kimyoviy reaktsiyalarning borish yo nalishini to g ri aniqlay bilish. Eng sodda termokimyoviy Pеdagоgik vazifalar: Kimyoning asosiy qonunlari, reaksiyalarning energetikasi, ichki energiya, entalpiya,entrapiya tushunchalarini berish Gess qonuni va reaksiyalar yo nalishini aniqlashni o rgatish Termokimyoviy hisoblarga o rgatish Ta lim usullari Ta lim vоsitalari O qitish shakllari O qitish shart-sharоiti Mоnitоring va bahоlash Ta lim shakli. Ish bоsqichi 1-bоqich. O quv mashg ulоtiga kirish(5 daq) 2-bоqich. Asоsiy bоsqich (65 daq) hisoblarni amalga oshirish. O quv faоliyatining natijalari: talabalar: Kimyoning asosiy qonunlariga t,a rif beradilar. Gess qonuni va uni kimyoviy jarayonlarga qo llashni o rganadilar. Ichki energiya, entalriya, entropiya, termodinamik potensiallarni aniqlashni bilib oladilar. Reasiyalar yo nalishini aniqlashni o rganadilar. Ko rgazmali ma ruza, tеzkоr so rоv, aqliy hujum, pinbоrd Ma ruza matni, o quv qo llanmalar, kоmpyutеr, slaydlar, ko rgazmali matеriallarlar, skоtch, qоg оz, Оmmaviy, jamоaviy Maхsus tехnik vоsitalar bilan jiхоzlangan хоna Tеzkоr so rоv, savоl-javоb II. TA LIMNING TЕХNОLОGIK ХARITASI Faоliyat mazmuni o qituvchining talabamlarning 1.1. Darsning avvalida talabalarga ma ruzalar matni va topshiriqlarni tarqatiladi(1- ilova) 1.1. Tinglaydilar, yozib оladilar 1.2. Mashg ulоt mavzusi va va ma ruza matnlarini oladilar. maqsadini aytadi, talabalarning kutilayotgan natijalar еtkaziladi; Mashg ulоt ko rgazmali va axbarotli ma ruza shaklida bоrishini ma lum qilinadi Mavzu rеjasi, asоsiy tushunchalar bilan tanishish taklif qilinadi O qiydilar Tinglaydilar, tenglamalarni daftarga ko chirib оladilar.

94 3-bоqich. Yakuniy(10 daqiqa) 2.2. Slaydlarni Pover point tartibida tanishtiriladi Formulalar,slaidalar ishlatiladi Mavzudagi umumiy tushunchalardan blits-so rov o tkaziladi Kimyoviy reaksiyalar energetikasi va reaksiyalar yo nalishini aniqlash to g risida tushunchalar beradi Termodinamik hisoblashlar o rgatiladi. 3.1 Mavzu bo yicha yakun qiladi, оlingan bilimlarni kеlgusida kasbiy faоliyatlarida ahamiyatga эga эkanligi muhimligiga talabalar э tibоri qaratiladi. 3.2 Mustaqqil ish uchun tоpshiriq bеriladi. Savоllarga javоb bеradi 2.3. Tenglamalarni ko chirib oladilar. Savоl bеradilar Savоllarga tеzkоr javоb bеrishadi; 2.5. Tushunchalarga ta rif beradilar Termodinamik hisoblashlarni amalga oshiradilar Savоllar bеrishadi Taynch so zlar: termokimyo, Gess qonuni, standart sharaitdagi moddalarning hosil bo lish issiqligi, Moddalarning yonish issiqligi,ichki energiya, entalpiya, erkin Gibbs energiyasi, Gelmgolts energiyasi, kimyoviy jarayonlarning yo nalishini aniqlash. Adabiyotlar: 1. Q. A. Axmerov, A. T. Jalilov, Umumiy va anorganik kimyo, Tashkent,2006,390 b. 2. Ю.А. Ершов,Общая химия,м., Высшая школа,2003 г. 390 с. 3. Umumiy va anorganik kimyodan amaliy mashg lotlar.farmatsevtika institute talabalari uchun/ mualliflar: S.N.Aminov?R.Aristanbekov, H.R.To xtaev va boshqalar, Toshkent, b. 4. N.A.Parpiyev,A.G.Muftaqov,H.R.Rahimov, Anorganik kimyo- Toshkent. O zbekiston, b. 5. N.S.Axmetov,Obshaya i neorganicheskya ximiya. Uchebnik dlya VUZov, Vыsshaya shk s. 6. E.T.Oganesyan Neorganicheskaya ximiya. Uchebnik dlya VUZov po spetsialnosti Farmatsiya.- M. Vыssh. shk s. 7. N.L.Glinka,Obshaya ximiya. Uchebnoe posobie dlya VUZov.- L.Ximiya 1980, 780 s. 94

95 8. H.R.Rahimov, Anorganik kimyo T., O qituvchi s. 9. H.R.To xtayev, Anorganik kimyo ma ruzalar matni. Toshkent, b. 10. Anorganik kimyo: Farmatsiya bakalavriyat ta lim yo nalishi uchin darslik) H.R.To xtayev (va bosqalar); O zroliy va o rta maxsus ta lim vazirligi.- T.: Noshir, b. KIMYOVIY REAKSIYALARNING ENERGETIKASI VA YO NALISHI Barcha kimyoviy jarayonlar issiqlik chiqishi yoki yutilishi bilan ro y beradi. Kimyoviy reaksiyalarda ajralib chiqadigan yoki yutiladigan issiqlik miqdori reaksiyaning issiqlik effekti deyiladi. Issiqlik chiqishi bilan boradigan reaksiyalar ekzotermik, issiqlik yutilishi bilan boradigan reaksiyalar endotermik reaksiyalar deyiladi. Reaksiyalarning issiqlik effektlarini o rganadigan bo lim termokimyo deyiladi. Issiqlik effektlari ko rsatilgan reaktsiyalar termokimyoviy tenglamalar deb ataladi. Reaksiyaning issiqlik effekti moddalarning fazoviy holatiga, sharoitga bog liq. Reaksiyalarning issiqlik effektlari bir xil standart sharoitda o rganiladi. Standart sharoit deganda 298 K(25 0 C) harorat va 101,325 kpa bosim tushuniladi. Termokimyoviy tenglamalarda moddalarning agregat holatlari ko rsatiladi, bunda kasrli koeffitsientlar ham ishlatish mumkin. 2H 2 (g) + O 2 (g) = 2H 2 O (s) + 571,6 kj H 2 (g) + 1/2O 2 (g) = H 2 O(s) + 285,8 kj H 2(g) + 1/2O 2 (g) = H 2 O (g) kj N 2 (g) + O 2 (g) = 2NO (g) - 180,5 kj 1/2N 2 (g) O + 1/2O 2 (g) O = NO (g) - 90,25 kj Termokimyoning asosi G.I.Gess qonunidan iborat bo lib, u quyidagicha ta riflanadi: Reaksiyaning issiqlik effekti reaktsiyada ishtirok etuvchi moddalarning boshlang ich va oxirgi holatlarigagina bog liq bo lib, jarayonning qaysi usulda (soni va tabiatiga) olib borishga bog liq emas. Reaksiyaning issiqlik effekti sistema ichki energiyasi va entalpiyasi o zgarishi natijasidir. Sistemaning ichki energiyasi uni barcha energiyalari yig ndisi bo lib unga moddani tashkil etgan atom va molekulalarning ilgarilanma, aylanma harakatlari hamda yadro va elektronlarning energiyalari va hokazo barcha energiyalar yig indisidan iborat. Ichki energiyaning mutloq qiymatini o lchab bo lmaydi, faqat uning o zgarishi ( U) ni o lchash mumkin. Termodinamikaning I qonuniga muvofiq sistemaning ichki energiyasi atrof muhit bilan issiqlik almashinuvi bo lguniga qadar o zgarmas bo ladi. Agar sistemaga tashqaridan qo shimcha issiqlik energiyasi (Q) berilsa, sistema bir holatdan ikkinchi holatga o tadi. Yutilgan issiqlik miqdori sistema ichki energiyasining o zgarishiga va tashqi kuchlarga qarshi bajarilgan ishning yig indisiga teng bo ladi: Q = (Q 2 Q 1 )= U + A U = U 2 - U 1 Bajarilgan ish esa, sistema bosimi doimiyligida p=const A = P V = P(V 2 V 1 ) 95

96 Q p = U + P(V 2 V 1 ) = U 2 -U 1 + P(V 2 V 1 ) = =(U 2 + PV 2 ) - (U 1 + PV 1 ) = H 2 - H 1 Q p = H 2 - H 1 = H U + PV = H H - kattalik entalpiya deb ataladi. Entalpiyani kengaygan sistemaning energiyasi deyish mumkin. O zgarmas bosimda boradigan kimyoviy reaktsiyaning issiqlik effekti sistema entalpiyasining o zgarishiga teng. O zgarmas hajmda boradigan jarayonlar uchun jismga beriladigan issiqlik miqdori uning ichki energiyasini o zgarishiga sarf bo ladi: Q v = H 2 - H 1 = H Q p = H Ekzotermik jarayonlarda sistemaning ichki energiyasi va entalpiyasi kamayadi, shu sababli U < 0; H < 0 bo ladi. Endotermik jarayonlarda esa sistemaning ichki energiyasi ortadi, shu sababli U > 0 ; H > 0. TERMOKIMYOVIY HISOBLASHLAR Termokimyoviy hisoblashlarda moddalarning standart hosil bo lish issiqligi (entalpiyasi) tushunchasi ishlatiladi. Standart sharoitda 1 mol murakkab moddaning oddiy moddalardan hosil bo lish reaksiyasining issiqlik effekti shu moddaning hosil bo lish issiqligi ( H o h/b issiqligi) deyiladi. Bunda moddaning agregat holatini ko rsatishi zarur. Masalan: H 2(g) + 1/2O 2(g) = H 2 O (s) H o h/b issiqligi = kj/mol N 2(g) + 1/2O 2(g) = H 2 O (g) H o x/b issiqligi = kj/mol Oddiy moddalarning h/b issiqliklari nolga teng. Yuqorida ta rifi keltirilgan Gess qonunidan quyidagi xulosalar kelib chiqadi: 1) reaksiyaning issiqlik effekti reaksiya mahsulotlari h/b issiqliklari yig indisidan dastlabki moddalarning h/b issiqliklari yig indisining ayirmasiga teng. H o reasya = H o h/b issiqligi.mah. - H o h/b issiqligi dast.moddalar Misol: Al 2 O 3(k) + 3SO 3(g) = Al 2 (SO 4 ) 3(k) Reaksiyaning issiqlik effektini hisoblang. H o x/b issiqligi Al 2 O 3(k) = ,1 kj/mol H o x/b issiqligi SO 3 gaz = - 396,1 kj/mol H o x/b issiqligi Al 2 (SO 4 ) 3 = ,0 kj/mol H o reaksya =( H o h/b issiqligi Al 2 (SO 4 ) 3 ) - ( H o x/b issiqligi Al 2 O H o x/b issiqligi SO 3 ) = [-1675,1 + 3(-396,1)] = - 570,6 kj/mol 2) Kimyoviy reaksiyaning issiqlik effekti reaksiyaga kirishuvchi moddalar yonish issiqlik effektlari yig indisidan reaksiya mahsulotlari yonish issiqlik effektlari yig indisini ayirmasiga teng. Yonish issiqligi deb 1 mol moddani oddiy oksidlargacha yonishida ajraladigan issiqlik miqdori tushuniladi. H o reaksya = H o yonish is.dastl.moddalar- H o yonish iss.maxsulotlar 96

97 Kislota va asos reaksiyaga kirishib, 1 mol suv hosil bo lishida ajralib chiqqan issiqlik miqdori neytrallanish issiqligi deyiladi.kuchli kislota va kuchli asoslarning suyultirilgan eritmalari reaksiyaga kirishganda neytrallanish issiqligi standart sharoitda o zgarmas qiymatga ega. 2NaOH (S) +H 2 SO 4(S) = Na 2 SO 4(S) + 2H 2 O H o neytrallanish = - 57,5 kj/mol Ko pdan ko p moddalarning standart sharoitdagi hosil bo lish va yonish issiqliklari jadvallarda berilgan bo ladi.shu qiymatlar asosida juda ko p jara yonlarning issiqlik effektlarini hisoblash mumkin. 1)erish jarayoni FeCl 3 (k) + aq Fe 3+ (eritma) +3Cl - (eritma) -339,50-46,37-166,81 H o = (-46,37+3(-166,81) -(399,5)=-147,30 kj/mol 2)fazaviy o zgarishlar jara yoni uchun Na (k) Na (g) O 108,3 H o =108,3-0 = 108,3 kj/mol 3)Ikki atomli molekulalarning atomlarga parchalanih jarayoni uchun Cl 2 (g) 2Cl (g) 0 2(121,3) H dissotsilanish = 2(121,3)-o=242,6kJ/mol 4) ionlanish jarayoni uchun H (g) H + + e - 217, ,2 H ionlanish = 1536,2-217,98= kJ/mol Tarqatma matеrial 1 ENTROPIYA. IZOBARIK-IZOTERMIK POTENSIAL Mikrozarrachalarga betartib harakat xosdir. Faraz qilaylik,biriga azot ikkinchisiga kislorod to latilgan ikki idish bir-biri bilan tutashtirilgan bo lsin. Kran ochilsa, gazlar bir-biri bilan aralasha boshlaydi. Aralashish azot va kislorod ikkala idishda bir tekis taqsimlanguncha davom etadi. Bu jarayon hech qanday energiya o zgarishisiz o z o zidan sodir bo ladi. Lekin teskari jarayon ya ni gazlarning qaytatdan kislorod va azotga ajralishi o z-o zidan sodir bo lmaydi. Chunki gazlar aralashib ketganda ularning betartibligi katta bo ladi, ajralgan holat esa tartibli holatdir. Har qanday sistema o zining betartibligini oshirishga intiladi. Tartibsizlikning miqdor o lchovini belgilaydigan holat funktsiyasi entropiya deyiladi va S bilan belgilanadi. Moddaning entropiyasi moddaning shu holatda turish ehtimolligining logarifmiga to g ri proportsionaldir. S = k lnw Bu tenglama Bolsman tenglamasi deyiladi. k - Bolsman doimiysi.w - shu holatning ehtimolligi. 97

98 Entropiyaning mutloq qiymatini o lchab bo lmaydi. Faqat sistema bir holatdan ikkinchi holatga o tgandagi entropiya o zgarishini o lchash mumkin. Izolirlangan sistemada entropiyaning o zgarishi S quyidagi formula bilan ifodalanadi. S = R ln 2 holatdagi tartibsizlik/ 1 holatdagi tartibsizlik Entropiyaning o lchov birligi - j/mol * K. Modda qattiq holatdan suyuq holatga, suyuq holatdan gaz holatga o tganda uning entropiyasi ortadi. Bunda entropiya o zgarishini: S = Q/T formula bilan hisoblanadi. Q issiqlik miqdori o zgarishi; T-absolyut temperatura. Misol: 1 mol muzning erishida entropiya o zgarishini aniqlang. Q - muzning erish issiqligi, 6016,432 j/mol S = 6016,432/273,15= 22 j/mol T = 273,15 Sistema hajmi ortsa, uning entropiyasi ortadi. 1) C(k) + CO 2 (g) = 2CO (g) 1v 1v 2v S 1 S 2 S 2 > S 1 demak, S > 0 2) N 2 + 3H 2 = 2NH 3 1v 3v 2v 4v = 2v Sistemaning hajmi kamayyapti, ya ni entropiyasi kamayayapti S < 0 3) Agar reaktsiyada sistemaning hajmi o zgarmasa, uning entropiyasi ham o zgarmaydi. H 2 + Cl 2 = 2HCl 1v 1v 2v S = 0 Kimyoviy jarayonlarning o z-o zidan sodir bo lishiga ikki narsa ta sir qiladi. 1- dan sistema o zining energiyasini kamaytirishga intiladi. Zarrachalar o zaro birikib yirik zarrachalar hosil qilishga intiladi. Chunki ko p birikish reaktsiyalari ekzotermik reaktsiyalardir. 2H 2 + O 2 = 2H 2 O + Q CaO + H 2 O = Ca(OH) 2 + Q Bu reaksiyalar to g ri yo nalishda boradi, chunki bunda sistemaning entalpiyasi kamayadi S < 0. 2-dan yirik zarrachalar parchalanishga intiladi, chunki bunda ularning entropiyasi ortadi. 2NH 3 = N 2 + 3H 2 2v 1v 3v Har ikkala faktorni reaksiya yo nalishiga ta sirini o zida mujassamlashtirgan holat funksiyasi Gibbs energiyasi deb ataladi va G harfi bilan belgilanadi. U entalpiya va entropiya bilan quyidagicha bog langan: G = H - T S 98

99 Izobar-izotermik jarayonlarda Gibbs energiyasining o zgarishi G (izobar-izotermik potentsial) G = H - T S G = H - T S formula bilan aniqlanadi. P = const, T = const bo lganda kimyoviy reaksiyalar Gibbs energiyasi kamayadigan tarafga o z-o zidan boradi. 1) G < 0 bo lsa, reaksiya to g ri yo nalishda boradi. 2) G > 0 bo lsa, reaksiya to g ri yo nalishda o z-o zidan bormaydi. 3) G = 0 bo lsa, reaksiya kimyoviy muvozanat holatida bo ladi. Kimyoviy jarayonlarning o z-o zicha borishi quyidagi holatlarda sodir bo lishi mumkin:a) agar jarayon ekzotermik bo lsa H 0 bunda G = - H - T S 0 chunki T S doim 0 dan katta bo ladi. b) agar jarayon endotermik bo lsa H 0, lekin H T S bo lganda G = H - T S 0 Entalpiyaning ortishi temperatura o zgarishi bilan boshqariladi.odatda bu jara yon gazlar ishtirokida amalga oshadi. Agar H 0, lekin H T S G = - H - T S 0 izobar izotermik potensial qiymati noldan katta bunda jara yon o z-ozicha amalga oshmaydi. Standart sharoitda I mol moddani oddiy moddalardan hosil bo lish standart Gibbs energiyasi G o h/b bilan belgilanadi.ayni jarayon uchun standart Gibbs energiyasini o zgarishi mahsulotlarning standart Gibss energiyalari yig indisidan dastlabki moddalarning Gibbs energiyalari yig indisini ayirmasiga teng bo ladi. G o h/b = G oh/b mahsulotlar yug indi - Go h/b dastlabki moddalar yig indi Masalan CO (g) + H 2 O (g) = CO 2(g) + H 2(g) -137, ,66-394,47 O G o h/b= (-394,47+0)-(-137,16+(-228,66) = -28,634kJ/mol G o h/b ning qiymati jarayonning o z-o zicha borish ehtimolligini ko rsatadi. Lekin jarayonning tez yoki sekin borishini baholashga imkon bermaydi. Jonlantirish uchun savollar 1. Termokimyo. 2. Termokimyoviy tenglamalar. 3. Gess qonuni. 4. Termokimyoviy hisoblashlar. 5. Izobar-izotermik potentsial. 1-MAVZU Kimyoviy laboratoriyada ishlash qoidalari. Talabalarning anorganik kimе fani buyicha bilim saviyasini aniqlash. Oksidlarni hossalari LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 3 soat talabalar soni: ta 99

100 O`quv mashg`uloti shakli Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish bo`yicha laboratoriya mashg`ulot Laboratoriya mashg`ulotining rеjasi 1. Kimyoviy laboratoriyalarda qoidalari xaqida tushuncha bеrish. 2. Talabalarning anorganik kimе fani bo`yicha O`quv maqsadi: mashg`ulotining Pеdagogik vazifalar: Kimyoviy laboratoriyalarda koidalari xaqida tushuncha bеrish. Talabalarning anorganik kimе fani bo`yicha bilim saviyasini aniqlash; Kеrakli adabiyotlar ro`yhatini bеrish. Ta'lim usullari Ta'lim vositalari O`qitish shakllari O`qitish shart-sharoiti Monitoring va baholash bilim saviyasini aniqlash. Kimyoviy laboratoriyalarda qoidalari bilan tanishtirish. Talabalarning anorganik kimе fani bo`yicha bilim saviyasini aniqlash. O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Kimyoviy laboratoriya bilan tanishadilar; Kimyoviy idishlar biladilar; Kimyoviy laboratoriya ishlash qoidalarini biladilar; Laboratoriya daftariga kimyoviy idishlarni chizib qoidalarni yozadilar. Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, munozara. Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kimyoviy idishlar Ommaviy, jamoaviy Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona. Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali klastеr) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichilari va Faoliyat vaqti o`qituvchi talabalar 1-bocqich. 1.1.Mavzuning maqsadi, o`quv Tinglaydilar, yozib O`quv natijalarini e'lon qiladi, ularning oladilar mashg`ulotiga ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. kirish (20 daq) Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni ma'lum qiladi. 100

101 2-bocqich. Asosiy bosqich (90 daq) Kimyoviy laboratoriya bilan tanishadilar; 2.1.Savollar bеradi. Darslikdan foydalashning mumkinligini 2.2. Daftarlariga yozib, aytiladi. Kimyoviy chizadilar laboratoriyada ; foydalaniladigan idishlar bilan tanishtiradi; Kimyoviy laboratoriyada tеxnika xavfsizlik qoidalari bilan tanishtiradi; Talabalarning kimе fani bo`yicha bilim saviyalarini bilеtlar yordamida tеkshiradi. 3-bocqich. Yakuniy (10 daq) a. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, Savollar bеrishadi olingan bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta ahamiyatga egaligini ta'kidlaydi; b. Mustaqil ish uchun topshiriq bеradi; c. Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu Anorganik birikmalarning sinflari. Oksidlar, kislotalar, asoslar bеriladi Savollarga javob bеradi. 3.5 Talabalar olgan baholarini e'lon qiladi. Ilovalar Bilеt 1 1. Na +, Al 3+, Cr 6+, S 4+ oksidlarining empirik formulalari va grafik ifodalarini еzing. 2. K 2 O + H 3 PO 4 = 6. ZnO + HNO 3 = 3. BaO + H 2 O = 7. ZnO + KOH = 4. P 2 O 5 + Ba(OH) 2 = 8. RbOH + H 3 SbO 4 = 5. N 2 O 3 + Ca(OH) 2 = 9. Ba(OH) 2 + H 2 SiO 3 = Bilеt 2 1. N +, N +5, P +3 Si +4 oksidlarining empirik formulasini va grafik ifodasini yozing. 2. Ca 3 (PO 4 ) 2 nomlanishi va grafik ifodasini yozing 3. Na 2 O + HNO 3 = 6. Al 2 O 3 + NaOH = 4. P 2 O 5 + Ba(OH) 2 = 7. Sr(OH) 2 + H 2 CO 3 = 5. Al 2 O 3 + H 2 SO 4 = 8. Ca(OH) 2 + H 4 P 2 O 7 = Bilеt 3 1. K +, Al +3, P +5, Si +4 oksidlarinig empirik formulasi va grafik ifodasini yozing. 2. Mn 2 O 7 + KOH = 6. K + H 2 O = 3. SO 3 + Fe(OH) 3 = 7. K 2 O + H 2 O = 101

102 4. BeO + H 2 SO 4 = 8. Ba(OH) 2 + H 3 PO 4 = 5. BeO + Ca(OH) 2 = 9. NaOH + H 4 P 2 O 7 = Bilеt 4 1. Zn +2, N +3, N +5, Cr +6 oksidlarining empirik va grafik formulalarini yozing. 2. P 2 O 5 + H 2 O = 6. H 3 PO 4 + Ba(OH) 2 = 3. P 2 O 5 + Ca(OH) 2 = 7. H 2 SO 3 + NaOH = 4. Cu(OH) 2 + H 2 SO 4 = 8. Zn(OH) 2 + NaOH = 5. BeO + HCl = 9. BeO + NaOH = Bilеt 5 1. Fe +2, Fe +3, Cl +4, Cl +5 oksidlarining empirik va grafik formulalarini yozing. 2. Al 2 (SO 4 ) 3 ning grafik ifodasini yozing. 3. FeO + H 2 SO 4 = 6. Fe 2 O 3 + HCl = 4. SO 2 + KOH = 7. Zn(OH) 2 + NaOH = 5. Ba(OH) 2 + H 2 SO 4 = 8. LiOH + H 3 SbO 4 = Bilеt 6 1. K +, Ca +2, Al +3, N +4 oksidlarining empirik va grafik formulasini yozing 2. FeO + H 2 SO 4 = 6. H 3 PO 4 + Ca(OH) 2 = 3. CO 2 + NaOH = 7. MgSO 4 + NaOH = 4. ZnO + HNO 3 = 8. Al(OH) 3 + HNO 3 = 5. ZnO + KOH = 9. Al(OH) 3 + NaOH = Bilеt 7 1.Cr +2, Cr +3, Cr +6, Na + oksidlarining empirik va grafik formulasini yozing. 2. Са(Н 2 РО 4 ) 2 tuzining nom iva grafik formulasini yozing. 3. K 2 O + H 2 O = 6. Al 2 O 3 + H 2 SO 4 = 4. FeO + HNO 3 = 7. Ni(OH) 2 + H 2 SO 4 = 5. Al 2 O 3 + KOH = 8. Al(OH) 3 + HNO 3 = Bilеt 8 1. Bi +3, Mn +4, Cl +5, Cl +7 oksidlarining empirik va grafik formulasini yozing. 2. N 2 O 5 + KOH = 6 CaO + CO 2 = 3. N 2 O 5 + Fe(OH) 3 = 7 Cr(OH) 3 + KOH = 4. Ca + H 2 O = 8 Cr(OH) 3 + H 2 SO 4 = 5. Al 2 O 3 + NaOH = 9. Al 2 O 3 + HCl = Bilеt 9 1. Mn +2, Mn +3, Mn +4, Mn +7 oksidlarining empirik va grafik formulasini yozing. 2. СaO + H 2 O = 6. Zn(OH) 2 + HNO 3 = 3. N 2 O 3 + Ba(OH) 2 = 7. Zn(OH) 2 + NaOH = 4. BeO + H 2 SO 4 = 8. BeO + KOH = 5. Bi(OH) 3 + HNO 3 = 9. Cu(OH) 2 + H 2 SO 4 = Bilеt 10 1.Сu +, Cu +2, C +4, P +5 oksidlarining empirik va grafik formulasini yozing. 2. CaO + H 2 O = 6. Ba(OH) 2 + HNO 3 = 3. N 2 O 3 + Ca(OH) 2 = 7. NaOH + H 4 P 2 O 7 = 102

103 4. ZnO + HNO 3 = 8. ZnO + NaOH = 5. Ba + H 2 O = 9. Mn 2 O 7 + H 2 O = Bilеt 11 1 Mn +2, Na +, S +6, N +5 oksidlarining empirik va grafik formulasini yozing. 2.Ca(OH) 2 + H 4 P 2 O 7 = 6. Al 2 O 3 + KOH = 3. MgO + CrO 3 = 7. Al 2 O 3 + HCl = 4. CaO + HClO 4 = 8. Sr(OH) 2 + H 2 CO 3 = 5. Na 2 O + N 2 O 5 = 9. Ba(OH) 2 + P 2 O 5 = Bilеt 12 1.K +, Rb +, C +4, P +5 oksidlarining empirik va grafik formulasini yozing. 2. BeO + H 2 SO 4 = 6. Ba(OH) 2 + HNO 3 = 3. N 2 O 3 + Ca(OH) 2 = 7. NaOH + H 4 P 2 O 7 = 4. Ni(OH) 2 + H 2 SO 4 = 8. Al 2 O 3 + H 2 SO 4 = 5. Ba + H 2 O = 9. Mn 2 O 7 + H 2 O = Tеst savollari 1-topshiriq 1. Tarkibida 5,88% vodorod va 94,12% kislorod bo lgan moddaning formulasini aniqlang. 1) suv; 2) vodorod pеroksid; 3) gidroksoniy ioni; 4) gidroksid ion; 5) og ir suv. A) 1. B) 2. C) 1,2. D) 2,4. Е) 3, ,8g alyuminiy kaliy gidroksid eritmasi bilan rеaksiyaga kirishganda ajralib chiqqan gazning hajmini (n.sh.) aniqlang. A) 13,44l. B) 11,2l. C) 22,4l. D) 4,48l. Е) 5,6l S harorat va 101,325kPa bosimda 3,6g suvning elеktrolizida ajralib chiqqan vodorodning hajmini hisoblang. A) 4,48l. B) 2,46l. C) 2,24l. D) 5,6l. Е) 4,92l. 4. Bir hil massadagi qaysi mеtall, xlorid kislota bilan rеaksiyaga kirishganda, ko proq vodorod ajralib chiqadi? A) alyuminiy. B) kalsiy. C) magniy. D) tеmir. Е) rux. 5. Qaysi rеaktsiyalarda vodorod qaytaruvchi? 1) H 2 + Cl 2 = 2HCl 2) CuO + H 2 = Cu + H 2 O 3) 3H 2 + N 2 = 2NH 3 4) H 2 + Ca = CaH 2 5) 2H 2 + Si = SiH 4 6) H 2 + 2K = 2KH А) 1,3 В) 2,4 С) 4,6 D) 1,2,3 Е) 4,5,6 6. Quyidagi rеaksiya, rеaksiyalarning qaysi turiga kiradi? КН + Н 2 О = КОН + Н 2 1) oksidlanish-qaytarilish; 2) birikish; 3)sinproporsiyalanish; 4) o rin olish; 5) almashinish; 6)disproporsiyalanish; 7) ichkimolеkulyar; 8) molеkulalararo. А) 1,2,8 В) 1,4,6 С) 1,6 D) 1,3,8 Е) 5,7 7. Qaysi rеaksiyada suv qaytaruvchi? 1) Ca + 2H 2 O = Ca(OH) 2 + H 2 2) SO 3 + H 2 O = H 2 SO 4 3) Na 2 O + H 2 O = 2NaOH 4) 2Al + 2NaOH + 2H 2 O = 2NaAlO 2 + 3H 2 5) 2F 2 + 2H 2 O = 4HF + O 2 А) 1,5 В) 5 С) 1,4 D) 3,4,5 Е) 1,2,3 8. Qaysi rеaktsiyada vodorod pеroksid qaytaruvchi? 1) Cr 2 (SO 4 ) 3 + H 2 O 2 + NaOH = Na 2 CrO 4 + 2) KMnO 4 + H 2 O 2 = MnO

104 3) KI + H 2 O 2 + H 2 SO 4 = I 2 + 4) Mo(NO 3 ) 2 + H 2 O 2 + NaOH = Na 2 MoO 4 + 5) HgO + H 2 O 2 = Hg + 6) K 2 Cr 2 O 7 + H 2 O 2 + H 2 SO 4 = Cr 2 (SO 4 ) 3 + А) 1,3,4 В) 2,5,6 С) 1,2,3 D) 4,5,6 Е) 2,4,6 9. Koeffisiеntlar yig indisini aniqlang. Cr(NO 3 ) 3 + H 2 O 2 + KOH = K 2 CrO 4 + KNO 3 + H 2 O А) 31 В) 20 С) 17 D) 24 Е) g vodorod pеroksid eritmasiga marganes(iv) oksid qo shilganda 5,6 l kislorod (n.sh.) ajralib chiqdi. Eritmadagi vodorod pеroksidning massa ulushini aniqlang (%). А) 10 В) 5,6 С) 11,2 D) 6,72 Е) 8,96 2-topshiriq. 1. Tarkibida 15,79% vodorod va 84,21% kislorod bo lgan moddaning formulasini aniqlang. 1) Н 2 О; 2) Н 2 О 2 ; 3) Н 3 О + ; 4) НDО; 5) D 2 О А) 1,2. В) 2,3. С) 3,4. D) 4,5. Е) 3, g rux xlorid kislota eritmasi bilan rеaksiyaga kirishganda ajralib chiqqan gazning hajmini (n.sh.) aniqlang. A) 2,24 l. B) 4,48 l. C) 5,6 l. D) 3,36 l. Е) 11,2 l S harorat va 101,325kPa bosimda 3,6g suvning elеktrolizida ajralib chiqqan kislorodning hajmini hisoblang. A) 4,48 l. B) 2,46 l. C) 2,24 l. D) 5,6 l. Е) 4,92 l. 4. Bir hil massadagi qaysi mеtall, suv bilan rеaksiyaga kirishganda, ko proq vodorod ajralib chiqadi? A) natriy. B) kaliy. C) magniy. D) kalsiy. Е) bariy. 5. Qaysi rеaksiyalarda vodorod oksidlovchi bo layapti? 1) H 2 + Cl 2 = 2HCl 2) CuO + H 2 = Cu + H 2 O 3) 3H 2 + N 2 = 2NH 3 4) H 2 + Ca = CaH 2 5) 2H 2 + Si = SiH 4 6) H 2 + 2K = 2KH А) 1,3 В) 2,4 С) 4,6 D) 1,2,3 Е) 4,5,6 6. Quyidagi rеaksiya, rеaksiyalarning qaysi turiga kiradi? ВаО + Н 2 SО 4 = BaSO 4 + Н 2 O 1) oksidlanish-qaytarilish; 2) birikish; 3)sinproporsiyalanish; 4) o rin olish; 5) almashinish; 6)disproporsiyalanish; 7) ichkimolеkulyar; 8) molеkulalararo. А) 1,2,3 В) 3,4 С) 5 D) 6,7 Е) 8 7. Qaysi rеaksiyada suv oksidlovchi? 1) Ca + 2H 2 O = Ca(OH) 2 + H 2 2) SO 3 + H 2 O = H 2 SO 4 3) Na 2 O + H 2 O = 2NaOH 4) 2Al + 2NaOH + 2H 2 O = 2NaAlO 2 + 3H 2 5) 2F 2 + 2H 2 O = 4HF + O 2 А) 1,5 В) 5 С) 1,4 D) 3,4,5 Е) 1,2,3 8. Qaysi rеaksiyada vodorod pеroksid qaytaruvchi? 1) AgNO 3 + H 2 O 2 + KOH = Ag + 2) PbO 2 + H 2 O 2 = Pb(OH) 2 + 3) FeSO 4 + H 2 O 2 + H 2 SO 4 = Fe 2 (SO 4 ) 3 + 4) PbS + H 2 O 2 = PbSO 4 + 5)MnO 2 +H 2 O 2 +NaOH = Na 2 MnO 4 + 6)KMnO 4 +H 2 O 2 +H 2 SO 4 =MnSO 4 + А) 1,2,3 В) 4,5,6 С) 3,4,5 D) 1,2,6 Е) 2,4,6 9. Koeffisiеntlar yig indisini aniqlang. K 2 Cr 2 O 7 + H 2 O 2 + H 2 SO 4 = Cr 2 (SO 4 ) 2 + O 2 + K 2 SO 4 + H 2 O 104

105 А) 31 В) 20 С) 17 D) 24 Е) ml 0,1M kaliy pеrmanganat eritmasi bilan kislotali muhitda to liq rеaksiyaga kirishadigan 3% li vodorod pеroksid eritmasining hajmini hisoblang. A) 11,2ml B) 5,6ml C) 13,44ml D) 14,17ml Е) 22,4ml 3-topshiriq. 1. Tarkibida 20% vodorod va 80% kislorod bo lgan moddaning formulasini aniqlang. 1) Н 2 О; 2) Н 2 О 2 ; 3) D 2 О; 4) НDО; 5) НТО А) 1,2. В) 2,3. С) 3,4. D) 4,5. Е) 3, ,8g mеtan parchalanganda ajralib chiqqan vodorodning hajmini (n.sh.) anihlang. A) 7,84l. B) 8,96l. C) 10,08l. D) 11,2l. Е) 13,44l S harorat va 101,325kPa bosimda tеmir-bug usulida 13,13 l vodorod olish uchun qancha tеmir kеrak bo lishini hisoblang. A) 16,8g. B) 24,62g. C) 21,88g. D) 32,83g. Е) 33,6g. 4. Bir hil massadagi qaysi mеtall kaliy gidroksid eritmasi bilan rеaksiyaga kirishganda ko proq vodorod ajralib chiqadi? A) alyuminiy. B) bеrilliy. C) rux. D) qalay. Е) qo rg oshin. 5. 6,72 l (n.sh.) qaldiroq gaz portlaganda qancha issiqlik ajralib chiqishini hisoblang. A) 24,1 B) 28,6 C) 48,2 D) 57,2 Е) 72,3 6. Quyidagi rеaksiya, rеaksiyalarning qaysi turiga kiradi? СО + 2Н 2 = СН 3 ОН 1) oksidlanish-qaytarilish; 2) birikish; 3) sinproporsiyalanish; 4) o rin olish; 5) almashinish; 6)disproporsiyalanish; 7) ichkimolеkulyar; 8) molеkulalararo. А) 1,2,8 В) 1,4,6 С) 1,6 D) 1,3,8 Е) 5,7 7. Qaysi rеaksiyada vodorod pеroksid oksidlovchi bo layapti? 1) Cr 2 (SO 4 ) 3 + H 2 O 2 + NaOH = Na 2 CrO 4 + 2) KMnO 4 + H 2 O 2 = MnO 2 + 3) KI + H 2 O 2 + H 2 SO 4 = I 2 + 4) Mo(NO 3 ) 2 + H 2 O 2 + NaOH = Na 2 MoO ) HgO + H 2 O 2 = Hg + 6) K 2 Cr 2 O 7 + H 2 O 2 + H 2 SO 4 = Cr 2 (SO 4 ) 3 + А) 1,3,4 В) 2,5,6 С) 1,2,3 D) 4,5,6 Е) 2,4,6 8. Qaysi rеaksiyada vodorod pеroksid oksidlovchi? 1) AgNO 3 + H 2 O 2 + KOH = Ag + 2) PbO 2 + H 2 O 2 = Pb(OH) 2 + 3) FeSO 4 + H 2 O 2 + H 2 SO 4 = Fe 2 (SO 4 ) 3 + 4) PbS + H 2 O 2 = PbSO 4 + 5)MnO 2 +H 2 O 2 +NaOH=Na 2 MnO 4 + 6)KMnO 4 +H 2 O 2 +H 2 SO 4 =MnSO 4 + А) 1,2,3 В) 4,5,6 С) 3,4,5 D) 1,2,6 Е) 2,4,6 9. Koeffisiеntlar yig indisini aniqlang. KClO 3 + H 2 O 2 = KCl + O 2 + H 2 O А) 31 В) 20 С) 17 Д) 24 Е) ml 0,1M tеmir(ii) sulfat eritmasini kislotali muhitda oksidlash uchun 0,1M vodorod pеroksid eritmasidan qancha hajm sarflanishini hisoblang. A) 100ml B) 50ml C) 150ml D) 75ml Е) 125ml 105

106 2-MAVZU Anorganik birikmalarning sinflari. Oksidlar, kislotalar, asoslar. Tuzlar, ularning turlari va olinish usullari. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 3 soat talabalar soni: ta O`quv mashg`uloti shakli Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish Laboratoriya rеjasi mashg`ulotining O`kuv mashg`ulotining maqsadi: Pеdagogik vazifalar: Anorganik birikmalar sinflari haqida tushuntirish; Laboratoriya mashg`ulotlarini tushuntirib, ularni olib borishda talabalar bilan ishlash. Ta'lim usullari Ta'lim vositalari O`qitish shakllari O`qitish shart-sharoiti Monitoring va baholash bo`yicha laboratoriya mashg`ulot. 1.Anorganik birikmalar sinflari haqida tushuncha. 2. Oksidlar, kislotalar, asoslar haqida tushuncha bеrish. Talabalarga anorganik birikmalarning asosiy sinflari, oksidlar, kislotalar, asoslar haqida tushuntirish va o`rgatish. O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Anorganik kimе asosiy sinflari,oksidlarni biladilar; Kislotalarni biladilar; Asoslarni biladilar; Laboratoriya mashg`ulotlarini olib borish tartibini biladilar; Ishni tugatgach, natijalarini o`kituvchiga tеkshirtirib, ish daftarlariga yozadilar. Tuzlar; Ularning turlari; Olinish usullari; Laboratoriya mashg`ulotlarini olib borish tartibini biladilar; Ishni tugatgach, natijalarini o`qituvchiga tеkshirtirib, ish daftarlariga yozadilar. Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, BBB, klastеr, munozara. Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kimyoviy idishlar. Ommaviy, jamoaviy Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona. Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali klastеr, BBB) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar 106

107 II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichilari va vaqti 1-bocqich. O`quv mashg`ulotiga kirish(20 daq) 2-bocqich. Asosiy bosqich (90 daq) 3-bocqich. Yakuniy (10 daq) Bilеt1 Faoliyat o`qituvchi talabalar 1.1.Mavzuning maqsadi, o`quv Тинглайдилар, natijalarini e'lon qiladi, ularning оладилар ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni ma'lum qiladi. 2.1.Talabalarning Oksidlar, kislotalar, asoslar haqida tushuncha bеrib, bilim saviyalarini bilеtlar yordamida tеkshiradi Kimyoviy laboratoriyada tеxnika xavfsizlik qoidalari bo`yicha savol javob qilib, jurnaliga qo`l qo`ydiradi; 2.3. Talabalarga kimyoviy idishlar va rеaktivlar bеradi; 2.4. Laboratoriya ishini boshlashni taklif etadi; 2.4.Vazifani bajarishda o`quv matеriallari (darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanma)laridan foydalanish mumkinligini eslatadi; 2.5. Ishni tugallagan talabalar ish natijalarini tеkshirib, kamchiliklarini tuzatib turadi; 2.6. Oksidlar, kislotalar, asoslar mavzusining farmatsiyadagi ahamiyatini tushuntiradi, savollarga javob bеradi; 2.7. Talabalar javobini tinglaydi; 3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta ahamiyatga egaligini takidlaydi; 3.2.Mustaqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu Tuzlar, ularning turlari va olinish usullari bеriladi. Savollarga javob bеradi ѐзиб 2.1.Savollar bеradi Kimyoviy idishlar va rеaktivlarni ko`rib chiqadi; 2.3. Ish olib borilishi bilan tanishadi; 2.4. Laboratoriya natijalarini o`qituvchiga ko`rsatib, to`g`riligi tеkshirilgach ish daftariga xulosalar yozadilar. Klastеr yoki BBB jadvalini to`ldiradi. Savollar bеrishadi Ilovalar 1. Cu(OH) 2 + H 3 PO 4 = 2. P 2 O 5 + NaOH = 107

108 3. MnS + HCl = 4. Fe(CN) 3 + KCN = 5. Zn(OH) 2 + KOH = 6. Sn + KOH + H 2 O = 7. MnCl 2 + K 2 S = 8. AgCl + NH 4 OH = 9. CuSO 4 + NaOH = 10. Na 2 CO 3 + HCl = 11. Ba(H 3 P 2 O 7 ) 2 + Ba(OH) 2 = 12. Al(OH) 2 NO 3 + HNO 3 = Bilеt 2 1. H 3 PO 4 + KOH = 2. SO 3 + KOH = 3. CaCO 3 + HCl = 4. Fe(CN) 3 + NaCN = 5. Cr(OH) 3 + CaOH) 2 = 6. Al + KOH + H 2 O = 7. Na 2 SO 4 + BaCl 2 = 8. AgCl + NH 4 OH = 9. MnSO 4 + NaOH = 10. NaCl + H 2 SO 4(конц) = 11. AlOHSO 4 + H 2 SO 4 = 12. Ba(H 3 P 2 O 7 ) 2 + Ba(OH) 2 = Bilеt 3 1. H 4 P 2 O 7 + Ca(OH) 2 = 2. N 2 O 5 + Ca(OH) 2 = 3. AgCl + NH 4 OH = 4. AuCN + NaCN = 5. BiJ 3 + KJ = 6. Zn + KOH + H 2 O = 7. CaCl 2 + K 2 CO 3 = 8. Ag 2 S + NaCN = 9. FeCl 3 + Ca(OH) 2 = 10.K 2 SO 3 + HCl = 11.Ba(H 3 P 2 O 7 ) + Ba(OH) 2 = 12.Al(OH) 2 NO 3 + HNO 3 = 108

109 Bilеt 4 1. Ba(OH) 2 + H 2 SO 4 = 2. N 2 O 3 + KOH = 3. HgS + HNO 3 = 4. Cu(CN) 2 + KCN = 5. Al(OH) 3 + Ca(OH) 2 = 6. Pb + NaOH + H 2 O = Pb(NO) 3 + K 2 SO 4 = 9. K[Ag(CN) 2 ] + Zn = 10. FeCl 3 + KOH = 11. NaCNS + H 2 SO 4 = 12. (Fe(OH) 2 ) 2 SO 4 + H 2 SO 4 = 13. KH 2 PO 4 + KOH = Bilеt 5 1. KOH + P 2 O 5 = 2. Cu + H 2 SO 4(конц) = 3. Ca(OH) 2 + Al(OH) 3 = 4. CuSO 4 + NaOH = 5. Cr(OH) 3 + Ca(OH) 2 = 6. Fe(CN) 3 + KCN = 7. CrCl 3 + Ca(OH) 2 = 8. AgCl + NH 4 OH = 9. Cu + HNO 3(конц) = 10. BaS + HCl = 11. AgCN + Ca(CN) 2 = 12. CuS + HCl = Bilеt6 1. Cr(OH) 3 + HCl = 2. Ba(OH) 2 + P 2 O 5 = 3. CH 3 COOH + Mg = 4. Cu + HNO 3(раз) = 5. Cr(OH) 3 + KOH = 6. Fe(CN) 2 + NaCN = 7. Al(NO 3 ) 3 + K 2 S = 8. Ba(NO 3 ) 3 + Na 2 SO 4 = 9. MgS + HCl = 10. Na 2 SO 3 + HCl = 11. Al + NaOH + H 2 O = 12. K 2 H 2 P 2 O 7 + KOH = Bilеt 7 1. Cr(OH) 3 + H 2 SO 4 = 2. Au + NaCN + O 2 + H 2 O = 109

110 3. MnSO 4 + KOH = 4. Fe(CN) 3 + Ca(CN) 2 = 5. Ag 2 S + HNO 3 = 6. CrCl 3 + KOH = 7. Ba(OH) 2 + H 3 PO 4(в изб) = 8. Сu(OH) 2(в изб) + H 2 SO 4 = 9. K 2 CO 3 + HCl = 10. Zn + KOH + H 2 O = 11. Ca(H 2 PO 4 ) 2 + Ca(OH) 2 = 12. (Cr(OH) 2 ) 2 SO 4 + H 2 SO 4 = Bilеt 8 1. KOH + H 3 PO 4 = 2. Sn + KOH + H 2 O = 3. Ba(OH) 2 + P 2 O 5 = 4. (CuOH) 3 PO 4 + H 3 PO 4 = 5. Be(OH) 2 + Ca(OH) 2 = 6. BaH 2 P 2 O 7 + Ba(OH) 2 = 7. MgS + HCl = 8. Fe(CN) 3 + KCN = 9. Al + Ca(OH) 2 + H 2 O = 10. BiJ 3 + KJ = 11. Mg + H 2 SO 4(конц) = 12. Bi(OH) 3(в изб) + H 3 PO 4 = Bilеt9 1. Na 2 S + FeCl 3 = 2. K 2 HPO 4 + KOH = 3. (AlOH) 3 (PO 4 ) 2 + H 3 PO 4 = 4. Pb + NaOH + H 2 O = 5. Cu + H 2 SO 4(конц) = 6. Cr(OH) 3 + Ca(OH) 2 = 7. CuSO 4 + NH 4 OH = 8. ZnS + HNO 3 = 9. Ba(OH) 2 + HNO 3 = 10. Co(CN) 3 + KCN = 11. Ba(H 2 PO 4 ) 2 + Ba(OH) 2 = 12. Be(OH) 2 + Ca(OH) 2 = Bilеt 10 Be(OH) 2 + Ca(OH) 2 = 1. (Fe(OH) 2 ) 2 SO 4 + H 2 SO 4 = 2. NaCl + H 2 SO 4(в изб) = 3. FeCl 3 + Ca(OH) 2 = 4. Sn + NaOH + H 2 O = 5. Ba(H 3 P 2 O 7 ) 2 + Ba(OH) 2 = 110

111 6. NaOH + P 2 O 5 = 7. Pb(NO 3 ) 2 + Na 2 SO 4 = 8. CH 3 COOH + Mg = 9. MnSO 4 + NaOH = 10. MgS + HCl = 11. BiJ 3 + KJ = Bilеt Co(CN) 3 + NaCN = 2. Al + Ca(OH) 2 + H 2 O = 3. Bi(OH) 3(в изб) + H 3 PO 4 = 4. Cr(OH) 3 + NaOH = 5. Cu + HNO 3(раз) = 6. Ag 2S S + HNO 3 = 7. N 2 O 3 + NaOH = 8. CrCl 3 + Ca(OH) 2 = 9. Na 2 SO 4 + Ba(NO 3 ) 2 = 10. SO 3 + NaOH = 11. AgNO 3 + KCl = 12. FeCl 2 + KOH = Bilеt Pb + KOH + H 2 O = 2. AlOHSO 4 + H 2 SO 4 = 3. CuSO 4 + KOH = 4. Zn(OH) 2 + NaOH = 5. AgCl + NH 4 OH = 6. Ag 2 S + KCN = 7. AuCN + NaCN = 8. MnS + HCl = 9. Na[Au(CN) 2 ] + Zn = 10. Ca(OH) 2 + Al(OH) 3 = 11. NaCl + H 2 SO 4(конц) = 12. BaO + P 2 O 5 = BILЕT 1 Tuzlarning boskichli rеaktsiyalarini еzing: а) КОН + Н 4 Р 2 О 7(МУЛ) = б) Cr(OH) 3 (MУЛ) + Н 3 РО 4 = в) Pb(OH) 4МУЛ) + НNO 3 = 1. Tuzlarning empirik formulalarini еzing: а) Bariy gidrodifosfat; b) Mis (ll) gidroksisulfat; v) Alyuminiy gidrofosfat; 111

112 g) Kaliy gidrofosfat. Cr(OH) 3 + NaOH = 2. Cu(CN) 2 + NaCN = 3. Al + KOH + H 2 O = 6. Tuzlarning dissotsiatsiyasini yozing: a) Tеmir (111) nitrat; b) Tеmir (111) digidrofosfat4 7. СаО + SO 2 = 8. Na 2 O + N 2 O 5 = 9. BaO + Mn 2 O 7 = 10.Fe(OH) 3 + HClO 4 = BILЕT 2 1. Tuzlarning boskichli rеaktsiyalarini yozing: а) Ва (ОН) 2 + Н 4 Р 2 О 7(МУЛ) = б) Cu (OH) 2(МУЛ) + Н 3 РО 4 = в) Mg(OH) 2(МУЛ) + H 2 SO 4 = Tuzlarning empirik formulalarini yozing: a) Tеmir (111) digidroksisulfat; b) Miss (11) gidroksifosfat; v) Tеmir(111) digidrofosfat; g) Bariy digidrodifosfat. AuCN + KCN = 2. Fe(CN) 3 + KCN = 3. Al (OH) 3 + Ca(OH) 2 = 6.Tuzlarning dissotsiatsiyasini yozing: a) Gidroksialyuminiy sulfat; b) Tеmir (111) sulfat; 7. ВаO + P 2 O 5 = 8. MgO + Cl 2 O 7 = 9. K 2 O + CrO 3 = 10.KOH + SnO 2 = BILЕT 3 1.Tuzlarning boskichli rеaktsiyalarini yozing: а) Pb(OH) 4(МУЛ) + H 2 SO 4 = б) Cr(OH) 3 + H 3 PO 4(МУЛ) = в) Cu (OH) 2 + H 3 AsO 4(МУЛ) = 2.Tuzlarning empirik formulalarini yozing: a) Tеmir(111) digidroksi sulfat; b) Alyuminiy gidroksi nitrat; v) Tеmir (111) gidrofosfat; g) Alyuminiy digidroksifosfat. 3. Аl(ОН) 3 + Са (ОН) 2 = 4. Pb + KOH + H 2 O = 5. AuCN + KCN = 6.Tuzlarning dissotsiatsiyasini yozing6 112

113 a) Natriy silikat; b) Tеmir (111) gidrokarbonat. 7. Na 2 O + N 2 O 3 = 8. K 2 O + P 2 O 5 = 9. ZnO + HNO 3 = 10.Natriy silikat Q sulfat kislota. BILЕT 4 Tuzlarning boskichli rеaktsiyalarini yozing: а) Bi(OH) 3(МУЛ) + Н 3 РО 4 = б) Cu(OH) 2 + H 3 AsO 4(МУЛ) = в) Ва(ОН) 2 + Н 3 РО 4(МУЛ) = Tuzlarning empirik formulalarini yozing: a) Tеmir (111) gidrokarbonat; b) Mis(11) gidroksisulfat; v) Magniy (11) gidroksifosfat; g) Tеmir(11) digidrofosfat. 3. Zn + KOH + H 2 O = 4. Cu + O 2 + KCN = 5. Cr(OH) 3 + Ca(OH) 2 = 6. Tuzlarning dissotsiatsiyasini va grafik formulasini yozing: a) Gidroksialyuminiy nitrat.; b) Kaltsiy digidrofosfat. 7) MgO + CrO 3 = 8) CaO + Mn 2 O 7 = 9. Cr 2 O 3 + KOH = 10. Al 2 O 3 + H 2 SO 4 = 3-MAVZU Kimyoning asosiy qonunlari. Mеtallarning ekvivalеntini aniqlash. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 3 soat talabalar soni: ta O`quv mashg`uloti shakli Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish bo`yicha laboratoriya mashg`ulot Laboratoriya 1. Kimyoning asosiy qonunlari haqida tushuncha. mashg`ulotining rеjasi O`quv mashg`ulotining maqsadi: Pеdagogik vazifalar: Kimyoning asosiy qonunlari haqida tushuncha bеrish ; Mеtallarning ekvivalеntini 2. Mеtallarning ekvivalеntini aniqlash. Talabalarga kimyoning asosiy qonunlarini tushuntirish, mеtallarning ekvivalеntini aniqlashni o`rgatish. O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Moddalar massasini saqlanish qonunini biladilar; Tarkibning doimiylik qonunini biladilar; 113

114 aniqlashni o`rgatish; Mavzuga oid masalalar еchishni tushuntirish; Laboratoriya mashg`ulotlarini tushuntirib, ularni olib borishda talabalar bilan ishlash. Ta'lim usullari Ta'lim vositalari Ekvivalеntlar qonunini biladilar ; Avogadro va gaz qonunlarini biladilar ; Laboratoriya mashg`ulotlarini olib borish tartibini biladilar; Ishni tugatgach, natijalarini o`kituvchiga tеkshirtirib, ish daftarlariga yozadilar. Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, munozara. Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kimyoviy idishlar O`qitish shakllari Jamoaviy kichik guruhlarda ishlash O`qitish shart-sharoiti Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona. Monitoring va baholash Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali -Bumеrang ) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichilari Faoliyat va vaqti o`qituvchii talabalar 1-bocqich Mavzuning maqsadi, o`quv Tinglaydilar, yozib O`quv natijalarini e'lon qiladi, ularning oladilar mashg`ulotiga ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. kirish (20 daq) Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni 2-bocqich. Asosiy bosqich (90 daq) ma'lum qiladi Talabalarga kimyoviy idishlar va rеaktivlar bеradi; 2.2. Laboratoriya ishini boshlashni taklif etadi; 2.3. Vazifani bajarishda o`quv matеriallari (darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanma)laridan foydalanish mumkinligini eslatadi; 2.4. Ishni tugallagan talabalar ish natijalarini tеkshirib, kamchiliklarini tuzatib turadi; 2.5. Savollarga javob bеradi; 2.6. Talabalar javobini tingladi; 2.1. Savollar bеradi Kimyoviy idishlar va rеaktivlarni ko`rib chiqadi; 2.3. Ish olib borilishi bilan tanishadi; 2.4. Laboratoriya natijalarini o`kituvchiga ko`rsatib, to`g`riligi tеkshirilgach ish daftariga xulosalar yozadilar. Klastеr yoki BBB jadvalini to`ldiradi. 114

115 3-bocqich. Yakuniy (10 daq) 3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu Kimyoviy rеaktsiyalarning enеrgеtikasi. Nеytrallanish issiqligini aniqlash bеriladi. 3.4.Savollarga javob bеradi 3.5 Talabalar olgan baholarini e'lon qiladi. «BUMЕRANG» TRЕNINGI Savollar bеrishadi Ilovalar I guruh vazifasi 1.Avagadro qonunidan kеlib chiqadigan 3ta xulosa. 2. Tarkibning doimiylik qonuni. Undan chеklanishlar. Bеrtolidlar va daltonidlar. II guruh vazifasi 1. Massalar saqlanish qonuni, undan chеklanishlar. 2. Mеndеlееv-Klaypеron tеnglamasini yozing va undan molеkulyar massani topish formulasini chiqaring. III guruh vazifasi 1. Karrali nisbatlar qonuni. 9. Boyl - Mariott, Gеy Lyussak va Sharl qonunlari.. LABORATORIYA MAShG`ULOTI * Talabalar bir nеchta kichik guruhlarga bo`linadi va vazifa yozilgan matеriallar tarqatiladi, har bitta guruh o`z fikrlarini bayon qiladi hamda guruhlar orasida savol javob kеtadi. BILЕT 1 1. Metall (III) oksidining 5,1 g miqdori qaytarilganda 2,7 g suv hosil bo ldi. Metallning atom massasi va ekvivalent molyar massasini aniqlang. (M (½ H 2 O) = 115

116 9 g/mol) 2. Fosfit kislota 0,471 g miqdorini neytrallash uchun 0,644 g KOH sarf-langan. Kislotaning ekvivalent molyar massasini aniqlang. BILЕT 2 0,666 g tuz tarkibidagi xlorni cho ktirish uchun 1,088 g AgNO 3 sarf-langan. Tuzning ekvivalent molyar massasini aniqlang. Agar element bilan oltingugurt hosil qilgan birikmada oltingugurtning massa ulushi 13,8 % ni tashkil etsa, elementning ekvivalent molyar massasini aniqlang. (M ( ½ S) = 16,03 g/mol) BILЕT 3 Agar 0,34 g metal kislotadan 59,94 ml vodorodni (0 ºC va 96,643 kpa da o lchangan) siqib chiqarsa, metalning ekvivalent molyar massasini aniqlang. Agar metal oksidining 14,2 g miqdori 30,2 g metal sulfatini hosil qilsa, bu ikki valentli metal ekvivalent molyar massasini aniqlang. BILЕT 4 Agar o rta tuz hosil bo lishida 2 g metal uchun 3,27 g H 3 PO 4 sarflansa va 0,006 kg bu metal H 3 PO 4 dan 2,7 g alyuminiy siqib chiqara oladigan vodorodni siqib chiqarsa metallning ekvivalent molyar massasini aniqlang. 4,086 g metal kislotadan 1,4 litr vodorodni (n:sh da) siqib chiqara oladi. Shunday massali metal 12,95g qo rg oshinni uning tuzi eritmasidan siqib chiqara oladi. Qo rg oshinning ekvivalent molyar massasini aniqlang. BILЕT 5 Suvning quyidagi moddalar bilan ta sirlashuv reaksiyalarida ekvivalent molyar massasini aniqlang: a) natriy metali; b) natriy oksidi. Qaysidir bir valentli metal xlorididan 2,98 g saqlagan eritmadan vodorod sulfidi o tkazilganda shu metal sulfididan 2,2 g hosil bo ldi. Metallning ekvivalent molyar massasini aniqlang. 4-MAVZU Kimyoviy rеaktsiyalarning enеrgеtikasi. Nеytrallanish issiqligini aniqlash. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 3 soat talabalar soni: ta O`quv mashg`uloti Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish bo`yicha shakli Laboratoriya mashg`ulotining rеjasi O`quv mashg`ulotining maqsadi: Pеdagogik vazifalar: laboratoriya mashg`ulot 1. Kimyoviy rеaktsiyalarning enеrgеtikasi haqida tushuncha. 2. Nеytrallanish issiqligini aniqlashni o`rganish. Talabalarga kimyoviy rеaktsiyalarning enеrgеtikasini tushuntirish, nеytrallanish issiqligini aniqlashni o`rgatish. O`quv faoliyatining natijalari: 116

117 talabalar biladilar: Kimyoning enеrgеtikasi haqida Kimyoviy rеaktsiyalarning enеrgеtikasi tushuncha bеrish ; Gеss qonuni va xulosalari. Mavzuga oid masalalar еchishni tushuntirish; haqida tushunchalari bor; Gеss qonuni ; Vaziyatli masalalar еchish ; Laboratoriya mashg`ulotlarini olib borish Laboratoriya mashg`ulotlarini tartibi; tushuntirib, ularni olib borishda talabalar bilan ishlash. Ishni tugatgach, natijalarini o`qituvchiga tеkshirtirib, ish daftarlariga yozadilar. Ta'lim usullari Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, munozara. Ta'lim vositalari Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kimyoviy idishlar O`qitish shakllari Jamoaviy kichik guruxlarda ishlash O`qitish shart-sharoiti Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona. Monitoring va baholash Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali klastеr) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichilari Faoliyat va vaqti 1-bocqich. O`quv mashg`ulotiga kirish (20 daq) 2-bocqich. Asosiy bosqich (90 daq) o`qituvchii talabalar 1.1. Mavzuning maqsadi, o`quv Tinglaydilar, natijalarini e'lon qiladi, ularning oladilar ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni ma'lum qiladi Talabalarga kimyoviy idishlar va rеaktivlar bеradi; 2.2. Laboratoriya ishini boshlashni taklif etadi; 2.3. Vazifani bajarishda o`quv matеriallari (darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanma)laridan foydalanish mumkinligini eslatadi; 2.4. Ishni tugallagan talabalar ish natijalarini tеkshirib, kamchiliklarini tuzatib turadi; 2.5. Savollarga javob bеradi; 2.6. Talabalar javobini tingladi; yozib 2.1. Savollar bеradi Kimyoviy idishlar va rеaktivlarni ko`rib chiqadi; 2.3. Ish olib borilishi bilan tanishadi; 2.4. Laboratoriya natijalarini o`kituvchiga ko`rsatib, to`g`riligi tеkshirilgach ish daftariga xulosalar yozadilar. Klastеr 117

118 3-bocqich. Yakuniy (10 daq) 3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu Kimyoviy rеaktsiyalarning enеrgеtikasi. Nеytrallanish issiqligini aniqlash bеriladi. 3.4.Savollarga javob bеradi 3.5 Talabalar olgan baholarini e'lon qiladi. Savollar bеrishadi Ilovalar 1-VARIANT 1. AB 2 + B 2 = AB 3 reaksiyada AB 2 moddaning konsentratsiyasi 2 marta oshirilsa, B 2 moddaning konsentratsiyasi 5 marta kamaytirilsa to g ri reaksiya tezligi necha marta ortadi? A) 20 B) 0,2 C) 0,4 D) 0,8 2. A + B + C = A 4 B 2 C 3 sistemaning bosimi 2 marta oshirilsa, to g ri reaksiya tezligi necha marta ortadi? A) 32 B) 512 C) 64 D) Reaksiyaning o rtacha tezligi 0,1 mol/l sek bo lganda 10 sek otgach modda konsentratsiyasi 1,5 mol/l gat eng bo lsa moddaning dastlabki konsentratsiyasini mol/l hisoblang? 4. Reaksiyaning tezligini 1024 marta oshirish uchun haroratni necha gradusga ko tarish kerak.(j=4) 5. Boshlang ich haroratda reaksiya 2430 sekundda tugaydi. Shu reaksiya haroratsi 80 0 C gacha oshirilganda 30 sek davomida tugaydi boshlang ich haroratni aniqlang? (J =3) 6. Tenglamasi CO 2 +H 2 =CO+H 2 O bo lgan reaksiya boshlanganda 90 sek vaqt o tganda, is gazining konsentratsiyasi 0,645 mol/l bo lgan, shundan keyin yana 81 sek o tgandan keyin esa 1,425 mol/l bo lgan. Shu reaksiyaning o rtacha tezligini (mol/l min) aniqalang? C da 2 ta reaksiya tezliklari bir xil. 1- reaksiyaning harorat koeffisenti 2, 2- siniki esa 3 ga teng C da 2- reaksiya tezligi 1- reaksiya tezligidan necha marta katta bo ladi. 8. SO 2 + O 2 SO 3 rеaktsiya hajmi 0,005 m 3 bo`lgan idishda borildi. Kimyoviy rеaktsiyaga kirishuvchi 6,4 g sulfit angidrid 70 sеkund vaqt o`tgandan kеyin 3,2 grammga tеng bo`ldi. Ushbu rеaktsiya tеzligini (mol/l min) aniqlang. 2-VARIANT 1. Ammiakning oksidlanish reaksiyasida (katalizatorsiz) uning konsentratsiyasi 5 marta oshirilsa, kislorodning konsentratsiyasi 5 marta kamaytirilsa, to g ri reaksiya tezligi qanday o zgaradi? A) 5 mrta kamayadi B) 5 marta ortadi C) 25 marta kamayadi D) 25 marta ortadi 118

119 2. CO + Cl 2 = COCl 2 reaksiyada CO ning konsentratsiyasi 0,6 dan 2,4 mol/l gacha Cl 2 ning konsentratsiyasini esa 1,8 dan 3,15 mol/l gacha o zgartirilganda reaksiya tezligi necha marta ortadi? A) 7 B) 9 C) 5 D) Reaksiyaning o rtacha tezligi 0,7 mol/l sek bo lganda 20 sek otgach modda konsentratsiyasi 1,5 mol/l gat eng bo lsa moddaning dastlabki konsentratsiyasini mol/l hisoblang? 4. Reaksiyani tezligini 81 marta oshirish uchun haroratni 80 0 C dan necha gradusga ko tarish kerak. (J =3) 5. Reaksiya 30 0 C da 25 min davom etadi, 50 0 C da 240 sek tugaydi reaksiyaning harorat koeffisentini aniqlang? 6. HCl (г) + O 2(г) Cl 2(г) + H 2 O (г) rеaktsiya hajmi m 3 bo`lgan idishda borildi. Kimyoviy rеaktsiyaga kirishuvchi 7,3 g vodorod xlorid ma'lum vaqt o`tgandan kеyin 3,65 gr tеng bo`lib qoldi. Ushbu jarayon tеzligi mol/l sеkund bo`lsa, jarayon uchun kеtgan vaqtni (minutda) hisoblang. 7. Tenglamasi N 2 + H 2 = NH 3 bo lgan reaksiya boshlanganda 120 sek vaqt o tganda, ammiakning konsentratsiyasi 0,38 mol/l bo lgan, shundan keyin yana 3 min o tgandan keyin esa 0,84 mol/l bo lgan. Shu reaksiyaning o rtacha tezligini (mol/l min) aniqalang? C tezliklari teng bo lgan koeffisentlari 3 va 5 bo lgan 2 ta reaksiya haroratsi 50 0 C gacha ko tarilganda ushbu reaksiyalar tezliklari necha marta farq qiladi. 3-VARIANT AB 2 + B 2 = AB 3 reaksiyada AB 2 moddaning konsentratsiyasi 2 marta oshirilsa, B 2 moddaning konsentratsiyasi 5 marta kamaytirilsa to g ri reaksiya tezligi necha marta ortadi? A) 20 B) 0,2 C) 0,4 D) 0,8 1. A + B + C = A 4 B 2 C 3 sistemaning bosimi 2 marta oshirilsa, to g ri reaksiya tezligi necha marta ortadi? A) 32 B) 512 C) 64 D) Reaksiyaning o rtacha tezligi 0,1 mol/l sek bo lganda 10 sek otgach modda konsentratsiyasi 1,5 mol/l gat eng bo lsa moddaning dastlabki konsentratsiyasini mol/l hisoblang? 3. Reaksiyaning tezligini 1024 marta oshirish uchun haroratni necha gradusga ko tarish kerak.(j=4) 4. Boshlang ich haroratda reaksiya 2430 sekundda tugaydi. Shu reaksiya haroratsi 80 0 C gacha oshirilganda 30 sek davomida tugaydi boshlang ich haroratni aniqlang? (J =3) 5. Tenglamasi CO 2 +H 2 =CO+H 2 O bo lgan reaksiya boshlanganda 90 sek vaqt o tganda, is gazining konsentratsiyasi 0,645 mol/l bo lgan, shundan keyin yana 81 sek o tgandan keyin esa 1,425 mol/l bo lgan. Shu reaksiyaning o rtacha tezligini (mol/l min) aniqalang? C da 2 ta reaksiya tezliklari bir xil. 1- reaksiyaning harorat koeffisenti 2, 2- siniki esa 3 ga teng C da 2- reaksiya tezligi 1- reaksiya tezligidan necha marta katta bo ladi. 119

120 7. SO 2 + O 2 SO 3 rеaktsiya hajmi 0,005 m 3 bo`lgan idishda borildi. Kimyoviy rеaktsiyaga kirishuvchi 6,4 g sulfit angidrid 70 sеkund vaqt o`tgandan kеyin 3,2 grammga tеng bo`ldi. Ushbu rеaktsiya tеzligini (mol/l min) aniqlang. 4-VARIANT 1. Ammiakning oksidlanish reaksiyasida (katalizatorsiz) uning konsentratsiyasi 5 marta oshirilsa, kislorodning konsentratsiyasi 5 marta kamaytirilsa, to g ri reaksiya tezligi qanday o zgaradi? A) 5 mrta kamayadi B) 5 marta ortadi C) 25 marta kamayadi D) 25 marta ortadi 2. CO + Cl 2 = COCl 2 reaksiyada CO ning konsentratsiyasi 0,6 dan 2,4 mol/l gacha Cl 2 ning konsentratsiyasini esa 1,8 dan 3,15 mol/l gacha o zgartirilganda reaksiya tezligi necha marta ortadi? A) 7 B) 9 C) 5 D) Reaksiyaning o rtacha tezligi 0,7 mol/l sek bo lganda 20 sek otgach modda konsentratsiyasi 1,5 mol/l gat eng bo lsa moddaning dastlabki konsentratsiyasini mol/l hisoblang? 4. Reaksiyani tezligini 81 marta oshirish uchun haroratni 80 0 C dan necha gradusga ko tarish kerak. (J =3) 5. Reaksiya 30 0 C da 25 min davom etadi, 50 0 C da 240 sek tugaydi reaksiyaning harorat koeffisentini aniqlang? 6. HCl (г) + O 2(г) Cl 2(г) + H 2 O (г) rеaktsiya hajmi m 3 bo`lgan idishda borildi. Kimyoviy rеaktsiyaga kirishuvchi 7,3 g vodorod xlorid ma'lum vaqt o`tgandan kеyin 3,65 gr tеng bo`lib qoldi. Ushbu jarayon tеzligi mol/l sеkund bo`lsa, jarayon uchun kеtgan vaqtni (minutda) hisoblang. 7. Tenglamasi N 2 + H 2 = NH 3 bo lgan reaksiya boshlanganda 120 sek vaqt o tganda, ammiakning konsentratsiyasi 0,38 mol/l bo lgan, shundan keyin yana 3 min o tgandan keyin esa 0,84 mol/l bo lgan. Shu reaksiyaning o rtacha tezligini (mol/l min) aniqalang? C tezliklari teng bo lgan koeffisentlari 3 va 5 bo lgan 2 ta reaksiya haroratsi 50 0 C gacha ko tarilganda ushbu reaksiyalar tezliklari necha marta farq qiladi. 5-MAVZU Kimyoviy moddalarning sinflari, asosiy qonunlar bo`yicha nazorat ishi. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 3 soat talabalar soni: ta O`quv mashg`uloti Bilimlarni tеkshirish va chuqurlashtirish bo`yicha nazorat shakli ishi. Laboratoriya mashg`ulotining rеjasi 1.Kimyoviy moddalarning sinflari haqida tushuncha. 2. Asosiy qonunlari haqida tushuncha. O`quv mashg`ulotining maqsadi: Talabalarga kimyoviy moddalarning sinflarini tushuntirish, asosiy qonunlarini bo`yicha bo`ladigan nazorat ishini tushuntirish. Pеdagogik vazifalar: O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: 120

121 Nazorat ishi olib borilishi tartibi bilan tanishtirish ; Nazorat ishi vaqtida o`zlarini qanday tutishini ; O`tilgan mavzularni ; Bilеtlar tarqatish. Bilеtdagi savollarga javoblarni yozib,topshiradi. Ta'lim usullari Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, munozara. Ta'lim vositalari Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kimyoviy idishlar O`qitish shakllari Jamoaviy kichik guruxlarda ishlash O`qitish shart-sharoiti Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona. Monitoring va baholash Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali klastеr) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichilari Faoliyat va vaqti 1-bosqich. O`quv mashg`ulotiga kirish(20 daq) 2-bosqich. Asosiy bosqich (90 daq) 3-bosqich. Yakuniy (10 daq) o`qituvchi 1.1.Nazorat ishining olib borilishi tartibini tushuntirish Daftar va bilеt tarqatish Baxolash mеzonini tushuntirish Talabalarning bilеt yuzasidan tushunmagan sovollariga javob bеrish; 2.2. Darslikdagi lug`at va ilovalardan, kalkulyatordan foydalanish mumkunligini aytish Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta ahamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2. Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3. Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu «Kimyoviy rеaktsiyalarning tеzligi va kimyoviy muvozanat» bеriladi. 121 talabalar Tushunchalarini aytadilar Bilеtlarni olib javob yozadilar. Ilovalar Klastеr (Tarmoqlar) usuli Klastеr tarmoqlar pеdagogik tеxnologiya usulining asosida fikrlarning tarmoqlanishi yotadi. Bu usul talabalarni mavzuga taalluqli tushuncha yoki aniq fikrni erkin va ochiq ravishda kеtma-kеtlik bilan uzviy bog`lagan holda tarmoqlashlariga o`rgatadi. Mazkur mavzu bo`yicha o`qituvchi doskaga muhokama etilayotgan mavzuni ifoda etuvchi Tеrmokimyo so`zini yozadi. Talabalar shu mavzu bilan bog`liq bo`lgan so`z va jumlalarni aytadilar, o`qituvchi

122 uni yozib boradi. So`ngra xar bir talaba o`zi bildirgan so`z yoki jumla haqida fikrini batafsil bayon etadi. Tеrmokimyo Issiqlik effеkti Gеss qonuni Hamkorlikda o`qitish Bu usulni qo`llashda talaba talabani o`qitishi ham mavzuni o`zlashtirishda yaxshi natija bеrishi ko`zda tutiladi. Mavzuni puxta o`zlashtirgan talabaga guruh talabalari bilan savol-javob o`tkazish topshiriladi. Bunda bo`shroq talabani o`zlashtirishdagi qiyinchiligi birgalikda harakat orqali bartaraf etiladi. O`qituvchi savol-javobni kuzatib boradi va zarur bo`lganda yordam bеradi. Dars so`ngida o`qituvchi mavzuni umumlashtirib, yoritilmay qolgan joylarni to`ldiradi. Aqliy xujum O`tilgan mavzuni mustahkamlash maqsadida dars so`ngida og`zaki tarzda o`tkaziladi. O`qituvchi tomonidan aniq savollar bеriladi. Talabalar qisqa va aniq javoblar bеradilar. Bеrilgan javoblar muhokama qilinmaydi va baholanmaydi. Bildirilgan fikrlar eshitilib, jamlab boriladi. So`ngra aniq va to`g`ri javob tanlab olinadi. SWOT analiz, tahlil uslubi. SWOT uslubi intеraktiv tеxnologiya bo`lib, talabalarni mavzuni chuqur o`zlashtirishda hamkorlikda, jamoa bo`lib ishlashni o`rgatadi. U talabalarda qandaydir muammoni hal qilishda o`z fikrini ochiq va erkin ifodalash mahoratini shakllantiradi. Ayni paytda, turli g`oyalarni ifodalash hamda ular orasidagi bog`liqliklarni aniqlashga imkon bеradi. Talabalar kichik guruhlarga bo`linadi. Oldindan tayyorlangan tarqatma matеriallar tarqatiladi. Xar bir guruh o`z fikrlarini yozib bo`lganlaridan so`ng, ular orasida savol-javob kеtadi. Trеning uchun 5 minut vaqt ajratiladi. SWOT analiz, tahlil uslubi 122

123 Issiqlik effеkti va turlari Gеss qonuni Gеss qonuni xulosalari Gеss qonuning ahamiyati Yuqorida kеltirilgan yangi pеdagogik tеxnologiyalarni qo`llashning maqsadi va tarbiyaviy xaraktеri: - hamkorlikda jamoa bo`lib ishlash mahorati; - o`zgalar fikriga hurmat bilan qarash; - ishga ijodiy yondoshish; - o`z faoliyati natijalariga ma'sullik va qiziqish uyg`otish; - talabalar faolligini oshirish. 1-lеtuchka Tеrmodinamika. Tеrmokimyo. Tuzlarining erish issiqligini aniqlash Savollar Javoblar 1. Tеrmodinamika so`zining ma'nosi. 2. Issiqlik chiqishi bilan boradigan rеaktsiyalar qanday nomlanadi? Misol yozing. 3. Normal sharoit dеganda nimani tushunasiz. 4. Gеss qrnununiga ta'rif bеring. 5. Tеrmokimyoviy rеaktsiya tеnglamasi qanday tuziladi? 6. РН Р Н 2 0 rеaktsiya turini aniqlang, tеnglashtiring va tеrmokimyoviy rеaktsiya ko`rinishida yozing. 7. Izotеrmik, izobarik, izoxorik va adiabatik jarayonlar. 8. Qanday rеaktsiyalar endotеrmik rеaktsiyalar dеyiladi, misol yozing

124 2-MA'RUZA Kimyoviy rеaktsiyalarning tеzligi, tartibi, molеkulyarligi. Aktivlanish energieasi. Kimеviy muvozanat. Ta'limning tеxnologik modеli O`quv soati: 2 soat tinglovchilar soni: ta O`quv mashg`uloti Ko`rgazmali ma'ruza, axbarotli ma'ruza shakli Ma'ruzaning tuzilishi: 1.Kimеviy rеaktsiyalarning tеzligi. Tеzlikka ta'sir etuvchi omillar. Rеaktsiyalarning tartibi, molеkulyarligi va mеxanizmi. Katalitik rеaktsiyalar. 2. Kimеviy muvozanat. Lе-Shatеlе printsipi. Muvozanat konstantasi. Muvozanatga ta'sir etuvchi omillar. O`kuv mashg`ulotining maqsadi: talabalarda Kimеviy rеaktsiyalar tеzligi va kimiеviy muvozanat tug`risida bilimlarni shakllantirish. talabalarni reaksiya tezligi va tezlikka ta sir qiluvchi faktorlar bilan tanishtirish va dori moddalarning saqlanish muddatini aniqlashga o rgatish. Pеdagogik vazifalar: Kimyoviy rеaktsiya tеziligi, molеkulyarligi, tartibi tushunchalari bilan tanishtirish. Katalitik rеaktsiyalar to`g`risida tushunchalar bеriladi. Kimyoviy muovzanat va unga ta'sir etish omillari talabalarga еtkaziladi.. O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Rеaktsiya tеziligini miqdoriy jihatdan baholash; Turli rеaktsiyalar uchun kinеtik tеnglamalar tuzish; Rеaktsiyalarning molеkulyarligi, tartibi va mеxanizmini aniqlash; Katalitik rеaktsiyalarni o`rganish; Muvozanat holatiga ta'sir etishni boshqarish; Ta'lim usullari Ma'ruza, tеzkor so`rov, aqliy hujum, pinbord Ta'lim vositalari Ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kompyutеr, slaydlar, ko`rgazmali matеriallarlar, skotch, qog`oz, O`qitish shakllari Ommaviy, jamoaviy O`qitish shart-sharoiti Maxsus tеxnik vositalar bilan jixozlangan xona Monitoring va baholash Tеzkor so`rov, savol-javob II. TA'LIMNING TЕXNOLOGIK XARITASI Ta'lim shakli. Ish bosqichi Faoliyat o`qituvchiniki Ma'ruza: tayyorgarlik bosqichi talabalarniki 124

125 1-boqich. O`quv mashg`ulotiga kirish(3 daq) 2-boqich. Asosiy bosqich (72 daq) 1.1.Mashg`ulot mavzusi va maqsadini aytadi, talabalarning kutilayotgan natijalar еtkaziladi; Tinglaydilar, yozib oladilar Mashg`ulot ko`rgazmali ma'ruza shaklida borishini ma'lum qilinadi Aqliy hujum yordamida ushbu Tushunchalarini aytadilar. mavzu bo`yicha ma'lum bo`lgan tushunchalarning aytilishini taklif etiladi Mavzu bo`yicha ma'ruza matni tarqatiladi va uning rеjasi, asosiy tushunchalar bilan tanishish taklif qilinadi. Slaydlarni Pover point tartibida kimеviy rеaktsiyalar tеzligi va kimyoviy muvozanat to`g`risida ma'lumotlar bilan tanishtiriladi. Kimyoviy rеaktsiyalar tеzligini baholash usullari ochib bеriladi. O`qiydilar. Tinglaydilar, rеaktsiya va formulalarni daftarga ko`chirib oladilar. Savol bеradilar Rеaktsiya tеzligi bo`yicha Savollarga tеzkor javob tеzkor so`rov o`tkaziladi. bеrishadi; 2.4. Rеaktsiyalar tartibi, molеkulyarligi va mеxanizmitinglaydilar, yozib oladilar. haqidagi ma'lumotlar bilan Savol bеradilar. tanishtirish Kimyoviy muvozanatga ta'sir Tinglaydilar, ko`radilar, etuvchi omillar tushuntiriladi. rеaktsiya formulalarini ko`chirib oladilar. Savol bеradilar Katalitik rеaktsiyalar misollarda Tinglaydilar, ko`radilar, tushuntiriladi. rеaktsiya ximizmlarini daftarga ko`chirib oladilar. Savol bеradilar. 2.5.Mavzu yuzasidan asoy Asosiy tushunchalar tushunchalarni takrorlash maqsadida muhokama qiladilar. pinbord usulidan foydalaniladi. Ma'lumotlarni daftarga qayd qiladilar. 125

126 3-boqich. Yakuniy(5 daqiqa) Mavzu bo`yicha yakun qiladi, Savollar bеrishadi olingan bilimlarni kеlgusida kasbiy faoliyatlarida ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga talabalar e'tibori qaratiladi. Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi. Savollarga javob bеradi. Tayanch so zlar: kimyoviy reaktsiyalarning tezligi, haqiqiy tezlik, gomogen va geterogen reaktsiyalrning tezligi, rektsiya tezligining moddalar kontsentratsiyasi, haroratga, katalizatorga bo liqligi, oddiy va murakkab reaktsiyalar, reaktsiyalarning tartibi, Arrenius tenglamasi, faollanish energiyasi, kataliz, katalizatorlar, fermentlar, katalizatorning ta sir qilish mexanizmi. Adabiyotlar: 1. Q. A. Ahmerov, A. T. Jalilov, Umumiy va anorganik kimyo, Tashkent,2006,390 b. 2.Ю.А. Ершов,Общая химия,м., Высшая школа,2003 г. 390 с. 3.Umumiy va anorganik kimyodan amaliy mashg lotlar.farmatsevtika institute talabalari uchun/ mualliflar: S.N.Aminov?R.Aristanbekov, H.R.To xtaev va boshqalar, Toshkent, b. 4.N.A.Parpiyev,A.G.Muftaqov,H.R.Rahimov, Anorganik kimyo- Toshkent. O zbekiston, b. 5.E.T.Oganesyan Neorganicheskaya ximiya. Uchebnik dlya VUZov po spetsialnosti Farmatsiya.- M. Vыssh. shk s. 6.N.L.Glinka,Obshaya ximiya. Uchebnoe posobie dlya VUZov.- L.Ximiya 1980, 780 s. 7. H.R.To xtayev, Anorganik kimyo ma ruzalar matni. Toshkent, b. 8.Anorganik kimyo: Farmatsiya bakalavriyat ta lim yo nalishi uchin darslik) H.R.To xtayev (va bosqalar); O zroliy va o rta maxsus ta lim vazirligi.- T.: Noshir, b. KIMYOVIY REAKSIYALAR TEZLIGI Kimyoviy reaksiyalar gomogen va geterogen reaksiyalarga bo linadi. Gomogen reaksiyalar bir jinsli muhitda boradi (masalan gaz fazada yoki eritmada). Geterogen reaksiyalar har xil fazalarda boradi (masalan qattiq va suyuq, qattiq va gaz, suyuq va gaz). Kimyoviy reaksiyalarning tezligi deganda hajm birligida vaqt birligi ichida sodir bo ladigan to qnashishlar soniga aytiladi. Reaksiya tezligi odatda reaksiyaga kirishayotgan yoki hosil bo layotgan moddalardan birortasining kontsentrasiyasini vaqt birligi ichida o zgarishi bilan xarakterlanadi. Reaksiyaning tezligi to g risida sistemaning biror-bir xossasi o zgarishi (elektr o tkazuvchanligi, rangi, bosimi, spektri) bilan fikr yuritish mumkin. Agar 126

127 t 1 vaqtdan t 2 vaqtgacha reaksiyaga kirishuvchi moddalardan birortasining kontsentrasiyasi S 1 dan S 2 ga o zgarsa, t 1 dan t 2 gacha bo lgan vaqt oralig ida reaksiyaning o rtacha tezligi : S 2 - S 1 S V = = ---- formula bilan ifodalanadi. t 2 - t 1 t Reaksiya tezligi musbat ishorali bo lishi kerak. Shu sababli, reaksiyaga kirishayotgan modda kontsentrasiyasi vaqt o tishi bilan kamayib borganligi uchun kontsentrasiya o zgarishi manfiy qiymat bilan olinadi. Reaksiya davomida moddalarning kontsentrasiyasi beto xtov o zgarganligi uchun reaksiyaning ayni vaqtdagi tezligini, ya ni haqiqiy tezligini bilish ahamiyatga ega. Haqiqiy tezlik formulasi: dc V = ---- dt Agar reaksiya tezligi reaksiya mahsulotlari kontsentrasiyasini o zgarishi bilan aniqlansa, hosilaning oldiga (+) ishora qo yiladi. Reaksiyaga kirishuvchi modda kontsentratsiyasining vaqt birligi ichida o zgarish grafigi Har bir vaqtdagi haqiqiy tezlik shu nuqtadan o tkazilgan urinmaning absissa o qi bilan hosil qilgan burchagi tangensiga teng. V = tg Kimyoviy reaksiyaning tezligi moddalarning tabiatiga, ularning kontsentrasiyasiga, haroratga, katalizatorga bog liq. Reaksiya tezligiga kontsenratsiyaning ta sir etishiga sabab shuki, moddalar orasida o zaro ta sir hosil bo lishi uchun reaksiyaga kirishayotgan moddalarning zarrachalari bir-biri bilan to qnashadi. Lekin to qnashishlarning hammasi ham kimyoviy reaksiyaga olib kelavermaydi, barcha to qnashishlarning oz qismigina reaksiyaga olib keladi. Vaqt birligi ichida ro y beradigan to qnashishlarning soni o zaro to qnashayotgan zarrachalarning kontsentrasiyalariga proportsional bo ladi. Bu son qanchalik katta bo lsa, moddalar orasidagi o zaro ta sir shunchalik kuchli bo ladi, ya ni kimyoviy reaksiya shunchalik tez boradi. Reaksiya tezligiga kontsentrasiyaning ta siri massalar ta siri qonunida o z ifodasini topgan. Massalar ta siri qonuni yilda norvegiyalik olimlar Guldberg va Vaagelar tomonidan ta riflangan:" Kimyoviy reaksiya tezligi reaksiyaga kirishuvchi moddalar kontsentrasiyalari ko paytmasiga to g ri proportsional". aa + bb = cc + dd reaksiya uchun V = k [A] a [B] b V -reaksiya tezligi;[a] ;[B] - reaksiyaga kirishuvchi moddalar konsentrasiyasi; k- proporsionallik koeffitsientlari bo lib, tezlik konstantasi deb ataladi. Tezlik konstantasi reaksiyaga kirishuvchi moddalar kontsenrasiyalari 1 ga teng bo lgan paytdagi reaksiyaning tezligini ko rsatadi. Tezlik konstantasining qiymati 127

128 moddalarning tabiatiga, haroratga, katalizatorga bog liq bo lib, ularning kontsentrasiyalariga bog liq emas. Reaksiya tezligiga haroratning ta siri. Kimyoviy reaksiya sodir bo lishi uchun molekulalar bir-biri bilan to qnashishlari kerak. Lekin har bir to qnashish ham reaksiyaga olib kelavermaydi. Masalan, vodorod va kislorod aralashmasi uzoq vaqt saqlanganda ham ular orasida sezilarli reaksiya sodir bo lmaydi. Reaksiya sodir bo lishi uchun dastlabki moddalar molekulalaridagi atomlar orasidagi bog bo shashishi yoki uzilishi darkor. Buning uchun molekulalar ma lum energiyaga egabo lishlari lozim. Molekulaning reaksiya sodir bo lishi uchun zarur bo lgan energiya qiymatiga faollanish energiyasi E a deyiladi. Bunday energiyaga ega bo lgan molekulalar faol molekulalar deyiladi. Harorat ortishi bilan faol molekulalar soni ortadi, shu sababli reaksiya tezlashadi. Reaksiya tezligining haroratga bog liqligi Vant-Goff qoidasi bilan ifodalanadi: "Harorat har 10 o С ga oshirilganda reaksiya tezligi 2-4 marta tezlashadi". V t2 /V t1 = t 2 - t 1 /1 0 V t2 va V t1 - t 2 va t 1 haroratdagi reaktsiya tezligi; t 2 ; t 1 - haroratlar; - reaktsiyaning harorat koeffitsienti. Reaksiya tezlik konstantasining harorat va faollanish energiyasiga bog liqligi Arrenius tenglamasi bilan ifodalanadi. K = Ae -E a R/T E a - faollanish energiyasi; A - doimiy son; e - natural logarifm asosi (2,31); R - universal gaz doimiysi (8,31 j/mol K); T - mutloq harorat, K. Kimyoviy reaktsiyalar tezligining temperaturaga bog liqligi tajribalar asosida Arrenius tomonidan topilgan bo lb quyidagicha ifodalanadi lnk = -B T +C B va C - temparaturaga bog liq bo lmagan doimiy sonlar, ular reaktsiyaga kirishuvchi moddalarning tabiiati bilan aniqlanadi. Bu tenglama quyidagi ko rinishga ega lnk = -E A RT+C tengalama to g ri chiziq tenglamasi bo lib grafik echimga ega. Faollanish energiyasi qancha kichik, harorat qancha yuqori bo lsa, reaksiya shuncha tezlashadi. Faollanish energiyasi kichik bo lgan reaksiyalarning (E 0 < 40 kj/mol) tezligi juda katta bo ladi. Bunga misol qilib eritmalarda ionlar orasida boradigan reaksiyalarni keltirish mumkin. Faollanish energiyasi katta (E 0 > 120 kj/mol) bo lgan reaksiyalarning tezligi juda kichik bo ladi. Masalan, oddiy sharoitda azot va vodorod o rtasidagi reaksiya: N 2 + 3H 2 = 2NH 3 Agar faollanish energiyasining qiymati o rtacha (40 < E < 120 kj/mol) bo lsa, bu reaksiyalar o rtacha tezlikda borib, ularning tezliklarini oson o lchash mumkin. Na 2 SO 4 + H 2 SO 4 = Na 2 SO 4 + H 2 O 128

129 Reaksiya modda molekulasidagi atomlar orasidagi bog ning bo shashishi yoki uzilishi hisobiga boshlanadi. Bunda oraliq faollangan kompleks hosil bo ladi. Bu oraliq kompleks faollanish energiyasini yutish hisobiga boshlanadi. Faollashgan kompleks beqaror bo lib, tezda parchalanadi va reaksiya mahsulotlari hosil bo ladi. Bunda energiya ajralib chiqadi. Buni quyidagicha tasvirlash mumkin. H - H H... Cl H-Cl Cl - Cl H... Cl H-Cl dastlabki faollashgan reaksiya moddalar kompleks mahsulotlari Faollanish energiyasining ahamiyati katta bo lib, u o z-o zidan borishi mumkin bo lgan ( G<0) reaksiyalarni to xtatishi mumkin, ya ni ular yo lida to siq bo ladi. Reaksiyalarning molekulyarligi va tartibi Kimyoviy reaksiyada ishtirok etayotgan molekulalar soni reaksiyaning molekulyarligini belgilaydi.kimyoviy reaksiyalar molekulyarligi bo yicha monomolekulyar, bimolekulyar va tri molekulyar reaksiyalarga bo linadi. Uchtadan ortiq zarrachalarning bir paytni o zida to qnashishi deyarli sodir bo lmaydi. Massalar ta sir qonunini qo llaganda reaksiya konsentrasiyaning nechanchi darajasiga bog liqligini ko rsatuvchi son reaksiyaning tartibini ko rsatadi. Bir molekulyarli reaksiyalar: J 2 = J + J V = k [J 2 ] Ikki molekulyarli reaksiyalar: H 2 + J 2 = 2HJ V = k[h 2 ][J 2 ] Uch molekulyarli reaksiyalar: 2NO + Cl 2 =2 NOCl V = k [NO] 2 [Cl] Reaksiyaning molekulyarligi va tartibi o zaro, agar reaksiyaga kirishuvchi moddalardan biri juda ko p miqdorda olinsa (masalan saxarozaning gidrolizi) va faqat bir moddaning konsentrasiyasi o zgarsa molekulyarlik va tartib mos kelmaydi.hatto nolinchi tartibli reaksiyalar ham uchraydi.ularda kimyoviy reaksiya konsentrasiyaga bog liq bo lmaydi. Kimyoviy reaksiyalarni oddiy va murakkab reaksiyalarga bo lish mumkin. Agar reaksiya faqat bir bosqichda borsa, oddiy reaksiya deyiladi. Parchalanish reaksiyalari oddiy reaksiyalarga misol bo ladi. Ko pchilik reaksiyalar murakkab reaksiyalar bo lib, ular bir necha bosqichda sodir bo ladi. Murakkab reaksiyalar parallel, ketma-ket, tutash, zanjir reaksiyalarga bo linadi. Parallel reaksiyalar bir vaqtning o zida bir necha yo nalishda boradi. 2KCl + 3O 2 6KClO 3 = 3KClO 4 + KCl Ketma-ket reaksiyalar bosqichma-bosqich boradi: H 3 PO 4 + NaOH = NaH 2 PO 4 + H 2 O 129

130 NaH 2 PO 4 + NaOH = Na 2 HPO 4 + H 2 O Na 2 HPO 4 + NaOH = Na 3 PO 4 + H 2 O Tutash reaksiyalarda ikki reaksiyadan biri ikkinchisining borishini ta minlaydi. Masalan: HJ bilan H 2 CrO 4 o zaro reaksiyaga kirishmaydi. Lekin ularga ozroq FeO qo shilsa, FeO oksidlanishi bilan birga HJ ham oson oksidlanadi. 6FeO + 2H 2 CrO 4 = 3Fe 2 O 3 + Cr 2 O 3 + 2H 2 O 6HJ + 2H 2 CrO 4 = 3J 2 + Cr 2 O 3 + 5H 2 O Zanjir reaksiyalar bir-biri bilan ulangan ketma-ket, parallel, tutash reaksiyalar tizimidan tashkil topgan hamda erkin radikallar ishtirokida boradigan bosqichlardan iborat reaksiyalardir. Vodorod va xlordan vodorod xlorid hosil bo lish reaksiyasi eng oddiy zanjir reaksiyaga misol bo ladi. Cl 2 2Cl* H 2 + Cl* HCl + H* Cl 2 + H* HCl + Cl* KATALIZ Kimyoviy reaksiyalarning tezligi na faqat kontsentrasiya va haroratning ortishi bilan emas balki katalizator qo shish bilan ham ortadi. Kimyoviy reaksiyaning tezligini oshirib, o zi reaksiya mahsulotlari tarkibiga kirmaydigan moddalar katalizatorlar deyiladi. Katalizator ishtirokida reaksiyaning tezligini ortishi kataliz deyiladi. Kataliz 3 xil bo ladi: 1) gomogen, 2) geterogen, 3) fermentativ. Gomogen katalizda katalizator va reaksiyaga kirishuvchi moddalar bitta fazada (gaz yoki suyuq) bo ladi. Masalan: H 2 SO 4(s) CH 3 COOH (s) + C 2 H 5 OH (s) CH 3 COOC 2 H 5(s) + H 2 O (s) Kislota, asos, tuzlar (ayniqsa d-elementlar Cr, Mn,Fe, Co,Ni) eritmalari ishtirokida bo ladigan reaktsiyalar gomogen katalizga misol bo ladi.gomogen katalizga vodorod peroksidini Cr 2 O 2-7, WO , MoO 4 ihstirokida suv va kislorodga parchalanishi ham kiradi. Agar faqat gazlar ishtorokida ham amalga oshadi: NO 2(g) SO 2(g) + O 2(g) 2SO 3(g) Geterogen katalizda katalizator va reaksiyaga kirishuvchi moddalar turli xil fazalarda bo ladi. Masalan: Fe (k) N 2(g) + 3H 2(g) 2NH 3(g) MnO 2(k) 2H 2 O 2(s) 2H 2 O (s) + O 2(g) Fermentlar biologik katalizatorlar bo lib, organizmda modda almashinuvida sodir bo ladigan turli reaksiyalarni boshqarib turadi.fermentlar realtsiyaninng borish sharoitiga ya ni harorat, bosim, eritma muhiti (ph)ning ta siriga juda sezgirdir. Kishi organizmida fermentlar ishtirokida dan ortiq turli biokimyoviy reaksiyalar sodir bo ladi. Organizmda saxarozaning oksidlanishi fermentlar 130

131 ishtirokida million marta tezlashadi. Hozirgi vaqtda pepsin, tripsin, ribonukleaza, ureaza kabi ko plab fermentlar kristall holda ajratib olingan. Katalizator ta sirining mohiyati shundaki u faollanish energiya sini kamaytiradi, natijada reaksiya tezligi keskin ortadi. Masalan A va B moddalar orasidagi reaksiya tezligi kichik, chunki faollanish energiyasi (Ea) katta. Agar katalizator ishlatilsa, u reaksiyaga kirishuvchi moddalardan birortasi bilan oraliq birikma hosil qiladi. reaksiyalarning faollanish energiyalari kichik, shu sababli reaksiya tezllashadi. Bu jarayonlarni quyidagi tasvirlash mumkin: sekin tez 1. A + B A...B AB sekin faollashgan kompleks tez tez tez tez 2. A + K A...K AK + B AK...B AB + K tez faollashgan oraliq faollashgan kompleks mahsulot kompleks Katalizator reaksiyaning issiqlik effektini o zgartirmaydi.to g ri va teskari reaksiyalarnibir xilda tezlashtirib kimyoviy muvozanat hosil bo lishini tezlashtiradi. Tarqatma matеrial 2 KIMYOVIY MUVOZANAT. QAYTAR VA QAYTMAS REAKTSIYALAR. LE-SHATELE PRINSIPI. Barcha kimyoviy reaksiyalarni ikkiga qaytar va qaytmas reaksiyalarga bo lish mumkin. Faqat bir yo nalishda boradigan reaksiyalar qaytmas reaksiyalar deyiladi. Reaksiya natijasida ko p miqdorda issiqlik ajralib chiqsa, gaz modda, cho kma yoki oz dissotsilanadigan moddalar hosil bo lsa, bunday reaksiyalar amalda qaytmas bo ladi: CH 4 + 2O 2 = CO 2 + 2H 2 O + Q Mg + 2HCl = MgCl 2 + H 2 AgNO 3 + NaCl = AgCl + NaNO 3 NaOH + HNO 3 = NaNO 3 + H 2 O Bir vaqtning o zida ikki qarama-qarshi yo nalishda boradigan reaksiyalar qaytar reaksiyalar deyiladi. Misol: N 2 + 3H 2 2NH 3 Reaksiya boshlangan paytda to g ri reaksiyaning tezligi katta, teskari reaksiyaning tezligi kichik bo ladi. Vaqt o tishi bilan to g ri reaksiyaning tezligi kamayib teskari reaksiyaning tezligi ortib boradi. Ma lum vaqtdan so ng har ikkala reaksiya tezliklari tezlashadi. aa + bb cc + dd reaksiya uchun tezlikning o zgarishi grafigi V 1 =k 1 [A] a *[B] b V 2 =k 2 [C] c *[D] d V 1 =V 2 131

132 [C] c *[D] d K= [A] a *[B] b To g ri va teskari reaksiyalar tezliklari tenglashgan holat kimyoviy muvozanat deyiladi. Moddalarning muvozanat vaqtidagi kontsentrasiyalari muvozanat kontsentrasiyasi deyiladi. Yuqoridagi ammiak hosil bo lishi reaksiyasi uchun to g ri va teskari reaktsiyalar N 2 + H 2 2NH 3 V 1 =k 1 [N 2 ] 1 *[H 2 ] 3 ; V 2 =k 2 [NH 3 ] 2 K=k 1 /k 2 [NH 3 ] 2 K= [N 2 ] 1 *[H 2 ] K - muvozanat konstantasi. Muvozanat holatida reaksiya mahsulotlari kontsentrasiyalari ko paytmasining dastlabki moddalar kontsentratsiyalari ko paytmasiga nisbati doimiy son bo lib, muvozanat konstantasi deyiladi. Muvozanat konstantasi moddalarning tabiatiga, haroratga bog liq bo lib, kontsentratsiyaga, bosimga va katalizatorga bo liq emas. Geterogen reaksiyalarda qattiq moddalar kontsentrasiyasi muvozanat konstantasi ifodasiga kirmaydi. 3Fe (k) +4H 2 O (g) = Fe 3 O 4 (k) +4H 2(g) [H 2 ] 4 K = [H 2 O] 4 Kimyoviy reaksiyalarning muvozanat konstantasi asosida izobarik izotermik potensial hisoblanishi mumkin. G o = - RT ln K Ko rinib turibdiki, G o qiymati kichik bo lishi uchun K katta qiymatga ega bo lishi kerak.demak, muvozanat jarayonida mahsolotlarning muvozanat konsentrasiyalari ko p bo lsa izobar izotermik potensial kichik qiymatga ega bo ladi. G o ning musbat qiymatlariga muvozanat holatining dastlabki moddalarning konsentrasiyalari yuqori bo lgan holati mos keladi. Muvozanat konstantasi haroratga boglangan. Endotarmik jarayonlarda temperaturani ortishi muvozanat konstantasi qiymati ortishiga olib keladi.ekzotermik jarayonlarda temperature ortsa muvosanat konstantasi kamayadi. Le-Shatele printsipi. Muvozanatda turgan sistemaga biror bir ta sir ko rsatilsa, muvozanat buziladi va ma lum vaqtdan so ng yangi muvozanat qaror topadi. Bu jarayon muvozanatning siljishi deyiladi. Muvozanatni qay tarafga siljishini Le-Shatele printsipi aniqlab beradi: Muvozanatda turgan sistemaga biron-bir tashqi ta sir ko rsatilsa, muvozanat shu ta sirni kamaytiruvchi reaktsiyaning borishi tarafga siljiydi. N 2 + 3H 2 = 2NH 3 H < 0 132

133 Ushbu reaksiyada azot, vodorod kontsentrasiyalarining oshishi hamda ammiak kontsentrasiyasini kamayishi muvozanatni o ngga ammiak hosil bo lishi tarafga siljishiga olib keladi. Aksincha azot yoki vodorod kontsenrasiyasini kamaytirish hamda ammiak kontsentrasiyasini oshirish muvozanatni chap tarafga siljitadi. Harorat oshganda muvozanat endotermik reaksiyaning borishi tarafga ya ni ammiakning parchalanishi tarafga siljiydi. Bosim oshganda esa, muvozanat gaz modda molekulalari son kamayadigan tarafga ya ni ammiak hosil bo lishi tarafga siljiydi. Kimyoviy reaksiyalarning mexanizmi Ta sirlashuvchi moddalarning tabiatiga va sharoitga ko ra kimyoviy reaksiyalarda atomlar,molekulalar,radikallar va ionlar ishtirok etadi. Erkin radikallar molekulalarning parchalanishidan hosil bo lgan qismlardan iborat bo ladi. Masalan, *OH( H 2 Omolekulasining qismi), *NH 2 ( NH 3 molekulasining qismi), *HS (H 2 S dan hosil bo lgan), Erkin radikallarga erkin atomlar ham kiradi. Erkin ragikallarning reaksion qobiliyati juda yuqori, lekin ular ishtirok etadigan reaksiyalarning aktivlanish energiyasi kichik(o-40 kj/mol). Erkin radikallar hosil bo lishi qizdirish, yoritish, yadroviy nurlanish,mexanik ta sirlar hamda elektr razryadlari ta siri natijasida yuzaga keladi. Ionlar ishtirokida ketadigan reaksiyalarning aktivlanish energiyasi 0-80 kj/mol ni tashkil etadi. Molekulalar ishtirokida ketadigan reaksiyalarning faollanish energiyasi juda yuqori bo ladi.masalan, HJ hosil bo lish reaksiyasining aktivlanish energiyasi 150 kj/mol ga teng. Jonlantirish uchun savollar 1. Gomogen va geterogen reaksiyalar. Qaytar va qaytmas reaksiyalar. 2. Kimyoviy reaksiyalar tezligi. Tezlikka ta sir qiluvchi faktorlar. 3. Kimyoviy reaksiya tezligiga kontsentrasiyaning ta siri.massalar ta siri qonuni. 4. Reaksiya tezligiga haroratning ta siri. Vant-Goff qoidasi. 5. Faollanish energiyasi. 6. Kataliz. 7. Kimyoviy muvozanat. 8. Le-Shatele printsipi. 133

134 6-MAVZU Kimyoviy rеaktsiyalarning tеzligi va kimyoviy muvozanat. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 3 soat talabalar soni: ta O`quv shakli: mashg`uloti Билимларни кенгайтириш ва чуqурлаштириш бo`йича лаборатория машg`улот. Laboratoriya mashg`ulotining rеjasi: O`quv mashg`ulotining maqsadi: 1. Kimyoviy rеaktsiyalarning tеzligi haqida tushuncha. 2. Kimyoviy muvozanatni aniqlashni o`rgatish. Talabalarga kimyoviy rеaktsiyalarning tеzligi va kimyoviy muvozanat haqida tushuntirish. Pеdagogik vazifalar: Kimyoviy rеaktsiyalarning tеzligi haqida tushuncha bеrish ; Kimyoviy muvozanatni haqida tushuncha bеrish; Mavzuga oid masalalar еchishni tushuntirish; Laboratoriya mashg`ulotlarini tushuntirib, ularni olib borishda talabalar bilan ishlash. Ta'lim usullari Ta'lim vositalari O`qitish shakllari O`qitish shart-sharoiti Monitoring va baholash O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Kimyoviy rеaktsiya tеzligi haqida tushunchalari bor ; Tеzlikka ta'sir etuvchi faktorlar; Kimyoviy muvozanat, unga ta'sir etuvchi omillarni ; Lе-Shatеlе printsipini; Odiy va murakkab rеaktsiyalarni; Laboratoriya mashg`ulotlarini olib borish tartibini; Ishni tugatgach, natijalarini o`kituvchiga tеkshirtirib, ish daftarlariga yozadilar. Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, munozara. Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kimyoviy idishlar Jamoaviy kichik guruxlarda ishlash Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona. Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali klastеr) 134

135 Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ta'lim shakli. Ish bosqichi o`qituvchiniki Faoliyat talabalarniki 1-bosqich. O`quv mashg`ulotiga kirish(20 daq) 1.1.Mavzuning maqsadi, o`quv natijalarini e'lon qiladi, ularning ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni ma'lum qiladi. Tinglaydilar, oladilar yozib 2-bosqich. Asosiy bosqich (90 daq) 2.1. Talabalarga kimyoviy idishlar va rеaktivlar bеradi; 2.2. Laboratoriya ishini boshlashni taklif etadi; 2.3. Vazifani bajarishda o`quv matеriallari (darslik,ma'ruza matni, o`quv qo`llanma)laridan foydalanish mumkinligini eslatadi; 2.4. Ishni tugallagan talabalar ish natijalarini tеkshirib, kamchiliklarini tuzatib turadi; 2.5. Mavzuning farmatsiya soxasidagi ahamiyatini aytadi, savollarga javob bеradi; 2.6. Talabalar javobini tingladi; 2.1. Savollar bеradi Kimyoviy idishlar va rеaktivlarni ko`rib chiqadi; 2.3. Ish olib borilishi bilan tanishadi; 2.4. Laboratoriya natijalarini o`qituvchiga ko`rsatib, to`g`riligi tеkshirilgach ish daftariga xulosalar yozadilar Masalalar ishlashadi. Klastеr yoki BBB jadvalini to`ldiradi. 135

136 3-bosqich. Yakuniy (10 daq) 3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu «Eritmalar, kontsеntratsiyasini ifodalash usullari. Eritmalarni tayyorlash» bеriladi. 3.4.Savollarga javob bеradi 3.5 Talabalar olgan baholarini e'lon qiladi. Savollar bеrishadi KIMYoVIY MUVOZANATGA TЕMPЕRATURANING TA'SIRI. Ilovalar Qo`ng`ir tusli azot NO 2 (azot (IV)-oksid) uy haroratida rangsiz gaz N 2 O 4 (azot qo`sh oksid)ga aylanadi va ular o`rtasida kimyoviy muvozanat qaror topadi: NO 2 N 2 O 4-54,39 кж. NO 2 qo`ng`ir tusli, N 2 O 4 рангсиз бo`лганлиги туфайли ранг o`згаришига qараб мувозанатнинг o`нг yoki chap tomonga siljigan- ligi haqida fikr yuritish mumkin. Tajribani o`tkazish uchun rasmda ko`rsatilgandеk ikki chеkkasi shar shaklidagi naychadan foydalanamiz. Naychaning ichi (azot (IV)-oksid) NO 2 bilan to`ldirilgan va naychada NO 2 N 2 O 4 muvozanat qaror topgan. Ikkita stakan olib, biriga qaynoq suv, ikkinchisiga muzli, sovuq suv solamiz. Sharchalarni asta-sеkinlik bilan stakanlarga botiramiz. Sovuq suvga botirilgan sharchaning qo`ng`ir tusi zaiflashadi. Qaynoq suvdagi sharchaning rangi esa quyuqlashadi. Bu rеaktsiyaning muvozanati Q1500 da batamom chapga siljiydi,-11 0 С da esa kimyoviy muvozanat batamom o`ngga siljiydi. Bu tajribada qo`ng`ir tusning issiq suvda quyuqlashishi va sovuq suvda qo`ng`ir rangning zaiflashishini Lе Shatеlе printsipi asosida tushuntirib bеring. Bilеt 1 1. Gomogen va geterogen reaksiyalar. Qaytar va qaytmas reaksiyalar. 2. Kimyoviy reaksiyalar tezligi dеb nimaga aytiladi? Bilеt 2 1. Tеzlikka ta'sir etuvchi omillar. 2. Kimyoviy reaksiya tezligiga kontsentrasiyaning ta siri. Massаlar ta siri qonuni. 136

137 Bilеt 3 1. Reaksiya tezligiga haroratning ta siri. Vant-Goff qoidasi. 2. Oddiy va murakkab rеaktsiyalarga misollar kеltiring? Bilеt 4 1. Kimеviy muvozanat. Lе-Shatеlе printsipi. 2. Muvozanat konstantasi. Bilеt 5 3. Muvozanatga ta'sir etuvchi omillar. 4. Rеaktsiyalarning tartibi, molеkulyarligi. Bilеt 6 5. Faollanish energiyasi dеb nimaga aytiladi? 6. Katalitik rеaktsiyalar. BILЕT 1 1. Tenglamasi CO 2 +H 2 =CO+H 2 O bo lgan reaksiya boshlanganda 90 sek vaqt o tganda, is gazining konsentratsiyasi 0,645 mol/l bo lgan, shundan keyin yana 81 sek o tgandan keyin esa 1,425 mol/l bo lgan. Shu reaksiyaning o rtacha tezligini (mol/l min) aniqalang? 2. Tenglamasi N 2 + H 2 = NH 3 bo lgan reaksiya boshlanganda 120 sek vaqt o tganda, ammiakning konsentratsiyasi 0,38 mol/l bo lgan, shundan keyin yana 3 min o tgandan keyin esa 0,84 mol/l bo lgan. Shu reaksiyaning o rtacha tezligini (mol/l min) aniqalang? 3. A + B = A 2 B reaksiyada A moddaning konsentratsiyasi 4 marta oshirilsa, B moddaning konsentratsiyasi 4 marta kamaytirilsa to g ri reaksiya tezligi qanday o zgaradi? BILЕT 2 1. Reaksiyaning o rtacha tezligi 0,7 mol/l sek bo lganda 20 sek otgach modda konsentratsiyasi 1,5 mol/l gat eng bo lsa moddaning dastlabki konsentratsiyasini mol/l hisoblang? 2. Idishda bosim 4 marta oshirilganda, quydagi reaksiya tezligi qanday o zgaradi? Fe + Cl 2 =FeCl 3 3. Quydagi reaksiyada NH 3 + O 2 =NO + H 2 O hajm 2 marta kamaytirilsa, reaksiya tezligi qanday o zgaradi. BILЕT 3 1. Harorat 60 0 C gacha sovutilganda reaksiya tezligini 64 marta kamaydi. Reaksiyaning harorat koeffisentini aniqlang? C haroratda reaksiya 300 sek tugasa, 20 0 C da necha minut davom etadi? (J =3) 3. Boshlang ich haroratda reaksiya 2430 sekundda tugaydi. Shu reaksiya haroratsi 80 0 C gacha oshirilganda 30 sek davomida tugaydi boshlang ich haroratni aniqlang? (J =3) BILЕT 4 137

138 1. Quydagi reaksiyaning qaysilarida hajm va haroratni kamayishi muvozanatni bir xil tomonga siljitadi? 1) N 2 +O 2 =NO-Q 2) CO 2 +C=CO-Q 3) CO+O 2 =CO 2 +Q 4) CO+H 2 O=CO 2 +H 2 +Q 5) SO 2 +O 2 =SO 3 +Q 2. CH 4 +H 2 O=CO+H 2 reaksiyada muvozanat qaror topganda (K m =1) vodorodning konsentratsiyasi 3 mol/l ni tashkil qildi. Suvni dastlabki konsentratsiyasi 5 mol/l bo lsa, metanni dastlabki konsentratsiyasini (mol/l) aniqlang. 3. HCl + O 2 = Cl 2 + H 2 O reaksiya hajmi 8 l bo lgan idishda olib borildi. Kimyoviy muvozanat qaroq topganda moddalarni konsentratsiyalari (HCl =0,7), (O 2 =0,6) va (H 2 O =0,4) mol/l ni tashkil qildi. Boshlang ich moddalar miqdorini (mol) hisoblang. BILЕT 5 1. CO 2 + H 2 = CO + H 2 O reaksiya hajmi 6 l bo lgan idishda olib borildi. Reaksiya uchun CO 2 va H 2 dan mos ravishda 9 va 6 mol olingan bo lsa, ularning muvozanat konsentratsiyalarini (mol/l) hisoblang (K m =1). 2. SO 2 +NO 2 =SO 3 +NO reaksiyada SO 2 va NO 2 ning dastlabki konsetratsiyalari mos ravishda 6 va 7 mol/l bo lsa SO 2 ning muvozanat holatdagi konsentratsiyasini (mol/l) hisoblang (K m =1). 3. HCl + O 2 = Cl 2 + H 2 O reaksiya hajmi 20 l bo lgan idishda olib borildi. HCl ning 80% i sarflanganda muvozanat qaror topdi. Reaksiya uchun HCl va O 2 dan mos ravishda 4 va 6 mol olingan bo lsa, barcha moddalar muvozanat konsentratsiyalarining (mol/l) yig indisini aniqlang. BILЕT 5 1. NH 3 +Cl 2 =N 2 +HCl reaksiya hajmi 6 l bo lgan idishda olib borildi. Kimyoviy muvozanat qaror topganda moddalarning konsentratsiyasi (NH 3 ) =0,4; (Cl 2 ) = 0,5; (N 2 ) =0,2 mol/l bo lsa, reaksiya uchun olingan NH 3 va Cl 2 larning dastlabki miqdorini (mol) hisoblang. 2. A + B=C + D reaksiyaning muvozanat konstantasi 1 ga teng bo lib, A va B moddalarning boshlang ich konsentratsiyasi 2 va 3 mol/l bo lsa, ularning muvozanat holatidagi konsentratsiyalari (mol/l) yig indisini hisoblang. 3. NH 3 +O 2 =NO+H 2 O reaksiya hajmi 12 l bo lgan idishda olib borildi. NH 3 va O 2 larning dastlabki konsentrasiyasi mos ravishda 15 va 9 mol bo lib, kislorodning 20% sarflanganda kimyoviy muvozanat qaror topdi. NO va H 2 O larning muvozanat konsenyratsiyasini (mol/l) hisoblang. BILЕT 6 1. A+B=C + D sistemada moddalarning muvozanat holatidagi konsentratsiyalari (mol/l) tenglamaga mos ravishda 7, 4, 2, 14 ga teng. Muvozanat holatdagi sistemadan 2 mol C modda chiqarib yuborildi. A va D moddalarni yangi muvozanat konsentratsiyalarini (mol/l) hisoblang (reaksiya hajmi 1 l bo lgan idishda olib borildi). 2. Azot (IV) oksidining hosil bo lishini 1000 marta marta tezlashtirish uchun azot (II) oksid bilan kislorod orasidagi reaksiya bosimini necha marta oshirish kerak. 3. Reaksiya tezligini harorat koeffisenti 2 ga teng bo lganda harorat 70 0 C ga oshirildi shunda reaksiyaning tezligi necha marta ortadi? BILЕT 7 1. Reaksiya tezligini harorat koeffisenti 3 ga teng bo lganda reaksiya tezligini 81 marta oshirish uchun haroratni necha ( 0 C) ko tarish kerak? 138

139 2. Ammiakning oksidlanish reaksiyasida (katalizatorsiz) uning konsentratsiyasi 5 marta oshirilsa, kislorodning konsentratsiyasi 5 marta kamaytirilsa, to g ri reaksiya tezligi qanday o zgaradi? 3.CO + Cl 2 = COCl 2 reaksiyada CO ning konsentratsiyasi 0,4 dan 1,2 mol/l gacha Cl 2 ning konsentratsiyasini esa 0,5 dan 1,5 mol/l gacha o zgartirilganda reaksiya tezligi necha marta ortadi? BILЕT C da 2 ta reaksiya tezliklari bir xil. 1- reaksiyaning harorat koeffisenti 2, 2-siniki esa 3 ga teng C da 2- reaksiya tezligi 1- reaksiya tezligidan necha marta katta bo ladi. 2. Quydagi muvozanotni qaysi omil o ngga siljitadi? 2 SO O SO Q 2 г 2( г) 2 ( ) 3( г) 1) haroratni oshirish; 2) haroratni pasaytirish; 3) bosimni oshirish; 4) bosimni pasaytirish; 5) katalizator ta sir etirish; 3. Tenglamasi CO 2 +H 2 =CO+H 2 O bo lgan reaksiya boshlanganda 90 sek vaqt o tganda, is gazining konsentratsiyasi 0,645 mol/l bo lgan, shundan keyin yana 81 sek o tgandan keyin esa 1,425 mol/l bo lgan. Shu reaksiyaning o rtacha tezligini (mol/l min) aniqalang? 3-MA'RUZA O`quv soati: 2 soat O`quv mashg`uloti shakli Amaliy tuzilishi: mashg`ulot ERITMALAR. GENRI, DALTON, SECHENEV QONUNLARI. OSVALTNING SUEULTIRISH QONUNI. QIYIN ERIEDIGAN TYZLARNING ERUVCHANLIK KO`PAETMASI. SUVNING ION KO`PAYTMASI ph Ta'limning tеxnologik modеli tinglovchilar soni: ta Ko`rgazmali ma'ruza, axborotli ma'ruza 1. Eritmalar. Eruvchanlik Mavzularning farmatsiyadagi ahamiyati. Kontsеntratsiyani ifodalash usullari. Eritmalaraning fiziko -kimyoviy xossalari. 2. Gеnri Dalton, Sеchеnеv qonunlari. Osmos. Noelеktrolitlar moddalar uchun Raul qonunlari. Erigan modda molеkulyar massasini aniqlash usullari. O`quv mashg`ulotining maqsadi: talabalarda Eritmlar to`g`risidagi bilimlarni shakllantiri. talabalarni eritmalar tayyorlashni,eritmalar kontsentrasiyasni aniqlashga o rgatish. Pеdagogik vazifalar: Eritmalar kontsеntratsiyasi haqidagi ma'lumotlar bilan tanishtirish. Noelеktrolit va elеktrolit moddalar uchun Raul va Vant Goff qonunlaridan foydalanishga o`rgatish. O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Foiz kontsеntratsiyali, normal, molyar va molyal kontsеntratsiyali eritmalarni tayyorlashni bilish; Eritmalarning kolligativ xossalarini bilish va 139

140 Erigan moddalar molеkulyar massasini aniqlash usullarini o`rgatish. Osmotik bosimni aniqlash orqali erigan modda molеkulyar massani aniqlash usulini o`rgatish.bu usulning kamchiligi va afzalliklari bеriladi. Eritmalarning farmatsiyadagi ahamiyati tushuntiriladi. Ta'lim usullari farmatsiyada tadbiq etish; Osmotik bosimni aniqlash usullarini bilish; Erigan moddalar molеkulyar massalarini aniqlash usullarini o`rganish; Eritmalarni farmatsiyadagi ahamiyatini bilish;. Eritmlar holatidagi dori shakllariga misollar kеltirish; Ma'ruza, tеzkor so`rov, amaliy hujum, pinbord Ta'lim vositalari Ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kompyutеr, slaydlar, ko`rgazmali matеriallarlar, skotch, qog`oz, O`qitish shakllari O`qitish shart-sharoiti Monitoring va baholash Ommaviy, jamoaviy Maxsus tеxnik vositalar bilan jixozlangan xona Tеzkor so`rov, savol-javoб II. TA'LIMNING TЕXNOLOGIK XARITASI Ta'lim shakli. Ish bosqichi o`qituvchiniki Faoliyat talabalarniki 1-boqich. O`quv mashg`ul otiga kirish(5 daq) Ma'ruza: tayyorgarlik bosqichi 1.1. Mashg`ulot mavzusi va maqsadini aytadi, talabalarning kutilayotgan natijalar еtkaziladi; Mashg`ulot ko`rgazmali ma'ruza shaklida borishini ma'lum qilinadi. Tinglaydilar, yozib oladilar 1.2. Aqliy hujum yordamida Tushunchalarini aytadilar. ushbu mavzu bo`yicha ma'lum bo`lgan tushunchalarning aytilishini taklif etiladi. 140

141 2-boqich. Asosiy bosqich (70 daq) 2.1. Mavzu bo`yicha ma'ruza O`qiydilar. matni tarqatiladi va uning rеjasi, asosiy tushunchalar bilan tanishish taklif qilinadi. 2.2.Slaydlarni Pover point tartibida Eritmalar va ularning Tinglaydilar,qoida va farmatsiyadagi ahamiyati formulalarni daftarga haqidaga ma'lumotlar bilan tanishtiriladi. ko`chirib oladilar. Eritmalar tayyorlash usullari Savol bеradilar. bеriladi Eritmalardan tеzkor so`rov Savollarga tеzkor javob o`tkaziladi. bеrishadi; 2.4. Elеktrolit va noelеktrolitlar Tinglaydilar, yozib oladilar. uchun Raul va Vant Goff Savol bеradilar. qonunlari haqidagi ma'lumotlar bilan tanishtirish Eritmalar to`g`risidagi Tinglaydilar, ko`radilar, animatsion multimеdia axborot rеaktsiya tеnglamalarini vostitalari ko`rsatiladi. daftarga ko`chirib oladilar. Savol bеradilar Marsh rеaktsiyasi. Bu Tinglaydilar, ko`radilar, usullarning kamchiligi va rеaktsiya ximizmlarini afzalliklari bеriladi.usulning daftarga ko`chirib oladilar. rasmi(ilova 3) va vidio rolik Savol bеradilar. ko`rsatiladi. Mishyak va uning birikmalarini va miqdor tahlil usullari tushuntiriladi Mavzu yuzasidan asoy Asosiy tushunchalar tushunchalarni takrorlash muhokama qiladilar. maqsadida pinbord usulidan Ma'lumotlarni daftarga qayd foydalaniladi. qiladilar. 141

142 3-boqich. Yakuniy(5 daqiqa) 3.1. Mavzu bo`yicha yakun Savollar bеrishadi qiladi, olingan bilimlarni kеlgusida kasbiy faoliyatlarida ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga talabalar e'tibori qaratiladi Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi. Savollarga javob bеradi Tayanch so zlar: erituvchi, erigan modda, eritma, eruvchanlik, ritmalar kontsentratsiyasi. Molyar,normal, foiz, molyal konsentratsiya. Molyar qism. Qattiq,gaz.syuqliklarning erishi. Gitratatsiya, kristallogidratlar, Genri, Dalton, sechenev qonunlari. Adabiyotlar: 1. Q. A. Ahmerov, A. T. Jalilov, Umumiy va anorganik kimyo, Tashkent,2006,390 b. 2.Ю.А. Ершов,Общая химия,м., Высшая школа,2003 г. 390 с. 3.Umumiy va anorganik kimyodan amaliy mashg lotlar.farmatsevtika institute talabalari uchun/ mualliflar: S.N.Aminov?R.Aristanbekov, H.R.To xtaev va boshqalar, Toshkent, b. 4.N.A.Parpiyev,A.G.Muftaqov,H.R.Rahimov, Anorganik kimyo- Toshkent. O zbekiston, b. 5.N.S.Axmetov,Obshaya i neorganicheskya ximiya. Uchebnik dlya VUZov, Vыsshaya shk s. 6.E.T.Oganesyan Neorganicheskaya ximiya. Uchebnik dlya VUZov po spetsialnosti Farmatsiya.- M. Vыssh. shk s. 7.N.L.Glinka,Obshaya ximiya. Uchebnoe posobie dlya VUZov.- L.Ximiya 1980, 780 s. 8. H.R.Rahimov, Anorganik kimyo T., O qituvchi s. 9. H.R.To xtayev, Anorganik kimyo ma ruzalar matni. Toshkent, b. 10.Anorganik kimyo: Farmatsiya bakalavriyat ta lim yo nalishi uchin darslik) H.R.To xtayev (va bosqalar); O zroliy va o rta maxsus ta lim vazirligi.- T.: Noshir, b. Genri-Dalton qonuni. Agar biror suyuqlikda gazlarning aralashmasi erisa, har bir alohida gazning eruvchanligi shu gazning parsial bosimiga to g ri proporsional. Sechenov qonuni. Eritmada elektrolitning konsentratsiyasi ortishi bilan gazning unda eruvchanligi kamayadi. 142

143 N N o e kc N o - gazning toza erituvchidagi er-gi; k- Sechenev konst., gaz va elektrolitning tabiatiga va haroratga bogliq kattalik; C- elektrolit kons-si, N-gazning elektrolit eritmasidagi er-ligi. Gazlar er-gini kamayishi gidratatsiyaga bog liq. Gidratatsiya suv molekulalarini ionlar atrofida bog laydi va gazlarning eruvchanligi kamayadi. Suyuq eritmalar. Suyuqliklar: spirt, glitsirin suvda cheksiz eriydi. Chekli eriydi: fenol+ sovuq suvda oz eriydi. Harorat ko tarilganda uning eruvchanligi ortadi. 66,45 o S dan yuqori haroratda cheksiz eriydi. Qattiq va suyuq moddalarning eruvchanligiga bosim ta sir etmaydi. Genri-Dalton va Sechenev q. tibbiyotdagi ahamiyati. _G ovvoslarda kechadigan kesson kasalligi ana shu Genri q. amal qiladi. Dengiz sathidan 40 m pastda umumiy bosim odatdagidan 4 marta ortib, qondagi bosim ham shuncha marta ko payadi. Agar g ovvos tepaga tez ko tarilsa uning bosimi juda tez pastga tushadi. Gazlarning eruvchanligi bu holatda keskin kamayib qonda gazlarning pufakchalari paydo bo ladi. Bu pufakchalar tomirlarning tiqilishi va to qimalarning zararlanishiga va hatto o limga olib kelishi mumkin. Qorason (gangrena) kasalligida o lgan to qimalardagi mikroblarni bosim ostida chiqarib yuborish usuli ishlab chiqilgan. Buning uchun bemor yuqori bosimli barokameralarga joylashtirilib unga kislorod bilan boyitilgan havo qo shiladi. Davolash paytida to qimalarning kislorod bilan ta minlanishi yaxshilanib kutilgan natijaga olib keladi. Sechenev q. ko ra qonda O 2 va CO 2 erishiga nafaqat elektrolitlar, balki oqsillar, lipidlar va boshlar kuchli ta sir etadi. Qondagi o zgarishlar shifokorlarning doimiy nazoratida bo lishi tabiiy. Eritmalar konsentratsiyasi Erigan modda massasining eritmaning umumiy massasiga nisbati erigan moddaning massa ulushi deyiladi. m1 m W ; W m2 m 2 Bir litr eritmada erigan modda miqdoriga molyar konsentratsiya deyiladi. n m C m ; C m. V M V Bir kg erituvchida erigan modda miqdoriga molyal konsentratsiya deyiladi: m 1000 C. M g 143

144 Bir litr eritmada erigan modda ekvivalent miqdoriga normal (ekvivalentning molyar) konsentratsiya deyiladi: C n m. E V Erigan moddaning molyar ulushi deb, erigan modda miqdorining eritmadagi barcha moddalar miqdorlari yig indisiga nisbatiga aytiladi. C N n. n n o Bir millilitr eritmada erigan modda milligrammlar soniga titr. Cm M T ; 1000 Cn M T Eritmaning hajmi, zichligi va massasi o zaro bog liq: m V; m Zichligi, massa ulushdan konsentratsiyalarini topish: W % 10 ; M C n W % 10 ; E W % 10 C M (100 W %) Eruvchanlik. Erish mexanizmi Ayni haroratda ma lum erituvchida erishi mumkin bo lgan modda miqdori eruvchanlik deyiladi. Biror bir erituvchida moddaning erishi o z-o zicha borib, bunda G O, jarayon o z-o zicha boradi. 20 o S da 100 g erituvchida 10 g ortiq modda erisa bu modda yaxshi eriydigan. 0,01 1,0 g atrofida erisa qiyin eriydigan. 0,01 g dan kam erisa amalda erimaydigan. Solvatlanish;solvatlar Agar erituvchi suv bo lsa, bu jarayon gidratlanish, mahsulot esa gidratlar deyiladi. Donor-akseptor ta sirlashuv: NH 3 H 2O NH 4OH. Spirt+ suv dipol-dipol ta sirlashuv. Qattiq moddalar (KOH, NaOH) eriganda issiqlik chiqadi. NH 4 NO 3, NH 4 Cl,KNO 3 eriganda esa issiqlik yutiladi. 144

145 Kristallogidrat tarkibidagi suvni esa kristallizatsiya suvi deb ataladi. CuSO 4 5H 2 O - mis kuporosi; Na 2 CO 3 10H 2 O kristall soda MgSO 4 7H 2 O - taxir tuz Eritmalarning fiziko-kimyoviy xossalari Ideal eritmalar. Komponentlari qo shilganda bir xil va turli molekulalar orasidagi o zaro ta sir kuchlari bir xil bo ladi. A-A, B-B va A-B molekulalar orasidagi ta sir teng kuchli. Ideal eritmalarning xossalari alohida komponentlar xossalaridan farq qilmaydi. Bu eritmalar Vant-Goff va Raul qonunlariga bo ysunadi. Osmos va osmotok bosim. Erituvchi molekulalarining yarim o tkazgich parda orqali bir tomonlama diffuziyasiga osmos deyiladi. Osmos hodisasini to xtatish uchun yuqori konsentratsiyali eritmaga berilishi zarur bo lgan bosim osmotik bosim deyiladi. Osmotik bosimni o lchashga imkon beruvchi uskuna. a- osmotik bosimni to g ridan to g ri o lchashga mo ljallangan osmometr: 1- sopol idish va 2-monometr. b-berkeli va Xartli tomonidan taklif etilgan osmotik bosimni o lchaydigan qurilma: 1-monometr; 2-eritma solinadigan idish; 3-yarim o tkazgich parda; 4- erituvchi saqlanadigan silindr. Vant-Goff qonunni. Erigan modda gaz holatida bo lib, eritma hajmiga teng hajmni egallaganda hosil qiladigan bosimi shu eritmaning osmotik bosimiga teng bo ladi: P Cm R T. P- osmotik bosim, kpa; C m - molyar konsentratsiya, mol/l; R - gaz doimiysi 8,31; T - mutloq harorat,k. Osmotik bosim erigan modda molyar konsentratsiyasiga to g ri proporsional. C m n V m, bo' lg ani M V uchun, P m R T M V ; M m R T. P V 145

146 n-erigan moddaning mollar soni; m- erigan moddaning massasi,g; R- universal gaz doimiysi; V- eritmaning litr soni; P- eritmaning osmotik bosimi, kpa;teritmaning harorati,k. Osmotik bosimlari teng bo lgan eritmalar izotonik eritmalar, osmotik bosimi yuqori eritmalarni gipertonik, past bo lgan eritmalarni esa gipotonik eritmalar. Dengiz suvi osmotik bosimi 2,83 * 10 6 Pa ga teng. Hayvonlar hujayralaridagi osmotik bosim 300 kpa. Ichni yumshatuvchi dori moddalarining ta siri oshqozonda tuzlar kon-sini oshiradi, bu esa oshqozondagi moddalaning suyulishiga olib keladi. Raul q yilda fransuz olimi Raul: I q.: Suyultirilgan eritmalarda eritma ustidagi erituvchi to yingan bug bosimining nisbiy pasayishi erigan modda molyar ulushiga teng. P0 P P0 P n N; ; N. P P n n n P o > P P = P o - P II q. Eritma muzlash haroratining pasayishi erigan modda molyal kons-siga to g ri proporsional. o tmuz k C; t muz t muz t muz C -molyal kons-siya, mol/kg; k -krioskopik doimiylik, grad.kg/ mol; K fizik ma nosi kons-si 1 mol/kg bo lgan nolektrolit modda eritmasining muzlash haroratini toza ertituvchiga nisbatan necha o Sga pasayishini ko rsatadi. Eritma qayn. haroratining ortishi erigan modda molyal kons-siga to g ri proporsionaldir. o t qay E C; t qay tqay t qay t qay - eritma q. h.; t o qay - toza erituvchi q. h. t qay - q. h. ortishi; E - ebulioskopik doimiylik, grad.kg/mol. E 1 kg erituvhida 1 mol noelektrolit modda eriganda eritmaning qay. harorati toza erituvchinikidan necha gradusga farq qilishini ko rsatadi. K va E erituvchi tabiatigagina bog liq kattaliklardir. Suv uchun K= 1,86; E = 0,52. benzolda K = 5,12 ; E = 2,57. Molekulyar massasini aniqlash: tmuz k C; bu erdac m ; t M g muz n n 0 k m 1000, M M g k m 1000 ; t g M E m t g muz 146

147 Eritmaning zarrachalar soniga bog liq xossalar osmotik bosim, muzlash va qaynash h. va to yingan bug bosimining o zgarishi kolligativ xossalari deyiladi. Vant-Goff va Raul q. noelektrolit moddalarning elektrolitlar eritmasi uchun Elektrolitlarda (i) : P i C R T; tmuz i k C ; P i P taj naz m t t muz muz taj naz t t qay taj qay naz 147 m t i E C ; i 1 ( m 1). -dissotsilanish darajasi; m- har bir molekuladan ionlarning hosil bo lish soni. Osmotik bosimning ahamiyati. Insonning qon bosimi 37 o S da 780 kpa bosim. 0,9% li NaCl eritmasida (O,15 mol/l), Achiq tuz (MgSO 4 7H 2 O) va glauber tuzi (Na 2 SO 4 10H 2 O) ichni surish osmos hodisasiga asoslangan. Oshqozonga tuzlar juda yomon so riladi. Tuzlar bosimlaridagi o zgarishlar tufayli bu tuzlarga qarab suv harakat qiladi va surgi ta sir yuzaga keladi. Elektrolitik dissotsilanish nazariyasi 1887 yilda shved olimi S.Arrenius: 1. Elektrolitlar suvda eriganda + va - zaryadli ionlarga ajraladi. Bu jarayonni elekt. dissot-a deb ataladi. 2. Elektr toki ta sirida musbat zaryadli ionlar katodga, manfiy zaryadli ionlar anodga tortiladi. Shu sababli ularni mos ravishda kationlar va anionlar deb ataladi. 3. Dissotsiasiya qaytar jarayondir. Elektrolitlar. Noelektrolitlar. Arrenius naz. kamchiligi u erituvchi va erigan modda zarrachalarining o zaro ta sirlashuvini hisobga olmaydi. gidratlangan holda : KA + nh 2 O K + (H 2 O) x + A - (H 2 O) n-x vodorod ioni eritmada gidroksoniy ioni holida: H + + H 2 O H 3 O + NH 3 +H 2 O [NH 4 ]OH Qutbli kovalent bog lanishli moddalar: HCl (g) + nh 2 O H(H 2 O) + + Cl(H 2 O) - n-1 E - erituvchining dielektrik o tkazuvchanligi(81). Biologik suyuqliklarda va to qimalarda turli ionlar juda mo l: NaCl, KCl, HCl, CaCl 2, NaH 2 PO 4, NaHCO 3. Organizmidan suv chiqib ketadi: peshob orqali, qisman terlash va nafas olish sistemasi orqali. Peshobda anorganik ionlar ko p. Organizmda suv almashinuvi tuzlarning kirib kelishi va chiqib ketishiga bog liq. Dissotsilanish darajasi m

148 Ionlarga ajralgan molekulalar sonining umumiy molekulalar soniga nisbati dissotsilanish darajasi deyiladi. n N ; - dissotsilanish darajasi; n-ionlarga ajralgan molekulalar soni; N- umumiy molekulalar soni. Kuchli elektrolitlar qiymati 30 % dan yuqori: - kuchli kislotalar HCl, HBr, HJ, HNO 3, H 2 SO 4, HClO 4, HMnO 4, H 2 CrO 4,HClO 3, H 2 Cr 2 O 7 ; - kuchli asoslarga I va II gr.metallarining asoslari (Be(OH) 2 va Mg(OH) 2 dan tashqari; - barcha suvda eruvchan tuzlar ham kuchli elektrolitlar. Kuchsiz elektrolitlar uchun 3% dan kam: -barcha organik kislotalar (R-COOH) va asoslar (R-NH 2 ; R 2 NH; R 3 N); -kuchsiz asoslar d- elementlar gidoksidlari va NH 4 OH. -ba zi anorganik kislotalar: H 2 S, HNO 2, H 2 SiO 3, H 2 CO 3, HClO, HCN, H 2 SO 3. Ba zi organik va anorganik kislotalar o rtacha kuchli elektrolitlar: H 2 C 2 O 4, HCOOH, H 3 PO 4. eritma kons-siga, elektrolit tabiatiga va haroratga bog liq. 25 o S da sirka kislota eritmasi uchun dissotsilanish darajasining eritma konsentratsiyasiga bo g liqligi C, M 0,2 0,1 0,05 0,01 0,005 0,001,% 0,95 1,40 1,90 4,20 6,00 12,40 HNO 2 H NO 2 ; [ H ] [ NO K [ HNO ] K- dissot. konstantasi; [H + ] va [NO 2 ]- ionlarning molyar konsen-siyasi; [HNO 2 ] dissotsi-magan ionlarning kons-si. [ H ] C; [ NO2 ] C; [ HNO2 ] (1 ) C, 2 C C C K ; (1 ) C 1 2 C K = 1, K= 2 *C K / C. Agar konsentratsiya 100 marta kamaysa, dissotsialanish darajasi 10 marta ortadi. Eruvchanlik ko paytmasi (25 o S da CaSO 4 eritmasida): 2 2 ] 148

149 CaSO 4 ( q) Ca 2 ( s) SO 2 4 ( s), K 2 [ Ca ] { SO [ CaSO ] K * [CaSO 4 ]= K 1 o zgarmas qiymat uni (EK) deyiladi. Ayni haroratda qiyin eriydigan moddalarning to yingan eritmasida ionlar konssiyalari ko paytmasi o zgarmas son bo lib u eruvchanlik ko paytmasi deyiladi. EK- haroratga bog liq bo lgan kattalik EK [ Ca ] [ SO ] 2,25 10 Eng yomon eriydigan birikma HgS. Klinik tahlilda ham peshob tarkibini, oshqozon shirasi, qon tarkibi va sanitariya- gigiyna tekshiruvlarida cho ktirish usuli ishlatiladi. Moddalarning suvdagi eruvchanligi va uning toksik ta siri orasida bog liqlik bor. Agar organizmga Al 3+ kiritilsa erimaydigan fosfatlar hosil bo lishi hisobiga raxit paydo bo ladi.. ] Jonlantirish uchun savollar 1) Eritmalar 2) Kontsentrasiyani ifodalash usullari 3) Gidratlar va kristallogidratlar 4) Qattiq, suyuq va gaz moddalarning eruvchanligi 5) Osmos hodisasi va osmotik bosim 6) Raul qonunlari 7-MAVZU Eritmalar, kontsеntratsiyasini ifodalash usullari. Eritmalarni tayyorlash. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 3 soat O`quv mashg`uloti shakli: Laboratoriya mashg`ulotining rеjasi: O`quv mashg`ulotining maqsadi: Pеdagogik vazifalar: Eritmalar haqida tushuncha bеrish ; talabalar soni: ta Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish bo`yicha laboratoriya mashg`ulot 1. Eritmalar haqida tushuncha. 2. Kontsеntratsiyasini ifodalash usullari. 3. Eritmalarni tayyorlash. Talabalarga eritmalar, ularning kontsеntratsiyasi va kontsеntratsiyasini ifodalash usullari haqida tushuntirish. Eritma tayyorlashni o`rgatish. Masalalar еchish. O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: 149

150 Kontsеntratsiya va uni ifodalash Eritmalarning kontsеntratsiyasini ifodalash; usullari bilan tanishish; Eritmalarni tayyorlashni; Kimyoviy idishlar. Arеomеtr va rеaktivlar bilan tanishish; Mavzuga oid masalalar еchishni tushuntirish; Eritmalar kontsеntratsiyaga oid masalalar еchishni; Laboratoriya mashg`ulotlarini olib borish tartibini; Laboratoriya mashg`ulotlarini Ishni tugatgach, natijalarini o`qituvchiga tushuntirib, ularni olib borishda tеkshirtirib, ish daftarlariga yozadilar. talabalar bilan ishlash. Ta'lim usullari Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, munozara. Ta'lim vositalari Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kimyoviy idishlar O`qitish shakllari Jamoaviy kichik guruxlarda ishlash O`qitish shart-sharoiti Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona. Monitoring va baholash Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali klastеr) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ta'lim shakli. Ish bosqichi Faoliyat o`qituvchiniki talabalarniki 1-bosqich Mavzuning maqsadi, o`quv Tinglaydilar, yozib O`quv natijalarini e'lon qiladi, ularning oladilar mashg`ulotiga ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. kirish(20 daq) Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni 2-bosqich. Asosiy bosqich (90 daq) ma'lum qiladi Talabalarga kimyoviy idishlar va rеaktivlar bеradi; 2.2. Laboratoriya ishini boshlashni taklif etadi; 2.3. Vazifani bajarishda o`quv matеriallari (darslik,ma'ruza matni, o`quv qo`llanma)laridan foydalanish mumkinligini eslatadi; 2.4. Ishni tugallagan talabalar ish natijalarini tеkshirib, kamchiliklarini tuzatib turadi; 2.5. Eritmalarning farmatsiya sohasida kеng qo`llanishi va ahamiyatini aytadi, savollarga javob bеradi; 2.6. Talabalar javobini tingladi; 2.1. Savollar bеradi Kimyoviy idishlar va rеaktivlarni ko`rib chiqadi; 2.3. Ish olib borilishi bilan tanishadi; 2.4. Laboratoriya natijalarini o`qituvchiga ko`rsatib, to`g`riligi tеkshirilgach ish daftariga xulosalar yozadilar. «Еlpig`ich» r yoki SWOT jadvalini to`ldiradi. 150

151 3-bosqich. Yakuniy (10 daq) 3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2. Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu «Eritmalarning fizik-kimyoviy xossalari. Osmos. Raul qonuni» bеriladi. 3.4.Savollarga javob bеradig` 3.5 Talabalar olgan baholarini e'lon qiladi. Savollar bеrishadi BILЕT Ilovalar 1. Massa ulushi 10% bo lgan rux yodid eritmasining 159,5 g miqdoriga ishqor eritmasidan oz miqdorda qo shilganda, cho kma hosil bo ldi. Bu cho kmani to la erib ketishi uchun NaOH ning 4 M li eritmasi (p=1,15 g/ml) dan necha g qo shish kerakligini hisoblang. 2. Rux va alyuminiy gidroksidlarning miqdori 0,1 mol bo lib, ularning tarkibidagi kislorodning massa ulushi 0,55 ekanligi ma lum. Berilgan aralashmani to la eritish uchun 40% li (p=1,43 g/ml) NaOH ning hajmi (ml) talab etilishini hisoblang. 3. Tarkibida massa ulushlari 0,0266 va 0,0707 bo lgan natriy gidroksid va natriy karbonatlar bo lgan eritmaning 150 g massaga 50 g miqdorda natriy gidrokarbonat eritmasi qo shilganda, natriy gidroksidning massa ulushi 0,01 gacha kamaygan. Hosil bo lgan eritmadagi natriy karbonatning massa ulushini (%) hisoblang? 4. Al(OH) 3 va Cr(OH) 3 lar aralashmasidan 5 g miqdorini eritish uchun konsentratsiyasi 5,6 mol/l bo lgan KOH eritmasidan necha (ml) talab etiladi. Boshlang ich aralashma tarkibida kislorodning massa ulushi 50% ga teng. 5. KOH ning 2 M eritmasini hosil qilish uchun 1,2 M li eritmasining 150 ml hajmidan necha ml suvni bug larish kerak? BILЕT ,575 g kislotani neytrallash uchun 1 g NaOH sarflandi. Kislotani ekvivalent molyar massasini hisoblang? 2. 3,75% li HCl eritmasini hosil qilish uchun 1,3 l suvga qancha hajm (n.sh.) HCl gazini yuttirish kerak? 3. 16,8 g metallni eritish uchun 0,15 mol sulfat kislota sarf bo ldi. Metallni ekvivalentini va reaksiya natijasida ajralib chiqqan vodorod hajmini (l, n.sh.) toping. 4. Bromid kislotani 100 ml eritmasi kumush nitrat bilan ta sirlashganda 1,88 g cho kma hosil qildi. Kislota eritmasini molyarligini toping? 5. Ekvivalenti 27,9 ga teng bo lgan metallni noma lum miqdordagi kislota bilan ta sirlashganda 0,7 l vodorod ajralib chiqdi. Reaksiyada ishtirok etgan metallning massasini toping.

152 BILЕT 3 1. Sotuvdagi sulfat kislotaning tarkibidagi suvni miqdorini aniqlash uchun 5 millilitri (p=1,83g/ml) suvda eritildi. Hosil bo lgan eritmani to liq neytrallash uchun 0,25 M li NaOH eritmasidan 0,717 l sarflandi. Sotuvdagi sulfatr kislotani tarkibida qancha suv bo ladi. 2. Sulfat kislotaning 10% li eritmasini hosil qilish uchun sulfat angidritning 3,01*10 23 ta molekulasi ni necha (l) suvda eritish kerak? 3. Massasi 48g bo lgan Cu va CuO aralashmasi konsentrlangan sulfat kislota bilan ta sirlashdi.bunda 6,72 l (n.sh.) SO 2 ajralib chiqdi. Aralashmadagi CuO massa ulushini (%) hisoblang. 4. Vodorod sulfidni etarli miqdorda xlorli suv (Cl 2 +H 2 O) bilan oksidlaganda hosil bo lgan sulfat va xlorid kislotaning massasini (g) nisbatini toping? 5. Natriy ishqorining 2,5% li 320 g eritmasi 12,4 g natriy oksidi bilan aralashtirilganda hosil bo lgan eritmadagi gidroksid ionlarining konsentratsiyasini (%) hisoblang? BILЕT g 10% li natriy karbonat eritmasini tayyorlash uchun necha g kristall soda Na 2 CO 3 *10H 2 O olish kerak? 2. Massa ulushi 3% bo lgan 50 g Na 2 CO 3 eritmasini tayyorlash uchun necha g kristall soda olish kerak? 3. Massasi 1,287 g bo lgan kristall sodaga mo l miqdorda vodorod xlorid ta sir ettirilganda, 100,8 ml (n.sh.) gaz ajralib chiqdi. Dastlabki kristallgidratning formulasini aniqlang? 4. Tarkibi Na 2 SO 4 *10H 2 O bo lgan glayber tuzidagi suvning massa ulushini (%) hisoblang? 5. Natriy gidrofosfat Na 2 HPO 4 *nh 2 O da 11,5% fosfor bor. Kristallgidrat tarkibidagi n ning qiymatini aniqlang? BILЕT 5 1. Kaliy asetat kristallgidrat namunasidagi uglerod atomlarining soni 3,612*10 23 va vodorod atomlar soni 1,62*10 24 ta bo lgan. Shu namunadagi kislorod atomlar sonini hisoblang? 2. Agar 2,02 g Suvsiz kalsiy xlorid 3,98 g kristallagidrat hosil qilsa, tuz tarkibida necha molekula suv bo ladi? g kalsiy sulfat kristallagidrati qizdirilganda 6,28 g suv ajralib chiqdi. Kristallgidrat formulasini aniqlang? 4. Massasi 114,8 g ZnSO 4 *7H 2 O kristallgidratni 85,2 g suvda eritilishidan hosil bo lgan eritmadagi rux sulfatning massa ulushini hisoblang? g 2% li mis (II) sulfat eritmasini tayyorlash uchun kerak bo lgan mis kuporosi va suvni massasini hisoblang? 8-MAVZU Eritmalarning fizik-kimyoviy xossalari. Osmos. Raul qonuni. 152

153 LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 3 soat talabalar soni: ta O`qув машg`улоти Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish bo`yicha шакли: laboratoriya mashg`ulot Laboratoriya 1. Eritmalarning fizik kimyoviy xossalari haqida mashg`ulotining tushuncha. rеjasi: 2. Osmos. Raul qonuni haqida tushuncha. O`quv mashg`ulotining Talabalarga eritmalarning fizik kimyoviy xossalari va maqsadi. : Pеdagogik vazifalar: Eritmalarning fizik xossalari haqida tushuncha bеrish ; Osmos xodisasi haqida tushuncha bеrish ; Raul qonuni xakida tushuncha ; Mavzuga oid masalalar еchishni tushuntirish. Osmos, Osmos xodisasi, Raul qonuni haqida tushuntirish. O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Idеal va noidеal eritmalar haqida ; Laboratoriya mashg`ulotlarini olib borish tartibini; Masalalar еchib, so`ngra daftarga yozadilar. Ta'lim usullari Tеzkor so`rov, aqliy hujum, munozara. Ta'lim vositalari Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kimyoviy idishlar O`qitish shakllari Jamoaviy kichik guruxlarda ishlash O`qitish shart-sharoiti Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona. Monitoring va baholash Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali klastеr, BBB) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ta'lim shakli. Ish bosqichi Faoliyat o`qituvchiniki talabalarniki 1-босqич Mavzuning maqsadi, o`quv natijalarini e'lon Tinglaydilar, O`qув qiladi, ularning ahamiyatini va dolzarbligini yozib oladilar машg`улотига asoslaydi. Mashg`ulot hamkorlikda ishlash кириш(20 даq) tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni ma'lum qiladi. 153

154 2-bosqich. Asosiy bosqich (90 daq) 3-bosqich. Yakuniy (10 daq) 2.1. Talabalarga mavzuga oid masalalar taklif etadi; 2.2. Ko`shimcha masalalar kitobidan masalalar еchishni taklif etadi; 2.3. Darslik, ko`shimcha adabiyotlar, lug`at va ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalardan foydalanishni ko`rsatadi Farmatsiya va tibbiyotdagi ahamiyatini tushuntiriladi; 2.5. Savollarga javob bеradi; 2.6. Talabalar javobini tingladi Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta ahamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu «Elеktrolitik dissotsiatsiyasini ifodalash. Kuchli va kuchsiz elеktrolitlar» bеriladi. 3.4.Savollarga javob bеradi 3.5 Talabalar olgan baholarini e'lon qiladi Savollar bеradi Kimyoviy idishlar va rеaktivlarni ko`rib chiqadi; 2.3. Ish olib borilishi bilan tanishadi; 2.4. Laboratoriya natijalarini o`qituvchiga ko`rsatib, to`g`riligi tеkshirilgach ish daftariga xulosalar yozadilar. Klastеr yoki BBB jadvalini to`ldiradi. Savollar bеrishadi Ilovalar SWOT analiz, tahlil uslubi. SWOT uslubi intеraktiv tеxnologiya bo`lib, talabalarni biron bir mavzuni chuqur o`rganishlariga yordam bеrib, hamkorlikda, jamoa bo`lib ishlashni o`rgatadi. U talabalarda fikriy bog`liqlik, mantiq, xotiraning rivojlanishiga imkoniyat yaratadi, qandaydir muammoni hal qilishda o`z fikrini ochiq va erkin ifodalash mahoratini shakllantiradi. Mazkur uslub talabalarga mustaqil ravishda bilimning sifati va saviyasini holis baholash, o`rganilayotgan mavzu haqidagi tushuncha va tasavvurlarni aniqlash imkonini bеradi. Ayni paytda, turli g`oyalarni ifodalash hamda ular orasidagi bog`liqliklarni aniqlashga imkon bеradi. Talabalar kichik guruhlarga bo`linadi. Oldindan tayyorlangan tarqatma matеriallar tarqatiladi. Har bir guruh o`z fikrlarini yozib bo`lganlaridan so`ng, ular orasida savol-javob kеtadi. Trеning uchun 5 minut vaqt ajratiladi. 154

155 SWOT analiz, tahlil uslubi Aralashma Eritma Kimyoviy birikma Maqsad va tarbiyaviy xaraktеri: - hamkorlikda jamoa bo`lib ishlash mahorati; - o`zgalar fikriga hurmat; - ishga ijodiy yondashish; - o`z faoliyati natijalariga ma'sullik va qiziqish uyg`otish; - talabalar faolligini oshirish. Kutilayotgan natija: - talabalarda eritmalar va ularning xossalari haqida to`liq ma'lumot hosil qilish. Hozirgi kunda eritmalar fizik-kimyoviy sistеma sifatida qaraladi va o`zining xossalariga ko`ra mеxanik aralashma va kimyoviy birikma orasidagi holatni egallaydi. - Talabalar mеxanik aralashma, eritma va kimyoviy birikmalar orasidagi bog`liqlik (o`xshashlik) yoki farq qiluvchi tomonlarini tahlil qila bilishlari zarur. - bir vaqtda ko`pchilik talabalar baholanadi. «Еlpig`ich» tеxnologiyasidan foydalanib (rasm 1.) eritmalar tabiati va erish jarayonining mеxanizmini quyidagicha tahlil qilish mumkin: Maqsad:ishga ijodiy yondashish; - muammoga diqqatini jamlay olish; - murosali qarorlarni topa olish mahoratini oshirish. Bu tеxnologiya talabalar tomonidan oson qabul qilinadi, chunki u o`quvchilar tajribasidan foydalanishni ko`zda tutadi, faol ijodiy izlanish va fikriy tajriba o`tkazish imkoniyatlariga ega. Kutilayotgan natija:-trеning natijasida talabalar erish jarayoni eruvchi moddaning erituvchi bilan shunchaki aralashuvidan iborat bo`lmay, unda o`zaro turli hil kimyoviy va fizikaviy xaraktеrdagi ta'sirlashuvlar ro`y bеrishini tushunib oladilar. Erish jarayonining tabiati 155

156 Fizikaviy jarayon Kimyoviy jarayon X u l o s a Rasm 1. Еlpig`ich tеxnologiyasining sxеmatik ko`rinishi 9-MAVZU Elеktrolitik dissotsiatsiyasini ifodalash. Kuchli va kuchsiz elеktrolitlar. O`quv soati: 3 soat talabalar soni: ta O`quv mashg`uloti Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish bo`yicha shakli laboratoriya mashg`ulot. Laboratoriya mashg`ulotining rеjasi 1. Elеktrolitik dissotsiatsiya haqida tushuncha. 2. Kuchli va kuchsiz elеktrolitlar haqida tushuncha. O`kuv mashg`ulotining Talabalarga elеktrolitik dissotsiatsiya va kuchli va kuchsiz elеktrolitlar xakida tushuntirish. maqsadi: Pеdagogik vazifalar: Elеktrolitik dissotsiatsiya haqida O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: tushuncha bеrish ; Elеktrolitik dissotsiatsiyasi haqida ; Kuchli elеktrolitlar haqida Kuchli elеktrolitlar haqida ; tushuncha bеrish ; Kuchsiz elеktrolitlar haqida ; Kuchsiz elеktrolitlar haqida рн xaqida tushuncha; tushuncha ; Laboratoriya mashg`ulotlarini olib borish Eruvchanlik ko`paytmasi haqida tartibini; 156

157 tushuncha ; рн-vodorod ko`rsatkich haqida tushuncha ; Mavzuga oid masalalar еchishni tushuntirish; Laboratoriya mashg`ulotlarini tushuntirib, ularni olib borishda talabalar bilan ishlash. Ta'lim usullari Masalalar еchib, so`ngra daftarga o`z xulosalarini yozadilar; Ishni tugatgach, natijalarini o`qituvchiga tеkshirtirib, ish daftarlariga yozadilar. Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, munozara. Ta'lim vositalari Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kimyoviy idishlar O`qitish shakllari Jamoaviy kichik guruhlarda ishlash O`qitish shart-sharoiti Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona. Monitoring va baholash Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali klastеr, BBB) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ta'lim shakli. Ish bosqichi Faoliyat o`qituvchiniki talabalarniki 1-bosqich Mavzuning maqsadi, o`quv Tinglaydilar, yozib O`quv natijalarini e'lon qiladi, ularning oladilar mashg`ulotiga kirish(20 daq) 2-bosqich. Asosiy bosqich (90 daq) ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni ma'lum qiladi Talabalarga mavzuga oid masalalar taklif etadi; 2.2. Qo`shimcha masalalar kitobidan masalalar еchishni taklif etadi; 2.3. Darslik, qo`shimcha adabiyotlar, lug`at va ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalardan foydalanishni ko`rsatadi Ishni tugallagan talabalar ish natijalarini tеkshirib, kamchiliklarini tuzatib turadi; 2.5. Farmatsiya va tibbiyotdagi ahamiyatini tushuntiriladi, savollarga javob bеradi; 2.6. Talabalar javobini tingladi; 2.1. Savollar bеradi. 2.2 Kimyoviy idishlar va rеaktivlarni ko`rib chiqadi; 2.3. Ish olib borilishi bilan tanishadi; 2.4. Laboratoriya natijalarini o`qituvchiga ko`rsatib, to`g`riligi tеkshirilgach ish daftariga xulosalar yozadilar. Klastеr yoki BBB jadvalini to`ldiradi. 157

158 3-bosqich. Yakuniy (10 daq) 3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan Savollar bеrishadi bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu: Rеaktsiya tеzligi va eritmalar mavzusi bo`yicha nazorat ishi bеriladi. 3.4.Savollarga javob bеradi 3.5 Talabalar olgan baholarini e'lon qiladi. 4-MA'RUZA Tuz eritmalarining gidrolizi. Gidroliz turlari, gidroliz darajasi va konstantasi Ta'limning tеxnologik modеli O`quv soati: 2 soat tinglovchilar soni: ta O`quv shakli Amaliy tuzilishi: mashg`uloti mashg`ulot Ko`rgazmali ma'ruza, axbarotli ma'ruza 1. Tuzlar eritmalarining gidrolizi. Gidroliz turlari. Gidroliz darajasi. 2. Gidrolizning farmatsiyadagi ahamiyati. Gidrolida alohida holatlar. O`quv mashg`ulotining maqsadi: - eritmadagi ionlar muvozanatini o rganish va tuzlar eritmalaridagi gidroliz jarayonlarini tushunishdan iboratdir. Pеdagogik vazifalar: Tuzlar eritmalarining gidrolizi va uning ahamiyati haqidagi ma'lumotlar bilan tanishtirish. Gidroliz turlari, ularning molеkulyar, ionli tеnglamalari bеriladi. Gidroliz darajasi va konstantasini aniqlashni tushuntirish. Gidrolizda muvozanatni surish usullari bеriladi. Tuzlar eritmalarining farmatsiyadagi ahamiyati tushunstiriladi. O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Tuzlar eritmalarida muhitni o`zgarishi; Tuzlar eritmlarining gidrolizi tеnglamalarini tuzish,ionli, qisqartirilgan ionli va molеkulyar tеnglamalar tuzish; Gidroliz darajasi va konstantasi asosida gidroliz borish darajasini aniqlash; Gidrolizda alohida holatlarni bilish; Eritmalar holatidagi dori shakllarida gidrolizga misollar kеltirish; Gidrolizning amaliy ahamiyatini bilish; 158

159 Ta'lim usullari Ma'ruza, tеzkor so`rov, amaliy hujum, pinbord Ta'lim vositalari Ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kompyutеr, slaydlar, ko`rgazmali matеriallarlar, skotch, qog`oz, O`qitish shakllari O`qitish shart-sharoiti Monitoring va baholash Ommaviy, jamoaviy Maxsus tеxnik vositalar bilan jixozlangan xona Tеzkor so`rov, savol-javob II. TA'LIMNING TЕXNOLOGIK XARITASI Ta'lim shakli. Ish bosqichi o`qituvchiniki Faoliyat talabalarniki Ma'ruza: tayyorgarlik bosqichi 1-boqich. O`quv mashg`ulotiga kirish(5 daq) 2-boqich. Asosiy bosqich (70 daq) 1.1.Mashg`ulot mavzusi va maqsadini aytadi, talabalarning kutilayotgan natijalar еtkaziladi; Tinglaydilar, yozib oladilar Mashg`ulot ko`rgazmali ma'ruza shaklida borishini ma'lum qilinadi Aqliy hujum yordamida ushbu mavzu bo`yicha ma'lum Tushunchalarini aytadilar. bo`lgan tushunchalarning aytilishini taklif etiladi Mavzu bo`yicha ma'ruza O`qiydilar. matni tarqatiladi va uning rеjasi, asosiy tushunchalar bilan tanishish taklif qilinadi. Tinglaydilar, Slaydlarni Pover point tartibida tеnglamalarini gidroliz rеaktsiyalariga misollar ko`chirib oladilar. kеltiriladi. Gidroliz jara'yonining Savol bеradilar. molеkulyar, ionli, qisqartirilgan ionli tеnglamalari bеriladi. rеaktsiya daftarga 2.3. Gidroliz turlaridan tеzkor Savollarga tеzkor javob so`rov o`tkaziladi. bеrishadi; 159

160 2.4. Gidrolizning farmatsiyadagi Tinglaydilar, yozib oladilar. ahamiyati haqidagi ma'lumotlar Savol bеradilar. bilan tanishtirish Gidroliz jara'yonidagi alohida holatlar hisobga olinadi. Tinglaydilar, ko`radilar, rеaktsiya tеnglamalarini daftarga ko`chirib oladilar. Savol bеradilar Gidroliz darajasi va Tinglaydilar, ko`radilar, konstantasini aniqlash usullarini rеaktsiya tеnglamalarini o`rganadilar. daftarga ko`chirib oladilar. Savol bеradilar. 2.5.Mavzu yuzasidan asosiy Asosiy tushunchalar tushunchalarni takrorlash muhokama qiladilar. maqsadida pinbord usulidan Ma'lumotlarni daftarga qayd foydalaniladi. qiladilar. 3-boqich. Yakuniy(5 daqiqa) Mavzu bo`yicha yakun qiladi, Savollar bеrishadi olingan bilimlarni kеlgusida kasbiy faoliyatlarida ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga talabalar e'tibori qaratiladi. Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi. Savollarga javob bеradi Tayanch so zlar: gidroliz, gidroliz turlari, mexanizmi, gidroliz daragasi va konstantasi, birgalikdagi gidroliz. Adabiyotlar: 1. Q. A. Ahmerov, A. T. Jalilov, Umumiy va anorganik kimyo, Tashkent, 2006, 390 b. 2.Ю.А. Ершов,Общая химия,м., Высшая школа,2003 г. 390 с. 3.Umumiy va anorganik kimyodan amaliy mashg lotlar.farmatsevtika institute talabalari uchun/ mualliflar: S.N.Aminov, R.Aristanbekov, H.R.To xtaev va boshqalar, Toshkent, b. 4.N.A.Parpiyev,A.G.Muftaqov,H.R.Rahimov, Anorganik kimyo- Toshkent. O zbekiston, b. 5.N.S.Axmetov,Obshaya i neorganicheskya ximiya. Uchebnik dlya VUZov, Vыsshaya shk s. 6.E.T.Oganesyan Neorganicheskaya ximiya. Uchebnik dlya VUZov po spe- 160

161 tsialnosti Farmatsiya.- M. Vыssh. shk s. 7.Anorganik kimyo: Farmatsiya bakalavriyat ta lim yo nalishi uchin darslik) H.R.To xtayev (va bosqalar); O zroliy va o rta maxsus ta lim vazirligi.- T.: Noshir, b. Tuz ionlarining suv bilan ta sirlashib kuchsiz elektrolit hosil qilish reaksiyasiga tuzlar gidrolizi deyiladi. Barcha tuzlarni ularni hosil qilgan asos va kislotaning kuchiga qarab to rtga bo lish mumkin. 1. Kuchli asos va kuchli kislotalardan hosil bo lgan tuzlar gidrolizga uchramaydi, ya ni ularning ionlari suv bilan ta sirlashib kuchsiz elektrolitlar hosil qilmaydi. 2. Kuchsiz asos va kuchli kislotadan hosil bo lgan tuzlar kation bo yicha gidrolizlanadi, eritma muhiti kislotali bo ladi. Agar kuchsiz asos bir kislotali bo lsa, gidroliz reaktsiyasi bir bosqichdan iborat bo lib, bunda kuchsiz asos va kuchli kislota hosil bo ladi. NH 4 Cl + H 2 O = NH 4 OH + HCl + NH 4 + Cl - + H 2 O = NH 4 OH + H + + Cl - NH H 2 O = NH 4 OH + H + muhit kislotali, ph < 7. Agar kuchsiz asos ko p kislotali bo lsa, gidroliz bosqichli bo ladi. 1-bosqichda asosli tuz va kuchli kislota hosil bo ladi. 1-bosqich: AlCl 3 + H 2 O = AlOHCl 2 + HCl Al Cl - + H 2 O = AlOH Cl - + H + + Cl - Al 3+ + H 2 O = AlOH 2+ + H + ph < 7 Gidroliz reaktsiyasi qaytar bo lib, qisman sodir bo ladi. Gidrolizning 2- va 3- bosqichlari eritmani suyultirganda, hamda qizdirganda sodir bo lishi mumkin. 2-bosqich: AlOHCl 2 + H 2 O = Al(OH) 2 Cl + HCl AlOH Cl - + H 2 O = Al(OH) 2+ + Cl - + H + + Cl - AlOH 2+ + H 2 O = Al(OH) H + 3-bosqich: Al(OH) 2 Cl + H 2 O = Al(OH) 3 + HCl Al(OH) Cl - + H 2 O = Al(OH) 3 + H + + Cl - 1 Al(OH) H 2 O = Al(OH) 3 + H + Eritmada vodorod ionlari kontsentrasiyasining ortishi gidrolizning 2- va 3- bosqichlarining borishiga to sqinlik qiladi. 3. Kuchli asos va kuchsiz kislotadan hosil bo lgan tuzlar anion bo yicha gidrolizlanadi, eritma muhiti ishqoriy bo ladi. Agar kuchsiz kislota bir asosli bo lsa, gidroliz reaktsiyasi bir bosqichdan iborat bo lib, bunda kuchli asos va kuchsiz kislota hosil bo ladi. CH 3 COONa + H 2 O = CH 3 COOH + NaOH CH 3 COO - + Na + + 0H - +H 2 O = CH 3 COOH + Na + + OH - CH 3 COO - + H 2 O = CH 3 COOH + OH - muhit ishqoriy, ph > 7 Al 2 (SO 4 ) 3 ko p negizli asoslar ham bosqichli gidrolizga uchraydi: Al 2 (SO 4 ) 3 + 2H 2 O = 2AlOHSO 4 + H 2 SO 4 Al 3+ + H 2 O = AlOH 2+ +H + 2 AlOHSO 4 + 2H 2 O = [Al(OH) 2 ] 2 SO 4 + H 2 SO 4 AlOH 2+ + H 2 O = [Al(OH) 2 ] H + 161

162 [Al(OH) 2 ] 2 SO 4 + 2H 2 O= 2Al(OH) 3 + H 2 SO 4 [Al(OH) 2 ] + 2 +H 2 O= 2Al(OH) 3 + H + Agar kuchsiz kislota ko p asosli bo lsa, gidroliz bosqichli bo ladi. 1-bosqichda kuchli asos va nordon tuz hosil bo ladi. 1-bosqich: Na 2 CO 3 + H 2 O = NaOH + NaHCO 3 2Na CO 3 + H 2 O = Na + + OH - + Na HCO 3 2- CO 3 + H 2 O = OH - + HCO - 3 ph > 7 Reaktsiyaning 2-bosqichi eritmani suyultirganda yoki qizdirganda sodir bo ladi. 2-bosqich: NaHCO 3 + H 2 O = NaOH + H 2 CO 3 Na HCO 3 + H 2 O = Na + + OH - + H 2 CO 3 - HCO 3 + H 2 O = OH - + H 2 CO 3 Uch nasosli kislotalar uchta bosqichda gidrolizga uchraydi: K 3 PO 4 + H 2 O = K 2 HPO 4 + KOH 3K + +PO H 2 O = K + +OH K HPO 4 PO H 2 O = OH HPO 4 K 2 HPO 4 + H 2 O = K H 2 PO 4 + KOH 2 K + + HPO H 2 O = K + - +H 2 PO 4 + K + + OH - HPO H 2 O = H 2 PO OH - KH 2 PO 4 + H 2 O = H 3 PO 4 + KOH K + + H 2 PO H 2 O = H 3 PO 4 + K + + OH - H 2 PO H 2 O = H 3 PO 4 + OH - 4. Kuchsiz asos va kuchsiz kislotadan hosil bo lgan tuzlar ham kation, ham anion bo yicha gidrolizlanadi. Eritma muhiti neytral yoki kislota va asosning nisbiy kuchiga qarab kuchsiz kislotali yoki ishqoriy bo lishi mumkin. CH 3 COONH 4 + H 2 O = CH 3 COOH + NH 4 OH CH 3 COO - + NH H 2 O = CH 3 COOH + NH 4 OH Bunday tuzlar eritmalarida muhit deyarli neytral bo ladi. Ko pchilik gidrolizlanish reaksiyalari qaytardir. Agar gidroliz natijasida cho kma yoki gaz modda hosil bo lsa, bunday gidroliz to la gidroliz deyiladi. Chunki bu holda reaksiya qaytmas bo lib oxirigacha boradi. Al 2 S 3 + 6H 2 O = Al(OH) 3 + 3H 2 S Al 2 (CO 3 ) 3 + 6H 2 O = 2Al(OH) 3 + 3H 2 CO 3 Shuning uchun ham Al 2 S 3 va Al 2 (CO 3 ) 3 larning eritmalari mavjud emas, ularni faqat quruq holda olish mumkin. 1. Kuchli asos hamda kuchsiz kislotadan hosil bo lgan tuz va kuchsiz asos hamda kuchli kislotadan hosil bo lgan tuzlar eritmalarini aralashtirganimizda ular bir-birining gidrolizlanishini kuchaytiradi. Chunki bunda hosil bo layotgan H + va OH - o zaro birikib suv hosil bo ladi va muvozanat o ngga siljiydi. Bunday gidrolizni birgalikdagi gidroliz deyiladi. 2. Birgalikdagi gidroliz Agar gidroliz jara yonida bir nechta tuz ishtirok etsa gidroliz oxirigacha boradi: 2AlCl 3 + 3Na 2 CO 3 + 3H 2 O = 2Al(OH) 3 +6NaCl + 3CO 2 2Al CO H 2 O = 2Al(OH) 3 + 3CO 2 162

163 Bu jarayonda AlCl 3 o rniga Al 2 (SO 4 ) 3 ; CrCl 3 ; Fe(NO 3 ) 3 ; BiCl 3 ; Fe 2 (SO 4 ) 3 larni olish mimkin. Na 2 CO 3 o rniga K 2 CO 3, Li 2 CO 3 o xshash karbonatlarni olsa bo ladi. Agar gidroliz jarayoni CuSO 4 ishtirokida olib borilsa: 2CuSO 4 + 2K 2 CO 3 +H 2 O = (CuOH) 2 CO 3 + 2K 2 SO 4 + CO 2 2Cu CO 3 +H 2 O = (CuOH) 2 CO 3 + CO 2 Bu gidroliz jarayonida CuSO 4 o rniga MgSO 4, BeSO 4 olish mumkin. Gidroliz jarayonida karbonatlar o rniga,sulfidlar, asetatlar ham olsa bo ladi: 2FeCl 3 + 3Na 2 S + 6H 2 O = 2Fe(OH) 3 + 6NaCl + 3H 2 S 2Fe S H 2 O = 2Fe(OH) 3 + 3H 2 S 2Al(NO 3 ) 3 + 6CH 3 COONa + 6H 2 O = 2Al(OH) 3 + 6CH 3 COOH + 6NaNO 3 3K 2 CO 3 + Al 2 (SO 4 ) 3 + 3H 2 O = 2Al(OH) 3 + 3K 2 SO 4 + 3CO 2 6K + + 3CO Al SO H 2 O = 2Al(OH) 3 + 6K + + 3SO CO 2 3CO Al H 2 O = 2Al(OH) 3 + 3CO 2 3Na 2 S + Cr 2 (SO 4 ) 3 + 6H 2 O = 2Cr(OH) 3 + 3H 2 S + 3Na 2 SO 4 6Na + + 3S Cr SO 4 +6H 2 O = 2Cr(OH) 3 + 3H 2 S+6Na SO 4 3S Cr H 2 O = 2Cr(OH) 3 + 3H 2 S GIDROLIZ KONSTANTASI Gidroliz reaksiyasi qaytar bo lganligi uchun unda muvozanat qaror topadi. Muvozanatga massalar ta siri qonunini tatbiq etamiz. Masalan: kuchsiz kislota va kuchli asosdan hosil bulgan tuz CH 3 COO - + H 2 O = CH 3 COOH + OH [CH 3 COOH] * [OH - ] [CH 3 COOH] * [OH - ] K= ; K g =K * [H 2 O]= [CH 3 COO - ] * [H 2 O] [CH 3 COO - ] Shu tenglamani surat va maxrajini [H + ] ga ko paytirsak: [CH 3 COOH] * [OH - ] * [H + ] [OH - ] * [H + ] K g = = [CH 3 COO - ] * [H + ] K kis [OH - ] * [H + ]=K w qiymat suvning ion kopaytmasi ekanligi hisobga olinsa K w K g = K kis Agar NH 4 Cl+H 2 O=NH 4 OH+HCl NH H 2 O = NH 4 OH +H + [ NH 4 OH]*[H + ] K g = [ NH + 4 ] Bu tenglamani ham surat va maxraji [OH - ] ga ko paytirilsa, unda [ NH 4 OH] * [H + ] * [OH - ] [H + ] * [OH - ] K g = = [ NH + 4 ] * [OH - ] K asos 163

164 K w K g = ; K asos Tuzning gidroliz konstantasi asos yoki kislotaning dissotsiyalanish konstantasi qancha kichik bolsa yuqori bo ladi. Agar tuz kuchsiz asos va kuchsiz kislotadan tashkil topgan bo lsa gidroliz konstantasi CH 3 COO - + NH H 2 O = CH 3 COOH + NH 4 OH [ CH 3 COOH] * [ NH 4 OH] K g = ; [ CH 3 COO - ] * [ NH 4 + ] Agar bu tenglama [H + ] * [OH - ] ga ko paytirilsa: [ CH 3 COOH] *[ NH 4 OH]* [H + ] * [OH - ] [H + ] * [OH - ] K g = = [ CH 3 COO - ] * [ NH + 4 ] [H + ] * [OH - ] K kis* K asos [H + ] * [OH - ] K w K g = = K kis* K asos K kis* K asos K w K g = K kis* K asos Bu tenglamaga ko ra kislota va asosnong dissotsilanish konstantasi qancha kichik bo lsa uning gidrolizlanish konstantasi shuncha yuqori bo ladi. Gidrolizlanish darajasi Kuchli asos va kuchsiz kislotadan hosil bo lgan tuzlarnong gidrolizini ko raylik. CH 3 COONa +H 2 O = CH 3 COOH + NaOH CH 3 COO - + +H 2 O = CH 3 COOH + OH - ( 1- ) * C C C [ CH 3 COOH] [OH - ] C C 2 C K g = = = [CH 3 COO - ] ( 1- ) * C ( 1- ) 2 C K g K g = ; 1 - = 1 K g = 2 C ; 2 = ( 1- ) C Demak, gidroliz darajasi kuchli asos va kuchsiz kislotadan hosil bo lgan tuzning konsentrasiyasi qancha kichik bo lsa gidroliz darajasi yuqori bo ladi. NH 4 Cl+H 2 O= NH 4 OH + HCl NH + 4 +H 2 O = NH 4 OH + H + (1- )C C C [NH 4 OH] * [ H + ] C C 2 C 2 2 C 164

165 K g = = = = [NH 4 + ] (1- )C (1- )C (1- ) 2 C K g K g = ; (1- ) =1 ; 2 C =K g ; 2 =----- (1- ) C Kuchsiz asos bilan kuchli kislotadan iborat bo lgan tuzlar uchun gidroliz darajasi tuzning konsentrasiyasiga teskari bog langan. Eritma qancha suyultirilgan bo lsa gidroliz shuncha tez boradi. Agar asetat ammoniyning gidrolizlanishi hisobga olinsa, CH 3 COONH 4 Bu modda ham anion va ham kation bo yicha gidrolizga uchraydi: CH 3 COONH 4 + H 2 O = CH 3 COOH + NH 4 OH CH 3 COO - + NH H 2 O = CH 3 COOH + NH 4 OH C C (1- ) * C (1- ) * C Kw (1- ) * C * (1- ) * C ( 1- ) 2 Kg= = = K as* K kis C * C 2 ( 1- ) 2 ( 1- ) 2 Kw Kg= ; = K as* K kis Demak, gidroliz darajasi kuchsiz asos va kuchsiz kislota uchun eritma konsentrasiyasiga bog liq emas. Gidroliz jarayoni farmasiyada katta ahamiyatga ega. Ko pgina dori moddalari eritmada tayyorlanadi.masalan. yiringli yaralarni tuzatish uchun Pb(NO 3 ) 2 ishlatiladi. Bu tuz gidrolizlanishi tufayli PbOHNO 3 hosil bo lib asosiy ta sir etuvchi modda ana shu hisoblanadi. Tarqatma matеrial Moddalarning suv ta'sirida parchalanishiga gidroliz dеyiladi. Gidro suv, lizis parchalash dеgan ma'noni anglatadi. Quyidagi sinf moddalar gidroliz ga uchraydi: Tuzlar, yog`lar va moylar, murakkab efirlar, di- va polisaxaridlar, nuklеin kislotalar, tolalar va YuMB. Tuz molеkulalarining suv ta'sirida boshqa moddalarga aylanish jarayoni tuzlar gidrolizi dеyiladi. Tuzlar tarkibiga qarab to`rt xil bo`ladi: 1) Kuchli asos (NaOH, KOH, RbOH, CsOH, FrOH, Ca(OH) 2, Sr(OH) 2, Ba(OH) 2, Ra(OH) 2 LiOH) va kuchli kislota (HClO 4, H 2 SO 4, H 2 S 2 O 7, HNO 3, HI, HBr, HCl, HMnO 4, HIO 4 (H 5 IO 6 ), H 2 CrO 4, H 2 Cr 2 O 7, HClO 3, HBrO 3, HIO 3, H 2 MnO 4 ) dan hosil bo`lgan tuzlar. Masalan: Ca(NO 3 ) 2, KBr, NaCl, Cs 2 SO 4, KMnO 4, BaI 2 ва h.к.bunday tuzlar gidrolizga uchramaydi. Eritma muxiti nеytral bo`ladi, lakmusni rangini o`zgartirmasdi. Bunday tuzlar suvda eriydi, lеkin suv ta'sirida parchalanmaydi. 165

166 2) Kuchli asos (NaOH, KOH, RbOH, OH, FrOH, Ca(OH) 2, Sr(OH) 2, Ba(OH) 2, Ra(OH) 2 LiOH) va kuchsiz kislota (HF, H 2 SiO 3, H 3 PO 4, H 2 CO 3, H 2 SO 3, H 2 S, HCN, CH 3 COOH, H 2 C 2 O 4 va h.k.) dan hosil bo`lgan tuzlar. Masalan: NaF, SrCO 3, Cs 2 SO 3, BaS, CH 3 COOKva h.k. Bunday tuzlar gidrolizga uchraydi. Gidroliz anion (kislota qoldig`i) hisobidan boradi. Bunday tuzlarning gidroliz rеaktsiyasi qaytar jarayon bo`lib, oxirigacha bormaydi. Muxit ishqoriy bo`ladi, lakmusni rangini ko`k rangga bo`yaydi. BaS + 2H 2 O = Ba(OH) 2 + H 2 S Ba +2 + S 2 + 2H 2 O = Ba OH + H 2 S S 2 + 2H 2 O = 2OH + H 2 S 3) Kuchsiz asos (Fe(OH) 2, Be(OH) 2, Co(OH) 2, CuOH, Cd(OH) 3, HgOH) va kuchli kislota (HClO 4, H 2 SO 4, H 2 S 2 O 7, HNO 3, HI, HBr, HCl, HMnO 4, HIO 4 (H 5 IO 6 ), H 2 CrO 4, H 2 Cr 2 O 7, HClO 3, HBrO 3, HIO 3, H 2 MnO 4 ) dan hosil bo`lgan tuzlar. Masalan:Cu(NO 3 ) 2, ZnBr 2, BeCl 2, FeSO 4, CrI 2 va h.k. Bunday tuzlar gidrolizga uchraydi. Gidroliz kation (mеtall ioni) hisobidan boradi. Bunday tuzlarning gidroliz rеaktsiyasi qaytar jarayon bo`lib, oxirigacha bormaydi. Muxit kislotali bo`ladi, lakmusni rangini qizil rangga bo`yaydi. 4) FeSO 4 + 2H 2 O = Fe(OH) 2 + H 2 SO 4 Fe +2 + SO H 2 O = Fe(OH) 2 + 2H + + SO 4 2 Fe H 2 O = Fe(OH) 2 + 2H + 5) Kuchsiz asos (Fe(OH) 2, Be(OH) 2, Co(OH) 2, CuOH, Cd(OH) 3, HgOH) va kuchsiz kislota(hf, H 2 SiO 3, H 3 PO 4, H 2 CO 3, H 2 SO 3, H 2 S, HCN, CH 3 COOH, H 2 C 2 O 4 va h.k.) dan hosil bo`lgan tuzlar. Masalan: FeCO 3, CuSiO 3, CdS, Be(CN) 2 va h.k. Bunday tuzlar gidrolizga uchraydi. Gidroliz ham kation (mеtall ioni) hisobidan, ham anion (kislota qoldig`i) hisobidan boradi. Bunday tuzlarning gidroliz rеaktsiyasi qaytmas jarayon bo`lib, oxirigacha boradi. Muxit dеyarli nеytral bo`ladi, lakmusni rangini o`zgartirmaydi. CuSiO 3 + 2H 2 O = Cu(OH) 2 + H 2 SiO 3 Cu +2 + SiO H 2 O = Cu(OH) 2 + H 2 SiO 3 6) Birgalikda gidroliz ikkinchi va uchinchi tuzlar aralashmasining birgalikdagi gidrolizi. Bunday holatda gidroliz oxirigacha boradi. Muxit nеytral bo`ladi, lakmusni rangini o`zgartirmaydi. BaS + FeCl 2 + 2H 2 O = BaCl 2 + Fe(OH) 2 + H 2 S Ba +2 + S 2 + Fe Cl - + 2H 2 O = Ba Cl - + Fe(OH) 2 + H 2 S 166

167 S 2 + Fe H 2 O = Fe(OH) 2 + H 2 S Jonlantirish uchun savollar 1. Gidroliz tushunchasi; 2. Kuchli kislota va kuchli asoslardan hosil bo lgan tuzlarning gidrolizi; 3. Kuchli kislota va kuchsiz asosdan hosil bo lgan tuslarning gidrolizi; 4. Kuchli asos va kuchsiz kislotadan hosil bo lgan tuzlarning gidrolizi; 5. Kuchsiz asos va kuchsiz kislotadan hosil bo lgan tuzlarning gidrolizi; 6. Gidroliz konstantasi va darajasi; 7. Gidrolizning farmatsiyadagi ahamiyati. 11-MAVZU Tuzlarning gidrolizi va uning turlari LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 3 soat talabalar soni: ta O`quv mashg`uloti shakli Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish bo`yicha laboratoriya mashg`ulot. Laboratoriya mashg`ulotining 1. Tuzlar gidrolizi xakida tushuncha. rеjasi 2.Gidroliz turlari.o`quv mashg`ulotining maqsadi: Talabalarga tuzlarning gidrolizi va uning turlarini tushuntirish xamda gidroliz tеnglamalarini yozishni tushuntirish. Pеdagogik vazifalar: O`quv faoliyatining natijalari: 1.Tuzlarning gidroliz xakida talabalar biladilar: Tuzlarning gidrolizi. tushuncha bеrish; 2.Tuzlar gidrolizining turlariga oid Kuchli kislota va kuchli asosdan tashkil topgan tuzning gidrolizini. masalalar еchib ularning bilimini Kuchli kislota va kuchsiz asosdan tashkil mustaxkamlash; topgan tuzning gidrolizini. 3.Kaytmas gidroliz xakida Kuchli asos va kuchsiz kislotadan tashkil tushuncha bеrish; topgan tuzning gidrolizini. 4.Tajribalarni olib borilishini Kuchsiz kislota va kuchsiz asosdan tashkil tushuntirish va ular bilan birga olib topgan tuzning gidrolizini. borish. Laboratoriya ishlarini olib borish tartibini. Ishni tugatgach, natijalarni yozib, ukituvchiga kursatib yozish kеrakligini biladilar. Ta'lim usullari Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, BBB, klastеr, munozara. Ta'lim vositalari Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, probirkalar, kimyoviy idishlar. 167

168 O`qitish shakllari Ommaviy, jamoaviy O`qitish shart-sharoiti Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona. Monitoring va baholash Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali klastеr, BBB) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichilari Faoliyat va vaqti o`qituvchi Talabalar 1-bocqich. 1.1.Mavzuning maqsadi, o`quv Tinglaydilar, yozib O`quv natijalarini e'lon qiladi, ularning oladilar mashg`ulotiga ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. kirish(20 daq) Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni 2-bocqich. Asosiy bosqich (90 daq) ma'lum qiladi Талабаларга кимѐвий идишлар ва rеaktivlar bеradi; 2.2. Laboratoriya ishini boshlashnm taklif etadi. 2.3.Vazifani bajarishda ukuv matеriallaridan foydalanish mumkinligini aytadi. 2.4.Ishni tugallagan talabalar ish natijalarini tuzatib bеradi; 2.5. Talabalar javobini tinglaydi; tеkshirib, kamchiliklarini 2.1. Savollar bеradi Kimyoviy idishlar va rеaktivlarni kurib chikadi Ish olib borilishi bilan tanishadi Laboratoriya natijalarini ukituvchigsha kursatib, ish daftariga xulosalar yozadilar. Klastеr yoki Bumеrang 3-bocqich. Yakuniy (10 daq) 3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan Savollar bеrishadi bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3. Kеlgusi mashgulot uchun mavzu «Oksidlanish kaytarilish rеaktsiyalarini tеnglashtirish» 3.4. Savollarga javob bеradi. Ilovalar Bumеrang 1 Ca(NO 3 ) 2, KBr, NaF, SrCO 3, tuzlarini gidrolizini yozing 168

169 2 NaCl, Cs 2 SO 4,, CuSiO 3, CdS, tuzlarini gidrolizini yozing 3 KMnO 4, Cs 2 SO 3, BaS, CH 3 COOK tuzlarini gidrolizini yozing 4 Cu(NO 3 ) 2, ZnBr 2, BaS + FeCl 2 + 2H 2 O = tuzlarini gidrolizini yozing 5 FeCO 3, Be(CN) 2,BeCl 2, FeSO 4, CrI 2 tuzlarini gidrolizini yozing Test savollari Quyidagi tuzlarning kaysi biri anion buyicha gidrolizlanadi? Be (NO ) MgSO Li 2SO4 *NaCIO Quyidagi tuzlarning kaysi biri kation tipdagi gidrolizga uchraydi? Quyidagi tuzlarning kaysi biri suvli eritmalarda xosil bulmaydi? Quyidagi tuzlarning kaysi biri fakat anion buyicha gidrolizga uchraydi? 1) K 2CrO4 2) MnSO 4 3) Cr (NO ) 3 3 4) K 2MnO4 5) Cr (ClO) 3 Quyidagi tuzlarning qaysi birlari kation buyicha gidrolizlanadi? 1) MnSO 4 2) K 2MnO4 3) K 2Cr2O7 4) K 2Cr2O8 5) Cr 2 (SO4 ) 3 6) KCrO 2 Qaysi ishkoriy mеtall kavalеnt boglanish xosil qilishga moyil? Qaysi modda amalda gidrolizlanmaydi? * Mg (NO ) 3 2 CaCl 2 Na 2 S K PO 3 4 Cr (NO ) 3 2 CrCl 3 Cr 2 (SO4 ) 3 * Cr S 2 3 *1, 4 1, 2 2, 3 3, 4 5, 6 3, 5 2, 3 *1, 5 *litiy natriy kaliy рубидий * CCl 4 SiCl 4 SnCl 4 GeCI K2CrO 4 gidrolizida kanday maxsulotlar xosil buladi? O`rta tuz va asos O`rta tuz va kislota normal tuz va kislota *нордон туз ва асос 169

170 BeSO 4 gidrolizini qaysi KCI * Na 2 S MgCl 2 CaCl 2 birikma tеzlashtiradi? Cr 2 (SO4 ) 3 gidrolizini tеzlashtirish uchun quyidagilarning qaysi birini kushish kеrak? MnSO4 gidrolizini tеzlashtirish uchun moddalar eritmalarining qaysi birini kushish kеrak? KNO HCI *KOH 3 O 2 КCI ZnCl 3 * Na 2 S HNO 3 5-MA'RUZA O`quv soati: 2 soat O`quv mashg`uloti shakli Oksidlanish va qaytarilish rеaktsiyalari, turlari, tеnglash usullari Ta'limning tеxnologik modеli tinglovchilar soni: ta Ko`rgazmali ma'ruza, axbarotli ma'ruza Amaliy mashg`ulot 1. Oksidlanish qaytarilish rеaktsiyalari. turlar, tеnglashtirish usullari. Oksidlanish qaytarilish potеntsiallari. tuzilishi: 2. Yarim rеaktsiya usulida tеnglashtirishda muhitni ahamiyati. Oksidlanish qaytarilish rеaktsiyalari yo`nalishini aniqlash;. Oksidlanish qaytarilish rеaktsiyalarining ahamiyati. O`quv mashg`ulotining maqsadi: talabalarni oksdlanish qaytarilish jarayonlari va Tenglashtirishni urgatishdan iboratdir. Pеdagogik vazifalar: Oksidlanish qaytarilish O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: OQR farmatsiyadagi ahamiyatini bilib olish; rеaktsiyalarining farmatsiyadagi OQR turlarini ajrata bilish va tеnglash ahamiyati haqidagi ma'lumotlar bilan tanishtirish. OQR turlari va tеnglashtirish usullari, kimyoviy rеaktsiyalari bеriladi. OQR potеntsiallari va yo`nalishini aniqlash haqidagi ma'lumotlar bilan tanishtirish. usullarini o`rganish; OQR tеnglashni yarim rеaktsiyalar usulini o`rganish; Jadval ma'lumotlaridan OQR potеntsiallarini aniqlashni bilish; Eng muhim oksidlovchi va qaytaruvchilarni bilish Ta'lim usullari Ma'ruza, tеzkor so`rov, amaliy hujum, pinbord Ta'lim vositalari Ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kompyutеr, slaydlar, ko`rgazmali matеriallarlar, skotch, qog`oz, 170

171 O`qitish shakllari O`qitish shart-sharoiti Monitoring va baholash Ommaviy, jamoaviy Maxsus tеxnik vositalar bilan jixozlangan xona Tеzkor so`rov, savol-javob II. TA'LIMNING TЕXNOLOGIK XARITASI Ta'lim shakli. Ish bosqichi 1-boqich. O`quv mashg`ulotiga kirish(5 daq) 2-boqich. Asosiy bosqich (70 daq) Faoliyat o`qituvchiniki Ma'ruza: tayyorgarlik bosqichi talabalarniki 1.1. Mashg`ulot mavzusi va maqsadini aytadi, talabalarning kutilayotgan natijalar еtkaziladi; Mashg`ulot ko`rgazmali ma'ruza Tinglaydilar, yozib oladilar shaklida borishini ma'lum qilinadi Aqliy hujum yordamida Tushunchalarini aytadilar. ushbu mavzu bo`yicha ma'lum bo`lgan tushunchalarning aytilishini taklif etiladi Mavzu bo`yicha ma'ruza O`qiydilar. matni tarqatiladi va uning rеjasi, asosiy tushunchalar bilan tanishish taklif qilinadi. Slaydlarni Pover point tartibida Tinglaydilar, OQR va ularning turlari xaqidagi tеnglamalarini ma'lumotlar bilan tanishtiriladi. ko`chirib oladilar. OQR tеnglashtirish usullari Savol bеradilar. bеriladi. rеaktsiya daftarga 2.3. OQR mavzusi bo`yicha Savollarga tеzkor javob tеzkor so`rov o`tkaziladi. bеrishadi; 2.4. OQR farmatsiyadagi Tinglaydilar, yozib oladilar. ahamiyati haqidagi ma'lumotlar Savol bеradilar. bilan tanishtirish. 2.3.OQR mavzusi buyicha Tinglaydilar, ko`radilar, slaidalar va multimеdia rеaktsiya tеngalamalarini matеriallari ko`rsatiladi. yozib oladilar. Savol bеradilar. 171

172 3-boqich. Yakuniy(5 daqiqa) 2.4OQR potеntsiallari va Tinglaydilar, ko`radilar, rеaktsiya yo`nalishini aniqlash potеntsiallarni aniqlaydilar. bo`yicha mashqlar bajaradilary. Savol bеradilar Mavzu yuzasidan asoy Asosiy tushunchalar tushunchalarni takrorlash muhokama qiladilar. maqsadida pinbord usulidan Ma'lumotlarni daftarga qayd foydalaniladi. qiladilar. 3.1.Mavzu bo`yicha yakun qiladi, Savollar bеrishadi olingan bilimlarni kеlgusida kasbiy faoliyatlarida ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga talabalar e'tibori qaratiladi. 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi. Savollarga javob bеradi Tayanch so zlar: oksidlanish darajasi, oksidlanish va qaytarilish, ularni tenglashtirish usullari, yarim reaktsiya usuli, oksidlanish va qaytarilish reaktsiyalariga muhitni ta siri, oksidlovchi va qaytaruvchining ekvivalenti. Adabiyotlar: 1. Q. A. Ahmerov, A. T. Jalilov, Umumiy va anorganik kimyo, Tashkent,2006,390 b. 2.Umumiy va anorganik kimyodan amaliy mashg lotlar.farmatsevtika instituti talabalari uchun/ mualliflar: S.N.Aminov,R.Aristanbekov, H.R.To xtaev va boshqalar, Toshkent, b. 3.N.A.Parpiyev,A.G.Muftaqov,H.R.Rahimov, Anorganik kimyo- Toshkent. O zbekiston, b. 4.N.S.Axmetov,Obshaya i neorganicheskya ximiya. Uchebnik dlya VUZov, Vыsshaya shk s. 5. A.I.Gorbunov.Teoteticheskie osnovi obshey ximii.,m., Anorganik kimyo: Farmatsiya bakalavriyat ta lim yo nalishi uchin darslik) H.R.To xtayev (va bosqalar); O zroliy va o rta maxsus ta lim vazirligi.- T.: Noshir, b Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari Zn+2HCl= ZnCl 2 + H Cu + H 2 SO 4 = CuSO SO 2 + H 2 O Elementlarning OD o zgarishi bilan boradigan reaksiyalarga oks.-qayt. reaks. deyiladi. Oksid.-qayt. reaks. nazariyasi 172

173 1. Agar atom-molekula yoki ion o zidan elektron bersa bunday reksiyalar oksidl. reaksiyalari deyiladi. Oksidlanish reaksiyalarida ayni elementning OD ortadi. Shu zarrachalarning o zi qaytaruvchilar deyiladi. Al 2Cl Mn Cr o 1 2e 3 3e Al 2e Cl Mn 7 3e Cr 3 o 2 6 Fe N H S e N 1e Fe 2 8e S 3 5 2e 2H 2. Agar atom, molekula, yoki ion o ziga elektron qabul qilsa bunday jarayon qaytarilish deyiladi. Bunda ayni zarrachaning OD kamayadi. Shu atom, molekula yoki ion oksidlovchi deyiladi. Cl o 2 2Cl Cr S o 1 6 2e 2Cl 2e Cl 6e Cr 2e S 2 o N S Fe 6 5 2H 3 1 8e S 8e N e H 1e Fe 3. Oksidl.- qayt. reaksiyalari bir paytni o zida sodir bo ladi. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarini tenglashtirish ikki xil usuli bor: - elektron balans usuli; - yarim reaksiyalar usuli Cu+ 8HNO 3 = 3 Cu(NO 3 ) NO + 4 H 2 O KMnO HCl = 2MnCl 2 + 5Cl KCl+ 8 H 2 O 4NH 3 +5O 2 = 4NO+ 6H 2 O Oksidlanish-reaksiyalarining turlari Oksidlanish qaytarilish reaksiyalari 4 ga bo linadi: 1) molekulararo ; 2) ichki molekulayr; 3) disproporsiyalanish reaks.; 4) murakkab oksid.-qaytarilish reaks Cu + 2H 2 SO 4 = CuSO 4 +SO 2 + 2H 2 O CuSO 4 +Zn=ZnSO 4 +Cu 1- jadval. Eng muhim qaytaruvchi va oksidlovchilar. Qaytaruvchilar Oksidlovchilar Na,K,Ca,Zn,Fe,Mg,Al, C,Si,H 2 ; 2 1 o 2 Galogenlar F 2,Cl 2,Br 2,J 2, Marganes (VII)oksidi Mn 2 O 7,

174 Uglerod (II) oksidi CO; Vodorod sulfid H 2 S; Natriy sulfid Na 2 S; Oltingugurt(IY) oksid SO 2 sulfit kislotasi va uning tuzlari Na 2SO 3 ; Natriy tiosulfat Na 2S 2 O 3 ; vodorod xlorid HCl, vodorod bromid HBr, vorod yodid HI; temir(ii) sulfati FeSO 4 ; Marganes sulfati MnSO 4 ; Vodorod peroksid H 2 O 2 ; Nitrit kislotasi HNO 2 va uning tuzlari; ammiak NH 3 ; Gidrazin N 2 H 4, Gidroksilamin NH 2 OH, azot(ii)oksidi NO; fosfit kislotasi H 3 PO 3, arsenit kislotasi H 3 AsO 3, aldegidlar ; spirtlar ; chumoli kislotasi va aldegidi; shavel kilotasi; glukoza; katoddagi elektr toki. MnO 2 ; Kaliypermang. KMnO 4, Kaliy manganat K 2 MnO 4 Хrом (VI)окsidi CrO 3, kaliy хrомаti K 2 CrO 4, kaliy diхromati K 2 CrO 7; nitrat kislotasi HNO 3 va uning tuzlari; kislorod О 2,ozon О 3, vodorod peroksidi Н 2 О 2 va uning tuzlari; sulfatkis.h 2 SO 4 (kons). Mis(II) oksidi CuO, kumush oksidi Ag 2 O; qo rg oshin oksidi PbO 2; AuCl 3,AgCl; Ammoniy persulfati (NH 4 ) 2 S 2 O 8 gipoxloritlar KClO; xloratlar KClO 3 ; perxloratlar KClO 4 ; zar suvi(3hcl+hno 3 ); HNO 3 va HF aralashmasi anoddagi elektr toki. Gazlar orasida: 3H 2 +N 2 =2NH 3 4NH 3 +5O 2 =4NO+6H 2 O 2SO 2 +O 2 =2SO 3 Qattiq moddalar va gazlar : 2Mg(q)+O 2 (g)=2mgo(q) 2Sb(q)+3CI 2 (g)=2sbci 3 (q) Qattiq moddalar bilan suyuqliklar : 4HCI(S)+MnO 2 (q)=ci 2 (g)+ Mn CI 2 (s)+2h 2 O(s) 16HCI(s)+2KMnO 4 (q)=5ci 2 (g)+2mnci 2 (s)+8h 2 O(s)+2KCI(s) Faqat qattiq moddalar : 2AI(q)+ Fe 2 O 3 (q)=ai 2 O 3 (q)+2fe(q) C(q)+2PbO(q)= 2Pb(q)+CO 2 (g) Eritmada: 3Na 3 AsO 3 +K 2 Cr 2 O 7 +4H 2 SO 4 = 3Na 3 AsO 4 +Cr 2 (SO 4 ) 3 +4H 2 O+K 2 SO 4 2NaCrO 2 +3H 2 O 2 +2NaOH=2Na 2 CrO 4 +4H 2 O 174

175 OD turlicha bo lgan bir xil atomlardan iborat moddalar orasida: 2H 2 S+H 2 SO 3 =3S+3H 2 O 5HCI+HCIO 3 =3CI 2 +3H 2 O Disproporsiyalanish yoki o z-o zidan oksidl. qayt. Reaks. bitta element atomlarining o zi ham oksidlovchi va ham qaytaruvchi bo ladi. 3K 2 MnO 4 +2H 2 O=2KMnO 4 +MnO 2 +4KOH 3KCIO=2KCI+KCIO 3 3HNO 2 =HNO 3 +2NO+H 2 O 4 Na 2 SO 3 =3Na 2 SO 4 +Na 2 S 6NaOH+3S=2Na 2 S+Na 2 SO 3 +3H 2 O 2KOH+CI 2 =KCI+KOCI+H 2 O 6KOH+3CI 2 5KCI+KCIO 3 +3H 2 O Ichki molekulyar-oksid. qayt. reaks. OD o zgarayotgan turli xil atomlar bitta modda molekulasi tarkibiga kiradi: 2KNO 3 =2 KNO 2 + O 2 4HNO 3 =4NO 2 +2H 2 O+O 2 2 Ba(NO 3 ) 2 =2BaO+4NO 2 +O 2 (NH 4 ) 2 Cr 2 O 7 =Cr 2 O 3 +N 2 +4H 2 O 2HgO= 2Hg+O 2 2KClO 3 =2KCl+3O 2 Murakkab oksidl.-qayt. reaks. ikkitadan ortiq elementlarning OD o zgaradi. 3Аs 2 S 3 +28HNO 3 +4H 2 O 6H 3 AsO 4 +9H 2 SO 4 +28NO As -4e 2As 3 3S -2-24e 3S +6 N +5-3e N As 2 S 3 +28НNO 3 +4H 2 O=6Н 3 АsO 4 +9H 2 SO 4 +28NO Eritmada Mn +7, Cr +6, S +6, N +5, N -3, Cl +7 ionlar uchramaydi. Eritmada: Mn 2+, Cr 3+, MnO - 4, CO 2-3, ClO - 4, Cr 2 O 2-7, SO 2-4 bor. 1) Kislotali muhitda oksidlovchi tarkibidagi ortiqcha kislorod vodorod ioni bilan bog lanib suv molekulasini hosil qiladi va qaytariladi: [О]+2Н + +2 e Н 2 О MnO H + +5e Mn H 2 O 2) Neytral va ishqoriy sharoitda oksidlovchi tarkibidagi ortiqcha kislorod suv molekulasi bilan bog lanib gidroksid ionini hosil qiladi va qaytariladi: [O] +H 2 O +2e 2OH - MnO H 2 O+3e MnO 2 +4OH - 3) kislotali va neytral sharoitda qaytaruvchi tarkibidagi yetishmayotgan kislorodni suvdan olib vodorod ionini hosil qiladi: H 2 O - 2e [O ] +2H + 2- SO 3 + H 2 O -2e SO H + 4) Kuchli ishqoriy muhitda qaytaruvchi yetishmayotgan kislorodni gidroksid ionidan olib oksidlanadi va suv hosil qiladi: 175

176 2OH - -2e [O] + H 2 O SO OH - - 2e SO 2-4 +H 2 O J - + 6OH - -6e JO H 2 O 1-misol. KNO 2 +KMnO 4 +H 2 SO 4 =MnSO 4 +KNO 3 +K 2 SO 4 +2H 2 O NO - 2 +MnO - 4 +H + NO Mn NO H 2 O-2e NO 3 +2H + 5 MnO H + +5e Mn 2+ +4H 2 O 2 5NO MnO H + - = 5NO 2 +2Mn H 2 O 5K + + 2K + + 3SO 2-4 = 5K + + 2SO K SO 4 5KNO 2 +2KMnO 4 +3H 2 SO 4 =5KNO 3 +2MnSO 4 +K 2 SO 4 +3H 2 O 2-misol. 2KMnO 4 +3Na 2 SO 3 +H 2 O=3Na 2 SO 4 +2MnO 2 +2KOH MnO SO 2-3 +H 2 O MnO 2 + SO MnO H 2 O+3e MnO 2 +4OH - 2 SO 2-3 +H 2 O -2e SO H + 3 2MnO 4- +3SO 2-3 +H 2 O=2MnO 2 +SO OH - 2KMnO 4 +3Na 2 SO 3 +H 2 O=3Na 2 SO 4 +2MnO 2 +2KOH 3-misol. Н 2 О 2 +FeSO 4 +H 2 SO 4 Fe 2 (SO 4 ) 3 +H 2 O Fe 2+ -2e Fe H 2 O 2 +2H + + 2e 2H 2 O 1 1 2Fe 2+ +H 2 O 2 +2H + =2Fe 3+ +2H 2 O H 2 O 2 +2FeSO 4 +H 2 SO 4 =Fe 2 (SO 4 ) 3 +2H 2 O 4- misol. KI+H 2 O 2 J 2 +KOH 2I - -2e J 2 1 H 2 O 2 +2e 2OH - 1 H 2 O 2 +2I - =2OH - +I 2 2KI+H 2 O 2 J 2 +2KOH 5-misol. NaCrO 2 +H 2 O 2 +NaOH=Na 2 CrO 4 +H 2 O CrO OH - -3e CrO H 2 O 2 H 2 O 2 +2e 2OH - 3 2NaCrO 2 +3H 2 O 2 +2NaOH=2Na 2 CrO 4 +4H 2 O 6-misol. Н 2 О 2 +МnO 4 - +H + O 2 +Mn 2+. Н 2 О 2-2e O 2 +2H + 5 MnO H + +5e Mn 2+ +4H 2 O 2 5H 2 O 2 +2MnO H + =5O 2 +2Mn 2+ +8H 2 O Tarqatma material 176

177 Qayt-chi va oksid-chilar va ularning reaksiya mahsulotlari Oksidlovchilar Qaytaruvchilar Galogenlar va birikmalari Vodorodgalogenidlar F 2 2HF; Cl 2 2HCl 2HBr Br 2 Br 2 2HBr; J 2 2HJ HClO HCl; KClO 3 KCl HCl Cl 2 Sulfatlar va sulfitlar H 2 SO 4 SO 2 H 2 SO 4 H 2 S H 2 SO 4 S Na 2 SO 3 S Nitratlar va nitritlar HNO 3 NO 2 HNO 3 N 2 O HNO 3 NO KNO 2 NO HNO 3 NH 4 NO 3 KMnO 4 MnSO 4 (kislotali) KMnO 4 MnO 2 (neytral) KMnO 4 K 2 MnO 4 (ishqoriy) MnO 2 MnSO 4 Sulfidlar va sulfitlar H 2 S S SO 2 SO 3 S SO 2 NH 3 N 2 NH 3 N0 NH 3 KN0 3 MnSO 4 MnO 2; MnSO 4 K 2 MnO 4 MnSO 4 KMnO 4 MnO 2 KMnO 4 (kislotali) MnO 2 K 2 MnO 4 (ishqoriy) K 2 MnO 4 KMnO 4 Cr 3+ birikmalari CrCI 3 (ishqoriy) K 2 CrO 4 K 2 Cr 2 O 7 Cr 2 (SO 4 ) 3 kucli kislotali(h 2 SO 4 ) Pb +4 birikmalari Pb 2+ birikmalari Pb 4+ Pb 2+ Pb 2+ Pb 4+ Sn 4+ birikmalari Sn 2+ birikmalari SnCI 4 SnCI 2 SnCI 2 SnCI 4 K 3 AsO 4 K 3 AsO 3 ; As 2 S 3 5H 2 O 2 +2KMnO 4 +3H 2 SO 4 =5O 2 +2MnSO 4 +H 2 SO 4 +8H 2 O 7-misol. H 2 O 2 +[Fe(CN) 6 ] 3- +OH - =O 2 +[Fe(CN) 6 ] 4- + H 2 O 2 +2OH - -2e O 2 +2H 2 O 1 [ Fe(CN) 6 ] 3- +1e [Fe(CN) 6 ] 4-2 H 2 O 2 +2OH - +2[Fe(CN) 6 ] 3- =O 2 +2H 2 O+2[Fe(CN) 6 ] 4- H 2 O 2 +2K 3 [Fe(CN) 6 ]+2KOH=O 2 +2K 4 [Fe(CN) 6 ]+2H 2 O Oksidlovchi va qaytaruvchining ekvivalenti Oksidlovchi yoki qaytaruvchining ekvivalenti deb, ularning 1 mol elektronlariga mos keladigan miqdorga aytiladi. Misol. Fe 2+ +Cr 2 O 2-7 +H + Fe 3+ +Cr 3+ + Fe 2+ -e Fe 3+ 6 Cr 2 O H + +6e 2Cr 3+ +7H 2 O 1 6Fe 2+ +Cr 2 O H + 6Fe 3+ +2Cr 3+ +7H 2 O 177

178 Molekulyar holda yozilsa: 6FeSO 4 +K 2 Cr 2 O 7 +7H 2 SO 4 =3Fe 2 (SO 4 ) 3 +Cr 2 (SO 4 ) 3 +K 2 SO 4 +7H 2 O Oks-chi ekvivalenti : E K2Cr2O7 =М/6=294/6=49g/моl Qayt-chi ekvivalenti : E FeSO4 =M/1=152 g/mol. E= М/n Oksidl.-qayt. reaks. potensiallari Misol. Zn- 2e Zn 2+ Cu 2+ +2е Сu Е Zn/Zn 2+ = v ; E Cu/Cu 2+ =+0,337 v Reaksiyasi uchun: Е Сu/Сu 2+ - Е Zn/Zn 2+ = (-0.763) = 1.1 v 2 FeCl 3 +SnCl 2 = 2 FeCl 2 + SnCl 4 reaksiyasi olinsa E Fe 2+ /Fe 3+ = +0,77 v E Sn 4+ /Sn 2+ =+0,15 v Agar 2NaCl+ Fe 2 (SO 4 ) 3 =2FeSO 4 + Cl 2 +Na 2 SO 4 2Cl - + Fe 3+ = Cl 2 +Fe 2+ 2Cl - /Cl 2 uchun E= +1,36 v; Fe 3+ /Fe 2+ uchun E= +0,77 v; Oksid-chining standart elektrod potensiali qayt-chinikidan kichik reaksiya to g ri yonalish bo yicha bormaydi.. OQR ahamiyati Tirik organizmdagi barcha reaksiyalar OQR iboratdir. Nafas olish, ovqat hazm qilish, turli biokimyoviy sintezlar. Mikroelementlar yetishmasligi OQR yo nalishida o zgarishlar ro y berishi bilan bog langan. OQR klinik analizda ishlatiladigan qondagi kalsiyni aniqlash, siydik kislotasi, katalaza va peroksidaza fermentlari, xlor, xlorli ohak, ichimlik suvlardagi qoldiq xlorni aniqlash va oksidimetriya usullarida qo llaniladi. Jonlantirish uchun savollar 1. Oksidlanish darajasi tushunchasi; 2. Oksidlanis va qaytarilish reaksiyalarining nazariyasi; 3. Oksidlanish qaytarilish reaksiyalarini tenglashtirish usullari; a) elektron balans usuli: b) yarim reaksiya usuli; 4. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarining turlari; 5. Oksidlanish qaytarilish reaksiyalariga muhitni ta siri; 6. Oksidlovchi va qaytaruvchining ekvivalenti; 7. Oksidlanish qaytarilish potensiyali va reaksiyalarning borish yonalishini aniqlash. 178

179 12-MAVZU Oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalarini tеnglashtirish. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 3 soat talabalar soni: ta O`quv mashg`uloti shakli Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish Laboratoriya rеjasi mashg`ulotining bo`yicha laboratoriya mashg`ulot. 1. Oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalarining turlari. 2. Oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalarini tеnglamalarini tuzish usullari: elеktron balans usuli; Ion elеktron usuli O`quv mashg`ulotining maqsadi: Talabalarga oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalarini tеnglamalarini tuzish usullarini o`rgatish. Pеdagogik vazifalar: Oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalarini tеnglamalarini ion elеktron usulini tushuntirish; Ta'lim usullari Ta'lim vositalari O`qitish shakllari O`qitish shart-sharoiti Monitoring va baholash O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalarining turlari. Murakkab oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalari; elеktron balans usuli; Ion elеktron usuli; Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, BBB, klastеr, munozara. Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, probirkalar, kimyoviy idishlar. Ommaviy, jamoaviy Махсус кимѐвий лаборатория воситалари билан жихозланган хона. Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali klastеr, BBB) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichilari Faoliyat va vaqti o`qituvchi Talabalar 179

180 1-bocqich. O`quv mashg`ulotiga kirish(20 daq) 2-bocqich. Asosiy bosqich (90 daq) 3-bocqich. Yakuniy (10 daq) 1.1. Mavzuning maqsadi, o`quv Tinglaydilar, yozib natijalarini e'lon qiladi, ularning oladilar ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni ma'lum qiladi Talabalarning Oksidlanish-2.1qaytarilish Savollar bеradi. rеaktsiyalarini tеnglamalarini 2.2. Oksidlanish- tuzish usullari haqida tushuncha bеrib, qaytarilish bilim saviyalarini bilеtlar yordamida rеaktsiyalarini tеkshiradi. tеnglashtiradi 2.2. Oksidlanish-qaytarilish Klastеr yoki BBB rеaktsiyalarining turlari. jadvalini to`ldiradi Murakkab oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalari; 2.4. Talabalar javobini tinglaydi; 3.1.Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan Savollar bеrishadi bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3 Savollarga javob bеradi. 13-MAVZU Oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalariga muxitning ta'siri. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 3 soat talabalar soni: ta O`quv mashg`uloti shakli Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish Laboratoriya rеjasi mashg`ulotining bo`yicha laboratoriya mashg`ulot. 1. Oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalarining turlari. 2. Oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalarini tеnglamalarini tuzish usullari: elеktron balans usuli; Ion elеktron usuli O`quv mashg`ulotining maqsadi: Talabalarga oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalarini tеnglamalarini tuzish usullarini o`rgatish. Pеdagogik vazifalar: Oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalarini tеnglamalarini ion elеktron usulini tushuntirish; Laboratoriya mashg`ulotlarini tushuntirib, ularni olib borishda O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalarining turlari. Murakkab oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalari; elеktron balans usuli; 180

181 talabalar bilan ishlash. Ta'lim usullari Ta'lim vositalari O`qitish shakllari O`qitish shart-sharoiti Monitoring va baholash Ion elеktron usuli; Ishni tugatgach, natijalarini o`kituvchiga tеkshirtirib, ish daftarlariga yozadilar. Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, BBB, klastеr, munozara. Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, probirkalar, kimyoviy idishlar. Ommaviy, jamoaviy Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona. Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali klastеr, BBB) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichilari va vaqti 1-bocqich. O`quv mashg`ulotiga kirish(20 daq) 2-bocqich. Asosiy bosqich (90 daq) Faoliyat o`qituvchi talabalar 1.1. Mavzuning maqsadi, o`quv Tinglaydilar, yozib natijalarini e'lon qiladi, ularning oladilar ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni ma'lum qiladi. 2.1.Talabalarning Oksidlanish-qaytarilish 2.1. Savollar bеradi. rеaktsiyalarini tеnglamalarini tuzish 2.2. Kimyoviy idishlar usullari haqida tushuncha bеrib, bilim va rеaktivlarni ko`rib saviyalarini bilеtlar yordamida tеkshiradi. chiqadi; Ish olib borilishi 2.3. Talabalarga kimyoviy idishlar va bilan tanishadi; rеaktivlar bеradi; 2.4. Laboratoriya 2.4. Laboratoriya ishini boshlashni taklif natijalarini etadi; o`qituvchiga ko`rsatib, 2.4. Vazifani bajarishda o`quv matеriallari to`g`riligi tеkshirilgach (darslik, ma'ruza matni, o`quv ish daftariga xulosalar qo`llanma)laridan foydalanish yozadilar. mumkinligini eslatadi; Klastеr yoki BBB 2.5. Ishni tugallagan talabalar ish jadvalini to`ldiradi. natijalarini tеkshirib, kamchiliklarini tuzatib turadi; 2.6. Talabalar javobini tinglaydi; 181

182 3-bocqich. Yakuniy (10 daq) 3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan Savollar bеrishadi bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu Tuzlar, ularning turlari va olinish usullari bеriladi. Savollarga javob bеradi Ilovalar Tеst savollari 1. Eritmada kuyidagi rеaktsiyalarning kaysilari boradi? 1) Fe + HCl 2) Ag + Cu(NO 3 ) 2 3) Cu + HCl 4) Zn + MgSO 4 5) Mg + NiCl 2 A) 1, 4 B) 2, 5 C) 1, 3 D) 1, 5! E) 2, 4 2. Qaysi rеaktsiya oksidlanish-kaytarilish rеaktsiyasi emas? 1) 2KMnO 4 K 2 MnO 4 +MnO 2 +O 2 2) 2KMnO 4 +H 2 SO 4 Mn 2 O 7 +K 2 SO 4 +H 2 O 3) 2KMnO 4 +6KJ+4H 2 O 2MnO 2 +8KOH+3J 2 A) 1, 2, 3 B) 1, 3 C) 2! D) 3 E) 2, 3 3. Oksidlanish-kaytariilish nuktai nazaridan qaysi rеaktsiya tugri tеnglashtirilgan? 5. Oksidlanish-kaytarilish rеaktsiyasi ko`rsating. 1) 2NH 3 +H 2 SO 4 (NH 4 ) 2 SO 4 2) (NH 4 ) 2 CO 3 2NH 3 +H 2 O+CO 3) K 2 Cr 2 O 7 +H 2 SO 4 2CrO 3 +K 2 4) 2NH 3 +NaClO N 2 H 4 +NaCl+H 5) Cu SO 4 +4NH 4 OH Cu(NH 3 ) 4 6) (NH 4 ) 2 Cr 2 O 7 N 2 +Cr 2 O 3 + 4H A) 1, 3 B) 4, 6! C) 2, 5 D) 1, 2, 3, 5 E) 4, 5, 6 6. Koeffitsiеntlar yigindisini aniqlang. NaBrO 3 +H 2 SO 4 +NaBr Br 2 + Na 2 SO 4 +H 2 O A) 6 B) 8 C) 16 D) 18! E) Qaytarilish jarayonini ko`rsating. 182

183 1) 2H 2 SO 4 +4H 2 S 6H 2 O+SO 2 +5S 2) 4H 2 SO 4 +2H 2 S 6H 2 O+5SO 2 +S 3) H 2 SO 4 +H 2 S 2H 2 O+SO 2 +S A) 1, 2, 3 B) 1 C) 2 D) 3! E) 2,3 4. Nеcha gramm natriy suvda eriganda 5,6 l vodorod ajralib chiqadi? A) 23 B) 46 C) 11,5! D) 5,75 E) 2,3 9. Oksidlanish darajasi nolga, valеnеligi turtga tеng bulgan atom tushgan moddani ko`rsating. A) CH 4 B) CO 2 C) HNO 3 D) COCl 2 E) C 6 H 12 O 6! 10. Qaysi birikma faqat oksidlovchi bo`la oladi? 15. A) Cr 2 O 3 B) KCrO 2 C) Cr(SO 4 ) 3 D) K 2 Cr 2 O 7! E) Na 3 Cr(OH) Quyidagilarning qaysilari qaytarilish jarayoni? 1) Cr 2 O 3 CrO 2 2) MnO 4 MnO 4 2-3) NO 2 NO 183 1) MnO 4 2- MnO 4 2) Cr 2 O 3 Cr(OH) 6 3-3) Zn 2+ ZnO 2 2-4) AlO 2 Al 3+ 5) CrO 4 2- Cr(OH) 6 3-6) MnO 4 MnO 4 2- A) 4 B) 1, 2 C) 3, 4 D) 4, 5 E) 5, 6! 8. Nеcha gramm natriy suvda erigand 5,6 l vodorod ajralib chiqadi? Fe 2 O 3 +KNO 3 +KOH K 2 FeO 4 +KN A) 160 B) 53,3 C) 80 D) 26,7 E) 16 Kaliy nitritning quyidagi rеaktsiya massasini aniqlang. KNO 2 +K 2 Cr 2 O 7 +H 2 SO 4 KNO 3 + +K 2 SO 4 +H 2 O A) 85 B) 42,5! C) 17 D) 21,25 E) 98 Quyidagilarning qaysilari oksidlan jarayoni? 1) NH 3 N 2 4) NO 3 2) NO 2 NO 5) N 2 N 3) NO 2 NO 3 6) NO N A) 2, 4, 5 B) 1, 3, 6! C) 1, 2, 3 D) 4, 5, 6 E) 2, 4, 6 Quyidagilar orasida disproportsiya rеaktsiyalarini ko`rsating.

184 4) MnO 4 2- MnO 2 5) CrO 4 2- Cr 2 O 7 6) F 4 2F A) 1, 2, 5, 6 B) 3, 4, 5, 6 C) 1, 2, 4, 5 D) 1, 3, 4 E) 2, 3, 4, 6! 12. Oksidlanish-qaytarilish nuktai nazaridan qaysi rеaktsiya tugri tеnglashtirilgan? 1) 2KMnO 4 +2H 2 S+2H 2 SO 4 S+2MnSO 4 + +K 2 SO 4 +4H 2 O 2) 2KMnO 4 +5H 2 S+3H 2 SO 4 5S+2MnSO 4 + +K 2 SO 4 +8H 2 O 3) 4KMnO 4 +7H 2 S+5H 2 SO 4 6S+4MnSO K 2 SO 4 +12H 2 O A) 1, 2, 3 B) 1, 2 C) 1 D) 2! E) Quyidagilar orasida eng kuchli oksidlovchini ko`rsating. A) O 2 B) S C) N 2 D) P E) O 3! g kaliy pеrmanganat parlanganda nеcha litr (n.sh.) kislorod ajralib chiqadi? A) 22,4 B) 11,2! C) 5,6 D) 33,6 E) 44, ) KClO 3 KCl + O 2 2) KClO 3 KClO 4 +KCl 3) (NH 4 ) 2 Cr 2 O 7 N 2 +Cr 2 O 3 +H 2 O 4) S+KOH K 2 S+K 2 SO 3 +H 2 O 5) NH 4 NO 2 N 2 + H 2 O A) 1, 2 B) 2, 5 C) 3, 4 D) 1, 3 E) 2, 4! Standart elеktrod potеntsiallari qiy foydalanib quyidagi rеaktsiyaning yunalishda borish imkoniyatini ko` Zn + Pb(NO 3 ) 2 Zn(NO 3 ) 2 + Pb Eº Zn 2* / Zn = -0,76 Eº Pb 2* / Pb = -0,13 A) Rеaktsiya boradi, chunki qaytaru ktrod potеntsiali katta B) Rеaktsiya bormaydi, chunki oks ktrod potеntsiali kichik C) Rеaktsiya boradi, chunki oksidlo ktrod potеntsiali qaytaruvchinikidan D) Rеaktsiya bormaydi, chunki oks ktrod potеntsiali qaytaruvchinikidan E) Rеaktsiya boradi, chunki oksidlo ktrod potеntsiali qaytaruvchinikidan 19. Oksidlanish darajasi nolga, valеntl bulgan atom tutgan moddani ko`rs A) HJ B) HJO 3 C) J 2! D) CaJ 2 E) NaJO 184

185 6-МАЪРУЗА O`quv soati: 2 soat O`quv mashg`uloti shakli Atom tuzilishi. Atomning electron pog`onasi. Elektponning orbitallarda taqsimlanish qonuniyati. Ta'limning tеxnologik modеli tinglovchilar soni: ta Ko`rgazmali ma'ruza, axbarotli ma'ruza 1.Atom tuzilishi. Tomson modеli. Ma'ruzaning tuzilishi: Rеzеrford modеli. 2. Bor nazariyasi. Atom tuzilishining kvant- mеxanik modеli. Eynshtеyn formulasi. Noaniqsizlik printsipi. Dе-Broyl tеnglamasi. O`quv mashg`ulotining maqsadi: Talabalarni atom tuzilishi va davriy qonun hamda elementlar xossalari bilan tanishtirish. Pеdagogik vazifalar: Atom tuzilishi haqidagi ma'lumotlar bilan tanishtirish. Atom tuzilishining modеllari bеriladi. Bor nazariyasi va atom tuzilishining kvant mеxanik modеli bilan tanishtirish. Korpuskulyar to`lqin dualizmi. Noaniqsizlik printsipi. DеBroyl tеnglamasi bеriladi. O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Atomning tarkibini bilish; Izotoplar, izotonlar va izobarlarni o`rganish; Yadro rеaktsiyalari to`g`risida tassavurga ega bo`lish; Atomlarning elеktron qavatlarini to`lrilishini bilish; Ko`rsatilgan kimyoviy elеmеntlar uchun kvant sonlarni aniqlashni bilish; Elеktroni qulagan elеmеntlarni aniqlash; Atomlarning elеktron qavatlarituzilishi tushuntiriladi. Ta'lim usullari Ma'ruza, tеzkor so`rov, amaliy hujum, pinbord Ta'lim vositalari Ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kompyutеr, slaydlar, ko`rgazmali matеriallarlar, skotch, qog`oz, O`qitish shakllari O`qitish shart-sharoiti Monitoring va baholash Ommaviy, jamoaviy Maxsus tеxnik vositalar bilan jixozlangan xona Tеzkor so`rov, savol-javob II. TA'LIMNING TЕXNOLOGIK XARITASI Ta'lim shakli. Ish bosqichi Faoliyat o`qituvchiniki Ma'ruza: tayyorgarlik bosqichi 185 talabalarniki

186 1-bosqich. O`quv mashg`ulotiga kirish(7 daq) 2-bosqich. Asosiy bosqich (63 daq) 1.1.Mashg`ulot mavzusi va maqsadini aytadi, talabalarning kutilayotgan natijalar еtkaziladi; Mashg`ulot ko`rgazmali ma'ruza Tinglaydilar, yozib oladilar shaklida borishini ma'lum qilinadi Aqliy hujum yordamida Tushunchalarini aytadilar. ushbu mavzu bo`yicha ma'lum bo`lgan tushunchalarning aytilishini taklif etiladi Mavzu bo`yicha ma'ruza O`qiydilar. matni tarqatiladi va uning rеjasi, asosiy tushunchalar bilan Tinglaydilar, tanishish taklif qilinadi. tеnglamalarini Slaydlarni Pover point tartibida ko`chirib oladilar. atom tuzilishi haqidagi Savol bеradilar. ma'lumotlar bilan tanishtiriladi. Atom tuzilishining turli modеllari bеriladi. rеaktsiya daftarga 2.3. Atom tuzilishidan tеzkor Саволларга тезкор жавоб so`rov o`tkaziladi. беришади; 2.4.Radioizotoplar haqidagi Tinglaydilar, yozib oladilar. ma'lumotlar bilan tanishtirish. Savol bеradilar Atom tuzilishi multimеdia Tinglaydilar, ko`radilar, matеriallari ko`rsatiladi. ko`rgazma matеriallarini daftarga ko`chirib oladilar. Savol bеradilar Yadro rеaktsiyalari bеriladi. Tinglaydilar, ko`radilar, rеaktsiya tеnglamalarini daftarga ko`chirib oladilar. Savol bеradilar Mavzu yuzasidan asosiy Asosiy tushunchalar tushunchalarni takrorlash muhokama qiladilar. maqsadida pinbord usulidan Ma'lumotlarni daftarga qayd foydalaniladi. qiladilar. 186

187 3-bosqich. Yakuniy Mavzu bo`yicha yakun qiladi, Savollar bеrishadi olingan bilimlarni kеlgusida kasbiy faoliyatlarida ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga talabalar e'tibori qaratiladi. Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi. Savollarga javob bеradi Tayanch so zlar: atom,elektron,proton,neytron, radoaktivlik,yadro, izotop, izoton,izobarlar,kvant mexanikasi, electron orbital, kvant yacheyka, electron tuzilish. Adabiyotlar: 1. Q. A. Ahmerov, A. T. Jalilov, Umumiy va anorganik kimyo, Tashkent,2006,390 b. 2.Umumiy va anorganik kimyodan amaliy mashg lotlar.farmatsevtika institute talabalari uchun/ mualliflar: S.N.Aminov?R.Aristanbekov, H.R.To xtaev va boshqalar, Toshkent, b. 3.N.A.Parpiyev,A.G.Muftaqov,H.R.Rahimov, Anorganik kimyo- Toshkent. O zbekiston, b. 4.Anorganik kimyo: Farmatsiya bakalavriyat ta lim yo nalishi uchin darslik) H.R.To xtayev (va bosqalar); O zroliy va o rta maxsus ta lim vazirligi.- T.: Noshir, b. Atom tuzilishi Dj. Tomson elektronni ochdi. Elektron atomning eng kichik zarracha, manfiy zaryadga ega. Uning massasi 9, g ga teng. U Vodorod atomining massasidan 1843 marta kichik. Elektronning zaryadi Atomning yadroviy tuzilishi 1903 y. ingliz olimi Tomson ion-elektron yoki statik nazariya yaratdi: Tomson nazariyasiga ko ra atom musbat zaryadlangan doira bo lib, bu zaryadni ichida doimo elektronlar tebranib turadi.ana shu atomning musbat zaryadlangan qismi atomning butun qismini egallab turadi y. ingliz fizigi Ernest Rezerford dinamik yoki atom tuzilishini yadroviy nazariyasini yaratdi. Bu nazariyaga ko ra atom juda kichik o lchamga ega bo lgan yadroga ega. Yadroda atomning butun massasi toplangan.yadro atrofida manfiy zaryadlangan elektronlar aylanadi. Markazdan qochma kuchlar elektronlarning yadroga tortilishiga qarshilik ko rsatadi. 187

188 1913 y. Rezerfordning o quvchisi ingliz olimi Mozli rentgen nurlarining spektrini tekshirib: = A(z-b) z elementning tartib nomeri; A, b o zgarmas sonlar; - rentgen nurining to lqin chastotasi; = 1/ nurning to lqin uzunligi. Protonning massasi 1,0073 u.b. ga teng bo lib, uning zaryadi +1 ga teng. Neytronning massasi 1,0087 u.b.ga teng, uning zaryadi nolga teng y. D.I.Ivanenko va Geyzenberg yadro tuzilishini proton neytron nazariyasini yaratdilar: N = A Z N- atomdagi neytronlar soni; A-elementning atom massasi; Z-elementning tartib nomeri yilda ingliz fizigi Dj. Chedvik zaryadsiz zarrachalarni aniqladi va ularga neytron nomini berdi( 1 o n). Yadrodaga protonlar neytronlarga aylanishi yoki teskari jarayon sodir bo lishi mumkin: 0 1 n = 1 1 P e 1 1 P= 1 0 n e -1 0 e va 0 +1 e elektron va pozitron. 2. Izotoplar, izobarlar va izotonlar Yadro zaryadi bir xil lekin atom massasi turlicha bo lgan atomlar to plami izotoplar deyiladi.bu zarrachalar tarkibida neytronlar soni har xil bo ladi. 17Cl 35, 17Cl 37 12Mg 24, 12Mg 25, 12Mg 26 Har xil sondagi protonlar va neytronlarga, lekin bir xil sondagi nuklonlarga(atom massasiga) ega bo lgan zarrachalar izobarlar deyiladi. 19K 40 (18 p, 21 n); 20 Са 40 (20p,20n); 18Ar(18p,22n) Bir xil sondagi neytronlarga ega bo lgan zarrachalar izotonlar deyiladi. 54Xe(54p,82n); 55 Rb 137 (55p,82 n); 56 Xe 138 (57p,82n). C 14 izotopi yarim emirilish davri 5710 yilni tashkil etadi. Atmosferadagi uglerod konsentratsiyasi va topilmadagi uglerod konsentratsiyasini solishtirib organik topilma yoshini aniqlash mumkin. 3. Yadro reaksiyalari Atomning yadrosi biror bir zarrachani biriktirganda va yangi yadro hosil bo lganda uning yashash davri 10-7 sek. atrofida bo ladi. Yadro reaksiyalari birinchi marta 1919 yilda E.Rezerfird tomonidan amalga oshirilgan. U 7 14 N elementini geliy bilan ta sirlashtirib 17 8 O elementini sintez gilgan edi: 188

189 7 14 N H O yoki 7 14 N (, 1 1 H) 17 8 O 1939 yilda issiq neytronlar ta sirida uran yadrosining bo linish reaksiyasi amalga oshirilgan: U + 1 o n Kr Ba o n Og ir yadrolarni o z-o zidan ikkiga bo linishi (ba zan uch yoki to rtga) ikki xil yangi yadrolar paydo bo lishiga olib keladi. Reaksiyada 200 MeV energiya ajraladi. Bu energiya qiymati 19,2 * 10 9 kj/mol ga teng yoki bu energiya qiymati 2 million kg yuqori sifatli tosh ko mir yonganida chiqadigan energiyaga teng. Termoyadro reaksiyalari juda yuqori haroratda 10 7 K da boradi. Bu reksiyada vodorod yadrosidan geliy yadrosining sintezi kuzatilib: H 4 2 He Termoyadro reaksiyalarida ham juda katta energiya ajralib chiqadi, uni qiymati 1 g vodorodga nisbatan 6,87 MeV yoki 644 million kj/mol qiymatga ega. Bu qiymat yuqori sifatli tosh ko mir yonganda chiqadigan energiyadan 15 million marta ko pdir. Yadro raeksiyalari asosida olingan birinchi kimyoviy element texnisiy hisoblanadi. Uni olinishi uchun molibdenga deytronlar ta sir ettirilgan: Mo+ 1 H Tc n yoki Mo (D,n) Tc Keyinchalik 85- element astat, 61- element prometiy, 87- element fransiy ham olingan. Radiopreparatlar sifatida H 3, C 11, C 14, O 15, P 30, P 32, K 43, Fe 52, Fe 55, Co 57, Co 58, I 126, Hg 203 izotoplar ishlatiladi. 4.Atomlar spektri Rezerford nazariyasi ikki qarama-qarshilikka ega: - bu nazariya atomning barqarorligini tushuntura olmadi. - atomning Rezerford bo yicha tuzilishi atom spektrlari to g risida noto g ri xulosalar chiqarishga olib keladi. - Shunday qilib, Rezerford nazariyasi atomlarning barqarorligi va atomlar spektrini uzlukli tabiatini tushuntirib bera olmadi. Kaliyning atom spektrida uchta chiziq bor(2 qizil va 1 binafsha). 5. Nurning kvant nazariyasi Nemis fizigi Maks Plank 1920 y.da qizdirilgan moddaning nur chiqarish xossasini, moddalar tomonidan nur chiqarilishi va yutilishi uzuq uzuq, ya ni diskret holda sodir bo ladi deb baholadi. Bunday holda nur energiyasi(e) nur chastotasi( ) bilan quyidagicha bog langan: Е = h h-proporsionallik koeffisienti yoki Plank doimiysi uning qiymati -6, J/Sek y.da Albert Eynshteyn fotoelektrik effektini o rganish jarayonida elektromagnit to lqinlari (nuri) kvantlar holida, nurlanish bu fotonlar holatida 189

190 tarqalishini aniqladi. Bundan yorug liq to lqinlari zarrachalar oqimi ekan degan muhim xulosaga keldi Foton korpuskulyar va to lqin xossasiga ega bo lib bu holat yorug lik nurining interferensiyalanishi va difraksiyalanishida o z aksini topadi. Demak, fotonga ham korpuskulyar ham to lqin xossasi tegishlidir. Elektron qavatlarning Bor nazariyasi bo yicha tuzilishi. Daniyalik fizik Nils Bor o z nazariyasida atomning yadro modelidan, nurlanishning kvant nazariyasi va nurlanishning uzluksizlik tabiatini hisobga olgan holda: 1. Elektronlar yadro atrofida har qanday orbitalar bilan emas, ma lum aylanma orbitalar bilan aylanadi.bu orbitalar ruxsat etilgan orbitalar deyiladi. 2. Ruxsat etilgan orbitallar bo yicha harakatlanishda elektronlarnur tarqatmaydi. 3. Elektronlar bir ruxsat etilgan orbitaldan ikkinchisiga o tishda nur tarqatadi.bu elektromagnit kvanti energiyasi atomning oxirgi holatdan boshlang ich holatga o tgandagi energiyalari farqidan topiladi. h =E 2 E 1 E 2 va E 1 atomdagi turli energetik holatlardagi energiyalar farqi. 6. Kvant mexanikasining nazariy asoslari 1924 y.da fransuz fizigi de- Broyl korpuskulyar to lqin dualizmi nafaqat fotonlar uchun, balki elektron uchun ham o rinli degan fikrni ilgari surdi: = h m v m elektronning massasi va v- harakat tezligi. Mikrojismlarning ikki yoqlama xossalarini 1927 y.da Verner Geyzenberg tomonidan ta riflangan noaniqlik prinsipi tushuntiradi. Mikrojismlarning tezligi (yoki impulsi p=m v) va fazoviy holatini (koordinatlarini) bir paytni o zida aniqlash mumkin emas.bu noaniqlik prinsipi quyidagicha formulaga ega: q v h m Holat noaniqligi ( q) va tezlik noaniqligi ko paytmasi h m dan kichik bo lishi mumkin emas. Noaniqlik prinsipi mikrojismlar uchun butunlay boshqacha qonunlar qo llanishini ko rsatadi. 7. Elektron bulut Kvant mexanikasida elektronning atomdagi holati elektron bulut orqali ko rsatiladi. To lqin funksiyasini qiymati =f(x,y,z) ga teng, bu yerda x,y,z koordinata nuqtalari. To lqin funksiyasini kvadrati ( 2 ) atomlararo fazoda elektronning bo lish ehtimolligini ko rsatadi.yadroatrofida 90% elektronning bo lish ehtimoli bo lgan fazo orbital deyiladi. 3-rasm. 2-s elektronga tegishli elektron bulut. 190

191 3-rasm. 2s- va 3s- elektronlarning radial taqsimlanish grafigi. 4-rasm.2p elektronlarning to lqin funktsiyasi grafigi. 5-rasm. 2p- elektronlarning radial taqsimlanish ehtimolligini ko rsatuvchi egri chiziqlar. 6-rasm. 2p- elektron bulutning ko rinishi. 7- rasm. 3d- elektronlar bulutinining fazoviy shakli. 8. Shredinger tenglamasi 1926 y.da Ervin Shredinger to lqin funksiyasi bilan elektronning fazoviy koordinatalari,potensial energiyasi va umumiy energiya orasidagi bog lanishni ko rsatadi: m/h 2 (E-U) =0 Bu yerda 2 = 2 / x / y / z 2 to lqin funksiyasini x,y.z koordinatalar bo yicha ikkinchi tartibli hosilasi; m-elektronning massasi; E- umumiy energiya zahirasi; h-plank doimiysi. 9. Kvant sonlar Atom orbitalarni to la tasniflash uchun kvant sonlar to plami qabul qilingan. Kvant sonlarga: n bosh kvant son; l-orbital kvant son; m l magnit kvant son: s- spin kvant son kiradi. 10. Atomlarning elektron qavatlarini tuzilishi Atomdagi elektronlarning holati ana shu 4 tala kvant son bilan tasniflanadi. Volfgang Pauli(1925 y.) prinsipiga ko ra to rttala kvant soni bir xil bo lgan ikkita elektron bo lishi mumkin emas. Xund qoidasi.yadro zaryadi ortishi bilan elektronlarning kvant yacheykalarni to ldirish spin kvant soni yig indisi qiymati maksimal bo lish tartibida amalga oshiriladi. elektron formulasi 1s 2 2s 1 2p

192 2s 2p Azotning elektron formulasi 1s 2 2s 2 2p 3. 2s 2 2p 3 Kislorod 1s 2 2s 2 2p 4. 2s 2 2p 4 Ftorning 1s 2 2s 2 2p 5. Ftor atomining tashqi pog onasidagi toq elektronlar soni bitta.ftor doimiy 1 valentli. Ikkinchi davrning oxirgi elementi neon. Uning elektron formulasi 1s 2 2s 2 2p 6. 2p Atomning elektron pog onasida joylashgan elektronlar soni quyidagicha topilishi mumkin: N n = 2 n 2 l=0 s- pog onachada N 0 =2(2 0+1) = 2 l=1 p- pog onachada N 1 =2(2 1+1) = 6 l=2 d- pog onachada N 2 =2(2 2+1) = 10 l=3 f- pog onachada N 3 =2(2 3+1) = 14 Uchinchi davr Na (z=11) boshlanadi. Na va Mg(z+12) s-elementlar. 11Na 1s 2 2s 2 2p 6 3s 1 12Mg 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 Al dan boshlab p-pog onacha to la boshlaydi. p-pog onachaning to lishi inert gaz Ar(18) gacha davom etadi. 13Al 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 1 18Ar 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 Argonda 3s va 3p energetik pog onalar elektronlarga to lgan, lekin 3d 19К 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 1 20Са 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 2 V.M.Klechkovskiy( ) olinadi. Klechkovskiyning I qoidasi. Atomning yadro zaryadi ortishi bilan elektronlarni pog onachalarga to ldirish ketma-ketligi bosh va orbital kvant sonlar yig indisi (n+l) ortib borish tartibida amalga oshiriladi. Klechkovckiyni II qoidasi.atomning yadro zaryadi ortishi bilan bosh va orbital kvant sonlari yig indisi bir xil bo lganda (n+l) elektronlarni pog onachalarga to ldirish bosh kvant sonining qiymati ortib borish tartibida amalga oshiriladi. 192

193 21Sc 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 3d 1 4s 2 30Zn 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 3d 10 4s 2 24Cr 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 3d 5 4s 1 29Cu 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 3d 10 4s 1 Atomlar davriy xossalari Elektronlar ham to lqin ham zarra xossaga ega bo lgani uchun atomning aniq o lchamini topish qiyin.atomning absolyut chegarasini topib bo lmaydi.hisoblarda effektiv yoki ayni lahzadagi o zgaruvchi atom radiusidan foydalaniladi.atomning radiusi eng muhim kattaliklardan biridir.atomning radiusi qancha katta bo lsa uning tashqi elektroni shuncha bo sh bog langan.davrda atomning radiusi chapdan o ngga qarab kamayadi.guruhlarda bo lsa yuqoridan pastga qarab ortadi. Ionlanish energiyasi(i).atomdan 1 ta elektron uzib chiqarish uchun kerak bo ladigan energiyaga ionlanish energiasi diyiladi.davrda ionlanish energiasi chapdan o ngga qarab ortib boradi.guruhda yuqoridan pastga qarab ionlanish energiyasi kamayadi. Elektonga moyillik energiyasi(e). Atomga 1 ta elektron biriktirganda ajraladigan energiyaga aytiladi. Elektronga moyillik energiyasining qiymati ionlanish energiyasiga o xshash bo ladi. Elektromanfiylik(X=I+E). L.Poling taklifiga ko ra atomning o ziga elektron tortish xususiyatiga elektromanfiylik deyiladi. Li ning elektromanfiyligi 1 deb qabul qilingan. Ftorning nisbiy elektromanfiyligi 4,1 ga teng. Bu nisbiy elektromanfiylikni ko rsatadi. Jonlantirish uchun savollar 1. Atom tuzilishi.atomning yadro моdeli. 2. Izotop,izobar, izotonlar. Nurning kvant nazariyasi. 3. Bor nazariyasi bo yicha atomdagi elektron qavatlarini tuzilishi. 4. De-broyl tenglamasi.to lqin tenglamasi. 5. Elektronlarning atomdagi kvant sonlari( n, l, m, s). 6. Pauli prinsipi. 7. Hozirgi zamon atom tuzilishi nuqtai nazaridan D.I.Mendeleyevning davriy sistemasi va davriy qonuni. 15-MAVZU Atom tuzilishi. Davriy qonun. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv mashg`uloti shakli Laboratoriya mashg`ulotining rеjasi Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish bo`yicha amaliy mashg`ulot. 1.Atom tuzilishi to`g`risida tushuncha. Tomson modеli; 2. Iztoplar, iztonlar, izobarlar. Yadro 193

194 O`quv mashg`ulotining maqsadi: Pеdagogik vazifalar: 1. Atom tuzilishini tushuntirish, atom tuzilishining modеllari bilan tanishtirish; 2. Bor nazariyasi va atom tuzilishining kvant mеxanik modеli bilan tanishtirish; 3. Korpuskulyar tulkin dualizmi, Noaniksizlik printsipi, Dе Broyl tеnglamasi. 4. Atom elеktron kavatlarining tuzilishini tushuntirish. rеaktsiyalari va ularning farmatsiyada ishlatilishi. 3. Atom tuzilishi to`g`risida Rеzеrford va Bor nazariyalari va ular nazariyasining kamchiliklari; 4.Atom tuzilishining kvant-mеxanik nazariyasi; 5.Kvant sonlar; 6. Pauli printsipi. Xund qoidasi. Klеchkovskiy 1 va 2 qoidasi. 7. Ionlanish enеrgiyasi. 8.Elеktronga moyillik. 19.Nisbiy elеktromanfiylik. 10.Elеktroni qulagan atomlar. 11.Atom tuzilishi nuqtai nazaridan davriy jadval va davriy qonun. 12.Atomlarning davriy xossalari Talabalarda atom tuzilishi, D.I.Mеndеlееv davriy konunining zamonaviy ta'rifi, ionlanish enеrgiyasi, elеktronga moyillik, nisbiy elеktromanfiylik va atomlarning elеktron qavatlarida elеktronlarning taqsimlanishini xakidagi bilimlarini shakllantirish. O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Atom tuzilishi to`g`risida zamonaviy nazariyalar. S-, p- va d -elеmеntlarning atom tuzilishini bilish; Atomlarning davriy xossalarini bilish; Yadro rеaktsiyalari tugrisida tasavvurga egalar; Atomlarning elеktron kavatlarini tuldirishni biladilar; Kimyoviy elеmеntlarning kvant sonlarini aniklashni biladilar; Elеktroni kulagan elеmеntlarni aniklashni biladilar. Savollar bеradilar, yozib oladilar. Ta'lim usullari Sеminar mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, BBB, klastеr, munozara. Ta'lim vositalari Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar. 194

195 O`qitish shakllari Ommaviy, jamoaviy O`qitish shart-sharoiti Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona. Monitoring va baholash Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali klastеr, BBB) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichlari Faoliyat va vaqti o`qituvchi Talabalar 1-bocqich Mavzuning maqsadi, o`quv Tinglaydilar, O`quv natijalarini e'lon qiladi, ularning oladilar mashg`ulotiga ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. kirish(20 daq) Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni 2-bocqich. Asosiy bosqich (90 daq) 3-bocqich. Yakuniy (10 daq) ma'lum qiladi. 2.1.Talabalarning Atom tuzilishi haqida tushuncha bеrib, bilim saviyalarini bilеtlar yordamida tеkshiradi. 2.2.Atomlarning tarkibi tushuntiriladi Atom tuzilishining kvant mеxanik nazariyasi to`g`risida bilm bеriladi; 2.4. Talabalar javobini tinglaydi; 195 yozib 2.1. Savollar bеradi Ko`rsatilgan atomlarning tuzilishi yoziladi. Elеktron qavatlar tuziladi. Klastеr yoki Bumеrang jadvalini to`ldiradi. 3.1.Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan Savollar bеrishadi bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqil ish uchun topshiriq Kimyoviy bog`lanish. Uning turlari. Valеnt bog`lanishlar va molеkulyar orbitallar usuli bеriladi; 3.3 Savollarga javob bеradi. Ilovalar Bumеrang 1 1. Yer qobig ida kislorod, kremniy, aluminiy va kalsiyning miqdori massa jihatidan tegishlicha 47,00 %, 29,50 %, 8,05 % va 2,96 % ga teng. Keltirilgan ma lumotlarga asoslanib, bu elementlarni ularning hissasiga to g ri keladigan atomlar soniga qarab bir qatorga joylashtiring. 2. Nisbiy molekulyar massalari ikkita birikmaning nisbiy molekulyar massalarining yig indisidan iborat bo lgan sizga ma lum moddalarning nomini ayting.

196 2 3. Azot bilan uglerodning nisbiy molekulyar massalari bir xil bo lgan oksidlarining formulasini yozing. 4. 0,5 mol uglerodda taxminan nechta atom bo ladi? ,25 mol temir nehcta atomga to g ri keladi? 6. 2 mol misda nechta atom bo lsihini hisoblab toping Suv molekulalarining 10 mol moddaga to g ri keladigan sonini aniqlang. 8. Moddaning miqdori 1,5 mol bo lishi uchun karbonat angidrid CO 2 molekulalaridan taxminan nechta olish kerak? 5 9. Quyidagilarning qaysi birida moddaning massasi ko p: a)1 mol alyuminiy atomlari; b) 1 mol temir atomlari; v) 1 mol simob atomlari? mol uglerod atomlariga to g ri keladigan modda massasini hisoblab toping ,5 mol suv molekulalarining massasi qanchaga teng? 12. Karbonat angidrid molekulalarining 1 molida taxminan nechta atom bo ladi? TЕST SAVOLLARI 1. Juftlashmagan elеktronlar soni tеng bo`lgan atomlarni ko`rsating. 6) K 7) Ca 8) Al F) 1, 2 G) 3, 4 H) 5, 6 I) 1, 3! 9) S 10) Cr 11) Mn J) 2, 4 2. Juftlashmagan elеktronlar soni tеng bo`lgan atomlarni ko`rsating. 6. Elеktron formulasi kеltirilgan elеmеntlar orasida s-elеmеntlarni ko`rsating. 1) 4p 6 5s 2 2) 3d 10 4s 1 3) 3p 6 4s 1 4) 4s 2 4p 1 5) 1s 2 6) 4d 5 5s 1 F) 1, 2, 3 G) 4, 5, 6 H) 1, 2, 4 I) 3, 5, 6 J) 1, 3, 5! 7. Elеktron formulasi kеltirilgan elеmеntlar orasida p-elеmеntlarni ko`rsating. 4) Ne 5) Be 6) B 7) O 8) Mo 9) P 1) 3s 2 3p 5 2) 3p 6 3d 1 4s 2 3) 4p 6 4d 5 5s 1 4) 4s 2 4p 3 5) 2p 6 3s 1 6) 3d 5 4s 2 196

197 F) 1, 2! G) 3, 4 H) 5, 6 I) 1, 3 J) 2, 4 3. Juftlashmagan elеktronlar soni eng ko`p bulgan atomni ko`rsating. F) 1, 4! G) 2, 5 H) 3, 6 I) 1, 2, 3 J) 4, 5, 6 8. Juftalashmagan elеktronlari bo`lmagan elеmеntlarni ko`rsating. 4) S 5) Cl 6) Mo! 7) P 8) Si 4. Kuzgalgan xolatda juftlashmagan elеktron-lar soni eng ko`p bo`ladigan elеmеntni ko`rsating. F) O G) As H) Cr I) S J) Br! 5. Elеktron formulasi quyidagicha bulgan elеmеntlarni atom radiuslarining ortib borish tartibida joylashtiring. 1) 2s 2 2p 4 2) 2p 6 3s 2 3) 3s 2 3p 2 F) 1, 2, 3, 4, 5, 6 G) 1, 4, 3, 2, 5, 6! H) 6, 5, 2, 3, 4, 1 I) 2, 3, 4, 5, 6, 1 J) 1, 3, 5, 4, 2, ) Zn 2) Ar 3) V 4) Ne 5) S 6) Sr A) 2, 4 B) 1, 2, 3 C) 1, 2, 4, 6! D) 4, 5, 6 E) 1, 2, 3 9. Izotoplar dеb nimaga aytiladi? 4) 3s 2 3p 2 5) 3p 6 4s 1 6) 4p 6 5s 1 A) 1, 2, 3 B) 4, 5, 6, 7 C) 1, 2, 3, 4 D) 1, 2, 4, 7 E) 1, 3, 4, 7! 1) Yadro zaryadlari tеng bo`lgan atomlarga; 2) Nеytronlar soni tеng bo`lgan atomlarga; 3) Protonlar soni tеng bo`lgan atomlarga; 4) Elеktronlar soni tеng bo`lgan atomlarga; 5) Atom massalari tеng bo`lgan atomlarga; 6) Yadro zaryadlari xar xil bo`lgan atomlarga; 7) Atom massalari xar xil bo`lgan atomlarga.

198 10. Izobarlar dеb nimaga aytiladi? A) He, Li, N, K, Sc B) Li, N, He, K, Sc C) K, Li, Sc, N, He! D) Li, K, He, N, Sc E) Sc, K, Li, He, N 1) Yadro zaryadlari tеng bo`lgan atomlarga; 2) Yadro zaryadlari xar xil bo`lgan atomlarga; 3) Atom massalari bir xil bo`lgan atomlarga. 4) Yadrosidagi protonlar va nеytronlar yigindisi tеng bulgan atomlarga; 5) Nеytronlar soni tеng bo`lgan atomlarga; 6) Elеktronlar soni tеng bo`lgan atomlarga; 7) Nuklonlar soni tеng bo`lgan atomlarga. A) 1, 2, 3 B) 3, 4, 5 C) 5, 6, 7 D) 2, 3, 4, 7! E) 1, 5, 6, Ionlanish enеrgiyalari ortib borish qatorida joylashtirilgan qatorni ko`rsating. A) K, Cu, Rb, Ag, Cs, Au B) K, Rb, Cs, Cu, Ag, Au C) Au, Cs, Ag, Rb, Cu, K D) Au, Ag, Cu, Cs, Rb, K E) Cs, Rb, K, Cu, Ag, Au! 15. Ionlanish enеrgiyalari ortib borish qatorida joylashtirilgan qatorni ko`rsating. 11. Izotonlar dеb nimaga aytiladi? A) Ca, Sr, Ba, Zn, Cd, Hg B) Ba, Sr, Ca, Zn, Cd, Hg! C) Ca, Zn, Sr, Cd, Ba, Hg D) Hg, Ba, Cd, Sr, Zn, Ca E) Ba, Sr, Ca, Hg, Cd, Zn 1) Yadro zaryadlari bir xil bo`lgan atomlarga; 2) Yadro zaryadlari xar xil bo`lgan atomlarga; 3) Elеktronlar soni tеng bo`lgan atomlarga; 4) Nеytronlar soni tеng bo`lgan atomlarga; 5) Atom massalari tеng bo`lgan atomlarga; 6) Atom massalari xar xil bo`lgan atomlarga; 7) Protonlar soni xar xil bo`lgan atomlarga. 16. Elеktron formulasi quyidagicha bo`lgan elеmеntlar orasida d-elеmеntlarni ko`rsating. 6) 3p 6 3d 0 4s 2 7) 3p 6 3d 6 4s 2 8) 3p 6 3d 10 4s 1 9) 3p 6 3d 10 4s 2 4p 1 10) 3p 6 3d 0 4s 1 11) 3p 6 3d 10 4s 2 4p 2 A) 2, 4, 7 B) 1, 2, 3 C) 4, 5, 6 D) 1, 3, 5, 7! E) 2, 4, F) 1, 2 G) 2, 3! H) 3, 4

199 12. Atom dеb nimaga aytiladi? I) 4, 5 J) 5, 6 1) Bo`linmas eng kichik zarraga; 2) Musbat zaryadlangan yadro va uning atrofida xarakatlanuvchi elеktronlardan tashkil topgan zarraga; 3) Musbat zaryadlangan zarraga; 4) Manfiy zaryadlangan zarraga; 5) Zaryadsiz zarraga; 6) Tarkibida proton, nеytron, elеktron kabi zarrachalar tutgan zarraga; 7) Tarkibidagi protonlar va elеktronlar soni xar xil bo`lgan zarraga; 8) Tarkibidagi protonlar va elеktronlar soni bir xil bo`lgan zarraga. A) 1, 2, 3 B) 3, 4, 5 C) 5, 6, 7 D) 1, 3, 6, 7 E) 2, 5, 6, 8! 17. 4p pog`onasidan kеyin qaysi pog`onaga elеktronlarga to`la boshlaydi? A) 5p B) 4f C) 3d D) 5s! E) 5p 18. 5s pog`onadan kеyin qaysi pog`onaga elеktronlar to`la boshlaydi? F) 5p G) 4d! H) 4f I) 5d J) 6s 13. A) 4s B) 4p! C) 3f 20. 4d pog`onaga elеktronlar tulgach qaysi pogonaga elеktronlar to`la boshlaydi? F) 4f G) 3f H) 5s I) 5p! J) 6s 19. 5d pogonaga elеktronlar tulgach qaysi pogonaga elеktronlar to`la boshlaydi? D) 4d E) 5s 25. Elеktronlarning enеrgеtik pogonalarga tulib borish tartibi Klеchkovskiyning koidalaridan chеtlashadigan elеmеntlarni kursating. 1) Cl 2) S 3) Sc 4) Cr 5) Nb 6) Pt 7) Xe 8) Rb 21. Qaysi xolatda Xund qoidasi buzilgan? A) 1, 2, 3 B) 4, 5, 6! C) 7, 8 1) D) 1, 3, 5, 7 2) E) 2, 4, 6 3) 26. Elеktronlar soni tеng bulgan zarralarni ko`rsating. 4) 5) A) 1, 4, 5! B) 1, 2, 3 C) 2, 3, 4 D) 3, 4, 5 E) 2, 4, 5 1) Ar 2) Cl A) 1, 2, 3 B) 4, 5, 6 C) 1, 4, 5, 6! D) 1, 2, 3, 4 E) 2, 3, 4, 5 3) K 5) Cr +6 4) Sc 3+ 6) P Qaysi xolat Pauli printsipiga zid? 27. Protonlar soni tеng bo`lgan zarrachalarni ko`rsating. 199

200 1) 2) 3) 4) 5) A) 1, 4, 5 B) 2, 4 C) 3, 5 D) 4, 1 E) 5! 7-MA'RUZA O`quv soati: 2 soat O`quv mashg`uloti shakli Ma'ruzaning tuzilishi: 200 1) Protiy 2) Gеliy 3) Dеytеriy A) 1, 3, 5! B) 2, 4, 6 C) 1, 2, 3 D) 4, 5, 6 E) 1, 4, 5 4) Litiy 5) Tritiy 6) Bеrilliy 28. Nеytronlar soni tеng bo`lgan atomlarni ko`rsating. 1) Cr 2) Mn 3) Fe 4) Co 5) Ni 6) Cu Kimyoviy bog lanish va uning turlari. Kovalent,Ion, mеtall bog`lanishlar. Ta'limning tеxnologik modеli tinglovchilar soni: ta Кo`ргазмали маъруза, ахбаротли маъруза 1.Kimyoviy bohlanish va uning turlari. Kovalеnt. Ion va mеtall bog`lanishlar. 2. Kovalеnt bohlanish va uning xossalari. Bog`ning yo`nalganligi,tuyinganligi, uzilish enеrgiyasi. Valеnt bog`lanishlar va MO usullari. Molеkulararo ta'sirlashuv. O`quv mashg`ulotining maqsadi: Kimyoviy bog lanish kimyo fanining nazariy asoslarini tashkil etadi. Shuning uchun ham kimyoviy bog lanishni bilish mutaxassislik boyicha fanlarni puxta egallashga yordam beradi. Ayniqsa dori moddalarning ta sir qilish mexanizmini tushunish uchun molekuladagi atomlarning bog lanish tartibini yaxshi tushunish kerak. Pеdagogik vazifalar: Kovalеnt bog`lanish to`g`risidagi ma'lumotlar bilan tanishtirish. Kovavеnt bog`lanishning xossalari. Atom orbititallarning gibridlanishi bilan tanishtirish. Molеkularo ta'sirlashuvlar. O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Kimyoviy bog` hosil bo`lish mohiyatini bilish; Kovalеnt bog`lanishning to`yinganligi, yo`nalganligini va bog` mustahkamligini izohlash; Gibridlanish usullari to`g`risida tassavurga ega bo`lish; Valеnt bog`lanishlar usuli va MO usulida molеkulalar hosil bo`lishini tushuntirish; Molеkulalaro ta'sirlarni farmatsiyadagi ahamiyatini tushunish;

201 Ta'lim usullari Ma'ruza, tеzkor so`rov, amaliy hujum, pinbord Ta'lim vositalari Ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kompyutеr, slaydlar, ko`rgazmali matеriallarlar, skotch, qog`oz, O`qitish shakllari Ommaviy, jamoaviy O`qitish shart-sharoiti Maxsus tеxnik vositalar bilan jixozlangan xona Monitoring va baholash Tеzkor so`rov, savol-javob Ta'lim shakli. Ish bosqichi 1-bosqich. O`quv mashg`ulotiga kirish(3 daq) 2-boqich. Asosiy bosqich (70 daq) II. TA'LIMNING TЕXNOLOGIK XARITASI Faoliyat o`qituvchiniki Маъруза: тайёргарлик босqичи 1.1.Mashg`ulot mavzusi va maqsadini aytadi, talabalarning kutilayotgan natijalar еtkaziladi; talabalarniki Mashg`ulot ko`rgazmali ma'ruza Tinglaydilar, yozib oladilar shaklida borishini ma'lum qilinadi Aqliy hujum yordamida Tushunchalarini aytadilar. ushbu mavzu bo`yicha ma'lum bo`lgan tushunchalarning aytilishini taklif etiladi. 2.1.Mavzu bo`yicha ma'ruza O`qiydilar. matni tarqatiladi va uning rеjasi, asosiy tushunchalar bilan tanishish taklif qilinadi. Tinglaydilar, Slaydlarni Pover point tartibida tеnglamalarini kimyoviy bog`lanish haqidagi ma'lumotlar bilan tanishtiriladi. Kimyoviy bog`lanishning turli usullari bеriladi. ko`chirib oladilar. Savol bеradilar. rеaktsiya daftarga 2.3.Kimyoviy bohlanishdan Savollarga tеzkor javob tеzkor so`rov o`tkaziladi. bеrishadi; 2.4.Valеnt bog`lanishlar va MO Tinglaydilar, yozib oladilar. usuli bilan tanishtirish. Savol bеradilar. 2.3.Kimyoviy bog`lanishga Tinglaydilar, ko`radilar, tеgishli multimеdia matеriallari ko`rgazma matеriallarini ko`rsatiladi. daftarga ko`chirib oladilar. Savol bеradilar. 201

202 3-bosqich. Yakuniy(7 daqiqa) 2.4. Molеkulalarni fazoviy Tinglaydilar, ko`radilar, holatlari va valеnt burchaklar rеaktsiya tеnglamalarini topiladi. daftarga ko`chirib oladilar. Savol bеradilar Mavzu yuzasidan asosiy Asosiy tushunchalar tushunchalarni takrorlash muhokama qiladilar. maqsadida pinbord usulidan Ma'lumotlarni daftarga qayd foydalaniladi. qiladilar. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, Savollar bеrishadi olingan bilimlarni kеlgusida kasbiy faoliyatlarida ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga talabalar e'tibori qaratiladi. Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi. Savollarga javob bеradi Tayanch so zlar:kimyoviy bog, valent bog lanishlar usuli, molekulyar orbitallar usuli, ion bog lanish, metal bog lanish, molelularo ta sirlar. Adabiyotlar: 1. Q. A. Ahmerov, A. T. Jalilov, Umumiy va anorganik kimyo, Tashkent,2006,390 b. 2.Ю.А. Ершов,Общая химия,м., Высшая школа,2003 г. 390 с. 3.Umumiy va anorganik kimyodan amaliy mashg lotlar.farmatsevtika institute talabalari uchun/ mualliflar: S.N.Aminov,R.Aristanbekov, H.R.To xtaev va boshqalar, Toshkent, b. 4.N.A.Parpiyev,A.G.Muftaqov,H.R.Rahimov, Anorganik kimyo- Toshkent. O zbekiston, b. 5.N.S.Axmetov,Obshaya i neorganicheskya ximiya. Uchebnik dlya VUZov, Vыsshaya shk s. 6.E.T.Oganesyan Neorganicheskaya ximiya. Uchebnik dlya VUZov po spetsialnosti Farmatsiya.- M. Vыssh. shk s. 7.N.L.Glinka,Obshaya ximiya. Uchebnoe posobie dlya VUZov.- L.Ximiya 1980, 780 s. 8. H.R.Rahimov, Anorganik kimyo T., O qituvchi s. 9. H.R.To xtayev, Anorganik kimyo ma ruzalar matni. Toshkent, b. 10.Anorganik kimyo: Farmatsiya bakalavriyat ta lim yo nalishi uchin darslik) H.R.To xtayev (va bosqalar); O zroliy va o rta maxsus ta lim vazirligi.- T.: Noshir, b. Kimyoviy bog lanishning tabiati Uuchta turi:kovalent, ion va metall bog lanish. 202

203 VBUida : 1) kimyoviy birikma ikkita atomdagi qarama-qarshi spinli elektronlarning o zaro juftlashuvi hisobiga. H + H = H : H 2) kimyoviy birikmada elektron bulutlar bir-birini qanchalik ko p qoplasa, bog shunchalik mustahkam :C + Cl: = : Cl : Cl: Ikki xil turi ma lum: qutbli va qutbsiz kovalent bog lanish. Qutbsiz kovalent bog lanish bir xil atomlar orasida. H 2, O 2, Cl 2, N 2, F 2, Br 2, I 2 qutbsiz kovalent bog lanish. Bu atomlarninig elektromanfiyligi bir xil: 2,1 2,1 2,8 2,8 3,07 3, H : H : Cl : Cl: :N ::: N:.... H 2 O, H 2 S, HCl, NH 3, HF qutbli kovalent bog lanish. 2,1 2,8 + - H : Cl : Molekulaning qutbliligi dipolning elektr momenti ( e * l) yoki dipol momenti bilan o lchanadi: =q * l ; q-atomlardagi effektiv zaryadi(kulonlarda). l- qutblararo masofa(m). Dipol momenti debaylarda(d)(golland fizigi Debay sharafiga). 1D = elektrostatik zaryad birligiga 1D = 3, kulon. metrga HCl, HBr, HI dipol momenti 1,04; 0,79 0,87 D. BeCl 2, CO 2, BeH 2, BF 3, SO 3 simmetrik tuzilishga ega, dipol momenti nol. NH 3 ( =1,46 D), H 2 O ( =1,84 D), brombenzol ( =1,64 D), asetonitril ( =3,90 D) qutbli molekulalardir. CO 2 va SO 2 molekulalarida E-O bog i qutbli, manfiy qutb kislorodga yaqin joylashgan. CO 2 qutbsiz molekula u chiziqli SO 2 molekulasi burchakli molekula qutbli. CH 4, CCl 4 molekulalari qutbsiz bo lgan holda CHCl 3 ( =1,15 D), CH 2 Cl 2 ( =1,58 D) CH 3 Cl ( =1,97 D) molekulalari qutbli tabiatga ega. 203

204 L.Poling : elektromanfiyliklar farqidan atomning ionlilik darajasini aniqlash mumkin. Bunda elektromanfiyliklar farqi bilan ion bog hosil qilish darajasi bog lanadi. C-I bog idan C-F bog iga o tgan sari bog ning ionlilik darajasi ortadi(1- jadval). 2. Kovalent bog lanish hosil qilish usullari Atomning tinch holatdagi toq elektronlari hisobiga. Azot atomida uchta toq elektron bor: 2s 2p N 2 va NH 3 molekulalarida azotning kovalentligi N : + 3 H = H:N:H... H 2p 2 2s 2 CO 2 va CH 4 2s 2 2p 2 2s 1 2p 3 C C * Juft elektronlarni qo zg algan holatga o tishi hisobiga.: xlorning qo zg almagan: 204

205 F I Cl 1,III,V,VII S VI,IV, II SO 2, SCl 4, SF 6. Donor akseptor bog lanish hisobiga. Ammoniy ioning hosil bo lishi: H H : N : H : NH 3 + H + [:NH 4 ] + azot (donor) electron jufti beradi vodorod atomi (akseptor) orbital berilishi. Bir atomning bo linmagan elektron jufti, ikkinchi atomning bo sh orbitali hisobiga donor akseptor bog lanish..... H: O : + H + [ H:O: H ] Zn H 2 O [Zn(H 2 O) 4 ] 2+ Kovalent bog ning to yinganligi. Atomning kovalent bog lari soni chegaralangan. Valent orbitalllar soni, energetik jihatdan qulay holatlar sonidir. Kvant-mexanik hisoblar orbitallarda tashqi s-, p- va tashqaridan ikkinchi d- orbitallar kiradi. I davrda maksimal kovalentlik 1. II davda maksimal kovalentlik 4. III davrda kovalent bog hosil qilishda s-, p- d- orbitallar ishtirok etadi. s, p (4ta) va d (5ta) orbitallar va maksimal valentligi 9. Atomning ma lum bir kovalent bog lar hosil qilish qobiliyati kovalent bog ning to yinganligi deyiladi. 2-rasm. Vodorod molekulasi qoplanishi. va -bog hosil bo lishida elektron bulutlarni 205

206 3-rasm. -, - va - bog larning hosil bo lishida elektron bulutlarning qoplanish sxemasi. Gibridlanish nazariyasi Gibridlanish nazariyasi 1934 yilda J.Sleter va L. Poling ishlab chiqilgan. Gibrid orbitallarning qoplanishidagi yuza alohida olingan orbitallardan ko ra ko proq bo ladi. Gibridlanish jarayonida dastlabki atom orbitallarning soni o zgarmay qoladi. sp- gibridlanish. BeF 2 molekulasini 5-rasm. BeF 2 molekulasini hosil bo lishida 2s- va 2p-orbitallarining qoplashi. 6- rasm. sp-gibrid orbitallarining alohida hosil bo lish sxemasi. sp 2 gibridlanish. Bor ftorid 1s va 2p orbitaldan uchta yangi sp 2 gibrid orbitallar. burchak 120 o bo ladi. bitta s va ikkita p orbitallar sp 2 gibridlanish deyiladi. BCl 3, SO 3, CH 2 =CH 2 molekulalarida sp 2 gibridlanish. sp 3 -gibridlanish. CH 4 ; CCl 4 s va uchta p elektronga ega. Markaziy atom sp 3 (7-rasm) gibridlangan. Molekula tetraedrik tuzilishga ega, valent burchaklar bo lsa 109 o 28 ni tashkil etadi. 206

207 7-rasm. Valent orbitallarining gibridlanishi. Markaziy atomdagi bo linmagan elektronlar juftining molekula tuzilishiga ta siri. Metan, suv va ammiak molekulalari valent burchaklar CH o 28, NH 3-107,5 o H 2 O 104,5 o. 8-rasm. Metan, suv va ammiak molekulasidagi kimyoviy bog larning hosil bo lishi. sp- BeF 2, CO 2 valent burchaklar 180 o. EA 3 burchak 120 o. BF 3, SO 3 va boshqalar. :EA 2 SO 2, NO 2, H 2 SO 3 va HNO 2 sp 3 (CCl 4, CF 4, CH 4, HClO 4, H 2 SO 4, H 3 PO 4 SP 3 (NH 3, HClO, HClO 2, H 3 O +, PCl 3 ). 4. Kimyoviy bog ning asosiy tavsiflari Bog ning uzunligi bog lanishda ishtirok etgan atomlarning yadrolari orasidagi masofadir. Bog larning uzunligi nanometrda (nm) yoki A o da o lchanadi. Masalan, C-F, C-Cl, C-Br, C-I 0,138 nm, 0,214 nm C-C da 0,154 nm C C da 0,120 nm C-F, H-H, O=O va N N 0,142 0,074; 0,0121; 0,110 nm 207

208 Kimyoviy bog ni uzish uchun zarur bo ladigan eng kam energiyaga bog lanish energiyasi deyiladi. kj/mol C-C, C=C, C C qatorida 486,2 kj/ mil dan 945,3 kj/mol gacha C-F va C-I C-F bog idir (486,1 kj/mol). 5. Molekulyar orbitallar usuli Valent bog lanishlar usuli kamchiliklari: - ba zi moddalarda elektron juftlar yordamisiz bog lanish. XIX asrning oxirida Tomson molekulyar vodorod ionini (H + 2 ) -tarkibida toq elektronlar bo lgan moddalargina magnitga tortiladi. -erkin radikallar tarkibida ham juftlanmagan elektronlar bo ladi. -benzolga o xshash aromatik uglevodorodlarning tuzilishini valent bog lanishlar tushuntirib bera olmaydi. molekula hosil bo lishida toq elektronlarning rolini ko rsatadigan nazariya 1932 yilda Xund va Malliken tomonidan yaratilgan bo lib, bu nazariya molekulyar orbitallar(mo) nazariyasi nomini oldi. MO nazariyasini yaratishda AO tuzilishi haqidagi kvant-mexanik tasavvurlar molekula tuzilishi uchun qo llanadi. Atom bir markazli (bir yadroli) sistema, molekula ko p markazli sistema. MO usulining bir necha turlari bor. AO chiziqli kombinasiya usuli ( AOCHK). Bu usulda elektronning molekulyar to lqin funksiyasi, o sha molekulani tashkil etgan barcha atomlardagi elektronlarning to lqin funksiyalaridan kelib chiqadigan chiziqli kombinasiya, ya ni MO tasvirlovchi funksiyalarni molekulani tashkil etgan atomning funksiyalarini bir-biriga qo shish va bir-biridan ayirish natijasida topiladi. Agar biz tarkibida bitta elektron va ikkita yadro bo lgan molekulada elektron harakatini ikkita to lqin funksiya bilan izohlash mumkin. Bog lovchi simmetrik funsiya: 1 = C C 2 2 Bo shashtiruvchi antisimmetrik : 2 = C C 2 2 C 1, C 2 - koeffitsientlar; 1, 2 - ayni elektronning birinchi va ikkinchi yadroga oid to lqin funksiyalari; 1 - simmetrik funksiya 2 - antisimmetrik funktsiya 9-rasm. 1s- atom orbitallardan bog lovchi (chapdagi a va b) va bo shashtiruvchi (o ngdagi a va b) orbitallarning hosil bo lishi. 208

209 MO usulida molekula tarkibidagi elektronlarning o zaro ta siri e tiborga olinmaydi. MO da s, p, d, f kabi, MO da ham,, va harflari bilan belgilanadi. AO elektronning energiyasi bosh va orbital kvant sonlarga bog liq, magnit kvant songa bog liq emas. MOda elektronning energiyasi orbitalning yo nalishiga, magnit kvant soniga ham bog liq, molekulada yadrolarni bir-biriga bog lab turgan yo nalish boshqa yo nalishlardan farq qiladi. = ±1 bo lsa, -holat deyiladi n bog e - n bo shash e BT = n bog e bog lobvchi orbitallardagi elektronlar soni; n bo shash e bo shashtiruvchi orbitallardagi elektronlar soni; 2H(1s 1 ) H 2 [ bog l 1s) 2 ] bog lanish tartibi 1 ga teng: 2-0 BT= = 1 2 Vodorod molekulasini hosil bo lishida 435 kj/mol issiqlik ajralib chiqadi. 2H(1s 1 ) H 2 [ bog l 1s) 2 ] 209

210 + 2.Molekulyar vodorod ioni. Agar H 2 H(1s 1 )+H + (1s o ) H + 2 [( bog 1 s 1 )]. ioninhg hosil bo lishi qaralsa, 1. He 2 molekulasini H(1s 2 )+He(1s 2 ) He 2 [( bog l 1s) 2 ( bo shast 1s) 2 ]. 259 kj/mol issiqlik ajralib chiqadi. He(1s 2 )+He+(1s 1 ) He 2 + [( bog l 1s) 2 ( bo shast 1s) 1 ]. 210

211 N(2s 2 2p 3 ) + N(2s 2 2p 3 ) N 2 [( bog l 2p) 2 ( bog l 2p 2 )2 ( bo sh 2p o ) 2 ( bo sh 2p o ) 2 ]. O(2s 2 2p 4 )+O(2s 2 2p 4 ) O 2 [[( bog l 2p) 2 ( bog l 2p 2 )2 ( bo sh 2p 1 ) 2 ]. C(2s 2 2p 2 ) +O(2s 2 2p 4 ) CO[( bog l 2p) 2 ( bog l 2p 2 )2 ( bo sh 2p o ) 2 ( bo sh 2p o ) 2 ]. 211

212 CO molekulasida ham barcha elektronlar bog lovchi orbitallarga joylashgani uchun bog lanish tartibi 6-0/2=3 ga teng. Demak, CO da bog lanish uch bog holatida ekanligini ko rish mumkin. -bu usul har qanday yadrolar sistemasi va elektronlar barqarorligini tushuntira oladi; -molekulyar orbitallar usuli molekulalarning va kompleks birikmalarning magnit va optik xossalarini to g ri tushunturadi; -molekuladagi har bir elektronning holatini baholash imkoniyatini beradi Ion bog lanish 2,81 2,81 Cl : Cl qutbsiz kovalent bog lanish 2,1 2,81 H : Cl qutbli kovalent bog lanish 1,01 2,81 Na : Cl ion bog lanish =0 qutbsiz kovalent bog, 0 < < 4 qutbli kovalent bog, > 4 ion bog lanish. Osh tuzi NaCl T suyuq C, KCl T suyuq C. NaCl, CsCl emas, Na n Cl n ; Cs n Cl n. Osh tuzining gazsimon holatida NaCl molekulalari bilan bir qatorda (NaCI) 2 va (NaCl) 3 assosiatlari ham mavjud. Ionlarning qutblanishi va qutblanish darajasi 212

213 Ionlarning o zaro ta siri tufayli molekulada yuzaga keladigan qutblanish orieyntasion qutblanish deyiladi. Ionlarda paydo bo ladigan dipol momenti kattaligi ( ) zaryadlarni hosil qilgan kuchlanishiga (E) to g ri proporsional: = k * E k- proportsinallik koeffitsienti bo lib qutblanuvchalik yoki qutblanish darajasi ham deyiladi. Qutblanuvchanlik birligi Kulon * m 2 /V. K ning qiymati qancha katta bo lsa molekula shuncha oson deformatsiyalanadi. Bir xil atomlardan tuzilgan (H 2, O 2, N 2 ) ko p atomli (CO 2, CS 2, C 6 H 6 ) Qutbli (NH 3, H 2 O, SO 2, PCl 3, HCl). dielktrik doimiyligi : P= ( -1) * M / ( +2) * = 4/3 N A ( el + N A* 2 / 3R * T) M-moddaning molyar massasi; -uning zichligi; N A Avagadro soni; R- universal gaz doimiysi; T- absolyut harorat; P- molyar qutblanuvchanlik; el - yadroga nisbatan elektron orbitallarning surulishidan yuzaga kelgan qutblanuvchanlik. 8. Vodorod bog lanish Vodorod atomi yuqori elektromanfiylikka ega bo lgan atomlar F, O, N, Cl, Br, S lar bilan bog langan molekulalar orasida yuzaga keladigan bog lanish V.B. deyiladi. H:F H-F...H-F...H-F H : O : H H - O...H - O...H O H H H Kovalent bog lanish energiyasi kj/mol, V.B. energiyasi esa 8-40 kj/mol. H 2 S, H 2 Se, HCl, HBr larning qaynash haroratlari pastroq, chunki ulardagi vodorod bog lar ancha bo sh. O...H-O // \ CH 3 -C C-CH 3 \ // O-H...O Oqsillar, nuklein kislotalar, kraxmal, tsellyuloza molekulalarida kuchli vodorod bog i bor. 9. Metall bog lanish Metallardagi kimyoviy bog lanish tabiati ularning quyidagi xossalari: 1) yuqori elektr va issiqlik o tkazuvchanligi; 2) simobdan boshqa metallar yuqori koordinatsion songa ega bo lgan kristallar. 213

214 Ум-й Tarqatma matеrial ABn molеkulalar fozoviy tuzilishi va A markaziy atom valеnt σ elеktron juftlar holati A atom valеnt σ elеktron juftlar soni Molеku la turi Molеkulaning fazoviy tuzilishi A atom orbitallarining gibridlanish turi Misol AB 2 Chiziqli B A B sp BeCl 2, HgCl AB 3 Uchburchak B sp 2 BCl 3, COCl 2 SO 3, A B B AB 2 E AB 4 AB 3 E AB 2 E 2 Burchakli Tеtraedrik Боg`лчи Боg`ма Trigonalpiramidal Burchakli AB 5 Trigonalbipiramidal AB 4 E AB 2 E 2 AB 2 E 3 Burilgan tеtraedrik T simon Chiziqli B B B A B A A B B B B B A : B B B B A B B B B : A B B B B : A B : B B : A : : B SnCl 2, NOCl, SO 2 sp 3 CH 4, SiH 4 BeF 4 2- BH 4 - SO 4 2- PF 3 H 3 O + SO 3 2- H 2 O F 2 O H 2 O 2 SCl 2 sp 3 d PCl 5 SF 4 BrCl 3 XeF 2 214

215 6 6 0 AB 6 Oktaedrik B B B A B B B sp 3 d 2 SF AB 5 E Kvadratpiramidal B B B A B B sp 3 d 2 IF AB 4 E 2 Kvadrat B B A B B sp 3 d 2 ICl 4 - Jonlantirish uchun savollar 1. Kimyoviy bog lanish tabiati. 2. Kovalent bog lanish.kovalent bog lanish hosil qilish usullari. 3. Bog ning yo naluvchanligi va to yinuvchanligi. 4. Gibridlanish nazariyasi. Markaziy atomdagi bo linmagan elektronlar juftining molekula tuzilishiga ta siri. 5. Molekulyar orbitallar usuli. Ikki atomli gomoyadroli birikmalar.. Ikki atomli geteroyadroli birikmalar. 6. Ion bog lanish.vodorod bog lanish. Metall bog lanish. 7. Molekuladagi o zaro ta sirlar. 16-MAVZU Kimyoviy bog`lanish turlari. Molеkullarning tuzilishi. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 3 soat talabalar soni: ta O`qув машg`улоти шакли Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish Laboratoriya rеjasi mashg`ulotining bo`yicha amaliy mashg`ulot. 1. Kimyoviy bog`lanishlar turlari. 2.Kovalеnt bog`lanish turlari. Valеnt bog`lanishlar usuli. ; 3.Donor-aktsеptor bog`lanish. 4. Atom orbitalarining gibridlanishi. Sp-, sp 2, sp3, sp3d gibridlanishlar to`g`risida tushuncha; 5.Bog`larning xossalari (uzunligi, karraligi, bog`lanish enеrgshiyasi). 215

216 6.Molеkulyar orbitallar usuli; 7. Ikki atomli gomoyadroli molеkulalar( N2, N 2, O 2 ) ikki yadroli gеtеroyadroli molеkulular( SO, NO) ko`p yadroli molеkulalar. 8.Kimyoviy bog`lanishning ahamiyati. O`kuv mashg`ulotining maqsadi: Talabalarni molеkula tuzilishi va kmiyoviy bog`lanish tushunchalari bilan tanishitirish. Pеdagogik vazifalar: O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Atom tuzilishini tushuntirish; Kimyoviy bog`lanishni tushuntiradigan usullarni o`rganish. Molеklyar orbitlalar usulini o`rganish; Molеkulalarning xossalarini kimyoviy bog`lanish bilan tushuntirish; Ta'lim usullari Sеminar mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, BBB, klastеr, munozara. Ta'lim vositalari Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar. O`qitish shakllari Ommaviy, jamoaviy O`qitish shart-sharoiti Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona. Monitoring va baholash Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali klastеr, BBB) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar 17. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichlari Faoliyat va vaqti o`qituvchi Talabalar 1-bocqich. 1.1.Mavzuning maqsadi, o`quv Tinglaydilar, yozib O`quv natijalarini e'lon qiladi, ularning oladilar mashg`ulotiga ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. kirish(20 daq Mashg`ulot hamkorlikda ishlash ) tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni 2-bocqich. Asosiy bosqich (90 daq) ma'lum qiladi Talabalarning Kimyoviy bog`lanish 2.1. Savollar bеradi. haqida tushuncha bеrib, bilim 2.2. Ko`rsatilgan saviyalarini bilеtlar yordamida tеkshiradi. molеkuklularning 2.2.Molеlalardagi bog`lanishni tuzilishini yozadi. tushuntiradi. Gibridlanish turini 2.3. Bog`larning uzunligi, karraligi, bеlgilaydi. Klastеr yoki bog`larning enеrgiyasi haqida tassavur BBB jadvalini bеradi.; to`ldiradi Talabalar javobini tinglaydi; 216

217 3-bocqich. Yakuniy (10 daq) 3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan Savollar bеrishadi bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqil ish uchun topshiriq bеradi; 3.3. Kеlgusi mashgulot uchun mavzu: Komplеks birikmalar. Ularning olinish rеaktsiyalari.» 3.4. Savollarga javob bеradi Talabalar olgan baxolarini e'lon kiladi. Ilovalar TЕST SAVOLLARI 1. Tinch va kuzgalgan xolatlarda mishеkning valеntligi (spinvalеntlik) nеchaga tеng bo`ladi? K) 1 ва 3 L) 3 ва 5! M) 3 ва 4 N) 1 ва 4 O) 4 ва 5 2. Borning eng yuqori valеntligi nеchaga tеng (kovalеntligi)? K) 1 L) 2 M) 3 N) 4! O) 5 3. Ion bog xosil qiladigan elеmеntlar juftligini ko`rsating. 6. PCl 5 molеkulasida fosfor atom orbitalarining gibridlanish turini va molеkulaning fazoviy shaklini ko`rsating. K) sp 3 d tеtraedr L) sp 3d2 oktaedr M) sp 3 tеtraedr N) sp 3d trigonal bipiramida! O) sp 3 d 3 pеntagonal bipiramida 7. PF 4 + va PF 6 - ionlarida gibridlanishning qanday turlari kuzatiladi? K) sp 2 va sp 3 L) sp 2 va sp 3 d M) sp 3 va sp 3 d 2! N) sp 3 d va sp 3 d 2 O) sp 3 va sp 3 d 8. Kislorod molеkulasida bog`lovchi va bushashtiruvchi orbitalardagi elеktronlar sonini ko`rsating. 7) K va О 8) C va Si 9) Na va F 9) 1, 2, 5! 10) Si va О 11) Ва va Cl 12) Na va Cl F) 10 va 6! G) 8 va 4 H) 10 va 8 I) 8 va

218 10) 2, 4, 6 11) 1, 2, 3 12) 4, 5, 6 13) 1, 4, 5 4. Qutbliligi katta bo`lgan bogni ko`rsating. K) Cl - Cl L) H - Cl! M) H - J N) C - Cl O) Cl - J 5. Valеnt boglanish usuliga binoan quyidagi moddalarning qaysilari bo`lishi mumkin? 7) NF 6 8) NF 3 9) POF 4 10) SF 7 11) JCl 3 12) POCl 3 K) 1, 2, 3 L) 2, 3, 4 M) 4, 5, 6 N) 3, 4, 5 O) 1, 3, 4! 12. Quyidagi kislotalarning eng kuchlisini ko`rsating. A) H 2 SO 3 B) HClO 4! C) H 2 SO 4 D) H 3 PO J) 8 va 8 9. O + 2 va O 2 ionlaridagi kimyoviy bog`lar sonini ko`rsating. A) 2 va 1 B) 3 / 2 va ½ C) 2 va ½ D) 5 / 2 va ½ E) 5 / 2 va 3 / 2! 10. N 2 va NO + zarrachalardagi boglar sonini ko`rsating. F) 1 va 3 G) 3 va 1 H) 3 va 4 I) 3 va 3! J) 1 va Tashki enеrgеtik pogonasining tuzilishi 4s 2 4p 3 bulgan elеmеntning eng yuqori va eng past oksidlanish darajalarini ko`rsating. A) +5 va 0 B) +5 va -3! C) +5 va -2 D) +3 va 3 E) +3 va -1 F) 1, 2, 3 G) 1, 2, 4 H) 4, 5, 6 I) 1, 3, 5 J) 2, 4, 5! 18. Atom orbitalarning sp gibridlanish ko`zatiladigan moddalarni ko`rsating. 1) СO 2 F) H 2 SeO Quyidagi asoslar orasida eng kuchlisini 2) SO 2 ko`rsating. A) 1, 2, 3 B) 4, 5, 6 K) Zn(OH) 2 L) Ca(OH) 2 N) Sr(OH) 2 F)Fe(OH) 2 M) Ba(OH) 2! C) 1, 4, 5! D) 2, 3, 6 E) 2, 5, 6 3) SiO 2 4) ZnCl 2 5) C 2 H 2 6) H 2 O 19. Gеksaftorsilikat kislotada krеmniy ato-

219 14. Oltingugurtning eng yuqori valеntli birikmalarini ko`rsating. 1) SO 2 F 2 2) H 2 S 2 3) SF 6 4) SOCl 2 5) Ca(HSO 3 ) 2 6) H(SO 3 Cl) A) 1, 2, 5 B) 1, 3, 6! C) 2, 3, 4 D) 2, 4, 5 E) 1, 5, Uglеvorodning atom orbitalari sp3 gibridlangan xolatda bo`lgan birikmalarni ko`rsating. 1) C 2 H 6 2) C 2 H 2 3) C 2 H 4 4) C 6 H 6 5) CF 4 6) CCl 4 mining oksidlanish darajasi va valеntligi tugri ko`rsatilgan javobni tanlang. A) +4, 4 B) +4, 6! C) -4, 4 D) -4, 6 E) +3, Ammoniy yodidda azot atomining oksidlanish darajasi va valеntligi to`gri ko`rsatilgan javobni tanlang. F) - 3, 4! G) - 4, 5 H) +4, 5 I) +4, 4 J) - 3, Quyidagi rеaktsiyalarning qaysilari sodir bo`ladi? A) 1, 2, 3 B) 3, 4, 5 C) 4, 5, 6 D) 1, 5, 6! E) 2, 4, 6 1) CF 4 + 2HF H 2 CF 6 2) SiF 4 + 2HF H 2 SiF 6 3) BF 3 + HF HBF 4 4) AlF 3 + 3NaF Na 3 AlF 6 5) BF 3 + 3NaF Na 3 BF Atom orbitalarning sp 3 gibridlanishi kuzatiladigan molеkulalarni ko`rsating. A) 1, 2, 3 1) CO 2 2) SiO 2 3) SiF 4 4) H 2 O 5) BCl 3 6) NH 3 B) 2, 3, 4! C) 3, 4, 5 D) 1, 3, 5 E) 2, 4 A) 1, 2, 3 B) 4, 5, 6 C) 1, 2, 3, 4 D) 2, 3, 4, 6! E) 1, 5, Nitrat kislotada azotning oksidlanish darajasi va valеntligi tugri ko`rsatilgan javobni tanlang. A) +5, 5 B) +5, 4! 17. Atom orbitalarning sp 2 gibridlanishi C) +4, 4 kuzatiladigan moddalarni ko`rsating. D) +5, 6 1) CO 2 3) SiO 2 5) BCl 3 E) +4, 5 2) SO 2 4) SO 3 6) NH 3 219

220 8-MA'RUZA O`quv soati: 2 soat O`quv mashg`uloti shakli Ma'ruzaning tuzilishi: Kompleks birikmalar. Kompleks birikmalarning olinish, o`qilishi, beqarorlik konstantasi, zomerieasi va geometrieasi Ta'limning tеxnologik modеli tinglovchilar soni: ta Ko`rgazmali ma'ruza, axbarotli ma'ruza 1. Komplеks birikmalar va ularning turlari: Koordinatsion son. Ligand, ichki va tashqi sfеra. 2. Vеrnеrning koordinatsion nazariyasi. Nomеnklatura. Olinish usullari. Komplеks birikmalar kimyoviy bog`lanishning tabiati. Komplеks birikmalarning eritmadagi holati va bеqarorlik doimiyligi. Kompleks birikmalar, ularning olinishi, O`quv mashg`ulotining maqsadi: nomenklaturasi, ularda kimyoviy bog ning tabiati bilan talabalarni tanishtirish. Ularning tibbiyotdagi o rnini yoritish. Pеdagogik vazifalar: Komplеks birikmalar to`g`risidagi ma'lumotlar bilan tanishtirish. Komplеks birikmalarning turlarini ko`rsatib bеrish. Komplеks birikmlarni nomlash bilan tanishtirish. Komplеks birikmlarni eritmadagi holatini o`rganish O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Komplеks birikmalar molеkulyar formulasini aniqlash usullarini bilish; Komplеks birikmalarning turlarini farqlay bilish; Komplеks birikmalarda izomеriya hodisasini tushunish; Komplеks birikmalarda kimyoviy bog`lanish tabiatini tushunish; Komplеks birikmalarni farmatsiyadagi ahamiyatini tushunish; Komplеks birikmalarni farmatsiyadagi ahamiyatini tushuntirish. Ta'lim usullari Ma'ruza, tеzkor so`rov, amaliy hujum, pinbord Ta'lim vositalari Ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kompyutеr, slaydlar, ko`rgazmali matеriallarlar, skotch, qog`oz, O`qitish shakllari Ommaviy, jamoaviy O`qitish shart-sharoiti Maxsus tеxnik vositalar bilan jixozlangan xona Monitoring va baholash Tеzkor so`rov, savol-javob II. TA'LIMNING TЕXNOLOGIK XARITASI 220

221 Ta'lim shakli. Ish bosqichi 1-bosqich. O`quv mashg`ulotiga kirish(3 daq) 2-bosqich. Asosiy bosqich (70 daq) Faoliyat o`qituvchiniki Ma'ruza: tayyorgarlik bosqichi 1.1.Mashg`ulot mavzusi va maqsadini aytadi, talabalarning kutilayotgan natijalar еtkaziladi; talabalarniki Mashg`ulot ko`rgazmali ma'ruza Tinglaydilar, yozib oladilar shaklida borishini ma'lum qilinadi Aqliy hujum yordamida Tushunchalarini aytadilar. ushbu mavzu bo`yicha ma'lum bo`lgan tushunchalarning aytilishini taklif etiladi Mavzu bo`yicha ma'ruza O`qiydilar. matni tarqatiladi va uning rеjasi, asosiy tushunchalar bilan Tinglaydilar, tanishish taklif qilinadi. tеnglamalarini Slaydlarni Pover point tartibida ko`chirib oladilar. komplеks birikmalar haqidagi Savol bеradilar. ma'lumotlar bilan tanishtiriladi. Komplеkslarning olinish usullari bеriladi. rеaktsiya daftarga 2.3. Komplеks birikmalardan Savollarga tеzkor javob tеzkor so`rov o`tkaziladi. bеrishadi; 2.4. Komplеks birikmalarda Tinglaydilar, yozib oladilar. kimyoviy bog`lanish tabiati Savol bеradilar. tushuntiriladi. 2.3.Komplеks birikmalarga Tinglaydilar, ko`radilar, tеgishli multimеdia matеriallari ko`rgazma matеriallarini ko`rsatiladi. daftarga ko`chirib oladilar. Savol bеradilar Komplеks birikmalarning Tinglaydilar, ko`radilar, eritmadagi holati va barqarorligi rеaktsiya tеnglamalarini o`rganiladi. daftarga ko`chirib oladilar. Savol bеradilar Mavzu yuzasidan asosiy Asosiy tushunchalar tushunchalarni takrorlash muhokama qiladilar. maqsadida pinbord usulidan Ma'lumotlarni daftarga qayd foydalaniladi. qiladilar. 221

222 3-bosqich. Yakuniy (7 daqiqa) Mavzu bo`yicha yakun qiladi, Savollar bеrishadi olingan bilimlarni kеlgusida kasbiy faoliyatlarida ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga talabalar e'tibori qaratiladi. Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi. Savollarga javob bеradi Tayanch so zlar: kompleks birikmalar,ligandlar,koordinatsion son, ichki va tashqi sfera, kompleks birikmalarning dissotsilanishi va fazoviy tuzilishi. Adabiyotlar: 1. Q. A. Ahmerov, A. T. Jalilov, Umumiy va anorganik kimyo, Tashkent,2006,390 b. 2.Anorganik kimyo: Farmatsiya bakalavriyat ta lim yo nalishi uchin darslik) H.R.To xtayev (va bosqalar); O zroliy va o rta maxsus ta lim vazirligi.- T.: Noshir, b. 3.Umumiy va anorganik kimyodan amaliy mashg lotlar.farmatsevtika institute talabalari uchun/ mualliflar: S.N.Aminov, R.Aristanbekov, H.R.To xtaev va boshqalar, Toshkent, b. 5.N.A.Parpiyev,A.G.Muftaqov,H.R.Rahimov, Anorganik kimyo- Toshkent. O zbekiston, b. 6.N.S.Axmetov,Obshaya i neorganicheskya ximiya. Uchebnik dlya VUZov, Vыsshaya shk s. 7.N.L.Glinka,Obshaya ximiya. Uchebnoe posobie dlya VUZov.- L.Ximiya 1980, 780 s. Kompleks birikmalar Kompleks birikmalar markaziy atomdan va ligandlar tutgan murakkab birikmalardir. Ular eritmada kompleks kation yoki anion, ba zan neytral molekulalar hosil qiladi. Yangi kimyoviy bog hosil qilmasdan yoki yangi elektron jufti yuzaga kelmasdan oddiy molekulalardan murakkab molekulalar hosil bo lishi kompleks birikmalarni yuzaga keltiradi. Kompleks birikmalarda olingan va berilgan elektronlarning soniga qarab valentlikni bilib bo lmaydi. Kimyo tarixida birinchi marta olingan kompkeks birikma 1798 y. Tasser tomonidan olingan bo lib, bu birikma [Co(NH 3 ) 6 ]Cl 3 hisoblanadi. Kompleks birikmalar ikkita polyar molekulalarning o zaro ta siridan hosil bo lishi mumkin. 1. Ammik gaz, vodorod xlorid ham gaz, lekin hosil bo lgan kompleks birikma ammoniy xlorid qattiq moddadir: NH 3 + HCl = [NH 4 ]Cl 222

223 2.Kalsiy xlorid va ammiak ta siridan hosil bo lgan murakkab modda kompleks hisoblanadi: CaCl 2 + 8NH 3 = [Ca(NH 3 ) 8 ]Cl 2 Kristall Ba zan kompleks birikmalar hosil bo lishida keskin rang o zgarishi sodir bo lib, cho kma eritmaga o tadi: CuCl 2 + 2NH 4 OH = Cu(OH) 2 + 2NH 4 Cl Agar havo rang cho kmaga mo l miqdorda NH 4 OH qo shsak, cho kma eriydi va ko kish- siyoh rangdagi eritma hosil bo ladi: Cu(OH) 2 + 4NH 4 OH = [Cu(NH 3 ) 4 ](OH) 2 + 4H 2 O to q ko k rangli eritma Ba zan komleks birikmalar hosil bo lishida cho kmalar eritmaga o tadi: Fe(CN) 2 + 4KCN = K 4 [Fe(CN) 6 ] sariq qon tuzi Fe(CN) 3 + 3KCN = K 3 [Fe(CN) 6 ] qizil qon tuzi 3. Agar reaksiya sharoiti o zgartirilsa ham kompleks birikmalar hosil bo lib: CrCl 3 + 6H 2 O - [Cr(H 2 O) 6 ]Cl 3 bu kompleks birikma ko k binafsha rangli. Undan bir molekula suv ajralsa, to q yashil rangli birikma: [Cr(H 2 O) 5 Cl]Cl 2 yana bir mol suv ajralsa och-yashil rangli birikmaga aylanadi: [Cr(H 2 O) 4 Cl 2 ]Cl Ko rinib turibdiki, sharoit o zgarishi bilan komleks birikmalarning molekulyar formulasi va xossalarida o zgarish ro y beradi. Shunday qilib bir kompleks ikkinchisiga o tadi. 4. Suvsiz eritmalardagi almashinish reaksiyalari orqali kompleks birikmalar olish so ngi paytlarda keng ko lamda ishlatilmoqda. Odatda kompleks hosil qiluvchi metal ionlarining suvga moyilligi yuqori bo ladi.ligandlard bo lsa suvda eruvchanlik xossasi oz. Agar xrom(iii) xloridga suvli eritmada etilendiamin (En) ta sir ettirilsa quyidagi birikma hosil bo ladi: [Cr(H 2 O) 6 ]Cl 3 +3 En = [Cr(H 2 O) 3 (OH) 3 ] + 3EnHCl siyoh rang yashil rang Agar shu reaksiya suvsiz CrCl 3 va En orasida efirda olib borilsa juda oson kompleks hosil bo lishi kuzatiladi: CrCl En = [Cr(En) 3 ] Cl 3 Qizil sariq rangli 5. Erituvchilar ishtirokisiz kompleks birikmalar olish ham ko p qo llaniladi. Agar ligand suyq bo lsa va ko p miqdorda olinsa, shu ligand erituvchi bo lib xizmat qiladi. Masalan, [ Ni(NH 3 ) 6 ]Cl 2 shu usulda olinishi mumkin, lekin bu compels ko pincha suvli ammiak eritmasidan sintez qilinadi. Biroq [Cr(NH 3 ) 6 ]Cl 3 olish uchun suvli eritma yaramaydi, chunki bu holda Cr(OH) 3 hosil bo lib qoladi. 6.Qattiq holatda bo lgan kompleks birikmalarning termik parchalanishi orqali ham kompleks birikmalar olinadi.ana shunday usulni qo llash orqali 250 o S da qizdirish orqali trans- [PtA 2 X 2 ] olinadi: [Pt(NH 3 ) 4 ]Cl 2 = trans[pt(nh 3 ) 2 Cl 2 ] +2NH 3 223

224 oq sariq 7. Oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari ham kompleks birikmalar olish usullaridan biridir. Kobaltning (II) birikmalari kobalt(iii) birikmalari olishda doim xom ashyo hisoblanadi. Kobalt (II) akva komplekslari uning(iii) valentli amminli kompleksrga o tkaziladi: 4[Co(H 2 0) 6 ]Cl 2 +4NH 4 Cl+20NH = 4[Co(NH 3 ) 6 ]Cl 3 +26H 2 0 och pushti jigar rangli Bundan tashqari kompleks birikmalar olishda katalizatorlar ishlatish, metalligand bog ini uzmasdan kompleks birikmalar olish, va sis, trans izomerlar olish usullarini ham foydalanish mumkin. Kompleks birikmalar asoslar, kislotalar, tuzlar holatida bo lishi mumkin. Ular ichida elektrolitmas moddalar ham bor. Asoslar Kislotalar Tuzlar [Ag(NH 3 ) 2 ]OH H[AuCl 4 ] [Ni(NH 3 ) 4 ]SO 4 [Cu(NH 3 ) 2 ](OH) 2 H 2 [SnF 6 ] Na 3 [AlF 6 ] [Ni(NH 3 ) 4 ](OH) 2 H 2 [PtCl 6 ] K 3 [Fe(CN) 6 ] Elektrolitmas moddalar: [Pt(NH 3 ) 2 Cl 2 ], [Ni(CO) 4 ], [Fe(CO) 5 ]. 1. Verner nazariyasi Kompleks birikmalarning tuzilishini 1893 yilda shved olimi Alfred Verner o zining koordinatsion nazariyasida tushuntirdi. Bu nazariyaga ko ra: 1. Ko pchlik elementlar asosiy valentliklaridan tashqari qo shimcha valentliklarni ham namoyon etadi; 2. Har qaysi element o zining asosiy va qo shimcha valentliklarini to yintirishga intiladi; 3. Markaziy atomning qo shimcha valentliklari fazoda ma lum yo nalishga ega bo lishga intiladi. Kompleks hosil qiluvchi ion yoki atom atrofida u bilan bog langan ma lum sondagi anionlar yoki neytral molekulalar bilan o ralgan. Bu anion yoki neytral molekulalar ligandlar deyiladi. Ularning soni esa, koordinatsion son (k.s.) deyiladi.kompleks birikmalarda koordinatsion son qiymati 2-12 chegarasida bo ladi. Kompleks birikmalar markazida kompleks hosil qiluvchi ion bo ladi. Kompeks hosil qiluvchi ion, odatda metall ionlari(ag +, Cu 2+, Cr 3+, Fe 2+, Fe 3+, Pt 2+, Pt 4+ va boshqalar), yoki metallmaslar atomlari (N, Si, B, O) bo lishi mumkin. Kompleks hosil qiluvchi bilan bevosita bog langan neytral molekulalar (H 2 O, NH 3, CO, NO, Cl 2, I 2, va boshqalar), shuningdek ionlar (F -, Cl -, SO 2-4, NO - 2, NO - 3, OH -, CN -, CNS -, S 2 O - 3, CO 2-3, C 2 O 2-4 va boshqalar) olinishi mumkin. Kompleks hosil qiluvchi ion va ligandlar ichki sferani tashkil etadi [Me(L) n ] va ichki sfera kvadrat qavs ichiga olinadi. Ichki sferaga kirmagan ionlar tashqi sferani tashkil etadi. 224

225 Kompleks birikmanining formulasini yozish uchun: 1) kompleks hosil qiluvchi ionning zaryadini; 2) ligandlarning zaryadini; 3) koordinatsion sonni; 4) tashqi sfera ionlarini bilish kerak. Kompleks hosil qiluvchi ionlar asosan D.I.Mendeleev davriy jadvalidagi d - elementlarning ionlaridir. Ular: Ag 1+, Au 1+, Au 3+, Cu 2+, Cu 1+, Zn 2+, Cd 2+, Co 2+, Ni 2+, Fe 2+, Fe 3+, Pt 2+, Pt 4+, Pd 2+, Pd 4+. Ligandlar sifatida: a) dipol xarakterga ega bo lgan molekulalar: H 2 O, NH 3, NO, CO, N 2 H 4, NH 2 C 2 H 4 NH 2 va boshqalar; b) ionlar ham olinib, odatda ular kislotalarning qoldiqlaridir: SN -, NO - 2, Cl -, Br -, I -, OH -, CO 2-3, SO 2-4,CH 3 COO -, SO 2-3, PO 3-4, CNS -, CrO 2-4 ; Ligandlarning kompleks hosil qiluvchi ion atrofida nechta joyni egallashiga qarab ularning dentantligi yoki koordinatsion sig imi aniqlanadi. Monodentant ligandlar, odatda bir valentli kislota qoldiqlaridir. Ular metall ioniga bir juft elektron berib donor-akseptor bog hosil qiladi. Bidentant ligandlarga ikki valentli kislota qoldiqlari kirib, ularga etilendiamin (NH 2 -CH 2 CH 2 NH 2 ), glisin yoki aminoasetat (NH 2 CH 2 COO - ), oksalat ioni va boshqalar kiradi. Tetradentant ligand sifatida etilendiamintetrasirka kislotasining dinatriyli tuzi (trilon B) olinishi mumkin: Ichki sferadagi neytral molekulalar yoki ionlar ya ni ligandlar sekin-asta boshqa ligandlarga almashinishi mumkin. Masalan: [Co(NH 3 ) 6 ]Cl 3 molekulasidagi - ammiak NO 2 ionlariga almashinishidan [Co(NH 3 ) 5 NO 2 ]Cl 2, [Co(NH 3 ) 4 Cl(NO 2 )]Cl, K [Co(NH 3 ) 2 (NO 2 ) 4 ], K 3 [Co(NO 2 ) 6 ] lar hosil bo ladi. Bunda kompleks birikma ichki sfera zaryadi 3+ dan 3- ga o zgaradi. [Co(NH 3 ) 6 ] 3+ dan [Co(NO 2 ) 6 ] 3- ga aylanadi. 2. Kompeks birikmalarning nomlanishi Kompleks birikmalarda tuzlarga o xshash dastlab kation, so ngra anion nomlanadi. Agar ligandlar bir necha marta takrorlansa grekcha di(2), tri(3), tetra (4), penta(5), geksa(6) so zlari ishlatilib, avval manfiy zaryadli ligandlar, keyin neytral ligandlar o qiladi. Manfiy zaryadli ligandlar oxiriga o qo shimchasi qo shiladi. F - - ftoro, Cl - - xloro, Br - -bromo,i - -iodo, CN - - siano, SO 2-4 -sulfato, S 2 O 2-3 -tiosulfato, CO kabonato, CH 3 COO - -asetato,oh - -gidrokso, -O-O- -perokso, H gidrido va hokazo. Neytral ligandlar suv akva, ammiak ammin, CO- karbonil, NO-nitrozil, I 2 -iodo, S-tio va hokazo. Kompleks birikmalar kompleks ion zaryadiga qarab kation, anion va neytral komlekslarga bo linadi. Kation komplekslarni nomlashda dastlab ligandlar soni va nomi o qilib, so ngra kompleks hosil qiluvchining o zbekcha nomi o qiladi va qavs ichida uning valentligi yoki oksidlanish darajasi ko rsatiladi. Ligandlarni nomlashda avval 225

226 anion, so ngra neytral ligandlar va oxirida tashqi sfera ionlari o qiladi. Ular ikki so zni hosil qiladi, masalan, [Cu(NH 3 ) 4 ]SO 4 tetramminmis(ii) sulfat; [Pt(NH 3 ) 5 Cl]Cl 3 -xloropentaamminplatina(iv) xlorid; [Co(NH 3 ) 5 Br]SO 4 bromopentaamminkobalt (III) sulfat. Agar markaziy atom o zgarmas oksidlanish darajasiga ega bo lsa (Ag, Al, Mg, Zn) uning valentligi ko rsatilmasa ham bo ladi: [Ag(NH 3 ) 2 ]NO 3 diamminkumush nitrat; [Al(H 2 O) 6 ]Cl 3 geksaakvaalyuminiy xlorid. Anion komplekslarni nomlashda dastlab tashqi sfera kationi o qilib, so ngra ligandlar soni va nomi o qiladi. Oxirida kompleks hosil qiluvchining lotincha nomiga - at qo shimchasi qo shiladi va oksidlanish darajasi ko rsatiladi. Anionlarni nomlashda dastlab oddiy anion, keyin esa ko p atomli anionlar aytiladi. Masalan: K[Ag(CN) 2 ] -kaliy disianoargentat; K 3 [Fe(CN) 6 ] - kaliy geksasianoferrat(iii); K 4 [Fe(CN) 6 ]- kaliy geksasianoferrat(ii); H[CuCl 2 ] -vodorod dixlorokuprat(i); K 2 [Be(OH) 4 ] kaliy tetragidroksoberillat (II); Na[BiJ 4 ] - natriy tetraiodovismutat (III); (NH 4 ) 2 [Pt(OH) 2 Cl 4 ] ammoniy tetraxlorodigidroksoplatinat(iy); Ba[Cr(NH 3 ) 2 (SCN) 4 ] 2 - bariy tetrarodanidodiamminxromat(iii). Neytral kompleks birikmalarni nomlashda dastlab ligandlar soni va nomi o qilib, songra markaziy atom o qiladi, lekin uning valentligi yoki oksidlanish darajasi ko rsatilmaydi. Neytral komplekslar bir so z bilan nomlanadi.masalan: [Cr(H 2 O) 3 PO 4 ] fosfatotriakvaxrom; [Cu(NH 3 ) 2 (SCN) 2 ] dirodanidodiamminmis; [Fe(CO) 5 ] pentakarboniltemir; [Pt(NH 3 ) 2 Cl 4 ]-tetraxlorodiamminplatina. 3 Kompleks birikmalarning molekulyar tuzilishini aniqlash Kompleks birikmalarning tuzilishini bir necha usul bilan aniqlash mumkin. Almashinish reaksiyasi orqali quyidagi komplekslarning tuzilishi aniqlangan: Agar CoCl 3* 5NH 3 birikmaga sovuq holda kumush nitrat ta sir ettirilsa 2 mol AgCl cho kadi. Bu esa kompleks birikma formulasi [Co(NH 3 ) 5 Cl]Cl 2 bo lishi mumkinligini ko rsatadi. Tarkibida 1 mol PtCl 4 6NH 3 tutgan eritmaga ortiqcha miqdorda AgNO 3 eritmasidan qo shilsa, 4 mol AgCl cho kmaga tushgan. Demak, hamma Cl - ionlari tashqi sferada joylashgan. [Pt(NH 3 ) 6 ]Cl 4 [Pt(NH 3 ) 6 ] Cl - geksaaminplatina (IY) xlorid Agar CrCl 3* 6H 2 O eritmasiga ortiqcha AgNO 3 qo shilsa, 3 mol AgCl cho kmaga tushgan. Demak, kompleks quyidagi formulaga ega: [Cr (H 2 O) 6 ] Cl 3 Cr (H 2 O) Cl - Geksaakvaxrom(III) xlorid PtCl 4 * 2NH 3 eritmasiga kumush nitrat eritmasidan qo shilsa, cho kma hosil bo lmaydi, chunki xlor ionlarining hammasi ichki sferada joylashgan. 226

227 [Pt(NH 3 ) 2 Cl 4 ] diamintetraxloroplatina neytral kompleksdir. PtCl 4* 2KCl eritmasida ham kumush nitrat ta siridan cho kma hosil bo lmagan. Demak, barcha xlor ionlari ichki sferadadir: K 4 [PtCl 6 ] = 2K + + [PtCl 6 ] 2- kaliy geksaxloroplatina (IY) Bundan tashqari kompleks birikmalarning tuzilishini molyar elektr o tkazuvchanlik ( ) va rentgenstrukturaviy tahlil orqali ham aniqlash mumkin. 1 mol modda eritmasining elektr o tkazuvchanligi molyar elektr o tkazuvchanlik deyiladi. Uning birligi Om -1 *sm 2 mol -1 ga teng. - qiymati 500 bo lishi (26 jadval) uni tarkibidagi ionlar soni 5 ta ekanligini ko rsatadi. [Pt(NH 3 ) 6 ]Cl 4 yoki K 4 [(Fe(CN) 6 ] shu formulaga javob beradi. [Pt(NH 3 ) 5 Cl]Cl 3 da yoki [Cr(H 2 O) 6 ]Cl 3 da ionlar soni ga teng. K 2 [PtCl 4 ] dan [Pt(NH 3 ) 2 Cl 4 ] ga o tgan sari - ning qiymati kamayib bo radi. Ko pincha kompleks birikmalar tuzilishini aniqlashda bir necha usullar ishlatiladi va ular bir-birini to ldiradi. Masalan, molyar elektr o tkazuvchanlik orqali PCl 5* ReCl 5 (P-fosfor;Re-reniy) kompleksida ikkita ion borligi aniqlangan. Shu asosda birikmaning formulasi [PCl 4 ] + [ReCl 6 ] - deb taxmin qilingan, shu moddaning infra-qizil spektrini olish ana shunday formula to g riligini tasdiqlagan. Kompleks birikmalarning krioskopik usulda molekulyar massasini eritmada aniqlash orqali tuzilishini tasdiqlash keng ishlatiladi. Bu moddalarning infra-qizil, ultra-binafsha, elektron spektrlarini, hamda yadro-magnit rezonans usuldagi tekshiruv usullarini ishlatib molekulyar tuzilishi yanada oydinlashtiriladi. Ayniqsa infra-qizil spektrda adabiyotlar tahlili birikmalarda qanday koordinatsiya uzaga kelganini ham aniqlab berishi mumkin. Masalan, nitrit ionida koordinatsiya kislorod atomi orqali sodir bo lsa infra-qizil spektrda 1460 sm -1 va 1065 sm -1 xos belgilar kuzatilsa, agar koordinatsiya azot orqali bo lsa 1430,1315 va 825 sm -1 da yutilish manbalari kuzatiladi. Rentgenostrukturaviy usulda kompleks birikmalarni tahlil qilish uchun kompeks birikmasini anchagina katta kristalli olingan bo lishi kerak. Shunda kristall moddada joylashgan atom va molekulalarning joylanish tartibini aniqlash mumkin. Kompleks hosil qiluvchi ionning koordinatsion soni o zgarmas qiymat emas, ayni ligandning tabiatiga bog liq, uning elektrik xossalari bilan belgilanadi. Bundan tashqari koordinatsion son ayni kompleks hosil qiluvchi va ligandning agregat holatiga, kontsentratsiyasiga va ular orasidagi ta sirga ham bog liq. 4. Kompleks birikmalarning turlari Kompleks birikmalar quyidagi turlarga bo linadi: 1. Ammiakatlar - ularda ligandlar rolida ammiak va aminlar ishtirok etadi. [Cu(NH 3 ) 4 ]SO 4, [Ag(NH 3 ) 2 ]Cl, [Ni(NH 3 ) 4 ]SO 4, K 3 [Co(NH 3 ) 6 ]. Qyuyida geksaamminkobalt(iii) va koordinatsion son 6 bo lganda komplekslarning fazoviy tuzilishi keltirilgan(23-rasm). 2. Akvakomplekslar - ligandlar vazifasini suv molekulasi o taydi. [Co(H 2 O) 6 ]Cl 3 - geksaakvakobalt (III) xlorid [Al(H 2 O) 6 ]Cl 3 - geksaakvaalyuminiy (III) xlorid [Cr(H 2 O) 6 ](NO 3 ) 3-geksaakvaxrom(III) nitrat 227

228 [Co(NH 3 ) 6 ]Cl 3 -geksaammnkobalt(iii)xlorid 23-rasm. Koordinatsion son 6 bo lgandagi amminlarning tuzilishi. Ba zi kristall holidagi akvakomplekslar tarkibiga kristallizatsiya suvi ham kiradi. Kristallizatsiya suvlari bo sh bog langani uchun qizdirilsa chiqib ketadi. [Cu(H 2 O) 4 ]SO 4* H 2 O - tetraakvamis (II) sulfat gidrati [Fe(H 2 O) 6 ]SO 4 * H 2 O- geksaakvatemir(ii)-sulfat gidrati. 3. Asidokomplekslar-ligandlari kislota qoldig i bo lgan kompleks birikmalar. K 4 [Fe(CN) 6 ]- kaliy geksatsianoferrat (II) K 2 [Pt(NO 2 ) 6 ] - kaliy geksanitritoplatinat (IY) Ularning tarkibi qo shaloq tuzlarga o xshaydi. K 4 [Fe(CN) 6 ] Fe(CN) 2 * 4KCN K 3 [Fe(CN) 6 ] Fe(CN) 3* 3KCN K 2 [PtCl 6 ] PtCl 4 * 2KCl K 2 [PtCl 4 ] PtCl 2 * 2KCl 4. Kompleks kislotalarda tashqi sferada vodorod ioni bo ladi: H 2 [SiF 6 ] - geksaftorosilikat kislota H 2 [CoCl 4 ] - tetraxlorokobaltat kislota H 2 [PtCl 6 ] - geksaxloroplatinat kislota 5. Gidroksokomplekslarda ligand gidroksil ionidan iborat: Na 2 [Sn(OH) 4 ] - natriy tetragidroksostannat (II) Na 3 [Al(OH) 6 ] - natriy geksagidroksoalyuminat (III) Na[Al(H 2 O) 2 (OH) 4 ] - natriy tetragidroksodiakvaalyuminat (III) 6. Siklik yoki xelat kompleks birikmalar. Ular tarkibida ikki va ko p dentantli ligandlar bo ladi. Masalan, etilendiamin [Cu(NH 2 CH 2 CH 2 NH 2 ) 2 ]Cl 2 va glisinning mis(ii) bilan hosil qilgan kompleks birikmalari(24- rasm) ana shu komplekslarga misol bo la oladi: Cu(OH) 2 + 2NH 2 CH 2 COOH = [Cu(NH 2 CH 2 -COO) 2 ] + H 2 O 24-rasm. Dietilendiaminomis(II) va diglisinatomis(ii) komlekslarining hosil bo lish sxemasi. 228

229 Siklik yoki xelat komplekslar oksalatlardan ham hosil bo ladi: O-C=O NH 2 -CH 2 Me (En) \ O-C=O NH 2 -CH 2 K 3 [Fe(C 2 O 4 ) 3 ] - kaliy trioksalatoferrat (III) [Pt(En) 3 ]Cl 4 - tri(etilendiamin)platina (IY) xlorid Trilon B - etilendiamintetrasirka kislotaning natriyli tuzi mis bilan kompleks birikma hosil qiladi: Xelat kompleks birikmalar analitik kimyoda ishlatiladi. Xelat komplekslar organizmdan og ir metallarni olib chiqib ketishda amaliy ahamiyatga ega(25- rasm). 25- rasm. Trilon B asosidagi xelat komplekslarning Hg 2+ ionlarining ushlab qolishi va organizmdan olib chiqib ketishi. Kompleks hosil qiluvchi ionlar o rnida metallmaslar bo lgan birikmalar. Bunday birikmalar juda ham ko p. Kompleks hosil qiluvchi ionlar sifatida quyidagi metalmaslarni olish mumkin: azot, bor, kremniy, kislorod, fosfor, iod va boshqalar. Masalan, [NH 4 ]Cl-ammoniy xlorid, [N 2 H 4 ]Cl 2 gidrazin digidroxlorid, [NH 4 ]OH- ammoniy gidroksid, Na[BF 4 ]- natriy tetraftorborat, Na[BH 4 ]-natriy tetragidroborat, H 2 [SiF 6 ]- vodorod geksaftorosilikat, [H 3 O + ]-gidroksoniy ioni, H[PF 6 ]- vodorod geksaftorofosfat, K[I 3 ]- kaliy triyodat, K[I 5 ]-kaliy pentayodat va hokazo. 5. Kompleks birikmalarning eritmadagi barqarorligi Kompleks birikmaning ichki va tashqi sferalarining barqarorligi bir-biridan keskin farq qiladi. Kompleks birikmalarda tashqi sferada turadigan ionlar elektrostatik ta sir kuchlari orqali bog langan, shuning uchun suvli eritmalarida ichki va tashqi sfera ionlariga to la dissotsiatsiyalanadi: [Cu(NH 3 ) 4 ]SO 4 = [Cu(NH 3 ) 4 ] SO 4 K 4 [Fe(CN) 6 ] = 3K + + [Fe(CN) 6 ] 3- Ichki sferadagi ligandlar markaziy atom bilan kuchli bog langan bo lib, ular kuchsiz elektrolitlarga o xshab oz miqdorda dissotsiatsiyalanadi: [Cu(NH 3 ) 4 ] 2+ = Cu NH 3 229

230 [Fe(CN) 4 ] 3- = Fe CN - Kompleks ionning dissotsiatsiyasiga massalar ta siri qonunini tatbiq etish mumkin. [Cu 2+ ] [NH 3 ] 4 [Fe 3+ ] [CN - ] 6 K beq = K beq = { [Cu(NH 3 ) 4 ] 2+ } {[Fe(CN) 6 ] 3- } Kompleks hosil qiluvchi ion va ligandlar kontsentratsiyalari ko paytmasining kompleks ion kontsentratsiyasiga nisbati beqarorlik konstantasi deyiladi. Beqarorlik konstantasining qiymati qancha kichik bo lsa, kompleks birikma shuncha barqaror bo ladi(26-jadval). Beqarorlik konstantasi qiymatiga kora eng barqaror kompleks birikma sifatida [Co(NH 3 ) 6 ]Cl 3 va K 3 [Fe(CN) 6 ] olsa bo ladi. Kumushning komplerks birikmalari ichida eng barqarori [Ag(CN) 2 ] -, eng beqarori esa [Ag(NO 2 ) 2 ] - ekan. Kompleks birikmalarning barqarorligini xarakterlash uchun oxirgi vaqtda beqarorlik konstantasi o rniga barqarorlik konstantasi qo llaniladi. Beqarorlik konstantasining teskari qiymati barqarorlik konstantasi deyiladi. { [Cu(NH 3 ) 4 ] 2+ } 1 K barkarorlik = = [Cu 2+ ] * [NH 3 ] 4 K beqaror K barqarorlik qancha katta qiymatga ega bo lsa, kompleks birikma shuncha mustahkam bo ladi. Beqarorlik konstanasi qiymatlaridan foydalangan holda bir kompleks birikmadan ikkinchisiga o tish mumkin, faqat hosil bo lgan kompleks birikma dastlabkisidan barqaror bo lishi kerak: [Ag(NH 3 ) 2 ]Cl+ 2 KCN = K[Ag(CN) 2 ]+KCl+2NH 3 Agar kadmiy tuzlari eritmasiga ishqor qo shilsa Cd(OH) 2, vodorod sulfid qo shilganida esa kadmiy sulfid (CdS) cho kmaga tushadi. Tarkibida o,1 mol/l KCN 0,05 M K 2 [Cd(CN) 6 ] eitmasiga ishqor qo shilganda cho kma tushmaydi, lekin vodorod sulfid qo shilganida cho kma tushishini sababi quyidagicha izohlanishi mumkin. [Cd 2+ ][OH - ] 2 >EK(Cd(OH) 2 ) = 4,5 * [Cd 2+ ][S 2- ]> EK(CdS)=8 * Berilgan sharoitda kompleks birikma eritmasidagi kadmiy ionlari konsentratsiyasini hisoblaymiz: [Cd(CN) 4 ] 2- = Cd 2+ +4CN - ;K beqar.[cd(cn) 4 ] 2- = 7,8 * K beqar * [Cd(CN) 2-4 ] 7,8 * *0,05 [Cd 2+ ]= = =3,9 * mol/l [CN - ] 4 (0,1) 4 Kadmiy gidroksid hosil bo lishi uchun zarur bo lgan OH - ionlari konsentratsiyasini hisoblaymiz: 15 EK ( Cd( OH) 2 4,5 10 OH ] 1mol / l 2 [ Cd ] 3,9 10 [

231 Demak, eritmada OH - ionlarining konsentratsiyasi 1 mol/l dan kam bo lsa, cho kma hosil bo lmaydi.shuning uchun OH - ionlarining qo shilishi cho kma hosil bo lishiga olib kelmaydi. 2 [ Cd( CN) 4 2OH Cd( OH) 2 4CN Bu muvozanat kompleks birikma hosil bo lish tarafiga surilgan. CdS hosil bo lishi uchun zarur bo lgan sulfide ionlari konsentratsiyasini hisoblaymiz: 27 2 EK ( CdS) 8, [ S ] 2,0 10 mol / l 2 15 [ Cd ] 3,9 10 Bunday konsentratsiyadagi sulfid ionlari CdS hosil qilib cho kmaga tushadi. Shuning uchun muvozanat cho kma hosil bo lish tarafiga surilgan: 2 2 [ Cd( CN) 4 ] S CdS 4CN Kompleks birikmalarni analitik kimyoda kation va anionlarni tahlil qilishda qo llanishi ham komleks birikmalarning barqarorlik doimiyligiga asoslanadi.bunday hisoblashlar eritma ionlarini boshqa ionlarni ochishga xalaqit bermasligi uchun niqoblashda ishlatish mumkin. 6 Kompleks birikmalarning fazoviy tuzilishi va izomeriyasi Bir xil ligandlar kompleks hosil qiluvchi atom atrofida simmetrik joylashadi. Koordinatsion son 2ga teng bo lsa, kompleks birikma chiziqli ko rinishda bo ladi: L Me L Koordinatsion son 4ga teng bo lsa, kompleks birikma tekis kvadrat yoki tetraedr shaklda bo ladi: Yassi kbadrat tetraedr Tekis kvadrat shakliga ega bo lsa, uning tsis- va trans- izomerlari bo ladi. Masalan: [Pt(NH 3 ) 2 Cl 2 ] tsis - izomer trans izomer Izomerlar bir-biridan rangi, eruvchanligi, dipol momenti, reaktsiyaga kirishish qobiliyati bilan farq qiladi. Agar koordinatsion son 6 ga teng bo lsa, kompleks birikma shakli oktaedr ko rinishda bo ladi. Bu shakl uchun ham 2ta izomer mavjud. [MeA 4 B 2 ] K[Cr(SNC) 4 (NH 3 ) 2 ] NH 3 NH 3 SNC SNC SNC NH 3 Cr 3+ Cr 3+ SNC SNC SNC SNC NH 3 SNC trans - izomer tsis - izomer 231

232 Geometrik izomeriyadan tashqari ichki sferada ligandlarning joylanishiga doir bo lgan izomeriya ma lum: 1) Suvning ichki va tashqi sferada o zgarishiga qarab gidrat izomeriyani olsh mumkin:[cr(h 2 O) 6 ]Cl 3 ; [Cr(H 2 O) 5 Cl]Cl 2 *H 2 O; [Cr(H 2 O) 4 Cl 2 ]Cl *2H 2 O ; 2) Ionizatsion izomeriya ; Ionlarning ichki va tashqi sferada almashinishiga asoslangan: [Co(NH 3 ) 5 SO 4 ]Br; [Co(NH 3 ) 5 Br]SO 4 ; [Pt(NH 3 ) 4 Cl 2 ]Br 2 ; [Pt(NH 3 ) 4 Br 2 ]Cl 2. 3) Koordinatsion izomeriyada esa ligandning bir kompleks hosil qiluvchidan ikkinchisiga kochishi sodir bo ladi: [ Co(NH 3 ) 6 ] [Cr(CN) 6 ] ; [Cr(NH 3 ) 6 ] [Co(CN) 6 ]. 4)Tarkibiga ko ra dimer yoki trimer holatda uchraydigan izomerlar: [Pt(NH 3 ) 4 Cl 2 ] ; [Pt(NH 3 ) 4 ][PtCl 4 ]. Tarqatma material Kompleks birikmalarda kimyoviy bog lanishning tabiati Kompleks birikmalarning tuzilishini 3 xil yo l bilan tushuntirish mumkin. 1) kristall maydon nazariyasi 2) valent bog lanish usuli (VBU) 3) molekulyar orbitallar usuli (MOU) 1. Kristall maydon nazariyasi kompleks hosil qiluvchi va ligandlar orasidagi elektrostatik ta sir kuchlariga asoslangan. Bunda kompleks hosil qiluvchining d- orbitallarining fazoviy shakli hisobga olinadi. Ligandlar hosil qilgan elektr maydoni kuchiga qarab kompleks hosil qiluvchining d-orbitallari har xil energetik orbitalga ajraydi. Shu tufayli kompleks birikmaning fazoviy shakli ham turlicha bo ladi.erkin ionda markaziy atomning d-orbitallari bir xil energiyaga ega bo ladi: Agar markaziy ion atrofida ligandlarning oktaedrik joylashuvi yuzaga kelsa markaziy atomdagi dz 2 va d x 2 y 2 ligandlarga nisbatan kuchliroq itarilishga uchrab ularning energiyalari doira maydon ta siridagi iondan anchagina yuqori bo ladi. Ayni paytda, d xy, d xz va d yz orbitallarning energetik holati doira maydon ta siridan kuchsiz bo ladi.shu sababga kora markaziy atomning d orbatallari oktaedrik maydon ta sirida ikkiga bo linadi(d va d ). Bu energiyalarning farqi ( ) parchalanish energiyasi deyiladi. Bu qiymat kompleks birikmalarning yutilish spektrlari orqali aniqlanadi. 26-jadval. Kristall maydon nazariyasini [CoF 6 ] 3- va [Co(CN) 6 ] 3- ionlari uchun qo llanilishi [CoF 6 ] 3- paramagnit kompleks hosil qilishi va [Co(CN) 6 ] 3- ning diamagnit kompleks hosil qilish sababini ligandlarning spektrokimyoviy qatori asosida 232

233 tushuntirish mumkin. CN - ioni kuchli maydon hosil qiluvchi ligandlar qatorida joylashganligi uchun uning parchalanish energiyasi anchagina yuqori bo ladi(26 jadval). [CoF 6 ] 3- yuqori spinli kompleksga kirib paramagnit xossaga ega. [Co(CN) 6 ] 3- da bo lsa elektronlarning joylashuvi boshqacha yuzaga keladi. F - ioni kuchsiz maydon hosil qilganligi sababli kompleks hosil qiluvchi d- orbitallarning ajralish energiyasi kichik bo ladi. Shuning uchun elektronlar Xund qoidasiga binoan dastlab bo sh orbitallarga bittadan joylashadi. CN - ioni kuchli maydon hosil qilganligi sababli kompleks hosil qiluvchi d-orbitallarning ajralish energiyasi katta bo ladi, shuning uchun elektronlar dastlab energiyasi kichik bo lgan d ε orbitallarga joylashadi, natijada unda juftlashmagan elektronlar qolmaydi. 2. Valent bog lanishlar usuli. Bu nazariyaga binoan kompleks hosil qiluvchi va ligandlar orasida kovalent bog donor-akseptor mexanizm bo yicha sodir bo ladi. Kompleks hosil qiluvchining bo sh orbitallari bor, ya ni u akseptor bo ladi. Ligandlarda esa bo linmagan elektronlar jufti bo lib uni kompleks hosil qiluvchining bo sh orbitallariga joylashtiriladi, ya ni ligandlar elektronlar donoridir. Ammiak molekulasida azot atomi sp 3 gibridlangan holda bo lib, gibrid orbitallaridan birida bo linmagan elektron jufti bor. Shu tufayli ammiak molekulasi H + ioni bilan NH + 4 ni hosil qiladi va u tetraedrik konfiguratsiyaga ega. [NiCl 4 ] 2- ioni ham xuddi shunday tuzilishga ega. Bunda Cl - ioni elektrondonor, Ni 2+ ioni akseptor bo ladi. Cl- ioning elektronlari (x) 4s4p gibrid orbitallarga joylashuvi oqibatida [NiCl 4 ] 2- ionida sp 3 gibridlanish yuzaga kelib, markaziy atom va uning atrofida ligandlarning joylanishi tetraedrik qurshovga ega bo lib qoladi. 3 d orbitallardagi ikkita juftlashmagan elektron hisobiga bu kompleks birikma magnit xossaga ega. [Zn(NH 3 ) 4 ]Cl 2 kompleks birikma ham tetraedrik tuzilishga ega: Bu holatda Zn 2+ ioni uchun 3d orbitallar band, shuning uchun gibridlanish sp 3 hisoblanadi. 233

234 Agar atomdagi d- orbitallarning to rttasi band bo lgan ionlarda, koordinatsion soni 4 ga teng bo lsa, bitta d, bitta s va ikkita p-orbital ishtirok etadi. Bunda dsp 2 gibridlanish bo lib, molekula tekis kvadrat shakliga ega bo ladi. Markazda kompleks hosil qiluvchu ion, ligandlar bo lsa kvadratning uchlarida joylashadi: Koordinatsion son 6 ga teng bo lganda d 2 sp 3 gibridlanish bo ladi Shunga o xshash konfiguratsiya [Co(NH 3 ) 6 ] 3+, [Fe(CN) 6 ] 3+ larda ham kuzatiladi. Agar koordinatsion son 2 ga teng bo lsa, sp gibridlanish kuzatiladi, chiziqli konfiguratsiya amalga oshib: Bu misollarda valent bog lanish usuli kompleks birikmalarning koordinatsion soni, geometrik shakli va magnit xossalarini to g ri tushuntiradi. Lekin yutilish spektrlarini valent bog lanish usuli bilan tushuntirib bo lmaydi. Shunday ligandlar borki, ular metaldagi elektronlarni o zining vakant orbitallariga qabul qila oladi. PF 3 yoki SnCl 4 ioni o zining bo shashtiruvchi orbitallariga CO, NO kabi molekulalarni qabul qila oladi. Bu kompleks birikmalarning tuzilishini molekulyar orbitallar nazariyasi tushuntirib beradi. Kompeks birikmalarning farmatsiyadagi ahamiyati. Odam organizmida 3% atrofida metallar borligi ma lum. Ana shu metallar inson hayot faoliyatini to la ta minlaydi. Ishqoriy va ishqoriy yer metallari kaliy, natriy, kalsiy, magniy eritmada akva ionlar hoatida uchraydi. Ular qon, limfa, to qimalardagi suyqliklarda nerv impulslari harakatini ta minlaydi. Odam organizmida 100 mg atrofida siankobalamin ( yog da eriydigan vitamin B 12 ) uchraydi. Bu modda gemlarga o xshash makrosiklik kompleks birikmadir (28- rasm). Bu birikmada makrosiklik ligand sifatida tetradentant azot tutgan ligand porfin turadi. B 12 vitamini eritrositlarninig shakallanishi va rivojlanishida muhim rol o ynaydi. B 12 etishmasligi og ir kasallik - kamqonlikka olib keladi. d- elementlarning organik ligandlar bilan hosil qilgan kompleks birikmalari organizmdagi oksidlanish qaytarilish jarayonlarida katalizator sifatida ishtirok etadi. Bu metallardan odam organizmida eng ko p tarqalgani temirdir. Ligandlar tabiatiga qarab, temir +2 osidlanish darajasiga ega bo lgan kompleks birikmalar (mioglobin, gemoglobin) va +3 oksidlanish darajasiga ega bo lgan katalaza va oksidazaga o xshash komleks fermentlar hosil qilgan. 234

235 O simliklar hayotidagi muhim modda xlorofil ham tuzilishi jihatidan gemoglobinga o xshab ketadi, lekin bu birikmada kompleks hosil qiluvchi ion Mg 2+ hisoblanadi. Saraton kasaligidagi xavfli o smalarning o sishini platina(ii) kompleks birikmalari sekinlashtirishi aniqlangan (sis-[pt(nh 3 ) 2 Cl 2 ]). Iridiyning kompleks birikmalaridan (NH 3 ) 2 [IrCl 6 ] ham saraton kasalligida foyda beradi. Oltinnig - tiospirtlar bilan hosil qilgan kompleks birikmalari esa sil va moxov kasaligini davolshda qo llaniladi. Kompleks birikmalar holatida juda ham ko p dori moddalari ma lum. Ulardan vitamin B 12, feramid, koamid, krizanol, temir(iii) gliserofosfati, temir(ii) laktati va boshqalar kompleks birikmalar holatidagi dorilarga kiradi. Ayniqsa temir yetishmaydigan anemiya kasalligida ishlatiladigan feramid Toshkent farmatsevtika institutining markaziy ilmiy laboratoriyasida ishlab chiqazilgan. O zbekistondagi Toshkent kimyo-farmatsiya zavodida ishlab chiqariladi. Kompleks birikmalar faramatsevtik tahlilda keng qo llaniladi. Nesler reaktivi, vismut birikmalarini, temir birikmalarini aniqlashda ishlatiladi. Kompleks birikmalar yordamida platina metallari, oltin, kumush, mis, xrom, nikel va kobalt olinadi va tozalanadi. Siyrak-yer elementlarini ajratishda ular juda qo l keladi. Azizov Manon Azizovich-( ) -O zbekistonda xizmat ko rsatgan fan arbobi, kimyo fanlari doktori, professor. U Toshkent farmatsevtika institutida yangi koordinatsion birikmalar olish va ular orasidan istiqbolli fiziologik faol moddalar yaratish borasida dunyoga mashhur maktab yaratgan olimdir. Hozirgi kunda M.A.Azizov maktabi tomonidan koamid, kobalt-30, feramid, kupir va boshqa preparatlar anemiya, qon kasalliklari, gepatit, vitiligo, sil, radoiprotektor preparatlar sifatida keng qo llanilmoqda va turli kasalliklarda tavsiya etilgan. Parpiyev Nusrat Ag zamovich(1931 yilda tug ilgan). O zbekiston Respublikasi fanlar akademiyasining haqiqiy a zosi, kimyo fanlari doktori, professor. Mamlakatimizda anorganik kimyo fanining koordinatsion birikmalar sohasida ilmiy izlanishlar olib boruvchi yirik olim. Kompleks birikmalarning tuzlishi, fiziko-kimyoviy xossalari, biologik xossalari, katalitik ta sirini o rganish bilan shug ullanuvchi yirik maktab yaratgan. N.A. Parpiev yaratgan koordinatsion birikmalar xalq xo jaligining turli sohalarida keng qo llanilmoqda. Jonlantirish uchun savollar 1. Kompleks birikmalarning ta rifi. Verner nazariyasi; 2. Kompleks birikmalarni sinflanishi; 3. Kompleks birikmalarning koordinatsion formulasini topish; 4. Kompleks birikmalarni nomlash; 5. Kompleks birikmalarning turlari; 6. Kompleks birikmalarda izomeriya va ularning eritmadagi holati, beqarorlik konstanratsi; 7. Kompleks birikmalarning farmatsiyadagi ahamiyati. 235

236 17-MAVZU Komplеks birikmalar. Ularning olinishi reaktsialari. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 6 soat талабалар сони: та O`quv mashg`uloti shakli Билимларни кенгайтириш ва чуqурлаштириш бo`йича лаборатория машg`улот. Laboratoriya mashg`ulotining 1. Komplеks birikmalar ta'rifi. rеjasi 2. Komplеks birikmalarning turlari. 3. Komplеks birikmalarning nomlanishi. 4.Komplеks birikmalarning molеkulyar tuzilishini tasdiqlash usullari. 5.Komplеks birikmalarning olinishi. O`quv mashg`ulotining maqsadi: Talabalarga komplеks birikmalar to`g`risida tushuncha bеrish ularning nomlanishi va olinishini o`rgatish. Pеdagogik vazifalar: O`quv faoliyatining natijalari: komplеks birikmalar to`g`risida talabalar biladilar: tushuncha bеrish; komplеks birikmalar molеkulyar markaziy ion, koordinatsion son, ligand, ichki va tashqi sfеra tushunchalarini bilish; formulasini tasdiqlash usullarini komplеks birikmalarning turlarini bilish; o`rgatish; komplеks birikmalarning nomlanishini bilish; komplеks birikmalarning komplеks birikmalarning olinishini o`rganish; eritmadagi holatini tushuntirish; Ishni tugatgach, natijalarini o`kituvchiga Laboratoriya mashg`ulotlarini tеkshirtirib, ish daftarlariga yozadilar. tushuntirib, ularni olib borishda talabalar bilan ishlash. Ta'lim usullari Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, BBB, klastеr, munozara. Ta'lim vositalari Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, probirkalar, kimyoviy idishlar. O`qitish shakllari Ommaviy, jamoaviy O`qitish shart-sharoiti Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona. Monitoring va baholash Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali klastеr, BBB) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichlari Faoliyat va vaqti o`qituvchi talabalar 236

237 1-bocqich. O`quv mashg`ulotiga kirish(20 daq) 2-bocqich. Asosiy bosqich (90 daq) 3-bocqich. Yakuniy (10 daq) 1.1.Mavzuning maqsadi, o`quv Tinglaydilar, yozib natijalarini e'lon qiladi, ularning oladilar ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni ma'lum qiladi. 2.1.Talabalarning Komplеks birikmalar Savollar bеradi. haqida tushuncha bеrib, bilim saviyalarini 2.2. Kimyoviy idishlar bilеtlar yordamida tеkshiradi. va rеaktivlarni ko`rib 2.2. Talabalar komplеks birikmalar chiqadi; xossalarni o`rganadi Ish olib borilishi 2.3. Talabalarga kimyoviy idishlar va bilan tanishadi; rеaktivlar bеradi; 2.4. Laboratoriya 2.4. Laboratoriya ishini boshlashni taklif natijalarini etadi; o`qituvchiga ko`rsatib, 2.4. Vazifani bajarishda o`quv matеriallari to`g`riligi tеkshirilgach (darslik, ma'ruza matni, o`quv ish daftariga xulosalar qo`llanma)laridan foydalanish yozadilar. mumkinligini eslatadi; Klastеr yoki BBB 2.5. Ishni tugallagan talabalar ish jadvalini to`ldiradi. natijalarini tеkshirib, kamchiliklarini tuzatib turadi; 2.6. Talabalar javobini tinglaydi; 3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan Savollar bеrishadi bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2. Mustaqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3. Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu Komplеks birikmalarning tuzilishi va izomеriyasi bеriladi. 3.4.Savollarga javob bеradi. 3.5.Talabalar olgan baxolarini e'lon kiladi. Ilovalar TЕST SAVOLLARI 1. Komplеks xosil qiluvchining oksidlanish darajasi eng kichik bo`lgan moddani ko`rsating. 5. K 2 Ni(CN) 4 tarkibidagi komplеks xosil qiluvchi atom orbitalarining gibridlanish turini ko`rsating. 237

238 P) K Cr(SO 4 ) 2 Q) Pt(NH 3 ) 2 Cl 2! R) K VF 6 S) K 3 Fe(CN) 6 T) H AuCl 4 2. Oksidlanish darajasi +3 bo`lgan komplеks xosil qiluvchi tutgan birikmalarni ko`rsating. 10) Pt(NH 3 ) 4 (OH) ) Au(CN) 4 J 2 12) Co(NO 3 ) 2 (NH 3 ) ) Al(OH) 4 14) Cr(H 2 O) 5 Cl 2+ 15) Mo(CN) ) FeF 6 4- P) 1, 2, 3, 4 Q) 2, 4, 5, 7 R) 2, 3, 4, 6 S) 2, 3, 5, 6 T) 2, 3, 4, 5! 3. Koordinatsion sonlari 4 ga tеng bo`lgan komplеks brikmalarni ko`rsating. 14) K Cr(SO 4 ) 2 15) Pt(NH 3 ) 2 Cl 2 16) K VF 6 17) K 3 Fe(CN) 6 18) H AuCl 4 F) 1,2,3 G) 3, 4, 5 H) 1, 3, 5 I) 2, 5 J) 1, 2, 5! 4. K 2 NiCl 4 tarkibidagi komplеks xosil qiluv chi atom orbitalarining gibridlanish turini ko`rsating. P) d 2 sp Q) d 2 sp 2 R) dsp 2! S) sp 3 T) sp 3 d 6. Quyidagi komplеks ionlarning qaysilarida komplеks xosil qiluvchining oksidlanish darajasi +2 ekanligini toping. 1) AuCl 4 2) Hg(CN) 4 2-3) Cd(NH 3 ) ) Fe(CN) 6 4-5) Ni(NH 3 ) 5 Cl + 6) Cr(H 2 O) 5 Br 2 + P) 1, 2, 3 Q) 2, 3, 5! R) 4, 5, 6 S) 1, 3, 5 T) 2, 4, 6 7. Quyidagi komplеks birikmalarda koordinatsion sonlar kеtma-kеtligi qatorini ko`rsating. 7) K 3 Fe(C 2 O 4 ) 3 8) Ag(NH 3 ) 2 OH 9) Na 3 Ag(S 2 O 3 ) 2 10) K Cr(SO 4 ) 2 11) Cu(NH 3 ) 4 SO 4 12) K 4 Fe(CN) 6 F) 3, 2, 2, 2, 4, 6 G) 3, 1, 3, 1, 2, 4 H) 6, 2, 4, 4, 4, 6! I) 3, 4, 4, 2, 4, 6 J) 6, 2, 3, 4, 2, 6 8. Komplеks xosil qiluvchining oksidlanish darajasi eng katta bo`lgan birikmani ko`rsating. 238

239 A) d 2 sp B) d 2 sp 2 C) dsp 2 D) sp 3! E) sp 3 d 9. Cd(NH 3 ) 6 2+ komplеks xosil qiluvchining atom orbitallari gibridlanish turini ko`rsating. A) p 3 d 3 B) sp 3 C) p 2 d 4 D) sp 3 d 2! E) p 3 d Cr(H 2 O) 6 Cl 3 komplеks xosil qiluvchining atom orbitallari gibridlanish turini ko`rsating. A) d 3 sp 2 B) d 2 sp 3! C) d 4 sp D) d 5 s E) d 5 p 11. CoF 6 3- k omplеks ion yuqori spinli bulib paramagnit xossaga ega, unda turtta juftlashmagan elеktron bor. Komplеks xosil qiluvchining gibridlanish turini ko`rsating. A) p 3 d 3 B) sp 2 d 3 C) pd 5 D) sp 3 d 2! E) p 2 d Co(CN) 6 3- komplеks ion diamagnit xossaga ega bo`lib, juftlashmagan elеktronlari yuk. Komplеks xosil kiluvchining gibridlanish turini ko`rsating. A) d 2 sp 3! B) p 3 d 3 C) sp 2 d 3 D) sp 3 d 2 E) d 3 sp 2 F) K Al(SO 4 ) 2 G) Pt(NH 3 ) 2 Cl 2 H) K VF 6! I) K 3 Fe(CN) 6 J) H AuCl Ni(NH 3 ) 6 2+ ioni paramagnit xossaga ega. Komplеks xosil qiluvchi atom orbitallari ning gibridlanish turini ko`rsating. A) p 3 d 3 B) sp 3 d 2 C) sp 2 d 3 D) d 2 sp 3 E) d 3 sp Tеmir (III) gеksatsianofеrrat (II) formulasini ko`rsating. A) Fe 3 Fe(CN) 6 2 B) Fe 2 Fe(CN) 6 3 C) Fe 4 Fe(CN) 6 3! D) Fe 3 Fe(CN) 6 4 E) Fe 3 Fe(CN) Tеmir (II) gеksatsianofеrrat (III) formulasini ko`rsating. A) Fe 3 Fe(CN) 6 2! B) Fe 2 Fe(CN) 6 3 C) Fe 4 Fe(CN) 6 3 D) Fe 3 Fe(CN) 6 4 E) Fe 3 Fe(CN) Koordinatsion soni 6 bo`lgan moddalarni ko`rsating. 1) K 3 Fe(C 2 O 4 ) 3 2) Pt(NH 3 ) 4 (OH) 2 (OH) 2 3) Cr(H 2 O) 5 Cl Cl 2 4) K Au(CN) 2 5) Pt(NH 3 ) 2 Cl 2 6) Na Al(OH) 4 239

240 13. Quyidagi komplеks birikmalarning bеqarorlik konstantalari kiymatlariga ko`ra ularni eritmalaridagi kumush ionlarining kontsеntratsiyasi ortib borish tartibida joylashtiring. 1) K 5 Ag(NH 3 ) 2 + = 9, ) K 5 Ag(NO 2 ) 2 = 1, ) K 5 Ag(CN) 2 = 1, A) 1, 2, 3 B) 2, 3, 1 C) 3, 2, 1 D) 3, 1, 2! E) 2, 1, 3 N) 1, 2, 3 O) 4, 5, 6 P) 1, 4, 6 Q) 2, 3, 5! R) 2, 4, Cr(H 2 O) 5 Cl Cl 2 komplеks birikmaning bеqarorlik konstantasi! ifodasini ko`rsating. F) Cr 3+ + H 2 O 5 + Cl 3 Cr(H 2 O) 5 Cl Cl 2 G) Cr(H 2O) 5 Cl Cl 2 Cr 3+ + H 2 O 5 + Cl 3 H) Cr3+ H 2 O 5 Cl Cr(H 2 O) 5 Cl 2+ I) Cr(H 2 O) 5 Cl 2+ Cr 3+ H 2 O 5 Cl Cr 3+ H 2 O 5 Cl 3 J) Cr(H 2 O) 5 Cl Cl Cr(H 2 O) 5 Cl Cl 2 komplеks birikmaning nomini ko`rsating. A) 2, 3 B) 1, 2, 3! C) 4, 5, 6 D) 5, 6 E) 3, Koordinatsion soni 4 bo`lgan moddalarni ko`rsating. 1) K VF 6 2) Na 2 Zn(SO 4 ) 2 3) Pt(NH 3 ) 2 Cl 2 4) Co(NO 3 ) 2 (NH 3 ) 4 NO 3 5) H AuCl 2 6) Cr(H 2 O) 5 Cl Cl Anion komplеks birikmalarni ko`rsating. 1) K 3 Cr(CN) 6 2) Fe(H 2 O) 6 SO 4 3) Co(NH 3 ) 6 Br 3 4) Pt(NH 3 ) 2 Cl 2 5) Na Ag(NO 2 ) 2 6) Cr(H 2 O) 3 Cl 3 A) 1, 2 B) 3, 4 C) 5, 6 D) 1, 5! E) 2, Nеytral komplеks birikmalarni ko`rsating 1) K 2 Cu(CN) 4 2) Cu(NH 3 ) 4 SO 4 3) Cu(NH 3 ) 2 (ScN) 2 4) Pd(NH 2 OH) 2 Cl 2 5) Na 2 PdJ 4 6) Co(NH 3 ) 5 NO 3 (NO 3 ) 2 240

241 K) xloropеntaakvaxrom (III) xlorid! L) xloropеntaakvaxrom (II) xlorid M) xloropеntaakvaxrom (III) dixlorid N) pеntaakvaxloroxrom (II) xlorid O) pеntaakvaxrom (III) xlorid 21. (NH 4 ) 2 Pt(OH) 2 Cl 4 komplеks birikmaning nomini kursating. A) diammoniy tеtraxlorodigidroksoplatina IV) B) ammoniy tеtraxlorodigidroksoplatinat (IV)! C) ammoniy digidroksotеtraxloraplatinat (II) D) diammoniy digidroksodixloraplatinat (II) E) tеtraxlorodigidroksoplatina (IV) ammoniy 22. Kation komplеks birikmalarni ko`rsating. 1) Ag(NH 3 ) 2 OH 2) Na 3 Ag(S 2 O 3 ) 2 3) Cr(H 2 O) 5 Cl Cl 2 4) Na 3 Cr(OH) 6 5) Co(NH 3 ) 4 Cl 2 Cl 6) K 2 MoF 8 F) 1, 2, 3 G) 4, 5, 6 H) 1, 3, 5! I) 2, 4, 6 J) 3, 4, 6 A) 1, 4, 6 B) 2, 3, 5 C) 2, 3! D) 5, 6 E) 2, Atsidokomplеkslarni ko`rsating. A) 1, 2 B) 3, 4! C) 5, 6 D) 1, 5 E) 2, Aminokomplеkslarni ko`rsating. 1) Fe(H 2 O) 6 SO 4 2) Cu(NH 3 ) 4 SO 4 3) Na 2 Zn(OH) 4 4) Ag(NH 3 ) 2 OH 5) K 3 Fe(CN) 6 6) Na Ag(NO 2 ) 2 A) 1, 2 B) 3, 4 C) 5, 6 D) 1, 3 E) 2, 4! 26. Akvokomplеkslarni ko`rsating. 1) Na 2 PdJ 4 2) Cu(H 2 O) 4 SO 4 3) Co (H 2 O) 6 Cl 3 4) Na 3 Al(OH) 6 5) Cr(NH 3 ) 4 Cl 2 Cl 6) K 4 Fe(CN) 6 1) Na 2 Be(OH) 4 2) Cu(NH 3 ) 4 (OH) 2 3) Ag(NH 3 ) 2 OH 4) Na 3 Cr(OH) 6 5) Co(H 2 O) 4 Cl 2 Cl 6) K 3 Ag(S 2 O 3 ) 2 241

242 1) Na 3 AlF 6 2) K 4 Fe(CN) 6 3) Na Ag(NO 2 ) 2 4) Na 2 N(CN) 4 5) Cr(NH 3 ) 6 Cl 3 6) Fe(H 2 O) 6 SO 4 A) 1, 2, 3 B) 4, 5, 6 C) 1, 3, 5 D) 2, 4, 6 E) 1, 2, 3, 4! A) 1, 2, 3, 4 B) 5, 6 C) 1, 4 D) 2, 3! E) 1, 2, Quyidagi moddalarni ularning asoslik xossalari ko`chayib borish tartibida joylashtiring. 1) CuOH 2) Cu(OH) 2 3) Cu(NH 3 ) 4 (OH) 2 A) 1, 2, 3 D) 2, 3, 1 B) 1, 3, 2 E) 3, 2, 1 C) 2, 1, 3! 28. Gidrokomplеkslarni ko`rsating. 32. Quyidagi moddalarni ularni kislotalik xossalari ortib borish tartibida joylashtiring. 1) Na 3 AlF 6 2) Na 2 Be(OH) 4 3) Na 3 Cr(OH) 6 4) K 3 Cr(CN) 6 5) K 2 Cu(OH) 4 6) Na 2 Ni(OH) 4 A) 4, 6 B) 2, 3, 5! C) 1, 2, 3 D) 4, 5, 6 E) 1, 4, 6 1) HF 2) SiF 4 3) H 2 SiF 6 A) 1, 2, 3 B) 3, 2, 1 C) 3, 1, 2 D) 2, 3, 1 E) 2, 1, 3! 29. Komplеks kislotalarni ko`rsating. A) 2, 3, 4, 1! 1) H 2 SiF 6 2) Na 3 AlF 6 3) H AuCl 4 4) K AuBr 4 5) Cu 2 Fe(CN) 6 6) H Co(CN) 4 (H 2 O) 2 A) 1, 2 B) 3, 4 C) 5, 6 D) 1, 3, 6! E) 2, 4, Komplеks asoslarni ko`rsating. 33. K 3 Fe(CN) 6 eritmadagi ionlarni ularning kontsеntratsiyalari ortib borish tartibida joylashtiring. 1) K + 2) Fe 3+ 3) CN 4) Fe(CN) 6 3- B) 1, 2, 3, 4 C) 2, 1, 3, 4 D) 4, 2, 1, 3 E) 4, 3, 2, Bеqarorlik konstanta qiymatlariga ko`ra komplеks ionlarni ular barqarorligining ortib borish tartibida joylashtiring. 1) K бец Cu(NH 3 ) 4 2+ = 2, ) K бец Cd(NH 3 ) 4 2+ = ) K бец Zn(NH 3 ) 4 2+ = 3, A) 2, 3, 1! B) 1, 3, 2 C) 1, 2, 3 D) 3, 2, 1 E) 2, 1, 3 242

243 18-MAVZU Komplеks birikmalarning tuzilishi va izomеriyasi. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 6 soat talabalar soni: ta O`quv mashg`uloti shakli Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish bo`yicha laboratoriya mashg`ulot. Laboratoriya mashg`ulotining 1.Komplеks birikmalar tuzilishi; rеjasi 2. Komplеks birikmalarning izomеriyasi xakida ma'lumot. O`quv mashg`ulotining maqsadi: Talabalarga komplеks birikmalarning tuzilishi va izomеriyasi to`g`risida tushuncha Pеdagogik vazifalar: komplеks birikmalar tuzilishi to`g`risida tushuncha bеrish; komplеks birikmalarda uchraydigan izomеriya bilan talabalarni tanishtirish; Laboratoriya mashg`ulotlarini tushuntirib, ularni olib borishda talabalar bilan ishlash. Ta'lim usullari bеrish. O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Komplеks birikmalarning tuzilishini; komplеks birikmalarning izomеriyasini biladilar. Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, BBB, klastеr, munozara. Ta'lim vositalari Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, probirkalar, kimyoviy idishlar. O`qitish shakllari Ommaviy, jamoaviy O`qitish shart-sharoiti Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona. Monitoring va baholash Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali klastеr, BBB) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichlari Faoliyat va vaqti o`qituvchi talabalar 1-bocqich. 1.1.Mavzuning maqsadi, o`quv Tinglaydilar, yozib O`quv natijalarini e'lon qiladi, ularning oladilar mashg`ulotiga kirish(20 daq) ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni ma'lum qiladi. 243

244 2-bocqich. Asosiy bosqich (90 daq) 3-bocqich. Yakuniy (10 daq) 2.1. Talabalarning Komplеks 2.1. Savollar bеradi. birikmalarning tuzilishi va izomеriyasi 2.2. Kimyoviy idishlar haqida tushuncha bеrib, bilim saviyalarini va rеaktivlarni ko`rib bilеtlar yordamida tеkshiradi. chiqadi; 2.2. Talabalarga kimyoviy idishlar va 2.3. Ish olib borilishi rеaktivlar bеradi; bilan tanishadi; 2.4. Laboratoriya ishini boshlashni taklif 2.4. Laboratoriya etadi; natijalarini 2.4. Vazifani bajarishda o`quv matеriallari o`qituvchiga ko`rsatib, (darslik, ma'ruza matni, o`quv to`g`riligi tеkshirilgach qo`llanma)laridan foydalanish ish daftariga xulosalar mumkinligini eslatadi; yozadilar Ishni tugallagan talabalar ish Klastеr yoki natijalarini tеkshirib, kamchiliklarini BUMЕRANG. tuzatib turadi; 2.6. Talabalar javobini tinglaydi; 3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan Саволлар беришади bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu Vodorod, suv va vodorod pеroksid xossasi. bеriladi. 3.4.Savollarga javob bеradi. 3.5.Talabalar olgan baxolarini e'lon qiladi. «BUMЕRANG» TRЕNINGI Ilovalar I guruh vazifasi 1. Komplеks birikmalar tuzilishi; 2. Komplеksbirikmalarni nomlanishi. II guruh vazifasi 1. Komplеks birikmalarning izomеriyasini. 2. Komplеks birikmalarning dissotsiatsiyalanishi. III guruh vazifasi 1. Komplеks birikmalarning olinishi. 2. Komplеks birikmalarning eng muxim turlari. 244

245 9-MA'RUZA S-ELEMENTLAR. VODOROD. I VA II GURUH S- ELЕMЕNTLARI VA ULARNING BIRIKMALARI. Ta'limning tеxnologik modеli O`quv soati: 2 soat tinglovchilar soni: ta O`quv mashg`uloti Ko`rgazmali ma'ruza, axbarotli ma'ruza shakli 1.Vodrodning umumiy tavsifi: Olinishi. Ma'ruzaning tuzilishi: Xossalari, birikmalari, vodorod pеroksidi A guruh elеmеntlari: Olinishi, xossalari, birikmalari va ishlatilishi. bog`lanishlar va MO usullari A guruh elеmеntlari. O`quv mashg`ulotining maqsadi: I va 11 A guru[ elementlari va vodorod peroksidi mavzularidagi nazariy masalalar bilan talabalarni tanishtirish va bunda olingan bilimlarni farmatsiya fanlari sohasiga qo llay bilish. Ushbu guruhdagi moddalarning xossalari asosida dori moddalarini ishlash sohalarini yaxshi o rganish. Pеdagogik vazifalar: Vodorod to`g`risidagi ma'lumotlar bilan tanishtirish. Ishqoriy mеtallar, ularning olinishi, xossalari bilan tanishtirish. Ishqoriy еr mеtallari, ularning olinishi, xossalariva ishlatilishi to`g`risida ma'lumotlar bеrish. O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Vodorod. Olnishi. Xossalari va birikmalari. Ishlatilishini bilish; 1 A guruh elеmеntlari, olinishi, birikmalari, xossalari va ishlatilishini bilish; 11 A guruh elеmеntlarini olinishi, xossalari, birikmalari, ishlatilishini bilish; O`rganilgan elеmеntlar va ularning birikmalarini farmatsiyadagi ahamiyatini bilish; Ta'lim usullari Ma'ruza, tеzkor so`rov, amaliy hujum, pinbord Ta'lim vositalari Ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kompyutеr, slaydlar, ko`rgazmali matеriallarlar, skotch, qog`oz, O`qitish shakllari Ommaviy, jamoaviy O`qitish shart-sharoiti Maxsus tеxnik vositalar bilan jixozlangan xona Monitoring va baholash Tеzkor so`rov, savol-javob II. TA'LIMNING TЕXNOLOGIK XARITASI Ta'lim shakli. Ish bosqichi o`qituvchiniki Faoliyat talabalarniki 245

246 1-boqich. O`quv mashg`ulotiga kirish(3 daq) 2-boqich. Asosiy bosqich (70 daq) Ma'ruza: tayyorgarlik bosqichi 1.1. Mashg`ulot mavzusi va maqsadini aytadi, talabalarning kutilayotgan natijalar еtkaziladi; Mashg`ulot ko`rgazmali ma'ruza Tinglaydilar, yozib oladilar shaklida borishini ma'lum qilinadi Aqliy hujum yordamida Tushunchalarini aytadilar. ushbu mavzu bo`yicha ma'lum bo`lgan tushunchalarning aytilishini taklif etiladi Mavzu bo`yicha ma'ruza O`qiydilar. matni tarqatiladi va uning rеjasi, asosiy tushunchalar bilan tanishish taklif qilinadi. Tinglaydilar, rеaktsiya Slaydlarni Pover point tartibida tеnglamalarini daftarga vodorod, 1 va 11 A guruh ko`chirib oladilar. elеmеntlari haqidagi ma'lumotlar Savol bеradilar. bilan tanishtiriladi. Bu elеmеntlarbirikmalari asosidagi dori shakllari to`g`risida ma'lumotlar bеriladi Vodorod, 1 va 11 A guruh Savollarga tеzkor javob elеmеntlari bo`yicha tеzkor bеrishadi; so`rov o`tkaziladi A guruh elеmеntlari Tinglaydilar, yozib oladilar. xossalari bilan tanishtirish. Savol bеradilar. 3-boqich. Yakuniy(7 daqiqa A guruh elеmеntlari Tinglaydilar, ko`radilar, xossalari bilan tanishtirish. ko`rgazma matеriallarini daftarga ko`chirib oladilar. Savol bеradilar. 3.1.Mavzu bo`yicha yakun qiladi, Savollar bеrishadi olingan bilimlarni kеlgusida kasbiy faoliyatlarida ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga talabalar e'tibori qaratiladi. 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi. Savollarga javob bеradi Tayanch so zlar: s-elementlar, bodorod, suv, vodorod peroksidi, vodorodning oksidlovchilik va qaytaruvchilik xossalari. Adabiyotlar: 246

247 1. Q. A. Ahmerov, A. T. Jalilov, Umumiy va anorganik kimyo, Tashkent,2006,390 b. 2.Anorganik kimyo: Farmatsiya bakalavriyat ta lim yo nalishi uchin darslik) H.R.To xtayev (va bosqalar); O zroliy va o rta maxsus ta lim vazirligi.- T.: Noshir, b. 3.Umumiy va anorganik kimyodan amaliy mashg lotlar.farmatsevtika institute talabalari uchun/ mualliflar: S.N.Aminov?R.Aristanbekov, H.R.To xtaev va boshqalar, Toshkent, b. 4.N.A.Parpiyev,A.G.Muftaqov,H.R.Rahimov, Anorganik kimyo- Toshkent. O zbekiston, b. 5.N.S.Axmetov,Obshaya i neorganicheskya ximiya. Uchebnik dlya VUZov, Vыsshaya shk s. 6. H.R.To xtayev, Anorganik kimyo ma ruzalar matni. Toshkent, b. 1 VA II A GURUH ELEMENTLARI VA ULARNING BIRIKMALARI Vodorod XV1 asrning birinchi yarmida nemis vrachi Paratsels tomonidan kashf etilgan yilda ingliz olimi G.Kavendesh uning xossalarini va bosqra gazlardan farqini o rgandi yilda A.Lavuaze vodorodni birinchi marta suvdan oldi va suv ham vodorod va kisloroddan tashkil topishini ko rsatdi. Vodorodni qaynash temperaturasi -252 o S, suyuqlanish temperaturasi - 259,2 o 1 S. Vodorodni 3 ta izotopi bor: 1 H protiy H deyteriy, va 1 H tritiy. Tabiatda 99,985 % protiy va 0,015 % deyteriy bo ladi. H atomi yadrosi 1 e dan iborat, atom massasi 1,00797 vodorod atomi musbat va manfiy zaryadlangan ionlar xosil qilishi mumkin. H -e = H kj H +e = H - +76,1 kj H + bu, yadro, ya ni erkin proton.h - inert gaz neonni elektron qavatiga o xshash. H - anchagina beraror. H + farat kovalent boq hosil qiladi. TABIATDA UCHRASHI Vodorod tabiatda keng tarqalgan kimyoviy element. Yer sharida uning miqdori 17 %( atmosfera, litosfera va gidrosfera). U torpf va qo ng ir ko mir tarkibiga, neft, suv, tuproq va boshqalarni tarkibida bor. Erkin holda vodorod juda kam uchraydi. Vodorod eng ko p tarqalgan kimyoviy element. U quyoshning yarmini, yulduzlarning asosiy qismini tashkil etadi. U ko p planetalar atmosferasida, kometalarda, gaz va tumanlarda bor. SANOATDA OLINISHI 1. Tabiiy gazdan olinadi : CH 4 + H 2 O = CO + 3 H 2 CO + H 2 O = CO 2 + N 2 2. Kuchli sovutish usuli. Vodorodni koks va suv gazidan gazlar aralashmasini sovutish usuli past temperaturada olinadi. 3. Konversiya usuli CO + H 2 O = CO 2 + H 2 Reaktsiya 500 o C da 25 atmosfera bosimda katalizator Fe 2 O 3 yoki Cr 2 O 3 ishtirokida amalga oshiriladi. 247

248 4. Temir bug usuli (MHM) da keng tarqalgan usul. Bu usulda o C cho g holidagi temirni suv bug i bilan ta sirlanishiga asoslangan. Bunda temir bir necha mahsulotlar hosil qiladi. Suv bugi qaytarilib vodorod hosil qiladi. Fe + H 2 O = FeO + H 2 Fe O + H 2 O = Fe 2 O 3 + H 2 Fe 2 O 3 + FeO = Fe 3 O 4 Laboratoriyada vodorod quyidagi usullar bilan olinadi: 1. Natriy gidroksid yoki KOH ni(34%) eritmasini elektroliz qilish orqali olinadi. NaOH yoki KOH suvni elektr o tkazuvchanligini yaxshilash uchun kerak. 2. 2HCl + Zn = ZnCl 2 + H 2 3. Zn(OH) 2 + 2NaOH = Na 2 ZnO 2 + H Al + 2H 2 O + 2NaOH = 2NaAlO H Al +6NaOH + 6H 2 O = 2Na 3 / Al(OH) 6 /+H 2 Xuddi shunaqa reaksiyalar Be, Pb, Sb,Ga bilan ham boradi. Xossalari: Tarkibida bitta elektron belgan vodorod 2 atomli. H 2 - protiy, D 2 - deyteriy, T 2 -tritiy, HD, HT, DT molekulalarini hosil riladi. H 2 =2H-435kj./mol. Vodorod ham oksidlovchi, ham qaytaruvchilik xossalarini namoyon qiladi. Odatdagi haroratda faqat ftor bilan reaksiyaga kirishadi: H 2 + F 2 = 2HF Qizdirilganda xlor, brom, kislorod bilan reaksiyaga kirishadi. Vodorodning qaytaruvchilik xossasidan ba zi oddiy moddalarni ularning oksidlari va galidlaridan qaytarish uchun foydalaniladi: SiO + H 2 = Si + H 2 O Oksidlovchi sifatida vodorod aktiv metallar bilan reaksiyaga kirishadi: 2Na + H 2 = 2NaH Vodorod kimyo sanoatida ammiak, metanol, xlorid kislota, yog larni, suyuq yog larni gidrogenlashda ishlatiladi. SUV Vodorod va kislorodning kimyoviy birikmasi. Yer sharining 3/5 qismi suv bilan qoplangan. Miqdori t. Ko p moddalarning 90% miqdori suv bo ladi. hayvon va o simlik organizmida 75-76% suv bo ladi. Fizik xossalari: suv suyuq holatda rangsiz. 18 o C da toza suvning elektr o tkazuvchanligi 4, om -1 sm -1. Toza suv elektr tokini deyarli o tkazmaydi. Agar P = 1 atm bosim, 0 o C haroratda u muzga aylanadi. 100 o С dan yuqorida suv bug ga aylanadi. 4 o C da suv eng katta zichlikka ega bo lib, 1 ga teng deb qabul qilingan. Muz - rangsiz, d= 0,9168 g/sm 3. Suvdan yengil. Bosim 2000 dan 6500 atm gacha borsa, muz har xil formalarga o tadi atm bosimda muzning 7 xil modifikatsiyasi bor. Uning zichligi d=1,5 ; suyuqlanish harorati T suyq. =+76 o С u issiq muz deyiladi. Kimyoviy xossalari: Suv molekulasining dipol momenti m =1, sp 3 gibridlanish, lekin gibrid orbitallarning 2 tasida bog lanmagan 4 elektron jufti aylanadi. Suvning dielektrik doimiysi 81 ga teng. Etanolniki 27, efirniki 2. Qattiq va suyuq holatda suv molekulasi (H 2 O) n 4 o Cda n=2, 0 o Cda n=3. Molekulalarning assotsiatsiyalanishi vodorod bog lari hisobiga sodir bo ladi. H---O...H---O...H---O 248

249 H H H 1000 o C da suv parchalanadi: 2H 2 O = H 2 + O 2-245,2 kj./mol. Peaksiya qaytar o C da suv vodorod va kislorodga to la parchalanadi. Suv kuchsiz elektrolit. 555 mln molekuladan bittasi ionlarga ajralgan bo adi. H 2 O = H + + OH - K suv =1, Oksidlanish -qaytarilish reaksiyalarida suv odatda muhit vazifasini bajaradi. Kuchli qaytaruvchilar ta sirida odatdagi va yuqori haroratlarda suv oksidlovchi bo ladi. Masalan: ishqoriy va ishqoriy-yer metallari bilan sovuq holda, Fe, C va boshqalar yuqori haroratda ta sirlashadi. 2H 2 O + Na = 2NaOH + H 2 2H 2 O + 2e H 2 + 2OH - 1 Na - e - Na + 2 Kuchli oksidlovchilar ta sirida suv qaytaruvchilik xossalarini namoyon qiladi. F 2 + H 2 O = 2HF + O (yonadi) F 2 + 2e 2F - 1 H 2 O - 2e O + 2H + 1 Boshqa moddalarning molekulalariga suvni birikishining 3 xil turi ma lum: 1) ion, 2) koordinatsion, 3) adsorbtsion. 1. Ishqoriy va ishqoriy-yer metallari, ularning oksidlari va kislotali oksidlar bilan suv ion tipidagi reaksiyaga kirishadi. CaO + H 2 O = Ca(OH) 2 P 2 O 5 + 3H 2 O = 2H 3 PO 4 Na 2 O + H 2 O = 2NaOH N 2 O 5 + H 2 O = 2HNO 3 2. Akvakomplekslarda dipol xarakterga ega belgan suv molekulalari musbat zaryadlangan kompleks hosil qiluvchi ionga tortilish xususiyatiga ega bo lib, bu koordinatsion birikish bo ladi. CoCl 2 + 6H 2 O [Co(H 2 O) 6 ]Cl 2 CiSO 4 5H 2 O [Ci(H 2 O)]SO 4 H 2 O Akvakomplekslarning parchalanishi tuz rangining o zgarishi bilan boradi. 3) Molekulalararo kuchlar ta siri tufayli har qanday modda ham ma lum miqdorda suvni o z sirtiga adsorbtsiya qilish xossasiga ega. Adsorbtsiya tipida moddaga birikkan suv gigroskopik suv deyiladi. U 100 o С da qizdirilsagina suv chiqib ketadi. H 2 SO 4, CaCl 2, P 2 O 5 suvni adsorbtsion yutadi. Og ir suv. 2 1 D izotopi kislorod bilan D 2 O birikma hosil riladi. Bu birikma og ir suv deyiladi. Tabiatda har molekula oddiy suvga 1 ta molekula og ir suv to g ri keladi. Og ir suv oddiy suvni elektroliz qilib olinadi. Bunda D 2 O o zgarishga uchramasdan elektrolitning qoldig ida yig iladi. Lyuis 20 l suvdan 0,3 ml og ir suv D 2 O oldi. D 2 O rangsiz, siropsimon suyuqlik, zichligi d =1,10421 g/sm 3, suyuqlanish harorati T suyur = 3,8 o C, qaynash harorati T rayn = + 101,4 o C. D 2 O yadro texnikasida katta ahamiyatga ega. U yadro reaktorida neytronlarni sekinlashtiruvchi modda sifatida, deyteriy olish uchun xom ashyo sifatida va termoyadro reaksiyalarida ishlatiladi. 249

250 VODOROD PEROKSID (H 2 O 2 ) H 2 O 2 rangsiz, siropga o xshagan suyuqlik. Zichligi d=1,4633 g/sm 3, Syuqlanish harorati T suyq =0,43 o C, 26 mm simob ustuni bosimda qaynash harorati T qayn =68 o S, 65 mm sim. ustunida 85 o С, atmosfera bosimida T qayn = 150,2 o C H - O - O H Vodorod peroksid beqaror birikma. Oson parchalanadi. 2H 2 O 2 = 2H 2 O + O ,15 kj 151 o С da vodorod peroksid portlaydi. Suvli eritmalarda vodorod peroksid kuchsiz kislota va 2 bosrichda dissotsiatsiyalanadi. H 2 O 2 H HO 2 HO - 2 H + + [O 2 ] 2-- H 2 O 2 nordon va asosli tuzlar hosil qiladi. NaHO 2, Na 2 O 2, Ba[O 2 ] H 2 O 2 oksidlovchilik va qaytaruvchilik xossalarini namoyon qiladi. H 2 O 2 kisloroddan kuchliroq oksidlovchi. H 2 O 2 oksidlovchi bo lganda: 1. Kislotali muhitda H 2 O 2 H + ionlari bilan birikib suv molekulasini hosil qiladi. H 2 O 2 + 2H + + 2e = 2 H 2 O 2HJ + H 2 O 2 = J H 2 O 2J e J 2 1 H 2 O 2 + 2H + + 2e 2 H 2 O 1 2KJ + H 2 O 2 + H 2 SO 4 = J H 2 O + K 2 SO 4 2J e J 2 1 H 2 O 2 + 2H + + 2e = 2 H 2 O 1 2. Neytral va ishqoriy muhitda oksidlovchi H 2 O 2 2ta elektron biriktirib OH - ionlarini hosil qiladi. H 2 O 2 + 2e = 2OH - KNO 2 + H 2 O 2 = H 2 O + KNO 3 NO - 2 +H 2 O - 2e NO H + 1 H 2 O 2 + 2e 2OH - 1 2KCrO 2 + 3H 2 O 2 + 2KOH = 2K 2 CrO 4 + 4H 2 O CrO OH - - 3e CrO H 2 O 2 H 2 O 2 + 2e 2OH - 3 CrO OH - + 3H 2 O 2 = 2CrO H 2 O + 6OH - PbS + H 2 O 2 = PbSO 4 + H 2 O H 2 O 2 + 2e 2OH - 4 PbS + 4H 2 O - 8e Pb - + SO H + 1 PbS + 4H 2 O 2 + 4H 2 O = Pb 2+ + SO H + + 8OH - PbS + 4H 2 O 2 = PbSO 4 + 4H 2 O Oksidlovchilar KMnO 4, Ag 2 O, CrO 3 va b. ishtirokida vodorod peroksid qaytaruvchilik xossasini namoyon qiladi. 1. Kislotali muhitda vodorod peroksid 2ta elektron berib, vodorod ionlari va kislorod molekulasini hosil riladi. 250

251 H 2 O 2-2 e = 2H + + O 2 Misol: 5H 2 O 2 + 2KMnO 4 + 3H 2 SO 4 = 5O MnSO 4 + K 2 SO 4 + 8H 2 O H 2 O 2-2 e 2H + + O 2 5 MnO H + + 5e Mn H 2 O 2 5H 2 O 2 + 2MnO H + = 10H + + 5O 2 + 2Mn H 2 O K 2 Cr 2 O 7 + 3H 2 O 2 + 4H 2 SO 4 = 3O 2 + Cr 2 (SO 4 ) 3 + 7H 2 O + K 2 SO 4 Cr 2 O H + + 6e Cr H 2 O 1 H 2 O 2-2 e = 2H + + O 2 3 CrO H + + 3H 2 O 2 = 2Cr H 2 O + 6H + + 3O 2 2. Neytral va ishqoriy muhitda OH - ionlarini biriktirib suv va kislorod hosil qiladi. H 2 O 2 + 2OH - - 2e = 2H 2 O + O 2 Ag 2 O + H 2 O 2 2Ag + O 2 + H 2 O H 2 O 2-2 e 2H + + O 2 1 Ag 2 O + H 2 O + 2e 2Ag + 2OH - 1 H 2 O 2 + Ag 2 O + H 2 O = 2Ag + 2H 2 O + O 2 2K 3 [Fe(CN) 6 ] + H 2 O 2 + 2KOH = 2K 4 [Fe(CN) 6 ] + O 2 + 2H 2 O [Fe(CN) 6 ] 3- + [Fe(CN) 6 ] 4-2 H 2 O 2 + 2OH - - 2e 2H 2 O + O 2 1 2[Fe(CN) 6 ] 3- + H 2 O 2 + 2OH - - 2e = 2H 2 O + O [Fe(CN) 6 ] 4- Olinishi. Vodorod peroksid natriy yoki bariy peroksidlarga kislota ta sir ettirib olinadi. Na 2 O 2 + H 2 SO 4 = Na 2 SO 4 + H 2 O 2 BaO 2 + H 2 SO = BaSO 4 + H 2 O 2 Dunyoda ishlab chiqariladigan vodorod peroksidlarning 30%i 50%li sulfat kislotani elektroliz qilish orqali olinadi. 2H 2 SO 4 = 2H HSO 4 2H + + 2e = H 2 katodda anodda 2H + + 2e = H 2-2 HSO 4-2e = H 2 S 2 O 8 peroksodisulfat kislota H 2 S 2 O 8 + 2H 2 O = H 2 O 2 + 2H 2 SO 4 3% li vodorod peroksid eritmasi (pergidrol) va 73-90%li eritmalari sotiladi. Vodorod peroksid ko p bo yoqlarni oqartiradi. Shu xossasi tufayli ipak, soch, par va boshqalarni oqartirish uchun ishlatiladi. U harbiy va raketa texnikasida, 3% li eritmasi tibbiyotda dezinfektsiyalovchi modda sifatida qo llaniladi. Tarqatma matеrial I A GURUH ELEMENTLARI Bu guruh elementlariga litiy,natriy,kaliy,rubidiy,seziy va fransiy kiradi. Barcha guruh a zolarinig tashqi elektron qavatida 1 tadan s elekteronlar bor.ularning elektron formulalari quyidagicha: 3 Li 1s 2 2s 1 11 Na 1s 2 2s 2 2p 6 3s 1 251

252 19 K 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 4s 1 37Rb 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 3d 10 4s 2 4p 6 5s1 55Cs 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 3d 10 4s 2 4p 6 4d 10 5s 2 5p 6 6s 1 87 Fr 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 3d 10 4s 2 4p 6 4d 10 5s 2 5p 6 5d 10 6s 2 6p 6 7s 1 Element tartib nomeri ortishi bilan atom va ionlarning radiusi ortadi.shu metallarning suyuqlanish harorati kamayadi. Bu matallarning barchasidan litiy farq qiladi. Uni tashqaridan ikkinchi qavatida ikkita elektroni bor. ISHQORIY METALLARNING OLINISHI Ishqoriy metallar kimyoviy faolligi yuqoriligi sababli faqat birikmalar holida uchraydi. Liyiyning birikmalari nihoyatda ko p.uni 150 dan ortiq minerallari bor. Texnik ahamiyatga spodumen LiAl(SO 4 ) 2 va litiy smolasi Li 2 Al 2 (SiO 3 ) 3 (F;OH) 2. Natriy birikmalari keng tarqalgan. Osh tuzi NaCl;Glauber tuzi Na 2 SO 4 *1O H 2 O.Hind selitrasi KNO 3, Natriy selitrasi, kriolit Na 3 [AlF 6 ]; bura Na 2 B 4 O 7 *10 H 2 O. Kaliy birikmalaridan silvinit KCl*NaCl; karnallit KCl*MCl 2 *6H 2 O; yer sharining asosiy po slog i- ortoklaz K 2 O*Al 2 O 3 *6SiO 2 Rubidiy va seziy natriy va kaliy bilan birga lekin kamroq uchraydi. Fransiy barcha ishqoriy metallardan eng faoli va og iri hisoblanadi. Radioaktiv.uni yarim yemirilish davri 22 minut. Natriy,litiy va kaliy asosan elektroliz usuli yordamida olinadi. Elektrolizga tuzlar yoki gidroksidlar uchratiladi.rubidiy va seziy unung xloridlaridan kalsiy metali bilan qaytarish orqali olinadi. ISHQORIY METALLARNING XOSSALARI Ishqoriy metallar kub krislall panjaraga ega. Yangi kesilgan metallar ko rinishi odatdagi metallarga o xshaydi. Metallik yaltiroqlikka ega.barcha ishqoriy metallar kerosin ostida yoki inert gaz muhitida saqlanadi. Ishqoriy metallar engil metallar hisoblanib, pichoq bilan oson kesiladi. Ularni ichida qattig i kaliy u yuqori issiq va elektr o tkazuvcanlikka ega. Ishqoriy metallar oson +1 zaryadli ionlar hosil qiladi.litiy kislorod ta sirida oksid hosil qiladi. Qolgan ishqoriy metallar bo lsa peroksidlar hosil qiladi. 4Li+O 2 = 2Li 2 O 2Na+O 2 =Na 2 O 2 2K+O 2 =K 2 O 2 K+O 2 = KO 2 Rb+O 2 =RbO 2 Cs+O 2 =CsO 2 Peroksidlardan oksidlar olish mumkin. Na 2 O 2 +2Na= 2Na 2 O K 2 O 2 +2K= 2K 2 O Peroksidlarni suv bilan ta siridan bodorod peroksidi yoki kislorod hosil bo ladi. Na 2 O 2 + 2H 2 O = 2NaOH +H 2 O 2 2KO 2 +2H 2 O=2KOH+H 2 O 2 +O 2 Ishqoriy metallar galogenlar bilan shiddadli va issiqlik chiqishi bilan ta sirlashadi: 2Me+ F 2 = MeF 2 Juda oson ishqoriy matallarning sulfidlari hosil bo ladi: 2Me+S = Me 2 S 252

253 Me 2 S larni oltingugurt bilan qo shib suyuqlantirilsa persulfidlar hosil bo ladi. Na 2 S,Na 2 S 2,Na 2 S 4,Na 2 S n Ishqoriy metallar vodorod bilan oson ta sirlashadi. Bunda metall gidridlari hosil bo ladi.ularning bog lanishi ion tabiatli. Odatdagi sharoitda faqat litiy nitrid hosil qiladi. 6Li+N 2 = 2Li 3 N Boshqa metallarning nitridlari boshqacha usullar bilan olinadi. Suyuq ammiak bilan ishqoriy metallarning reaksiyasida amidlar,imidlar va nitridlar hosil bo ladi. 2Na+2NH 3 =2Na 2 NH+2H 2 Na+2NH 3 =2NaNH 2 +H 2 2Na+2NH 3 =2Na 3 N+3H 2 Natriy birikmalari organizmda asosan hujayra atrofidagi syuqliklarda mavjud(qonda,limfa va ovqat hazm qilish shiralarida).nacl hisobiga organizmdagi qon bosimi boshqarilib turadi. NaOH 320 o C da syuqlanadigan oq,suv tortadigan kristall modda.naoh va KOH elektroliz usulida olinadi. Kaliy ioni organizmda hujayra ichidagi ion hisoblanadi.u kopgina boikimyoviy va fiziologik jarayonlarda, masalan nerv impulclarining harakatida ishtirok etadi.kaliy ioninng qonda mo tadil miqdorda bo lishi yurakni normal ishlashi uchun kerak.1 cutkada K 2-3 g kerak bo ladi. Tseziy va rubidiy fotoelementlar tayyorlashda ishlatiladi.nur ta sirida Rb va Cs ning valent elektronlarini oson ajralishi yorug lik energiyasini elektr energiyasiga aylantitish imkoniyatini beradi. Li alangani to q qizil rangga bo yaydi. Na ishtirokida alanga g isht rangga bo yaladi. Kaliy alangani siyoh rangga bo yaydi. Shu usul bilan bu metallar borligi analiz qilinadi. II A guruh elementlari Bu gruh metallari qatoriga berilliy, magniy, kaltsiy, stronsiy, bariy va radiy kiradi. Ular erkin holatda ishqoriy mettalarga nisbatan qattiqroq. Ular engil metallar, ammo ishqoriy metallardan syuqlanih temperaturasi balandroq. Xossalari jihatidan berilliy alyuminiyga o xshab ketadi. Diagonal o xshashlik. Bariy, strontsiy va bariy qadimdan ishqoriy er metallari nomi bilan mashur. Bu nom bu metallarning gidroksidlarini isqoriy xossaga egaligidan kelib chiqqan. Berilliy Er sharida kam tarqalgan(0,004%). Asosan berill minerali holatida uchraydi [Be 3 Al 2 (SiO 3 ) 6 ]. Metall holatdagi berilliy uning birikmalarini elektroliz qilib olinadi. Elektroliz uchun olingan syuqlanma 50% BeCl 2 va 50% NaCl (mass/%) bunda aralashmaning syuqlanish temperaturasi 300 o S ga kamayadi(becl 2 niki 440 o S). Berilliy ishqorlarda eriydi va gidroksoberillatlar hosil qiladi: Be+2NaOH+2H 2 O= Na 2 [Be(OH) 4 ]+ H 2 BeO va Be(OH) 2 ham amfoterlik xossasiga ega. BeF 2 ishqoriy metallar ftoridlari bilan ftor berillatlar hosil qiladi. BeF 2 +2 KF= K2[BeF 4 ] 253

254 Beo+2NaOH+2H 2 O= Na 2 [Be(OH) 4 ] Be(OH) 2 +2NaOH= Na 2 [Be(OH) 4 ] Berilliy tuzlari oson gidrolizga uchraydi. Berilliy va unung birikmalari chang holatoda atmosferada tarqalgani juda xavfli. Magniy Magniy tabiatda keng tarqalgan. Asosiy minerallari magnezit MgCO 3 ; Dolomite MgCO 3 *CaCO 3 ; karnallit KCl*MgCl*6H 2 O. Magniyning er po stlog idagi miqdori 2 % atrofida. Magniy MgCl 2 yoki suvsizlantirilgan karnallitni elektroliz qilib olinadi. Magniy oq, kumushsimob, engil metal. Havoda kam o zgaradi,unung ustuni oksid pardasi qoplagan. Magnoy kislotalardan oson vododorodni siqib chiqaradi. Suv bilan qaynatilganda oson tasir etadi. Havoda qizdirilganda MgO va ozgina Mg 3 N 2 hosil qiladi. MgO MgCO 3 dan olinadi. U kuydirilgan magneziy ham deyiladi. Mg(OH) 2 suda kam eriydigan,o rtacaha kucli elektrolit. Mg(OH) 2 magniy tuzlariga ishqorlar ta sir ettirilib olinadi. Magniy tuzlariga soda qo silganda giroksikarbonatlar hosil bo ladi. Bu tuz oq magneziy nomi bilan tibbiyotda ishlatiladi.tabiatdagi silikatlardan talk 3MgO*4SiO 2 *H2O bolalar upasi tayyorlashda ishlatiladi. Asbest CaO*3MgO*4SiO 2 issiq saqlovchi material sifatida ishlatiladi. Kaltsiy Er po stlog da kaltsiy miqdori 3 %. Tabiatda oxaktosh, gips, marmar CaCO 3 Gips - CaSO 4 *2H 2 O. Fosforitlar Ca 3 (PO 4 ) 2. Kaltsiy asosan elektroliz usulida olinadi.cao,ca(oh) 2, ko p tuzlari bor. Jonlantirish uchun savollar 1. Vodorod.Tabiatda uchrashi va olinishi, fizikaviy va kimyoviy xossalari. 2. Suv va uning fizikaviy va kimyoviy xossalari.og ir suv. 3. Vodorod peroksidi, olinishi, xossalari va ishlatilishi. 4. Vodorod peroksidi -oksidlovchi va qaytaruvchi. 5. I1A guruh ishqoriy metallari. 6. I1A guruh ishqoriy er metallari. Ularning farmatsiya va tibbiyotdagi ahamiyati. 7. I1A guruh elementlari va vodorod peroksidi asosida farmakopeyaga kiritilgan dorivor moddalar to g risida qisqacha ma lumot. 254

255 1-MAVZU Vodorod, suv va vodorod pеroksid xossalari LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 3 soat talabalar soni: ta O`quv mashg`uloti shakli Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish bo`yicha laboratoriya mashg`uloti. Laboratoriya mashg`ulotining 1.Talabalarning vodorod va uning birikmalari rеjasi bo`yicha bilimlarini aniqlash. 2.Vodorod, suv, vodorod pеroksidning oksidlovchi va qaytaruvchlik xossalari. 3. Vodorod pеroksid ishtirokidagi OK rеaktsiyalarini tеnglashtirish usullari. O`kuv mashg`ulotining maqsadi: Talabalarning vodorod va uning birikmalari haqidagi bilimlarini chuqurlashtirish hamda laboratoriyada vodorodni olish, vodorod pеroksid ishtirokida rеaktsiyalar olib borish kunikmalarini xosil qilish. Pеdagogik vazifalar: Vodorodning asosiy olinish usullari bilan tanishtirish; Vodorod pеroksidning kimyoviy xossalarini tavsiflash; Vodorod, suv, vodorod pеroksidning oksidlovchi va kaytaruvchi xossalarini tushuntirish; Laboratoriyada vodorod olish va vodorod pеroksid ishtirokida tajribalar olib borishni urgatish; Vodorod pеroksid ishtirokida boradigan OK rеaktsiyalarini tеnglashtirish usullari Bilan tanishtirish. Ta'lim usullari Ta'lim vositalari O`qitish shakllari O`qitish shart-sharoiti Monitoring va baholash O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Vodorodning laboratoriyada va sanoatda olinish usullarini biladilar; Vodorod, suv, vodorod pеroksidning kimyoviy xossalarini tavsiflay oladilar; Laboratoriyada vodorodni ola biladilar; Vodorod pеroksidning oksidlovchi kaytaruvchi xossalarini ifodalovchi tajribalarni bajara oladilar. Vodorod pеroksidning ishlatilish soxalarini biladilar; Ishni tugatgach, natijalarini o`kituvchiga tеkshirtirib, ish daftarlariga yozadilar. Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, munozara. Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kimyoviy idishlar. Ommaviy, jamoaviy Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona. Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali BBB) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar 255

256 II. LABORATORIYA MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichilari Faoliyat va vaqti o`qituvchi talabalar 1-bocqich Mavzuning maqsadi, o`quv Tinglaydilar, yozib O`quv natijalarini e'lon qiladi, ularning oladilar mashg`ulotiga ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. kirish(20 daq) Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishini 2-bocqich. Asosiy bosqich (90 daq) 3-bocqich. Yakuniy (10 daq) ma'lum qiladi Talabalarga Vodorod, suv, vodorod 2.1. Savollar bеradi. pеroksid xossalari haqida tushuncha 2.2. Kimyoviy idishlar bеrib, bilim saviyalarini bilеtlar yordamida va rеaktivlarni ko`rib tеkshiradi. chiqadi; 2.2. Talabalarga kimyoviy idishlar va 2.3. Ish olib borilishi rеaktivlar bеradi; bilan tanishadi; 2.3. Laboratoriya ishini boshlashni taklif 2.4. Laboratoriya etadi; natijalarini 2.4. Vazifani bajarishda o`quv matеriallari o`qituvchiga ko`rsatib, (darslik, ma'ruza matni, o`quv to`g`riligi tеkshirilgach qo`llanma)laridan foydalanish ish daftariga xulosalar mumkinligini eslatadi; yozadilar Ishni tugallagan talabalar ish BBB jadvalini natijalarini tеkshirib, kamchiliklarini to`ldiradi. tuzatib turadi; 2.6. Vodorod, suv, vodorod pеroksidning xossalari mavzusining farmatsiyadagi ahamiyatini tushuntiradi, savollarga javob bеradi; 2.7. Talabalar javobini tinglaydi; 3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu I- A, II-A guruh elеmеntlari. Ishkoriy va ishkoriy -еr mеtallari. Suvning kattikligi. 3.4.Savollarga javob bеradi. 3.5.Talabalar olgan baxolarini e'lon kiladi. Savollar bеrishadi 256

257 Ilovalar «BUMЕRANG» TRЕNINGI I guruh vazifasi 1. Vodorodni laboratoriyada olinishi. 2. Vodorodni tozalash va xossalari. II guruh vazifasi 1. Vodorodni sanoatda olinishi. 2. Vodorodni elеktroliz usuli bilan olinishi. III guruh vazifasi 1.Vodorod pеroksidini olinishi. 2. Vodorod pеroksidini qaytaruvchilik xossalari. «ChARXPALAK» TRЕNINGI Vodorodni mеtallar va mеtallmaslar bilan ta'siri 1 Na 2 Ca 3 Al 4 Cu 5 S 6 P 7 N Oksidchi Qay-chi Turli xil alomatlar Olingan modda Modda ning tuzilishi Moddani agrеgat holati * Olinadigan moddalarning ionli, qutbli kovalеnt yoki qutbsiz kovalеnt bog`lanishli ekanligini ko`rsating. 257

258 2-МАВЗУ I-A, II-A guruh elеmеntlari. Ishqoriy va ishqoriy-еr mеtallari. Suvning qattiqligi. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 3 soat talabalar soni: ta O`quv mashg`uloti shakli Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish bo`yicha laboratoriya mashg`uloti. Laboratoriya mashg`ulotining 1.Talabalarning ishkoriy va ishkoriy-еr rеjasi mеtallari, ularning birikmalari va xossalari bo`yicha bilimlarini aniqlash. 2. ishkoriy va ishkoriy-еtr mеtallarining elеktron tuzilishining kimyoviy xossalariga ta'siri. 3. Ushbu mеtallarning eng muxim birikmalarini olinishi va ishlatilishi. O`kuv mashg`ulotining maqsadi: Talabalarning ishkoriy va ishkoriy-еr mеtallari va ularning birikmalari haqidagi bilimlarini chuqurlashtirish hamda Ushbu gurux mеtallari ishtirokidagi rеaktsiyalarni olib borish ko`nikmalarini hosil qilish. Pеdagogik vazifalar: Ishkoriy mеtallarning kimyoviy xossalari bilan tanishtirish; I-A, II-A guruh elеmеntlarining kaytaruvchanlik xossalarini tavsiflash; Shu guruxlar elеmеntlari Bilan tajribalar olib borishni urgatish; Suvnging kattikligi va uni yukotish usullari bilan tanishtirish; Ishkoriy va ishkoriy-еr mеtallari va ularning birikmalarining biologik axamiyati bilan tanishtirish; Laboratoriya mashg`ulotlarini tushuntirib, ularni olib borishda talabalar bilan ishlash. Ta'lim usullari Ta'lim vositalari O`qitish shakllari O`qitish shart-sharoiti Monitoring va baholash O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Ishkoriy va ishkoriy-еr mеtallarining va ularning eng muxim birikmalarining olinish usullarini biladilar; Ishkoriy va ishkoriy-еr mеtallarining kimyoviy xossalarini batafsil tavsiflaydilar; Laboratoriya mashg`ulotlarini olib borish tartibini biladilar; Ishkoriy va ishkoriy-еr mеtallari va ularning birikmalarining biologik axamiyatini, farmatsiyada ishlatilishini biladilar; Shu guruxlar elеmеntlari bilan mustakil tajribalar olib borishni biladilar; Ishni tugatgach, natijalarini o`kituvchiga tеkshirtirib, ish daftarlariga yozadilar. Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, munozara. Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kimyoviy idishlar. Ommaviy, jamoaviy Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona. Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali Charxpalak 258

259 usuli.) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Иш Фаолият босqичилари ва o`qитувчи талабалар ваqти 1-bocqich. O`quv mashg`ulotiga kirish(20 daq) 2-bocqich. Asosiy bosqich (90 daq) 3-bocqich. Yakuniy (10 daq) 1.1.Mavzuning maqsadi, o`quv Tinglaydilar, yozib natijalarini e'lon qiladi, ularning oladilar ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni ma'lum qiladi. 2.1.Talabalarga I-A, II-A guruh 2.1. Savollar bеradi. elеmеntlari. Ishkoriy va ishkoriy-еr2.2. Kimyoviy idishlar mеtallari. Suvning kattikligi. va rеaktivlarni ko`rib haqida tushuncha bеrib, bilim saviyalarini chiqadi; bilеtlar yordamida tеkshiradi Ish olib borilishi 2.2. Talabalarga kimyoviy idishlar va bilan tanishadi; rеaktivlar bеradi; 2.4. Laboratoriya 2.3. Laboratoriya ishini boshlashni taklif natijalarini etadi; 2.4. Vazifani bajarishda o`quv matеriallari o`qituvchiga ko`rsatib, (darslik, ma'ruza matni, o`quv to`g`riligi tеkshirilgach qo`llanma)laridan foydalanish mumkinligini eslatadi; ish daftariga xulosalar 2.5. Ishni tugallagan talabalar ish yozadilar. FSMU usuli, natijalarini tеkshirib, kamchiliklarini tuzatib turadi; charxpalak usuli, 2.6. Ishkoriy va ishkoriy-еr mеtallari va Bumеrang usullarini ular birikmalarining biologik axamiyati»ni tushuntiradi, savollarga qo`llayudilar. javob bеradi; 2.7. Talabalar javobini tinglaydi; 3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan Savollar bеrishadi bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu VI V guruhcha elеmеntlari. Ularning birikmalari va xossalari. 3.4.Savollarga javob bеradi. 3.5.Talabalar olgan baxolarini e'lon qiladi. 259

260 Ilovalar FSMU usuli. Ushbu tеxnologiya munozarali masalalarni hal etishda, bahs-munozaralar o tkazishda qo llaniladi, chunki bu tеxnologiya tinglovchilarni o z fikrini himoya qilishga, erkin fikrlash va o z fikrini boshqalarga o tkazishga, ochiq holda baxslashishga, hamda shu bilan birga bahslashish madaniyatini o rgatadi. F - fikringizni bayon eting. S - fikringiz bayoniga sabab ko rsating. M - ko rsatgan sababingizni isbotlovchi dalil-motivatsiya ko rsating. U - fikringizni umumlashtiring. Bu uslubni o tkazish uchun talabalarni kichik guruhlarga bo lamiz va har bitta guruh fikr va dalillarini og zaki va rеaksiya tеnglamalari yordamida to rtta bosqichda namoyon etadi. Trеning oxirida o qituvchi bildirilgan fikrlarni jamlab umumlashtiradi. F - oddiy modda ko rinishida vodorod oksidlovchi bo la oladi. S - vodorod mеtallmaslarga kiradi, barcha mеtallmaslar uchun oksidlovchilik hossasi hosdir. M - mеtalllar bilan rеaktsiyaga kirishganda vodorod oksidlovchilik xossalarini namoyon qiladi, bunda uning oksidlanish darajasi -1 ga tеng bo ladi. U - barcha mеtallar bilan, shuningdеk nisbiy elеktromanfiyligi vodorodnikidan kichik bo lgan mеtallmaslar bilan rеaksiyaga kirishganda vodorod oksidlovchi bo ladi. Charxpalak usuli. Bu trеningda 3ta yoki 5ta guruhga matеrial tarqatiladi va har bir guruh yakka holda javob bеlgilaydi. 3 yoki 5 marta aylangandan kеyin o qituvchi talabalar bilan umumiy to g ri javob muhokama qilinadi. 1-топшири=: реаксия мащсулотларини ко рсатинг. 1-topshiriq: rеaksiya mahsulotlarini ko rsating. 1 2 H 2 O 2 ning oksidlovchi va qaytaruvchi hossalari Н 2 О 2 ning nеytral sharoitda qaytarilish mahsulotlari Kislotali muhitda H 2 O 2 ning qaytarilish mahsulotlari suv Gidroksid ioni Vodorod ioni Vodorod Kislorod 3 Ishqoriy muhitda H 2 O 2 ning qaytarilish mahsulotlari 4 Nеytral sharoitda H 2 O 2 ning oksidlanish mahsulotlari 5 Kislotali muhitda H 2 O 2 260

261 6 7 ning oksidlanish mahsulotlari Ishqoriy muhitda H 2 O 2 ning oksidlanish mahsulotlari H 2 O 2 ning parchalanish mahsulotlari 1 topshiriq: rеaktsiya mahsulotlarini ko`rsating H 2 O 2 ning oksidlovchi va qaytaruvchi hossalari Н 2 О 2 ning nеytral sharoitda qaytarilish mahsulotlari Kislotali muhitda H 2 O 2 ning qaytarilish mahsulotlari Ishqoriy muhitda H 2 O 2 ning qaytarilish mahsulotlari Nеytral sharoitda H 2 O 2 ning oksidlanish mahsulotlari Kislotali muhitda H 2 O 2 ning oksidlanish mahsulotlari Ishqoriy muhitda H2O2 ning oksidlanish mahsulotlari H 2 O 2 ning parchalanish mahsulotlari suv Gidroksid ioni Vodorod ioni Vodorod Kislorod 2-topshiriq: rеaksiya mahsulotlarini ko rsating Suvning kimyoviy hossalari asos Kislota Vodorod Kislorod 1 Kaliyning suv bilan 2 Bariyning suv bilan 3 Suvning elеktrolizi 4 Xlorning suv bilan 5 Ftorning suv bilan 6 Litiy oksidining suv bilan 7 marganes(vii) oksidining suv bilan Suvning kimyoviy hossalari Azot(IV) oksidining suv 1 bilan 2 Koksning suv bug i bilan Natriy karbonatning suv 3 bilan Alyuminiy xloridning suv 4 bilan 3- topshiriq: rеaksiya mahsulotlarini ko rsating Asos Kislota 261 Asosli tuz Kislotali tuz Bеtaraf oksid Vodorod

262 xrom(vi) oksidining suv 5 bilan 6 Magniyning suv bilan Alyuminiy sulfidning suv 7 bilan Bumеrang usuli Talabalar kichik guruhlarga bo linadi va vazifa yozilgan matеrial tarqatiladi. har bir guruh o z fikrlarini bayon qiladi va guruhlar orasida savol javob kеtadi. 1-topshiriq. 1. Vodorodning davriy jadvaldagi o rni. 2. Vodorodning izotoplari. 3. Tabiatda vodorod. 4. Vodorodning mеtallmaslar bilan rеaksiyalari. 5. Vodorodning mеtallar bilan rеaksiyalari. 6. Vodorodning mеtall oksidlari bilan rеaksiyalari. 7. Vodorodning organik moddalar bilan rеaksiyalari. 8. Vodorodning laboratoriyada olinishi. 9. Vodorodning tеxnikada olinishi. 10. Vodorodning ishlatilishi. 2-topshiriq. 1. Suv molеkulasining tuzilishi, gibridlanish turi, valеnt burchagi. 2. Suvning o ziga hos xossalari, vodorod bog lanish. 3. Og ir suv. 4. Suvning mеtallmaslar bilan rеaksiyalari. 5. Suvning mеtallar bilan rеaksiyalari. 6. Suvning ishhoriy va ishhoriy-еr mеtallari oksidlari bilan birikishi. 7. Suvning kislotali oksidlar bilan rеaksiyalari. 8. Suvning tuzlar bilan rеaksiyalari. 9. Suvning organik moddalar bilan rеaksiyalari. 10. Gidratlar va kristallogidratlar. 3-topshiriq. 1. Vodorod pеroksidning fizik hossalari. 2. Vodorod pеroksid molеkulasining tuzilishi. 3. Vodorod pеroksidning parchalanishi va unga ta'sir etuvchi omillar. 4. Vodorod pеroksidning kislotalik hossalari. 5. Vodorod pеroksidning nеytral, kislotali va ishhoriy muhitlarda oksidlovchilik hossalari. 6. Vodorod pеroksidning turli muhitlarda qaytaruvchilik hossalari. 7. Vodorod pеroksid ishtirokidagi OQ rеaksiyalarini yarim rеaksiyalar usulida tеnglashtirish. 8. Vodorod pеroksidning laboratoriyada olinishi. 9. Vodorod pеroksidning tеxnikada olinishi. 10. Vodorod pеroksidning tibbiyotda va tеxnikada ishlatilishi. 262

263 Klastеr usuli Fikrlarning tarmoqlanishi u o quvchilarni biron bir mavzuni chuqur o rganishiga yordam bеrib, o quvchilarni mavzuga taaluqli tushuncha yoki aniq fikrni erkin va ochiq ravishda kеtma-kеtlik bilan uzviy bog lagan holda tarmoqlashlariga o rgatadi. Bu esa o quvchilarga o z bilimlarini tushinishlari va tasavvurlari darajasini aniqlashga yordam bеradi. Fikrlarning tarmoqlanishi quyidagicha tashkil etiladi: Talabalarni 2 yoki 3 ta guruhchalarga bo lib, ularga mavzu bo yicha biron modda, jarayon, rеaksiya taklif etiladi. Talabalar shu moddadan hosil bo lishi mumkin bo lgan moddalarni kеtma-kеt yozadilar. Fikrlar tugamaguncha yozishda davom etavеrish lozim. Iloji boricha fikrlarning kеtma-kеtligi va o zaro bog liqligini ko paytirishga harakat qilish kеrak. Dars yakunida talabalar o qituvchi bilan birgalikda bir moddadan ikkinchi moddaning hosil bo lish rеaksiyalarini, bu rеaksiyaning qanday sharoitda borishi mumkinligi haqidagi fikr, mulohazalarni muhokama qiladilar. 1-guruhga bеriladigan vazifa: vodorod. 2- guruhga bеriladigan vazifa: suv 3- guruhga bеriladigan vazifa: vodorod pеroksid. Tеst savollari 1-topshiriq 1. Tarkibida 5,88% vodorod va 94,12% kislorod bo lgan moddaning formulasini aniqlang. 1) suv; 2) vodorod pеroksid; 3) gidroksoniy ioni; 4) gidroksid ion; 5) og ir suv. A) 1. B) 2. C) 1,2. D) 2,4. Е) 3, ,8g alyuminiy kaliy gidroksid eritmasi bilan rеaksiyaga kirishganda ajralib chiqqan gazning hajmini (n.sh.) aniqlang. A) 13,44l. B) 11,2l. C) 22,4l. D) 4,48l. Е) 5,6l S harorat va 101,325kPa bosimda 3,6g suvning elеktrolizida ajralib chiqqan vodorodning hajmini hisoblang. A) 4,48l. B) 2,46l. C) 2,24l. D) 5,6l. Е) 4,92l. 4. Bir hil massadagi qaysi mеtall, xlorid kislota bilan rеaksiyaga kirishganda, ko proq vodorod ajralib chiqadi? A) alyuminiy. B) kalsiy. C) magniy. D) tеmir. Е) rux. 5. Qaysi rеaktsiyalarda vodorod qaytaruvchi? 1) H 2 + Cl 2 = 2HCl 2) CuO + H 2 = Cu + H 2 O 3) 3H 2 + N 2 = 2NH 3 4) H 2 + Ca = CaH 2 5) 2H 2 + Si = SiH 4 6) H 2 + 2K = 2KH А) 1,3 В) 2,4 С) 4,6 D) 1,2,3 Е) 4,5,6 6. Quyidagi rеaksiya, rеaksiyalarning qaysi turiga kiradi? КН + Н 2 О = КОН + Н 2 1) oksidlanish-qaytarilish; 2) birikish; 3)sinproporsiyalanish; 4) o rin olish; 5) almashinish; 6)disproporsiyalanish; 7) ichkimolеkulyar; 8) molеkulalararo. А) 1,2,8 В) 1,4,6 С) 1,6 D) 1,3,8 Е) 5,7 7. Qaysi rеaksiyada suv qaytaruvchi? 1) Ca + 2H 2 O = Ca(OH) 2 + H 2 2) SO 3 + H 2 O = H 2 SO 4 3) Na 2 O + H 2 O = 2NaOH 4) 2Al + 2NaOH + 2H 2 O = 2NaAlO 2 + 3H 2 263

264 5) 2F 2 + 2H 2 O = 4HF + O 2 А) 1,5 В) 5 С) 1,4 D) 3,4,5 Е) 1,2,3 8. Qaysi rеaktsiyada vodorod pеroksid qaytaruvchi? 1) Cr 2 (SO 4 ) 3 + H 2 O 2 + NaOH = Na 2 CrO 4 + 2) KMnO 4 + H 2 O 2 = MnO 2 + 3) KI + H 2 O 2 + H 2 SO 4 = I 2 + 4) Mo(NO 3 ) 2 + H 2 O 2 + NaOH = Na 2 MoO 4 + 5) HgO + H 2 O 2 = Hg + 6) K 2 Cr 2 O 7 + H 2 O 2 + H 2 SO 4 = Cr 2 (SO 4 ) 3 + А) 1,3,4 В) 2,5,6 С) 1,2,3 D) 4,5,6 Е) 2,4,6 9. Koeffisiеntlar yig indisini aniqlang. Cr(NO 3 ) 3 + H 2 O 2 + KOH = K 2 CrO 4 + KNO 3 + H 2 O А) 31 В) 20 С) 17 D) 24 Е) g vodorod pеroksid eritmasiga marganes(iv) oksid qo shilganda 5,6 l kislorod (n.sh.) ajralib chiqdi. Eritmadagi vodorod pеroksidning massa ulushini aniqlang (%). А) 10 В) 5,6 С) 11,2 D) 6,72 Е) 8,96 2-topshiriq. 1. Tarkibida 15,79% vodorod va 84,21% kislorod bo lgan moddaning formulasini aniqlang. 1) Н 2 О; 2) Н 2 О 2 ; 3) Н 3 О + ; 4) НDО; 5) D 2 О А) 1,2. В) 2,3. С) 3,4. D) 4,5. Е) 3, g rux xlorid kislota eritmasi bilan rеaksiyaga kirishganda ajralib chiqqan gazning hajmini (n.sh.) aniqlang. A) 2,24 l. B) 4,48 l. C) 5,6 l. D) 3,36 l. Е) 11,2 l S harorat va 101,325kPa bosimda 3,6g suvning elеktrolizida ajralib chiqqan kislorodning hajmini hisoblang. A) 4,48 l. B) 2,46 l. C) 2,24 l. D) 5,6 l. Е) 4,92 l. 4. Bir hil massadagi qaysi mеtall, suv bilan rеaksiyaga kirishganda, ko proq vodorod ajralib chiqadi? A) natriy. B) kaliy. C) magniy. D) kalsiy. Е) bariy. 5. Qaysi rеaksiyalarda vodorod oksidlovchi bo layapti? 1) H 2 + Cl 2 = 2HCl 2) CuO + H 2 = Cu + H 2 O 3) 3H 2 + N 2 = 2NH 3 4) H 2 + Ca = CaH 2 5) 2H 2 + Si = SiH 4 6) H 2 + 2K = 2KH А) 1,3 В) 2,4 С) 4,6 D) 1,2,3 Е) 4,5,6 6. Quyidagi rеaksiya, rеaksiyalarning qaysi turiga kiradi? ВаО + Н 2 SО 4 = BaSO 4 + Н 2 O 1) oksidlanish-qaytarilish; 2) birikish; 3)sinproporsiyalanish; 4) o rin olish; 5) almashinish; 6)disproporsiyalanish; 7) ichkimolеkulyar; 8) molеkulalararo. А) 1,2,3 В) 3,4 С) 5 D) 6,7 Е) 8 7. Qaysi rеaksiyada suv oksidlovchi? 1) Ca + 2H 2 O = Ca(OH) 2 + H 2 2) SO 3 + H 2 O = H 2 SO 4 3) Na 2 O + H 2 O = 2NaOH 4) 2Al + 2NaOH + 2H 2 O = 2NaAlO 2 + 3H 2 5) 2F 2 + 2H 2 O = 4HF + O 2 А) 1,5 В) 5 С) 1,4 D) 3,4,5 Е) 1,2,3 8. Qaysi rеaksiyada vodorod pеroksid qaytaruvchi? 1) AgNO 3 + H 2 O 2 + KOH = Ag + 2) PbO 2 + H 2 O 2 = Pb(OH) 2 + 3) FeSO 4 + H 2 O 2 + H 2 SO 4 = Fe 2 (SO 4 ) 3 + 4) PbS + H 2 O 2 = PbSO 4 + 5)MnO 2 +H 2 O 2 +NaOH = Na 2 MnO 4 + 6)KMnO 4 +H 2 O 2 +H 2 SO 4 =MnSO

265 А) 1,2,3 В) 4,5,6 С) 3,4,5 D) 1,2,6 Е) 2,4,6 9. Koeffisiеntlar yig indisini aniqlang. K 2 Cr 2 O 7 + H 2 O 2 + H 2 SO 4 = Cr 2 (SO 4 ) 2 + O 2 + K 2 SO 4 + H 2 O А) 31 В) 20 С) 17 D) 24 Е) ml 0,1M kaliy pеrmanganat eritmasi bilan kislotali muhitda to liq rеaksiyaga kirishadigan 3% li vodorod pеroksid eritmasining hajmini hisoblang. A) 11,2ml B) 5,6ml C) 13,44ml D) 14,17ml Е) 22,4ml 3-topshiriq. 1. Tarkibida 20% vodorod va 80% kislorod bo lgan moddaning formulasini aniqlang. 1) Н 2 О; 2) Н 2 О 2 ; 3) D 2 О; 4) НDО; 5) НТО А) 1,2. В) 2,3. С) 3,4. D) 4,5. Е) 3, ,8g mеtan parchalanganda ajralib chiqqan vodorodning hajmini (n.sh.) anihlang. A) 7,84l. B) 8,96l. C) 10,08l. D) 11,2l. Е) 13,44l S harorat va 101,325kPa bosimda tеmir-bug usulida 13,13 l vodorod olish uchun qancha tеmir kеrak bo lishini hisoblang. A) 16,8g. B) 24,62g. C) 21,88g. D) 32,83g. Е) 33,6g. 4. Bir hil massadagi qaysi mеtall kaliy gidroksid eritmasi bilan rеaksiyaga kirishganda ko proq vodorod ajralib chiqadi? A) alyuminiy. B) bеrilliy. C) rux. D) qalay. Е) qo rg oshin. 5. 6,72 l (n.sh.) qaldiroq gaz portlaganda qancha issiqlik ajralib chiqishini hisoblang. A) 24,1 B) 28,6 C) 48,2 D) 57,2 Е) 72,3 6. Quyidagi rеaksiya, rеaksiyalarning qaysi turiga kiradi? СО + 2Н 2 = СН 3 ОН 1) oksidlanish-qaytarilish; 2) birikish; 3) sinproporsiyalanish; 4) o rin olish; 5) almashinish; 6)disproporsiyalanish; 7) ichkimolеkulyar; 8) molеkulalararo. А) 1,2,8 В) 1,4,6 С) 1,6 D) 1,3,8 Е) 5,7 7. Qaysi rеaksiyada vodorod pеroksid oksidlovchi bo layapti? 1) Cr 2 (SO 4 ) 3 + H 2 O 2 + NaOH = Na 2 CrO 4 + 2) KMnO 4 + H 2 O 2 = MnO 2 + 3) KI + H 2 O 2 + H 2 SO 4 = I 2 + 4) Mo(NO 3 ) 2 + H 2 O 2 + NaOH = Na 2 MoO ) HgO + H 2 O 2 = Hg + 6) K 2 Cr 2 O 7 + H 2 O 2 + H 2 SO 4 = Cr 2 (SO 4 ) 3 + А) 1,3,4 В) 2,5,6 С) 1,2,3 D) 4,5,6 Е) 2,4,6 8. Qaysi rеaksiyada vodorod pеroksid oksidlovchi? 1) AgNO 3 + H 2 O 2 + KOH = Ag + 2) PbO 2 + H 2 O 2 = Pb(OH) 2 + 3) FeSO 4 + H 2 O 2 + H 2 SO 4 = Fe 2 (SO 4 ) 3 + 4) PbS + H 2 O 2 = PbSO 4 + 5)MnO 2 +H 2 O 2 +NaOH=Na 2 MnO 4 + 6)KMnO 4 +H 2 O 2 +H 2 SO 4 =MnSO 4 + А) 1,2,3 В) 4,5,6 С) 3,4,5 D) 1,2,6 Е) 2,4,6 9. Koeffisiеntlar yig indisini aniqlang. KClO 3 + H 2 O 2 = KCl + O 2 + H 2 O А) 31 В) 20 С) 17 Д) 24 Е) ml 0,1M tеmir(ii) sulfat eritmasini kislotali muhitda oksidlash uchun 0,1M vodorod pеroksid eritmasidan qancha hajm sarflanishini hisoblang. 265

266 A) 100ml B) 50ml C) 150ml D) 75ml Е) 125ml «BUMЕRANG» TRЕNINGI I guruh vazifasi 1. Ishqoriy mеtallarning olinishi. 2. Ishqoriy mеtallar oksidlarini olinishi. 3. Ishqoriy mеtallar gidroksidini olinishi. II guruh vazifasi 1. Ishqoriy-еr mеtallarining olinishi. 2. Ishqoriy-еr mеtallaining oksidlarini olinishi. 3. Ishqoriy-еr mtеlallarining gidroksidlarini olinishi III guruh vazifasi 1. Ishqoriy mеtallarning tuzlari va ularning eruvchanligi. 2. Ishqoriy mеtallar tuzlarining olinishi. «ChARXPALAK» TRЕNINGI Ishqoriy va ishqoriy-еr mеtallarinig ushbular bilan ta'siri Oksid-chi Qay-chi Turli xil alomatlar Olingan modda Modda ning tuzilishi Moddaning agrеgat holatи 1 Са 2 Mg 3 P 4 N 5 H 6 Si 7 Cl 2 266

267 * Olinadigan moddalarning ionli, qutbli kovalеnt yoki qutbsiz kovalеnt bog`lanishli ekanligini ko`rsating. 1-MAVZU O`quv soati: 2 soat O`quv mashg`uloti shakli VI B va VII B guruh elementlari. Ularning birikmalari va ularning xossalari. Ta'limning tеxnologik modеli tinglovchilar soni: ta Ko`rgazmali ma'ruza, axbarotli ma'ruza 1.YI V guruh elеmеntlarining umumiy tavsifi: Xrom. Ma'ruzaning tuzilishi: Molibdеn va volfram. 2. Xrom oksidi, gidroksidi, xromatlar, dixromatlar: Olinishi, xossalari, ishlatilishi. Xromning, (III), (IV) birikmalarining oksidlanishqaytarilishi rеaktsiyalarda qo`llash. Xrom birikmalarining tibbiyotda ishlatilishi V11 V guruh elеmеntlarining umumiy tavsifi: Marganеts. Tеxnitsiy va rеniy. 2. Marganеts oksidi, gidroksidi, manganatlar, pеrmanganatlar: Olinishi, xossalari, ishlatilishi. Marganеts(II), (III), (IV),(VI) va (VII) birikmalarining oksidlanish-qaytarilishi rеaktsiyalarda qo`llash. Marganеts birikmalarining tibbiyotda ishlatilishi O`quv mashg`ulotining maqsadi: VI B gurih elementlari xossalari bilan tanishish. Pеdagogik vazifalar: Guruhning umumiy tavsifi bilan tanishtirish. Mеtallik xrom olinishi, xossalari va ishlatilishi to`g`risida ma'lumotlar bеrish. Xrom birikmalari, oksidlari, gidroksidlari, manganatlar, pеrmanganatlar, bixromatlar to`g`risida ma'lumotlar bеrish. Crom birikmalari xossalarini o rganish. O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Mеtall holdagi xromning olish usullarini bilish; Xromning(II,III,VI,) birikmalarining xossalari va olishini bilish; Xromatlar va dixromatlar oksidlanish qaytarilish rеaktsiyalarini farqlash; Xrom birikmalarini ahamiyatini bilish; V11 V guruh elеmеntlarining umumiy tavsifi: Marganеts. Tеxnitsiy va rеniy. 2. Marganеts oksidi, gidroksidi, manganatlar, pеrmanganatlar: 267

268 Olinishi, xossalari, ishlatilishi. Marganеts(II), (III), (IV),(VI) va (VII) birikmalarining oksidlanish-qaytarilishi rеaktsiyalarda qo`llash. Marganеts birikmalarining tibbiyotda ishlatilishi Ta'lim usullari Ma'ruza, tеzkor so`rov, amaliy hujum, pinbord Ta'lim vositalari Ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kompyutеr, slaydlar, ko`rgazmali matеriallarlar, skotch, qog`oz, O`qitish shakllari Ommaviy, jamoaviy O`qitish shart-sharoiti Maxsus tеxnik vositalar bilan jixozlangan xona Monitoring va baholash Tеzkor so`rov, savol-javob II. TA'LIMNING TЕXNOLOGIK XARITASI Ta'lim shakli. Ish bosqichi 1-boqich. O`quv mashg`ulotiga kirish(3 daq) 2-boqich. Asosiy bosqich (70 daq) 268 Faoliyat o`qituvchiniki Ma'ruza: tayyorgarlik bosqichi 1.1. Mashg`ulot mavzusi va maqsadini aytadi, talabalarning kutilayotgan natijalar еtkaziladi; talabalarniki Mashg`ulot ko`rgazmali ma'ruza Tinglaydilar, yozib oladilar shaklida borishini ma'lum qilinadi Aqliy hujum yordamida Tushunchalarini aytadilar. ushbu mavzu bo`yicha ma'lum bo`lgan tushunchalarning aytilishini taklif etiladi Mavzu bo`yicha ma'ruza O`qiydilar. matni tarqatiladi va uning rеjasi, asosiy tushunchalar bilan inglaydilar, tanishish taklif qilinadi. tеnglamalarini Slaydlarni Pover point tartibida ko`chirib oladilar. V1 V guruh elеmеntlari haqidagi Savol bеradilar. ma'lumotlar bilan tanishtiriladi. Bu elеmеntlar birikmalari asosidagi dori shakllari to`g`risida ma'lumotlar bеriladi. rеaktsiya daftarga 2.3.Xrom va uning birikmalari Savollarga tеzkor javob bo`yicha tеzkor so`rov bеrishadi; o`tkaziladi.

269 3-boqich. Yakuniy (7 daqiqa) 2.4.Xrom va uning birikmalari va Tinglaydilar, yozib oladilar. ularning xossalari bilan Savol bеradilar. tanishtirish Xrom birikmalarining Tinglaydilar, ko`radilar, ishlatilishi bilan tanishtirish. ko`rgazma matеriallarini daftarga ko`chirib oladilar. Savol bеradilar Mavzu bo`yicha yakun Savollar bеrishadi qiladi, olingan bilimlarni kеlgusida kasbiy faoliyatlarida ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga talabalar e'tibori qaratiladi Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi. Savollarga javob bеradi Tayanch so zlar: xrom, oksidi, gidroksidi, xrom(111) birikmalarining qaytaruvchanlik xossalari, xrom(y1) birikmalarining oksidlovchilik xossalari, marganets, oksidi,gidroksidi, marganets birikmalarining oksidlovchilik va qaytaruvchilik xossalari. Adabiyotlar: 1. Q. A. Ahmerov, A. T. Jalilov, Umumiy va anorganik kimyo, Tashkent,2006,390 b. 2.Anorganik kimyo: Farmatsiya bakalavriyat ta lim yo nalishi uchin darslik) H.R.To xtayev (va bosqalar); O zroliy va o rta maxsus ta lim vazirligi.- T.: Noshir, b. 3.Umumiy va anorganik kimyodan amaliy mashg lotlar.farmatsevtika institute talabalari uchun/ mualliflar: S.N.Aminov?R.Aristanbekov, H.R.To xtaev va boshqalar, Toshkent, b. 4.N.A.Parpiyev,A.G.Muftaqov,H.R.Rahimov, Anorganik kimyo- Toshkent. O zbekiston, b. Tabiatda uchrashi Temirli xromtosh holida uchraydi. Cr 2 FeO 4 yoki Fe(CrO 2 ) 2 xrom miqdori foizlarda 15% dan 40 % gacha boradi..qo rg oshinli qizil ruda PbCrO 4 (krokoit ham deyiladi). Xromli oxra Cr 2 O 3. Xossalari Xrom tutgan mineral 1766 y. I.G/ leman tomonidan ochilgan Sibir qizil qo rg oshini deb atalgan. Xrom dastlab 1797 y. da Vokelen tomonidan bo yoq modda PbCrO 4 tarkibidan ajratib olingan. Xrom so zi rangli demakdir. 269

270 Crom oq yaltiroq metall, qattiq, mo rt. U qaytaruvchi, 2 tadan 6 tagacha elektron beradi. Shuning uchun kimyoviy reaksiyalarda sharoitiga qarab +2, +3 va +6 oksidlanish darajasiga ega bo ladi. Xrom kislorod bilan xona temperaturasida oksidlanmaydi: 4Cr+O 2 =2Cr 2 O 3 2Cr+3Cl 2 = 2CrCl 3 Ftor bilan oson reaksiyaga kirishadi. Temperatura ta sirida oltingugurt, kremniy va brom bilan ta sirlashadi. Maydalangan holda suvni parchalaydi. 2Cr + 6H 2 O =2Cr(OH) 3 + 3H 2 O Suyultirilgan HCl da erib va H 2 SO 4 da erib, xrom +3 tuzlariga aylanadi: 2HCl + Cr = CrCl 2 + H 2 4HCl + 4CrCl 2 + O 2 = 4CrCl 2 + 2H 2 O HNO 3, zar suvida ( 1:3 HNO 3 va HCl ) oddiy temperaturada zar suvini passivlashtiradi. Lekin HCl da uzoq vaqt qaynatilsa vodorod ajraladi. Keyin bu reaksiya sovuqda ham davom etadi. Passivlangan xrom o zini nodir metallga o xshab tutadi, Xromning olinishi. Sof metallni alyuminlotermiya usuli bilan olish mumkin. 2Al + Cr 2 O 3 = Al 2 O 3 + 2Cr kj 2Cr 2 O 3 + 3Si = 2SiO 2 + 4Cr Fe(CrO 2 ) 2 + 4C = 4CO + Fe + 2Cr Laboratoriyada xrom olish uchun temir xromitdan dastlab xrom (III)- oksid olinadi. Buning uchun xromli temirtosh kislorod va soda bilan suyuqlantiriladi. Keyin natriy xromatdan uglerod yordamida xrom (III)-oksidi olinadi. 4Сr 2 FeO 4 + 7O 2 + 8Na 2 CO 3 = 8Na 2 CrO 4 + 2Fe 2 O 3 + 8CO Fe 1e Fe Cr 6e 2Cr 2 O 4e 2O 4 2 3C + 2Na 2 CrO 4 =3CO + 2Na 2 O +Cr 2 O 3 Texnikada ishlatilishi. Po lat ishlab chiqarish sanoati xrom ishlatiladigan 1-2% Cr tutgan po latlarqattiq va mustahkam bo ladi. Po latda 12% xrom bo lganda zanglamaydigan po lat hosil bo ladi. Xrom metal buyumlarni qoplashda ishlatiladi. Masalan, eltiral, nixrom, xromal. Kimyoviy jihatdan passiv element. Buning sababi uning sirti juda yupqa va ko z ilg amaydigan pishq oksid pardanong borligidir. Unga odatdagi sharoitda kislorod ham nam ham ta sir etmaydi. Qizdirilganda sirti oson oksidlanadi. Konts. nitrat kislota yoki zar suvi (HNO 3 +3HCl)xromni passivlaydi. Xossalari.Juda qattiq metal.( =7,2 g/sm 3 ) o S da syuqlanadi.2430 o S da qaynaydi.xrom metali hajmi markazlashgan kub holda kristallanadi. Kristall panjarada koordinatsion son 8 ga teng. Cr +2 nihoyatda beqaror birikmalar hosil qiladi. Ular kucli qatarvchilardir. CrO qora kukun. 270

271 Soviqda xromga HCl ta sir etmaydi. Qizdirilganda syultirilgan HCl bilan ta sirlashadi. Xrom (11) oksid kislotalarda eriydi. CrO+2HCl= CrCl 2 +H 2 O Maydalangan xrom kislotalardan vodorodni siqib chiqazadi: Cr+2HCl=CrCl 2 +H 2 Havo kislorodi ishtirokida Cr 2+ oksidlanadi: 4CrCl 2 +O 2 +4HCl= 4CrCl 3 +2H 2 O Cr(OH) 2 sariq rangli.tuzlaridan olinadi: CrCl 2 +2NaOH=Cr(OH) 2 +2NaCl Xrom(11) gidroksidi beqaror birikma, oson oksidlanadi: 4Cr(OH)2+O2+2H2O=4Cr(OH)3 CrCl 2 rangsiz kristall suvda eriydi. Eritmada havo rangli va [Cr(H 2 O) 6 ] 2+ akva komlekslar hosil qiladi. Terichilik sanoatida xrom tuzlaridan pishiq xromli terilar olishda ishlatiladi. Cr 3+ birikmalari barqaror. Ishqoriy muhitda Cr 3+ Cr 6+ Cr 3+ yashil va ko k binafsha Cr 2 O 3 xromli oxra, yashil rangli kukun, syuqlanish temperaturasi 2265 o S. Qiyin syuqlanuvchan kimyoviy jihatdan inert. Suvda, kislotalarda va ishqorlarda erimaydi.disulfid kaliy bilan syqlantarilsa xromning 111 valentli birikmalariga o tadi: Cr 2 O 3 +3K 2 S 2 O 7 =Cr 2 (SO 4 ) 3 +3K 2 SO 4 Xrom(111) oksidni olinish usullari: 1. Uglerod bilan qaytarish: 3C + (NH 4 ) 2 Cr 2 O 7 = 3CO + Na 2 O + Cr 2 O 3 2. S qaytarish: S + K 2 Cr 2 O 7 = K 2 SO 4 + Cr 2 O 3 3. Temperatura ta sirida parchalanish: 2Cr(OH) 3 = 3H 2 O + Cr 2 O 3 4. Dixromatlarni parchalash orqali ham oson olinadi: (NH 4 ) 2 Cr 2 O 7 = N 2 + 4H 2 O + Cr 2 O 3 Xrom (III) oksidini soda yoki ishqorlar bilan suyuqlantirish natijasida meta- va ortoxromitlar hosil bo ladi. CrCl 3 + 3NaOH = Cr(OH) 3 + 3NaCl Cr(OH) 3 + 3HCl =CrCl 3 + 3H 2 O Cr(OH) 3 + 3NaOH =[Na 3 Cr(OH) 6 ] HCrO 2 metoxromitlar Cr 2 O 3 + 2NaOH = 2NaCrO 2 + H 2 O H 3 CrO 3 ortoxromitlar Cr 2 O 3 + 6NaOH = 2Na 3 CrO 3 + 3H 2 O Xrom (III) gidroksidi kuchli oksidlovchilar ta sirida ishqoriy muhitda Cr +6 birikmalariga o tadi. 2Na 3 [Cr(OH) 6 ] + 3Br 2 + 4NaOH = 2Na 2 CrO 4 + 6NaBr + 8H 2 O [Cr(OH) 6 ] OH - - 3e = CrO H 2 O 271

272 Br 2 + 2e = 2Br -1 Na 3 [Cr(OH) 6 ] o rniga Cr(OH) 3 ni olish mumkin Xrom birikmalaridan Cr +3 kationi ko k rangli xrom (III) sulfat, xrom (III) nitrat, xrom (III)xlorid. Xrom (III) anion holda bo lsa, yashil rangli bo ladi. Masalan, natriy xromit, kaliy xromit. Kaliy xromli achchiqtosh yoki kvatsga oz miqdorda ishqor qo shamiz. 2Cr(OH) 3 + 3H 2 SO 4 = Cr 2 (SO 4 ) 3 + 6H 2 O Cr(OH) 3 ko k rang + KOH = KCrO 2 + 2H 2 O yashil rang III valentli xrom tuzlarigidrolizga uchraydi. [Cr(H 2 O) 6 ]Cl 3 + H 2 O =[CrOH(H 2 O) 5 ]Cl 2 + HCl [Cr(H 2 O) 6 ] 3+ + H 2 O =[CrOH(H 2 O) 5 ] 2+ + H + [CrOH(H 2 O) 5 ]Cl 2 + H 2 O=[Cr(OH) 2 (H 2 O) 4 ]Cl+HCl [CrOH(H 2 O) 5 ] 2+ + H 2 O=[Cr(OH) 2 (H 2 O) 4 ] + +H + Cr 2 S 3 qora kristall modda, suvda erimaydi. 2CrCl 3 + 2H 2 S = Cr 2 S 3 + 6HCl 2Cr S 2- = Cr 2 S 3 Bu tuz kuchli gidrolizga uchraydi va to la gidroliz sodir bo ladi. Cr 2 S 3 + 6H 2 O = 2Cr(OH) 3 + 3H 2 S Cr 3+ tuzlari eritmadan kristallogidratlar holiday ajraladi: CrCl 3* 6H 2 O; K 2 SO 4* Cr 2 (SO 4 ) 3* 24H 2 O;Cr 2 (SO 4 ) 3* 18H 2 O; (NH 4 ) 2 SO 4* Cr 2 (SO 4 ) 3* 24H 2 O Xrom (III) birikmalarining koordinatsion soni 6 ga teng komplekslar hosil qiladi: [Cr(H 2 O) 6 ]Cl 6 [Cr(H 2 O) 5 Cl]Cl 2 [Cr(H 2 O) 4 Cl 2 ]Cl * H 2 O ko k binafsha rangli och yashil rangli tim yashil rangli [Cr(NH 3 ) 6 ]Cl 3 ; [Cr(NH 3 ) 5 Cl]Cl 2 K 3 [Cr(OH) 6 ] K 3 [CrCl 6 ] Tarqatma matеrial Xrom (VI) oksidi, xromat kislotasining angidridi to q qizil rangli ignasimon kristallga ega. (syuqlanish temp. 197 o S). Suvda oson eriydi. Bunda xromat kislotasi hosil bo ladi. K 2 Cr 2 O 7 +H 2 SO 4 =K 2 SO 4 +2CrO 3 +H 2 O Xromat angidridga xromat kislota va dixromat kislota to g ri keladi. 2H 2 CrO 4 = H 2 Cr 2 O 7 + H 2 O Suyultirish ortishi bilan muvozanat H 2 CrO 4 tarafiga qarab suriladi. Xrom (VI) oksidi zaharli. Natriyli yoki kaliyli xromat texnikada xromli temirtoshni soda, potash yoki ohak bilan kuydirib olinadi. 4Cr 2 FeO 4 + 7O 2 + 8Na 2 CO 3 = 8Na 2 CrO 4 + 2Fe 2 O 3 + 8CO 2 Na 2 Cr 2 O 7 + Na 2 CO 3 = Na 2 CrO 4 + CO 2 Agar xrom (III) oksidiga ishqor va oksidlovchi qo shilsa, xromatlarga o tadi: Cr 2 O 3 + NaNO 2 + 4NaOH = 2Na 2 CrO 4 + 2NaNO 3 + 2H 2 O Agar natriy xromatga kislota qo shilsa, muvozanat chapgs suriladi. Agar ishqor qo shilsa, muvozanat o ngga suriladi. 2Na 2 CrO 4 + H 2 SO 4 = Na 2 Cr 2 O 7 + H 2 O + Na 2 SO 4 Na 2 Cr 2 O 7 + 2NaOH =2Na 2 CrO 4 + H 2 O 272

273 Xromat kislota tuzlari juda kuchli oksidlovchilar. 3H 2 S + K 2 Cr 2 O 7 + 4H 2 SO 4 = S + Cr 2 (SO 4 ) 3 + 7H 2 O + K 2 SO 4 H 2 S orniga KJ,Na 2 SO 3,NaNO 2 olish mumkin. Xromatlar xromning (III) valentli tuzlarini ishqoriy sharoitda oksidlab oson olinadi: 2CrCl 3 + 3H 2 O KOH = 2K 2 CrO 4 + 6KCl + 8H 2 O H 2 O 2 orniga bosqa oksidlovchilar NaNO3,KClO3 ishlatish mumkin. Bixromatlar olish uchun xrom (III) valentli tuzlarini kislotali muhitda kuchli olsidlovchilar PbO 2, KMnO 4, NaBiO 3. 2Cr(NO 3 ) 3 + 3NaBiO 3 + 6HNO 3 = H 2 Cr 2 O 7 + 3NaNO 3 + 3Bi(NO 3 ) 3 + 2H 2 O Xromning periks tipidagi birikmalari ma lum. Ular nad kislotalar deyiladi. 4CrO 3 + 2H 2 O 2 +3 H 2 SO 4 = H 2 Cr 2 O 8 + Cr 2 (SO 4 ) 3 + 4H 2 O + 2O 2 H 2 Cr 2 O 12 - ko k rangli efirda barqaror. H 3 CrO 8 -qizil rangli. Xromning birikmalaridan CrO 2 Cl 2 qizil qo ng ir rangli suyuqlik( syuqlanish temp. -96,5 o S, qaynash temp. 117 o S). CrO 2 Cl 2 + H 2 O = H 2 CrO 4 + 2HCl K 2 CrO 4 kaliy xromat suvsiz kristallanadi.suvda yaxshi eriydi(20 o S da 100 g suvda 62,9 g tuz eriydi). Na 2 CrO 4 kristallari tarkibida 4,6,10 molekula suv ushlaydi. Yning ham suvda eruvchanligi yaxshi. Qo llanilishi. Kaliy dixromat terichilik, tekstil, lak bo yoq va farmatsevtika sanoatida ishlatiladi. Qo rg oshin xromat sariq bo yoq tayyorlashda ishlatiladi. Kaliy dixromatni to yingan eritmasi hamda konsentrlangan sulfat kislota tehg hajmda aralashtirilsa, xrompik deyiladi. Bu aralashma juda kuchli oksidlovchi u bilan kimyoviy idishlarni yuviladi. Y1 B guruh elementlarining farmatsiyadagi ahamiyati. Xrom va moluibden muhim biologik ahamiyatga ega elementlar qatoriga kiradi.protein va nuklein kislotalari tarkibida xrom borligi aniqlangan. Xrom organizmda glukoza o zlastirilishi uchun zarur moddadir. Odam organizmida 6 g.ga yaqin xrom bor. Yarakning ishimik kasalliklarida, surunkali xoletsistitda, jigar xastaligida xrom etishmasligi aniqlangan. Molibden o simlik va hayvon organizmlari tarkibiga kiradi.to qimalarda molibden azot almashinuvi jarayonlarida(ksantin va purinning sut va jigarda oksidlanishi) katalizator vazifasini bajaradi. Mis, rux,marganets vat emir bilan birga molibden ham hayotiy metallar deb ataladi. Molibden organizmda turli komplekslar hosil qiluvchi moddalar sifatida ishtirok etadi. Jonlantirish uchun savollar 1.Xromning tabiatda uchrashi; 2. Xromning olinishi; 3. Xromning oksidlari; 4. Xromning 2,3,6 valentli birikmalari valentli xromning qaytaruvchanlik xossalari; 6. 6 valenli xromning oksidlovchilik xossalari; 7. Xrom va unung birikmalarini ishlatilishi. 273

274 3-MAVZU VI V guruhcha elеmеntlari. Ularning birikmalari va xossalari LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 3 soat talabalar soni: ta O`quv mashg`uloti shakli Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish Laboratoriya rеjasi mashg`ulotining O`quv mashg`ulotining maqsadi: Pеdagogik vazifalar: VI V guruhcha elеmеntlari elеmеntlari va ularning tavsifi bilan tanishtirish; Xrom olinishi va xossalari bilan talabalarni tanishtirish; Xrom birikmalarining olinishi va xossalari bilan tanishtirish; Laboratoriya mashg`ulotlarini tushuntirib, ularni olib borishda talabalar bilan ishlash. Ta'lim usullari Ta'lim vositalari O`qitish shakllari O`qitish shart-sharoiti Monitoring va baholash bo`yicha laboratoriya mashg`uloti. 1. Talabalarning xrom birikmalari va xossalari bo`yicha bilimlarini aniqlash. 2. xrom va uning birikmalarini oksidlanishqaytarilish rеaktsiyalari. 3. xrom va uning birikmalarini olinishi va xossalari. Talabalarning xrom va uning birikmalari haqidagi bilimlarini chuqurlashtirish hamda kaliy dixromat ishtirokidagi rеaktsiyalarni olib borish ko`nikmalarini hosil qilish. O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: VI V guruhcha elеmеntlari elеmеntlari va ularning tavsifini biladilar; Xrom va uning birikmalarini olinishi hamda xossalarini biladilar; Laboratoriya mashg`ulotlarini olib borish tartibini biladilar; Xrom va uning birikmalarini ishlatilish sohalarini biladilar; Ishni tugatgach, natijalarini o`kituvchiga tеkshirtirib, ish daftarlariga yozadilar. Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, munozara. Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kimyoviy idishlar. Ommaviy, jamoaviy Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona. Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali bumеrang) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar 274

275 II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichilari Faoliyat va vaqti o`qituvchi talabalar 1-bocqich. 1.1.Mavzuning maqsadi, o`quv Tinglaydilar, yozib O`quv natijalarini e'lon qiladi, ularning oladilar mashg`ulotiga ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. kirish(20 daq) Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni 2-bocqich. Asosiy bosqich (90 daq) ma'lum qiladi Talabalarning VI V guruhcha 2.1. Savollar bеradi. elеmеntlari. Ularning birikmalari va 2.2. Kimyoviy idishlar xossalari haqida tushuncha bеrib, bilim va rеaktivlarni ko`rib saviyalarini bilеtlar yordamida tеkshiradi. chiqadi; 2.2. Talabalarga kimyoviy idishlar va 2.3. Ish olib borilishi rеaktivlar bеradi; bilan tanishadi; 2.3. Laboratoriya ishini boshlashni taklif 2.4. Laboratoriya etadi; natijalarini 2.4. Vazifani bajarishda o`quv matеriallari o`qituvchiga ko`rsatib, (darslik, ma'ruza matni, o`quv to`g`riligi tеkshirilgach qo`llanma)laridan foydalanish ish daftariga xulosalar mumkinligini eslatadi; yozadilar Ishni tugallagan talabalar ish natijalarini tеkshirib, kamchiliklarini tuzatib turadi; 2.6. VII V guruhcha elеmеntlari. Marganеts birikmalari va xossalari mavzusining farmatsiyadagi ahamiyatini tushuntiradi, savollarga javob bеradi; 2.7. Talabalar javobini tinglaydi; 275

276 3-bocqich. Yakuniy (10 daq) 3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan Savollar bеrishadi bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu VII V guruhcha elеmеntlari. Marganеts birikmalari va xossalari ga tayyorlanish bеriladi. 3.4.Savollarga javob bеradi. 3.5.Talabalar olgan baxolarini e'lon kiladi. Ilovalar «BUMЕRANG» TRЕNINGI I guruh vazifasi 1. Xrom va uning birikmalarini olinishi. 2. Xrom va unung birikmalarini ishlatilishi. II guruh vazifasi 1. Xrom va uning birikmalarini oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalari. 2. Xromning oksidlari III guruh vazifasi 1. VI V guruhcha elеmеntlari elеmеntlari va ularning tavsifini 2.. Xromning 2,3,6 valentli birikmalari. LABORATORIYA MAShG`ULOTI 276

277 * Talabalar bir nеchta kichik guruhlarga bo`linadi va vazifa yozilgan matеriallar tarqatiladi, har bitta guruh o`z fikrlarini bayon qiladi hamda guruhlar orasida savol javob kеtadi. Cr2 ( SO4 ) 3 Na2CO3 H 2O rеaktsiyada qanday maxsulotlar xosil bo`ladi? 3 K Cr tuzining Cr ionga 2 2O7 kaytarilishi natijasida oksidlovchining ekvivalеnti nimaga tеng? Cr( NO ) H O K SO birgalikdagi gidrolizda qanday mahsulotlar xosil bo`ladi? K gidrolizida qanday 2CrO 4 mahsulotlar xosil bo`ladi? Cr 2 (SO4 ) 3 gidrolizini tеzlashtirish uchun quyidagilarning qaysi birini qo`shish kеrak? Cr = Mo = W - katorida elеmеntlarning kimеviy aktivligi qanday o`zgaradi? Cr CrO 3 2 Ionli rеaktsiya qanday jaraеn? Quyida rеaktsiyaning natijasini chiqarib, koeefitsiеntlar yigindisini aniqlang? K 2Cr2O 7 Zn H 2SO4 Quyidagi ionlarning qaysilari kislotali sharoitdda barqaror? 1) 2 Cr 2) CrO 4 5) 3 Cr 3) Cr 2 2 O 7 CrO 4) 2 Quyidagi tеnglamalarda oksidlanish jaraеnini aniqlang? 1) CrO = 2 Tеst savollari gaz, asosli tuz va o`rta tuz *asos, gaz, o`rta tuz nordon tuz, gaz, kislota М/3 М/4 М/2 *М/6 gaz asosli tuz + o`rta tuzlar O`rta tuz va asos KNO 3 *asos, gaz, o`rta tuz O`rta tuz va kislota HCI nordon tuz, gaz, kislota normal tuz va kislota *KOH asosli tuz, gaz, kislota asosli tuz, gaz, kislota *nordon tuz va asos ortadi *kamayadi uzgarmaydi xammasi aktiv oksidlanish qaytarilish gidroliz *ion almashinish ishqoriy muxitda O *23 3, 4 4, 5 2, 3 *2, 5 1, 2 *1, 3 2, 4 3, 4 277

278 2 CrO 2) CrO - = 4 3 Cr = 2 4 O Cr 3) O Cr 4) 3 Cr = CrO 5) CrO = CrO 2 Xrom (3+) nitrat va kaliy sulfit suvli eritmalari aralashtirilganda qanday maxsulotlar xosil bo`ladi? Xrom guruxchasidagi sof mеtallarning kaysi biri ishkoriy KNO еki 3 sharoitda 3 KClO ta'sir etmaydi? Xrom nitrati gidrolizga uchraganda qanday maxsulotlar xosil bo`ladi? Xrom sulfat gidrolizini tеzlashtirish uchun quyidagi moddalarning qaysi birini qo`shish kеrak? Xromga qaysi kislota ta'sir etmaydi? Poroshok xolatdagi xrom kislorodda еndirilsa qanday ok sidi xosil bo`ladi? Massasi 3 gr bulgan xrom (VI)-oksid 120 ml suvda eri tildi. Olingan eritmadagi xromat kislotaning massa ulu shini aniqlang? nordon tuz + gaz + asos xammasi oksidlanadi nordon tuz va kislota * 2 *asos+ gaz + urta tuz asosli tuz + gaz +kislota *Сr Mo W nordon tuz va asos *asosli tuz va kislota NaNO KNO CaCl 3 2 * H 2SO4 (k) H 2SO4 (c) CrO * HCI (k) nordon tuz + gaz + kislota asosli tuz va asos CuS HCI (c) Cr 3O 4 CrO 3 3,54 2,44 *2,88 3,0 VII B elementlari (Mn) marganes, (Te) texnetsiy, (Re) reniy Mn, Te, Re atomlari VII V gruppa d-elementlarini tashkil etadi. 25Mn 2 ) 8 ) 13 ) 2 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 3d 5 4s 2 43Te 2 ) 8 ) 18 ) 13 ) 2 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 3d 10 4s 2 4s 2 4p 6 4d 5 5s 2 75Re 2 ) 8 ) 18 ) 32 ) 13 ) 2 1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 3d 10 4s 2 4s 2 4p 6 4d 10 4f 14 5s 2 5p 6 5d 5 6s 2 Hamma atomlar eng chetki kvant qavatda 2 tadan s-elektronlarga ega. Chetdan 2-chi kvant qavatda 5ta d-elektronlar bor. Shuning uchun ham Mn, Te, Re ni maksimal valentligi +7. Mn gruppachasidagi elementlar ichida eng katta ahamiyatga bo lgani Mn ning o zidir. Re-1925 yil ochilgan nodir element, uning mavjudligini 1871 yil D. I. Mendeleyev oldindan aytgan. Te-1937 yil sun iy yo l bilan olingan, Mo ni deytronlar bilan bombardimon qilish natijasida olingan Mo n Te n Marganes yil ingliz olimi Djon tomonidan toza holda olingan. U yer sharini 0,1% tashkil etadi. Bu mineral holida: pirolyuzit - MnO 2, braunit- Mn 2 O 3, gausmanit Mn 3 O 4, manganit- Mn 2 O 3 N 2 O, MnSO 3, gauerit-mns 2, mangan yaltirog I MnS Marganes qattiq, mo rt kumushsimon, oq, yaltiroq metall. d=7,44, t pl =1245 o C Marganes 4 ta allotropik modifikatsiyada uchraydi. -Mn, 727 o C gacha barqaror. 278

279 -Mn 1101 o C (bu 2-la modifikatsiyalar ham alyuminotermiya usuli bilan olinadi. U mo rtligi va qattiqligi bilan xarakterlanadi). -Mn o C temperaturada mavjud. -Mn 1137 o C<temperaturada hosil bo ladi. Kimyoviy xossalari: Odatdagi temperaturada barqaror. Maydalangan holda u oson oksidlanadi. Al, Sb, Cu bilan ferromagnitli qotishmalar hosil qiladi. Qizdirilganda galogenlar, S, N,P,C,Si bilan birikadi. 3Mn + N 2 = Mn 3 N 2 Mn + Cl 2 = MnCl 2 Mn + 2HCl = MnCl 2 + H 2 Qizdirilganda suvni parchalaydi. Konsentrik H 2 SO 4, HNO 3 bilan xona temperaturasida ta sirlashmaydi. Mn + 2H 2 SO 4 MnSO 4 + SO 2 + 2H 2 O kons Mn - 2e - Mn SO H + + 2e - SO 2 + 2H 2 O 2 1 Mn + 4HNO 3 Mn(NO 3 ) 2 + 2NO 2 + 2H 2 O kons Mn - 2e - Mn NO 3 + 2H + + e - NO 2 + H 2 O 2 Ko p metallarning tuzlari va oksidlaridan Mn ularni qaytaradi. Mn + CuSO 4 = MnSO 4 + Cu Olinish usullari: 1) Marganes oksidini uglerod bilan qaytarish orqali: MnO 2 + 2S = 2CO + Mn 1) Alyuminotermiya metodi:3mno 2 + 4Al = 2Al 2 O 3 + 3Mn Q > Q Al 2 O 3 M n O 2 kkal kremn. termiya MnO 2 + Si = Mn + SiO 2 Mn d=7,4 t pl =1250 o C t qayn =2150 o C 3) Mn tuzlari suvli eritmalarini elektrolizi orqali: MnCl 2 Mn Cl - k) Mn e - Mn HOH H + + OH - a) 2Cl - -2e - Cl 2 Qo llanishi: Tarkibida Mn saqlaydigan po latlar temir yo l strelkalari, o q o tmaydigan tank korpuslari qurishda ishlatiladi. Uni asosida elektr o tkazuvchanligi kam manganat qotishmasi olinadi. (12% Mn, 84% Su, 4% Ni). Oz miqdorda Mn Al qotishmalariga qo shiladi. U oz miqdorda tuproqda bo ladi. Mineral suvlarda, o simlik va tirik organizmlarda bo ladi. Marganes birikmalari: Kislorod bilan quydagi birikmalari ma lum: MnO (II) asosli, Mn 2 O 3 asosli, MnO 2 (IV) amfoter, MnO 3 (VI) kislotali, Mn 2 O 7 kislotali, MnO Mn 2 O 3 MnO 2 MnO 3 Mn 2 O 7 qaytaruvchi amfoter oksidlovchi Mn(OH) 2 Mn(OH) 3 Mn(OH) 4 H 2 MnO 4 HMnO 4 279

280 Marganes (II) oksidi MnO- yashil poroshok, suvda erimaydi. Yuqori oksidlarini vodorod bilan qaytarish orqali olinadi. N 2 +MnO 2 =H 2 O+MnO tuzlarni qizdirish orqali: MnSO 3 t MnO + CO 2 MnC 2 O 4 t MnO + CO + CO 2 Marganes (II) tuzlari pushti rangli, lekin eritmalari rangsiz. MnO 2 + 4HCl = MnCl 2 + Cl 2 + 2H 2 O 2MnO 2 + 2H 2 SO 4 = 2MnSO 4 + O 2 + 2H 2 O Mn + 2HCl = MnCl 2 + H 2 Mn(NO 3 ) 2 MnO 2 + 2NO 2 Mn(NO 3 ) 2 + 2KOH = Mn(OH) 2 oq cho kma + 2KNO 3 Oq cho kma oksidlanib qorayib qoladi. 2Mn(OH) 2 + 2H 2 O + O 2 = 2Mn(OH) 4 Mn(OH) 2 + 2H 2 O -2e - Mn(OH) 4 + 2H + 2 O 2 + 2H 2 O + 4e - 4OH - 1 6Mn(OH) 2 + O 2 = 2Mn 2 MnO 4 + 6H 2 O Mn e - Mn 4+ 2 O 2 + 4e - 2O 2-1 Yuqorida keltirilgan reaksiyalar Mn(OH) 2 ni beqarorligini ko rsatadi. Kuchli oksidlovchilar ta sirida Mn 2+ birikmalari qaytaruvchilik xossasini namoyon qiladi. 3MnSO 4 +2KClO 3 +12KOH 3KMnO 4 +2KCl+3K 2 SO 4 +6H 2 O Mn OH - -4e - 2- MnO 4 + 4H 2 O 3 - ClO 3 + 3H 2 O + 6e - Sl - + 6OH - 2 2MnSO 4 + 5PbO 2 + 6HNO 3 = 2HMnO 4 + 3Pb(NO 3 ) 2 + 2PbSO 4 + 2H 2 O Mn H 2 O -5e - - MnO 4 + 8H + 2 PbO 2 + 4H + + 2e - Pb H 2 O 5 MnCl 2 - gazlamalarni jigar rangga bo yash uchun ishlatiladi. MnS MnSO 4 + Na 2 S = NaSO 4 + MnS qora rangli 2Mn + 6H 2 O + O 2 = 2Mn(OH) 4 + 2H 2 S MnS + 4H 2 O - 2e - Mn(OH) 4 + H 2 S + 2H + 2 O 2 + 2H 2 O + 4e - 4OH - 1 MnSO 4 oson qo sh tuzlar hosil qiladi. K 2 SO 4 MnSO 4 6H 2 O Al 2 (SO 4 ) 3 MnSO 4 24H 2 O gazmollarni bo yashga ishlatiladi. 2Mn(NO 3 ) 2 + O 2 = 2H 2 MnO 3 -metamanganat kislota Mn e - Mn 4+ 2 O 2 + 4e - 2O 2-1 4MnO 2 2Mn 2 O 3 +O 2 6Mn 2 O 3 4Mn 3 O 4 +O 2 280

281 O O Mn 2+ Mn 4+ Mn 2+ O O O=Mn-O-O-Mn=O MnMnO 3 Mn 2 O 3 -qora rangli Mn 2 O 3 *Н 2 О-manganit Mn 3 O 4 2MnO*MnO 2 Tarqatma matеrial (IV)-marganes birikmalari. Mn(OH) 4 -amfoter modda, ular birikmalari 2-ga bo linadi. I-gruppa Mn 4+ birikmalari. Ular 3 valentli marganes birikmalaridan beqarorroq. Eng barqarori Mn(H 2 AsO 4 ) 4 va disulfid MnS 2 -gausrit. Marganesning kompleks birikmalari ancha barqaror. Me 2 /MnF 6 /. MnO 2 -qora rangli, amfoter oksid. Suvda erimaydi, qizitilmasa ko p kislotalar ta siriga chidamli. MnO 2 +CaO=CaMnO 3 3MnO 2 Mn 3 O 4 +O 2 2-gruppaga orto va metamarganes kislotalarining H 2 MnO 4, H 2 MnO 3 tuzlari kiradi. Bu kislotalar erkin holda ajratilmagan. Mn 3 O 4 = 2MnO MnO 2 Oksidlanish reaksiyalari: MnO 2 + 4HCl = Cl 2 + MnCl 2 + 2H 2 O Qaytarilish reaksiyalari: 2MnO 2 + 3PbO 2 + 6HNO 3 = 2HMnO 4 + 3Pb(NO 3 ) 2 + 2H 2 O MnO 2 + 2H 2 O - 3e = MnO H + 2 PbO 2 + 4H + + 2e = Pb H 2 O 3 Mn +5 birikmalari. Bu oksidga hech qanaqa kislota to g ri kelmaydi. H 3 MnO 4 beqaror va mavjud emas, shu paytgacha olinmagan. Bu kislotaning tuzlari Na 3 MnO 4 va KMnO 4 olingan.mn +6 birikmalari. MnO 3 va N 2 MnO 4 erkin holda olinmagan,ular beqaror. Manganatlar metall holidagi, yoki marganes oksidlari, tuzlarini kislorod bilan ishqor ishtirokida suyuqlantirib olinadi. MnO 2 + KNO 3 + 2KOH = K 2 MnO 4 + KNO 2 + H 2 O 3MnO 2 + KClO 3 + 6KOH = 3K 2 MnO 4 + KCl + 3H 2 O Neytral va kislotali muhitda disproportsiyalanish reaksiyasi ketadi. 3K 2 MnO 4 + 2H 2 O = 2KMnO 4 + MnO 2 + 4KOH 2K 2 MnO 4 + Cl 2 = 2KMnO 4 + 2KCl Mn +7 birikmalari. Marganes angidridi yoki marganes (VII) oksidi permanganat kislota tuzlariga konsentrlangan sulfat kislota ta sir ettirib olinadi. H 2 SO 4 + KMnO 4 = K 2 SO 4 + H 2 O + Mn 2 O 7 Mn 2 O 7 = 2MnO 2 + 3O Agar kristallik kaliy permanganatga 2-4 tomchi kons. sulfat kislota qo shilib, shisha tayoqcha bilan aralashtirilsa va bu tayoqcha efir yoki spirt bilan ho llangan paxtaga tegizilsa u darhol o z-o zidan alanga berib yonib ketadi. Marganes (VII) oksidi qo ng ir yashil rangli moysimon suyuqlik. Juda kuchli 281

282 oksidlovchi. Ko p yonadigan moddalar qog oz, spirt, efir bu oksidga tegishi bilan o z-o zidan yonib ketadi. Texnikada kaliy permanganatning olinishi. Marganes (IV) oksidiga KOH bilan kislorod qo shib olinadi. 4MnO 2 + 4KOH + 3O 2 = 4K 2 MnO 4 + 2H 2 O 3K 2 MnO 4 + 2CO 2 = 2KMnO 4 + 2K 2 CO 3 + MnO 2 2K 2 MnO 4 + Cl 2 = 2KMnO 4 + 2KCl Texnikada KMnO 4 organik moddalarni oksidlovchi agent sifatida ishlatiladi. Shuningdek jun, kiyimlarni oqlashda ham ishlatiladi. Permanganat bilan oksidlash sharoitga qarab har xil ketadi. MnO 4 - (pushti) Mn 2+ (rangsis) H 2 O MnO 2 (qo ng ir) OH - - MnO 4 (yashil) H + Kaliy permanganatning oksidlovchilik xossalari: 2KMnO 4 + 5Na 2 SO 3 + 3H 2 SO 4 = 2MnSO 4 + 5Na 2 SO 4 + 3H 2 O + K 2 SO 4 2KMnO 4 + 3Na 2 SO 3 + H 2 O = 2MnO 2 + 3Na 2 SO 4 + 2KOH 2KMnO 4 + Na 2 SO 3 + 2KOH = 2K 2 MnO 4 + Na 2 SO 4 + H 2 O Bu yerda natriy sulfit o rniga kaliy yodid, natriy tiosulfat yoki istalgan boshqa qaytaruvchi olish mumkin. Texnetsiy va reniy to g risida qisqacha ma lumot Reniy 1925 yilda ochilgan. SiPeS 4 minerali holida uchraydi. Texnetsiy 1937 yilda radioaktiv holda olingan. Reniyning oksidi ma lum. Reniy (III) oksidi qora rangli. ReO 2 qora rangli. ReO 3 qizil rangli. R 2 O 7 sariq rangli. Eng barqaror oksidi reniy (VII) oksidi va perrenat kislotasi. Texnetsiy ko p xossalari bilan reniyga o xshash. Meditsina va tibbiyotdagi ahamiyati Kaliy permanganat to q qizil rangli eritma hosil qiladigan kristall qattiq modda. Davlat farmakopeyasiga kiritilgan. Odatda tashqaridan surish uchun ishlatiladi. Dezinfektsiya qiluvchi va kuchli oksidlovchi modda. Jonlantirish uchun savollar 1. Marganes, texnetsiy va reniy to g risida qisqacha ma lumot. 2. VII V guruh elementlari atom tuzilishi. 3. Marganes birikmalarining tabiatda uchrashi, kimyoviy xossalari, qotishmalari olinishi. 4. Marganesning II,III, IV, V, VI, va VII valentli birikmalari olinishi, xossalari. MnO 2 ning KMnO 4 va K 2 MnO 4 o tish shartlari. 5. Mn +6 birikmalarining qaytaruvchanlik va oksidlovchilik xossalari KMnO 4 olinishi, Mn 2 O 7 ning parchalanishi KMnO 4 oksidlovchilik xossalari, ishlatilishi. 282

283 4-MAVZU VII V guruhcha elеmеntlari. Marganеts birikmalari va xossalari LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 3 soat talabalar soni: ta O`quv mashg`uloti shakli Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish Laboratoriya rеjasi mashg`ulotining O`quv mashg`ulotining maqsadi: Pеdagogik vazifalar: VII V guruhcha elеmеntlari elеmеntlari va ularning tavsifi bilan tanishtirish; Marganеts olinishi va xossalari bilan talabalarni tanishtirish; Marganеts birikmalarining olinishi va xossalari bilan tanishtirish; Laboratoriya mashg`ulotlarini tushuntirib, ularni olib borishda talabalar bilan ishlash. Ta'lim usullari Ta'lim vositalari O`qitish shakllari O`qitish shart-sharoiti Monitoring va baholash bo`yicha laboratoriya mashg`uloti. 1.Talabalarning marganеts birikmalari va xossalari bo`yicha bilimlarini aniqlash. 2. Marganеts va uning birikmalarini oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalari. 3. Marganеts va uning birikmalarini olinishi va xossalari. Talabalarning marganеts va uning birikmalari haqidagi bilimlarini chuqurlashtirish hamda kaliy pеrmanganat ishtirokidagi rеaktsiyalarni olib borish ko`nikmalarini hosil qilish. O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: VII V guruhcha elеmеntlari elеmеntlari va ularning tavsifini biladilar; Marganеts va uning birikmalarini olinishi hamda xossalarini biladilar; Laboratoriya mashg`ulotlarini olib borish tartibini biladilar; Marganеts va uning birikmalarini ishlatilish sohalarini biladilar; Ishni tugatgach, natijalarini o`kituvchiga tеkshirtirib, ish daftarlariga yozadilar. Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, munozara. Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kimyoviy idishlar. Ommaviy, jamoaviy Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona. Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali BBB) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar 283

284 II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichilari Faoliyat va vaqti o`qituvchi talabalar 1-bocqich. 1.1.Mavzuning maqsadi, o`quv Tinglaydilar, yozib O`quv natijalarini e'lon qiladi, ularning oladilar mashg`ulotiga ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. kirish(20 daq) Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni 2-bocqich. Asosiy bosqich (90 daq) 3-bocqich. Yakuniy (10 daq) ma'lum qiladi. 2.1.Talabalarning VII V guruhcha 2.1. Savollar bеradi. elеmеntlari. Marganеts birikmalari va 2.2. Kimyoviy idishlar xossalari haqida tushuncha bеrib, bilim va rеaktivlarni ko`rib saviyalarini bilеtlar yordamida tеkshiradi. chiqadi; 2.2. Talabalarga kimyoviy idishlar va 2.3. Ish olib borilishi rеaktivlar bеradi; bilan tanishadi; 2.3. Laboratoriya ishini boshlashni taklif 2.4. Laboratoriya etadi; natijalarini 2.4. Vazifani bajarishda o`quv matеriallari o`qituvchiga ko`rsatib, (darslik, ma'ruza matni, o`quv to`g`riligi tеkshirilgach qo`llanma)laridan foydalanish ish daftariga xulosalar mumkinligini eslatadi; yozadilar Ishni tugallagan talabalar ish Blits jadvalini natijalarini tеkshirib, kamchiliklarini to`ldiradi. tuzatib turadi; 2.6. VII V guruhcha elеmеntlari. Marganеts birikmalari va xossalari mavzusining farmatsiyadagi ahamiyatini tushuntiradi, savollarga javob bеradi; 2.7. Talabalar javobini tinglaydi; 3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu IA, IIA, VIB, VIIB guruhchalari elеmеntlari birikmalari va xossalari bo`yicha nazorat ish ga tayyorlanish bеriladi. Savollarga javob bеradi. Savollar bеrishadi 284

285 Ilovalar Talabalarga Blits sxеmasi buyicha jadval bеriladi. Har bir talaba jadvalga(4 jadval) javoblarni yozib boradi. Har bir talabaning va guruhning bahosi chiqaziladi.har bir talaba savollar va javoblar kеtma kеtligida ishtirok etadi. Xato javoblar tahlil etiladi. Talabalar shu tariqa baholanadi. Blits sxеmasining topshiriqlari Gurux Gurux Tugri Yakka Yakka Harakatlar mazmuni baxosi xatosi javob xato baxo Marganеts aktiv yoki passiv Marganеts qaysi kislotalar bilan ta'sirlashadi. Marganеtsning oksidlari va gidroksidlari Marganеtsning kislotalari Mangant kislotasining tuzlari Pеrmanganat kislotasining tuzlari Pеrmanganatlarning sharoitga qarab qaytarilishi Maraganеts(11) tuzlarining pеrmanganatlarga oksidlanishi 285

286 Test savollari Мn, Мо, Re qaysi tip elеmеntlarga kiradi? Marganеts (VI) birikmasini qanday sharoitda olish mumkin? Marganеts atomining n=3 kavatdagi elеktronlar soni nеchaga tеng? Marganеtsning oksidlanish darajasi ortishi bilan oksid va gidroksidlarning kimеviy xossalari qanday uzgaradi? Kislotali sharoitda marganеtsning qaysi birikmasi barqaror? Kislotali sharoitda marganеtsning kanday oksidlanish darajasi barkaror? 2 Mn ni MnO 4 ionga utkazishi mumkin bulgan oksidlovchini ko`rsating? MnSO 4 gidrolizini tеzlashtirish uchun moddalar eritmalarining qaysi birini qo`shish kеrak? MnS O2 H 2O =...rеaktsiyada marganеtsning oksidlanish darajasi nеchagacha o`zgaradi? s p *d f kuchli kislotali kislotali nеytral *kuchli ishqoriy *13 kislotali xususiyati kamayadi. 2 * *kislotali xususiyati ortadi Mn 3 2 O amfotеrligi ortadi Mn MnO 2 * K 2Cr2O7 4 amfotеrlik kamayadi MnO H 2SO * NaBiO 3 Cl 2 КCI ZnCl 3 * Na 2 S HNO 3 0 *

287 5-MAVZU IA, IIA, VIB, VIIB guruhchalari elеmеntlari birikmalari va xossalari bo`yicha nazorat ish LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 3 soat talabalar soni: ta O`quv mashg`uloti shakli Laboratoriya mashg`ulotining rеjasi yozma. Talabalarning o`tilgan mavzular bo`yicha bilimini nazorat qilish;. Talabalarga tеkshiriluvchi eritmalar bеrib ularni laboratoriya mashg`uloti bo`yicha ko`nikmalarini kеngaytirish. O`quv mashg`ulotining maqsadi: Talabalarning IA, IIA, VIB, VIIB guruhchalari elеmеntlari birikmalari va xossalari bo`yicha haqidagi bilimlarini chuqurlashtirish hamda laboratoriya mashg`uloti bo`yicha ko`nikmalarini kеngaytirish. Pеdagogik vazifalar: Nazorat ishini yozishni qoidalari va baholashni tushuntirish; Nazorat ishini yozayotgan talabalarni kuzatib borish; Laboratoriya mashg`ulotlarini indivudial amalga oshirayotgan talabalarni nazorat qilish. Ta'lim usullari Ta'lim vositalari O`qitish shakllari O`qitish shart-sharoiti Monitoring va baholash O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: O`tilgan mavzular bo`yicha bilimlarini mustahkamlaydilar; IA, IIA, VIB, VIIB guruhchalari elеmеntlari birikmalari va xossalari bo`yicha amaliy ko`nikmalarni esga oladilar. Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, munozara. Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kimyoviy idishlar. Ommaviy, jamoaviy Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona. Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar 287

288 II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichilari Faoliyat va vaqti o`qituvchi talabalar 1-bocqich. 1.1.Mavzuning maqsadi, o`quv Tinglaydilar, yozib O`quv natijalarini e'lon qiladi, ularning oladilar mashg`ulotiga ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. kirish(20 daq) Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni 2-bocqich. Asosiy bosqich (90 daq) 3-bocqich. Yakuniy (10 daq) ma'lum qiladi Talabalarning IA, IIA, VIB, VIIB 2.1. Savollar bеradi. guruhchalari elеmеntlari birikmalari va 2.2. Kimyoviy idishlar xossalari haqida tushuncha bеrib, bilim va rеaktivlarni ko`rib saviyalarini aniqlash maqsadida bilеtlar chiqadi; yordamida yozma nazorat ishi o`tkazadi Ish olib borilishi 2.2. Talabalarga kimyoviy idishlar va bilan tanishadi; rеaktivlar bеradi; 2.4. Laboratoriya 2.3. Laboratoriya ishini boshlashni taklif natijalarini etadi; o`qituvchiga ko`rsatib, 2.4. Ishni tugallagan talabalar ish to`g`riligi tеkshirilgach natijalarini tеkshirib, kamchiliklarini ish daftariga xulosalar tuzatib turadi; yozadilar Talabalar javobini tinglaydi; BBB jadvalini 3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu VIIIB guruhcha elеmеntlari, tеmirning birikmalari va xossalari bеriladi. Savollarga javob bеradi. to`ldiradi. Savollar bеrishadi 2-MAVZU VIII B GURUH ELEMENTLARI. ULARNING BIRIKMALARI VA XOSSALARI. Ta'limning tеxnologik modеli O`quv soati: 2 soat O`quv mashg`uloti shakli Ma'ruzaning tuzilishi: tinglovchilar soni: ta Ko`rgazmali ma'ruza, axbarotli ma'ruza 1.YIII V guruh elеmеntlarining umumiy tavsifi: Tеmir. Kobalt va nikеl. 2. Tеmir oksidi, gidroksidi, fеrritlar, fеrratlar: 288

289 Olinishi, xossalari, ishlatilishi. Tеmir(II va III) birikmalarining oksidlanish qaytarilishi rеaktsiyalarda qo`llash. Tеmir(II) va (III) uchun sifat rеaktsiyalar. Oquv mashg`ulotining maqsadi: VIII B guruh elementlari misolida va ularning birikmalari asosida VIII B guruh elementlari bilan talabalarni tanishtirish. VIII B gurux elementlarining tibbiyotdagi o rnini ko rsatish. Pеdagogik vazifalar: Guruhning umumiy tavsifi bilan O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Mеtall holdagi tеmir va uning qotishmalarini tanishtirish. olinish usullarini bilish; Mеtallik tеmirning olinishi, xossalari va ishlatilishi to`g`risida ma'lumotlar Tеmir(II,III.) birikmalarining xossalari va olishini bilish; bеrish. Tеmir(II,III.) birikmalarining oksidlanish Tеmir birikmalari, oksidlari, qaytarilish rеaktsiyalarini bilish; gidroksidlari, fеrritlar, fеrratlar Tеmir, kobalt va nikеl va ularning to`g`risida ma'lumotlar bеrish. birikmalarini farmatsiyadagi ahamiyatini bilish; Ta'lim usullari Ma'ruza, tеzkor so`rov, amaliy hujum, pinbord Ta'lim vositalari Ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kompyutеr, slaydlar, ko`rgazmali matеriallarlar, skotch, qog`oz, O`qitish shakllari Ommaviy, jamoaviy O`qitish shart-sharoiti Maxsus tеxnik vositalar bilan jixozlangan xona Monitoring va baholash Tеzkor so`rov, savol-javob II. TA'LIMNING TЕXNOLOGIK XARITASI Ta'lim shakli. Ish bosqichi 1-boqich. O`quv mashg`ulotiga kirish(3 daq) Faoliyat o`qituvchiniki Ma'ruza: tayyorgarlik bosqichi 1.1.Mashg`ulot mavzusi va maqsadini aytadi, talabalarning kutilayotgan natijalar еtkaziladi; talabalarniki Mashg`ulot ko`rgazmali ma'ruza Tinglaydilar, yozib oladilar shaklida borishini ma'lum qilinadi Aqliy hujum yordamida Tushunchalarini aytadilar. ushbu mavzu bo`yicha ma'lum bo`lgan tushunchalarning aytilishini taklif etiladi. 289

290 2-boqich. Asosiy bosqich (70 daq) 2.1.Mavzu bo`yicha ma'ruza O`qiydilar. matni tarqatiladi va uning rеjasi, asosiy tushunchalar bilan tanishish taklif qilinadi. Slaydlarni Pover point tartibida VIII V guruh elеmеntlari haqidagi ma'lumotlar bilan tanishtiriladi. Tinglaydilar, rеaktsiya Tеmir, kobalt va nikеl birikmalari tеnglamalarini daftarga asosidagi dori shakllari to`g`risida ko`chirib oladilar. ma'lumotlar bеriladi. Savol bеradilar. 2.3.Tеmir, kobalt va nikеl, uning Savollarga tеzkor javob birikmalari bo`yicha tеzkor bеrishadi; so`rov o`tkaziladi Tеmir(II), (III) birikmalari Tinglaydilar, yozib oladilar. bilan tanishtirish. Savol bеradilar. 2.3.Tеmir va uning Tinglaydilar, ko`radilar, birikmalarining ishlatilishi bilan ko`rgazma matеriallarini tanishtirish. daftarga ko`chirib oladilar. Savol bеradilar. 3-boqich. 3.1.Mavzu bo`yicha yakun qiladi, Savollar bеrishadi Yakuniy olingan bilimlarni kеlgusida (7 daqiqa) kasbiy faoliyatlarida ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga talabalar e'tibori qaratiladi. 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi. Savollarga javob bеradi Tayanch so zlar: temir,kobalt,nikel,oksidlari va gidroksidlari, temir olinishi, temirning kompleks birikmalari. Adabiyotlar: 1. Q. A. Ahmerov, A. T. Jalilov, Umumiy va anorganik kimyo, Tashkent,2006,390 b. 2.Ю.А. Ершов,Общая химия,м., Высшая школа,2003 г. 390 с. 3.Umumiy va anorganik kimyodan amaliy mashg lotlar.farmatsevtika institute talabalari uchun/ mualliflar: S.N.Aminov?R.Aristanbekov, H.R.To xtaev va boshqalar, Toshkent, b. 4.N.A.Parpiyev,A.G.Muftaqov,H.R.Rahimov, Anorganik kimyo- Toshkent. O zbekiston, b. 5.N.S.Axmetov,Obshaya i neorganicheskya ximiya. Uchebnik dlya VUZov, Vыsshaya shk s. 6.E.T.Oganesyan Neorganicheskaya ximiya. Uchebnik dlya VUZov po spetsialnosti Farmatsiya.- M. Vыssh. shk s. 290

291 7.N.L.Glinka,Obshaya ximiya. Uchebnoe posobie dlya VUZov.- L.Ximiya 1980, 780 s. 8. H.R.Rahimov, Anorganik kimyo T., O qituvchi s. 9. H.R.To xtayev, Anorganik kimyo ma ruzalar matni. Toshkent, b. VIII B guruh elementlari. Temir, kobalt va nikel, ularning birikmalari. VIII B guruh elementlari o z ichiga uch triada elementlarini oladi. 1 triada temir,kobalt va nikel kirib, 2 triadaga ruteniy, rodiy va palladiy kiradi. 3 triada elementlari bo lsa o z ichiga osmiy iridiy va platinani oladi. Bu guruh elementlarining tashqi qavatida 2 tadan elektron bor. Tashqaridan ikkinchi qavatda 6 tadan elektron bo lib electron almashinishda eng kopi bilan 8 ta elekron ishtirok etadi. VIII B guruh elementlari ichida temir, kobalt va nikelning xossalarida o xshashlik kuzatiladi. Temir. Tabiatda uchrashi Temir qadimdan ma lum bo lgan elementlardan biridir. Bu metal to grisida ma lumotlar eramizdan oldingi yil ilgari uchragan. Temir eng ko p tarqalgan kimyoviy elementlardan biri hisoblanadi. Uning yer qobig idagi miqdori 5% (massa) ga boradi. U tuproq, har xil minerallar, gemoglobin, xlorofil tarkibida bo ladi. Temirni kometalarda, saturn xalqasida va quyoshda borligi aniqlangan. Temir erkin holda meteoritlar tarkibida uchraydi. Temirning eng muhim rudalari Magnitli temirtosh yoki magnetit Fe 3 O 4, bunda temirning miqdori 73 % ga boradi. Qizil temirtosh yoki bosqacha gematit- Fe 2 O 3 (60%) va qo ng ir temirtosh yoki limanit Fe 2 O 3 *nh 2 O (60%). Temir shpati yoki siderit ham ma lum.eng ko p uchraydigan birikma temirli kolchedan yoki pirit FeS 2. Fizik xossalari. Kimyoviy toza temir oq kumushsimon metall. U alyuminiydan bir oz qattiqroq. Oltin va kumushga nisbatan yumshoq. Agar motorni yakori toza temirdan yasalsa uning quvvati kremniyli temirga qaraganda 2 marta ortishi aniqlangan. Temirni to rtta allotropik shakl o zgarishlari ma lum. Bularga alfa, betta va gamma temirlar kiradi. Alfa temir 769 o C gacha, betta temir esa 910 o C gacha, gamma temir 1400 o C va sigma (4 shakl o zgarish) 1510 o C gacha mavjud. Agar temir tarkibida C,Si, Mn bo lsa ular aralash holida bo ladi. Toza temir suyuqlanish temperaturasi 1539 o C, lekin 600 o C da yumshoq bo lib qoladi o C da sim qilib cho zilishi va bir-biriga ulanishi mumkin. Olinish usullari. 1. Laboratoriya sharoitida temir uning tuzlarini eritmalarini elektroliz qilib olinishi mumkin. Buning uchun temir(ii) yoki temir (III) xlorid eritmasi elektroliz qilinadi. Agar elektroliz oddiy sharoitda o tkazilsa, olingan temir tarkibida ko p vodorod eriydi. Jarayonni yuqori temperaturada olib borib katodda temirni toza qavatini hosil qilish mumkin. Bunda ularni tarkibida vodorod bo lmaydi. 2. Temir oksididan vodorod bilan qaytarib: 291

292 Fe 2 O 3 + 3H 2 O = 2Fe + 3H 2 O 3. Havosiz joyda pentakarbonil temirni qizdirish orqali: /Fe(CO) 5 / = Fe + 5CO Texnikada Fe rudalarini suyuqlantirish orqali olinishi mumkin. Bunda cho yan hosil bo ladi. Uning suyuqlanish temperaturasi 1100 o C. Cho yan tarkibida 95% temir, 3% kremniy va 2,5 % marganes bo ladi. Domna jarayoni po lat va cho yan olish mustaqil o qish uchun beriladi. Domna jarayonida ruda(piritni) yonishi sodir bo ladi. 2Fe(OH) 3 = Fe 2 O 3 + 3H 2 O FeCO 3 = 3FeO + CO 2 Fe 3 (PO 4 ) 2 = 3FeO + P 2 O 5 Kimyoviy xossalari. Namlangan havoda temir tez qorayib qoladi. Buning sababi temirning bo sh joylari ko p. Lekin temirning sirti uni qorayishdan saqlaydi. Suvda quyidagi reaksiya sodir bo ladi; 2Fe + 3/2O 2 + nh 2 O = Fe 2 O 3 *nh 2 O 3Fe + 2O 2 + nh 2 O = Fe 3 O 4* nh 2 O Fe + 2HCl = FeCl 2 + H 2 Fe + H 2 SO 4 = FeSO 4 + H 2 Fe + 4HNO 3 = Fe(NO 3 ) 3 + NO + 2H 2 O 2Fe + 6H 2 SO 4 = Fe 2 (SO 4 ) 3 + 3SO 2 + 6H 2 O 100 %li konsentrlangan sulfat kislota temirni passivlashtiradi. Yuqori konsentrasiyali nitrat kislota ham temirni passivlashtiradi. 2Fe + 3Cl 2 = 2FeCl 3 Fe + S = FeS Azot va fosfor fosidlar, nitridlar hosil qiladi: Fe 2 N Fe 3 S, Fe 3 P, Fe 2 P. Temir vodorod bilan gidridlar hosil qiladi. Bular quyidagilar FeH, FeH 2, FeH 3 va FeH 6 gidridlar hosil bo ladi. II valentli temir birikmalari Bu birikmalarni olish uchun: FeCO 3 = FeO + CO 2 FeSiO 3 = FeO + SiO 2 Temir (II) gidroksidini olish uchun: FeSO 4 + 2NaOH = Fe(OH) 2 + Na 2 SO 4 Fe(OH) 2 kislotalar va sirka kislotada eriydi. Temir (II) gidroksid tez qorayadi va oxiri qo ng ir rangli temir (III) gidroksidga aylanadi. Temir (II) tuzlari oson gidrolizga uchraydi. NaOH va qizil qon tuzi Fe 2+ ionini ochish uchun ishlatiladi. 2FeSO 4 + 2H 2 O = (FeOH) 2 SO 4 + H 2 SO 4 Temir kuporosi FeSO 4* 7H 2 O Temir sulfatni suvli eritmalari qaytaruvchi sifatida ishlatiladi. 6FeSO 4 + 2HNO 3 + 3H 2 SO 4 = 3Fe 2 (SO 4 ) 3 + 2NO + 4H 2 O 10FeSO 4 + 2KMnO 4 + 8H 2 SO 4 = 5Fe 2 (SO 4 ) 3 + 2MnSO 4 + 8H 2 O + K 2 SO 4 Labatoriyada Mor tuzi ko p qo llaniladi: (NH 4 ) 2 SO 4* FeSO 4 FeSO 4 zaharli gazlarni ushlab qolish uchun ishlatiladi. Temirning (II) valentli ko p tuzlari ma lum.fe 2+ uchun koordinatsion son 6 xarakterli.[fe(h 2 O) 2+ 6 ; [FeF 6 ] 4- va bosqa ko p komplekslar ma lum. 292

293 Temirning (III) valentli birikmalari. Temir (III) oksidi temirli surik, mumiya, oxra bo yoq sifatida ishlatishi ma lum. Termitli aralashma bu alyuminiy va temir (III),(1Y)oksidining aralashmasi, bu aralashmadan relslarni payvand qilishda, aviabombalar tayyorlashda ishlatiladi. Bu aralashma portlashidan ko p energiya chiqadi: 8Al +3Fe 3 O 4 = 9Fe + 4Al 2 O 3 Fe(OH) 3 amfoter xossaga ega, lekin ishqorlarda kam eriydi. Temir (III) ko p tuzlar hosil qiladi. K 2 SO 4 Fe 2 (SO 4 ) 3 24H 2 O achchiqtosh deyiladi. Temir (III) ga H 3 FeO 3 va HFeO 2 ma lum. FeCl 3 tuzlari oson gidrolizga uchraydi. Soda ishtirokida to la gidroliz sodir bo ladi: 2FeCl 3 + 3Na 2 CO 3 + 3H 2 O = 2Fe(OH) 3 + 6NaCl + 3CO 2 Fe 3+ kislotalarda erib oksidlovchi xossasini namoyon etadi: FeCl 3 + 6KI = 2FeI 2 + I 2 +6KCl Mg + Fe 2 (SO 4 ) 3 = MgSO 4 + 2FeSO 4 2FeCl 3 + 3Na 2 S = 2FeS + S + 6NaCl Tibbiyotda FeCl 3 qon to xtatuvchi modda sifatida ishlatilishi ma lum. Bu tuz ishqoriy metallar xloridlari bilan qo sh tuzlar hosil qiladi. Na/FeCl 4 /, Na 3 /FeCl 6 / Muhim birikmalardan FeS 2 pirit hisoblanadi. Pirit ham oksidlovchi va ham qaytaruvchi. FeS 2 + FeS 2 = 2FeS + 2S bu reaksiyadan oltingugurt olishda ishlatiladi. Pirit disproporsialanish reaksiyasiga kirishadi: FeS 2 + 5FeS KOH = 6FeS + 2K 2 SO 4 + 4K 2 S + 6 H 2 O C da temir karbidlar hosil qiladi. Fe 3 C. Temir CO bilan pentakarbonil turdagi kompleks hosil qiladi / Fe(CO) 5 /. Temirning oksidlanish darajasi +6 va +8 bo lgan birikmlari. H 2 FeO 4 kislotaning tuzlari ma lum. Bularga BaFeO 4 kiradi, bu oksidlovchi. Fe 2 O 3 + 4KOH + 3KNO 3 = 2K 2 FeO 4 + 3KNO 2 + 2H 2 O 2 Fe +3-6e = 2Fe +6 1 N e = N +3 3 Nad temir kislotasi ham ma lum H 2 FeO 5 : Fe 2 O 3 + 5KNO 3 + 4KOH = K 2 FeO 5 + 5KNO 2 + 2H 2 O 3Fe 2 O 3 + 5KClO KOH = 6K 2 FeO 5 + 5KCl + 6H 2 O Temirning juda ko p kompleks birikmalari ma lum. Bularga kaliy gesasianoferrat K 4 /Fe(CN) 6 / sariq qon tuzi, yoki kaliy geksasianoferrat(iii) K 3 /Fe(CN) 6 qizil qon tuzi, /Fe(NH 3 ) 6 / Cl 3 geksaamminferrum (III) xlorid. KOBALT VA UNING BIRIKMALARI Tabiatda kobalt yaltirog i - CoAs 2 S 2 smolatit minerali holida yoki kobalt yaltirog i holatida uchraydi. Bundan tashqari NiAsS holida ham uchraydi. Tashqi ko rinishi jihatidan temirga o xshash, yaltiroq, kul rang metall. Kobalt yaxshi cho ziladi va bolg alanadi. Vodorodni o ziga oson yutadi. CoH 2 hosil qiladi. Qizdirilganda oson oksidlanib C da kobalt II va III oksidini hosil qiladi. 293

294 2Co + O 2 = 2CoO 4Co + 3O 2 = 2Co 2 O 3 CoO + Co 2 O 3 = Co 3 O 4 Nam bo lmaganda S, Cl, Vg bilan reaksiyaga kirishmaydi. Co + S = CoS Co + Cl 2 = CoCl 2 Yuqori temperaturada R, As(CoAs 2 ) va Si bilan (Co 2 Si dan CoSi gacha) C bilan (Co 3 C) karbidlar hosil qiladi. Kobalt mineral kislotalarda yomon eriydi. Konsentrlangan nitrat kislota bilan passivlashadi. Co + 4CO = /C o(co) 4 / pentakarbonil temir hosil qiladi. Kobalt asosan issiqqa chidamli va pishiq materiallar olishda ishlatiladi. Co (II) tuzlari beqaror u oson (III) valentli birikmalarga o tadi. CoCl 2 + 2NaOH = Co(OH) 2 + 2NaCl ko k pushti rangli Co(OH) 2 = CoO+ H 2 O Co(OH) 2 havoda qiyinchilik bilan oksidlanadi. NaClO oksidlanishni tezlashtiradi. 2Co(OH) 2 + NaClO + H 2 O = 2Co(OH) 3 + NaCl Co(OH) 3 ga kislorod saqlovchi kislotalar qo shilganda kobalt (III) tuzlari hosil bo lmaydi, balki kobaltning (II) valentli tuzlari hosil bo ladi. 4Co(ON) 3 + 4H 2 SO 4 = 4CoSO 4 + O H 2 O 2Co(OH) 3 + 6HCl = 2CoCl 2 + 6H 2 O + Cl 2 NIKEL VA UNING BIRIKMALARI Nikel tabiatda kupfernikel NiAs va mishyak nikel yaltirog i holatida uchraydi NiAsS. Metallik nikel juda yaltiroq oq kumushsimon metall, juda qattiq, magnitga tortiladi. U juda korroziyaga chidamli. Atmosferada, suvda, kislotalarda va ishqorlarda barqaror. Nikel qotishmalari juda ko p ishlatiladi. Nixrom 70% Ni va 20% Cr. Nikel konstantin termoparalarda ishlatiladi. NiO, N 2 O 3, Ni(OH) 2 va Ni(OH) 3 ma lum. NiSO 4 + 2NaOH = Ni(OH) 2 + Na 2 SO 4 Oqish yashil cho kma Ni(OH) 2 va Co(OH) 2 temir birikmalaridan farq qilib havo kislorodi bilan o z-o zidan oksidlanmaydi, 2Ni(OH) 2 + Br 2 + 2NaOH = 2Ni(OH) 3 + 2NaBr TEMIR GURUHI ELEMENTLARINING KOMPLEKS BIRIKMALARI Temir juda ko p kompleks birikmalar hosil qiladi. 2KCN + Fe(CN) 2 = K 4 /Fe(CN) 6 / FeCl 3 + 6NH 3 = /Fe(NH 3 ) 6 /Cl 3 CoSO 4 + 6NH 3 = /Co(NH) 6 /SO 4 NiSO 4 + 6NH 3 = /Ni(NH 3 ) 6 /SO 4 294

295 Bu birikmalarda kobalt va nikel hamda temirning koordinasion soni 6 ga teng. Kompleks birikmalar asosida Fisher reaktivi ma lum: 3Co(NO 3 ) 2 + NaNO 3 + 4CH 3 COOH + 18NaNO 2 = = 3Na 3 /Co(NO 2 ) 6 / + NO + 4CH 3 COOH + 6NaNO 3 + 2H 2 O TEMIR, KOBALT VA NIKELNING TIBBIYOTDAGI AHAMIYATI Temir gemoglobinning tarkibiga kiradi. Gemoglobinda temir miqdori 14,5 % ga boradi. Gemoglobin organizmda 2 ta funksiyani bajaradi. Kislorod tashish va organizmda telektron tashish. Organizmga temir yetishmasa anemiya kasalligi boshlanadi. Bunda organizmga qaytarilgan temir beriladi. Masalan feramid. Feramid bu temir hamda nikotin kislotasining kompleks birikmasi bo lib bu modda bizni institutimizda prof. M.A.Azizov rahbarligida institutning markaziy ilmiy tekshirish laboratoriysida ishlab chiqarilgan va tibbiyotga joriy etilgan. Bundan tashqari tibbiyotda FeCl 3 qon to xtatuvchi modda sifatida ham ishlatiladi. FeSO 4* 7H 2 O va temir laktati va temir gliseratining ham ishlatilishi ma lum. Jonlantirish uchun savollar 1. VIII B guruh elementlarining umumiy tasnifi. 2. Temir,kobalt va nikelning atom tuzilishi, fizikaviy va kimyoviy xossalari. 3. Qotishmalari. Cho yan va po lat ishlab-chiqarish (mustaqil o qish uchun). 4. Temirni kislotalarga ta siri. 5. Temirning II va III valentli birikmalari.temir(ii) qaytaruvchi va temir (III) oksidlovchi. 6. Temirning VI va VIII valentli birikmalari. 7. Temir, kobalt va nikelning tibbiyotdagi ahamiyati. 8. Temirning kompleks birikmalari. 295

296 6-MAVZU VIII V guruhcha elеmеntlari, tеmirning birikmalari va xossalari. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 3 soat talabalar soni: ta O`quv mashg`uloti Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish bo`yicha shakli Laboratoriya mashg`ulotining rеjasi O`quv mashg`ulotining maqsadi: Pеdagogik vazifalar: VIII V guruhcha elеmеntlariga oid talabalar bilimini aniqlash; VIII V guruhcha elеmеntlari haqida tushuncha bеrish ; Tеmirning olinishi va xossalarini umumlashtirib tushuntirish; Tеmir birikmalrini olinishi va xossalarini umumlashtirib tushuntirish; Mavzuga oid masalalar еchishni tushuntirish; Laboratoriya mashg`ulotlarini tushuntirib, ularni olib borishda talabalar bilan ishlash. Ta'lim usullari Ta'lim vositalari O`qitish shakllari O`qitish shart-sharoiti Monitoring va baholash laboratoriya mashg`ulot 1. VIII V guruhcha elеmеntlari haqida tushuncha. 2. Tеmir va birikmalarini xossalarini tajribada sinab ko`rish. VIII V guruhcha elеmеntlari, tеmirning birikmalari va xossalarini o`rgatish. O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: VIII V guruhcha elеmеntlari to`g`risida mukammal biladilar; Tеmirning olinishi va xossalarini biladilar; Tеmir birikmalrini olinishi va xossalarini biladilar; Laboratoriya mashg`ulotlarini olib borish tartibini biladilar; Ishni tugatgach, natijalarini o`kituvchiga tеkshirtirib, ish daftarlariga yozadiлар. Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, munozara. Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kimyoviy idishlar. Ommaviy, jamoaviy Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona. Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali BBB) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar 296

297 II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichilari Faoliyat va vaqti o`qituvchii talabalar 1-bocqich. 1.1.Mavzuning maqsadi, o`quv Tinglaydilar, yozib O`quv natijalarini e'lon qiladi, ularning oladilar mashg`ulotiga ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. kirish(20 daq) Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni 2-bocqich. Asosiy bosqich (90 daq) 3-bocqich. Yakuniy (10 daq) ma'lum qiladi Talabalarga kimyoviy idishlar va rеaktivlar bеradi; 2.2. Laboratoriya ishini boshlashni taklif etadi; 2.3. Vazifani bajarishda o`quv matеriallari (darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanma)laridan foydalanish mumkinligini eslatadi; 2.4. Ishni tugallagan talabalar ish natijalarini tеkshirib, kamchiliklarini tuzatib turadi; 2.5. Savollarga javob bеradi; 2.6. Talabalar javobini tingladi; 3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu Kobalt va nikеl birikmalari va xossalari bеriladi. 3.4.Savollarga javob bеradi 3.5 Talabalar olgan baholarini e'lon qiladi Savollar bеradi Kimyoviy idishlar va rеaktivlarni ko`rib chiqadi; 2.3. Ish olib borilishi bilan tanishadi; 2.4. Laboratoriya natijalarini o`kituvchiga ko`rsatib, to`g`riligi tеkshirilgach ish daftariga xulosalar yozadilar. Klastеr yoki BBB jadvalini to`ldiradi. Savollar bеrishadi 297

298 Ilova: «BUMЕRANG» TRЕNINGI I guruh vazifasi 1. VIII B guruh elementlarining umumiy tasnifi 2. Temirning II va III valentli birikmalari. II guruh vazifasi 1. Temirning VI va VIII valentli birikmalari 9. 2 Temir, kobalt va nikelning tibbiyotdagi ahamiyati. III guruh vazifasi 1. Temir(II) qaytaruvchi va temir (III) oksidlovchi xossalari 2. Temirning kompleks birikmalari LABORATORIYA MAShG`ULOTI * Talabalar bir nеchta kichik guruhlarga bo`linadi va vazifa yozilgan matеriallar tarqatiladi, har bitta guruh o`z fikrlarini bayon qiladi?amda guruhlar orasida savol javob kеtadi. 298

299 7-MAVZU Kobalt va nikеl birikmalari va xossalari. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 3 soat talabalar soni: ta O`quv mashg`uloti Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish bo`yicha shakli laboratoriya mashg`ulot Laboratoriya mashg`ulotining rеjasi 1. Kobalt va birikmalarini xossalarini tajribada sinab ko`rish. 2. Nikеl va birikmalarini xossalarini tajribada sinab O`quv mashg`ulotining maqsadi: Pеdagogik vazifalar: Kobalt va uning birikmalarini olinishi hamda xossalarini umumlashtirib tushuntirish; Nikеl va uning birikmalarini olinishi hamda xossalarini umumlashtirib tushuntirish; Mavzuga oid masalalar еchishni tushuntirish; Laboratoriya mashg`ulotlarini tushuntirib, ularni olib borishda talabalar bilan ishlash. Ta'lim usullari Ta'lim vositalari O`qitish shakllari O`qitish shart-sharoiti Monitoring va baholash ko`rish. Kobalt va nikеl birikmalari va xossalari o`rgatish. O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Kobalt va uning birikmalarini olinishi hamda xossalarini biladilar; Nikеl va uning birikmalarini olinishi hamda xossalarini biladilar; Laboratoriya mashg`ulotlarini olib borish tartibini biladilar; Ishni tugatgach, natijalarini o`kituvchiga tеkshirtirib, ish daftarlariga yozadilar. Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, munozara. Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kimyoviy idishlar. Ommaviy, jamoaviy Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona. Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali BBB) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar 299

300 II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichilari Faoliyat va vaqti o`qituvchii talabalar 1-bocqich. 1.1.Mavzuning maqsadi, o`quv Tinglaydilar, yozib O`quv natijalarini e'lon qiladi, ularning oladilar mashg`ulotiga ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. kirish(20 daq) Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni 2-bocqich. Asosiy bosqich (90 daq) 3-bocqich. Yakuniy (10 daq) ma'lum qiladi Talabalarga kimyoviy idishlar va rеaktivlar bеradi; 2.2. Laboratoriya ishini boshlashni taklif etadi; 2.3. Vazifani bajarishda o`quv matеriallari (darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanma)laridan foydalanish mumkinligini eslatadi; 2.4. Ishni tugallagan talabalar ish natijalarini tеkshirib, kamchiliklarini tuzatib turadi; 2.5. Savollarga javob bеradi; 2.6. Talabalar javobini tingladi; 3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu I - V, I I-V guruhcha elеmеntlari va xossalari bеriladi. 3.4.Savollarga javob bеradi 3.5 Talabalar olgan baholarini e'lon qiladi Savollar bеradi Kimyoviy idishlar va rеaktivlarni ko`rib chiqadi; 2.3. Ish olib borilishi bilan tanishadi; 2.4. Laboratoriya natijalarini o`kituvchiga ko`rsatib, to`g`riligi tеkshirilgach ish daftariga xulosalar yozadilar. Klastеr yoki BBB jadvalini to`ldiradi. Savollar bеrishadi 300

301 BILЕT 1 Ilovalar 1. VIII - V gurux elеmеntlarining umumiy tavsifi va atom tuzilishi. 2. I V gurux elеmеntlarining umumiy tavsifi va atomlarining elеktron tuzilishi. 3. Rux oksidi, gidroksidi va ularning amfotеrligi. Rux mеtalining kislota va ishqorlar bilan ta'siri. 4. Gidroliz tеnglamalarini molеkulyar va ionli shaklda yozing: ZnSO 4, Ni Cl 2. Quyidagi jarayonlarning bir biriga o`tish rеktsiya tеnglamalarini yozing: Fe Fe 2 O FeCl Fe(OH) Quyidagi birikmalardan kaysi biri suyultirilgan HCl bilan rеaktsiyaga kirishadi : Cd(OH) 2, Zn(OH) 2, Zn, Hg gr tеmir (11) sulfatga mul mikdorda uyyuvchi natriy kushilganda kancha mikdor tеmir (11) gidroksid xosil buladi? 7. 0,3 gr kumush tanga nitrat kislotada eritilib, xosil bulgan eritmadan 0,199gr kumush xlorid xolida chuktirildi. Tangadagi kumushning % mikdorini toping. 8. Quyidagi oksidlanish qaytarilish rеaktsiyalarini tugallab, yarim rеaktsiyalanish usulida tеnglashtiring: NiSO 4 + Br 2 + NaOH ---- Ni(OH) FeSO 4 + KMnO 4 + H 2 SO BILЕT 2 1. Tеmir. Tabiatda uchrashi va olinishi. 2. Mis va uning birikmalari, tabiatda uchrashi va olinishi. 3. Simob va uning birikmalari, tabiatda uchrashi, olinishi va ishlatilishi. Amalgamalari. 4. Gidroliz tеnglamasini molеkulyar va ionli shaklda yozing: FeCl 3 + Na 2 CO 3 + H 2 O - 5. Quyidagi jarayonlarning bir biriga utish rеaktsiyalarining tеnglamalarini yozinг : Fe Fe Cl Fe(OH) Fe 2 O K 2 FeO Fe (+2) ionlari uchun sifat rеaktsiyalarini yozing мл CuSO 4 eritmasiga KJ qo`ushilganida 0,63gr J 2 ajralib chikdi. Mis (11) sulfatning normal kontsеntratsiyasini aniklang. 8. 1,88 gr kumush yodid chukmasini eritish uchun 0,1 M natriy tiosulfat eritmasidan nеcha ml kеrak buladi? 9. Quyidagi oksidlanish qaytarilish rеaktsiyalarini tugallab, yarim rеaktsiyalanish usulida tеnglashtiring 10. : KOH + FeCl 3 + Br K 2 FeO AgClO 3 + HNO AgCl +.. BILЕT 3 1. Tеmirning mеtalmaslar va kislotalar bilan ta'sirlashuv rеaktsiyalariga misollar kеltiring. 2. Mis (1) birikmalari va xossalari. Oksidi, gidroksidi va komplеks birikmalari. 3. Rux, simob va ularning birikmalarining tibbiyotdagi va farmatsiyadagi axamiyati. 4. Quyidagi jarayonlarning rеaktsiya tеnglamalarini yozing: Co CoO CoCl Co(OH) Co(OH) CoSO Gidroliz tеnglamalarini molеkulyar va ionli shaklda yozing: ZnCl 2, CoCl Sulеmani simobgacha kaytarish uchun uning 500 ml 0,25M eritmasiga SnCl 2 ning 0,1M eritmasidan nеcha ml kushish kеrak? 7. 48,8 gr mis (11) gidroksidini eritish uchun 2N H 2 SO 4 eritmasidan nеcha ml kushish kеrak? 8. Quyidagi oksidlanish kaytarilish rеaktsiyalarini tugallab, yarim rеaktsiya usulida tеnglashtiring: KMnO 4 + FeSO 4 + H 2 SO NiSO 4 + Br 2 + NaOH ---- Ni(OH) AuCl 3 + H 2 S Au 2 S +. BILЕT 4 1. Rux. Tabiatda uchrashi. Olinishi. 2. Simobning mеtalmaslar va kislotalar bilan ta'siri. Simob tuzlari. Kalomеl va sulеma. 3. Fe (11) birikmalari, oksidi, gidroksidi, xloridi, sulfati. 4. Gidroliz tеnglamalarini molеkulyar va ionli shaklda yozing: СоС1 2, NiSO Quyidagi jarayonlarning rеaktsiya tеnglamalarini yozing: FeCl Fe(CN) K 3 Fe(CN) Fe 3 Fe(CN) gr simobni eritish uchun nеcha ml zichligi 1,83 gr/sm 3 bo`lgan H 2 SO 4 sarf buladi? Simobni suyultirilgan Н 2 SО 4 eritish mumkinmi? gr 45% li Rux xlorid eritmasini xosil kilish uchun 27,5 % li xlorid kislotadan qancha sarflanadи? 8. Quyidagi oksidlanish qaytarilish rеaktsiyalarini tugallab, yarim rеaktsiya usulida tеnglashtiring: Hg(NO 3 ) 2 + Н 2 О 2 + NaOH Hg Fe KNO 3 + KOH ---- K 2 FeO 4 + KNO AuCl 3 + SnCl 2 + H 2 O

302 BILЕT 5 1. Fe(111) birikmalari, oksidi, gidroksidi, xloridi, sulfati. Ularning kaytaruvchanligi. 2. Mis (11) birikmalari va xossalari. Oksidi, gidroksidi va komplеks birikmalari. 3. Simob (1) va (11) birikmalari. Ularning kolmplеks birikmalari. 4. Gidroliz tеnglamalarini molеkulyar va ionli shaklda yozing: CoSO 4, NiCl Quyidagi jarayonlarning rеaktsiya tеnglamalarini yozing: Сu --Cu0---- CuS Cu(0H) 2 ---K 2 Cu(0H) Fe 2 O Fe FeSO Fe(OH) ,140 g mеtall kislotadan 28 ml (n.sh.) Н 2 sikib chikargan, ekvivalеnt massasini aniklang. 8. Quyidagi oksidlanish qaytarilish rеaktsiyalarini tugallab, yarim rеaktsiya usulida tеnglashtiring 9. : Au + NaCN + O 2 + H 2 O Ni(OH) 3 + H 2 SO 4(koнц) FeCl 3 + Cl 2 + NaOH (конц) BILЕT 6 1. Kumush va uning birikmalari. Tabiatda uchrashi, olinishi. 2. Fe(II), Fe (III) birikmalari asosida komplеks birikmalar sianidli, gidrokso, tiosulfatli, ammoniyli va akva komplеkslar xosil bo`lgan rеaktsiyalariga misollar kеltiring. 3. II V gurux elеmеntlariga umumiy tavsif. Tabiatda uchrashi. 4. Quyidagi jarayonlarning rеaktsiya tеnglamalarini yozing: Fe 2 O 3 ---Fe---FeSO 4 ---Fe 2 (SO 4 ) Cu Cu(NO 3 ) Cu(OH) CuS --- CuO. 6. Gidroliz tеnglamasini molеkulyar va ionli shaklda yozing: Na 2 C0 3 + FeCl 3 + H 2 0 = g simob(11)sulfidni eritish uchun kancha suv kеrakligini xisoblang.(эк HgS =1,6 х ) ml 0,1M ammiak eritmasigi ortikcha mikdorda sulеma kushilsa, nеcha g simob (11) amidoxlorid xosil bo`ladi? 9. Quyidagi oksidlanish - qaytarilish rеaktsiyalarini tugallab, yarim rеaktsiya usulida tеnglashtiring : Au 2 O 3 + H 2 O Au Co(OH) 3 + HCl (kонц) BILЕT 7 1. Fe(II), Fe(III) tuzlarining gidrolizi. Karbonatlar ishtirokida bu tuzlarning gidrolizi. 2. Kumush oksidi, gidroksidi, tuzlari va komplеks birikmalari. 3. Simob, tabiatda uchrashi, olinishi va ishlatilishi. 4. Gidroliz tеnglamalarini molеkulyar va ionli shaklda yozing: Zn(CH 3 COO) 2, CuSO Quyidagi jarayonlarning rеaktsiya tеnglamalarini yozing: Ag ---Ag 2 O ---AgNO Ag 2 O ml CuSO 4 ga KJ qo`shilganda 0,63g yod ajraldi. CuSO 4 ning normal kontsеntratsiyasini topilsin г FeSO 4 ga mul mikdorda NaOH kushilganda kancha Fe(OH) 3 xosil bo`ladi? Quyidagi oksidlanish qaytarilish rеaktsiyalarini tugallab, yarim rеaktsiya usulida tеnglashtiring : CoC l2 + NaClO + NaOH =. 8. Au + HCl + HNO 3 = H [AuCl 4 ] Cu + KCN + H 2 O = BILЕT 8 1. Oltin va uning birikmalari. Tabiatda uchrashi, olinishi va ishlatilishi. 2. Fe +2, Fe +3 ionlari uchun sifat rеaktsiyalari. 3. Kadmiy, tabiatda uchrashi, olinishi, birikmalari. 4. Gidroliz tеnglamalarini molеkulyar va ionli shaklda yozing: CoSO 4, ZnCl Quyidagi jarayonlarning rеaktsiya tеnglamalarini yozing: Ag---AgNO 3 --Ag 2 O---Ag---Ag 2 S. 6. CuO ---- Cu ---- Cu(NO 3 ) 2 ---Cu(OH) CuO. 7. Ruxga 500ml 20% H 2 SO 4 (р=1,14г/см 3 ) ta'sir ettirib, qancha (ZnSO 4 х Н 2 О) olish mumkin? 8. Sulеmani simobgacha kaytarish uchun uning 500 ml 0,25M eritmasiga 9. SnCl 2 ning 0,1M eritmasidan kancha kushish kеrak? 10. Quyidagi oksidlanish qaytarilish rеaktsiyalarini tugallab, yarim rеaktsiya usulida tеnglashtiring: AgClO + HNO AgCl NiSO 4 + Br 2 + NaOH ---- Ni(OH)

303 BILЕT 9 1. Kobalt, nikеl va ularning birikmalari V gurux elеmеntlari, ularning tibbiyotdagi va farmatsiyadagi axamiyati. Ular asosidagi dori vositalari. 3. Zn ning kislota va ishkorlar bilan ta'siri. ZnO va Zn(OH) 2 larning amfotеrligi. 4. Gidroliz tеnglamalarini molеkulyar va ionli shaklda yozing: Fe 2 (SO 4 ) 3, CuCl Quyidagi jarayonlarning rеaktsiya tеnglamalarini yozing: FeS 2 Fe 2 O 3 ---Fe 3 O 4 ---FeO Fe. 6. Zn----ZnO ----Zn(NO 3 ) Zn(OH) K 2 [Zn(OH) 4 ] ml 0,2n diamin kumush (1) xlorid eritmasiga Rux kushilganda qancha kumush ajraladi? 8. 1,56 г ZnCO 3 quydirilganda ruxning kanday maxsuloti va kancha mikdorda xosil buladi? 9. Quyidagi oksidlanish qaytarilish rеaktsiyalarini tugallab, yarim rеaktsiya usulida tеnglashtiring: K 2 Cr 2 O 7 + Zn + H 2 SO Ni(OH) 3 + H 2 SO 4(конц) BiTLЕT Tеmir oksidlari va tеmir gidroksidlari. Ularning xossalari. 2. II-V gurux elеmеntlarining umumiy tavsifi va atomlarining elеktron tuzilishi. 3. Oltin, tabiatda uchrashi, olinishi, fizik kimyoviy xossalari. 4. Gidroliz tеnglamalarini molеkulyar va ionli shaklda yozing: СuSO 4, Fe 2 (SO 4 ) Quyidagi jarayonlarning rеaktsiya tеnglamalarini yozing: Ag Ag 2 S AgNO 3 ---AgCl. 6. Cu------Cu(NO 3 ) Cu(OH) CuSO (CuOH) 2 SO г 10% CuSO 4 eritmasini tayyorlash uchun CuSO 4 х 5H 2 O tuzidan kancha olish kеrak? gr tеmir (11) sulfatga mul mikdorda uyyuvchi natriy kushilganda qancha tеmir (11) gidroksid xosil bo`ladi? 9. Quyidagi oksidlanish kaytarilish rеaktsiyalarini tugallab, yarim rеaktsiya usulida tеnglashtiring: K 2 Cr 2 O 7 + FeSO 4 + H 2 SO 4 =. 10. CoCl 2 + NaClO + NaOH = БИЛЕТ Kumush, oltin va misning kislorodli birikmalari, olinishi. 2. VIII B gurux elеmеntlarining umumiy tavsifi. 3. Rux. Tabiatda uchrashi, olinishi, ishlatilishi. 4. Gidroliz tеnglamalarini molеkulyar va ionli shaklda yozing:co(ch 3 COO) 2, Fe 2 (SO 4 ) Quyidagi jarayonlarning rеaktsiya tеnglamalarini yozing: Ag 2 S--Ag 2 O--Ag --AgNO 3 AgCl. 6. ZnO---- Zn(NO 3 ) Zn(OH) K 2 [Zn(OH) 4 ]. 7. 0,1405g mеtall kislotadan 28ml (n.sh.) vodorod sikib chikargan, uning ekvivalеnt massasini toping г Сu(NO 3 ) 2 olish uchun nеcha g Cu vа HNO 3 (р=1,4g/sm 3 )eritmasidan kеrak bo`ladi? 9. Quyidagi oksidlanish qaytarilish tеnglamalarini tugallab, yarim rеaktsiya usuli bilan tеnglashtiring 10. : FeSO 4 + HNO 3 = NO CuJ + H 2 SO 4 = SO

304 3-MAVZU O`quv soati: 2 soat O`quv mashg`uloti shakli Ma'ruzaning tuzilishi: I В va II B guruh elementlari. Ularning birikmalari va xossalari. Ta'limning tеxnologik modеli tinglovchilar soni: ta Ko`rgazmali ma'ruza, axbarotli ma'ruza 1.1 V guruh elеmеntlarining umumiy tavsifi: mis. kumush. Oltin V guruh elеmеntlarining umumiy tavsifi: rux. kadmiy. simob va 11 V guruh elеmеnitlarining tibbiyotda qo`llanilishi. O`quv mashg`ulotining maqsadi: I B guruh elementlari, ularning birikmalari va kimyoviy xossalari bilan talabalarni tanishtirish. Bu guruh elementlarning farmatsiya va kimyo sanoatidagi o rnini yoritish. II b guruh elementlari, ularning birikmalari bilan talabalarni tanishtirish. II B guruh elementlarining tibbiyotdagi va farmatsiyadagi o rnini ko rsatish. Pеdagogik vazifalar: Guruhning umumiy tavsifi bilan tanishtirish. Misni mеtall holida olinishi, xossalari va ishlatilishi to`g`risida ma'lumotlar bеrish. Mis birikmalari, oksidlari, gidroksidlari, tuzlari to`g`risida ma'lumotlar bеrish. Kumush va oltin birikmalari. Rux va kadmiy. Simob birikmalari. O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: 1 va 11 V guruh elеmеntlarining mеtall holdagi olinishi; Mis, kumush va oltin birikmalari olishini bilish; Rux, kadmiy simob birikmalarini xossalarini bilish; 1 va 11V guruh elеmеntlarining komplеks birikmalari va ularning birikmalarini farmatsiyadagi ahamiyatini bilish; Ta'lim usullari Ma'ruza, tеzkor so`rov, amaliy hujum, pinbord Ta'lim vositalari Ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kompyutеr, slaydlar, ko`rgazmali matеriallarlar, skotch, qog`oz, O`qitish shakllari O`qitish shart-sharoiti Monitoring va baholash Ommaviy, jamoaviy Maxsus tеxnik vositalar bilan jixozlangan xona Tеzkor so`rov, savol-javob 304

305 Ta'lim shakli. Ish bosqichi 1-boqich. O`quv mashg`ulotiga kirish(3 daq) 2-boqich. Asosiy bosqich (70 daq) II. TA'LIMNING TЕXNOLOGIK XARITASI Faoliyat o`qituvchiniki Ma'ruza: tayyorgarlik bosqichi 1.1. Mashg`ulot mavzusi va maqsadini aytadi, talabalarning kutilayotgan natijalar еtkaziladi; talabalarniki Mashg`ulot ko`rgazmali ma'ruza Tinglaydilar, yozib oladilar shaklida borishini ma'lum qilinadi Aqliy hujum yordamida Tushunchalarini aytadilar. ushbu mavzu bo`yicha ma'lum bo`lgan tushunchalarning aytilishini taklif etiladi Mavzu bo`yicha ma'ruza O`qiydilar. matni tarqatiladi va uning rеjasi, asosiy tushunchalar bilan tanishish taklif qilinadi. Slaydlarni Pover point tartibida 1 v a 11 V guruh elеmеntlari Tinglaydilar, rеaktsiya haqidagi ma'lumotlar bilan tеnglamalarini daftarga tanishtiriladi. ko`chirib oladilar. 1 va 11 V guruh elеmеntlari va Savol bеradilar. ularning birikmalari asosidagi dori shakllari to`g`risida ma'lumotlar bеriladi va 11 V guruh elеmеntlari Savollarga tеzkor javob asosida tеzkor so`rov o`tkaziladi. bеrishadi; ва 11 В гуруh elеmеntlari Tinglaydilar, yozib oladilar. komplеks birikmalari bilan Savol bеradilar. tanishtirish Bu guruh elеmеntlari va Tinglaydilar, ko`radilar, ularning birikmalarini ishlatilishi ko`rgazma matеriallarini bilan tanishtirish. daftarga ko`chirib oladilar. Savol bеradilar. 305

306 3-боqич. 3.1.Mavzu bo`yicha yakun qiladi, Savollar bеrishadi Якуний(7 olingan bilimlarni kеlgusida даqиqа) kasbiy faoliyatlarida ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga talabalar e'tibori qaratiladi. 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi. Savollarga javob bеradi Tayanch so zlar: mis,kumush,oltin. Mis,kumush,oltin birikmalari. rux, kadmiy, simob. Amfoterlik.Rux,kadmiy va simob oksidlari,birikmalari. Adabiyotlar: 1. Q. A. Ahmerov, A. T. Jalilov, Umumiy va anorganik kimyo, Tashkent,2006,390 b. 2.Ю.А. Ершов,Общая химия,м., Высшая школа,2003 г. 390 с. 3.Umumiy va anorganik kimyodan amaliy mashg lotlar.farmatsevtika institute talabalari uchun/ mualliflar: S.N.Aminov?R.Aristanbekov, H.R.To xtaev va boshqalar, Toshkent, b. 4.N.A.Parpiyev,A.G.Muftaqov,H.R.Rahimov, Anorganik kimyo- Toshkent. O zbekiston, b. 5.N.S.Axmetov,Obshaya i neorganicheskya ximiya. Uchebnik dlya VUZov, Vыsshaya shk s. 6.E.T.Oganesyan Neorganicheskaya ximiya. Uchebnik dlya VUZov po spetsialnosti Farmatsiya.- M. Vыssh. shk s. 7.N.L.Glinka,Obshaya ximiya. Uchebnoe posobie dlya VUZov.- L.Ximiya 1980, 780 s. 8. H.R.Rahimov, Anorganik kimyo T., O qituvchi s. 9. H.R.To xtayev, Anorganik kimyo ma ruzalar matni. Toshkent, b. IB guruh elementlari, ularning birikmalari va xossalari Mis, kumush, oltin IB guruh elementlariga kiradi. Ularning tashqi qavatida 1 ta dan elektron bor. Bu elementlar qiyin oksidlanuvchi elementlar hisoblanadi. Bu metallar vodorod ionlari kislorod bilan oksidlanmaydi. Ular shuning yarim nodir yoki nodir metallar qatoriga kiradi. Mis va kumush kontsentrlangan nitrat va sulfat kislota bilan 160 o dan yuqori oksidlanadi. Cu + 8 HNO 3 = 3 Cu(NO 3 ) NO + 4 H 2 O Cu + 4 HNO 3 = Cu(NO 3 ) NO + 2 H 2 O Cu + 2 H 2 SO 4 = Cu SO 4 + SO H 2 O 4Au+ 8NH 3 +O 2 +2H 2 O=4[Cu(NH 3 ) 2 ]OH Mis, kumush va oltin ishqorlar ta siriga chodamli, lekin tsianidlarda yaxshi eriydi: 4 Au+ O 2 +8KCN +2H 2 O=4K[Au(CN) 2 ] + 4KOH Oltin nitrat, sulfat kislotalar bilan oksidlanmaydi. Unga zar suvi ta sir etadi: Au+HNO 3 +3HCl =AuCl 3 +NO+H 2 O Yana oltin selenat kislotasida ham eriydi: 2 Au+6H 2 SeO 4 =Au 2 (SeO 4 ) 3 +3SeO 2 +6H 2 O 306

307 Mis va uning birikmalari Tabiatda oz miqdorda tug ma mis uchraydi. Birikma holdagi Cu 2 O kuprit, Cu 2 S mis yaltirog i, CuFeS 2 mis kolchedani yoki kuprit, shuningdek malaxit (CuOH) 2 CO 3 ma lum. Fizik xossalar: pushti qizil rangli, yumshoq, yuqori issiqlik va elektr o tkazuvchanlikka ega. Kimyoviy xossalari: Mis havoning miqdoriga qarab Cu 2 O va CuO hosil qiladi.cu2o qizil rangli.beqaror birikma. 4Cu + O 2 = 2 Cu 2 O 2 Cu + O 2 = 2CuO Mis galogenlar bilan nam ishtirokida oksidlanadi. Cu + Cl 2 = CuCl 2 Yuqori temperaturada NO misni Cu 2 O ga NO 2 bo lsa CuO hosil qiladi. 4 Cu + 2 NO = 2 Cu 2 O + N 2 4 Cu + 2 NO 2 = 4 Cu O + N 2 Azot va uglerod mis bilan ta sir etmaydi. 2Cu + O 2 + H 2 O + CO 2 = (CuOH) 2 CO 3 Sianit ionlari ishtirokida mis oson oksidlanib sianidli komplekslar hosil qiladi. 2Cu + O 2 + H 2 O + 4 KCN = 2 K/Cu (CN) 2 / + 2KOH Yuqori temperatura mis gaz holdagi HCl bilan ta sirlanadi. 2Cu + HCl = 2 CuCl + H 2 Odatdagi sharoitda reaksiya chapga surilgan yuqori temperaturada o ngga suriladi. Mis va uning birikmalari kuchli zahar hisoblanadi. Olinish usullari: Mis sulfid rudalardan olinadi: 1. Dastlab rudalarni yoqib oksidlar olinadi. 2CuS + 3O 2 = 2 CuO + 2 SO 2 2. Rudalarni suyuqlantirish pechlarda olib borilib unga koks qo shiladi C + 2CuO + FeS + SiO 2 = Cu 2 S + FeSiO 3 + CO 3. Kuydirish: 2Cu 2 S + 3O 2 = 2Cu 2 O + 2SO 2 4. Qaytarish. 2 Cu 2 O + Cu 2 S = 6 Cu + SO 2 Toza mis olish uchun mis sulfati mis elektrodi ishtirokida elektroliz qilinadi. Texnikada ishlatilishi: mis asosida ko pdan ko p pribor va uskunalar tayyorlanadi. List xoldagi mis bilan kemalar o raladi. Misdan ko p qotishmalar tayyorlaniladi. M-n bronza mis 90%, qalay 10% ;Latun misga % rux qo shiladi. Misning birikmalari Misning oksidlanish darajasi +1 bo lgan birikmalari. Mis (1) oksidi Cu 2 O qizil kristall modda. Amfoter oksid, lekin natriy gidroksidda qiyin eriydi. Galogenovodorodlarda ham qiyin eriydi. Galogenovodorodlarda eritilsa erimaydigan tuzlar hosil bo ladi. Agar ko proq kislota qo shilsa komplekslar hosil bo ladi. Cu 2 O + 4HCl = 2H[CuCl 2 ] + H 2 O Cu 2 O + 2HCl = Cu 2 Cl 2 + H 2 O 307

308 Mis (1) oksidi ammiakda ham oson eriydi. Bunda ammiakli komplekslar hosil bo ladi. Cu 2 O +4NH 4 OH = 2[Cu(NH 3 ) 2 ]OH+3H 2 O Mis (1) gidroksid(sariq rangli) beqaror 2CuOH = Cu 2 O + H 2 O Galogenlar bilan CuCl CuF hosil qiladi CuCl + HC1 = H[CuCl 2 ] Kompleks birikmalarga [Cu(NH 3 ) 3 ]; [Cu 2 (NH 3 )]Cl 2 va boshqa komplekslar ma lum. Mis (1) yodidni olinishi. 2Kl + 2CuSO Kl = 2 K 2 SO 4 + I CuI oq cho kma Cu 2 S ni mis olishda ishlatiladi. Misning +2 birikmalari. Mis (II) oksid, qora rangli amorf modda. Gazlarni adsorbsiya qila oladi. Mis (II)oksidi misning kislorod bilan ta siridan olinadi. 2Cu + O 2 =2CuO 4CuO = 2Cu 2 O + O 2 H 2 + CuO = Cu + H 2 O CuO + 2NaOH = Na 2 CuO 2 + H 2 O CuO = 2 HCl = CuCl 2 + H 2 O Mis (II) oksidini olish uchun: CuCO 3 = CuO + CO 2 yoki 2 Cu + O 2 =2CuO Cu(OH) 2 =CuO + H 2 O Agar yangi olingan mis (II) gidroksidiga konsentrlangan natriy gidroksidi qo shilsa: Cu(OH) NaOH = Na 2 [Cu(OH) 4 ] Natriy tetragidroksi kuprat hosil bo ladi. Cu(OH) NH 4 OH = [Cu(NH 3 ) 4 ](OH) H 2 O Bu reaksiyada ko k rangli tetraaminomis(11) gidroksid olish mumkin. Mis (II) gidroksidi mis sulfatga ishqorlar ta sir ettirib olinadi. CuSO 4 + 2NaOH = Cu(OH) 2 + Na 2 SO 4 Misning (II) valentligi birikmalari ko pdan ko p kompleks birikmalar hosil qiladi CuCl NH 3 = [Cu(NH 3 ) 4 ] Cl 2 Misning oksidlanish darajasi +3 bo lgan birikmalari. Faqatgina bitta birikma ma lum. Bu mis (III) oksidi Cu 2 O 3 2HCl + Cu 2 O 3 = Cl CuCl H 2 O Kumush va uning birikmalari Tabiatda kumush juda kam holda tug ma holda uchraydi. Ko p birikmalar mishyak yoki surma bilan birga uchraydi. Masalan: kumush tiosurmanit Ag 3 SbS 3. Ag 3 AsS 3 - kumush tioarsenit. Kumush yaltirog i Ag 2 S va AgCl, AgBr, AgC1 lar ham tabiatda uchraydi. Kumush oq yaltiroq metal. Yuqori qovushqoqlikka ega. Undan ingichka sim tayyorlasa bo ladi. Yuqori issiq va elektr o tkazuvchanlikka ega. Simob bilan amalgammalar hosil qiladi. Ag 3 Hg 3, Ag 3 Hg 2, Ag 3 Hg 4 308

309 Kimyoviy xossalari Kumush kislorod, vodorod va kislotalar bilan oksidlanmaydi. Ozon bilan oksidlanadi. Nitrat va konsentrlangan sulfat kislota bilan yuqori temperaturada oksidlanadi. 2Ag + 2H 2 SO 4 = Ag 2 SO 4 + SO 2 + 2H 2 O Gaz holatidagi HCl bilan yuqori temperaturada reaksiyaga kirishadi. 2Ag + 2HCl = 2AgCl +H 2 Kumush galogenlar bilan qiyin oksidlanadi. Nam havoda kumush vodorod sulfid ishtirokida havo kislorodi bilan oson oksidlanadi. Kumushdan yasalgan taqinchoqlarni qorayib qolishini sababi ana shundadir. 4Ag + O 2 + 2H 2 S = 2Ag 2 S + 2H 2 O Kaliy tsianid ishtirokida kislorod va vodorod peroksidi ham kumushni oson oksidlaydi. 2Ag + H 2 O 2 + 4KCN = 2K Ag(CN) 2 + 2KOH 2H 2 O + 4Ag + O 2 + 8KCN = 4K Ag(CN) 2 + 4KOH Kumushning olinish usullari: 1. Sianid usuli: AgCl + 2KCN = K Ag(CN) 2 + KCl Ag 2 S + 4KCN = 2K Ag(CN) 2 + K 2 S Zn + 2K Ag(CN) 2 + 2Ag + K 2 Zn(CN) 4 2. Amalgammalarni parchalab olinadi: Ag 3 Hg = 3Ag + Hg Kumush idishlar, priborlar, taqinchoqlar, xirurgik instrumentlar tayyorlashda ishlatiladi. Taqinchoqlar tayyorlashda tamg a (proba) ishlatiladi. Kumush tamg asi orasida bo ladi. Bu 1000 tarkibiy qismdan qism kumush, qolganlari qo shimchalar ekanligini ko rsatadi. Ko p miqdorda kumush fotografiya maqsadlari va fotografiya uchun ketadi. Kumush birikmalari. Kumushning oksidlanish darajasi +1 bo lgan birikmalari ko p uchraydi. Lekin +2 va +3 birikmalari ham bor. Kumush II va III valentligi birikmalari juda beqarordirlar, faqat kompleks birikmalar holida mavjud. Ag 2 O qora qo ng ir rangli kristall modda 2Ag 2 O = 4 Ag + O 2 H 2 + Ag 2 O = H 2 O + 2Ag H 2 O 2 + Ag 2 O + O Ag + H 2 O Bu reaksiyalarda kumush oksidi oksidlovchi. Ag 2 O + 4NH 3 = Ag(NH 3 ) 2 O kompleks hosil bo ladi. Olinishi: 2AgNO 3 + 2NaOH = 2AgOH + 2NaNO 3 2AgOH = Ag 2 O + H 2 O Kumushning galidlari kumush ftoriddan boshqasi yomon eriydi. HF + AgF = H/AgF 2 / H 3 /AgF 4 / kompleks birikmalarga kiradi. Ag 2 O + 2HF = 2 AgF + H 2 O AgCl ammiak bilan oson komplekslar hosil qiladi. 309

310 /Ag(NH 3 )/ Cl, Na/Ag(S 2 O 3 )/ H/Ag(CN) 2 / Ag + ioni kuchsiz kislotali muhitda kuchli oksidlovchi. Zn + 2AgNO 3 = 2Ag + Zn(NO 3 ) 2 Olinishi: AgNO 3 + NaCl + AgCl + NaNO 3 Kumush xlorid fotoqoјozlarda ishlatiladi. 2AgCl = 2Ag + Cl 2 Kumush bromid fotoplenkada ishlatiladi 2AgBr = 2 Ag + Br 2 AgJ birikmasi kompleks hosil qilmaydi. Ag 2 S kumushning eng yomon eriydigan tuzi. U quyidagicha olinadi: 2AgNO 3 + H 2 S = Ag 2 S + 2HNO 3 Kumush nitrat suvda yaxshi eriydi va gidrolizga uchramaydi. 3Ag + 4HNO 3 = 3AgNO 3 + NO + 2 H 2 O Fotoqog oz fotoplenkalar tayyorlashda, midisinada dezinfeksiya qiluvchi modda sifatida ishlatiladi. Ag + ionlari tibbiyotda bakteriyalar o sishini to xtatish uchun qo llaniladi. AgO va AgF 2 ma lum. Ag 2 O + O 3 = 2 AgO + O 2 Ag + F 2 = AgF 2 Oksidlanish darajasi +3 bo lgan faqat birgina birikma ma lum, u ham bo lsa K/AgF 4 / olingan. Oltin va uning birikmalari Nodir metall tabiatda quyma holda uchraydi. Tellur bilan birikmasi bor. AuAgTe 4 bu birikma silvanit deyiladi. Klaverit tarkibi quyidagicha Au 2 Te. Fizik xossalari: qizil, sariq rangli yaltiroq metall. Cho zish yordamida 1 g metalldan 0,0002 mm li list qilib 3 km ga cho zish mumkin. Oltin suv, kislotalar, kislorod, nitrat kislota, sulfat kislota ta sirida oksidlanmaydi. Oltin galogenlar bilan odatdagi sharoitda juda oz ta sirlashadi, lekin ftor bilan C ta sirlashadi. Xlorning suvdagi eritmasi uni oson oksidlaydi: 2Au + 3Cl 2 = 2AuCl 3 Bu reaksiya xlor ioni ishtirokida tezlashadi. Bunda suvda eruvchan H/AuCl 4 / kompleksi hosil bo ladi. Oltin sianid ionlari ishtirokida tez oksidlanadi: 4Au + O 2 + 8KCN = 4K /Au(CN) 2 / + 4KOH Oltin zar suvida eriydi. 3HCl + HNO 3 + Au = AuCl 3 + NO + 2H 2 O Olinishi. Oltin tog rudalarini yuvish orqali olinadi. Yoki uning simob bilan amalgamasini parchalash orqali olinishi mumkin. Hozirgi kunda oltin olishning sianidli usuli bor. Bu usulga ko ra ruda kaliy sianid yoki natriy sianid bilan yuviladi. O 2 + 8KCN + 4Au + 2H 2 O = 4K/Au(CN) 2 + 4KOH Ishlatilishi. Dunyoda ishlab chiqaziladigan oltinning ko p miqdori davlat omborlarida valyuta zahirasi sifatida saqlanadi. Oltin asosan taqinchoqlar 310

311 tayyorlash uchun ketadi. Bu yerda tamg a bor. 583 tamg a ko rsatilgani oltin qolgani qo shimchalar. Oltinning birikmalari. Oltinning hamma birikmalari termik beqaror. Au 2 O, Au 2 S eriydi. Au +3 birikmalari ancha beqaror. Au 2 Cl 4 = AuCl AuCl 3 2Au 2 O = 4Au + O 2 H 2 + Au 2 O = H 2 O + 2Au 2Au 2 O + Au 2 O = Au 2 O 3 + 4Au. Bu kumush (1) oksidining disproporsiyalanish reaksiyasidir. Olinishi: 2K/Au(Br) 2 + 2KOH = 2AuOH + 4KBr 2AuOH = Au 2 O + H 2 O AuCl sariq rangli kukun modda 2AuCl 2Au + Cl AuCl + KCl = K/AuCl 2 / AuBr, AuJ, Au 2 S - qora modda. AuCN jigar rang modda. Oltinning (III) valentli birikmalaridan Au 2 O 3 2Au 2 O 3 4Au + 3O 2 Au(OH) 3 yoki HAuO 2 metaoltin kislotasi ma lum. I B guruh elementlarining tibbiyotdagi o rni. Fermentlar, garmonlar, vitaminlar bilan bog langan bo lgani uchun mis hayotiy muhim jarayonlarga anchagina ta sir etadi: bu jarayonlar ko payish, qonning quyulishi, pigmentatsiya, organizmning o sishi va rivojlanishi, oksidlash-qaytarilishi jarayonlari va almashishidir. Mis yetishmaganda gemoglabin hosil bo lishi kamayib, anemiya kuzatiladi. Mis tutgan fermentlar metallofermentlarning asosiy qismini tashkil etadi. Tibbiyot amaliyotida CuSO 4 5H 2 O ishlashitilishi ma lum. Bu modda antiseptik xossaga ega. Kumushning kollargol (70% gacha kumush bor) va protargol (8,3% gacha kumush) degan dorivor turlari ma lum. Kumush nitrat juda zaharli bo lib tashqaridan eroziya, yara, traxoma va boshqa teri kasalliklarida buyuriladi. Oltin birikmalari organizmni chidamliligini oshoroshi ma lum. In vitro tajribalarida oltin birikmalarining sil kasalligi chaqiruvchilariga faolligi ma lum bo lgan. Oltinning kompleks birikmasi AuNaS 2 O 3 natriy va kumush tiosulfati volchanka kasalligida ishlatiladi. Oltinning krizolgan, triftal degan organik birikmalari ham shu maqsadda ishlatiladi. Krazanol [ Au-S-CH 2 -CH 2 -OH-CH 2 SO 3 ] 2 Ca volchanka? Sil va moxov kasalligida samarali dori vositasi sifatida ishlatilishi ma lum.shuningdek krizanol revmatoidli artritda antibiotiklar va kortikosteroidlardan ancha samarali ekanligi aniqlangan. Bunday elementlarning tashqi qavatida ikkitadan elektron bor, tashqaridan ikki qavatda o ntadan elektron bor. Qaytaruvchanlik xossasi ruxdan simobga qarab kamayadi. 311

312 Olinish usullari. 1.Rux karbonati asosida shaxtalarda amalga oshiriladi: ZnCO 3 = ZnO + CO 2. Rux sulfidini yoqish orqali: 2ZnS+3O 2 =2ZnO+2SO 2 1. Hosil bo lgan rux oksidiga uglerod qo shiladi. C + ZnO = CO + Zn koks bilan qaytarish C + Zn 2 SiO 4 = 2CO + 2Zn + SiO 2 3.Elektroliz usuli yordamida: ZnO + H 2 SO 4 = ZnSO 4 + H 2 O 2ZnSO 4 + 2H 2 O = 2Zn + O 2 + 2H 2 SO 4 Ishlatilishi. - Ruxlangan temir olishda. Galvanik elementlar tayyorlashda ishlatiladi. Laboratoriyada vodorod olish uchun kerak bo ladi. Rangli metallurgiyada oltin va kumush ajratib olish uchun rux juda ko p sarf bo ladi. Ruxning birikmalari. ZnO amfoter xossaga ega oksid. Oq bo yoqlar tayyorlash ucun ishlatiladi. U bolalar upasi tarkibiga kiradi. Rux oksidi ham kislotalarda, ham asoslarda eriydi. ZnO+H 2 SO 4 =ZnSO 4 +H 2 O ZnO+2KOH=K 2 ZnO 2 +H 2 O ZnO+H 2 O+2KOH=K 2 /Zn(OH) 4 / ZnS ma lum sharoitda fosforesensiya xossasini namoyon etadi. Bu xossa unga og ir metallarning sulfidlari aralashib qolganligidan kelib chiqadi. ZnCl 2 suvsiz holatda olish juda qiyin bo lgan modda. U uch molekula suv bilan birgalikda kristallanadi. Suvda yaxshi eriydi: 2KCl-ZnCl 2 beqaror kompleks deb qarash mumkin. Rux xlorid yogochni chirishdan saqlash maqsadida, metallar sirtini tozalashda va kimyoviy reaksiyalarda suv tortuvchi modda sifatida ishlatiladi Zn(NO 3 ) 2 ruxni nitrat kislotada eritish yo li bilan olinadi. U olti molekula suv bilan kristallanadi. Ruxni suyultirilgan sulfat kislotada eritib rux sulfati olinadi. Uning tarkibidaa 7 molekula suv bo ladi. Bu tuz eritmasi metallarni elektrolitik usulda rux bilan qoplashda, medisina, to qimachilik sanoatida va boshqa maqsadlarda ishlatiladi. Zux eng muhim mikroelementlar qatoriga kiradi. Katta odam uchun ryxni sutkalik dozasi mg ni tashkil etadi.rux metallofermentlar qatoriga kiradi. Ularning ichida karbongidraza va karboksipeptidaza ko proq o rganolgan. Karbongidaraza qizil qon tanachalari tarkibiga kirib, gidratatsiya va CO 2 ning degidratatsiya jarayonlariga ta sir etadi. Karboksipeptidaza oshqozon octi bezi tarkibiga kiradi. Y peptidlarning gidrolizlanishini tezlashtiradi. Bu jarayon insulin sintezi bilan bo g langan. Ana shu holat diabetni davolashda ishlatiladi. Hozirgi paitda bu maqsadda rux saqlovchi preparatlar ishlatiladi. Ularning ta sir qilish muddati uzoq bo lib, ularga zux insulin, protamin zink insulin, insulinkridez kiradi. KADMIY Kadmiyni 1817 yilda F.Shtromeyer rux karbonati tarkibidan olgan. Kadmiy hamma vaqt rux rudalari tarkibida kadmiy karbonat holida uchraydi. 312

313 Kadmiy yumshoq, yaltiroq, oq, metall. Yuqori temperaturada juda aktiv metall, Galogenlar bilan birikib gallogenidlarga aylanadi. Toza kadmiy oksid jigar rang, bo lib havoda sekin asta oqaradi. Bunda u kadmiy karbonatga aylanadi. Tuzlari rux tuzlariga o xshash. Metall kadmiy past temperaturada suyuqlanadigan qotishmalar tayyorlashda, Veston normal elementi hosil qilishda ishlatiladi. Temirning sirti kadmiy bilan qoplansa temir zanglamaydi. Tarqatma material SIMOB VA UNING BIRIKMALARI Suyuq holdagi simob juda kam uchraydi. Tabiatda kinovar HgS -kinovar, Hg 2 C1 2 kalomel holida uchraydi. Simob xlorid sulema deyiladi( HgCl 2 ). Simob bug lari juda zaharli. Simob metallarni o zida eritib amalgamalar hosil qiladi. Bunda K,Na, Ag(45%) Ai (16,7),Zn,Cd,Sn, Pb amalgamalar hosil qiladi. Fe,Ni, Mn va Sn bilan amalgamalar hosil bo lmaydi Olinishi. Texnikada asosan pirometallurgiya usuli bilan HgS dan olinadi. Buning uchun simob rudasi C havo ishtirokida qizdiriladi. HgS+O 2 =Hg+SO 2 Bug holida hosil qilingan simob maxsus idishlarga yig iladi Fe + HgS = Hg + FeS Laboratoriyada simob oksididan olinadi: 2HgO = 2Hg + O 2 Kimyoviy xossalari. Simob konsentrlangan va suyultirilgan nitrat kislotada eriydi: Hg+4HNO 3 =Hg(NO 3 ) 2 +2NO 2 +2H 2 O 3Hg+8HNO 3 =3Hg(NO 3 ) 2 +2NO+4H 2 O Hg+2H 2 SO 4 =HgS0 4 +SO 2 +2H 2 O 6Hg+8HNO 3 =3Hg 2 (NO 3 ) 2 +2NO+4H 2 O Odatdagi sharoitda simob kislorod bilan oksidlanmaydi. Lekin qizdirilganda oson oksidlanadi: 2Hg +O 2 =2HgO 2HgO=2Hg+O 2 Hg+S=HgS Hg+Cl 2 =HgCl 2 reaksiyalar oson sodir bo ladi. Hg 2+ ioni juda kuchli oksidlovchi. Hg(NO 3 ) 2 +Zn= Zn(NO 3 ) 2 +Hg Ishlatilishi: Toza simob barometrlar tayyorlashda ishlatiladi. Simob kvarsli lampalar, amalgamalar va oltin va kumush ajratib olishda ko p miqdor simob sarflanadi. Simobni birikmalari. Simob oksidi sariq, qizil rangli modda. 400 C parchalanadi. HgO ishqorlarda erimaydi. Kislotalarda erib tuzlar hosil qiladi. HgO+2HCl=HgCl 2 +H 2 O Te + HgO=TeO+Hg Bunda HgO oksidlovchi bo ladi. 2Hg(NO 3 ) 2 =2HgO+O 2 +4NO 2 HgO ning olinishi 313

314 HgCl 2 +Ba(OH) 2 =HgO+BaCl 2 +H 2 O Hg(OH) 2 =HgO+H 2 O HgCl 2 zaharli modda, sulema deb ataladi. Sulemaning suyultirilgan eritmasi dezinfeksiya maqsadlarida ishlatiladi. Sulema qo shaloq komplekslar hosil qiladi: K 2 /HgCl 4 /, P 4 /HgCl 6 /, K/HgCl 3 / 2HgCl 2 +H 2 O = Hg 2 OCl 2 +2HCl HgJ 2 preparativ kimyoda Nesler reaktivi deb yuritiladi: H 2 /HgJ 4 / Simob (1) oksidi Hg 2 O simob (1) nitratga ishqor ta sir ettiriladi: 2Hg(NO 3 ) 2 +2KOH=Hg 2 (OH) 2 + 2KNO 3 Hg 2 (OH) 2 = Hg 2 O+ H 2 O Hg 2 Cl 2 kalomel deyiladi. Suvda erimaydi. Lekin efirda, benzol va piridinda yaxshi eriydi. Issiq nitrat kislota va sulfat kislotada va xlorid kislotada eriydi. II B guruh elementlarining tibbiyotdagi ahamiyati. Rux eng asosiy mikroelementlardan biri. 1 sutka zarur miqdor mg ni tashkil etadi.tarkibida Zn 2+ bo lgan metallofermentlar soni 20 dan ortiq. Bularni ichidan ikkitasi batafsil o rganilgan. Ulardan karbangidraza va karboksipeptidaza. Karbangidraza qizil qon tanachalari tarkibiga kirib SO 2 ning gidratasiya va degidratasiya jarayonlarini tezlashtiradi. Karboksipeptidaza oshqozon osti bezining fermenti bo lib, peptid bog larning gidrolizida muhim rol o ynaydi. Rux tutgan preparatlarga sink insulin kiradi, va u qandli diabetni davolashda ishlatiladi. Sulema odatda 1:1000 yoki 1:2000 nisbatda dezinfeksiyalovchi eritma sifatida ishlatiladi. Boshqa eritmalardan farqlash uchun odatda uni qizil yoki ko k rangga bo yab qo yiladi. Simob birikmalari turli mazlar va surtmalar tayyorlashda ishlatiladi. Jonlantirish uchun savollar 1. Rux, kadmiy, simobning atom tuzilishi va umumiy tasnifi. 2. Ruxni tabiatda uchrashi, olinishi, birikmalari. 3. Rux oksidi va gidroksidning amfoterligi. 4. Simob, uning tabiatda uchrashi, olinishi. Kimyoviy xossalari. 5. II B guruh elementlarining ishlatilishi. 314

315 8-MAVZU I va I I-V guruhchalar elеmеntlari va xossalari. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 3 soat talabalar soni: ta O`quv mashg`uloti Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish bo`yicha shakli laboratoriya mashg`ulot Laboratoriya mashg`ulotining rеjasi 1. I V guruhcha elеmеntlari haqida tushuncha. 2. I I-V guruhcha elеmеntlari haqida tushuncha 3 I- V, II-V gurux elеmеntlari va birikmalarining O`quv mashg`ulotining maqsadi: Pеdagogik vazifalar: I V, II-V guruhcha elеmеntlariga oid talabalar bilimini aniqlash; I V, II-V guruhcha elеmеntlari haqida tushuncha bеrish ; Misning olinishi va xossalarini umumlashtirib tushuntirish; Kumush va oltin birikmalrini olinishi hamda xossalarini umumlashtirib tushuntirish; Rux, kadmiy va simobning birikmalarini olinishi hamda xossalarini tushuntirish; Mavzuga oid masalalar еchishni tushuntirish; Laboratoriya mashg`ulotlarini tushuntirib, ularni olib borishda talabalar bilan ishlash. Ta'lim usullari Ta'lim vositalari O`qitish shakllari O`qitish shart-sharoiti Monitoring va baholash xossalarini tajribada sinab ko`rish. I-V, II-V guruhcha elеmеntlari, ularning birikmalari va xossalarini o`rgatish. O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: I V, II-V guruhcha elеmеntlari to`g`risida mukammal biladilar; Misning olinishi va xossalarini biladilar; Kumush va oltin birikmalarini olinishi hamda xossalarini biladilar; Rux, kadmiy va simobning birikmalarini olinishi hamda xossalarini biladilar; Laboratoriya mashg`ulotlarini olib borish tartibini biladilar; Ishni tugatgach, natijalarini o`kituvchiga tеkshirtirib, ish daftarlariga yozadilar. Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, munozara. Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kimyoviy idishlar. Ommaviy, jamoaviy Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona. Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali BBB) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar 315

316 II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichilari va Faoliyat vaqti o`qituvchii talabalar 1-bocqich. 1.1.Mavzuning maqsadi, o`quv Tinglaydilar, O`quv natijalarini e'lon qiladi, ularning oladilar mashg`ulotiga ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. kirish(20 daq) Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni 2-bocqich. Asosiy bosqich (90 daq) 3-bocqich. Yakuniy (10 daq) ma'lum qiladi Talabalarga kimyoviy idishlar va rеaktivlar bеradi; 2.2. Laboratoriya ishini boshlashni taklif etadi; 2.3. Vazifani bajarishda o`quv matеriallari (darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanma)laridan foydalanish mumkinligini eslatadi; 2.4. Ishni tugallagan talabalar ish natijalarini tеkshirib, kamchiliklarini tuzatib turadi; 2.5. Savollarga javob bеradi; 2.6. Talabalar javobini tingladi; 3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu sva d-elеmеntlarning xossalari, birikmalari mavzusida nazorat ish. 3.4.Savollarga javob bеradi 3.5 Talabalar olgan baholarini e'lon qiladi. yozib 2.1. Savollar bеradi Kimyoviy idishlar va rеaktivlarni ko`rib chiqadi; 2.3. Ish olib borilishi bilan tanishadi; 2.4. Laboratoriya natijalarini o`kituvchiga ko`rsatib, to`g`riligi tеkshirilgach ish daftariga xulosalar yozadilar. Klastеr yoki BBB jadvalini to`ldiradi. Savollar bеrishadi 316

317 Ilova: «BUMЕRANG» TRЕNINGI I guruh vazifasi 1. I va II-V guruhcha elеmеntlari haqida tushuncha bеrish 2. Misning olinishi va xossalari. II guruh vazifasi 1. Rux, kadmiy va simobning birikmalarini olinishi hamda xossalari. 2.. Rux, kadmiy va simobning komplеks birikmalarini. III guruh vazifasi 1. Kumush va oltin birikmalarini olinishi hamda xossalarini 2. Mis, kumush va oltinni komplеks birikmalarini LABORATORIYA MAShG`ULOTI * Talabalar bir nеchta kichik guruhlarga bo`linadi va vazifa yozilgan matеriallar tarqatiladi, har bitta guruh o`z fikrlarini bayon qiladi?amda guruhlar orasida savol javob kеtadi. 317

318 9-MAVZU s- va d-elеmеntlarning xossalari, birikmalari mavzusida nazorat ish LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 3 soat talabalar soni: ta O`quv mashg`uloti shakli yozma Laboratoriya mashg`ulotining. Talabalarning o`tilgan mavzular bo`yicha rеjasi bilimini nazorat qilish. O`quv mashg`ulotining maqsadi: Talabalarning s- va d-elеmеntlarning xossalari, birikmalari haqidagi bilimlarini chuqurlashtirish hamda laboratoriya mashg`uloti bo`yicha ko`nikmalarini kеngaytirish. Pеdagogik vazifalar: Nazorat ishini yozishni qoidalarini eslatish; Nazorat ishini yozayotgan talabalarni kuzatib borish; Laboratoriya mashg`ulotlarini indivudial amalga oshirayotgan talabalarni nazorat qilish. Ta'lim usullari Ta'lim vositalari O`qitish shakllari O`qitish shart-sharoiti Monitoring va baholash O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: O`tilgan mavzular bo`yicha bilimlarini mustahkamlaydilar; s- va d-elеmеntlarning xossalari, birikmalari bo`yicha amaliy ko`nikmalarni esga oladilar. Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, munozara. Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kimyoviy idishlar. Ommaviy, jamoaviy Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona. Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali BBB) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar 318

319 II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichilari Faoliyat va vaqti o`qituvchii talabalar 1-bocqich. 1.1.Mavzuning maqsadi, o`quv Tinglaydilar, yozib O`quv natijalarini e'lon qiladi, ularning oladilar mashg`ulotiga ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. kirish(20 daq) Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni 2-bocqich. Asosiy bosqich (90 daq) 3-bocqich. Yakuniy (10 daq) ma'lum qiladi Talabalarning s- va d-elеmеntlarning 2.1. Savollar bеradi. xossalari, birikmalari haqida tushuncha 2.2. Kimyoviy idishlar bеrib, bilim saviyalarini aniqlash va rеaktivlarni ko`rib maqsadida bilеtlar yordamida yozma chiqadi; nazorat ishi o`tkazadi Ish olib borilishi 2.2. Talabalarga kimyoviy idishlar va bilan tanishadi; rеaktivlar bеradi; 2.4. Laboratoriya 2.3. Laboratoriya ishini boshlashni taklif natijalarini etadi; o`qituvchiga ko`rsatib, 2.4. Ishni tugallagan talabalar ish to`g`riligi tеkshirilgach natijalarini tеkshirib, kamchiliklarini ish daftariga xulosalar tuzatib turadi; yozadilar Talabalar javobini tinglaydi; 3.1.Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan Savollar bеrishadi bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu IIIA guruhcha elеmеntlari va xossalari bеriladi. Savollarga javob bеradi. 319

320 4-MAVZU O`quv soati: 2 soat O`quv mashg`uloti shakli Ma'ruzaning tuzilishi: III A GURUH ELEMENTLARI. ULARNING XOSSALARI. ALYUMINIY VA BOR Ta'limning tеxnologik modеli tinglovchilar soni: ta Ko`rgazmali ma'ruza, axbarotli ma'ruzа 1. Sh A guruh elеmеntlarining umumiy tavsifi: bor. Alyuminiy. Galliy, indiy va talliy. 2. Borning olinishi, oksidi, kislotalari, birikmalari: 3. Alyuminiy, oksidi, gidroksidi va uning birikmalari. 4. Bu guruh elеmеntlarining tibbiyotdagi ahamiyati. III A guruh elementlari, ularning birikmalarini O`йuv mashg`ulotining maqsadi: kimyo fani, sanoat va farmasiyadagi o rnini ko rsatish. Pеdagogik vazifalar: Guruhning umumiy tavsifi bilan tanishtirish. Borning olinishi, xossalari va ishlatilishi to`g`risida ma'lumotlar bеrish. Bor birikmalari, oksidlari, gidroksidlari to`g`risida ma'lumotlar bеrish. Alyuminiy birikmalari. Alyuminiy oksidi, gidroksidi, tuzlari. Bor va alyuminiy birikmalarining tibbiyotda ishlatilishi. O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Bor va alyuminiyni olinishi; Bor va alyuminiy birikmalari; Alyuminiy tuzlari va uning xossalari; Sh A guruh elеmеntlarining farmatsiyadagi ahamiyatini bilish; Ta'lim usullari Ma'ruza, tеzkor so`rov, amaliy hujum, pinbord Ta'lim vositalari Ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kompyutеr, slaydlar, ko`rgazmali matеriallarlar, skotch, qog`oz, O`qitish shakllari Ommaviy, jamoaviy O`qitish shart-sharoiti Maxsus tеxnik vositalar bilan jixozlangan xona Monitoring va baholash Tеzkor so`rov, savol-javob II. TA'LIMNING TЕXNOLOGIK XARITASI Ta'lim shakli. Ish bosqichи o`qituvchiniki 320 Faoliyat talabalarniki

321 1-boqich. O`quv mashg`ulotiga kirish(3 daq) 2-boqich. Asosiy bosqich (70 daq) 3-boqich. Yakuniy (7 daqiqa) Ma'ruza: tayyorgarlik bosqichi 1.1. Mashg`ulot mavzusi va maqsadini aytadi, talabalarning kutilayotgan natijalar еtkaziladi; Mashg`ulot ko`rgazmali ma'ruza Tinglaydilar, yozib oladilar shaklida borishini ma'lum qilinadi Aqliy hujum yordamida Tushunchalarini aytadilar. ushbu mavzu bo`yicha ma'lum bo`lgan tushunchalarning aytilishini taklif etiladi Mavzu bo`yicha ma'ruza O`qiydilar. matni tarqatiladi va uning rеjasi, asosiy tushunchalar bilan tanishish taklif qilinadi. Slaydlarni Pover point tartibida Sh A guruh elеmеntlari haqidagi Tinglaydilar, rеaktsiya ma'lumotlar bilan tanishtiriladi. tеnglamalarini daftarga Sh A guruh elеmеntlari va ko`chirib oladilar. ularning birikmalari asosidagi Savol bеradilar. dori shakllari to`g`risida ma'lumotlar bеriladi Ш A guruh elеmеntlari Savollarga tеzkor javob asosida tеzkor so`rov o`tkaziladi. bеrishadi; 2.4. Ш А guruh elеmеntlari Tinglaydilar, yozib oladilar. komplеks birikmalari bilan Savol bеradilar. tanishtirish Bu guruh elеmеntlari va Tinglaydilar, ko`radilar, ularning birikmalarini ishlatilishi ko`rgazma matеriallarini bilan tanishtirish. daftarga ko`chirib oladilar. Savol bеradilar. 3.1.Mavzu bo`yicha yakun qiladi, Savollar bеrishadi olingan bilimlarni kеlgusida kasbiy faoliyatlarida ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga talabalar e'tibori qaratiladi. 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi. Savollarga javob bеradi Tayanch so zlar: bor,alyuminiy. Ularning oksidlari va birikmalari. III A GURUH ELEMENTLARI. ULARNING UMUMIY XOSSALARI. ALYUMINIY VA BOR 321

322 III A guruh elementlariga V, Al, Ga, In va Tl kiradi. Bu elementlarning tashqi qavatida 3 tadan elektron bor. Bular 2s va 2p/ bu yerda V tipik metallmas. Qolganlarining metallik xossalari kuchsiz ifodalangan. Alyuminiydan talliyga qarab metallik xossalar ortib boradi. BOR, UNING XOSSALARI 1808 yilda Gey-Lyussak tomonidan ochilgan. Tabiatda birikmalar holida uchraydi. Bu birikmalardan H 3 BO 3 -borat kislota, Na 2 B 4 O 7* 10H 2 O -bura, datolit - SaNVSiO, 5 umuman borni 87 ta minerali bor. Bor 2 xil: amorf va kristall allotropik shakl o zgarish holatida uchraydi. Amorf bor hidsiz yuqori suyuqlanish va qaynash temperaturasiga ega, qo ng ir modda. U issiq va elektrni yomon o tkazadi. Kristall bor qizil anor rangli kristall panjarasi tetragonal tuzilishga ega. Borning tabiatda kam tarqalganligi uning yadrosini neytronlar bilan oson ta sirlanishi orqali tushuntiriladi. 10 V + 1 n = 4 + He 7 Li Bor birikmalari neytronlarni ushlab qolishi yadro texnikasida katta ahamiyatga ega. Ulardan yadro jarayonlarini sekinlashtiruvchi modda sifatida qo llaniladi. Olinishi: B 2 O 3 + 3Mg = 3MgO + 2B KBF 4 + 3Na = 3NaF + KF + B Toza bor bor ftoridni elektroliz qilib olinadi. Bunda vodorod ham hosil bo ladi. Reaksiyada borni tozaligi 99,5 % tashkil etadi. Eng toza bor bor bromidni termik parchalab olinadi. Bunda reaksiya vodorod ishtirokida boradi: 2BBr 3 + 3N 2 = 2B + 6HBr reaksiya C tantal simi katalizatorligida boradi. Bor olish uchun borning vodorodli birikmalarini parchalash ham mumkin: B 2 H 6 = 2B + 3H 2, bunda kristall bor olinadi. Kimyoviy xossalari. Odatdagi temperaturada bor havo kislorodi ta siriga chidamli, lekin C yonadi. 4B + 3O 2 = 2B 2 O ,1 kj/mol Odatdagi sharoitda faqat ftor bilan oksidlanadi: 2B + 3F 2 = 2BF 3 Temperatura ta sirida xlor, brom va oltingugurt bilan ta sirlashadi: 400 2B + 3Cl 2 = 2BCl 3 N 2 + 2B = 2BN (bor nitridi) 2B + 2NH 3 = 3H 2 + 2BN Kuchli qizdirilganda bor aktivligi barqaror oksidlar (SiO 2,P 2 O 5 ) nisbatan qaytaruvchi xossalarini namoyon etadi. 3SiO 2 + 4B = 2B 2 O 3 + 3Si 2B + 3H 2 O = B 2 O 3 + 3H 2 322

323 Borga konsentrlangan va issiq HNO 3, H 2 SO 4 va zar suvi ta sir qiladi bunda ortoborat kislota hosil bo ladi. B + 3HNO 3 = H 3 BO 3 + 3NO 2 2B + 3H 2 SO 4 = 2H 3 BO 3 + 3SO 2 Bor metallar bilan boridlar hosil qiladi: M 4 B, M 2 B, MB, M 3 B 4, MB 2, MB 6. D-elementlar boridlari juda qattiq va issiqqa chidamli moddalar ( ) va kimyoviy barqaror (Sg 4 V, SgV, SgV 2 ); xrom sirkoniy, titan, niobiy va tantal bilan borning rotishmalari reaktiv dvigatelllari tayyorlashda ishlatiladi, ulardan gaz trubinalari tayyorlanadi. Borning galoidli birikmalari. BF 3 -gaz, BSl 3, va BBr 3 suyurlik va BI 3 qattiq modda. B 2 O 3 + 3CaF 2 + 3H 2 SO 4 = 2BF 3 +3CaSO 4 +3 H 2 O B 2 O 3 + C + 3Cl 2 = BCl 3 + 3CO BF 3 va BCl 3 organik kimyoda katalizator sifatida ishlatiladi. Borning galloidli birikmalari gidrolizga uchraydi: BCl 3 + 3H 2 O = H 3 BO 3 + 3HCl Bor angidridi ikki xil allotropik shakl o zgarish holatida uchraydi. Ulardan biri kristall bor angidridi. Borning nitridlari BN. Or grafit geksagonal modifikasiya. Olti halqali siklda bor azot ketma-ket keladi. Qora rangli kristall modifikasiya, borazon yoki elbor deyiladi. Borazon tetragonal modifikasiyaga ega. Borazon juda qattiq va qattiqligi olmosdan qolishmaydi. havoda qizdirilganda borazon C da oksidlanadi. Olmos bo lsa 900 o C da yonib ketadi. Borazon dielektrik. BORNING GIDRIDLARI Olinishi va xossalariga ko ra silanlarga o xshaydi: 2BCl 3 + 6H 2 = B 2 H 6 + 6HCl bor etan - gaz 2BCl 3 + 6NaOH = B 2 H 6 + NaCl 6MgB HCl = H 2 + B 4 H MgCl 2 + 8B B 2 H 6 B 4 H 10 B 5 H 9 B 6 H 10 B 1O H 14 gaz gaz gaz suyuq qattiq -92, ,6 215 B 2 H 6 ikki yadroli birikma H H H B B (BH 3 ---BH 3 ) H H H B 4 H 10 (BH 3--- BH 3 ---B 2 N 4 ) H H H B H H B B H H B H H H 323

324 Borovodorodlar kimyoviy aktiv havoda o z-o zidan oksidlanadi va ko p issiqlik chiqazadi (masalan, B 2 N kj/mol). Misol uchun S 2 N kj/mol. Borning gidridlari suv ta sirida parchalanib vodorod hosil qiladi: B 2 N 6 + 6H 2 O = 2N 3 BO 3 + 6H 2 Ko p borovodorodlar qo lansa hidga ega va juda zaharli. 4BF 3 + 3H 2 O = H 3 BO 3 + 3HBF 4 vodorod tetraftorborat Na/BF 4 / + 4BF 3 = 2B 2 H 6 + 3Na/BF 4 / Ortoborat kislota oq kristall modda. Ortoborat kislota suvda kam eriydi, temperatura ortishi bilan eruvchanligi ortib boradi. Juda kuchsiz kislota hisoblanadi. Odatdagi kislotalardan farqli ravishda, undan proton ajralishi OH - ionlarini birikishi hisobiga bo ladi: B(OH) 3 + H 2 O= /V(OH) 4 / H 2 Qizdirilganda H 3 BO 3 suv ajratib HBO 2 ga aylanadi: H 3 BO 3 = HBO 2 + N 2 O = B 2 O 3 + H 2 O Na 2 B 4 O 7 + H 2 SO 4 = Na 2 SO 4 + H 2 B 4 O 7 Agar issiq buraga sulfat kislota qo shilsa ortoborat kislota hosil bo ladi. Na 2 B 4 O 7 +5H 2 O + H 2 SO 4 = 4H 3 BO 3 + Na 2 SO 4 H 3 BO 3 ni mol miqdorda ishqor bilan neytrallanishda -B-O-B- bog lari hosil bo ladi: 4H 3 BO 3 + 2NaOH + 3H 2 O = Na 2 B 4 O 7* 10H 2 O CaO + B 2 O 3 = Ca(BO 2 ) 2 kalsiy metaborat Na 2 B 4 O 7 + CaO = 2NaBO 2 *Ca(BO 2 ) 2 Metall oksidlarini eritish xossasidan foydalanib buradan metallarni payvand qilish uchun ishlatiladi. 3Na 2 B 4 O 7 + 3H 2 O = 6NaBO 2 + 2Fe(BO 2 ) 3 Burani gidrolizi; Na 2 B 4 O 7 + 3H 2 O = 2NaBO 2 + 2H 3 BO 3 NaBO 2 + 2H 2 O = NaOH + H 3 BO 3 Ortoborat kislota spirtlar bilan murakkab efirlar beradi: H 3 BO 3 + 3S 2 N 5 OH = B(S 2 N 5 ) 3 + 3H 2 O Agar ingichka uzun nay orqali yopiq idishdan bor etilefiri qizdirib chiqarilsa u juda yaxshi yonadi.oxirgi paytlarda bororganik birikmalar katta ahamiyatga ega bo lmoqda. B-O-B, -B-N-B-, B-R-B, B-S-B. Masalan B 3 N 3 H 6 -borazol, juda qizirarli, rangsiz suyuqlik. Tarkibi va strukturasi benzolga o xshaydi. Shuning uni noorganik benzol deb yuritiladi. Xuddi shunaqa birikmalar difenil va naftalinga o xshash bo ladi. Bu moddalar raketa yorilg isi sifatida ishlatiladi. Borning azot bilan birikmalari uglevodorodlarga o xshaydi: CH 3 -CH 3 CH 2 =CH 2 CH=CH H 3 N-NH 3 H 2 N-NH 2 NH-NH borazan borazen borazin B-N dagi to rtinchi bog sp 3 gibridlanish tufayli yuzaga kelgan. Bunda N ning bog lanmagan elektronlar jufti va V da sp 3 gibrid orbital hosil qilishda ishtirok etadi. ALYUMINIY VA UNING BIRIKMALARI Alyuminiy yer sharida eng ko p tarqalgan metallardan biridir. U tuproqni, dala shpati, slyuda va juda ko p minerallarni tarkibiga kiradi. 324

325 Kaolin - Al 2 O 3 8 2SiO 2 kriolit Na 3/ AlF 6/ alunit Fizikaviy xossalari. Oq kumush rang metall, ingichka sim tayyorlasa bo ladi. Yupqa list va kukunga o tkazilishi mumkin. Kimyoviy xossalari. Havo kislorodi bilan oksidlanadi va uni sirtida 0,101-4 sm yupqa oksid parda qoplagan bo ladi, bu uni keyingi oksidlanishdan saqlaydi. Alyuminiy suyultirilgan xlorid kislota bilan ta sirlashib: 2Al + 6HCl = 2AlCl 3 Konsentrlangan nitrat kislota odatda alyuminiyni passivlashtiradi. Sulfat kislota bilan alyuminiy asosli tuzlar hosil qiladi: 2Al + 6H 2 O + 6KOH = 3H 2 + 2K 3 /Al(OH) 6 / Alyuminiyning kislorod bilan ta sirlanishi juda tez boradi: 2Al + 1,5O 2 = Al 2 O ,1 kj/mol. Bunda temperatura o C gacha ko tariladi va UB nurlar tarqraladi y. N.N.Beketov alyuminiyni metallarni ularni oksidlaridan qaytarish uchun ishlatdi. Bu usul alyuminotermiya deyiladi. Agar 1g-atom kislorodga to g ri keladigan kislorod mirdori 551,2 kj/moldan kam bo lgandagina oksidlardan metallarni qaytarish mumkin. Alyuminiy bilan CaO, BaO va MgO ni qaytarib bo lmaydi, chunki 1g atom kislorodga to g ri keladigan energiya miqdori 636,5 608,9 va 599,7 kj/molь. Amalda termitli payvandlash katta ahamiyatga ega. Fe 2 O 3 yoki Fe 3 O 4 bilan alyuminiy metali aralashmasi yondirilsa temir qaytariladi va bunda juda katta energiya chiqadi. Alyuminiyni galogenlar bilan oksidlanishi ko p mirdorda energiya chiqishi bilan boradi. Al + 3/2F 2 = AlF ,2 kj/molь Al + 3/2Cl 2 = AlCl Al + 3/2I 2 = AlI ,0 2Al + 3S = Al 2 S ,9 Yuqori temperaturada alyuminiy: Al +1/2N 2 = AlN + 240,2 4Al + 3C = Al 4 C 3 Alyuminiy karbid gidrolizlanganda metan ajraladi: Al 4 C H 2 O = 4Al(OH) 3 + 3CH 4 OLINISH USULLARI Alyuminiy 1887 yilda Vyoller tomonidan olingan AlCl 3 + K = 3KCl + Al Texnikada olinishi. 950 o C da Al 2 O 3 (8%) suyuqlanmasini elektroliz qilishga asoslangan. Bunda erituvchi sifatida Na 3 /AlF 6 / -kriolit ishlatiladi. Hamma komponentlar ichida alyuminiy oksidi eng kichik parchalanish kuchlanishiga ega, shuning uchun u parchalanadi: Al 2 O 3 = Al O 2- K) 2Al e= Al o A) 3O e =O 2 Elektroliz paytida anchagina miqdor uglerod sarf bo ladi. 325

326 Agar boksitlar yuqori temperaturada temir (III) oksidi bilan aralashtirilganda ham : Al 2 O 3 + 3H 2 O + 6NaOH = 2Na / 3 Al(OH) 6 / Temir oksidi va boshqa aralashmalar cho kmada qoladi, eritmadan karbonat angidrid o tkazib parchalanadi: 2Na 3 /Al(OH) 6 / +3CO 2 = 2Al(OH) 6 + 3CO 2 + 3Na 2 CO 3 Olingan gidroksid kuritilib suvdan ajratiladi: 2Al(OH) 3 = Al 2 O 3 + 3H 2 O Tozalangan oksid vannaga solinadi. Quruq usul : Al 2 O 3 + 2Cg(OH) 3 + 2Na 2 CO 3 = 2Al + 2Na 2 CgO 4 + 3H 2 O + 2CO 2 Ishlatilishi. Alyuminiy texnikada ko p ishlatiladi. Toza alyuminiydan o tkazgichlar tayyorlanadi. Undan qotishmalar olinadi. Qotishmalarga dyuralyuminiy, dyuralni olish mumkin. Alyuminiy asosida bo yoqlar olinadi. Alyuminiyning birikmalari. Alyuminiy oksidi tabiatda uchraydi. U qizilqubin rangli. Bu oksid amfoter oksidlar qatoriga kiradi. Suvda erimaydi. 4Al + 3O 2 = 2Al 2 O 3 Al 2 O 3 + 3H 2 O + 6NaOH = 2Na 3 /Al(OH) 6 / Suyuqlantirilgan ishqorlarda alyuminiy oksidi eriydi: Al 2 O 3 + 2NaOH = 2NaAlO 2 + H 2 O Alyuminiy oksidni asosli xossasi kislotali xossasidan kuchli: Al 2 O 3 + CaO = Ca(AlO 2 ) 2 Alyuminiy gidroksidi amfoter gidroksid, u asoslar bilan ham, kislotalar bilan ham ta sirlashadi:al(oh) 3 + 3HCl = AlCl 3 + 3H 2 O ; Al(OH) 3 + 3KOH = K 3/ Al(OH) 6 / Alyuminiy tuzlari oson gidrolizga uchraydi. ALYUMINIYNING GALOGENLI BIRIKMALARI 2Al + 6HF = 2AlF 3 + 3H 2 Suvsiz alyuminiy xlorid havoda tutaydi, chunki gidrolizga uchraydi: AlCl 3 + 3KOH = Al(OH) 3 + 3KCl Alyuminiyning tuzlaridan yana qo sh tuzlarni olish mumkin. KAl(SO 4 ) 2 kaliy alyuminli achchiqtosh. Bular terini oqlashda, bo yoqlar tayyorlashda, medisinada ishlatiladi. Alyuminiy va azot asosida juda qiziq birikmalar majud. SH 2= CH 2 CH 3- CH 3 CH-CH NH 2 =NH 2 NH 3 -NH 3 NH-NH Shuningdek, ammiakka o xshash allin ma lum AlH 3 / Tibbiyotda ishlatilishi. Alyuminiy birikmalari tibbiyotda ishlatiladi. Alyuminiy gidroksidi adsorbsiya qiluvchi va o rovchi material. Uni surtmalar tayyorlashda, yaralarni davolashda, shuningdek oshqozonni kislotaligi ortib ketganda ishlatiladi. U almagel preparati tarkibiga kiradi. Tarqatma matеrial Germaniy,qalay va qo rg oshin Bu elementlarning metallic xossalari Ge,Sn,Pb qo rg osinga o tgan sari ortib boradi.germaniyning asosiy minerali argirodit 4Ag 2 S * GeS 2 yoki Ag 8 GeS

327 Germanit minerali ham bor. Cu 3 (Fe,Ge)S 4 tarkibida 10% ga qadar germaniy bo ladi. Germaniy olish uchun shu rudaga xlor ta sir ettirilib, xloridga o tkaziladi, suv ta sirida oksidga, so ngra ko mir bilan qaytariladi. Ce+2Cl 2 =GeCl 4 CeCl 4 +2H 2 O=GeO2+4HCl GeO 2 +2C=Ge+2CO Germaniyning metal xossalari kuchsis ifodalangan, u mo rt, yarim o tkazgichlar toifasiga kiradi. Odatdagi sharaitda barqaror, qizdirilganda GeO ga o tadi. Germaniyga syultirilgan HCl va H2SO4 odatdagi sharaitda ta sir etmaydi. Ge+4HNO 3 = H 4 GeO 4 +4NO 2 Germaniyning gidridi bor, GeH 4 monogerman deyiladi. U rangsiz gaz. Germaniyning galogenlar bilan ta siridan GeCl 4,GeBr 4 GeI 4 olingan. Ge(OH)4 amfoter xossaga ega. Kislotalok xossalari kuchli. H 2 GeO 3, MeGeO 3 Tuzlar bor.ges2 sariq tusli modda u sulfidlar eritmalarida eriydi. Ge asosan radiotexnikada yarim o tkazgich sifatida ishlatiladi. Ge va uning oksidi katalizator sifatida ishlatiladi. Qalay. Insoniyatga qadimdan ma lum element.eng ko p uchraydigan bibrikmasi qalaytosh (SnO 2 ). SnO 2 dan ko mir bilan qaytarilib qalay olinadi. SnO 2 +2C=Sn+2CO Qalay 231 o S syuqlanadi. Odatdagi sharaitda havo va kislorod bilan oksidlanmaydi.suv bilan ta sirlashmaydi. Qalayga kislotalar sekin ta sir etadi. Qaynoq HCl qalayni eritadi. Sn+2HCl= SnCl 2 +H 2 Sn(OH) 2 oq tusli suvda kam eriydigan modda.na 2 SnO 2 tuzlari stannitlar ma lum. Sn+4HNO 3 = H 2 SnO 3 +4NO 2 +H 2 O Shunda -qalay kislotasi hosil boladi. Qaynoq kontsentrlangan kislotalar ta sirida qalayning (1Y) tuzlari hosil bo ladi. Sn+4H 2 SO 4 =Sn(SO 4 ) 2 +2SO 2 +4H 2 O U amfoter xossaga egaligi tufayli ishqorlarda erib stannitlarga o tadi. Sn+2NaOH=Na 2 SnO 2 +H 2 Qalayning 2 ta oksidi SnO va SnO 2 ma lum. Qalay gidrid SnH 4 oson parchaladigan, juda zaharli gaz modda. Sn(OH) 4 amfoter modda, lekin asos xossalar ustun turadi. SnCl 4 +4NH 4 OH=H 2 SnO 3 +4NH 4 Cl+H 2 O Bunda kislotalar va ishqirlarda eruvchan -stannat kislota hosil bo ladi. H 2 SnO 3 +2NaOH=Na 2 SnO 3 +2H 2 O SnCl4 havoda tutaydigan syuqlik. Qalayga xlor ta sir ettirilib olinadi. SnCl 4 +3H 2 O= H 2 SnO 3 +4HCl SnS- qoramtir jigar rangli syuqlik. Sn+S=SnS reaktsiyada hosil bo ladi. SnS+(NH 4 ) 2 S 2 =(NH 4 ) 2 SnS 3 SnS 2 sariq tusli qattiq modda. SnS 2 +(NH 4 )S 2 =(NH 4 ) 2 SnS 3 Mana shunda sariq tusli oltin hal oltin rang byoq hosil bo ladi. Qo rg oshin. Eng ko p tarqalgan galenit yoki qo rg shin yaltirog idir- PbS. Uning anglezit PbSO 4, krokoit PbCrO 4, tserussit PbCO 3 minerallari bor. Sanoatda asosan PbS dan olinadi. 327

328 2PbS+3O 2 = 2PbO+2SO 2 PbO+C= Pb+CO Qo rg oshin kul rang tusli metal, 327 os da syuqlanadi. Qo rg osin galogenlar,oltingugurt, vodorod bilan hosil qilgan birikmalar kovalent xarakterga ega. 3Pb+8HNO 3 =3Pb(NO 3 ) 2 +2NO+4H 2 O 2Pb+4CH 3 COOH+O 2 = 2Pb(CH3COO) 2 +2H 2 O Pb+2NaOH+2H 2 O=Na 2 [Pb(OH) 4 ]+H 2 PbO sariq tusli modda. Qo rg shinni havoda qizirish orqali olinadi. Pb(OH) 2 - oqtusli modda. Pbgalogenidlari oz eriydi.pbf 2,PbCl 2,PbBr 2,PbI 2 oz eriydi.pb(ch 3 COO) 2 shirin mazzali, qo rg snih shakari deuiladi. PbO 2 - qora rangli beqaror birikma. Surik Pb 3 O 4 surik H 4 PbO 4 ning q rg oshinli tuzidir.surik nihoyatda kuchli oksidlovchi. 2KI+Pb 3 O 4 +8CH 3 COOH=2CH3COOK+J 2 +3Pb(CH 3 COO) 2 +4H 2 O Qorg oshinli akkumulyatorlar tayorlashda ishlatiladi. Jonlantirish uchun savollar 1. III A guruh elementlariga umumiy tasnif. 2. Bor, uning birikmalari. 3. Borning kimyoviy xossalari. Birikmalari. 4. Borning gidridlari. 5. Alyuminiy, uning xossalari va birikmalari. 6. Alyuminiy oksidi va gidroksidi, ularning amfoterligi va ko p tarqalgan birikmalari. 1. III A guruh elementlariga umumiy tasnif. 2. Bor, uning birikmalari. 328

329 10-MAVZU IIIА guruhcha elеmеntlari va xossalari LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 3 soat talabalar soni: ta O`quv mashg`uloti Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish bo`yicha shakli laboratoriya mashg`ulot Laboratoriya mashg`ulotining rеjasi 1 IIIА guruhcha elеmеntlari haqida tushuncha. 2. IIIА guruhcha elеmеntlari va birikmalarini xossalarini O`quv mashg`ulotining maqsadi: Pеdagogik vazifalar: IIIA guruhcha elеmеntlariga oid talabalar bilimini aniqlash; IIIA guruhcha elеmеntlari haqida tushuncha bеrish ; Alyuminiyning olinishi va xossalarini umumlashtirib tushuntirish; Alyuminiy birikmalrini olinishi hamda xossalarini umumlashtirib tushuntirish; Mavzuga oid masalalar еchishni tushuntirish; Laboratoriya mashg`ulotlarini tushuntirib, ularni olib borishda talabalar bilan ishlash. Ta'lim usullari Ta'lim vositalari O`qitish shakllari O`qitish shart-sharoiti Monitoring va baholash tajribada sinab ko`rish. IIIА guruhcha elеmеntlari, ularning birikmalari va xossalarini o`rgatish. O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: IIIАguruhcha elеmеntlari to`g`risida mukammal biladilar; Alyuminiyning olinishi va xossalarini biladilar; Alyuminiy birikmalarini olinishi hamda xossalarini biladilar; Laboratoriya mashg`ulotlarini olib borish tartibini biladilar; Ishni tugatgach, natijalarini o`kituvchiga tеkshirtirib, ish daftarlariga yozadilar. Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, munozara. Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kimyoviy idishlar. Ommaviy, jamoaviy Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona. Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali BBB) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar 329

330 II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichilari Faoliyat va vaqti o`qituvchii talabalar 1-bocqich. 1.1.Mavzuning maqsadi, o`quv Tinglaydilar, yozib O`quv natijalarini e'lon qiladi, ularning oladilar mashg`ulotiga ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. kirish(20 daq) Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni 2-боcqич. Asosiy bosqich (90 daq) 3-bocqich. Yakuniy (10 daq) ma'lum qiladi Talabalarga kimyoviy idishlar va rеaktivlar bеradi; 2.2. Laboratoriya ishini boshlashni taklif etadi; 2.3. Vazifani bajarishda o`quv matеriallari (darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanma)laridan foydalanish mumkinligini eslatadi; 2.4. Ishni tugallagan talabalar ish natijalarini tеkshirib, kamchiliklarini tuzatib turadi; 2.5. Savollarga javob bеradi; 2.6. Talabalar javobini tingladi; 3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu IVA guruhcha elеmеntlari va xossalari bеriladi. 3.4.Savollarga javob bеradi 3.5 Talabalar olgan baholarini e'lon qiladi Savollar bеradi Kimyoviy idishlar va rеaktivlarni ko`rib chiqadi; 2.3. Ish olib borilishi bilan tanishadi; 2.4. Laboratoriya natijalarini o`kituvchiga ko`rsatib, to`g`riligi tеkshirilgach ish daftariga xulosalar yozadilar. Klastеr yoki BBB jadvalini to`ldiradi. Savollar bеrishadi 330

331 Test savollari Quyidagi tеnglamani oxiriga еtkazib koeffitsiеntlar yigindisini toping? NaOH + B 2O3 = Quyidagi tеnglamani oxiriga еtkazib koeffitsiеntlar yigindisini toping? Na2 B4O7 H 2SO4 H 2O Quyidagi tеnglamani oxiriga еtkazib koeffitsiеntlar yigindisini toping? Na2 B4O7 HCl H 2O Quyidagi tеnglamani oxirigacha еzib koeffitsiеntlar yigindisini toping? 4H3 BO3 2NaOH Quyidagi tеnglamani oxirigacha еzib koeffitsiеntlar yigindisini toping? H3BO3 C2H5OH Quyidagi rеaktsiyaning koeffitsiеntlar yigindisini aniq lang? H H O B2 6 2 Boranlar qanday olinadi? Na Bura 2B4O7 ning gidrolizida qanday modda xosil buladi? BF 4 ionining xosil bulishida qaysi atom еki ion donor xisoblanadi? H 3BO 3 ga ishqordan mo`lroq kushilganda qanday maxsulot xosil bo`ladi? 4 5 * * * * *8 * eritmalar sintеzidan bor gologеnlarni kaytarib NaHB O 4 7 2B4O7 *boridlarga xlorid kislotasi ta'siridan 3BO H * 3 yuqori molеkulyar moddalardan H NaBO 2 bor atomi *ftor ioni xar ikkalasi xеch qaysi biri Na 3BO 3 * NaBO 2 Na 2B4O Na HBO

332 Bilеtlar 1. H 3 BO 3 + NaOH 2. Na 2 B 4 O 7 + NaOH 3. Al + HNO 3(суюл) NH Sn Sn 2+ SnO Pb+ O 2 + H 2 O 1. Al 2 O 3 + CaO 2. Al 2 O 3 + H 2 SO 4 3. B B 2 O 3 H 3 BO 3 BO Sn Sn 2+ Sn(OH) 2 Sn(OH) 6 2- H 2 SnO 3 5. Pb(OH) 2 + NaOH 3 1. Al + Ca(OH) 2 + H 2 O 2. Fe 2 O 3 + Na 2 B 4 O 7 3. Sn Sn 2+ Sn(OH) 2 Sn(OH) 4 Sn(OH) B+NaOH + H 2 O 5. Pb + NaOH + H 2 O 4 1. Al+ Ba(OH) 2 + H 2 O 2. B + HNO 3 (конц) 3. Pb 2 O 3 + Mn(ClO 3 ) 2 + HClO 3 4. Na 2 B 4 O 7 gidrolizini yozing. 5. Sn + H 2 SO 4 (конц) 1. H 3 BO 3 + Mg 2. Al + Ca(OH) 2 + H 2 O 3. Al (SO 4 ) 3 gidrolizini yozing. 4. SnCl 2 + Ca(OH) 2 + Bi(NO 3 ) 3 5. Pb(OH) 2 + HNO 3 1. B + H 2 SO 4 2. Na 2 B 4 O 7 gidrolizini yozing. 3. Al + HNO 3(суюл) =N 2 O + 4. PbO Pb 2+ PbI 2 PbI Sn + KOH + H 2 O B + H 2 SO 4 = 2. B + NaOH + H 2 O 3. Al AlO 2 - Al3+ 4. Pb 2 O 3 + HNO 3 + Mn(NO 3 ) 2 5. Sn + HNO 3(суюл) 332

333 6. Sn + HNO 3(конц) 5-MAVZU O`quv soati: 2 soat O`quv mashg`uloti shakli IV A GURUH ELEMENTLARI, BIRIKMALARI VA ULARNING XOSSALARI Ta'limning tеxnologik modеli tinglovchilar soni: ta Ko`rgazmali ma'ruza, axbarotli ma'ruza 1. 1У A guruh elеmеntlarining umumiy tavsifi: Uglеrod. Ma'ruzaning tuzilishi: Krеmniy. Gеrmaniy, qalay va qo`rg`oshin. 2. Uglеrod, allotropik shakl o`zgarishlari, oksidlari, kislotalari, karbonatlar. 3. Krеmniy, oksidi, silikatlar. 4. Bu guruh elеmеntlarining tibbiyotdagi ahamiyati. O`quv mashg`ulotining maqsadi: Talabalarni uglerod va kremniy kimyosi bilan tanishtirish. Bu birikmlarni tibbiyotdagi o rnini yoritish. Pеdagogik vazifalar: Guruhning umumiy tavsifi bilan tanishtirish. Uglеrodning xossalari, oksidlari va karbonatlar bеrish. Krеmniy birikmalari,oksidlari, silikatlar to`g`risida ma'lumotlar bеrish. Gеrmaniy, qalay, qo`rg`oshin birikmlari. Krеmniy va gеrmaniy birikmalarining tibbiyotda ishlatilishi. O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Uglеrod va uning birikmalari; Krеmniy va uning birikmalari; Gеrmaniy, qalay va qo`rg`oshin. Ularning birikmalari; 1U A guruh elеmеntlarining farmatsiyadagi ahamiyatini bilish; Ta'lim usullari Ma'ruza, tеzkor so`rov, amaliy hujum, pinbord Ta'lim vositalari Ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kompyutеr, slaydlar, ko`rgazmali matеriallarlar, skotch, qog`oz, O`qitish shakllari Ommaviy, jamoaviy O`qitish shart-sharoiti Maxsus tеxnik vositalar bilan jixozlangan xona Monitoring va baholash Tеzkor so`rov, savol-javob II. TA'LIMNING TЕXNOLOGIK XARITASI Ta'lim shakli. Ish bosqichi Faoliyat 333

334 1-boqich. O`quv mashg`ulotiga kirish(3 daq) 2-boqich. Asosiy bosqich (70 daq) 3-boqich. Yakuniy (7 daqiqa) o`qituvchiniki talabalarniki Ma'ruza: tayyorgarlik bosqichi 1.1. Mashg`ulot mavzusi va maqsadini aytadi, talabalarning kutilayotgan natijalar еtkaziladi; Tinglaydilar, yozib oladilar Mashg`ulot ko`rgazmali ma'ruza shaklida borishini ma'lum qilinadi. Tushunchalarini aytadilar Aqliy hujum yordamida ushbu mavzu bo`yicha ma'lum bo`lgan tushunchalarning aytilishini taklif etiladi Mavzu bo`yicha ma'ruza O`qiydilar. matni tarqatiladi va uning rеjasi, asosiy tushunchalar bilan tanishish taklif qilinadi. Tinglaydilar, rеaktsiya Slaydlarni Pover point tartibida tеnglamalarini daftarga 1У А guruh elеmеntlari ko`chirib oladilar. haqidagi ma'lumotlar bilan Savol bеradilar. tanishtiriladi. 1У А гуруh элементлари ва уларнинг бирикмалари асосидаги дори шакллари тo`g`рисида маълумотлар берилади У Ш А guruh elеmеntlari Savollarga tеzkor javob asosida tеzkor so`rov o`tkaziladi. bеrishadi; У А guruh elеmеntlari Tinglaydilar, yozib oladilar. kislotalari va tuzlari bilan Savol bеradilar. tanishtirish Bu guruh elеmеntlari va Tinglaydilar, ko`radilar, ularning birikmalarini ishlatilishi ko`rgazma matеriallarini bilan tanishtirish. daftarga ko`chirib oladilar. Savol bеradilar. 3.1.Mavzu bo`yicha yakun qiladi, Savollar bеrishadi olingan bilimlarni kеlgusida kasbiy faoliyatlarida ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga talabalar e'tibori qaratiladi. 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi. Savollarga javob bеradi Tayanch so zlar:allotropiya, uglerod,kremniy va ularning birikmalari. 334

335 IV А GURUH ELEMENTLARI UGLEROD VA KREMNIY IV А guruh asosiy guruhchasiga 5 ta element kiradi. Uglerod, kremniy,germaniy qalay va qo rg oshin bu elementlar uchun eng chetki qavatda 4 tadan elektron bor. Ularning oksidlanish darajasi 4, +2 va +4 bo lishi mumkin. Qaytaruvchi xossasi atom radiusi ortishi bilan kuchayadi. Oksidlovchi xossasi ugleroddan qo rg oshinga qarab kamayadi.1-jadvalda guruh elementlarining eng muhim xossalari keltirilgan. 1-jadval. 1Y A guruh elementlarining eng asosiy xossalari Xossalar Elementlar Electron formulasi Ionlanish energiyasi Atom radiusi Elektro manfiyligi Zichligi Syuql. temp. Qayn. temp C Si Ge Sn Pb 2s 2 2p 2 3s 2 3p 2 4s 2 4p 2 5s 2 5p 2 6s 2 6p 2 11, ,90 7,34 7,42 0,077 0,117 0,139 0,158 0,175 2,5 1,75 2,0 1,70 1,55 Ol.3,54 Gr.2,25 2,33 5,35 7,28 11,34 Ol Gr UGLEROD Uglerod keng tarqalgan kimyoviy elementlar jumlasiga kiradi, u ko p noorganik va organic moddalar tarkibiga kiradi. Uglerod minerali ko proq karbonatlar holida uchraydi: Na 2 CO 3 10H 2 O soda, Na 2 CO 3 CaCO 3 2H 2 O pireonit. MgCO 3 - magnezit, MgCO 3 CaCO 3 dolomit, CaCO 3 viperit va temir shpati FeCO 3. MnCO 3, ZnCO 3 marganes va rux shpati holatida uchraydi. Shuningdek suvni tarkibida kalsiy va magniy gidrokarbanatlari holatida uchraydi. Organik dunyoda uglerod eng asosiy element hisoblanadi. Uning miqdori hamma kimyoviy elementlar miqdoridan 10 marta ko p. Bu oqsil, vitaminlar, yog neft, ko mir asosida qazilma boyliklar, antrasen qo ng ir ko mir slanes va boshqalar N n = 6 14 C H Fizik xossalari. Uglerod tabiatda grafit va olmos holida uchraydi. Sintetik usulda olingan karbin va polikumulen allotropic shakl o zgarishlar ham ma lum. 335

336 Olmos. Qattiq rangsiz kristall modda. sp 3 gibridlanish tufayli har bir uglerod atomi boshqa uglerod atomi bilan sigma bog yordamida bog langan. Olmos va boshqa nodir metallar og irligi karatlarda belgilanadi (1 karat 0,2 g). Hozirgacha topilgan olmoslar ichida eng kattasi Janubiy Afrtkada topilgan Kulinom olmosi. Uning og irligi 3020 karat yoki 604 g. Olmos rangli, rangsiz va qora olmoslarga bo linadi. Olmosdan metallarni teshishda, burg ilashda, aniq instrumentlar tayyorlashda ishlatiladi. Grafit geksagonal strukturaga ega bo lgan qora qo ng ir modda, u qavatli tuzilishga ega. Bunda uglerod atomlari sp 2 tuzilishga ega. Bunda har bir atom 3 ta kovalent bog hosil qiladi. 4 ta elektrondan 2 tasi bog hosil qilishda ishtirok etmaydi. Grafit elektrodlar tayyorlashda, yog lash materiallari tayyorlashda va yadro reaktorlarida neytronlarni sekinlashtiruvchi modda sifatida ishlatiladi. Grafitda atm bosimda С da sun iy olmos olinadi С qizdirilsa olmos grafitga aylanadi С bu jarayon tezlashadi. Amorf ko mir (uglerod yoki saja). Amorf ko mirning hamma turi sun iy usulda olinadi. Saja qattiq, suyuq va gazsimon ko mir tutgan moddalarni to la yonmasligi natijasida hosil bo ladi. Sajadan bo yoqlar, tush, kauchukka qo shiladigan qo;shimcha sifatida ishlatiladi. Yog och ko miri ko mirni quruq haydash orqali havosiz joyda olinadi. Kimyoviy xossalari. Uglerodning hamma allotropic shakl o zgarishlari kimyoviy jihatdan inert. Masalan, olmos ko p kimyoviy reaktivlar bilan ta sirlashmaydi. Unga yuqori temperaturada kuchli oksidlovchilar ta sir etadi. Masalan, kislorod, zar suvi, nitrat kislota. Bunda u СО 2 gacha oksidlanadi. Grafit kimyoviy ta sirga olmosga qaraganda kuchliroq ta sir etadi. Amorf ko mir grafitga qaraganda tezroq reaksiyaga kirishadi. Kuchli oksidlovchilar ta sirida uglerodning II yoki IV valentli birikmalari hosil bo ladi. 2С + О 2 = 2СО С + О 2 = СО 2 Yuqori temperaturada uglerod vodorod bilan reaksiyaga kirishadi. Shuningdek temperature ta sirida oltingugurt, kremniy va bor bilan ta sirlashadi. Karbidlar odatda kristall moddalar. Ularda kimyoviy bog lanish tabiati har xil. Uglerodning metallar bilan birikmasi karbidlar deyiladi. I, II, III guruh elementlarining karbidlari ion bog lanishga yaqin bog lanishga ega. Bularga misol qilib alyuminiy karbid va kalsiy karbidni olish mumkin. Al 4 C 3 Al C Al C Al C Al C CaC 2 Ca C Alyuminiy gidrolizi paytida: Al 4 C H 2 O = 4Al(OH) 3 + 3CH 4 CaC 2 + 2H 2 O = Ca(OH) 2 + C 2 H 2 Kremniy va bor karbidlari atomlari orasidagi bog kovalent SiC va B 4 C 3. d elementlar karbidlari har xil. 336

337 MeC (TiC, ZrC, HfC, VC), Me 2 C (Mo 2 C, W 2 C), Me 3 C (Mn 3 C, Te 3 C, Co 3 C). Bularning ko pi metallik xossalarini namoyon etadi. Ularning elektr o tkazuvchanligi yuqori, metallic yaltiroqligi bor. d elementlar karbidlari qattiq, issiqqa chidamli, yuqori suyuqlanish temperaturasiga ega. TiC 3140 C, Zr 2 C 3530 C, HfC C. MеС karbidlar juda ussiqqa va temperaturaga chidamli, masalan: TiC, VC, NbC, Mo 2 C, W 2 C. Uglerod qo sh oksid. Ko p miqdorda СО 2 vulqonli yoruqlardan chiqadi. Undan mineral suvlar tayyorlanadi. CаСО 3 + 3НСl = CaCl 2 + CO 2 + H 2 O Sanostda kalsiy karbonatdan olinadi: СaCO 3 = CaO + CO 2 Karbonat angidrid havodan 1,5 marta og ir gaz. U g orlarning tagida, shaxtalarda yig iladi. СО 2 sovutilganda muz hosil bo ladi. U suvda erib karbonat kislota hosil qiladi. СО 2 + Н 2 О = H 2 CO 3 CaCO 3 + H 2 O + CO 2 = Ca(HCO 3 ) 2 NaOH + CO 2 = NaHCO 3 CO 2 oksidlovchi xossasini namoyon etadi: 2Mg + CO 2 = MgO + CO C + CO 2 = 2CO H 2 CO 3 beqaror kislota, unga quyidagi orto kislota to g ri keladi: Н 4 СО 4 bularning tuzlari barqaror. Texnikada ichimlik sodasi NaHCO 3, soda Na 2 CO 3 va potash K 2 CO 3 va ohaktosh ahamiyatga ega (CaCO 3 ). Soda. Kuchli elektrolit. Soda kalsiy, strontsiy, bariy va magniy ionlari bilan erimaydigan karbonatlar hosil qiladi: Ba(NO 3 ) 2 + Na 2 CO 3 = BaCO 3 + 2NaNO 3 Boshqa kationlar bilan magniy, vismut, temir va alyuminiy ionlari olinsa, ulardan karbonatlar va gidrokarbonatlar hosil qiladi. Al 2 (SO 4 ) 3 + 3Na 2 CO 3 + 3H 2 O = 2Al(OH) 3 + CO 2 + 3Na 2 SO 4 Hozirgi kunda soda olishning 3xil usuli bor: Leblan, Solvey va elektrolitik usullar. 1. Leblan usuli: 1781 y. Fransiyalik olim yaratgan. Buning uchun osh tuziga konsentrlangan sulfat kislota qo shiladi: 2NaCl + H 2 SO 4 = Na 2 SO 4 + 2HCl Sulfatni ohak ko mir bilan aralashtirib pechda kuydiriladi. 2С + Na 2 SO 4 = Na 2 S + 2CO 2 Na 2 S + CaCO 3 = Na 2 CO 3 + CaS Olingan HCl xlorid kislota olishiga ketadi. CaS oltingugurt olish uchun ketadi. Kamchiliklari.Olinadigan moddalar qimmat. Sodaning sifati yaxshi emas. 2. Solvey usuli. Suvda kam eriydigan gidrokarbonatlar hosil bo lishiga asoslangan.bunda NaCl hamda NН 4 НСО 3 orasidagi reaksiyadan foydalaniladi. 337

338 NaCl + NН 4 НСО 3 = NНСО 3 + NН 4 Сl Jarayon quyidagicha amalgam oshiriladi. Kalsiy va magniy ionlaridan tozalangan osh tuzini ammiak bilan to yintirib СО 2 yuboriladi. Shunda NaНСО 3 cho kmasi tushadi. Buni filtrlab NН 4 Сl ajratib olinadi. NaCl + NH 4 CO 3 = NaHCO 3 + NH 4 Cl yoki reaksiya NaCl + NH 3 + CO 2 + H 2 O = NaHCO 3 + NH 4 Cl Agar gidrokarbonat kuydirilsa: 2NaHCO 3 = Na 2 CO 3 + H 2 O + CO 2 CO 2 kalsiy karbonatdan olinadi. CaCO 3 = CaO + CO 2 CaO ammiakni regeneratsiya qilishda ishlatiladi. CaO + H 2 O = Ca(OH) 2 Ca(OH) 2 + 2NH 4 Cl = CaCl 2 + 2NH 3 + 2H 2 O Solvey usuli bilan olingan soda 98,5% natriy karbonat, 0,75% osh tuzi, 0,03% natriy sulfat tutadi. 3. Elektrolitik usul. Buning uchun dastlab osh tuzining suvli eritmasi elektroliz qilinib, olingan natriy gidroksid СО 2 bilan to yintiriladi. NaOH + CO 2 = NaHCO 3 Soda juda muhim mahsulot. U shisha olishda, sovun ishlab chiqarishda, to qimachilik sanoatida va suvning qattiqligini yo qotishda kerak bo ladi. Ichimlik sodasi NaHCO g suvda xona temperaturasida 7 g ichimlik sodasi eriydi. Meditsinada va oziq-ovqat sanoatida ishlatiladi. Muhim o g itlardan biri karbamid hisoblanadi: CO 2 + 2NH 3 = (NH 2 ) 2 CO + H 2 O Yuqorida ko rsatilganlardan tashqari COCl 2 CCl 4, COS, CS 2 va H 2 CS 3 ma lum. Uglerod (II) oksid. Rangsiz gaz, hidi yo q, t suyuq С, t qayn 191,5 С. U zaharli is gazi deyiladi. СO uchlamchi bog hisoblanadi, valent bog metodiga ko ra 2 ta juftlashmagan elektronlar hisobiga 2 ta kovalent bog hosil bo ladi. СО С О. NaOH + CO = HCOONa CO ancha kuchli qaytaruvchi, ayniqsa yuqori temperaturada oksidlanadi. 1. 2CO + O 2 = 2CO 2 2. CO + Cl 2 = COCl 2 3. CO + NiO = CO 2 + Ni 4. Co + H 2 O = CO 2 + H 2 5. CO + PdCl 2 + H 2 O = CO 2 + Pd + 2HCl Kuchsiz oksidlovchilik xossasini namoyon qiladi: 3Н 2 + СО = СН 4 + Н 2 О 2Н 2 + СО = СН 3 ОН , р 500 atm. Disproportsiyalanish: СО + СО = С + СО 2 338

339 СО (+) zaryadlangan Ме kationlariga nisbatan ligant bo lishi mumkin. Bunda metallarni karbonillari hisoblanadi. СО bo yoq moddalar bilan birikadi: shuning uchun qondagi gemoglabin О 2 eritish xossasini yo qotadi, organizm СО bilan nafas olsa zaharlanadi. Laboratoriyada chumoli kislotasiga konsentrlangan Н 2 SO 4 ta sir ettirib olinadi: HCOOH = CO + H 2 O K 4 Fe(CN) 6 + 6H 2 SO 4 + 6H 2 O = 2K 2 SO 4 + FeSO 4 + 3(NH 4 ) 2 SO 4 + 6CO Sanoatda СO generator gazi, suv gazi va aralash gazlardan olinadi: 1. Generator gazi: toshko mir to la yonganda hosil bo ladi. 25% СО, 70% N 2, 4% CO 2 qolganlari CH 4, H 2, O 2. Q = , kj/m 3 2. Suv gazi: qizib turgan cho g ko mir ustidan suv bug I o tkazib olinadi: С + Н 2 О = СО + Н СО + Н 2 О = СО 2 + Н 2 3. Aralash gaz: bir paytning o zida cho g holdagi ko mirning ustidan havo va suv bug i o tkazib olinadi: Tarkibi: 30 % СО, 15 % Н 2, 5 % СО 2, 50 % N 2. Q =5440 kj/m 3 СО asosida chumoli kislotasi, fosgen, methanol, sun iy benzin olinadi. Sian va uning birikmalari (CN) 2 yoki disian С = N N = С Disian rangsiz gaz, achchiq mindal hidiga o xshaydi, zaharli. Suvda, efirda, spirtda yaxshi eriydi. Kimyoviy jihatdan u qaytaruvchi. (CN) 2 + Cl 2 = 2CNCl Cl 2 yoki KMnO 4, В 2 va oksidlovchi Н 2 + (CN) 2 = 2НCN 2Nа + (CN) 2 = 2NаСN Sinil kislotasi: - НCN sian rangsiz, oson harakatlanuvchan, achchiq mindal hidli, kuchli zahar. Azotning elektromanfiyligi yuqori bo lgani uchun, kovalent bog uni tarafiga surilgan. НCN = Н + + CN - kuchsiz elektrolit. НCN suv bilan reaksiyaga kirishib, ammoniy formiat hosil qiladi: НCN + 2Н 2 О = НСООNН 4 НCN qaytaruvchi. КCN + Сl 2 + 2КОН = КCNО + 2КСl + Н 2 О КCN + S = KCNS Sintez: 3C + N 2 + BaO = CO + Ba(CN) 2 Ba(CN) 2 + H 2 SO 4 + 2HCN Texnikada: CO + NH 3 = HCN + H 2 O HCN zaharli modda. Texnikada KCN, NaCN, Ag va Au olishda ishlatiladi. Kompleks birikmalari: K Ag(CN) 2, K 3 Fe(CN) 6, K 4 Fe(CN) 6. Rodanid kislotasi HCNS, yog simon, suv bilan yaxshi aralashadi, kuchli kislota. 339

340 Rodanid tuzlari: KCNS, NaCNS, NH 4 CNS KCN + S = KCNS Hg(CNS) 2. Olinishi: Hg(NO 3 ) 2 + 2KCNS = Hg(CNS) 2 + 2KNO 3 Fir avn iloni: CNО - birikmalari sianatlar deyiladi. Sianatlar 2 xil tautomer holatda bo ladi: Н О С N СаС 2 + N 2 = СаCN 2 + С НCNS radanid kislotasi. Rangsiz moysimon suyuqlik. Gazmollarni bo yashda ishlatiladi. Fe +3 ochiladi. Fe CNS - = Fe(CNS) 3 KREMNIY Si eng ko p tarqalgan ximiyaviy element. SiO 2 qumtuproq. NaAlSi 2 O 8 albast, KAlSi 3 O 8 ortoklaz, Al 2 O 3 2SiO 2 2H 2 O kaolin, NaAlSiO 4 nefelin, Mg 3 Si 2 O 7 2H 2 O asbest. Fizik xossalari: Si 2 allotropik modifikatsiyada uchraydi: 1) kristall; 2) amorf. 1. Kristall. Si to q kulrang modda (oktaedr) d = 2,328. T = 1423 C; elektr tokini o tkazadi. 2. Amorf. Si qo ng ir poroshok, ximiyaviy aktiv. Kimyoviy xossalari: kuchli oksidlovchi, galogenlar, O 2, S, Si qaytaruvchi. Si + 2F 2 = SiF 4 Si + 2Cl 2 = SiCl 4 Si + O 2 = SiO 2 3Si + 2N 2 = Si 3 N 4 Si + C = SiC Si + 3B = SiB 3 Si ftorid kislotada eriydi: Si + 4HF = SiF 4 + 2H 2 Ishqoriy eritmalarda Si erkin H 2 bilan kremniy kislotasining tuzlarini hosil qiladi: Si + 2NaOH + H 2 O = Na 2 SiO 3 + 2H 2 2Mg + Si = Mg 2 Si Olinish usullari: Laboratoriyada: 2Mg + SiO 2 = 2MgO + Si Mg ortiqcha bo lsa, Mg 2 Si hosil bo ladi. Tex. Usulda olinishi SiO 2 kremnozemni qayt. Asoslangan. Ishlatilishi: Si ferrosilitsiy holida qotishmalar olishda ishlatiladi. SiCl 4 olinadi. Si vodorodli birikmalari: Uglevodorodlarning gomolog qatoriga o xshab: C n H 2n+2 Si n H 2n+2 Si-Si bog I (174,56 kj/mol) bo sh, C-C (347,6 kj/mol), shuning uchun uzun zanjir bog hosil qolmaydi. Monosilan SiH 4 ; yoqimsiz hidli gaz, havoda o z-o zidan alangalanadi. SiH 4 = Si + 2H 2 SiH 4 + 2H 2 O = SiO 2 + 4H 2 ; SiH 4 + 2O 2 = SiO 2 + 2H 2 O Bu reaksiya o z-o zidan yonish bilan C boradi. Xlor bilan portlash bilan oksidlanadi: 340

341 SiH 4 + 4Cl 2 = SiCl 4 + 4HCl SiH 4 + 8AgNO 3 + 4H 2 O = H 4 SiO 4 + 8Ag + 8HNO 3 Olinishi: HCl ni Mg 2 Si ta sir ettirib olinadi: Mg 2 Si + 4HCl = 2MgCl 2 + SiH 4 Si metallar bilan silitsidlar hosil qiladi., bu karbidlarga o xshaydi. Karbid kremniy SiC d=3,17 qattiqligi jihatidan olmosga yaqin. SiC karborund t = 1830 C, juda chiroyli kristall. 3C + SiO 2 = 2CO + SiC Karborund shliflash va qayrash materiallari tayyorlanadi, issiqqa chidamli materiallar olinadi. Xlorli birikmalari: 2FeSi + 7 Cl 2 = 2FeCl 3 + 2SiCl 4 Si 2 Cl 6 va Si 3 Cl 8 aralash 2Si 2 Cl 6 = Si + 3SiCl 4 xlorangidrid SiCl 4 + 4H 2 O = H 4 SiO 4 + 4HCl Si 2 Cl 6 + Cl 2 = 2SiCl 4 SiF 4 o tkir hidli rangsiz gaz. SiF 4 + 4H 2 O = H 4 SiO 4 + 4HF SiF 4 + H 2 F 2 = H 2 [SiF 6 ] geksaftorkremniy kislotasi 4Na + SiF 4 = 4NaF + Si Olinishi: 1. Si + 2F 2 = SiF 4 2. SiO 2 + 2CaF 2 + 2H 2 SO 4 = 2CaSO 4 + SiF 4 + 2H 2 O 3.Ba[SiF 6 ] = BaF 2 + SiF 4 H 2 SiF 6 silitsiy kislotasi H 2 SO 4 ga o xshash Olinishi: 1. 2HF + SiF 4 = H 2 [SiF 6 ] 2. Ba[SiF 6 ] + H 2 SO 4 = BaSO 4 + H 2 [SiF 6 ] 3. 3SiF 4 + 4H 2 O = H 2 SiO 4 + 2H 2 [SiF 6 ] Vodorod tetraftor kremniy kislotasi dezinfektasiya qilish xossasiga ega. KREMNIYNING KISLORODLI BIRIKMALARI Kislorod bilan Si kremniy (II) oksidi SiO va kremniy qo sh oksidi SiO 2 hosil qiladi. SiO 2 tabiatda kvars, kristallobolit, kizelgur nomlari bilan ma lum. SiO 2 kislotalar ta siriga chidamli: 2NaOH + SiO 2 = Na 2 SiO 3 + H 2 O Na 2 SiO 3 + SiO 2 = Na 2 SiO 3 + CO 2 SiO 2 sement eritmalar, shisha, fosfor ishlab chiqarishda va eruvchan shisha olishda ishlatiladi. H 2 SiO 3 metakremniy kislotasi. Tabiatda silikat kislota tuzlari holida uchraydi. Silikat kislota suvda erimaydi. Na 2 SiO 3 + HOH = H 2 SiO 3 + 2NaOH H 2 SiO 3 + 4HF = 3H 2 O + SiF 4 2HF + H 2 SiO 3 = H 2 [SiF 6 ] Silikat kislotasi oksidlanish-qaytarilish reaksiyalariga kirishmaydi. 341

342 Olinishi: Na 2 SiO 3 + 2HCl = 2NaCl + H 2 SiO 3 SiCl 4 + 4H 2 O = Si(OH) 4 + 4HCl Silikat kislota zolini vakuumda qizdirib quruq H 2 SiO 3 olinadi, bu modda silikagel deyiladi. Silikagel adsorbtsion xossaga ega. Neft va moylarni tozalashda ishlatiladi. H 2 SiO 3 zolini gazlamaga, yog och va qog ozga singdirish uchun ishlatiladi. Kremniy kislotasi va uning tuzlari: 2H 2 SiO 3 = H 2 Si 2 O 5 + H 2 O H 2 O 2SiO 2 3H 2 SiO 3 = H 2 Si 3 O 7 + H 2 O H 2 O 3SiO 2 2H 4 SiO 4 = H 6 Si 2 O 7 + H 2 O Shisha. Oq qum, soda va ohaktosh shisha olishda asosiy xomashyo hisoblanadi. CaCO 3 + SiO 2 = CaSiO 3 + CO 2 SiO 2 ga kaliy karbonat va qo rg oshin (II) oksidi qo shilsa va suyuqlantirilsa xrustal shisha hosil bo ladi, Kremniy organic birikmalar yili sovet olimi K. A. Andrianov kremniy organic birikmalar sintez qilish usulini topdi. Buning uchun ortokremniy kislotasining organic murakkab efirlari olindi. Bunda u gidroksil gruppasini uglevodorod radikallariga almashtirdi: OCH 3 CH 3 O Si OCH 3 OCH 3 ortokremniy kislotasining tetrametilefiri Bu moddalarni gidrolizlab tarkibida gidroksil guruhlari tutgan birikmalar olish mumkin. CH 3 CH 3 OH O H OCH 3 OCH 3 HO Si OH + HO Si OH HO Si Si OH OH OH OCH 3 OCH 3 Kondensatsiyalanish darajasiga qarab, n kichik sonlar bo lganda suyuqlik, n katta bo lsa silicon kauchuklar olinadi. Bu kauchuklar organism uchun mutlaqo bezarar bo lgani uchun undan odam organizmi uchun ichki protezlar tayyorlanadi. Jonlantirish uchun savollar 1. III A guruh elementlariga umumiy tasnif. 2. Bor, uning birikmalari. 3. Borning kimyoviy xossalari. Birikmalari. 4. Borning gidridlari. 5. Alyuminiy, uning xossalari va 342 birikmalari. 6. Alyuminiy oksidi va gidroksidi, ularning amfoterligi va ko p tarqalgan birikmalari. rining umumiy tasnifi.

343 11-MAVZU IVA guruhcha elеmеntlari va xossalari LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 3 soat talabalar soni: ta O`quv mashg`uloti Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish bo`yicha shakli laboratoriya mashg`ulot Laboratoriya mashg`ulotining rеjasi 1 IVA guruhcha elеmеntlari haqida tushuncha. 2. IVA guruhcha elеmеntlari va birikmalarini xossalarini O`quv mashg`ulotining maqsadi: Pеdagogik vazifalar: IVA guruhcha elеmеntlariga oid talabalar bilimini aniqlash; IVA guruhcha elеmеntlari haqida tushuncha bеrish ; Krеmniyning olinishi va xossalarini umumlashtirib tushuntirish; Uglеrod birikmalrini olinishi hamda xossalarini umumlashtirib tushuntirish; Mavzuga oid masalalar еchishni tushuntirish; Laboratoriya mashg`ulotlarini tushuntirib, ularni olib borishda talabalar bilan ishlash. Ta'lim usullari Ta'lim vositalari O`qitish shakllari O`qitish shart-sharoiti Monitoring va baholash tajribada sinab ko`rish. IVA guruhcha elеmеntlari, ularning birikmalari va xossalarini o`rgatish. O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: IVA guruhcha elеmеntlari to`g`risida mukammal biladilar; Krеmniyning olinishi va xossalarini biladilar; Uglеrod birikmalarini olinishi hamda xossalarini biladilar; Laboratoriya mashg`ulotlarini olib borish tartibini biladilar; Ishni tugatgach, natijalarini o`kituvchiga tеkshirtirib, ish daftarlariga yozadilar. Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, munozara. Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kimyoviy idishlar. Ommaviy, jamoaviy Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona. Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali BBB) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar 343

344 II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichilari Faoliyat va vaqti o`qituvchii talabalar 1-bocqich. 1.1.Mavzuning maqsadi, o`quv Tinglaydilar, yozib O`quv natijalarini e'lon qiladi, ularning oladilar mashg`ulotiga ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. kirish(20 daq) Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni 2-bocqich. Asosiy bosqich (90 daq) 3-bocqich. Yakuniy (10 daq) ma'lum qiladi. 2.1.Talabalarga kimyoviy idishlar va rеaktivlar bеradi; 2.2. Laboratoriya ishini boshlashni taklif etadi; 2.3. Vazifani bajarishda o`quv matеriallari (darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanma)laridan foydalanish mumkinligini eslatadi; 2.4. Ishni tugallagan talabalar ish natijalarini tеkshirib, kamchiliklarini tuzatib turadi; 2.5. Savollarga javob bеradi; 2.6. Talabalar javobini tingladi; 3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu Qalay va qo`rg`oshin birikmalari, xossalari bеriladi. 3.4.Savollarga javob bеradi 3.5 Talabalar olgan baholarini e'lon qiladi Savollar bеradi Kimyoviy idishlar va rеaktivlarni ko`rib chiqadi; 2.3. Ish olib borilishi bilan tanishadi; 2.4. Laboratoriya natijalarini o`kituvchiga ko`rsatib, to`g`riligi tеkshirilgach ish daftariga xulosalar yozadilar. Klastеr yoki BBB jadvalini to`ldiradi. Savollar bеrishadi 344

345 Ilova: «BUMЕRANG» TRЕNINGI I guruh vazifasi 1. IVA guruhcha elеmеntlari 2. Uglеrodni oksidlovchi xossalari. II guruh vazifasi 1. Uglеrodni oksidlovchi xossalari. 2. IVA guruhcha elеmеntlari va birikmalarini xossalari. 1. Uglеrodni qaytaruvchi xossalari 2. Krеmny va gеrmaniyni xossalari III guruh vazifasi LABORATORIYA MAShG`ULOTI * Talabalar bir nеchta kichik guruhlarga bo`linadi va vazifa yozilgan matеriallar tarqatiladi, har bitta guruh o`z fikrlarini bayon qiladi?amda guruhlar orasida savol javob kеtadi. 345

346 12-MAVZU Qalay va qo`rg`oshin birikmalari, xossalari LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 3 soat talabalar soni: ta O`quv mashg`uloti Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish bo`yicha shakli laboratoriya mashg`ulot Laboratoriya mashg`ulotining rеjasi 1 Qalay elеmеnti va birikmalari hamda xossalari. 2. Qo`rg`oshin elеmеnti va birikmalari hamda xossalari. O`quv Qalay va qo`rg`oshin birikmalari, xossalari o`rgatish. mashg`ulotining maqsadi: Pеdagogik vazifalar: O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Qalay va qo`rg`oshin birikmalari, xossalariga oid talabalar bilimini aniqlash; Qalayning olinishi va xossalarini umumlashtirib tushuntirish; Qo`rg`oshin birikmalrini olinishi hamda xossalarini umumlashtirib Qalayning olinishi va xossalarini biladilar; Qo`rg`oshin birikmalarini olinishi hamda xossalarini biladilar; Laboratoriya mashg`ulotlarini olib borish tartibini biladilar; Ishni tugatgach, natijalarini o`kituvchiga tеkshirtirib, ish daftarlariga yozadilar. tushuntirish; Mavzuga oid masalalar еchishni tushuntirish; Laboratoriya mashg`ulotlarini tushuntirib, ularni olib borishda talabalar bilan ishlash. Ta'lim usullari Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, munozara. Ta'lim vositalari Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kimyoviy idishlar. O`qitish shakllari Ommaviy, jamoaviy O`qitish shart-sharoiti Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona. Monitoring va baholash Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali BBB) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar 346

347 II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichilari Faoliyat va vaqti o`qituvchii talabalar 1-bocqich. 1.1.Mavzuning maqsadi, o`quv Tinglaydilar, yozib O`quv natijalarini e'lon qiladi, ularning oladilar mashg`ulotiga ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. kirish(20 daq) Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni 2-bocqich. Asosiy bosqich (90 daq) 3-bocqich. Yakuniy (10 daq) ma'lum qiladi Talabalarga kimyoviy idishlar va rеaktivlar bеradi; 2.2. Laboratoriya ishini boshlashni taklif etadi; 2.3. Vazifani bajarishda o`quv matеriallari (darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanma)laridan foydalanish mumkinligini eslatadi; 2.4. Ishni tugallagan talabalar ish natijalarini tеkshirib, kamchiliklarini tuzatib turadi; 2.5. Savollarga javob bеradi; 2.6. Talabalar javobini tingladi; 3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu V- A guruhcha elеmеntlari. Azot va uning birikmalari bеriladi. 3.4.Savollarga javob bеradi 3.5 Talabalar olgan baholarini e'lon qiladi Savollar bеradi Kimyoviy idishlar va rеaktivlarni ko`rib chiqadi; 2.3. Ish olib borilishi bilan tanishadi; 2.4. Laboratoriya natijalarini o`kituvchiga ko`rsatib, to`g`riligi tеkshirilgach ish daftariga xulosalar yozadilar. Klastеr yoki bumеranг. Savollar bеrishadi 347

348 Ilova: «BUMЕRANG» TRЕNINGI I guruh vazifasi 1. Qalay elеmеnti va birikmalari hamda xossalari. 2. Qo`rg`oshin birikmalrini olinishi. II guruh vazifasi 1. Qalayni olinishi. 2. Qalay va qo`rg`oshin birikmalarining oksidlovchi xossalari III guruh vazifasi 1. Qalay va qo`rg`oshin birikmalarining qaytaruvchi xossalari 2. Qalay va qo`rg`oshin oksidlarini olinichi. LABORATORIYA MAShG`ULOTI * Talabalar bir nеchta kichik guruhlarga bo`linadi va vazifa yozilgan matеriallar tarqatiladi, har bitta guruh o`z fikrlarini bayon qiladi?amda guruhlar orasida savol javob kеtadi. 348

349 6-MAVZU O`quv soati: 2 soat O`qув машg`улоти шакли Ma'ruzaning tuzilishi: V A guruh elementlari. Azot va uning vodorodli birikmalari. Ta'limning tеxnologik modеli tinglovchilar soni: ta Ko`rgazmali ma'ruza, axbarotli ma'ruza 1.V A guruh elеmеntlarining umumiy tavsifi: Azot. Fosfor. Mishyak, surma, vismut. 2. Azotning vodorodli birikmalari. 3. Azotning kislorodli birikmalari. Nitrit va nitrat kislota va uning hosilalari. 4. Fosfor. Fosfidlar Fosfin. Fosforning kislorodli birikmalari. Kislotalari va tuzlari. 5. Mishyak, surma va vismut va uning birikmalari. O`quv mashg`ulotining maqsadi: Talabalarni tibbiyotda muhim ahamiyatga ega bo lgan elementlar aot, fosfor, mishyak va surma, hamda ularning birikmalari bilan tanishtirish. Pеdagogik vazifalar: Guruhning umumiy tavsifi bilan tanishtirish. Azotning olinishi, xossalari va ishlatilishi to`g`risida ma'lumotlar bеrish. Fosfor, uning birikmalari to`g`risida ma'lumotlar bеrish. Mishyak, surma va vismut va ularning birikmalari. V A guruh birikmalarining tibbiyotdagi o`rni. O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Azot, Fosfor va alyuminiyni olinishi; Bor va alyuminiy birikmalari; Fosfor. Fosfidlar Fosfin. Fosforning kislorodli birikmalari. Kislotalari va tuzlari. 5. Mishyak, surma va vismut va uning birikmalari. V A guruh elеmеntlarining farmatsiyadagi ahamiyatini bilish; Ta'lim usullari Ma'ruza, tеzkor so`rov, amaliy hujum, pinbord Ta'lim vositalari Ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kompyutеr, slaydlar, ko`rgazmali matеriallarlar, skotch, qog`oz, O`qitish shakllari Ommaviy, jamoaviy O`qitish shart-sharoiti Maxsus tеxnik vositalar bilan jixozlangan xona Monitoring va baholash Tеzkor so`rov, savol-javob II. TA'LIMNING TЕXNOLOGIK XARITASI Ta'lim shakli. Ish bosqichi 349 Faoliyat

350 1-boqich. O`quv mashg`ulotiga kirish(3 daq) 2-боqич. Asosiy bosqich (70 daq) 3-boqich. Yakuniy (7 daqiqa) o`qituvchiniki talabalarniki Ma'ruza: tayyorgarlik bosqichi 1.1. Mashg`ulot mavzusi va maqsadini aytadi, talabalarning kutilayotgan natijalar еtkaziladi; Mashg`ulot ko`rgazmali ma'ruza Tinglaydilar, yozib oladilar shaklida borishini ma'lum qilinadi Aqliy hujum yordamida Tushunchalarini aytadilar. ushbu mavzu bo`yicha ma'lum bo`lgan tushunchalarning aytilishini taklif etiladi Mavzu bo`yicha ma'ruza O`qiydilar. matni tarqatiladi va uning rеjasi, asosiy tushunchalar bilan tanishish taklif qilinadi. Slaydlarni Pover point tartibida V A guruh elеmеntlari haqidagi Tinglaydilar, rеaktsiya ma'lumotlar bilan tanishtiriladi. tеnglamalarini daftarga V A guruh elеmеntlari va ularning ko`chirib oladilar. birikmalari asosidagi dori Savol bеradilar. shakllari to`g`risida ma'lumotlar bеriladi V A guruh elеmеntlari Savollarga tеzkor javob asosida tеzkor so`rov o`tkaziladi. bеrishadi; 2.4. V A guruh elеmеntlari Tinglaydilar, yozib oladilar. birikmalarining Savol bеradilar. oksidlovchilikg`qaytaruvchilik xossalari bilan tanishtirish Bu guruh elеmеntlari va Tinglaydilar, ko`radilar, ularning birikmalarini ishlatilishi ko`rgazma matеriallarini bilan tanishtirish. daftarga ko`chirib oladilar. Savol bеradilar. 3.1.Mavzu bo`yicha yakun qiladi, Savollar bеrishadi olingan bilimlarni kеlgusida kasbiy faoliyatlarida ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga talabalar e'tibori qaratiladi. 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi. Savollarga javob bеradi Tayanch so zlar: azot, fosfor, mishyak, surma, vismut, oksidlari. Adabiyotlar: 350

351 1. Q. A. Ahmerov, A. T. Jalilov, Umumiy va anorganik kimyo, Tashkent,2006,390 b. 2.Ю.А. Ершов,Общая химия,м., Высшая школа,2003 г. 390 с. 3.Umumiy va anorganik kimyodan amaliy mashg lotlar.farmatsevtika institute talabalari uchun/ mualliflar: S.N.Aminov?R.Aristanbekov, H.R.To xtaev va boshqalar, Toshkent, b. 4.N.A.Parpiyev,A.G.Muftaqov,H.R.Rahimov, Anorganik kimyo- Toshkent. O zbekiston, b. 5.N.S.Axmetov,Obshaya i neorganicheskya ximiya. Uchebnik dlya VUZov, Vыsshaya shk s. 6.E.T.Oganesyan Neorganicheskaya ximiya. Uchebnik dlya VUZov po spetsialnosti Farmatsiya.- M. Vыssh. shk s. 7.N.L.Glinka,Obshaya ximiya. Uchebnoe posobie dlya VUZov.- L.Ximiya 1980, 780 s. 8. H.R.Rahimov, Anorganik kimyo T., O qituvchi s. 9. H.R.To xtayev, Anorganik kimyo ma ruzalar matni. Toshkent, b. Azot, fosfor, mishyak, surma va vismut. Bu guruh elementlari tashqi qavatida 5 tadan elektronga ega. Ular 3 ta elektron biriktirishi va 5 ta elektron yo qotishi mumkin. Bular metallmaslardir. Metallmaslik xossasi azot va fosforga xos. As, Sb va Bi metallmaslik xossalari bilan birgalikda metallik xossalarini ham namoyon qiladi. 7N 15P 33As 51Sb i 83B Izotoplari 7N 14 (99,63) 15P 31 (100) 33As 75 51Sb Bi 209 7N 15 (0,366) (57,25) (100) (42,75) 51Sb 123 Ar.A 0 0,71 1,16 1,34 1,46 I, ЭB 14,53 10,48 9,81 8,64 7,29 Oks daraja -3,0,+1,+2, -3, 0, +3, -3, 0, +3, -3, 0, +3, +4, T qayn: -195,8 280 (оq) 613 (qayn.) Azot. Azot 1772 yil Rezerford tomonidan ochilgan, uni 1774 yil A. Lavuaze Azot deb atagan. Ko p tarqalgan kimyoviy element. N 2 yer shari atmosferasining asosiy qismini tashkil qiladi. U havoda hajm jihatdan 75,6 % dan 78,09 % gacha boradi. Azotning eng muhim birikmalaridan NaNO 3 va KNO 3. Bundan tashqari azot ko pgina muhim organik birikmalar tarkibiga kiradi. Oqsilda azotning umumiy miqdori 0,04 %. Fizik xossalari: Azot rangsiz gaz, hidi va mazasi yo q. 351

352 Odatdagi sharoitda azot reaksiyaga kirishmaydi. Lekin ba'zi mikroorganizmlar azotni o zlashtirish xossasiga ega, bunda murakkab organik o git hosil bo ladi. Odatdagi temperaturada N 2 + 6Li = 2Li 3 N Yuqori temperaturada katalizator ta'sirida N 2 ko pgina reaksiyalarga kirishadi. Bunda u oksidlovchi ham, qaytaruvchi ham bo ladi. Elementar azot juda kuchsiz oksidlovchi va qaytaruvchidir. H 2 + N 2 2NH 3 3Сa + N 2 Ca 3 N 2 kalsiy nitridi Metallardan tashqari nitridlar metallmaslar bilan ham hosil bo ladi. Si 3 N, P 3 N 5, BN Agar elektrod ko mir bo lsa, azot atmosferasida vodorod ishtirokida 33 % HCN hosil bo ladi. СaC 2 esa N 2 ishtirokida CaCN 2 hosil qiladi. CaC 2 + N 2 = CaCN 2 + C Neytral azot atomining ionlanish potensiali yuqori bo lgani uchun, azot qaytaruvchi bo ladigan reaksiyalar juda kuchli oksidlovchilar bilan ketadi, yuqori temperaturada: > С N 2 + O 2 = 2NO Olinish usullari: Azotni olinish manbasi havo yoki azotning boshqa elementlar birikmasi bo ladi. Azotni havodan olish: havo azot, kislorod, suv bugi, SO 2 va qo shimchalardan iborat. Azotning T suyuq = - 195,8ºC, O 2 = -183ºC, argon = - 185,8ºC. Linde usuli: -300 o C sovutilgan havoni kolonna apparatida suyultiriladi. Suyuq N 2, O 2, Ar fraktsion haydaladi. Hozirgi paytda azotning 99,95 % tozalikda havodan olinadi. Bunda murakkab priborlarda azot qayta- qayta rektifikatsiya qilinadi. Dastlabki bosim r=7 atm, oxirgi bosim r= atm. Azotni birikmalaridan olinishi: t NH 3 + 3CuO = N 2 + 3Cu + 3H 2 O 2NH 3 3H 2 + N 2 t NH 3 + 3NaBrO = N 2 + 3NaBr + 3H 2 O 2NCl 3 3Cl 2 + N 2 t 0 3. (NH 4 ) 2 Cr 2 O 7 N 2 + Cr 2 O 3 + 4H 2 O 2NJ 3 3J 2 + N 2 t NH 3 + 3N 2 O = 4N 2 + 3H 2 O NH 2 -NH 2 2H 2 + N 2 t 0 t 0 5. NH 4 NO 2 N 2 + 2H 2 O 2N 2 O 2N 2 + O NH 3 + 3O 2 = 2N 2 + 6H 2 O 2NH 3 port H 2 + 3N NH 3 + 3Cl 2 = N 2 + 6HCl 8. 8NH 3 + 3Br 2 = 6NH 4 Br + N 2 t KNO Fe 3K 2 O + 5Fe 2 O 3 + 3N 2 352

353 10. NH 4 NO 3 + Zn = ZnO + N 2 + H 2 O HNO 3 + Mg = 5Mg(NO 3 ) 2 + N 2 + 6H 2 O Ishlatilishi: Azot ko p miqdorda NH 3, HNO 3, nitridlar, xanamidlar va tsianidlar olishga ketadi. Azotning birikmalari: Azotning vodorod va metallar bilan birikmasi. Azotning vodorod bilan uchta asosiy birikmasi bor. NH 3 - ammiak, H 2 N-NH 2 - gidrazin, HN 3 - azotovodorod kislotasi. NH 3 - Tabiatda ko p miqdorda oqsil moddalar tarkibida, ammoniy tuzlari holida uchraydi. NH 3 - rangsiz gaz, xarakterli hidi bor. T.k.- 33,40S, d=0, litr ammiak= gr. >tº 2NH 3 N 2 + 3H 2-46,19 kj H H : N : H N 108ºC M = 1,43 debay H H H Suyuq ammiak ishqoriy metallar bilan reaksiyaga kirishadi: 4Na + NH 3 = 2NaNH 2 + H 2 NaNH 2 - ammiakni nordon tuzi. PbNH NH 3 - qaytaruvchi kuchli oksidlovchilar ta'sirida N 2, NO va boshqalarga oksidlanadi: NH 3 + 3J 2 = 3HJ + NJ 3 Ammiak hosil bo lishining P ga bog liqligi. t 0 1atm 100 atm 1000 atm ,30 80,6 98, ,049 4,5 31, ,0044 0,44 < 12,9 Odatda tº = ºC P=1000 atm, katalizator- Fe + H 2 O 3 O 2 atmosferasida: 4NH 3 + 3O 2 = 6H 2 O + 4N 2 4NH 3 + 5O 2 = 6H 2 O + 4NO NH 3 + 3J 2 = 3HJ + NJ 3 azot yodid NJ 3 + NH 3 = NH 3.NJ 3 3NH 3 + 3HJ = 3NH 4 J Cl 2 atmosferasida: NH 3 + Cl 2 = NH 2 Cl + HCl 2NH 3 + 3Br 2 = 6HBr + N 2 6HBr + 6NH 3 = 6NH 4 Br Ammiak C qizdirilgan KClO 3 ustidan NaOH ishtirokida o tkazilsa, NH 3 NO - 3 gacha oksidlanadi. 353

354 3NH 3 + 4KClO 3 + 3NaOH = 3NaNO 3 + 4KCl + 6H 2 O NH 3 + 9OH - - 8e - NO H 2 O 3 ClO H 2 O + 6e - Cl - + 6OH - 4 Ammiak kompleks birikmalar hosil qilishi mumkin, chunki unda 2 ta bo linmagan elektronlar jufti mavjud. [NH 3 ]HCl ammoniy tuzlari [Ag(NH 3 ) 2 ]Cl, [Cu(NH 3 ) 4 ]SO 4 kompleks aminlar NH 3 + H 2 O= [NH 4 ] - + OH - kuchsiz ishqor Ammiakning olinishi: Laborotoriyada: 1. (NH 4 ) 2 SO 4 + Ca(OH) 2 = 2H 2 O + 2NH 3 + CaSO NH 4 Cl + CaO 2NH 3 + CaCl 2 + H 2 O 3. Mg 3 N 2 + 6H 2 O = 3Mg(OH) 2 + 2NH 3 Tajriba 1. NH 3 + H 2 O= NH 4 OH fenolftalein-pushti rang Texnikada: 1. Ko p miqdorda ammiak toshko mirni koksga aylantirganda hosil bo ladi. 2. Ko p miqdorda ammiak Tober metodi bilan olinadi. H 2 + N 2 2NH kj./mol 3.Franko va Karlo usuli kalsiy tsianamidga suv bugi ta'siriga asoslangan. CaCN 2 + 3H 2 O = CaCO 3 + 2NH 3 CaCN 2 - paxtani defolianti sifatida ishlatiladi. CaCO 3 + 4C = CaC 2 + 3CO CaC 2 + N 2 = CaCN 2 + C Ca = N C N 4. Eerlek metodi: AlN + 3H 2 O = Al(OH) 3 + NH 3 Nitrid. Ishlatilishi: NH 3, HNO 3, (NH 4 ) 2 SO 4, NH 4 NO 3 olish uchun ketadi. Soda (Solovet), mochevina Ca(NH 2 ) 2, 10 % NH 4 OH nashatir spirti. Nitridlar azoining har xil elementlar bilan birikmasi. K 3 N, Mg 3 N 2 3N 2 + 6Mg 2Mg 3 N 2 Mg 3 N 2 + 6H 2 O= 3Mg(OH) 2 + NH 3 Texnik ahamiyatga AlN ega. d - elementlarning nitridlari yuqori qattiqlikka ega. Yuqori suyuqlanish, issiqlikka chidamli va yuqori mustahkamlikka ega. VN Tc = 2300ºC, ZnN Tc = 2588ºC, TaN Tc = 3087ºC. Natriy amid - NaNH 2, rangsiz kristall. Tc = 210ºC 2Na + 2NH 3 =2NaNH 2 + H 2 Kristalli yoki suyuq ammiak 2NaNH 2 + 2Na = 2Na 2 HN + H 2 2NHNa 2 + 2Na= 2NNa 3 + H 2 natriy nitridi Shunday qilib, kislotali muhitda konts. NH 4 Cl, F 2, Cl 2, Br 2, J 2 bilan azotgalogenidlarni hosil qiladi. Hamma izotoplarning galogenidlari kuchli portlovchi moddalar. 354

355 Olingan amidlari, imidlari, nitridlari gidrolizga uchraydi: NaNH 2, Na 2 HN, Na 3 N NaNH 2 + H 2 O= NH 3 + NaOH Na 2 NH + H 2 O= NH 3 + 2NaOH Ammoniyning hamma tuzlari issiqlikka chidamli emas. Ammoniy tuzlari termik parchalanishi mumkin. 1.Ammoniy tuzlari uchuvchan birikmalar hosil qilib parchalanishi: t 0 (NH 4 ) 2 CO 3 3NH 3 + H 2 O + CO 2 NH 4 Cl = NH 3 + HCl 2.Qisman termik parchalanishi: t 0 (NH 4 ) 2 SO 4 NH 3 + [NH 4 ]HSO 4 t 0 (NH 4 ) 3 PO 4 3NH 3 + H 3 PO 4 yoki piro- va meta- kislotalar t 0 2Mg[NH 4 ]PO 4 Mg 2 P 2 O 7 + 2NH 3 = H 2 O t 0 NaNH 4 HPO 4 NaPO 4 + NH 3 + H 2 O 3.Disproportsionalanish reaksiyasi. t 0 NH 4 NO 2 N 2 + H 2 O NH 4 NO 3 = N 2 O + H 2 O [NH 4 ] 2 Cr 2 O 7 N 2 + 4H 2 O + Cr 2 O 3 [NH 4 ] 2 Cr 2 O 4 N 2 + 2NH 3 + 5H 2 O + Cr 2 O 3 NH 4 Cl kons. eritmasi galogenlar bilan ph muhitga qarab ammiakning har hil birikmalari hosil bo ladi. рн > 8.5 NH 4 Cl + Cl 2 = NH 2 Cl + 2HCl xloramin рн = (4,5-5,0) NH 4 Cl + 2Cl 2 = NH 2 Cl + 3HCl рн = ( ) NH 4 Cl + 3Cl 2 = NH 2 Cl + 4HCl nitrid xlorid (azot xloridi) Tajriba: NH 3 + 3J 2 = 3NH 4 J + 3NJ 3 Hosil bo lgan moddalarni bir necha marta efirda ekstraktsiya qilinsa NH 4 J efirda erib, cho kmada NJ 3 qoladi. NJ 3 mexanik kuch ta'sirida portlaydi. 2NJ 3 N 2 + 3J 2 Ammiakatlar [Ag(NH 3 ) 4 ]Cl; [Cu(NH 3 ) 4 ]SO 4 ; [Zn(NH 3 ) 6 ](OH) 2 ; [Co(NH 3 ) 6 ]Br 3 ; [Ni(NH 3 ) 6 ](NO 3 ) 2. Gidrazin. H 2 N-NH 2 - rangsiz, havoda tutaidigan suyuklik. Azotning oksidlanish darazhasi -2, valentligi 3. H H N N H H Suvda va ishqorda yaxshi eriydi. H 2 N-NH 2 + HCl = N 2 H 4 HCl=N 2 H 5 Cl gidrazin xloridi 355

356 [N 2 H 4 ] 2 HCl - dixlorgidrazin; [N 2 H 4 ]H 2 SO 4 - gidrazin sulfati N 2 H 4 - kuchli qaytaruvchi, O 2, J 2 va boshqalar bilan oksidlanadi. N 2 H 4 + O 2 = N 2 + 2H 2 O N 2 H 4 + 2J 2 = N 2 + 4HJ N 2 H 4 + 4AuCl 3 = 3N HCl + 4Au N 2 H 4 + HNO 2 = HN 3 + 2H 2 O azotvodorod kislotasi H 2 N-NH 2 ning olinishi: NH 3 + NaClO= NH 2 Cl + NaOH kons. kons. NH 2 Cl + NH 3 = H 2 N-NH 2 + HCl HCl + NaOH= NaCl + H 2 O Azotning kislorodli birikmalari. Azot (I) oksidi. Rangsiz, kuchsiz hidli, shirin mazali gaz. Suvda kam eriydi, xona temperaturasida barqaror. NH 4 NO 3 = N 2 O + 2H 2 O N 2 O + H 2 O = H 2 N 2 O 2 HNO - giponitrid kislotasi deyiladi. Olinishi: Gidroksil aminga nitrit kislotasi ta'sir ettirib olinadi. NH 2 OH + HNO 3 = H 2 O + H 2 N 2 O 2 H 2 N 2 O 2 erkin holda uchramaydi. Lekin uning tuzlari ma'lum - Ag 2 N 2 O 2. N 2 O yuqori temperaturada kuchli oksidlovchi: H 2 + N 2 O = H 2 O + N 2 S + 2N 2 O = SO 2 + 2N 2 2P + 5N 2 O= P 2 O 5 + 5N 2 N 2 O meditsinada narkoz sifatida ishlatiladi. U bilan nafas olinsa mast qiladi va kishi xursand bo ladi. Azot (II) oksid. Rangsiz, zaharli gaz. Olinishi: 1. N 2 + O 2 = 2NO 2. 4NH 3 + 5O 2 = 4NO + 6H 2 O Laboratoriyada olinishi: 1. 2KJ + 2KNO 2 + 2H 2 SO 4 = 2K 2 SO 4 + 2NO + J 2 + 2H 2 O 2. Cu + 8HNO 3 = 3Cu(NO) 2 + 2NO + 4H 2 O NO - kuchli oksidlovchi va qaytaruvchi: SO 2 + 2NO= SO 2 + N 2 O oksidlovchi 2NO + Cl 2 =2NOCl nitrozilxlorid hosil bo ladi. Azot (IV) oksidi. NO 2 - sovutilganda qizil-qo ng ir suyuqlikka aylanadi. T.suyuqlanish 22,45ºC sovutila borgan sari sarg ish oq, keyin rangsiz bo ladi. - 11,2ºC rangsiz kristall hosil qiladi. Isitilganda uning rangi o zgarib to qlashadi, 140ºC da rangli bo ladi. N 2 O + H 2 O= HNO 3 + HNO 2 2NO 2 + 2NaOH= NaNO 3 + NaNO 2 + H 2 O Shuning uchun u aralash angidrid deyiladi. HNO 2 beqaror. 3HNO 2 = HNO 3 + 2NO + H 2 O 356

357 NO 2 issiq suvda ta'sirlashib: 6NO 2 + 2H 2 O= 4HNO 3 + 2NO 3NO 2 + H 2 O= 2HNO 3 + NO O 2 ishtirokida NO 2 to la HNO 3 ga aylanadi. 4NO 2 + O 2 + 2H 2 O= 4HNO 3 NO 2 kuchli oksidlovchi, qaytaruvchi. U uglerod, azot, oltingugurt, vodorod, metallarni oksidlaydi. 7H 2 + 2NO 2 = 4H 2 O + 2NH 3 Kuchli oksidlovchilar Br 2, F 2 bilan u qaytaruvchi. 2NO 2 + F 2 + 2H 2 O= 2HNO 3 + 2HF 2NO 2 + H 2 O= HNO 3 + HNO 2 Olinishi: 1. 2NO + O 2 = 2NO Pb(NO 3 ) 2 = 2PbO + 4NO 2 + O 2 3. Cu + 4HNO 3 = Cu(NO 3 ) 2 + NO 2 + H 2 O 4. As 2 O 3 + 4HNO 3 = 2HAsO 3 + H 2 O + 4NO 2 Laborotoriyada olinishi: 1. As 2 O 3 + 2HNO 3 + 2H 2 O= 2H 3 AsO 4 + N 2 O 3 2. NaNO 2 + H 2 SO 4 = NaHSO 4 + HNO 2 Nitrit kislotasi uning suyultirilgan eritmalari va tuzlari ma'lum. Nitrit kislota kuchsiz elektrolit K= U ham oksidlovchi, ham qaytaruvchi. 2HNO 2 + O 2 = 2HNO 3 2HNO 2 = NO + NO 2 + H 2 O KJ, H 2 S ishqoriy metallarning amalgamasi bilan nitrit kislotasining oksidlovchi xossasi namoyon bo ladi. H 2 S + 2HNO 2 = 2H 2 O + S + 2NO 2KJ + 2KNO 2 + 2H 2 SO 4 = J 2 + 2NO + 2K 2 SO 4 + 2H 2 O 5NaNO 2 + 2KMnO 4 + 3H 2 SO 4 = 5NaNO 3 + 2MnSO 4 + K 2 SO 4 + 3H 2 O 2FeSO 4 + 2KNO 2 + 2H 2 SO 4 = Fe 2 (SO 4 ) 3 + K 2 SO 4 + 2NO + H 2 O Azot (V) oksidi- nitrat angidrid, rangsiz kristall modda, gidroskopik. H 2 O + N 2 O 5 = 2HNO 3 N 2 O 5 = NO + NO 2 + O 2 HNO 3 + P 2 O 5 = 2HPO 3 + N 2 O 5 Natriy nitrat holatida oz miqdorda havoda hosil bo ladi.atmosferadagi elektr razryadi paytida ham hosil bo ladi. Nitrat kislota va uning tuzlari. Nitrat kislota rangsiz suyuqlik yorug lik ta'sirida parchalanadi. 4HNO 3 =2H 2 O + 4NO 2 + O 2 Nitrat kislota suv bilan har qanday nisbatda aralashadi. Konsentrlangan nitrat kislota qaytarilish mahsuloti har xil bo lishi mumkin. Nitrat kislota nodir metallardan boshqa hamma metallarni oksidlaydi. Sn + 4HNO 3 = H 2 SnO 4 + 4NO 2 + H 2 O 3Cu + 8HNO 3 = 3Cu(NO 3 ) 2 + 2NO + 4H 2 O 4Mg + 10HNO 3 = 4Mg(NO 3 ) 2 + NH 4 NO 3 + 5H 2 O PbS + 8HNO 3 = 3PbSO 4 + 4H 2 O + 8NO 357

358 3HCl + HNO 3 = 2H 2 O + 2Cl 2 + NOCl Platina ham zar suvda eriydi. 3Pt + 4HNO 3 + 4HCl= 3PtCl 4 + 4NO + 8H 2 O Kaliy nitratga olitingugurt va uglerod qo shilsa, qora porox hosil bo ladi. 2KNO 3 + S + C = K 2 S + N 2 + 3CO kkal Og ir metallar nitratlarining va ishqoriy metallar nitratlarining parchalanishi: 2KNO 2 = 2KNO 2 + O 2 2Zn(NO 3 ) 2 = 2ZnO + 4NO 2 + O 2 2AgNO 3 = Ag + 2NO 2 + O 2 Hg(NO 3 ) 2 = Hg + 2NO 2 + O 2 Nitrat kislotasining sanoatda olinishi: Oldingi paytda nitrat kislotasi chili selitrasidan olinar edi. NaNO 3 + H 2 SO 4 = NaHSO 4 + HNO 3 Hozirgi paytda ammiakni yoki azotni oksidlab NO ga aylantiriladi. NO dan NO 2 va so ngra nitrat kislota olinadi. N 2 + O 2 = 2NO 2NO + O 2 = 2NO 2 2NO 2 + H 2 O= HNO 3 + HNO 2 3HNO 3 = HNO 3 + H 2 O + 2NO Hozirgi paytda konsentrlangan nitrat kislota N 2 O 4 va O 2 dan 50 atmosfera bosimda 75ºC da olinadi. 2NO 2 + O 2 + 2H 2 O = 4HNO 3 Azot birikmalarining tibbiyotda ishlatilishi. Azotning barcha birikmalari zaharli. Bularning ichida natriy nitrit stenokadiya va tomirlarni kengaytiruvchi modda sifatida ishlatiladi. Gidroksilamin. Gidroksilamin: NH 2 OH - rangsiz kristall modda. Т s = +34ºC, Т q = 56,3ºC, d=1.35 Oksidlanish darajasi -1. Qaytaruvchi. Gidroksilamin sulfatini gidroliz qilib olinadi. HO-NH-SO 3 -H + HOH = NH 2 OH + H 2 SO 4 Nitrat kislotani Pb yoki Hg elektrodlari bo lganda elektroliz qilib olinadi. HNO 3 + 3H 2 = NH 2 OH + 2H 2 O NH 2 OH + HCl= NH 3 OHCl Azotning vodorodli birikmalarini tibbiyotda ishlatilishi. Ammoniy xlorid tibbiyotda yurak xastaligida simobli diuretiklarning ta'sirini kuchaitirish uchun ishlatiladi. NH 4 HCO 3 non mahsulotlari va pechenyelar tayyorlashda ishlatiladi. NH 4 OH nashatir spirti nomi bilan tibbiyotda ishlatiladi. FOSFOR. FOSFORLI O G ITLAR. Fosfor keng tarqalgan element, yer sharini 0,04 % ni tashkil qiladi. Oson oksidlangani uchun tabiatda erkin holda uchramaydi. Tabiatda appatit minerali 3Ca 3 (PO 4 ) 2 CaF 2 yoki CaCl 2 va fosforitlar Ca 3 (PO 4 ) 2 va har xil qo shimchalar bo ladi. Fosforitlar va appatitlar fosforli mineral o g itlar olishda o g it sifatida ishlatiladi. Appatitlarning katta miqdorda Kola yarim orolida, Ural, Podmoskovyeda bor. 358

359 Fosfor tirik organizm uchun kerakli element: kon, miya, nerv sistemasi to qimalarida bo ladi. Ko p miqdorda fosfor Ca 3 (PO 4 ) 2 holida hayvonlar suyagida bo ladi. Suyak ekilsa uning tarkibidagi hamma organik moddalar yonadi, qolgan modda Ca 3 (PO 4 ) 2 bo ladi. Odam organizmida fosforning umumiy miqdori 4,0 % ga boradi. Birinchi marta erkin fosfor 1669 yilda gamburglik alximik Brand tomonidan olingan. Hozirgi paytda kalsiy fosfatdan olinadi. Buning uchun kalsiy fosfat qum, ko mir bilan havo kirmaydigan joyda elektr pechlarida qizdiriladi. Ketayotgan prosessni tasavvur qilish uchun kalsiy fosfat: 3CaO P 2 O 5 3SiO 2 = 3CaSiO 3 + P 2 O 5 P 2 O 5 + 5C = 2P + 5CO Ca 3 (PO 4 ) 2 + 3SiO 2 + 5C = 3CaSiO 3 + 5CO + 2P P +5 +5e P 0 2 C 0-2e C +2 5 Ajralib chiqayotgan fosfor bug lari suv bug lari bilan ushlanadi. Fizik xossalari: Fosfor elektronlar soniga ko ra azotning analogi hisoblaniladi. P 3s 2 3p 5 3d 0 N 2s 2 2p 3 Lekin fosfor 3-davr elementi, 3d orbitallari valent elektron rolini o ynaydi. Fosfor uchun sp 3 d 2, sp 3 d 1, sp 3 gibridlanish xarakterli. Fosforni maksimal koordinatsion soni 6 ga teng. 11 allotropik modifikatsiyasi bor. Fosfor atomlari ikki atomli P 2, to rt atomli yoki polimer P2 bo lishi mumkin. P 2 molekulasi 1000ºC dan yuqorida mavjud. Molekuladagi P 2 bog lanish energiyasi juda katta (450 kj/mol), uning atomlarining parchalanishi 2000ºC sodir bo ladi. Suyuq erigan holda, hamda 1000ºC dan pastda P 4 molekulalari barqaror, u tetraedr konfiguratsiyasiga ega. Fosfor bug larini kondensatsiyasida oq fosfor hosil bo ladi (H=1,8 g/sm 3 ). U molekulyar kristall panjaraga ega, Kristall panjara uchlarida P 4 turadi. Oq fosfor - oq amorf modda. U oson suyuqlanadi. T pl = 44ºC, T k =275ºC, uchuvchan CS 2 va boshqa organik erituvchilarda eriydi. Oq fosfor juda zaharli (O ldirish dozasi 0,1g). Suv ostida saqlansa sarg ayib qoladi. Fosforning hidi chesnokka o xshaydi. P 4 molekulasida bog lar oson uziladi (200 kj/mol). Shuning uchun oq fosfor ximiyaviy aktiv, u turaverib polimer modifikatsiyaga o tadi. Polimer modifikatsiyalardan eng barqarori qizil va qora fosfor. Tashqi ko rinishi jihatidan qora fosfor (d=2,7g/sm 3 ) grafitga o xshaydi, uni oq fosfordan 200ºC va 1200 atm. bosimda olish mumkin. P oq P qora H=-42 kj/mol Qizil fosforni bir qancha modifikatsiyalari bor. Ularning strukturasi hali to la aniqlanmagan. Ular polimer moddalar, o zaro piramidal bog langan. 359

360 Olinish usuliga qarab qizil fosfor har xil xossaga ega. Masalan, uning zichligi 2,0-2,4 g/sm 3, T suyukl = ºC orasida rangi to q jigardan qizil, binafshaga o zgaradi. P qizil eritmaga o tkazilishi uchun polimer molekulasidagi bog larni uzish kerak. Shuning uchun polimer modifikatsiyalar hech qanaqa erituvchilarda erimaydi va yuqori suyuqlanish temperaturasiga ega. Shuning uchun P bug larini kondensatsiya qilganda qizil emas, oq modifikatsiya hosil bo ladi. P qizil, P qora ximiyaviy jihatdan ancha barqaror. Agar oq fosfor havoda o z-o zidan 50ºC alangalansa, qizil fosfor 250ºC, qora fosfor 400ºC alangalanadi. Oq fosfordagi farqli polimer modifikatsiyalar zaharli emas. Fosfidlar: yuqori temperaturada P hamma metallarni fosfidlargacha oksidlaydi. S-elementlar II fosfidlari Me 3 P 2 ion kovalent birikmalar deb qaralishi mumkin, ular tuzlariga o xshash, suvda oson parchalanadi. 3Mg+2P=Mg 3 P 2 P qaytariladi. d-elementlar fosfidlari kul rang yoki qora rangga ega (MP, MP 2, MP 3 ). Ular metallarga xos yaltiroqligiga, elektr o tkazuvchanligiga ega. Fosfidlarning ba'zi tiplari ximiyaviy ham aktiv. Kovalent fosfidlarga H 3 P (fosfin) kiradi. Vodorod bilan fosfor deyarli reaksiyaga kirishmaydi. Fosfin bilvosita usul bilan olinadi (Ishqoriy muhitlarda). Ca 3 P 2 + 6H 2 O = 3Ca(OH) 2 + 2PH 3 Fosfid kalsiy 5P + 3H 2 O + 6KOH = 3KH 2 PO 3 + 2PH 3 PH 4 J + KOH = PH 3 + KJ + H 2 O Ximiyaviy xossalari jihatidan PH 3 ammiakka o xshaydi. Lekin ammiakka nisbatan kuchli qaytaruvchi. Qizdirilganda 2PH 3 = 2P + 3H 2 Suvdagi eritmada dissotsiatsiyaga uchramaydi, lekin kumush, simob, mis tuzlari bilan cho kmaga tushadi. 3CuSO 4 + 2PH 3 = Cu 3 P 2 + 3H 2 SO 4 Havoda 150ºC gacha qizdirilsa, yonadi va fosfat angidridga aylanadi: 2PH 3 + 4O 2 = P 2 O 5 + 3H 2 O Kuchli oksidlovchi (K 2 CrO 7, KMnO 4 ) ta'sirida PH 3 H 3 PO 4 gacha oksidlanadi. 5PH 3 + 8KMnO H 2 SO 4 = 5H 3 PO 4 + 8MnSO 4 + 4KSO H 2 O Ammiakka o xshash, u kislotalar bilan tuzlar hosil qiladi. Ammoniyga o xshab fosfoniy tuzlari deyiladi. PH 3 + HJ = PH 4 J fosfoniy yodid. Ular ammoniy tuzlariga qaraganda beqaror. Galogenlar bilan birikmasi. Fosfor galogenlar bilan har xil birikmalar hosil qiladi. Ulardan PCl 5 fosfor (V)-xlorid, PCl 3 -fosfor (III)-xlorid, PJ 3 - fosfor(iii)-yodid. PCl 3 - havoda tutaydigan suyuqlik, zichligi d = 1,57; t suyuq = -92ºC; t qayn.= 74,2ºC. PCl 3 - fosfat kislotasining xlorangidridi suv bilan parchalanadi. 360

361 PCl 3 + 3H 2 O = 3HCl + H 2 HPO 3 - fosfit kislotasi. Kuchli oksidlovchi ta'sirida PCl 3 -(V) gacha oksidlanadi. 2PCl 3 + 2Cl 2 = 2PCl 5 ; PCl 3 + Cl 2 = PCl 5 PCl 3 qizdirilganda P va Cl 2 ni ta'sir etib olinadi: 2P + 3Cl 2 = 2PCl kj/mol PCl 3 organik ximiyada -OH gruppalarini almashtirish uchun ishlatiladi. PCl 5 - oq kristall modda, bo g uvchi hidga ega. T s =159ºC; T qay =162ºC PCl 5 = PCl 3 + Cl 2 200ºC -48 5%; 300ºC % Xarakter jihatdan fosfat kislotasining xlorangidridi. PCl 5 + H 2 O = POCl 3 + 2HCl kj/mol POCl 3 + 3H 2 O = H 3 PO 4 + 3HCl kj/mol Suv yetishmaganda POCl 3 rangsiz o tkir hidli suyuqlik d=1.67; T s =1.1ºC; T qay =105.2ºC PCl 5 - kuchli oksidlovchi, u metallarni, oltin va Pt ham oksidlaydi. Cd + PCl 5 = CdCl 2 + PCl 3 2FeCl 2 + PCl 5 = 2FeCl 3 + PCl 3 PBr 3 - fosfor (III)- bromid, rangsiz tutaydigan suyuqlik T s = 40ºC, T qayn = 175.3ºC. PBr 5 - sariq kristall modda T s = 108ºC PJ 3 - qizil kristall T s = - 61ºC PF 3, PF 5 rangsiz gazlar. Fosforning kislorodli birikmalari. P kislorod bilan fosfat angidrid hosil qiladi. P 2 O 5 va P 2 O 3 yana 2P 2 O 4 birikma ham bor. 2P 2 O 4 = P 2 O 3 + P 2 O 5 birikmasi. P 2 O 5 - oq kristall modda, suv bilan fosfat kislotalar beradi. P 2 O 5 + H 2 O = 2HPO 3 - meta P 2 O 5 + 2H 2 O = H 4 P 2 O 7 - piro P 2 O 5 + 3H 2 O = 2H 3 PO 4 - orto Fosfat angidrid suv bilan juda yaxshi ta'sirlashadi, u o ziga suv tortuvchi modda sifatida ishlatiladi. P 2 O 5 - asoslar va asosli oksidlar bilan fosfat kislota tuzlarini hosil qiladi. 6 NaOH + P 2 O 5 = 2Na 2 PO 4 + 3H 2 O 3BaO + P 2 O 5 = Ba 3 (PO 4 ) 2 P 2 O 5 - fosforni havoda to la yonishi natijasida hosil bo ladi. P 4 + 5O 2 = 2P 2 O 5 Orto-, meta-, pirofosfat kislotalarning bir-biriga o tish sxemasi: H 3 PO 4 H 4 P 2 O 7 HPO 3 HPO 3 Meta fosfat kislotasini shishasimon modda suvda oson eriydi. H 4 P 2 O 7 Pirofosfat kislota rangsiz, kristall modda, suvda oson eriydi. H 3 PO 4 Ortofosfat kislota rangsiz kristall modda H 3 PO 4 kam miqdorda suv bilan siropsimon suyuqlik hosil qiladi. Meta-, piro-, ortofosfat kislotalarni anionlarini farqlash uchun AgNO 3 bilan reaksiyasidan foydalaniladi. Metafosfat kislotasi Ag+ bilan oq cho kma hosil qiladi. Metafosfat kislotasi (HPO 3) x x=2,3,6. tipdagi polimer. Orto- va pirofosfat kislotasidan farq qilib oqsil moddalarini cho ktiradi, bu uing polimer xarakterini ko rsatadi. 361

362 Pirofosfat kislotasi anioni oq cho kma Ag 4 P 2 O 7 ni hosil qiladi. Lekin u tuxum oqsilini cho ktira olmaydi. Ortofosfat kislota uch xil tuzlarni hosil qiladi: 1)bir vodorod metallga almashgan NaH 2 PO 4 2)ikkita vodorod metallga almashgan Na 2 HPO 4 3)uchta vodorod metallga almashgan Na 3 PO 4 Barcha ortofosfat kislotasining tuzlari tarkibida natriy, kaliy va ishqoriy metallar va ammoniy bo lsa suvda eriydi. Bu tuzlarning tarkibida boshqa metallar bo lsa erimaydi. Ortofosfatlarning o ziga xos tarafi ularning qizdirishga munosabatidir. Bunda digidroortofosfatlar metafosfatlarga o tadi: NaH 2 PO 4 = NaPO 3 + H 2 O Gidrofosfatlar difosfatlarga yoki pirofosfatlarga o tadi: 2Na 2 HPO 4 = Na 4 P 2 O 7 + H 2 O 2MgHPO 4 = Mg 2 P 2 O 7 + H 2 O O rta tuzlar yoki ortofosfatlar ammiak va kislotaga parchalanadi: (NH 4 ) 3 PO 4 = 3NH 3 + H 3 PO 4 Texnikada ortofosfat kislota kalsiy fosfatni sulfat kislota bilan parchalash orqali olinadi: Ca 3 (PO 4 ) 2 + 3H 2 SO 4 = 3CaSO 4 + 2H 3 PO 4 Kimyoviy toza ortofosfat kislota tibbiyotda, oziq-ovqat sanoatida, sun'iy droja va limonadlar tayyorlashda ishlatiladi. Ortofosfat kislotasining tuzlari qattiq suvlarni tozalashda ko p ishlatiladi. FOSFIT ANGIDRID: P 2 O 3 oq kristall modda d=2,13; t s =23,8ºC; t qay =173ºC. P 2 O 3 -zaharli. P 2 O 3 uchuvchan modda. Uning molyar massasi P 4 O 6 to g ri keladi. 200ºC yuqorida termik parchalanadi: 4P 4 O 6 = P 4 + 6P 2 O 4 ; 3H 2 O + P 2 O 3 = 2H 3 PO 3 P 2 O 3 qaytaruvchi modda. U O 2, S, Cl 2, MnO 2, PbO 2, Na 2 O 2 va boshqa oksidlovchilar bilan oson oksidlanadi. P 4 O 6 + 2O 2 = 2P 2 O 5 Fosfat kislota H 3 PO 3 suvda yaxshi eriydigan kristall modda d=1,65; t s =73,6ºC unga 2ta tautomer formula mos keladi. H 2 HPO 3 = 2H + + HPO 3 2- Uni 2 xil tuzlari bor: 1 tasi almashgan NaHHPO 3 2 tasi almashgan Na 2 HPO 3. Ular fosfitlar deyiladi. Fosfit kislota ham qaytaruvchi, ham oksidlovchi. Kuchli oksidlovchilar O 2, galogenlar, + metalning ionlari, nodir metal ionlari fosfit kislotani ortofosfat kislotasigacha oksidlaydi: H 2 HPO 3 + 2AgNO 3 + H 2 O = H 3 PO 4 + 2Ag + 2HNO 3 Kuchli qaytaruvchilar, ishqoriy, ishqoriy yer metallari ta'sirida, fosfit kislota fosfingacha qaytariladi: H 2 HPO 3 + 3Zn + 3H 2 SO 4 = 3ZnSO 4 + PH 3 + 3H 2 O Fosfor ishlatiladigan soha gugurt ishlab chiqarish sohasi. Birinchi gugurt 1805 yilda paydo bo lgan. 362

363 O G IT ISHLAB CHIQARISh: Fosfat kislota tuzlari qishloq xo jaligi uchun katta ahamiyatga ega. Fosfor oqsil moddalarning tarkibiga kiradi. O simliklar fosforni tuproqdan, fosfat kislota tuzi holida oladi. Lekin uning miqdori tuproqda kam bo ladi. Yerning hosildorligini oshirish uchun fosforli o gitlar solinadi. Tabiiy fosforitlar va apatitlar kam eriydigan Ca 3 (PO 4 ) 2 holida bo ladi. Shuning uchun fosforitlar eruvchan nordon tuzlarga o tkaziladi. Superfosfat olish uchun maydalangan fosforit H 2 SO 4 aralashtiriladi: Ca 3 (PO 4 ) 2 + 2H 2 SO 4 = 2CaSO 4 + Ca(H 2 PO 4 ) 2 bunda gips va kalsiy digidrofosfat hosil bo lib u yaxshi eriydi. Hosil bo lgan tuz oddiy superfosfat deyiladi. 4H 4 PO 4 + Ca 3 (PO 4 ) 2 = 3Ca(H 2 PO 4 ) 2 qo sh superfosfat H 3 PO 4 + Ca(OH) 2 = CaHPO 4 + 2H 2 O Ko p miqdorda ammoniy fosfat ishlatiladi (NH 4 ) 3 PO 4. Turli xil o g itlar Samarqand superfosfat zavodida ishlab chiqariladi. FOSFOR VA UNING BIRIKMALARINING TIBBIYOTDAGI AHAMIYATI Fosfor organik birikmalar juda muhim biokimyoviy jarayonlarda ishtirok etadi. Fosforsiz miya to qimalarida moddalar almashinuvi sodir bo lmas edi. Miyadagi fosforilaza fermenti polisaxaridlarning gidrolizlanish jarayoni va sintezini boshqarib turadi. Uglevodlarning miya to qimalarida oksidlanishida fosforopiridinnukleotidlar neorganik fosfatlar juda muhim o rin tutishi aniqlangan. RNK va DNK mononukleotidlari o zaro fosfat kislota qoldiqlari bilan bog langanligini esga olsak, bu fosfor birikmalarini ahamiyatini yana bir bor namoyish etadi. Natriy digidrofosfat tibbiyotda oshqozonning kislotaliligi ortib ketganda ishlatiladi. U URODAN preporatining tarkibiga kiradi. Tarqatma material Mishyak, surma va vismut. Mishyak, surma va vismut erkin metallarga o xshash, ular azot va fosforga o xshamaydi. Lekin bu elementlarning muhim birikmalari, formulasi, xarakteri, strukturasi, ionlanish, elektron, oksidlanish-qaytarilish xarakteristikasi buyicha bu elementlarga o xshaydi. Mishyak % miqdorda uchraydi yil Shrider tomonidan ochilgan. Tabiatda As 4 S 4 rvalger, As 2 S 3 surinigmat, FeAsS mishyak kolchedani holida uchraydi. Olinishi: Erkin holda mishyak uning metallik birikmalaridan suyuqlantirish orqali olinadi. ( Bunda mishyak pechda haydaladi, priyomnikda yig iladi). FeAsS = As + FeS yoki metallik yoki sulfidli birikmalarini kisloroda yoqib, keyin qaytarib olinadi. 2FeAs + 3O 2 = Fe 2 O 3 + As 2 O 3 As 2 O 3 + 3C = 2As + 3CO Fosforga o xshab bir qancha allotropik modifikatsiyalar holida uchraydi. Oddiy temperaturada metallik mishyak va kul rang mishyak barqaror. Juda tez 363

364 sovutilsa sariq mishyak As 4 d=2,0 g/m 3 hosil bo ladi. Oddiy holda u sublimatsiyaga uchraydi. Elektr tokini o tkazadi. Suvda erimaydi. 4As + 3O 2 = 2As 2 O 3 2As + 5Cl 2 + 8H 2 O = 2H 3 AsO HCl As va uning birikmalari kuchli zahar. As birikmalarida As -3, As +3, As +5 sifatida uchraydi. Vodorodli birikmalari. As gidridi, arsin AsH 3, rangsiz juda zaharli gaz, chesnok hidi bor, suvda kam eriydi. AsCl 3 + 6H = AsH 3 + 3HCl Arsin mishyakni hamma birikmalarini vodorod bilan qaytarishda hosil bo ladi. 6Zn + 6H 2 SO 4 = 6ZnSO H; 12H + As 2 O 3 = 2AsH 3 + 3H 2 O 6Zn + 6H 2 SO 4 + As 2 O 3 = 6ZnSO 4 + 2AsH 3 + 3H 2 O AsH 3 t s = -113,5ºC, t qay = -55ºC, 1m 3 havoda AsH gr. o ldiradi. Arsin beqaror, qizdirilganda oson parchalanadi. 2AsH 3 = 2As + 3H 2 Bu xossasidan As ochishda foydalanadi, bunda chex alximigi Marsh 1836 yil As ochish usulini taklif qilgan. As 2 O HCl + 6Zn = 2AsH 3 + 6ZnCl 2 + 3H 2 O ºC 2AsH 3 = 2As + 3H 2 Arsin parchalanadi, hosil bo lgan As priborni sovuq joylarida yig iladi, xarakterli qora massa bilan qoplanish beradi, bu «mishyak oynasi» deyiladi (10-8 gr.as). AsH 3 to la yonsa: 2AsH 3 + 3O 2 = As 2 O 3 + 3H 2 O Dastlabki qisqa yonish: 4AsH 3 + 3O 2 = 4As + 6H 2 O Arenidlar: Cu 3 As, Ca 3 As 2 arenidlar deyiladi. Kislorodli birikmalari: As 2 O 3, As 2 O 5 As 2 O 3- mishyak angidridi mishyakni havoda yonishi yoki mishyakni rudalarini qizdirish orqali olinadi. 2FeAsS + 5O 2 = Fe 2 O 3 + As 2 O 3 + 2SO 2 As 2 O 3 + 3H 2 O = 2As(OH) 3 = 2H 3 AsO 3 = H 2 O + HAsO 2 Amfoter xarakteristikasi: As 2 O 3 + 6HCl = 2AsCl 3 + 3H 2 O As 2 O 3 + 6NaOH = 2Na 3 AsO 3 + 3H 2 O H 3 AsO 3- erkin holda olinmagan, faqat suvdagi eritmada mavjud, eritmada quyidagi muvozanatda bo ladi: H 3 AsO 3 = H 2 O + HAsO 2 = H + + AsO - 2 ; k = As (III) birikmalari qaytaruvchilar, ular As(V) gacha oksidlanadi. H 3 AsO 4 mishyak kislotasi odatdagi sharoitda qattiq modda, suvda yaxshi eriydi: 2H 3 AsO 4 = As 2 O 5 + 3H 2 O 3As + 5HNO 3 + 2H 2 O = 3H 3 AsO 4 + 5NO 3As 2 S HNO 3 + 4H 2 O = 6H 3 AsO 4 + 9H 2 SO NO H 3 AsO 4 = H H 2 AsO 4 H 2 AsO - 4 = H HAsO 4 k = HAsO 2-4 = H AsO 4 364

365 Na 3 AsO 4, NaHAsO 4, NaH 2 AsO 4 HAsO 3 metamishyak kislotasi, H 4 As 2 O 7 piromishyak kislotasi, H 3 AsO 4 va uning tuzlari oksidlovchi. K 3 AsO 4 + 2KJ + H 2 SO 4 = K 3 AsO 3 + J 2 + K 2 SO 4 + H 2 O yoki K 3 AsO 4 + J 2 + 2KOH = K 3 AsO 4 + 2KJ + H 2 O Mishyak sulfidlari: 2As + 3S = As 2 S 3 ; 2As + 5S = As 2 S 5 ; 2AsCl 3 + 3H 2 S = As 2 S 3 + 6HCl; 2AsCl 5 + 5H 2 S = 10HCl + As 2 S 5 Mishyak sulfidlarini sulfidlar ya'ni Na 2 S, K 2 S yoki (NH 4 ) 2 S bilan ta'siri orqali suvda eruvchan tiomishyak H 3 AsS 3 tioarsenit kislotasi va H 3 AsS 4- tioarsenat kislota hosil bo ladi. As 2 S 3 + 3Na 2 S = 2Na 3 AsS 3 natriy tioarsenit As 2 S 5 + 3Na 2 S = 2Na 3 AsS 4 natriy tioarsenat As birkmalari meditsinada, qishloq xo jaligida, insektitsid sifatida ishlatiladi, As 2 O 3 sichqonlarni o ldiruvchi dori (kemiruvchilarni) sifatida ishlatiladi. Surma Kumush rang oq metall, qattiq, mo rt, T s = 630ºC, T qayn = 1640ºC, elektr va issiqlikni o tkazadi. Tabiatda: surma yaltirog i, Sb 2 S 3 antimanit. Sb qadim zamondan ma'lum. 2Sb 2 S 3 + 9O 2 = 2Sb 2 O 3 + 6SO 2 ; Sb 2 O 3 + 3C = 2Sb + 3CO Sb (sariq, Cl 2 eriydi) = Sb(qora, d=5.3) = Sb(kul rang, d=5.8) Sb qotishmalarga ularga qattiqlik berish uchun qo shiladi. Sb, Pd, Sn qo shilgan qotishma tipografik metall deyiladi yoki gart va tipografik shriftlar tayyorlashda ishlatiladi. O z birikmalarida As, Sb ga o xshaydi, undan metallik xossalari kuchliliga bilan farq qiladi: 2Sb + 6HCl = 2SbCl 3 + 3H 2 2Sb + 3H 2 SO 4 = 2H 3 SbO 3 + 3SO 2 ; Sb + 3HNO 3 = H 3 SbO 3 + 3NO 2 SbH 3 (stibin) surma gidrid zaharli gaz, hidi H 2 S ga o xshaydi. 2SbH 3 = 2Sb + 3H 2 Sb ning metallar bilan hosil qilgan birikmalari aktimanidlar deyiladi: AlSb, GeSb, ZnSb yarim o tkazgichlar elektronikada ishlatiladi. Sb 3 O 3 surma (III) angidridi, amfoter oksid, asosli xossasi kuchliroq. Sb 2 O 3 + 6HCl = 2SbCl 3 + 3H 2 O Sb 2 O 3 + 3H 2 SO 4 = Sb 2 (SO 4 ) 3 + 3H 2 O Sb 2 O 3 + 2NaOH = 2NaSbO 2 + H 2 O natriy metasurmanit Sb 2 O 3 + 6NaOH = 2Na 3 SbO 3 + 3H 2 O natriy ortosurmanit Surmanit kislota oq cho kma Sb(OH) 3 Surmaning tuzlariga ishqor qo shib olinadi: SbCl 3 + 3NaOH = Sb(OH) 3 + 3NaCl Bu cho kma kislota va asoslarda yaxshi eriydi. Surma (III) xlorid suvda oson gidrolizga uchraydi: SbCl 3 + H 2 O = Sb(OH) 2 Cl + 2HCl Sb(OH) 2 Cl = SbOCl + H 2 O 365

366 SbOCl antimanil xlorid yoki surma oksixloridi. Surma (V) oksidi. Kislotali xossaga ega. Sariq rangli suvda yaxshi eriydigan modda. Sb 2 O 5 + 3H 2 O = 2H 3 SbO 4 surma kislotasi HSbO 3 metasurmanat kislota H 4 Sb 2 O 7 pirosurmanat kislota 3Sb 2 O 5 + 2KOH + 5H 2 O = 2K[Sb(OH) 6 ] 3Sb 2 O 3 + 4HNO 3 + 7H 2 O = 6H 3 SbO 4 + 4NO Sb 2 O 5 +10HCl=2SbCl 3 +2Cl 2 +5H 2 O VISMUT. Metallik xossalari shu guruhdagi boshqa elementlardan kuchliligi bilan farq qiladi. Tabiatda erkin holda va birikmalar holida ko p tarqalgan. Vismutli oxra Bi 2 O 3. Vismut yaltirog I Bi 2 S 3. Vismut pushti rangli yaltiroq metall. Suyuqlanish temperaturasi 271ºC. 4Bi + O 2 = 2Bi 2 O 3 Sariq rangli vismut (III) oksidi nitrat kislotada eriydi: Bi 2 O 3 + 6HNO 3 = 2Bi(NO 3 ) 3 + 3H 2 O Bi(NO 3 ) 3 + 2H 2 O = Bi(OH) 2 NO 3 + 2HNO 3 Bi(OH) 2 NO 3 = BiONO 3 + H 2 O Hosil bo lgan tuz vismutilnitrat deyiladi. Bi + 4HNO 3 = Bi(NO 3 ) 3 + NO + 2H 2 O Bi + 6H 2 SO 4 = Bi 2 (SO 4 ) 3 + 3SO 2 + 6H 2 O Vismutin (BiH 3 ) juda beqaror hosil bo lgan zahoti darhol parchalanadi. Tuzlarga ishqorlar ta'sir ettirib gidroksidi olinadi: Bi(NO 3 ) 3 + 3NaOH = Bi(OH) 3 + 3NaNO 3 BiCl 3 kuchli gidroskopik modda, gidrolizga uchraydi. BiCl 3 + H 2 O = BiOCl + 2HCl Bi 2 S 3 qora qung ir rangli cho kma. BiCl 3 + 3H 2 S = Bi 2 S 3 + 6HCl Vismut (III) birikmalari tibbiyotda ishlatiladi. Toza vismut yadro reaksiyalarida issiqlik o tkazuvchi modda sifatida ishlatilishi ma'lum. Vismut 50%, qo rgoshin 25%, qalay 12,5% va kadmiy 12,5% qotishma 70ºC da suyuqlanib, o t o chirgich probka sifatida ishlatiladi. Bi 2 O 5 qizil qora rangli kukun modda. HBiO 3 kislotaning tuzlari ma'lum (NaBiO 3 ). Bu tuz kuchli oksidlovchi. Mishyak, surma va vismutning tibbiyotdagi o rni. Mishyak va uning birikmalari juda zaharli moddalar, shunga qaramasdan ular meditsinada ishlatiladi. KAsO 2 juda ham oson olinadi: K 2 CO 3 + As 2 O 3 = 2KAsO 2 + CO 2 Hosil bo lgan tuz nerv sistemasi juda bo shashganda, anemiya kasalligida ishlatiladi. Na 2 HAsO 4 0,5 va 1,0 % eritmalar sifatida kamqonlikda va nevroz kasalliklarida buyuriladi. As 2 O 3 nevroz va nevrastaniyada va teri kasalliklarida ishlatiladi. Shuningdek stomatologiyada ham ishlatiladi. Vismutning nitratli tuzlari bir necha xil holatda antiseptik sifatida oshqozon ichak yallig lanishida ishlatiladi. Jonlantirish uchun savollar Guruh elementlariga umumiy tasnifnoma; 2. Azot,uning birikmalari, vodorodli va kislorodli

367 13-MAVZU V-А guruhcha elеmеntlari. Azot va uning birikmalari LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 3 soat talabalar soni: ta O`quv mashg`uloti Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish bo`yicha shakli laboratoriya mashg`ulot Laboratoriya mashg`ulotining rеjasi 1 V-А guruhcha elеmеntlari haqida tushuncha. 2. Azot va uning birikmalari xossalarini tajribada sinab O`quv mashg`ulotining maqsadi: Педагогик вазифалар: V-Аguruhcha elеmеntlariga oid talabalar bilimini aniqlash; V-А guruhcha elеmеntlari haqida tushuncha bеrish ; Azotning olinishi va xossalarini umumlashtirib tushuntirish; Azot birikmalrini olinishi hamda xossalarini umumlashtirib tushuntirish; Mavzuga oid masalalar еchishni tushuntirish; Laboratoriya mashg`ulotlarini tushuntirib, ularni olib borishda talabalar bilan ishlash. Ta'lim usullari Ta'lim vositalari O`qitish shakllari O`qitish shart-sharoiti Monitoring va baholash ko`rish. V-Аguruhcha elеmеntlari, ularning birikmalari va xossalarini o`rgatish. O`qув фаолиятининг натижалари: талабалар биладилар: V-Аguruhcha elеmеntlari to`g`risida mukammal biladilar; Azotning olinishi va xossalarini biladilar; Azot birikmalarini olinishi hamda xossalarini biladilar; Laboratoriya mashg`ulotlarini olib borish tartibini biladilar; Ishni tugatgach, natijalarini o`kituvchiga tеkshirtirib, ish daftarlariga yozadilar. Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, munozara. Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kimyoviy idishlar. Ommaviy, jamoaviy Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona. Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali Blits) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar 367

368 II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichilari Faoliyat va vaqti o`qituvchii talabalar 1-bocqich. 1.1.Mavzuning maqsadi, o`quv Tinglaydilar, yozib O`quv natijalarini e'lon qiladi, ularning oladilar mashg`ulotiga ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. kirish(20 daq) Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni 2-bocqich. Asosiy bosqich (90 daq) 3-bocqich. Yakuniy (10 daq) ma'lum qiladi Talabalarga kimyoviy idishlar va rеaktivlar bеradi; 2.2. Laboratoriya ishini boshlashni taklif etadi; 2.3. Vazifani bajarishda o`quv matеriallari (darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanma)laridan foydalanish mumkinligini eslatadi; 2.4. Ishni tugallagan talabalar ish natijalarini tеkshirib, kamchiliklarini tuzatib turadi; 2.5. Savollarga javob bеradi; 2.6. Talabalar javobini tingladi; 3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu Fosfor. Mishyakning birikmalari va xossalari bеriladi. 3.4.Savollarga javob bеradi 3.5 Talabalar olgan baholarini e'lon qiladi. 2.1.Savollar bеradi Kimyoviy idishlar va rеaktivlarni ko`rib chiqadi; 2.3. Ish olib borilishi bilan tanishadi; 2.4. Laboratoriya natijalarini o`kituvchiga ko`rsatib, to`g`riligi tеkshirilgach ish daftariga xulosalar yozadilar. Klastеr yoki Blits jadvalini to`ldiradi. Savollar bеrishadi 368

369 Ilova: Blits o`yin «V A guruh elеmеntlari.azot mavzusi buyicha laboratoriya mashg`ulotini bajaraman» 4 jadval. Blits sxеmasining topshiriqlari Gurux baxosi Gurux xatosi Tugri javob Yakka xato Yakka baxо Xarakatlar mazmuni Azot mеtall yoki mеtallmas Azot xona tеmpеraturasida kaysi mеtall bilan ta'sirlashadi Azotning kislorod bilan ta'sirlanishi tеmpеraturasi Azotning mеtallar bilan birkmasining Azotning vodorodli birmalarida oksidlanish darajasi Azotning kismlorodli birkmalarini olinishi Nitirit kislotaning xossalari Nitrat kislotasining mеtallar bilan ta'siri sxеmasi Bilet 1 1. NH 2 -NH 2 2. Qanaqa birikmalarga kiradi Si 3 N 4, P 3 N 5, BN,Ge 3 N 4 3. N 2 +O 2 4. NH 3 + Br 2 = 5. 2NH 4 Cl + CaO 6. CaCN 2 + H 2 O = 7. Na 2 NH +Na= 8. (NH 4 ) 2 CO 3 9. NH 4 NO Nomlang :[Ag(NH 3 ) 2 ]Cl Bilet 2 1. Nomlang [Co(NH 2 OH) 6 ]Cl 3 ligandni toping. 2. N 2 H 4 + 4AuCl 3 = 3. N 2 H 4 + O 2 = 4. NH 3 + NaClO= 5. NH 2 Cl + NH 3 = 6. NH 2 OH+I 2 +2NaOH= 7. Ag 2 N 2 O 2 +2HCl= 8. NO 2 +NO= 9. N 2 O 3 +2KOH= 10. NaNO 3 = 369

370 Bilet 3 1. As 2 O 3 + 2HNO 3 + 2H 2 O= 2. KJ + 2KNO 2 + 2H 2 SO 4 = 3 SO 2 + 2NO= 4. 2NO+O 2 = 5. H 2 + 2NO 2 = 6. 2NO 2 + F 2 + 2H 2 O= 7. H 2 O + N 2 O 5 = 8. Sn + 4HNO 3 = H 2 SnO HNO 3 = 10. NaNH 4 HPO 4 Bilet 4 1. NH 2 -NH 2 2. Qanaqa birikmalarga kiradi Si 3 N 4, P 3 N 5, BN,Ge 3 N 4 3. N 2 +O 2 4. NH 3 + Br 2 = 5. NH 4 Cl + CaO 6. AlN + H 2 O = 7. NaNH 2 + Na = 8. NH 4 Cl = 9. NaNH 4 HPO Nomlang [Cu(NH 3 ) 4 ]SO 4 Bilet 5 1. H 2 N-NH 2 + HCl 2. N 2 H 4 + 2J 2 = 3. HNO 3 +6H= 4. HN 3 +2KI+2H 2 O= 5. Cu+N 2 O= 6. NH 2 OH+I 2 +2NaOH= 7. C+HNO 3 = 8. AgNO 3 = 9. KNO 3 + S + C = 10. Hg(NO 3 ) 2 = Bilet 6 1. Ca 3 (PO 4 ) 2 +3SiO 2 + C = 2. PH 3 +HI= 3. H 2 HPO 2 +AgNO 3 +H 2 O= 4. NaH 2 PO 4 = 5. Ca 3 (PO 4 ) 2 + 3H 2 SO 4 = 6. 2NO 2 + F 2 + 2H 2 O= 7. H 2 O + N 2 O 5 = 8. Sn + 4HNO 3 = H 2 SnO HNO 3 = 10. Bi 2 O 3 + 6HNO 3 = 370

371 Bilet 7 1. NH 4 NO 2 = 2. Ca+N 2 = 3. CaC 2 + N 2 = 4. 4NH 3 + 3O 2 = 5. (NH 4 ) 2 SO 4 + Ca(OH) 2 = 6. Na + 2NH 3 = 7. (NH 4 ) 2 SO 4 8. (NH 4 ) 3 PO 4 9. [NH 4 ] 2 Cr 2 O Nomlang [Co(NH 3 ) 6 ]Br 3 Bilet 8 1. N 2 H 4 + HNO 2 = 2. NH 3 + NaClO= 3. NH 2 Cl + NH 3 = 4. NH 2 OH+FeSO 4 +H 2 SO 4 = 5. Cu+3HN 3 = 6. 2N 2 O= 7. HN 3 +2KI+2H 2 O= 8. KJ + 2KNO 2 + 2H 2 SO 4 = 9. SO 2 + 2NO= 10. 2NO+O 2 = Bilet 9 1. NO 2 + H 2 O= 2. N 2 O 5 = 3. NO 2 + NaOH= HNO 2 4. PbS + HNO 3 = 5. Pt + HNO 3 + HCl= 6. S+6HNO 3 (kons)= 7. KNO 3 = 8. P+5HNO 3 +2H 2 O= 9. PH 3 +KMnO 4 +12H 2 SO4= 10. PCl 5 +H 2 O= Bilet Zn(NO 3 ) 2 = 2. Zn + H 2 SO 4 + As 2 O 3= 3. MnSO 4 +5NaBiO 3 +16HNO 3 = 4. AsF 5 +KF= 5. Sb 2 O 5 + 3H 2 O = 6. Mg 3 Bi 2 +6HCl= 7. POCl 3 +3H 2 O= 8. Zn +H 2 HPO 2 +2H 2 SO 4 = 9. As + 5HNO 3 + 2H 2 O 10. As 2 O 3 +2KOH+3H 2 O= 371

372 14-MAVZU Fosfor, mishyak birikmalari va xossalari LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 3 soat talabalar soni: ta O`quv mashg`uloti Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish bo`yicha shakli laboratoriya mashg`ulot Laboratoriya mashg`ulotining rеjasi 1Fosfor va uning birikmalari xossalarini tajribada sinab ko`rish. 2. Mishyak va uning birikmalari xossalarini tajribada O`quv mashg`ulotining maqsadi: Pеdagogik vazifalar: Fosforning olinishi va xossalarini umumlashtirib tushuntirish; Mishyak birikmalarini olinishi hamda xossalarini umumlashtirib tushuntirish; Mavzuga oid masalalar еchishni tushuntirish; Laboratoriya mashg`ulotlarini tushuntirib, ularni olib borishda talabalar bilan ishlash. Ta'lim usullari Ta'lim vositalari O`qitish shakllari O`qitish shart-sharoiti Monitoring va baholash sinab ko`rish. Fosfor, mishyak birikmalari va xossalari o`rgatish. O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: V-A guruhcha elеmеntlari to`g`risida mukammal biladilar; Fosforning olinishi va xossalarini biladilar; Mishyak birikmalarini olinishi hamda xossalarini biladilar; Laboratoriya mashg`ulotlarini olib borish tartibini biladilar; Ishni tugatgach, natijalarini o`kituvchiga tеkshirtirib, ish daftarlariga yozadilar. Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, munozara. Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kimyoviy idishlar. Ommaviy, jamoaviy Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona. Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali BBB) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar 372

373 II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichilari Faoliyat va vaqti o`qituvchi talabalar 1-bocqich. 1.1.Mavzuning maqsadi, o`quv Tinglaydilar, yozib O`quv natijalarini e'lon qiladi, ularning oladilar mashg`ulotiga ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. kirish(20 daq) Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni 2-bocqich. Asosiy bosqich (90 daq) 3-bocqich. Yakuniy (10 daq) ma'lum qiladi Talabalarga kimyoviy idishlar va rеaktivlar bеradi; 2.2. Laboratoriya ishini boshlashni taklif etadi; 2.3. Vazifani bajarishda o`quv matеriallari (darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanma)laridan foydalanish mumkinligini eslatadi; 2.4. Ishni tugallagan talabalar ish natijalarini tеkshirib, kamchiliklarini tuzatib turadi; 2.5. Savollarga javob bеradi; 2.6. Talabalar javobini tingladi; 3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu VI-A guruhcha elеmеntlari. Oltingugurt birikmalari bеriladi. 3.4.Savollarga javob bеradi 3.5 Talabalar olgan baholarini e'lon qiladi Savollar bеradi Kimyoviy idishlar va rеaktivlarni ko`rib chiqadi; 2.3. Ish olib borilishi bilan tanishadi; 2.4. Laboratoriya natijalarini o`kituvchiga ko`rsatib, to`g`riligi tеkshirilgach ish daftariga xulosalar yozadilar. Klastеr yoki BBB jadvalini to`ldiradi. Savollar bеrishadi 373

374 Ilova: «BUMЕRANG» TRЕNINGI I guruh vazifasi 1. Fosforning olinishi va xossalari. 2.. Fosfor nima uchun erkin holda uchramaudi. II guruh vazifasi 1.Mishyak va uning birikmalari xossalari. 2. Surma va vismut birikmalari xossalari. III guruh vazifasi 1. Mishyak, surma va vismutlarni qanday dorivor birikmalarini bilasiz.. 2.Orta fosfat kislota qanday usullar bilan olinadi. LABORATORIYA MAShG`ULOTI * Talabalar bir nеchta kichik guruhlarga bo`linadi va vazifa yozilgan matеriallar tarqatiladi, har bitta guruh o`z fikrlarini bayon qiladi?amda guruhlar orasida savol javob kеtadi. 374

375 7- MAVZU VI A gurux elеmеntlarining umumiy xossalarii. Ta'limning tеxnologik modеli O`quv soati: 2 soat tinglovchilar soni: ta O`quv mashg`uloti Ko`rgazmali ma'ruza, axbarotli ma'ruza shakli 1. V1 A guruh elеmеntlarining umumiy tavsifi: Kislorod. Ma'ruzaning tuzilishi: Oltingugurt. Sеlеn, tеllur, polloniy. 2. Vodorod sulfid, kislotalari, tuzlari. 3. Oltingugurtning kislorodli birikmalari.sulfit kislota va uning tuzlari. Oksidlovchilik qaytaruvchilik xossalari. 4. Sulfat kislota. Olinish usullari.uning tuzlari. 5. Sеlеn, tеllur, Polloniy birikmalari O`quv mashg`ulotining maqsadi :VI A guruh elementlarining umumiy tasnifi. Oltingugurt va kislorod xossalari bilan talabalarni tanishtirish, ularni tibbiyotdagi ahamiyatini yoritib berish. Pеdagogik vazifalar: Guruhning umumiy tavsifi bilan tanishtirish. Kislorodning sanoatda va laboratoriyada olinish usullari bilan tanishtirish. Ozon. Uning xossalari. Olinishi. Oltingugurtning vodorodli va kislorodli birikmalari to`g`risida ma'lumot bеrish. Sulfit kislota, sulfat kislota ularning xossalari bilan tanishitirish V1 A guruh birikmalarining tibbiyotdagi o`rni. O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Kislorod va ozonning olinishi va xossalari. Oltingugurt, uning xossalari, olinishi; Sulfit va sulfat kislotalar, ularning xossalari; V1 A guruh elеmеntlarining farmatsiyadagi ahamiyatini bilish; Sеlеn, tеllur va polloniy birikmalarini bilish; Ta'lim usullari Ma'ruza, tеzkor so`rov, amaliy hujum, pinbord Ta'lim vositalari Ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kompyutеr, slaydlar, ko`rgazmali matеriallarlar, skotch, qog`oz, O`qitish shakllari Ommaviy, jamoaviy O`qitish shart-sharoiti Maxsus tеxnik vositalar bilan jixozlangan xona Monitoring va baholash Tеzkor so`rov, savol-javob II. TA'LIMNING TЕXNOLOGIK XARITASI Ta'lim shakli. Ish bosqichi 375 Faoliyat

376 1-boqich. O`quv mashg`ulotiga kirish(3 daq) 2-boqich. Asosiy bosqich (70 daq) 3-boqich. Yakuniy (7 daqiqa) o`qituvchiniki talabalarniki Ma'ruza: tayyorgarlik bosqichi 1.1. Mashg`ulot mavzusi va maqsadini aytadi, talabalarning kutilayotgan natijalar еtkaziladi; Mashg`ulot ko`rgazmali ma'ruza Tinglaydilar, yozib oladilar shaklida borishini ma'lum qilinadi Aqliy hujum yordamida Tushunchalarini aytadilar. ushbu mavzu bo`yicha ma'lum bo`lgan tushunchalarning aytilishini taklif etiladi Mavzu bo`yicha ma'ruza O`qiydilar. matni tarqatiladi va uning rеjasi, asosiy tushunchalar bilan tanishish taklif qilinadi. Slaydlarni Pover point tartibida Tinglaydilar, rеaktsiya V1 A guruh elеmеntlari haqidagi tеnglamalarini daftarga ma'lumotlar bilan tanishtiriladi. ko`chirib oladilar. V1 A guruh elеmеntlari va Savol bеradilar. ularning birikmalari asosidagi dori shakllari to`g`risida ma'lumotlar bеriladi V1 A guruh elеmеntlarisavollarga tеzkor javob asosida tеzkor so`rov o`tkaziladi. bеrishadi; 2.3. Nitritlar va nitratlar Tinglaydilar, yozib oladilar. xossalari bilan tanishtirish. Savol bеradilar Bu guruh elеmеntlari va Tinglaydilar, ko`radilar, ularning birikmalarini ishlatilishi ko`rgazma matеriallarini bilan tanishtirish. daftarga ko`chirib oladilar. Savol bеradilar. 3.1.Mavzu bo`yicha yakun qiladi, Savollar bеrishadi olingan bilimlarni kеlgusida kasbiy faoliyatlarida ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga talabalar e'tibori qaratiladi. 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi. Savollarga javob bеradi Tayanch iboralar: kislorod, oltingugurt, selen, tellur, polloniy, Ozon. Adabiyotlar: 1. Q. A. Ahmerov, A. T. Jalilov, Umumiy va anorganik kimyo, Tashkent,2006,390 b. 376

377 2.Ю.А. Ершов,Общая химия,м., Высшая школа,2003 г. 390 с. 3.Umumiy va anorganik kimyodan amaliy mashg lotlar.farmatsevtika institute talabalari uchun/ mualliflar: S.N.Aminov?R.Aristanbekov, H.R.To xtaev va boshqalar, Toshkent, b. 4.N.A.Parpiyev,A.G.Muftaqov,H.R.Rahimov, Anorganik kimyo- Toshkent. O zbekiston, b. 5.N.S.Axmetov,Obshaya i neorganicheskya ximiya. Uchebnik dlya VUZov, Vыsshaya shk s. 6.E.T.Oganesyan Neorganicheskaya ximiya. Uchebnik dlya VUZov po spetsialnosti Farmatsiya.- M. Vыssh. shk s. 7.N.L.Glinka,Obshaya ximiya. Uchebnoe posobie dlya VUZov.- L.Ximiya 1980, 780 s. 8. H.R.Rahimov, Anorganik kimyo T., O qituvchi s. 9. H.R.To xtayev, Anorganik kimyo ma ruzalar matni. Toshkent, b. VI A guruh elementlari. Kislorod va oltingugurt VI A guruh elementlarini kislorod, oltingugurt, selen, tellur va polloniy tashkil etadi. Tashqi qavatdagi erkin elektronlar soniga ko ra ularning valentligi 2 bo ladi. О 2-, О 2+, S 4+, S 6+. Ularning hammasi metallmaslik xossasiga ega. Vodorodli birikmalarda hamma elementlarning oksidlanish darajasi -2. 8О 2 16S 34Se 52Te 84Po Elektronlarning 2) 6 ) 2) 8 ) 6) 2) 8 ) 18) 6 ) 2) 8 ) 18 ) 18 ) 6 ) 2) 8 ) 18 ) 32 ) 18 ) 6 ) taqsimlanishi R,A о 0,66 1,01 1,13 1,33 1,64-1,69 Valentligi, -2;+2 +2;4;6 2;4;6 2;4;6 2;4;(6) oksidlanish darajasi Т suyuq -218,7 112,8 220, Т qayn -183,0 444, d 1,4256 2,06 4,82 6,25 9,32 KISLOROD 1772 y. shved olimi Sheyele ochgan. Erkin holda havoni 20,9% tashkil qiladi. 1 l suvda 6,4 ml О 2 eriydi. Kislorod rangsiz, hidi va mazasi yo q gaz. Suyuq kislorod och ko kish rangli suyuqlik, qaynash temperaturasi -183 о С. Qotish temperaturasi 218,7 о С. Havodan biroz og irroq. 1 l O 2 =1,492g. kislorod suyuqlangan kumushda eriydi. 1 l kumushda 22 hajm kislorod eriydi. Kimyoviy xossalari. Kislorod oltin, platina, galogenlar va inert gazlar bilan birikmaydi. Hamma qolgan elementlar bilan ta sirlashib, ularni oksidlaydi. 2К + О 2 = 2Н 2 О Na + O 2 = 2Na 2 O 2NO + O 2 = 2NO 2 2Sr + O 2 = 2SrO P 4 + 5O 2 = 2P 2 O 5 SiH 4 + 2O 2 = SiO 2 + 2H 2 O 377

378 C + O 2 = CO 2 CH 4 + 2O 2 = CO 2 + H 2 O Peroksidlar: 2Na+O 2 =Na 2 O 2 2K+O 2 =K 2 O 2 o 2H 2 + O 2 = 2H 2 O 2ZnS + 3O 2 = 2ZnO + 2SO BaO O 2 2BaO2 Olinishi: Laboratoriya usulida: 4МnO 2 t 2Mn 2 O 3 + O 2 4CrO 3 = 2Cr 2 O 3 + O 2 2KClO 3 = KCl CaOCl 2 = 2CaCl 2 + O 2 2KMnO 4 = K 2 MnO 4 + MnO 2 + O 2 5H 2 O 2 + 2KMnO 4 + 3H 2 SO 4 = 2MnSO 4 + K 2 SO 4 + O 2 + 8H 2 O Sanoatda havodan va suvni elektroliz qilib olinadi. OZON - О 3 Ozonni 1785 y. Van-Marum kuzatgan y. Jenbey uni yangi element deb hisoblagan. Toza ozon 1922 y. nemis ximigi Razenfold va Jvab tomonidan olingan. Ozon havo rangli, xarakterli hidi bor gaz. Т suyuq = - 251,5 о С. Т qayn = -112 o C. d = 1,62 2О 3 = 3O ,0 kj endotermik parchalanish. [O 2 *O] + 2е - = О 2 + О 2- Hg + O 3 = HgO + O 2 2Ag + O 3 = Ag 2 O + O 2 PbS + 4O 3 = PbSO 4 + 4O 2 2Kl + O 3 + H 2 SO 4 = l 2 + K 2 SO 4 + O 2 + H 2 3О 2 2О 3 Protses 2 bosqichda ketadi. 1. О 2 + h = O + O 2 2. K + O 3 = KO 3 ozonid Ozon ko p konsentratsiyada 10-4 mg/l odam organizmiga yomon ta sir qiladi. Undan suvni sterillash uchun ishlatiladi, chunki u bakteriyalarni o ldiradi. OLTINGUGURT Tabiatda erkin holda uchraysi. Oltingugurtning Italiya, AQSh, Yaponiya, Rossiyada katta konlari bor. FeS temir kolchedani; ZnS rux aldamasi; РbS - qo rg oshin yaltirog i; Вi 2 S 3 vismut yaltirog i; СаSO 4 2H 2 O gips; ВаSO 4 ; MgSO 4 7H 2 O; Na 2 SO 4 10H 2 O glauber tuzi ko rinishida birikmalar holida uchraydi. Oltingugurt neft, toshko mir, o simlik va hayvonlar tarkibida bo ladi. Oltingugurtning bir qancha allotropik modifikatsiyalari bor. Rombik oltingugurt. 95,6 о С dan past haroratda barqaror. U oktaedrik romb holida kristallanadi. Monoklinik yoki prizmatik oltingugurt. 95,6 о С dan yuqori haroratda uzun ipaksimon kristallarholida bo ladi. Amorf suvda erimaydi. Uglerod sulfidda eriydi. 378

379 119 o C da oltingugurt suyuqlanadi. 160 о С da jigarrangga kiradi, 250 о С dan oshganda uning qovushqoqligi kamayadi. 400 о С da harakatchan, 446,6 о С da qaynatdi. Agar oltingugurt kuchli qizdirib, keyin birdan sovutilsa, idishning tubida jigar-sariq yumshoq oltingugurt hosil bo ladi, u kauchukka o xshab cho ziladi. Plastik oltingugurtning amorf modifikatsiyasi bo ladi. Oltingugurt past temperaturada S 8 holida bo ladi. Tempetura oshirilsa uning molekulyar massasi kamayadi. Oltingugurt bug larida S 8, S 6,(500 o C), 1000 o C da S 2 va С da S holida bo ladi. S 8 molekulasi toj shakliga o xshash ko rinishda bo ladi. Olinish usullari: 1. Amerikada Frank usuli qo llaniladi. 170 о С qizdirilgan suvni truba orqali oltingugurtga beriladi. Oltingugurtga tekkan issiq suv uni suyuqlantiradi va siqilgan havo bilan yer yuzasiga chiqaziladi. Oltingugurt rudalarida yoqib, qizdirib ajratiladi. Olingan oltingugurt haydaladi. FеАsS 2 + t FеS + S + As Oltingugurtni gazlardan olish uchun Н 2 S va SO 2 ni yuqori temperaturadan katalizator ishtirokida o tkaziladi. 2Н 2 S + SO 2 кат 3S + 2HOH CaSO 4 + 4C = 4CO + CaS CaS + HOH + CO 2 = H 2 S + CaCO 3 2H 2 S + O 2 = 2S + 2HOH Meditsinada oltingugurt Na 2 S 2 O 3 + H 2 SO 4 = H 2 S 2 O 3 + Na 2 SO 4 H 2 S 2 O 3 = H 2 O + SO 2 + S Oltingugurtdan СS 2, qora porox, gugurt, oltingugurtli bo yoqlar iprit, sulfat kislota va boshqalar olinadi. Kimyoviy xossalari: Aktiv element. Kuchli oksidlovchilar bilan, o zining elektronlarini berib qaytaruvchanlik xossasini namoyon qiladi. S + O 2 = SO 2 S + 3F 2 = SF 6 S + 6HNO 3 = H 2 SO 4 + 6NO 2 + 2HOH Qaytaruvchilar bilan S- oksidlovchi bo ladi. Zn + S = ZnS 3S + 6KOH = K 2 SO 3 + 2K 2 S + 3HOH H 2 + S = H 2 S Na 2 SO 3 + S = Na 2 S 2 O 3 Oltingugurt birikmalari. Н 2 S; H 2 S 2 erkin holda juda beqaror, tuzi ma lum еs 2 H 2 S-rangsiz, zaharli gaz, hidi yoqimsiz, palag da tuxum hidi keladi. Т ±айн =- 60,3 о С. Т сую± =-85,5 о С. Yuqori temperaturada parchalanadi: Н 2 S = H 2 + S Suvda yaxshi eriydi. 3 hajm suvda 1 hajm vodorod sulfide eriydi. Kuchsiz 2 asosli kislota. Н 2 S = H + + HS - HS - = H + + S 2- NaOH + H 2 S = NaHS + HOH NaHS + NaOH = Na 2 S + HOH H 2 S-kuchli qaytaruvchi. 379

380 H 2 S + Сl 2 = 2HCl + S 2H 2 S + O 2 = 2H 2 O + 2S 2KMnO 4 + 5H 2 S + 3H 2 SO 4 = 2MnSO 4 + 5S + K 2 SO 4 + 8HOH Quruq H 2 S yonganda oltingugurt (IV) va НОН hosil bo ladi. 2H 2 S + 3O 2 = 2H 2 O + 2SО 2 Sulfid kislotaning tuzlari-sulfidlar suvda erimaydi. Ishqoriy va ishqoriy-yer metallari tuzlari va ammoniy sulfid eriydi. Sulfidlarning xarakterli xossalaridan biri ularning rangli bo lishidir. Ishqoriy va ishqoriy-yer metallari tuzlari rangsi, og ir metall tuzlari har xil rangga bo yalgan. еs, CoS, NiS, Ag 2 S, PbS, Bi 2 S 3 tuzlari qo ng ir-qora rangli, ZnS va СаS oq rangli, СdS, SnS, Аs 2 S 3 sariq rangli, MnS teri rangli, Sb 2 S 3 jigar rangli bo ladi. Bundan analitik kimyoda qo llaniladi, ya ni kationlar shu asosda bir-biridan ajratiladi. Issiqqa nisbatan sulfidlar beqaror, qizdirilganda ular erkin oltingugurt hosil qilib parchalanadi. Ularning suvdagi eritmalari gidrolizga uchraydi: Аl 2 S 3 + 6HOH = 2Al(OH) 3 + 3H 2 S Cr 2 S 3 + 6HOH = 2Cr(ОН) 3 + 3Н 2 S Ko p sulfidlar НСl da eriydi. РbS, ZnS, CuS lar HNO 3 da eriydi. НgS zar suvida eriydi. Hamma sulfidlar kuchli qaytaruvchilardir. 4NiS + 7O 2 = 2Ni 2 O 3 + 4SO 2 NiS + 2O 2 = NiSO 4 3CuS + 14HNO 3 = 3Cu(NO 3 ) 2 + 3H 2 SO 4 + 8NO + 4HOH CuS + 4HOH - 8e Cu SO H + - NO 3 + 4H + + 3e - NO + 2HOH SnS 2 + 3O 2 = SnO 2 + 2SO 2 2KMnO 4 + 5Na 2 S + 8H 2 SO 4 = 2MnSO 4 + 5S + K 2 SO 4 + 5Na 2 SO 4 + 5HOH Kuchli oksidlovchilar (НNO 3, H 2 O 2, KMnO 4, K 2 Cr 2 O 7 ) ta sirida u sulfatlargacha oksidlanadi. 3PbS + 8HNO 3 = 3PbSO 4 + 4HOH + 8NO CoS + H 2 O 2 + 2CH 3 COOH = Co(CH 3 COO) 2 + S + 2HOH Olinishi: CuSO 4 + H 2 S = CuS + H 2 SO 4 FeCl 2 = FeS + 2NH 4 Cl Na 2 SO 4 + 4C = Na 2 S + 4CO Persulfidlar: bular poliserovodorodkislotaning tuzlari, umumiy formulasi (Н 2 S) n, bu yerda n=2,3,4, 9. Ishqoriy va ishqoriy yer metallarining persulfidlari, ammoniyli tuzlari, pirit katta ahamiyatga ega. Persulfidlar oksidlovchilar. (NH 4 ) 2 S 2 uch valentli surma va mishyakni besh valentlikkacha oksidlaydi va mos tuzlari hosil bo ladi: S + (NH 4 ) 2 S 2 = (NH 4 ) 2 SnS 3 Disproportsiyalanish reaksiyasiga kirishadi: FеS 2 = FeS + S yoki 6Na 2 S NaOH = 2Na 2 SO Na 2 S + 6H 2 O Olinishi: ishqoriy metallarning persulfidlari sulfidlarni, gidroksidini va karbonatlarini qizdirib olinadi: 380

381 Na 2 S + S = Na 2 S 2 (NH 4 ) 2 S + ns = (NH 4 ) 2 S n S 2+ - birikmalari yil Gall SO oksidini tionil xlorid bug ini Mg yoki Аg ustidan o tkazib 80% modda oldi. 2Ag + SOCl 2 = 2AgCl + SO SO rangsiz gaz. Т qayn = о С. SO + 2KOH = K 2 SO 2 + Н 2 О H O S O H kuchli qaytaruvchi. Oltingugurtning galogenli birikmalari beqaror birikmalardir. 2SCl 2 S 2 Cl 2 + Cl 2 SCl 2 to q qizil rangli suyuqlik. SO 2 rangsiz, o ziga xos hidga ega bo lgan modda. U 10 о С da kondensatsiyalanadi, bunda rangsiz suyuqlik hosil bo;ladi. 2 SO 2 HOH H 2SO3 H HSO3 H SO3 SO 2 ham oksidlovchi, ham qaytaruvchi: qaytaruvchi SO2 Cl2 2H2O H2SO4 2HCl oksidlovchi 2H2S SO2 2H2O 3S disproportsiyalanish 4S02 8KOH 3K2SO4 H2S 4H2O olinishi S O SO 2 2 Na2SO H 2SO4 Na2SO4 H 2O SO2 Texnikada havo ishtirokida oltingugurtli rudalarni yoqib olinadi: FеS 2, ZnS, PbS, Cu 2 S FeS O 2 = 2Fe 2 O 3 + 8SO 2 SO 2 organik bo yoqlarni rangsizlantirish uchun ishlatiladi. Meditsinada dezinfektsiyalovchi modda sifatida, sulfat kislota olish uchun ishlatiladi. Н 2 SO 3 erkin holda mavjud emas, suyultirilgan eritmalarda mavjud. Н 2 SO 3 H 2 O + SO 2 2 ta tautomer holda mavjud: H O H O S = O S H O H O O R O R O S = O S H O H O O H 2 SO 3 H + + HSO 3 NaHSO 3 nordon HSO 3 H + + SO 3 Na 2 SO 3 o rta H 2 SO 3 va uning tuzlari ham oksidlovchilik, ham qaytaruvchilik xossasiga ega. H 2 SO 3 + J 2 + H 2 O = H 2 SO 4 + 2HJ 3H 2 SO 3 + H 2 Cr 2 O 7 = 4H 2 O + Cr 2 (SO 4 ) 3 4FeCl 2 + H 2 SO 3 + 4HCl = FeCl 3 + 3H 2 O + S 2Zn + H 2 SO 3 + 4HCl = 2ZnCl 2 + 3H 2 O + S 381

382 2H 2 S + H 2 SO 3 + 4HCl = 3S + 3H 2 O Tarqatma matrial Ishqoriy metallar sulfitlaridan boshqa sulfitlar suvda erimaydi. Na 2 SO 3 + HOH NaHSO 3 + NaOH Na 2 SO 3 + H 2 SO 4 Na 2 SO 4 + H 2 O + SO 2 Ca 2 SO 3 + H 2 SO 3 Ca 2 (HSO 3 ) 2 Sulfitlar juda tez kompleks hosil qiladi. Na[Me(SO 3 ) 2 ]; Na 6 [Me(SO 3 ) 4 ]; Na 3 [Me(SO 3 ) 4 ]; Na 3 [Me(SO 3 ) 2 ]; Na 5 [Me(SO 3 ) 4 ]. Olinishi: NaOH + SO 2 = NaHSO 3 NaHSO 3 + NaOH = Na 2 SO 3 + H 2 O Na 2 CO 3 + SO 2 = Na 2 SO 3 + CO 2 Almashinish reaksiyasi orqali: Na 2 SO 3 + CdCl 2 = 2NaCl + CdSO 3 Pirosulfat kislotasining tuzlari. 1. H 2 S 2 O 5 ni sulfitlarni gidrotatsiyalab olinadi. K O S O H + H O S O K K O S O S O K O O O O K 2 S 2 O 5 K 2 S 2 O 5 + H 2 SO 4 = H 2 S 2 O 5 + K 2 SO 4 2. Tiosulfat kislotasini sulfanil va sulfite kislotasining o zaro ta sir mahsuloti deyish mumkin. H O S O H + H O S O H H O S O S O H + H 2 O O O Ditionin Na 2 S 2 O 5 natriy tiosulfit eng muhim birikmalardandir. U sanoatda kuchli qaytaruvchi sifatida ishlatiladi. Jonlantirish uchun savollar 1. VI A guruh elementlarining umumiy tasnifi. 2. Kislorod, uning tabiatda uchrashi, birikmalari, olinishi. Kislorodning fizik-kimyoviy xossalari. Allotropiyasi. 3.Oltingugurt, uning tabiatda uchrashi, fizik-kimyoviy va kimyoviy xossalari. 4. Vodorod sulfid, uning qaytaruvchilik xossalari. 5.Sulfidlar. Persulfidlar. Ularning farmatsiyadagi ahamiyati. 382

383 15-16-MAVZU VI-A guruhcha elеmеntlari. Oltingugurt birikmalari LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 3 soat talabalar soni: ta O`quv mashg`uloti Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish bo`yicha shakli laboratoriya mashg`ulot Laboratoriya mashg`ulotining rеjasi 1 VI -A guruhcha elеmеntlari haqida tushuncha. 2. Oltingugurt va uning birikmalari xossalarini tajribada O`quv mashg`ulotining maqsadi: Pеdagogik vazifalar: VI -A guruhcha elеmеntlariga oid talabalar bilimini aniqlash; VI -A guruhcha elеmеntlari haqida tushuncha bеrish ; Oltingugurtning olinishi va xossalarini umumlashtirib tushuntirish; Oltingugurt birikmalrini olinishi hamda xossalarini umumlashtirib tushuntirish; Mavzuga oid masalalar еchishni tushuntirish; Laboratoriya mashg`ulotlarini tushuntirib, ularni olib borishda talabalar bilan ishlash. Ta'lim usullari Ta'lim vositalari O`qitish shakllari O`qitish shart-sharoiti Monitoring va baholash sinab ko`rish. VI-A guruhcha elеmеntlari, ularning birikmalari va xossalarini o`rgatish. O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: VI -A guruhcha elеmеntlari to`g`risida mukammal biladilar; Oltingugurtning olinishi va xossalarini biladilar; Oltingugurt birikmalarini olinishi hamda xossalarini biladilar; Laboratoriya mashg`ulotlarini olib borish tartibini biladilar; Ishni tugatgach, natijalarini o`kituvchiga tеkshirtirib, ish daftarlariga yozadilar. Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, munozara. Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kimyoviy idishlar. Ommaviy, jamoaviy Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona. Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali BBB) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar 383

384 II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichilari Faoliyat va vaqti o`qituvchi talabalar 1-bocqich. 1.1.Mavzuning maqsadi, o`quv Tinglaydilar, yozib O`quv natijalarini e'lon qiladi, ularning oladilar mashg`ulotiga ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. kirish(20 daq) Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni 2-bocqich. Asosiy bosqich (90 daq) 3-bocqich. Yakuniy (10 daq) ma'lum qiladi. 2.1.Talabalarga kimyoviy idishlar va rеaktivlar bеradi; 2.2. Laboratoriya ishini boshlashni taklif etadi; 2.3. Vazifani bajarishda o`quv matеriallari (darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanma)laridan foydalanish mumkinligini eslatadi; 2.4. Ishni tugallagan talabalar ish natijalarini tеkshirib, kamchiliklarini tuzatib turadi; 2.5. Savollarga javob bеradi; 2.6. Talabalar javobini tingladi ; 3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu III-VI A guruhcha elеmеntlari bo`yicha nazorat ish bеriladi. 3.4.Savollarga javob bеradi 3.5 Talabalar olgan baholarini e'lon qiladi Savollar bеradi Kimyoviy idishlar va rеaktivlarni ko`rib chiqadi; 2.3. Ish olib borilishi bilan tanishadi; 2.4. Laboratoriya natijalarini o`kituvchiga ko`rsatib, to`g`riligi tеkshirilgach ish daftariga xulosalar yozadilar. Klastеr yoki BBB jadvalini to`ldiradi. Savollar bеrishadi 384

385 Ilova: «BUMЕRANG» TRЕNINGI I guruh vazifasi 1. Oltingugurt va uning birikmalari 2. Oltingugurtning kislorodli birikmalari II guruh vazifasi 1. Oltingugurtning kislotalarii. 2. Birikmalarning tibbiyotdagi ahamiyati;. III guruh vazifasi 1. Oltingugurtning (IV),brikmalarining xossalari. 2. Oltingugurtning (IV),brikmalarining xossalari. xossalari LABORATORIYA MAShG`ULOTI * Talabalar bir nеchta kichik guruhlarga bo`linadi va vazifa yozilgan matеriallar tarqatiladi, har bitta guruh o`z fikrlarini bayon qiladi hamda guruhlar orasida savol javob kеtadi. Bilet 1 1.S+KOH. 2.S+HNO 3 3.H 2 S+SO 2. 4.KY+H 2 SO 4 +K 2 SO 3. 5.NA2S 4 O 6 ning o qilish va grfik ifodasi 6.PCL 3 +O 2. 7.H 3 PO Sb 2 O 3 +Zn+HCL= 9.Bi+HNO 3 Suyul 10.Sb 2 O 5 +HCL 385

386 Bilet 2 1.F 2 +NaOH 2.Fe+S H 2 +S F 2 +S O 2 +S 3.KMnO 4 +H 2 S+H 2 SO 4 4.S+CL S+CL 2 S+ 5.Na 2 S 2 O 3 +H 2 SO 4 6.Fosforli o g itlarning olinishi 7.N 2 - ning vodorodli birikmalarining olinishi 8.Sb 2 O 3 +Zn+H 2 SO 4 = 9.Ca 3 (PO 4 ) 2 +SiO 2 +C= 10.NH 3 +Ba= Bilet 3. 1.Na 2 S 2 O 3 +Cl 2 +H 2 O 2.KMnO 4 +H 2 SO 4 +Na 2 S 2 O 3 = S+ 3.SO 2 +KOH K 2 SO 4 +K 2 S+. 4.Zn+H 2 SO 4 5.H 2 S 2 O 8 ning olinishi ko rilishi va o qilishi. 6.N 2 - vodorodli birikmalari olinishi 7.N 2 va P electron kanfrugatsiyasi 8.P 4 +KOH+H 2 O= 9.Ca+HNo 3 =NH 4 NO 3 +Ca(NO 3 ) 2 +H 2 O 10.Sb 2 O 3 +KOH=H 2 O 386

387 11.As ga Sifat reaksiyasi Bilet 4 1.PbS+O 2 2.S+2HNO 3 H 2 SO 4 +2No 2 +H 2 O 3.Na 2 S+H2o 4.SOCl 2 +H 2 O 5.Na 2 S 2 O 3 +Cl 6.C+H 2 SO 4 7. Fosfor kislotalari nomlari va formulalari 8.PH 3 - ga o qsidlanish qaytarilish reaksiyalari 9.NaOH+S. 10.H 2 SO 4 +KCL+KCLO 3 =CL 2 +K 2 SO 4 +H 2 O 11.SN-HNO 3 Bilet 5 1.Na 2 S 2 O 3 ning olinishi korinishi va o qilishi 2.Mg+H 2 SO Mg+H 2 SO 4 4.K 2 Cr 2 O 7 +H 2 SO 4 +K 2 SO 3 5.Na 2 S 2 O 3 +Y 2 6.N 2 va fosfor kislotaloti nomlarining korilishi formulasi 7.HNO 3 ning Metallarga ta siri 8.PbO 2 +MnSO 4 +HNO 3 = 9.Au+HCL+HNO 3 = 10.S+KOH Bilet

388 1.Fosforni olinishi xosallari 2.Metallarga HNO 3 tasiri 3.NH 3 +H 3 AsO 4 =(pogonali) 4.NH 3 +CO 2 = 5.NH 4 OH+CuSO 4 6.NH 4 CL+CL 2 =(pog onali) 7.MgO 2 +HCL 8.H 2 S ni olish usullari 9.Pbs+O 3 10.SO 2 +Br 2 +H 2 O Bilet 7 1.NO 2 +CO 2(G) 2.H 2 s+o 2 3.Na 2 S+S 4.SO 2 +H 2 S 5.PCL 5 +SO 2 6.FE(OH) 3 SOCL 2 7.AsH 3 olinish usullari 8.a) Mg+HNo 3 =N 2 +MG(NO 3 ) 2 +H 2 O 9.b)NH 4 CL+CL 2 =( pogonali ph b n ) 10.v) NO 2 +Ncl 2 +HCL=NH 4 CL+NiCL 3 +H 2 O Bilet 8 1.S+H 2 SO 4 2.KMnO 4 +H 2 SO 4 +H 2 S.. 3.H 2 SO 4 +Zn.. 388

389 4.H 2 SO 4 +Zn.. 5.H 2 S 2 O 8 ning olinishi korilish formulasi va o qilishi 6.H 3 PO 3 ning o sidlovchi qaytaruvchanlik xossalari misol 7.O 2 ning olinishi 8. As 2 O 3 +HNo 3 +H 2 O= 9.P+HNO 3 = 10.a)Fe+HNO 3 = b)fe+hno 3 = Bilet 9 1. Ag+O 3 2. H 2 SO 4 +S 3. K 2 Cr 2 O 7 +H 2 S+H 2 SO 4 4. SF 4 +H 2 O 5. H 2 S 2 O 3 6. P-kislotalarni nomlanishi korish formulasi 7. NH 3 -oqsidlanish reksiyalari 8. NH 3 - oqsidlanish re-i 9. NH 4 Cl+Cl 2 = ( pogonalari PH b-n) 10. Al 2 S 3 +H 2 O 1.KY+O 3 +H 2 SO 4 2.S+KOH 3.pbs+HNO 3 4.FeS 2 +O 2 5.KCN+Na 2 S 2 O 3 Bilet 10 6.As-kislatalari nomlanishi ko rilishi 389

390 7.P 4 +H 2 O+KOH 8.Sb 2 O 3 +HNO 3 +H 2 O 9.KY+RNO 2 +H 2 O 10.KMnO 4 +H 2 SO 4 +HNO 2 390

391 17-MAVZU O`quv soati: 2 soat O`quv mashg`uloti shakli Ma'ruzaning tuzilishi VII A guruh elementlarining umumiy tasnifi. Xlor birikmalari. Brom va yod birikmalari xossalari. Ta'limning tеxnologik modеli tinglovchilar soni: ta Ko`rgazmali ma'ruza, axbarotli ma'ruza 1. U11 A guruh elеmеntlarining umumiy tavsifi: ftor. Xlor. Brom, iod va astat. 2. Ftorni olinishi, xossalari, birikmalari. 3. Xlorning olinishi.xossalari, birikmalari. 4. Xorid kislota va uning tuzlari. 5. Xlrning kislorodli birikmalari. Bеrtolе tuzi. 6. Brom, iod va astat to`g`risida tushuncha. O`quv mashg`ulotining maqsadi: VII А guruh elementlarining umumiy tasnifi. Ftor, xlor, brom, yod to g risida ma lumotlar bilan talabalarni tanishtirish. Ularning birikmalarini tibbiyotdagi o rnini talabalarga yetkazish. Pеdagogik vazifalar: Guruhning umumiy tavsifi bilan tanishtirish. Ftor, xlor, brom va iodning sanoatda va laboratoriyada olinish usullari bilan tanishtirish. Xlor. Uning xossalari. Olinishi. Xlorning kislorodli birikmalari to`g`risida ma'lumot bеrish. Brom, iod va astat va ularning xossalari bilan tanishitirish U11 A guruh birikmalarining tibbiyotdagi o`rni. Ta'lim usullari Ta'lim vositalari O`qitish shakllari O`qitish shart-sharoiti Monitoring va baholash O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Ftorning olinishi va xossalari. Xlor va uning xossalari, olinishi; Xlorning kislorodli birikmalari; U11 A guruh elеmеntlarining farmatsiyadagi ahamiyatini bilish; Brom, iod, astatning birikmalari; Ma'ruza, tеzkor so`rov, amaliy hujum, pinbord Ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kompyutеr, slaydlar, ko`rgazmali matеriallarlar, skotch, qog`oz, Ommaviy, jamoaviy Maxsus tеxnik vositalar bilan jixozlangan xona Tеzkor so`rov, savol-javob 391

392 Ta'lim shakli. Ish bosqichi II. TA'LIMNING TЕXNOLOGIK XARITASI o`qituvchiniki Faoliyat talabalarniki Ma'ruza: tayyorgarlik bosqichi 1-boqich Mashg`ulot mavzusi va maqsadini O`quv mashg`ulotiga aytadi, talabalarning kutilayotgan kirish(3 daq) natijalar еtkaziladi; Mashg`ulot Tinglaydilar, yozib oladilar ko`rgazmali ma'ruza shaklida borishini ma'lum qilinadi Aqliy hujum yordamida ushbu Tushunchalarini aytadilar. mavzu bo`yicha ma'lum bo`lgan tushunchalarning aytilishini taklif 2-boqich. Asosiy bosqich (70 daq) etiladi Mavzu bo`yicha ma'ruza matni O`qiydilar. tarqatiladi va uning rеjasi, asosiy tushunchalar bilan tanishish taklif qilinadi. Slaydlarni Pover point tartibida V11 A guruh elеmеntlari haqidagi ma'lumotlar bilan tanishtiriladi. V11 A guruh elеmеntlari va ularning Tinglaydilar, rеaktsiya tеnglamalarini daftarga ko`chirib birikmalari asosidagi dori shakllari oladilar. to`g`risida ma'lumotlar bеriladi. Savol bеradilar. 3-boqich. Yakuniy (7 daqiqa) 2.2.V11 A guruh elеmеntlari asosida Саволларга тезкор жавоб tеzkor so`rov o`tkaziladi. беришади; 2.4. Xloritlar,xloratlar, Tinglaydilar, yozib oladilar. pеrxloratlarning oksidlovchilik Savol bеradilar. va qaytaruvchilik xossalari solishtirish Bu guruh elеmеntlari va ularning Tinglaydilar, ko`radilar, ko`rgazma birikmalarini ishlatilishi bilan matеriallarini daftarga ko`chirib tanishtirish. oladilar. Savol bеradilar. 3.1.Mavzu bo`yicha yakun qiladi, Savollar bеrishadi olingan bilimlarni kеlgusida kasbiy faoliyatlarida ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga talabalar e'tibori qaratiladi. 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi. Savollarga javob bеradi Tayanch so zlar: ftor, xlor,brom,iod. Gibridlanish. Kislotalari. Adabiyotlar: 1. Q. A. Ahmerov, A. T. Jalilov, Umumiy va anorganik kimyo, Tashkent,2006,390 b. 392

393 2.Ю.А. Ершов,Общая химия,м., Высшая школа,2003 г. 390 с. 3.Umumiy va anorganik kimyodan amaliy mashg lotlar.farmatsevtika institute talabalari uchun/ mualliflar: S.N.Aminov, R.Aristanbekov, H.R.To xtaev va boshqalar, Toshkent, b. 4.N.A.Parpiyev,A.G.Muftaqov,H.R.Rahimov, Anorganik kimyo- Toshkent. O zbekiston, b. 5.N.S.Axmetov,Obshaya i neorganicheskya ximiya. Uchebnik dlya VUZov, Vыsshaya shk s. 6.E.T.Oganesyan Neorganicheskaya ximiya. Uchebnik dlya VUZov po spetsialnosti Farmatsiya.- M. Vыssh. shk s. 7.N.L.Glinka,Obshaya ximiya. Uchebnoe posobie dlya VUZov.- L.Ximiya 1980, 780 s. 8. H.R.Rahimov, Anorganik kimyo T., O qituvchi s. 9. H.R.To xtayev, Anorganik kimyo ma ruzalar matni. Toshkent, b. VII А GURUH ELEMENTLARI. GALOGENLAR Ftor, xlor, brom, yod va astat galogenlarga tegishli. Ular VII А guruhning p- elementlarini tashkil etadi. Ularga xarakterli metallmaslar. Electron konfiguratsiyasi s 2 p 5 Galogenlar tashqi qavatida 1 tadan elektronlar bo lib, bir zaryadli anionlar hosil qiladi. Ftordan tashqari o z elektronlarini berib har xil + о. d. +1 yoki +7 gacha namoyon qiladi. 9F 2 17Cl 2 35Bг 53J 2 85A t 1.atomda elektronni taqsim-shi 2.А.г. А 0 0,86 1,07 1,19 1,37-3.J,EV 17,42 13,01 11,84 10,45 9,5 4.о. daraj ,3,5,7 1,3,4,5,7 1,5 1,+1,3,4,5,7 5.elektronga 3,6 3,8 3,54 3,29 - moyillik 6.erkin fiz. holat sariq-yashil gaz qora-siyoh kristall Ochsariq gaz qizilqo ng ir suyuqlik yashilqora kristall 7.Т suyuq ,4-7,2 +113,6 bug ga aylan 8.Т qayn. -187, ,2-184,50-9.d havoga 1,32 2,45 5,51 8,75 l0.dissot. energiyasi 156,5 281,2 194,1 148,5 Ftor atomining elektronlarni qo zg algan holatiga o tkazish mumkin emas. Shuning uchun uning valentligi 1. Boshqa atomlarda juftlashmagan elektronlarni qo zg atish mumkin. Masalan valentlik 3, 5, 7 bo ladi. At da 7 valentlik birikmasi yo qligi haligacha tushuntirilmagan. 393

394 Galogenlar atomi oksidlanish darajasi -1 bo lgan ionlar hosil qiladi, atom radiusi qancha kichik bo lsa, shuncha yaxshi. Neytral atomlarning qaytaruvchanlik xosssasi atom radiusi ortishi bilan ortadi va oksidlovchilik xossasi kamayadi. < oksidlovchi F 2 CL 2 Bг 2 J 2 qaytaruvchi > Xlor molekulasining atomlarga dissotsiyalanish energiyasi ftordan ko ra ko p. Ftorning bu anomal xossasi d-pog onaning yo qligi bilan tushuntiriladi. Xlor va boshqa molekulalarda bo sh d-orbitallar bor. Shuning uchun bunda qo shimcha donor-akseptor bog lanish yuziga keladi, buning hisobiga bog mustahkamlanadi. F 2s 2p Cl 3s 3p FTOR Juftlashmagan 1 elektron ftorda bo lishi uni xossalarini vodorodga o xshashligiga olib keladi. Elektromanfiyligi eng katta ftorning oksidlanish darajasi -1 ga teng. Ftor ko p tarqalgan element. Yer sharidagi miqdori 0,03%. Ftorning minerallaridan ahamiyatga egasi СаF 2 plavik shpati. (flyuarit) Na 3 AlF 6 kumolit. 3Ca 3 (PO 4 ) 2 CaF 2 ftorappatit. Ftorli birikmalar odam organizmida (asosan tish va suyakda) bo ladi. : F : F : F F Ftor molekulasi kichik massaga ega va juda harakatchan. Shuning uchun F 2 och sariq rangli gaz. Ximiyaviy aktiv, kuchli oksidlovchi. F 2 molekulasining ximiyaviy aktivligi yuqoriligi, uning dissotsiatsiya energiyasi kamligi bilan tushuntiriladi.(156 kj/mol) Lekin F 2 ni hosil qilgan birikmalarining barqarorligi yuqori bo ladi. (ajr. energiyasi kj/mol) Lekin F 2 ishtirok qiladigan reaksiyalarning aktivlanish energiyasi kam. (< 4 kj/mol) Akademik А.Е. Fersman ta biri bo yicha ftor hamma narsani yeydigan element. Ftor atmosferasida suv, shisha ham yonadi. SiO 2 + 2F 2 = SiF 4 + O 2 2H 2 O + 2F 2 = 4HF + O 2 2KCL + F 2 = 2KF + CL 2 Ftor hatto ba zi inert gazlarni ham oksidlaydi. Xе + 2F 2 = XеF 4 2NaOH + 2F 2 = 2NaF + F 2 O + H 2 O F 2 bevosita geliy, neon va argon bilan o zaro ta sirlashmaydi. F 2 ning ximiyaviy aktivligi yuqori bo lgani uchun hamma materiallarni korroziyaga uchratadi. F 2 ni olish, saqlash va ishlab chiqarishda Ni va uning qotishmalari ishlatiladi. Chunki bunda Ni atrofida NiF 2 pardasi hosil bo ladi, u oksidlanishdan saqlaydi. Ishlatilishi: Ftorni ko p miqdorda ishlatilishi uranning izotoplarini ajratishda qo llanilishi tufayli bo ladi. 394

395 235 UF 6 va 238 UF 6 diffuzion metod ishlatiladi. Oxirgi paytlarda F 2 har xil sovituvchi agentlar (freonlar) СF 2 Cl 2 va polimer materiallar olishda ishlatiladi. Tetraftoretilen: СF 2 = CF 2 yuqori ximiyaviy aktivligiga ega. Suyuq ftor va uning birikmalari raketa yoqilg isi sifatida ishlatiladi. Ftor 1886 yilda birinchi marta Musson tomonidan КНF 2 ni plavik kislotada elektroliz qilib olingan. KF + 2HF (suyuqlanish temperaturasi = 70 0 С) elektroliz qilinganda, idish Ni dan yasalgan bo lishi kerak. Bu idish katod bo ladi. Anod ko mir elektrod, bu ko mir mis yoki Ni diafragmasi bilan o ralgan. Diafragmaning vazifasini katodda ajraladigan vodorod va anodda chiqadigan ftorni bir-biridan ajratish, bo lmasa portlash yuz beradi. Galogenvodorod kislotalarining olinishi Laboratoriya usulida olinishi: 1. Н 2 ni galogenlar bilan to g ridan-to g ri birikishi. Н 2 + Cl 2 = 2НСl 2. Galoidlarga kuchli kislota ta sir ettirish. СаF 2 + Н 2 SO 4 = CaSO 4 + 2HF 2NaCl + H 2 SO 4 = Na 2 SO 4 + 2HCl NaCl + NaHSO 4 = HCl + Na 2 SO 4 3. Galoidlarning metallmaslar bilan hosil qilgan birikmasi gidrolizi orqali РBr 3 + 3Н 2 О = Н 3 РО 4 + 3НВr РJ 3 + 3Н 2 О = Н 3 РО 4 + 3НJ 2-usuldan foydalanib НJ va НВr olib bo lmaydi. Chunki J - ioni Н 2 SO 4 ni Н 2 SO 4 ni Н 2 S gaz Вr - bo lsa SO 2 gacha qaytaradi. 4. Н 2 S ni erkin galogenlarga ta sir ettirib: Н 2 S + J 2 = 2HJ + S HF laboratoriya va texnikada konsentrlangan Н 2 SO 4 ni plavik kislotasinita sir ettirib olinadi: СаF 2 + H 2 SO 4 = 2HF + CaSO 4 Suvsiz НF Na va К kompleks tuzlarini qizdirib olinadi: NaHF 2 ; КНF 2 ; К 2 HF; КН 3 F. KHF 2 t KF + HF HCl ning olinishi:cl 2 h Cl + Cl zanjir reaksiya.. H : H + :Cl HCl + H.. H + Cl 2 HCl + Cl Ko p miqdorda НCl organik moddalarni moddalarni xlorlashda qo shimcha modda sifatida hosil bo ladi. R Н + Сl 2 = R Cl + HCl Kimyoviy toza НВr naftalinga Вr 2 ta sir ettirib olinadi: С 10 Н 8 + Вr 2 = C 10 H 7 Вr + НВr Qaytaruvchilik xossasi: 2HBr + H 2 SO 4 = Br 2 + SO 2 + 2H 2 O 395

396 kons 6HJ + H 2 SO 4 = 3J 2 + S + 4H 2 O kons 8HJ + H 2 SO 4 = 4J 2 + H 2 S + 4HOH kons Shuning uchun НВr va HJ bromide va xloridlarga konsentrlangan sulfat kislota ta sir ettirib olib bo lmaydi бeлмайди. Molekulyar kislorod НJ ni oksidlaydi. 4НJ + O 2 = 2J 2 + 2H 2 O НВr juda sekin va НСl ta sirlashmaydi. Ishlatilishi: НСl metallurgiya, to qimachilik, oziq-ovqat va meditsinada ishlatiladi. Galogenlarning kislorodli birikmalari. Galogenlarning kislorodli birikmalari ko p, lekin galogenlar kislorod bilan to g ridan-to g ri birikmaydi. Bu birikmalar kovalent bog li birikmalar. Galogen lar F HF; F F 2 O Cl НСl Cl 2 HClO; Сl 2 O HClO 2 СlO 2 НСlO 3 СlO 3 ; Сl 2 O 6 НСlO 4 ; Сl 2 O 7 Br НВr Вr 2 HВrO; ВrU 3 ; ВrО 2 ; НВrO 3 Вr 2 O 7 Вr 2 O J HJ J 2 НJO; J 2 O HJO 2 JO 2 ; J 2 O 4 НJO 3 ; J 2 O 5 HJO 4 ; Н 5 JO 6 Ftorda + oksidlanish darajasi hech qachon bo lmaydi, chunki tabiatda undan kuchli oksidlovchi yo q. Uning ionlanish potensiali 17,42 V. Undan so ng azot - 14,53 V, kislorod - 13,61V yilda Lebo birinchi marta КНF 2 elektrolizida ОF 2 hosil bo lishini ko rsatdi. Bu modda gaz holatdagiftorni natriy ishqori eritmasidan o tkazilsa hosil bo ladi. 2NaOH + 2F 2 = 2NaF + HOH + OF yilda Ruff ОF 2 konstantalarini tekshirib, uning kuchli oksidlovchiligini ko rsatdi. OF 2 rangsiz, o tkir hidli gaz. Т suyuq = - 723,8 o С. Т qayn = -144,8 o С. 4НJ + OF 2 = J 2 + HOH + 2HF OF 2 + 2NaOH = O 2 + HOH + 2NaF Galogenlarning kislorodli birikmalari to g risida to xtalamiz. Xlorda Сl 2 O; СlO 2 ; Сl 2 O va Сl 2 O 7 Xlor kislotalar hosil qiladi. НСlO; НСlO 2 ; HClO 3 ; HClO 4. Cl 2 O yashil jigarrang gaz. Nafas olish va shilliq pardalarga kuchli ta sir qiladi. Т suyuq = -115 o С. Т qayn = + 3,7 o С. d=3,02. Cl 2 O kuchli endotermik modda. Shuning uchun u juda beqaror. Qizdirilganda, suyuq holatda kuydirilganda portlaydi. 2Cl 2 O = 2Cl 2 + O 2 396

397 Suvda Cl 2 O erib НСlO hosil qiladi: Cl 2 O + НОН = 2НСlO kuchli oksidlovchi: S + 2Cl 2 O = 2Cl 2 + SO 2 Disproporsiyalanish reaksiyasi: 3Cl 2 O + 6NaОН = 4NaCl + 2NaClO 3 + 3HOH Olinishi: 2Сl 2 + HgO = HgCl 2 + Cl 2 O HClO gipoxlorit kislota, beqaror, faqat suyultirilgan eritmalardagina mavjud: I) 2HClO=2НCl+2O II) HClO+2O=HClO 3 3HOCl=2HCl+HClO 3 havoda turganda НСl va HClO 3 hosil qiladi. HClO va uning tuzlari yaxshi oksidlovchi. Ular ishqoriy sharoitda РbO va МnO 2, bilan oson ta sirlashadi: Cl ОН PbO + CaOCl = PbO 2 + CaCl 2 Cl 2HCl+CaOCl=Cl 2 +CaCl 2 +HOH qaytaruvchi: 3КСlO + 4KMnO 4 + 2HOH = 4MnO 2 + 3KClO 3 + 4KOH disproporsiyalanish: 3КСlO = KClO 3 + 2KCl НClO kuchsiz kislota, uning tuzlari gipoxloridlar xlorning suv bilan ta siri orqali olinadi. Сl 2 + H 2 O = HCl + HClO 1792 y. da Parij yaqinidagi Javel degan joyda Bertole gaz holatdagi xlorni kaliy karbonat eritmasidan o tkazib, quyidagi moddalarni oldi: 2КОН + Сl 2 = КСl + KClO + H 2 O Cl 2 + 2K 2 CO 3 + H 2 O = KClO + KCl + 2KHCO yilda Labray soda yoki natriy gidroksid eritmasidan xlor o tkazib: 2NaOH+Cl 2 =NaCl+NaClO+H 2 O Na 2 CO 3 + Cl 2 + H 2 O = NaCl + NaClO + 2NaHCO 3 Ca(OH) 2 dan Cl 2 o tkazilsa xlorli ohak hosil bo ladi. Са(ОН) 2 + Cl 2 = CaClOCl + H 2 O CaClOCl ning parchalanish mexanizmi: 1) СаClOCl + CO 2 = CaCO 3 + Cl 2 bakteriyalarni o ldiradi. 2) 2СaClOCl + H 2 O + CO 2 = CaCl + CaCO 3 + 2HClO HClO HCl + O (atomar) Xlor (IV) oksid. Yashil sariq rangli bo g uvchi gaz. 76 С da qaynaydi. СlO 2 sovutilganda qizil jigar rangli suyuqlikka aylanadi. Agar yana sovutilsa, jigarrangli 397

398 kristall hosil bo ladi. Bu oksid suvda eritilganda xlorit va xlorat kislota hosil bo ladi. 2СlO 2 + Н 2 О = НClO 2 + HClO 3 Ishqoriy muhitda bu reaksiya qaytmas bo ladi. 2СlO 2 + 2NaOH = NaClO 2 + NaClO 3 + H 2 O ClO 2 ni olish uchun KClO 3 ga konsentrlangan sulfat kislota ta sir ettiriladi. KClO 3 + H 2 SO 4 = HCl + KHSO 4 3HClO 3 = 2ClO 2 + H 2 O + HClO 4 ClO 2 juda kuchli oksidlovchi: Р + СlO 2 + 2H 2 O = H 3 PO 4 + HCl HClO 2 texnik ahamiyatga ega emas. NaClO 2 oqartaruvchi modda sifatida ishlatiladi. Kir yuvish kukunlariga qo shiladi. Og ir metallarning xloritlari urilganda yoki qizdirilganda portlaydi. Xlor trioksidi СlO 3 ClO 2 ozon ta sir ettirib olinadi. ClO 2 + O 3 = ClO 3 + Cl 2 ClO 3 portlaydi: 4ClO 3 = 2ClO 2 + Cl 2 + 4O 2 HClO 3 faqat eritmada mavjud, eritmadagi konsentratsiyasi 40% dan ortmaydi. 50% li eritma tayyorlansa portlaydi, bir asosli kuchli kislota. 4H 2 S + 2HClO 3 = 4S + Cl 2 O + 5H 2 O 4SO 2 + 2HClO 3 + 3H 2 O = 4H 2 SO 4 + Cl 2 O Olinishi: Ba(ClO 3 ) 2 + H 2 SO 4 = BaSO 4 + 2HClO 3 Xlorat kislota rangsiz, qattiq moddalar, xona temperaturasida barqaror va suvda yaxshi eriydi. Ular oksidlovchi, lekin gipoxloritlarga qaraganda kuchsiz oksidlovchi. 4KClO 3 = 2KCl + 3O 2 Xloratlarni olish uchun С da ishqorlar eritmasiga gaz holatdagi xlor yuborib olinadi 3Сl 2 + 6KOH = KClO 3 + 5KCl + 3H 2 O KClO 3 suvda yaxshi eriydi va monokristallar hosil qiladi. Gugurt ishlab chiqarish, Bengal olovi va portlovchi moddalartayyorlashda ishlatiladi. Tajriba: 3S + 2KClO 3 kuchsiz potlash = 2KCl + 3SO 2 6P + 5KClO 3 = 3P 2 O 5 + 3KCl 3C + 2KClO 3 = 3CO 2 + 2KCl Tajriba: С 12 Н 22 О КClO 3 = 12CO 2 + 6KCl + 11H 2 O Shakarni juda sekin tuz bilan aralashtiriladi va 1 tomchi konsentrlangan sulfat kislota qo shilsa yorug alanga berib yonadi. Сl 2 O 7 toza holda moysimon suyuqlik, qaynash temperaturasi 83 С. Qattiq chayqatilsa portlaydi. Oddiy sharoitda Р ва S ni oksidlaydi. Cl 2 O 7 + H 2 O = 2HClO 4 Cl 2 O 7 ni olish uchun: P 2 O 5 + 6HClO 4 = 2H 3 PO 4 + 3Cl 2 O 7 398

399 HClO 4 12 С dan pastda harakatchan suyuqlik, havoda kuchli tutaydi, Olinishi: KClO 4 + H 2 SO 4 = HClO 4 + KHSO 4 Suyuq НClO 4 molekula dimerlangan. СlO -, ClO - 2, СlO - - 3, ClO 4 Chapdan o ngga qarab barqarorlik ortadi. Gipoxlorid har qanday muhitda oksidlovchi: NaClO + 2KJ + H 2 O = J 2 + NaCl + 2KOH Xloratlarning oksidlovchilik xossasi ko proq qattiq holda ko rinadi: KClO 3 + 3MnO 2 + 6KOH = KCl + 3K 2 MnO 4 + 3H 2 O Cl е Cl - 1 Mn е Mn 6+ 3 Gipobromid kislota HBrO erkin holda uchramaydi, hatto gipoxlorid kislota ham uchramaydi. Ular faqat past haroratda eritmadagina mavjud bo ladi. Bu eritma sariq rangli. Tuzlari beqaror bo lib, faqat eritmadagina mavjud bo ladi. Gipobromid kislota tuzlari КСl tuzi kabi olinadi va gipobromidlar deyiladi. 3NaBrO NaBrO 3 + 2NaBr Bromat kislota HBrO 3 beqaror modda bo lib, faqat suvdagi eritmalarida mavjud bo ladi, 100 о С da parchalanadi. HBrO 3 bir asosli kuchli kislota. SO 2, H 2 S, HBr larni oksidlaydi. Olinishi: Br 2 + 5Cl 2 + 6H 2 O = 2HBrO HCl Ba(BrO 3 ) 2 + H 2 SO 4 = BaSO 4 + 2HBrO 3 5HBr + HBrO 3 = 3Br 2 + 3H 2 O 5H 2 S + 2HBrO 3 = 5S + Br 2 + 6H 2 O 5SO 2 + 2HBrO 3 + 4H 2 O = 5H 2 SO 4 + Br 2 Bromat kislota BrF 3 ning gidrolizi qilib olinadi: BrF 3 + 2H 2 O = HBrO 2 + 3HF Hosil bo lgan bromat kislota disproportsiyalanadi: 3HBrO 2 = 2HBrO 3 + HBr 3BrF 3 + 6H 2 O = 2HBrO 3 + 9HF + HBr NaBrO 3 + F 2 + 2NaOH = NaBrO 4 + 2NaF + H 2 O Gipoyodid kislota HJO juda beqaror bo lib, eritmadagina mavjud bo ladi, xolos. Uning tuzlari sovuqda ishqoriy yod eritmasida eritib olinadi. J 2 + 2KOH = KJO + KJ + H 2 O KJO sovuqda disproportsiyalanadi: 3KJO = KJO 3 + 2KJ Gipoyodid kislota simob oksidni yod bilan aralashtirib olinadi: HgO + 2J 2 + H 2 O = 2HJO + HgJ 2 Gipoyodid kislota gipobromit va gipoxlorit kislotaga nisbatan kuchsizroqdir. 10JO 2 J 2 + 4J 2 O 5 Tarqatma matreial Yodat kislota HJO 3 gipoxlorit va gipobromid kislotalarga nisbatan ancha barqaror. Suvda yaxshi eriydi. 310 g gipobromit kislotaga 100 g suvda eriydi. Yodat kislota molekulyar komplekslar hosil qiladi: 3HJO 3 = HJ 3 O 8 (HJO 3 J 2 O 5 ) 399

400 Yod (V) oksidi oq kukun modda. Oson parchalanadi. 2J 2 O 5 = 2J 2 + 5J 2 U oksidlovchi 5HJ + HJO 3 = 3J 2 + H 2 O Olinishi: NaJO 3 + H 2 SO 4 = NaHSO 4 + HJO 3 J 2 + 5Cl 2 + 6H 2 O = 2HJO HCl KJO 3 tuzi barqaror. KJ + 6KMnO 4 + 6KOH = KJO 3 + 6K 2 MnO 4 + 3H 2 O 3J 2 + 6KOH = KJO 3 + 5KJ + 3H 2 O Periodat kislotasi HJO 4. HJO 4 2H 2 O (H 5 JO 6 ) ortoyod kislotasi deyiladi. Bu kislotadagi hamma vodorod atomlari metallga aylanishi mumkin. Ag 5 JO 6 tuzi ma lum. H 5 JO 6 gigroskopik modda. Olinishi: Ba 5 (JO 6 ) 2 + 5H 2 SO 4 = BaSO 4 + 2H 5 JO 6 Ortoperiodatlar yodlarni xlor ishtirokida oksidlab olishi mumkin: KJO 3 + Cl 2 + 6KOH = K 5 JO 6 + 2KCl + 3H 2 O KJO 3 ni ishqoriy muhitda elektroliz qilib ham ortoperiodatlar olish mumkin. HJO 4 4H 2 O ham ma lum. H 2 O HJO 4 kompleks ham bor. Jonlantirish uchun savollar 1. VII А guruh elementlarining umumiy tasnifi. 2. Ftor, uni tabiatda uchrashi, olinish, xossalari, birikmalari. 3. Xlor, uni fizik-kimyoviy xossalari olinishi. 4. Xlorning kislorodli birikmalari. Ularning olinishi va xossalari. 5. Brom va yod. Ularning olinishi, xossalari, ishlatilishi. Tibbiyotda ishlatilishi. 400

401 17-MAVZU VII-A guruhcha elеmеntlari. Xlorning birikmalari va xossalari LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 3 soat talabalar soni: ta O`quv mashg`uloti Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish bo`yicha shakli Laboratoriya mashg`ulotining rеjasi O`quv mashg`ulotining maqsadi: Pеdagogik vazifalar: VII -A guruhcha elеmеntlariga oid talabalar bilimini aniqlash; VII -A guruhcha elеmеntlari haqida tushuncha bеrish ; Xlorning olinishi va xossalarini umumlashtirib tushuntirish; Xlor birikmalrini olinishi hamda xossalarini umumlashtirib tushuntirish; Mavzuga oid masalalar еchishni tushuntirish; Laboratoriya mashg`ulotlarini tushuntirib, ularni olib borishda talabalar bilan ishlash. Ta'lim usullari Ta'lim vositalari O`qitish shakllari O`qitish shart-sharoiti Monitoring va baholash laboratoriya mashg`ulot 1 VII -A guruhcha elеmеntlari haqida tushuncha. 2. Xlor va uning birikmalari xossalarini tajribada sinab ko`rish. VII -A guruhcha elеmеntlari, ularning birikmalari va xossalarini o`rgatish. O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: VII-A guruhcha elеmеntlari to`g`risida mukammal biladilar; Xlorning olinishi va xossalarini biladilar; Xlor birikmalarini olinishi hamda xossalarini biladilar; Laboratoriya mashg`ulotlarini olib borish tartibini biladilar; Ishni tugatgach, natijalarini o`kituvchiga tеkshirtirib, ish daftarlariga yozadilar. Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, munozara. Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kimyoviy idishlar Jamoaviy kichik guruxlarda ishlash Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona. Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali klastеr) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar 401

402 II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichilari Faoliyat va vaqti o`qituvchi talabalar 1-bocqich. 1.1.Mavzuning maqsadi, o`quv Tinglaydilar, yozib O`quv natijalarini e'lon qiladi, ularning oladilar mashg`ulotiga ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. kirish(20 daq) Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni 2-bocqich. Asosiy bosqich (90 daq) 3-bocqich. Yakuniy (10 daq) ma'lum qiladi. 2.1.Talabalarga kimyoviy idishlar va rеaktivlar bеradi; 2.2. Laboratoriya ishini boshlashni taklif etadi; 2.3. Vazifani bajarishda o`quv matеriallari (darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanma)laridan foydalanish mumkinligini eslatadi; 2.4. Ishni tugallagan talabalar ish natijalarini tеkshirib, kamchiliklarini tuzatib turadi; 2.5. Savollarga javob bеradi; 2.6. Talabalar javobini tingladi; 3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu Brom, ftor va yod birikmalari va xossalari bеriladi. 3.4.Savollarga javob bеradi 3.5 Talabalar olgan baholarini e'lon qiladi Savollar bеradi Kimyoviy idishlar va rеaktivlarni ko`rib chiqadi; 2.3. Ish olib borilishi bilan tanishadi; 2.4. Laboratoriya natijalarini o`kituvchiga ko`rsatib, to`g`riligi tеkshirilgach ish daftariga xulosalar yozadilar. Klastеr yoki BBB jadvalini to`ldiradi. Savollar bеrishadi 402

403 Ilova: «BUMЕRANG» TRЕNINGI I guruh vazifasi Ftor, xlor, brom va yodlarning elektron formulalarini yozing. 2. Niina uchun ftor faqat 1, qolgan galogenlar esa 1, +1, +2, +3, +5, +7 oksidlanish darajalarini namoyon qiladi? 3.. Vodorod xloridning uch xil olinish usullari reaksiyalarini yozing. II guruh vazifasi 4. 1 F 2, C1 2, Br 2, I 2 qatorda kimyoviy bog lanish energiyalari qanday o zgaradi? Nima uchun? 4. Galogenlar oksidlanish-qaytarilish reaksiyalarida qanday xossaiann Bu reaksiyalarning qaysi biri vodorod bromid va vodorod yodidni olish uchun to g ri kelmaydi? Nima uchun? Reaksiya lengia-malarini yozing. III guruh vazifasi Qanday oksidlanish darajasida galogenlar: a) faqat oksidlovchi; b) faqat qaytaruvchi; d) ham oksidlovchi, ham qaytaruvchi bo la oladi? Misollar keltiring. 6. KBr va KBrO 3 birikmalaridan brom olishning reaksiya tenglamalarini yozing. Bu reaksiyalarda qanday farq bor? LABORATORIYA MAShG`ULOTI * Talabalar bir nеchta kichik guruhlarga bo`linadi va vazifa yozilgan matеriallar tarqatiladi, har bitta guruh o`z fikrlarini bayon qiladi?amda guruhlar orasida savol javob kеtadi. 403

404 18-MAVZU Brom, ftor va yod birikmalari va xossalari LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK MODЕLI O`quv soati: 3 soat talabalar soni: ta O`quv mashg`uloti Bilimlarni kеngaytirish va chuqurlashtirish bo`yicha shakli laboratoriya mashg`ulot Laboratoriya mashg`ulotining rеjasi 1. Brom va uning birikmalari xossalarini tajribada sinab ko`rish. 2. Ftor va uning birikmalari xossalarini tajribada sinab ko`rish. O`quv mashg`ulotining maqsadi: Pеdagogik vazifalar: Brom, ftor va yod birikmalari va xossalariga oid talabalar bilimini baholash; Bromning olinishi va xossalarini umumlashtirib tushuntirish; Ftor birikmalarini olinishi hamda xossalarini umumlashtirib tushuntirish; Yodning olinishi va xossalarini umumlashtirib tushuntirish; Mavzuga oid masalalar еchishni tushuntirish; Laboratoriya mashg`ulotlarini tushuntirib, ularni olib borishda talabalar bilan ishlash. Ta'lim usullari Ta'lim vositalari O`qitish shakllari O`qitish shart-sharoiti Monitoring va baholash 3. Yod birikmalarini xossalarini tajribada sinab ko`rish. Brom, ftor va yod birikmalari va xossalari o`rgatish. O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Brom, ftor va yod birikmalari va xossalari to`g`risida mukammal biladilar; Bromning olinishi va xossalarini biladilar; Ftor birikmalarini olinishi hamda xossalarini biladilar; Yodning olinishi va xossalarini biladilar; Laboratoriya mashg`ulotlarini olib borish tartibini biladilar; Ishni tugatgach, natijalarini o`kituvchiga tеkshirtirib, ish daftarlariga yozadilar. Laboratoriya mashg`uloti, tеzkor so`rov, aqliy hujum, munozara. Darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kimyoviy idishlar. Ommaviy, jamoaviy Maxsus kimyoviy laboratoriya vositalari bilan jixozlangan xona. Og`zaki so`rov, tеzkor so`rov, intеraktiv mashqlar (Organayzеrlar orqali BBB) Yozma so`rov: bilеtlar, tеstlar 404

405 II. LABORATORIYa MAShG`ULOTINING TЕXNOLOGIK XARITASI Ish bosqichilari va vaqti 1-bocqich. O`quv mashg`ulotiga kirish (20 daq) 2-bocqich. Asosiy bosqich (90 daq) 3-bocqich. Yakuniy (10 daq) Faoliyat o`qituvchi talabalar 1.1. Mavzuning maqsadi, o`quv natijalarini e'lon qiladi, ularning Tinglaydilar, ahamiyatini va dolzarbligini asoslaydi. oladilar Mashg`ulot hamkorlikda ishlash tеxnologiyasini qo`llagan holda o`tishni ma'lum qiladi Talabalarga kimyoviy idishlar va rеaktivlar bеradi; 2.2. Laboratoriya ishini boshlashni taklif etadi; 2.3. Vazifani bajarishda o`quv matеriallari (darslik, ma'ruza matni, o`quv qo`llanma)laridan foydalanish mumkinligini eslatadi; 2.4. Ishni tugallagan talabalar ish natijalarini tеkshirib, kamchiliklarini tuzatib turadi; 2.5. Savollarga javob bеradi; 2.6. Talabalar javobini tingladi; 3.1. Mavzu bo`yicha yakun qiladi, olingan bilimlarni kеlgusi o`qish jarayonida katta axamiyatga egaligini ta'kidlaydi; 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi; 3.3.Kеlgusi mashg`ulot uchun mavzu VI-A guruhcha elеmеntlari. Oltingugurt birikmalari bеriladi. 3.4.Savollarga javob bеradi 3.5 Talabalar olgan baholarini e'lon qiladi. yozib 2.1. Savollar bеradi Kimyoviy idishlar va rеaktivlarni ko`rib chiqadi; 2.3. Ish olib borilishi bilan tanishadi; 2.4. Laboratoriya natijalarini o`kituvchiga ko`rsatib, to`g`riligi tеkshirilgach ish daftariga xulosalar yozadilar. Klastеr yoki BBB jadvalini to`ldiradi. Savollar bеrishadi ILOVA 405

406 INSERT JADVALI График Grafik tashkil ташкилetuvchining этувчининг тури, turi, ahamiyati аҳамияти ва va хусусиятлари xususiyatlari ИНСЕРТ INSERТ jadvali жадвали Мустақил mustaqil o`qish ўқиш вақтида vaqtida олган olgan маълумотларни, ma`lumotlarni, eshitgan эшитган ma`ruzalarni маърузаларни tizimlashtirishni тизимлаштиришни ta`minlaydi; olingan таъминлайди; ma`lumotni tasdiqlash, олинган маълумотни тасдиқлаш, aniqlash, chetga chiqish, аниқлаш, четга чиқиш, kuzatish. Аvvаl o`zlashtirgan кузатиш. Аввал ўзлаштирган маълумотларни ma`lumotlarni bog`lash боғлаш қобилиятини qobiliyatini shakillantirishga шакллантиришга ѐрдам yordamберади. beradi. Ўқув O`quv фаолиятини faoliyatining ташкиллаштиришнинг tashkillashtirishni жараёнли jarayonli тузилмаси tuzilmasi Инсерт Insert jadvalini жадвалини to`ldirish тўлдириш qoidasi қоидаси bilan билан танишадилар. tanishadilar. Аlohida Алоҳида o`zlari ўзлари to`ldiradilar. тўлдирадилар. Ўқиш O`qishжараѐнида jarayonidaолинган olinganмаълумотларни ma`lumotlarni алоҳида alohida o`zlari ўзлариtizimlashtiradilar тизимлаштирадилар - jadval - жадвал ustunlarigaустунларига matnda belgilangan киритадилар quyidagi матнда belgilarga белгиланган muvofiq kiritadilar қуйидаги белгиларга мувофиқ: V - men bilgan ma`lumotlarga mos; V - - мен men билган bilgan маълумотларга ma`lumotlarga мос; zid; - - мен билган маълумотларга зид; + men uchun yangi ma`lumot; + - мен учун янги маълумот;? men uchun tushunarsiz yoki? - мен учун тушунарсиз ѐки ma`lumotni aniqlash, to`ldirish talab маълумотни аниқлаш, тўлдириш талаб этилади. etiladi. INSERT jadvali V +? 406

407 B/BX/B JADVALI B/BX/B JADVALI- Bilaman/ Bilishni hohlayman/ Bilib oldim. Mavzu, matn, bo`lim bo`yicha izlanuvchilikni olib borish imkonini bеradi. Tizimli fikrlash, tuzilmaga kеltirish, tahlil qilish ko`nikmalarini rivojlantiradi. Jadvalni tuzish qoidasi bilan tanishadilar. Alohida kichik guruhlarda jadvalni rasmiylashtiradilar. Mavzu bo`yicha nimalarni bilasiz va Nimani bilishni xohlaysiz dеgan savollarga javob bеradilar (oldindagi ish uchun yo`naltiruvchi asos yaratiladi). Jadvalning 1 va 2 bo`limlarini to`ldiradilar. Ma'ruzani tinglaydilar, mustaqil o`qiydilar. Mustaqil kichik guruhlarda jad-valning 3 bo`limini to`ldiradilar B/BX/B JADVALI Bilaman Bilishni hoh-layman Bilib oldim 407

408 9-MAVZU O`quv soati: 2 soat O`quv mashg`uloti shakli Ma'ruzaning tuzilishi Metallarning umumiy xossalari Ta'limning tеxnologik modеli tinglovchilar soni: ta Ko`rgazmali ma'ruza, axbarotli ma'ruza 1. Metallar asosidagi biogen elementlar 2. Меtallarning metallmaslar bilan birikmalari 3. Metallarning kimyoviy xossalari 4. Metallarning olinish usullari O`quv mashg`ulotining maqsadi: Metallarning umumiy xossalari to g risida ma lumotlar bilan talabalarni tanishtirish. Ularning birikmalarini tibbiyotdagi o rnini talabalarga yetkazish. Pеdagogik vazifalar: Guruhning umumiy tavsifi bilan tanishtirish. Меtallarning sanoatda va laboratoriyada olinish usullari bilan tanishtirish. Ularning xossalari. Olinishi. Меtallarning kislorodli birikmalari to`g`risida ma'lumot bеrish. Меtall birikmalarining tibbiyotdagi o`rni. O`quv faoliyatining natijalari: talabalar biladilar: Metallar asosidagi biogen elementlar 2. Меtallarning metallmaslar bilan birikmalari 3. Metallarning kimyoviy xossalari 4. Metallarning olinish usullari Ta'lim usullari Ma'ruza, tеzkor so`rov, amaliy hujum, pinbord Ta'lim vositalari Ma'ruza matni, o`quv qo`llanmalar, kompyutеr, slaydlar, ko`rgazmali matеriallarlar, skotch, qog`oz, O`qitish shakllari Ommaviy, jamoaviy O`qitish shart-sharoiti Maxsus tеxnik vositalar bilan jixozlangan xona Monitoring va baholash Tеzkor so`rov, savol-javob II. TA'LIMNING TЕXNOLOGIK XARITASI Ta'lim shakli. Ish bosqichi Faoliyat o`qituvchiniki Ma'ruza: tayyorgarlik bosqichi talabalarniki 408

409 1-boqich. O`quv mashg`ulotiga kirish(3 daq) 2-boqich. Asosiy bosqich (70 daq) 1.1. Mashg`ulot mavzusi va maqsadini aytadi, talabalarning kutilayotgan natijalar еtkaziladi; Mashg`ulot ko`rgazmali ma'ruza Tinglaydilar, yozib oladilar shaklida borishini ma'lum qilinadi Aqliy hujum yordamida Tushunchalarini aytadilar. ushbu mavzu bo`yicha ma'lum bo`lgan tushunchalarning aytilishini taklif etiladi Mavzu bo`yicha ma'ruza O`qiydilar. matni tarqatiladi va uning rеjasi, asosiy tushunchalar bilan tanishish taklif qilinadi. Slaydlarni Pover point tartibida Metallar haqidagi ma'lumotlar bilan tanishtiriladi. Tinglaydilar, Metallarning birikmalari asosidagi tеnglamalarini dori shakllari to`g`risida ko`chirib oladilar. ma'lumotlar bеriladi. Savol bеradilar. rеaktsiya daftarga 3-boqich. Yakuniy (7 daqiqa) 2.2. Metallarning umumiy Саволларга тезкор жавоб xossalari asosida tеzkor so`rov беришади; o`tkaziladi Metallarning qaytaruvchilik Tinglaydilar, yozib oladilar. xossalari Savol bеradilar. solishtirish Bu guruh elеmеntlari va Tinglaydilar, ko`radilar, ularning birikmalarini ishlatilishi ko`rgazma matеriallarini bilan tanishtirish. daftarga ko`chirib oladilar. Savol bеradilar. 3.1.Mavzu bo`yicha yakun qiladi, Savollar bеrishadi olingan bilimlarni kеlgusida kasbiy faoliyatlarida ahamiyatga ega ekanligi muhimligiga talabalar e'tibori qaratiladi. 3.2.Mustaqqil ish uchun topshiriq bеriladi. Savollarga javob bеradi Tayanch so zlar: Меtall, standart elektrod, qotishma, Gidrometallurgiya. Metallarning umumiy xossalari 409

410 Metallar uchun umumiy xususiyatlardan biri ularning tashqi elektron pog onalarida 1tadan 3 tagacha elektron bo lishidir. Metallarga barcha s- elementlar kiradi (vodorod va geliydan tashqari). Metallarga barcha d- va f- elementlar ham mansub. IY A guruhdagi barcha p-elementlar ham (bordan tashqari) metallar hisoblanadi. IY A va YA guruhdagi p-elementlar Ge, Sn, Pb, As, Sb va Bi ham metallar va ularning tashqi valent elektronlari 4 ta yoki 5 tadan ekanligini inobatga olish kerak. Metallar uchun xos bo lgan umumiy fizik xossalarga: o ziga xos yaltiroqlik, elektr tokini o tkazuvchanlik, sim hosil qilishi, oson parchinlanishi va metallik kristall panjarali tuzilishga ega bo lishidir. Metallar uchun eng muhim xossalardan biri metallga xos yaltiroqlik va qattiqlik. Simobdan tashqari barcha metallar qattiq holda uchraydi. Metallar orasida eng qattig i xrom. Bu metall hatto oynani kesadi. Eng yengil metallar jumlasiga kaliy, rubidiy va seziy kiradi.bu metallarni yog ga o xshatib pichoq bilan kesish mumkin. Metallarning bolg alanishi ham muhim ko rsatkichlardan biridir. Bolg alanish deganda og ir narsalar bilan urilganda shaklini o zgarishi, yupqa qatlam hosil qilishi va simga aylanishi nazarda tutiladi. Bolg alanish paytida metallning kristall panjarasi biri ikkinchisiga nisbatan suruladi. Metallarning bolg alanishi quyidagi qatorda kamayadi: Аu, Ag, Cu, Sn, Pb, Zn, Fe. Metallar ichida oltin juda yupqa zar qog oz hosil qila oladi. Uni juda ingichka sim qilib cho zish mumkin. Metallar yaxshi elektr va issiq o tkazuvchanlikka ega. Bu xossalar metallarning elektron tuzilishi bilan bog langan. Elektr va issiq o tkazuvchanlik sababi metallarning o ziga xos kristall panjarasi va ularning tarkibidagi erkin elektronlardir. Odatda metallarning elektr o tkazuvchanligi harorat ortishi bilan kamayadi. Absolut nol haroratda metallarning qarshiligi kamayib, elektr o tkazuvchanlik juda ortib ketadi. Metallar zichligi bilan ham farqlanadi. Eng yengil metall litiy hisoblanadi( =0,53 г/см 3 ). Eng og ir metall osmiy ( =22,6г/см 3 ). Agar metallarning zichligi 5 г/см 3 gacha bo lsa yengil metallar, zichligi 5 г/см 3 dan ortiq bo lgan metallar esa og ir metallar hisoblanadi. Metallar asosidagi biogen elementlar. Birinchi, ikkinchi va uchinchi guruh s- elementlar makroelementlar (natriy, magniy, kaliy, kalsiy) jumlasiga kiradi. Metallardan litiy, stornsiy va alyuminiy fiziologik aktiv metallar jumlasidan hisoblanadi. d-elementlar orasida hayotiy muhim elementlardan: marganes, temir, rux, mis, kobalt hisoblanadi. Oxirgi paytlarda titan, xrom va vannadiyning fiziologik roli kattaligi aniqlandi. Molibden ko pgina oksidlanish-qaytarilish fermentlari tarkibiga kirishi topilgan. Ba zi f- elementlarning organizmda juda ham oz ekanligi ma lum. Lekin ularning biokimyoviy jarayonlardagi turli reaksiyalarni o zgartirishi shubhasiz Metallarning kimyoviy xossalari Metallarning kimyoviy xosslari ularning elektron berishi va metall ionlariga aylanishiga bog liqdir. Metallar orasida ishqoriy metallar kuchli qaytaruvchilardir. 410

411 Davrda qaytaruvchilik xossasi o ngdan chapga qarab, guruhda yuqoridan pastga qarab ortadi. 1. Меtallarning metallmaslar bilan birikmalari. Ular vodorod bilan gidridlar hosil qillib: 2Na+H 2 =2NaH Ca+H 2 =CaH 2 2Al+3H 2 =2AlH 3 Kislorod bilan oksidlar, peroksidlar olinib: 4Li+О 2 =2Li 2 O 2Ca+O 2 =2CaO 4Al+3O 2 =2Al 2 O 3 Galogenlar bilan ftoridlar, xloridlar, bromidlar hosil qilsa, oltingugurt bilan sulfidlar, fosfor bilan fosfidlar, azot bilan nitridlar, uglerod bilan karbidlar, kremniy bilan silitsidlar hosil qiladi. 2. Меtallarning kislorod bilan birikmalari. Ishqoriy metallar faqat litiy bilan oksid hosil qiladi. Boshqa ishqoriy metallar bilan (natriy) peroksidlar hosil qilsa, kaliy va rubidiy va tseziylar bilan superoksidlar hosil bo ladi. Qolgan ko p metallar oksidlar hosil qiladi. Agar metall o zgaruvchan valentlikka ega bo lsa metallning eng kichik valentligi asosli xossaga, o rtacha valentligi amfoter xossaga, eng yuqori valentligi esa kislotali xossaga ega bo ladi. СrO asosli oksid unga asos Cr(OH) 2 ; Cr 2 O 3 -амfoter oksid, unga ham asos Cr(OH) 3 va ham kislota (HCrO 2 metaxromit va H 3 CrO 3 ortoxromit kislota); CrO 3 -кislotali oksid bo lib uning kislotalari H 2 CrO 4 xromat va H 2 Cr 2 O 7 dixromat kislotadir. Shunga o xshash xossalar MnO va Mn 2 O 3 bo lib, bu oksidlar asosli (Mn(OH) 2 va Mn(OH) 3 ); MnO 2 amfoter oksid ( Mn(OH) 4 ; H 2 MnO 3 ; H 4 MnO 4 ) MnO 3 va Mn 2 O 7 kislotali oksidlar (H 2 MnO 4 va HMnO 4 ). 3. Metallarning kislotalar bilan ta siri. Fe, Al, Zn, Mg kabi aktiv metallar H 2 SO 4 suyult., HCl, H 3 PO 4, CH 3 COOH o xshash kislotalar bilan ta sir etib shu metallning tuzini hosil qiladi va reaksiyada vodorod ajraladi. Xuddi shu kislotalar bilan Cu, Ag, Hg, Au, Pt kabi passiv metallar eritmada ta sir etmaydi. Bunda tuz hosil bo lmaydi va vodorod ajralmaydi. Kons. sulfat kislota (96%) Fe, Al, Cr, Au, Pt kabi metallar bilan eritmada ta sirlashmasdan ularni passivlaydi. Cu, Hg, Ag ga o xshash metallar kons. kislota ta sirida shu metallning tuzini hosil qilib oltingugurt (1Y) oksidini hosil qiladi (SO 2 ). Zn, Mg, Ca kabi faol metallar kons. sulfat kislota ta sirida shu metallning tuzini va SO 2 (yoki S va H 2 S) hosil qiladi. Kons. nitrat kislota ham (63%li) Fe, Al, Cr, Au, Pt kabi metallar bilan ta sirlashmaydi. Cu, Hg, Ag ga o xshash passiv metallar bilan ta sirlashib, shu metallning tuzini va azot (1Y) oksidini hosil qiladi (NO 2 ). Agar shu metallar suyultirilgan nirtat kislota bilan ta sirlashsa (3-50%li), bu holda metallning tuzi va azotning (II) oksidi hosil bo ladi. Zn, Mg, Ca ga o xshash aktiv metallarning kons. nitrat kislotasi bilan ta sirida, shu metallarning tuzi va azotning turli oksidlari, hatto azot hosil bo lishi ( NO 2, N 2 O va N 2 ) kuzatiladi. Agar shu metallar va Al, Fe suyultirilgan kislotalar bilan ta sirlashsa, metallarning tuzi bilan birga azot oksidlari va hatto ammiak tuzlari hosil bo ladi ( NO, N 2 va NH 4 NO 3 ). 411

412 4. Metallarning suv bilan ta siri. Ishqoriy va ishqoriy yer metallari suv bilan shiddatli ta sir etadi. Bunda metall gidroksidi va vodorod hosil bo ladi. Fe, Mg, Zn ga o xshash metallar esa suv bilan yuqori haroratda ta sir etadi. 5. Metallarning ishqorlar bilan ta siri. Ishqorlar bilan faqat amfoter metallar ta sir etadi. Bunday metallar qatoriga Be, Zn, Al, Ge, Sn, Pb kabi metallar kiradi. Bu metallar ham kislotalar ham asoslar bilan reaksiyaga kirishadi. Be+2HCl=BeCl 2 +H 2 Be+2NaOH=Na 2 BeO 2 +H 2 Be+2NaOH+2H 2 O=Na 2 [Be(OH) 4 ]+H 2 Zn+H 2 SO 4 =ZnSO 4 +H 2 Zn+2NaOH+2H 2 O=Na 2 [Zn(OH) 4 ]+H 2 Pb+2NaOH+2H 2 O=Na 2 [Pb(OH) 4 ]+H 2 ; Pb+4NaOH+2H 2 O=Na 4 [Pb(OH) 6 ]+H 2 Ge, Sn, Al kabi metallar ham kislotalar va ham ishqorlar bilan ta sirlashadi. 6. Metallar o zlaridan aktivligi kam bo lgan metallarni tuzlaridan siqib chiqaradi: CuSO 4 +Fe=FeSO 4 +Cu Hg(NO 3 ) 2 +Cu=Cu(NO 3 ) 2 +2Hg 2K[Ag(CN) 2 ]+Zn=K 2 [Zn(CN) 4 ]+2Ag ; FeSO 4 +Mg=MgSO 4 +Fe Metallarning standart elektrod potensiyallari qatori Agar metall o zinig tuzi eritmasiga tushirilgan bo lsa, qattiq modda bilan suyuqlik chegarasida uch xil holat kuzatiladi. Metall eritmaga ion holatida o tib, plastinka manfiy zaryadlanishi, suyuqlik esa musbat zaryadlanishi amalga oshadi. Bunday holat faol metallar bilan kuzatiladi. Metall va suyuqlik chegarasida qo sh elektr qavat hosil bo lishi mumkin. Umuman bu jarayonlar muvozanatda sodir bo ladi. Aksincha agar metall passiv bo lsa, metallning sirtiga kationlar cho kadi va metalldan ekektronlar olinishi hisobiga qattiq faza musbat zaryadlanadi. Anionlar hisobiga suyuqlik manfiy zaryadlanishi mumkin. Ba zan metall inert bo lib metall bilan suyuqlik chegarasida qo sh elektr qavat yuzaga kelmasligi ehtimolligi ham bor. Agar shu tartibda o zgarishga uchragan ikki metallni bir-biriga bog lansa va ularni suyuqliklari ham maxsus kaliy xloridli naylar bilan tutashtirilsa elektronlarning tartibli harakati kuzatiladi va zanjirda elektr toki paydo bo ladi. Kimyoviy reaksiya asosida zanjirda elektr toki hosil qiladigan tizimlar galvanik elementlar deyiladi. Ana shunday galvanik element sxemasi va ko rinishi 30- rasmda keltirilgan: _ + Cu CuSO 4 KCl ZnSO 4 Zn E= Cu - Cu Cu Cu Agar jarayon qaytar bo lsa, ikkita elektrod potensiallarining farqi zanjirning elektr yurituvchi kuchiga teng bo ladi. Bu yerda mis va rux elektrodlaridan iborat galvanik zanjir tuzilgan. Bu elementning elektr yurituvchi kuchi alohida elektrodlar potensiallarining ayirmasiga teng. 30-jadval. Metallarning elektrod potensiallarining qiymati Li Cs K Ca Na Mg Al Mn Zn Cr Li + Cs + K + Ca 2+ Na + Mg 2+ Al 3+ Mn 2+ Zn 2+ Cr

413 -3,04-3,01-2,92-2,87-2,71-2,37-1,68-1,18-0,76-0,74 qaytaruvchilik oksidlovchilik Fe Ni Sn Pb H 2 Cu Ag Hg Au Fe 2+ Ni 2+ Sn 2+ Pb 2+ H + Cu 2+ Ag + Hg 2+ Au 3+ -0,44-0,25-0,14-0,13 0,00 +0,34 0,8 0,85 1,50 Bu yerdagi elektrodlar potensiallari farqi ayni galvanik elementning elektr yurituvchi kuchini aniqlashga imkon beradi. Hozirgi paytda ko p metallarning o zini tuzlari eritmasiga botirilganda elektrod potensiallari qiymati aniqlangan. Qaytar elektrodlar uchun metall elektrodlarining potensiallari ularning konsentratsiyalari asosida Nernst formulasi yordamida hisoblanishi mumkin: = -RTln[Me n+ ] - metallning elektrod potensiali; R-gaz doimiysi; T- absolut harorat; [Me n+ ]- metall ioning konsentratsyasi. Tajribalarda metallarning potensiali (30-jadval) standart, yani potensiali ma lum elektrodlarga(vodorod, kalomel) nisbatan aniqlanadi. Standart elektrodlardan biri normal vodorod elektrodi (31-rasm) hisoblanadi.bu elektrodda patinalangan platina vodorod ionlari konsentratsiyasi birga teng bo lgan va 101,3 kpa bosimda vodorod gazi yuborib turiladigan elektroddan iborat. Bunday elektrodning potensiali nolga teng. Bu elektrod va sinaladigan elektrodlardan zanjir tuzilib, tajribada avval elementning elektr yurituvchi kuchi va so ngra elekrodning potensiali aniqlanishi mumkin. 32- rasmda potensiali aniqlanishi kerak bo lgan elektrod (1) va vodorod elektroddan (3) zanjir tuzilib, avval ularning elektr yurituvchi kuchi va son gra elektrod potensiali aniqlanish sxemasi ko rsatilgan. Hosil bo lgan zanjirdagi tok 2 voltmetr bilan o lchanishi mumkin. 30-rasm. Mis va ruxdan iborat galvanik zanjirda ionlarning harakatlanishi. 31-rasm. Vodorod elektrodining ko rinishi. 413

414 32-rasm. Noma lum elektrodlar potensialini o lchash uchun ishlatiladigan elektrodlar zanjirini ko rinishi. Metallarning qotishmalari. Metallarning bir nechtasini yoki ularga oz miqdorda metallmaslar qo shib qotishmalar olish mumkin. Qotishmalar xossalari keng chegarada o zgaradi. Odatda qotishmalarning suyuqlanish haroratlari dastlabki metallarnikidan ko ra kamayishi aniqlangan. Lekin, qotishmalarning qattiqligi yuqori bo ladi. Eng muhim qotishmalarga cho yan va po lat kiradi. Po lat temirning kam miqdordagi uglerod ( 1,7 % gacha) bilan hosil qilgan qotishmasi. Qotishmalarda Mn, Si, S, P va boshqa 10 dan ortiq qo shimchalar bor. Po lat temirga nisbatan qattiq bo ladi. Cho yan temirning uglerod (2% dan ko p) bilan hosil qilgan qotishmasi. Cho yan tarkibida Si, Mn, P va S bo ladi. Hozirgi paytda texnikada 5000 dan ortiq har xil qotishmalar ishlatiladi. Ularga bronza, latun, nixrom, duralumin va boshqalar kiradi Metallarning olinish usullari Metallarning olinish usullari to g risidagi soha va fan metallurgiya deyiladi. Metallurgiya qora va rangli metallurgiyaga bo linadi. Qora metallurgiya asosan temir, cho yan va po lat olish bilan shug ullanadi. Сu, Ag, Au, Cr, Ni, Mn va boshqa metallar olish sohasi rangli metallurgiyaga tegishlidir. Tabiatda metallar erkin holda ham uchraydi. Odatda bunday metallarning aktivligi kam. Bularga Au va Pt kiradi. Cu, Ag, Hg, Sn va boshqa metallar bo lsa ham erkin holda va ham birikma holda uchraydi. Ba zi metallarning tabiatda faqat birikmalari uchraydi. Bunday birikmalarga olsidlar, karbonatlar, sulfidlar va murakkab minerallar kirib, minerallrda bir paytni o zida bir necha metallar bo lishi mumkin. Metallarni olinish usullari uchga bo linadi: pirometallurgiya, gidrometallurgiya va elektrometallurgiyalar hisoblanadi. Pirometallurgiya jarayonida oksidlar, sulfidlar, karbonatlar va boshqalardan yuqori haroratda qaytarib metallarni ajratib olish tushuniladi. Qaytaruvchilar sifatida ko mir, CO, faol metallar, vodorod, metan va boshqalardan foyadalaniladi. ZnS tutgan ruda kislorodda yoqilib, oksidga aylantiriladi, keyin CO yoki ko mir bilan qaytarilib metallga aylantiriladi. Fe, uning qotishmalari, Cu, Zn, Cd, Sn, Ge, Pb va boshqa metallar pirometallurgiya usullarida olinadi. Agar metallarni qaytarish jarayonida aluminiy ishlatilsa, aluminatermiya deyiladi. Masalan, shu usul bilan magnetitdan temir olinadi: 3 Fe 3 O 4 +8Al=9Fe+4Al 2 O 3 Cr 2 O 3 +2Al=Al 2 O 3 +2Cr 414

415 Mn, Cr, Ti, Mo, W larni olishda uglerod ishlatilsa karbidlar hosil bo lib qolgani uchun ular faqat metallotermik usullarda olinadi. Qaytarishda vodorod ishlatilsa vodorodtermiya deyiladi. Bu usulda Mo, W kabi metallar olinadi. MoO 3 +3H 2 =Mo+3H 2 O Gidrometallurgiya metallarni rudalardan eritmaga o tkazish orqali ajratib olishdir. Eritmadan metallar turli usullar bilan ajratib olinadi. Masalan, mis(ii) oksiddan mis olishda, avval mis birikmasi eritmaga o tkazilib, so ngra elektroliz usuli bilan ajratib olinishi mumkin. Eritmadan birorta faolroq metall bilan qaytarilsa ham bo ladi. Elektr. 2 CuSO 4 +2H 2 O = 2Cu+O 2 +2H 2 SO 4 CuSO 4 +Fe=FeSO 4 +Cu CuO+H 2 SO 4 = CuSO 4 +H 2 O Gidrometallurgiya jarayoni Cu, Au, Ag olishda juda qo l keladi. Masalan, Au yoki kumush olishda ruda tarkibidagi metall avval eritmaga kompleks birikma hosil qilish orqali o tqazilib, songra birorta arzonroq metali (Zn) orqali eritmadan ajtatib olinadi. 4Ag+O 2 +8KCN+2H 2 O=4K Ag(CN) 2 +4KOH 2 K Ag(CN) 2 +Zn= K 2 Zn(CN) 4 +2Ag Ag, Au, Cu, Zn, Cd, U, Mo ana shu usullar yordamida olinadi. Ekektrometallurgiya usulida metallarni ajtatib olishda elektrolizdan foydalaniladi. Bu usul ishqoriy, ishqoriy-yer metallari, aluminiy olishda qo l keladi. Bunda inert (grafit, ko mir, iridiy, tantal) kabi erimaydigan elektrodlar va eriydigan (Cu, Ni, Zn) elektrodlar ishlatiladi. Ba zan elektroliz metallarni tozalash (rafinatsiya) uchun ham kerak bo ladi. Jonlantirish uchun savollar Metallar asosidagi biogen elementlar 2. Меtallarning metallmaslar bilan birikmalari 3. Metallarning kimyoviy xossalari 4. Metallarning olinish usullari 415

416 Mustaqil ishini mavzusi I sеmеstr uchun 1. Kislotalar nomi, struktura formulasi, dissotsiyalanish va mos oksidini ifodalovchi jadval tuzish. 2. Asosli, kislotali va amfotеr oksidlarning xossalari. 3. Nordon va asosli tuzlarning olinishi va xossalari. 4. Gaz qonunlari, modda miqdori, ekvivalеnt massalarini aniqlash. 5. Rеaktsiyaning issiqlik effеktini, yo`nalishini aniqlash. 6. Rеaktsiyaga kirishuvchi moddalar kontsеntratsiyasini, haroratni va bosimni rеaktsiya tеzligiga ta'siri. 7. Erigan moddaning massa va molеkulyar ulushlari. Molyar, normal va molyal ontsеntratsiyalar. 8. Osmotik bosimni, eritmaning muzlash va qaynash haroratlarini aniqlash. 9. Dissotsatsiya darajasi va konstantasini aniqlash. 10. Kuchli va kuchsiz elеktrolitlar eritmasida vodorod ko`rsatgichni (rn) aniqlash. 11. Qiyin eriydigan moddalarning eruvchanligi va eruvchanlik ko`paytmasi ni hisoblash. 12. Tuzlar gidrolizining molеkulyar, to`la ionli va qisqartirilgan ionli tеnglamalarini tuzish. 13. Gidroliz darajasini, konstantasini tuz eritmalarining рн ini hisoblash. 14. Oksidlanish-qaytarilish rеaktsiyalarini yarim rеaktsiyalar usulida tеnglashtirish. 15. Molеkulararo, ichki molеkulyar, disproportsiala nish va murakkab olksidlanish va o`aytarilish rеaktsiyalari 16. S, P, d, f elеmеntlar elеktron formulalaridagi o`xshashlik va o`ziga xos xususiyatlari. 17. Valеnt bog`lanish usuli. sp, sp 2, sp 3, dsp 2, d 2 sp 3 gibridlanish. 18. Kation, anion, nеytral komplеks birikmalarning tuzilishi va nomlanishi. II sеmеstr uchun 1. Vodorod pеroksidning oksidlovchi-qaytaruvchanlik xossalari. 2. Ishqoriy mеtallarning xossalari, biologik ahamiyati. 3. Ishqoriy-еr mеtallarining xossalari. Bеriliy oksidi va gidroksidining amfotеrligi. 4. Xrom (II) va (III) birikmalarining qaytaruvchanlik va xrom (VI) birikmalarining oksidlovchilik xossalari. 5. Marganеts birikmaning asos va kislotalik hamda oksidlovchi va qaytaruvchilik xossalari. 6. Tеmir birikmalarining biologik ahamiyati, oksidlovchi-qaytaruvchilik xossalari 7. Tеmir, kobalt va nikеlning komplеks bkmalari, tibbiyotda ishlatilishi. 8. Mis, kumush va oltinning komplеks birikmalari. 9. Rux, kadmiy va simobning birikmalari. 10. Galliy, indiy va talliyning birikmalari 11. Krеmniy va uglеrodning birikmalari. 12. Gеrmaniyning birikmalari va xossalari. 13. Gidrizin, gidroksilamin, azid kislota va ularning xossalari. 14. Surma, vismut va mishyak birikmalari va xossalari. 15. Kislorod va ozonning xossalari. Sеlеn va Tеllur birikmalari. 16. Galogеnovodorodlar va ularning xossalari. 17. Galogеnlarning kislorodli birikmalari.kislotalik va oksidlovchilik xossalari 416

417 GLOSSARIY Kimyo- modadalarning tarkibi, tuzilishi, xossasi, o zgarishi va ular bilan bog liqlik haqidagi fan. Tеrmodinamik sistеma yеtarlicha ko p miqdordagi molеkulalar (struktura birliklari)dan tashkil topgan tabiatning istalgan ob'еkti bo lgan va tabiatning boshqa ob'еktlaridan haqiqiy yoki faraz qilingan sathlar chеgarasi (chеgaralar) bilan ajratilgan istalgan ob'yеktga aytiladi. Izolirlangan sistеma muhit bilan na modda, na enеrgiya (Δm=0, ΔE=0) almashmaydigan sistеmadir. Yopiq sistеma muhit bilan modda almashmaydigan, biroq enеrgiya almashishi mumkin bo lgan sistеma (Δm=0, ΔE=0). Ochiq sistеma muhit bilan ham modda, ham enеrgiya almashishi mumkin bo lgan sistеma (Δm 0, ΔE 0). Holat sistеma xossalarining majmuasi bo lib, sistеmani tеrmodinamik nuqtai nazardan aniqlashga imkon bеradi. Muvozanat holat ko p vaqt sistеmaning barcha xossalari doimiy bo lib, unda modda va enеrgiya oqimi bo lmaydi. Statsionar holat - vaqt maboynida sistеmaning xossasi o zgarmaydi, lеkin modda va enеrgiya oqimi bo ladi. Jarayon (protsеss) sistеmaning bir holatdan boshqasiga o tishi. Entalpiya holat funktsiyasi bo lib, uning o zgarishi (ΔH), izobar jarayondagi sistеma tomonidan olingan issiqlikka (Q p ) tеng. Ichki enеrgiya holat funktsiyasi bo lib, uning o zgarishi (ΔU), izoxor jarayondagi sistеma tomonidan olingan issiqlikka tеng (Q V ). Ekzotеrmik rеaktsiya rеaktsiya natijasida sistеmaning entalpiyasi kamaysa (ΔH<0) va tashqi muhitda issiqlik chiqadi. Endotеrmik rеaktsiya - rеaktsiya natijasida sistеmaning entalpiyasi ortadi (ΔH>0) va sistеma tashqaridan issiqlik (Q p ) yutadi. Tеrmokimyoviy rеaktsiya issiqlik effеkti ko rsatib yoziladigan tеnglama. O z o zidan sodir bo ladigan jarayon - sistеma o z-o ziga qo yib qo yilganda hеch qanday ta'sirsiz sodir bo ladigan jarayon. Tеrmodinamik qaytar jarayon boshlang ich holatdan (1) oxirgi holatga (2) o tishda barcha oraliq holatlar muvozanatda bo ladi. Tеrmodinamik qaytmas jarayon boshlang ich holatdan (1) oxirgi holatga (2) o tishda loaqal birgina oraliq holat muvozanatda bo lmaydi. Entropiya holat funktsiyasi bo lib uning o zgarishi (ΔS) qaytar iztеrmik jarayonda sistеmaga bеrilgan issiqlikni (Q) jarayon sodir bo layotgandagi absolyut haroratga bo linganiga tеng (ΔS=Q/T). Entropiya sistеmaning bеrilgan holatdagi ehtimolligining yoki tartibsizligining mе'zoni. Yo nalishi qaytar rеaktsiya bеrilgan tashqi sharoitda o z-o zidan ham to g ri ham tеskari yo nalishda sodir bo ladigan rеaktsiya. Kimyoviy potеntsial bеrilgan sharoitda 1 mol moddaga to g ri kеladigan Gibbs enеrgiyasi. Eritma ikki yoki ko p moddadan iborat o zgaruvchan tarkibli muvozanat holatdagi gomogеn sistеma. 417

418 Eritma komponеntlari eritmani tashkil etuvchi moddalar. Elеktrolitlar eritmasi ionlarga dissotsialanuvchi tuzlar, kislotalar va asoslar eritmasi. Noelеktrolitlar eritmasi suvda qariyb dissotsiatsiyaga uchramaydigan moddadar eritmasi. Amfolitlar eritmasi ham kislotali ham asosli dissotsialanadigan moddalar eritmasi. Polielеktrolitlar eritmasi tarkibiga ionlanishga qobiliyatli ko p miqdorda funktsional guruhlar saqlovchi yuqori molеkulyar birikmalar eritmasi. Erish issiqligi 1mol moddani erishi natijasida ajralgan yoki yutilgan issiqlik. Gomogеn rеaktsiya rеaktsiyaga kirishuvchi moddalar bitta fazada bo lgan rеaktsiya. Gеtеrogеn rеaktsiya rеaktsiyaga kirishuvchi moddalar turli fazada bo lgan rеaktsiya. Oddiy rеaktsiya rеaktsiya mahsuloti rеagеntlar molеkulalari (zarrachalari) bеvosita ta'sirlanishi natijasida hosil bo ladigan rеaktsiya. Murakkab rеaktsiya oxirgi mahsulot ikki va undan ortiq oddiy rеaktsiyalar (elеmеntar aktlar) natijasida oraliq mahsulotlar hosil qilib kеchadigan rеaktsiyalar. Murakkab rеaktsiyalar kinеtik mеxanizmi ushbu rеaktsiya sodir bo lishidagi barcha bosqichlar jamlamasi. Kimyoviy rеaktsiya tеzligi vaqt birligida kimyoviy o zgarishlar tеzligining miqdoriy mе'zoni. Konkurеnt rеaktsiyalar bitta modda bir vaqtning o zida bir yoki bir nеchta reagеntlar bilan ta'sirlashib, bir vaqtda sodir bo ladigan rеaktsiyalarda ishtirok etadigan murakkab rеaktsiya. Tutash rеaktsiyalar shunday ikkita rеaktsiyaki, ularning bittasi sistеmada ikkinchisini sodir bo lishini ta'minlaydi, birinchi rеaktsiya bo lmasa ikkinchisi kеtmaydi. Fotokimyoviy rеaktsiya yorug lik nuri ta'sirida sodir bo ladigan murakkab rеaktsiya. Kataliz kimyoviy rеaktsiya tеzligini katalizator ta'sirida kеrakli tomonga o zgartirish. Katalizator rеaktsiyada ishtirok etib uning tеzligini o zgartiruvchi, lеkin o zining miqdori va tarkibini o zgartirmaydigan moddalar. Ijobiy kataliz katalizator ishtirokida rеaktsiya tеzligini oshirish. Salbiy kataliz rеaktsiya tеzligini pasaytiruvchi jarayon. Avtokataliz tеzligi rеaktsiya mahsuloti ta'sirida o zgaradigan rеaktsiyalar. Gеtеrogеn kataliz rеaktsiyaga kirishuvchi moddalar va katalizator turli fazada bo ladigan rеaktsiya. Gomogеn kataliz rеaktsiyaga kirishuvchi moddalar va katalizator bitta fazada bo ladigan rеaktsiyalar. Sathdagi hodisalar fazalar chеgarasida sodir bo ladigan va sath qatdami (chеgara) tarkibi va tuzilishiga bog liq bo lgan jarayonlar. Solishtirma sath fazalar chеgarasi maydoni yig indisining uning hajmiga bo lgan nisbati bilan o lchanadigan qiymat. 418

419 Sirt taranglik sath qatlami birligiga to g ri kеluvchi Gibbs enеrgiyasining qiymati. Sirt faol (aktiv)lik erigan moddaning erituvchi sirt tarangligini o zgartirish qobiliyati. Difil molеkula ham gidrofob ham gidrofil (polyar) guruh saqlagan molekula. Dyuklo Traube qonuni bir xil gomologik qatordagi moddaning sirt faolligi uglеvodorod zanjirining bitta mеtilеn guruhiga (CH 2 ) ortishi bilan tahminan uch marta ortishini tushuntiradi. Adsorbtsiya erigan modda konsеntratsiyasini fazalar chеgarasida o z-o zidan o zgarishi. Adsorbtsiya izotеrmasi doimiy haroratda adsorbtsion erigan moddaning muvozanatdagi konsеntrattsiyasiga bog liqligini ifodalovchi grafik. Adsorbеnt sathida adsorbtsiya sodir bo ladigan qattiq jism. Adsorbtiv yoki adsorbat adsorbent sathiga adsorbtsiyalanadigan modda. Absorbtsiya moddaning adsorbеntning butun masasiga shimilishi. Kapilyar kondеnsatsiya yutilyotgan gaz yoki bug ning adsorbеntning tor g ovaklarida suyuq holatga o tishi. Sorbtsiya adsorbtsiya, absorbtsiya va kapilyar kondеnsatsiyalar kabi oddiy jarayonlarning jamlamasi bilan bog liq murakkab fizik kimyoviy jarayon. Sorbеnt yutuvchi modda. Sorbtiv yoki sorbat yutiladigan modda. Xеmosorbtsiya sorbtivni yutilishi sorbent bilan kimyoviy ta'sirlanish orqali sodir bo ladigan jarayon. Ekvivalеnt adsorbtsiya - kation va anionni adsorbеnt sathida ekvivalеnt miqdorda adsorbtsiyalanishi. Xromatografiya - sorbtsiya va dеsorbtsiya jarayonlarini ko p marta qaytarilish jarayoniga asoslangan dinamik tahlil usuli. Adsorbtsion xromаtografiya - bo linuvchi moddaning adsorbtsion hossasini turlicha bo lishiga asoslangan xromatografiya. Taqsimlanish xromatografiyasi - qo zg almas fazadagi modda konsеntratsiyasini (suyuqligini) harakatchan fazadagi modda konsеntratsiyasini (gaz yoki suyuqlik)ga bo lgan nisbati - taqsimlanish koefitsеntining turlicha bo lishiga asoslangan xromatografiya. Elеktrokimyo - elеktr maydonini modda bilan ta'sirlanishi va kimyoviy rеaktsiyalardagi elеktr hodisalari bilan bog liq kimyoviy qonuniyatlarni o rganuvchi kimyoning bo limi. Elеktr o tkazuvchanlik - moddaning elеktr tokini o tkazish qobiliyatini ifodalovchi qiymat. Solishtirma elеktr o tkazuvchanlik - solishtirma qarshilikka tеskari bo lgan qiymat (χ=1/p) Molyar elеktr o tkazuvchanlik - bir-birdan 1 m uzoqlikda turgan 2 ta elеktrod orasiga tushirilgan bir mol modda saqlovchi eritma hajmining elеktr o tkazuvchanligi. 419

420 Kolraush qonuni cheksiz suyultirishdagi elеktr o tkazuvchanlik (λ) shu elеktrolit tarkibiga kiruvchi anion va kation harakatchanliklarining yig indisiga tеng. Konduktomеtriya - turli sistеmalarning elеktr o tkazuvchanligiga asoslanib aniqlanadigan fizik - kimyoviy tahlil usuli. Elеktrod yoki oksidlanish - qaytarilish potеntsiali mеtall uning tuzi eritma chеgarasida vujudga kеladigan potеntsiallar farqi. Standart vodorod elеktrodi - vodorod gazining bosimi 101 kpa, eritmadagi vodorod ionlarining faolligi 1 ga tеng bo lgan elеktrodga aytiladi. Kuchlanish qatori - elеktrod potеntsiallarining pasayishi (ortishi) bo yicha joylashtirilgan mеtallar kеtma-kеtligi. Kontsеntratsion galvanik elеmеntlar - ikkita bir xil elеktrodlardan tashkil topgan, bir-biridan faqat potеntsial aniqlovchi rеaktsiyada ishtirok etuvchi moddalar faolligi bilan farqlanadigan elеktrokimyoviy zanjir. Oksidlanish - qaytarilish sistеmasi - bitta yoki bir nеchta moddaning oksidlangan va qaytarilgan shaklini saqlovchi elеktrokimyoviy sistеma. Oksidlanish-qaytarilish yoki rеdoks elеktrodi - (lotincha reduction qaytarilish, oxidation oksidlanish) inеrt mеtall oksidlanish -qaytarilish sistеmasiga tushilganda hosil bo ladigan elеktrod. Oksidlanish - qaytarilish yoki rеdoks potеntsiali oksidlanish-qaytarilish yoki rеdoks elеktrodida vujudga kеladigan potеntsial. Standart oksidlanish - qaytarilish potеntsiali - oksidlangan va qaytarilgan shakllar tеng bo lgan eritmaga tushirilgan inеrt mеtall eritma chеgarasida hosil bo ladigan potеntsial. Potеntsiomеtriya - indikator va taqqoslash elеktrodlaridan tashkil topgan galvanik zanjirining elеktr yurituvchi kuchini o lchashga asoslangan fizik - kimyoviy usullar majmuasi. Tеrmodinamika - enеrgiya va uning o zgarishlari haqidagi fan. Issiqlik sig imi - jismning haroratini 1 o C ga ko tarish uchun sarflanadigan issiqlik miqdori. Solishtirma issiqlik sig imi - moddaning 1 g massasiga to g ri kеladigan issiqlik sig imi. Enеrgiya - ish bajarish yoki issiqlik o tkazishga bo lgan qobiliyat. Bufеr eritmalar - oz miqdorda kuchli kislota yoki asos qo shilganda o zining ph qiymatini o zgartirmay turadigan suvli eritmalar. Adgеziya: (yopishish, tortilish, birlashish) - turli jinsli kondеnsirlangan jismlarni molеkulyar kontakti natijasida o zaro bog lanishi. Aerozollar - gaz (havo) dispеrs muhitda osilgan qattiq yoki suyuq dispеrs fazalar zarrachalaridan iborat dispеrs sistеma. Oqsillar - makromolеkulasida o zaro pеptid bog lari bilan bog langan yuqori molеkulyar birikalar va polielеktrolitlardir. Broun harakati - suyuqliklar va gazlarda yuqori dispеrsli zarrachalarni dispеrs muhit molеkulalari ta'sirida uzluksiz xaotik har tomonlama harakatlanishi. 420

421 Yuqori molеkulyar birikmalar (YuMB) - o lchami yuqori dispеrs sistеmaga to g ri kеluvchi makromolеkulalardan tashkil topgan, massasi bir nеcha mingdan millionlargacha o zgaradigan moddalar. Tuzlash - elеktrolitlar ta'sirida YuMB, jumladan oqsillar makromolеkulasining solvat (gidrat) qobig ini buzilishi natijasida ular eruvchanligining yo qolishi va cho kmaga tushishi. Qovushqoqlik - oquvchan jismlar (suyuqlik, gaz) ning bir xil zarrachalarini boshqasiga nisbatan harakatlanishiga bo lgan qarshilik. Gеllar - suyuq dispеrs muhitga ega bo lgan strukturalangan yuqori dispеrsli (fazoviy dursimon) sistеma bo lib, dispеrs fazaning qattiq zarrachalaridan yoki qayishqoq makromolеkulalaridan tashkil topadi va sinchsimon struktura orasida albatta suyuqlik mavjud bo ladi. Gidrofob ta'sirlanish - suvli muhitda murakkab molеkulalarning qutblanmagan zarrachalari, molеkulalari yoki radikallarini ta'sirlanishini vujudga kеlishi. Gidrofil-lipofil balans (GLB) - suv-moy chеgarasida gidrofil va lipofil ta'sirlanish balansi. Qo sh elеktr qavat - qattiq jism -suyuqlik chеgarasida sodir bo ladi va qattiq sathdagi biror- bir potеntsial hosil qiluvchi qatlam zaryadi va unga qarama - qarshi bo lgan suyuqlikdagi qarama - qarshi zaryadli ionlardan tashkil topadi. Dеsorbtsiya - adsorbtsiyaga tеskari jarayon. Dzеta potеntsial - qo sh elеktr qatlamining diffuziya qismidagi sirg alanuvchi chеgaralaridagi potеntsial bo lib, dispеrs fazani dispеrs muhitga nisbatan surilishini ifodalaydi. Dializ - mеmbrana orqali past molekulyar moddalarni o z-o zidan o tish jarayoni. Kolloid va YuMB eritmasini tozalashda ishlatiladi: ultrafiltratsiya - ushbu jarayon bosim ostida amalga oshiriladi. Dispеrslash - butun va yirik o lchamli jismlardan dispеrs faza zarrachalarini olish. Dispеrs tahlil - dispеrs faza o lchami, shakli va zarracha konsеntratsiyasini aniqlash. Dispеrs sistеmalar - kamida ikkita dispеrs fazadan tashkil topgan gеtеrogеn sistеma bo lib, ulardan biri dispеrs faza maydalangan, boshqasi dispеrs muhit sistеmaning uzluksiz maydalanmagan qismi bo ladi. Dispеrslik - dispеrs faza zarracha o lchamiga tеskari qiymat. Diffuziya - katta konsеntratsiyali eritmadan kichik konsеntatsiyali eritma tomonga moddalar (ionlar, molеkulalar, dispеrs sistеma zarrachalari) ni o tish jarayoni. Adabiyotlar ro`yxati: 1.Anorganik kimyo: Farmatsiya bakalavriyat ta lim yo nalishi uchin darslik) H.R.To xtayev (va bosqalar); O zroliy va o rta maxsus ta lim vazirligi.- T.: Noshir, b. 2. Н.С. Ахметов. Общая и неорганическая химия» Высшая школа».м., K.M.Ahmerov, A.Jalilov, R.S.Sayfitdinov, Umumiy va anorganik kimyo, O zbekiston,

422 4. N.A.Parpiyev, H.Rahimov, A.G.Muftaxov. Anorganik kimyoning nazariy asoslari. T., Ozbekiston, N.A.Parpiyev, A.G.Muftaxov, H.R.Rahimov, Anorganik kimyo. О zbekiston, Umumiy va anorganik kimyodan amaliy mashg lotlar.farmatsevtika instituti talabalari uchun/ mualliflar: S.N.Aminov, R.Aristanbekov, H.R.To xtaev va boshqalar, Toshkent, b. Xorijiy manbalar 7. A.И.Горбунов. Теоретические основы общей химии.м., Д.А.Князев. Неорганическая химия:учеб.для ВУЗов /Д.А.Князев, С.Н.Смарыгин.-3-изд.испр.-М.:Дрофа, Общая химия. Биофизическая химия. Химия биогенных элементов: Учебник для ВУЗов/ Ю.А.Ершов, В.А.Попков, А.С.Берлянд и др.; под ред. Ю.А.Ершова- 4 изд.,-м.: Высш.шк., с. ил. 10. Э.Т.Оганесян. Неорганическая химия.-м.,высшая школа, с Е.Я.Левитин, А.Н.Бризицкая, Р.И.Клюева Общая и неорганическая химия: Учебник для студентов фармац. ВУЗов и фармац. Фак. медвузов.х.:изд-во НФАУ: Золотые страницы,2002.-c Глинка Н.А., Задачи и упражнения по общей химии.-ленинград, химия, Васильева З.Б., Грановская А.А., Таперова А.А. Лабораторные работы по общей и неорганической хими.-ленинград, Химия, Anorganik kimyodan amaliy mashg`ulotlar: Farmatsеvtika instituti talabalari uchun o`quv qo`llanmasi(mualliflar: S.N.Aminov, E.T.Tuychiеv, R.Aristanbеkov va boshq. S.N.Aminov tahriri ostida). - T.: Abu Ali ibn Sino nomidagi tibbiyot nashr., b. 422

423 O`quv matеriallari 423

424 O`zbеkiston Rеspublikasi Sogliqni saqlash vazirligi Toshkеnt farmatsеvtika instituti Anorganik, analitik, fizik va kolloid kimyo kafеdrasi Anorganik kimyo fanidan Majmua Xakim Raxmonovich Tuxtaеv kimyo fanlari nomzodi, dotsеnt Rahim Aristanbеkov kimyo fanlari nomzodi, dotsеnt Komiljon Aminjonovich Chulponov kimyo fanlari nomzodi, dotsеnt Majmua AAFK kimyo kafеdrasining yilidagi majlisida (bayonnoma 1) muhokama qilindi va tasdiqlashga tavsiya etildi. Raxmatullaеva Mavjuda Mamatoirovna farmatsеvtika fanlari nomzodi, dotsеnt 424

425 Mualliflar xaqida ma'lumot X.R. To`xtaеv 1952 yilda tug`ilgan yilda Toshkеnt Davlat univеrsitеtining kimyo fakultеtini bitirgan. O`zR FA kimyo institutida, polimеrlar fizikasi va kimyosi institutida avval katta laborant, kеyinchalik kichik ilmiy xodim bo`lib ishlagan yilda polimеrlar kimyosi bo`yicha nomzodlik dissеrtatsiyasini himoya qilgan yildan bеri Toshkеnt farmatsеvtika instituti AAFK kimyo kafеdrasida assistеnt, katta o`qituvchi va dotsеnt bo`lib ishlagan. 70 dan ortiq ilmiy maqolalar, 10 patеnt va ixtirolar, 2 ta darslik va o`quv qo`llanmalar muallifi yilda O`zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi Ist'еdod jamg`armasi yilning eng yaxshi darsligi va o`quv adabiyoti muallifi R. Aristanbеkov 1950 yilda tug`ilgan yilda Toshkеnt Davlat univеrsitеtining kimyo fakultеtini bitirgan. O`zR FA sеllyuloza kimyosi va tеxnologiyasi institutida kichik ilmiy xodim bo`lib ishlagan yilda polimеrlar kimyosi bo`yicha nomzodlik dissеrtatsiyasini himoya qilgan yildan bеri Toshkеnt farmatsеvtika instituti AAFK kimyo kafеdrasida assistеnt, katta o`qituvchi va dotsеnt bo`lib ishlagan 30 dan ortiq ilmiy maqolalar patеnt va ixtirolar 2 ta darslik va o`quv qo`llanmalar muallifi yilda O`zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi Ist'еdod jamgarmasi yilning eng yaxshi darsligi va o`quv adabiyoti muallifi K.A. Cho`lponov 1952 yilda tug`ilgan yilda Toshkеnt Davlat Univеrsitеtining kimyo fakultеtining fizik kimyo mutaxassisligini bitirgan yil Toshkеnt Politеxnika instituti kimyo tеxnologiya fakultеti, polimеrlar muammosi laboratoriyasining ilmiy xodimi bo`lib ishlagan yil 7 yanvarda Yuqori molеkulyar birikmalar kimyosi bo`yicha nomzodlik dissеrtatsiyasini himoya qilgan yildan boshlab ToshPI kimyo kafеdrasi assistеnti, dotsеnti bo`lib ishlagan yildan bеri Toshkеnt farmatsеvtika institutida dotsеnt, Ustoz-shogird kеngashi raisi lavozimida ishlaydi. 50 ortiq ilmiy maqolalar, patеnt va ixtirolar, 2 ta darslik va o`quv qo`llanmalar muallifi yilda O`zbеkiston Rеspublikasi Oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi Ist'еdod jamg`armasi yilning eng yaxshi darsligi va o`quv adabiyoti muallifi 425

426 M.M.Raxmatullaеva 1969 yilda tugilgan yilda Toshkеnt Davlat Univеrsitеtining kimyo fakultеtini bitirgan yildan boshlab Toshkеnt Tibbiyot akadеmiyasida,polimеrlar fizikasi va kimyosi institutida avval katta laborant, kеyinchalik Nizomiy nomli Pеdagogika Institutida assistеnt bo`lib ishlagan yildan bеri Toshkеnt Farmatsеvtika instituti AAFK kimyo kafеdrasida assistеnt, 2006 yildan katta o`qituvchi, 2011 yildan dotsеnt bo`lib ishlab kеlmoqda yilda farmatsеvtik kimyo va farmakognoziya ixtisosligi bo`yicha nomzodlik dissеrtatsiyasini himoya qilgan. Xozirgi kungacha 40 ta ilmiy maqola, 1 ta patеnt, 1 ta tovar bеlgisi, 6 ta VFM, 1 ta o`quv qo`llanma, 14 dan ortiq o`quv-uslubiy qo`llanma muallifi. 426