HAYOT XAVFSIZLIGI ASOSLARI

Transcript

1 9sinf HAYOT XAVFSIZLIGI ASOSLARI 9-sinf o quvchilar uchun didaktik materiallar to plami

2

3 O ZBEKISTON RESPUBLIKASI XALQ TA'LIMI VAZIRLIGI RESPUBLIKA TA'LIM MARKAZI FAVQULODDA VAZIYATLAR VAZIRLIGI FUQARO MUHOFAZASI INSTITUTI Ilyosova Z.F., Xusanova S.I., Nazaraliyeva Y.Y., Sangirova Z.B., Shoisayeva G.S., Ismatova N.Q. HAYOT XAVFSIZLIGI ASOSLARI 9-sinf o quvchilar uchun didaktik materiallar to plami Toshkent

4 Hayot xavfsizligi asoslari. 9-sinf. Didaktik materiallar to plami. Ilyosova Z.F., Xusanova S.I., Nazaraliyeva Y.Y., Sangirova Z.B., Shoisayeva G.S., Ismatova N.Q. - T.: 2016 y b. Ushbu «Hayot xavfsizligi asoslari» didaktik materiallar to plami umumiy o rta ta lim maktablarining 9-sinf o quv chilari uchun mo ljallangan. Qo llanmada maruza matnlari, o tilgan mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar hamda uy vazifalari namunalari o rin olgan. Mavzularga tegishli rasmlar, chizmalar, jadvallar, viktorina savollari, boshqotirmalar keltirilgan. O zbekiston Respublikasi Xalq ta limi vazirligi, Respublika ta lim markazining Ilmiy-uslubiy kengashi nashrga tavsiya etgan.

5 Mundarija Xavf-xatar va xavfsizlik...6 Ekologik javobgarlik...10 Kommunal tizimdagi avariyalar...13 Transchegarali favqulodda vaziyatlar...15 Ekologik xavfsizlik ta minoti...19 Radiatsiyaviy avariyaning oqibatlari...22 Radiatsiyaviy avariya sodir bo lganda aholining harakati...27 Radiatsiyaviy avariya...32 Elektron uskunalarning inson organizmiga ta siri...36 Tabiiy gaz va alternativ yoqilg i turlaridan foydalanish. Maishiy kimyoviy vositalar...37 Jamoa muhofaza vositalari...42 Zamonaviy qirg in qurollarining turlari...46 Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimi (FVDT)...49 Favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish tadbirlari...50 Qutqaruv xizmati Tabiiy xususiyatli favqulodda vaziyatda maktab jamoasining harakati...56

6 Xavf-xatar va xavfsizlik Xavf-xatar har bir qadamimizda uchrashi mumkin. Tabiatni qanchalik sevmaylik, unda kechayotgan jarayonlar inson uchun xavfga aylanishi mumkinligini esdan chiqarmaslik lozim. Xavf-xatar odamlar hayoti va sog lig iga, hayot faoliyatiga tahdid, moddiy zarar va atrof tabiiy muhitga yetkazilishi mumkin bo lgan ziyon. Tahdid ixtiyoriy tizimning ixtiyoriy obyektiga zarar yetkazishi yoki yo q qilishi mumkin bo lgan real xavf (hodisa, jarayon). Uyimiz aslida xavfsizlik nuqtai nazaridan eng xavfsiz joy bo lishi kerak. Biroq, statistika ma lumotlariga qaraganda aynan uyimizda baxtsiz hodisalar ko p sodir bo larkan. Reklama bu yerda o z rolini o ynamay qo ymaydi, albatta. Reklama qilinayotgan uy-joylarni tozalash vositalarining hammasi ham xavfsiz emas. Xavf insonga ko rsatadigan ta siriga qarab zararli va jarohat yetkazuvchi turlarga bo linadi. Zararli ta sirlar inson ahvolining yomonlashuvi yoki kasallanishiga olib keladi. Ularga havo, suv, oziq-ovqatda mavjud bo lishi mumkin bo lgan zaharli moddalarning ta siri, yorug likning yetishmasligi, havo haroratining pastligi yoki yuqoriligi, xona havosi tarkibidagi kislorod miqdorining kamayishi kiradi. Shovqin, vibratsiya, elektromagnit maydoni, ionlashtiruvchi nurlanishning organizmga ta siri ham xuddi shunday. Yorug lik yetarli bo lmagan sharoitda ishlash tezroq charchashga olib keladi. Yuqori haroratli sharoitda ishlaganda mehnat samaradorligi pasayib ketadi. Bunda organizmning muhofaza reaktsiyasi susayadi, yurak-qon tomir kasalliklari yuzaga keladi. Jarohatlovchi ta sirlar bir martalik ta sir etganda odamlarning jarohatlanishiga va nobud bo lishiga olib keladi. Ular kutilmaganda sodir bo lishi va tezligi bilan xarakterlanadi. Elektr toki, 6

7 tepadan otilib tushayotgan buyumlar, turli qurilmalarning va transport vositalari harakatdagi qismlarining ta siri, ko pincha portlash va yong inlarga olib keluvchi yuqori bosim ostidagi tizimlar germetikligining buzilishi bularning hammasi jarohatlovchi ta sirlardir. Har yili dunyoda ishlab chiqarish sohasida 200 ming nafargacha kishi halok bo ladi, 120 millionga yaqin kishi turli og irlikdagi jarohat oladi. Inson organizmiga shuningdek, o tkir va surunkali zaharlanish ham noxush ta sir ko rsatadi. Xavf-xatar favqulodda vaziyat manbai hisoblanadi. U ma lum qulay sharoitlarda favqulodda vaziyatni keltirib chiqaradi. Respublikamizda qabul qilingan tasnifga muvofiq favqulodda vaziyatlar yuzaga kelish sababiga ko ra tabiiy, texnogen va ekologik xususiyatli favqulodda vaziyatlarga bo linadi. Ularning ko lami, keltirgan moddiy zarari qurbon bo lganlar va jarohatlanganlar soniga ko ra esa lokal, mahalliy, respublika va transchegarali favqulodda vaziyatlarga ajratiladi. 7

8 1. Lokal favqulodda vaziyatga favqulodda vaziyat natijasida 10 dan ortiq bo lmagan odam jabrlangan, yoxud 100 dan ortiq bo lmagan odamning hayot faoliyati sharoitlari buzilgan, yoxud moddiy zarar favqulodda vaziyat paydo bo lgan kunda eng kam oylik ish haqi miqdorining 1 ming baravaridan ortiq bo lmaganni tashkil etadigan hamda favqulodda vaziyat zonasi ishlab chiqarish obyekti yoki ijtimoiy maqsadli obyekt hududi tashqarisiga chiqmaydigan favqulodda vaziyat tegishli bo ladi. 2. Mahalliy favqulodda vaziyatga favqulodda vaziyat natijasida 10 dan ortiq, biroq 500 dan ko p bo lmagan odam jabrlangan, yoxud 100 dan ortiq, biroq 500 dan ko p bo lmagan odamning hayot faoliyati sharoitlari buzilgan, yoxud moddiy zarar favqulodda vaziyat paydo bo lgan kunda eng kam oylik ish haqi miqdorining 1 ming baravaridan ortiqni, biroq 0,5 million baravaridan ko p emas, tashkil etadigan hamda favqulodda vaziyat zonasi aholi punkti, shahar, tuman, viloyat tashqarisiga chiqmaydigan favqulodda vaziyat tegishli bo ladi. 3. Respublika favqulodda vaziyatga favqulodda vaziyat natijasida 500 dan ortiq odam jabrlangan, yoxud 500 dan ortiq odamning hayot faoliyati sharoitlari buzilgan, yoxud moddiy zarar favqulodda vaziyat paydo bo lgan kunda eng kam oylik ish haqi miqdorining 0,5 million baravaridan ortiqni tashkil etadigan hamda favqulodda vaziyat zonasi viloyat tashqarisiga chiqadigan favqulodda vaziyat tegishli bo ladi. 4. Transchegara favqulodda vaziyatga oqibatlari mamlakat tashqarisiga chiqadigan, yoxud favqulodda vaziyat chet elda yuz bergan va O zbekiston hududiga daxl qiladigan favqulodda vaziyat tegishli bo ladi. Xavf-xatarning turi ko p. Shu sababli hayot xavfsizligining oltin qoidasini barcha bilishi zarur: 1. Xavfni ko ra bilish! 2. Iloji boricha uni chetlab o tish! 3. Zaruriyat tug ilganda to g ri harakat qilish! 8

9 Savol va topshiriqlar: 1. Xavf-xatar tushunchasiga ta rif bering. 2. Xavf-xatar va tahdid o rtasida qanday farq bor? 3. Xavf-xatar va tahdid qanday tasniflanadi? 4. Xavf-xatar qachon favqulodda vaziyatga aylanishi mumkin? 5. Respublikamizda yuz berishi mumkin bo lgan favqulodda vaziyatlarni tasniflang. 6. Uyingiz, maktabingiz, shahringizda qanday xavf-xatar manbalari borligini, ular qanday favqulodda vaziyatlarni keltirib chiqarishi mumkinligini aniqlang. Ushbu ma lumotlar asosida krossvord, skanvord hamda 10 ta blits-viktorina savollari tuzing. 9

10 Ekologik javobgarlik O zbekiston Respublikasi Tabiatni muhofaza qilish qo mitasi, Sog liqni saqlash vazirligi, Ichki ishlar vazirligi va Sanoatgeokontexnazorat davlat inspektsiyasi maxsus vakolatli davlat tabiatni muhofaza qilish idoralari hisoblanadi. Respublikamizda atrof tabiiy muhitni qo riqlash va ekologik xavfsizlik ishlariga O zbekiston Respublikasi Davlat tabiatni muhofaza qilish qo mitasi rahbarlik qiladi. U 1996-yil 25-aprelda tashkil etilgan. Davlat tabiatni muhofaza qilish qo mitasi atrof tabiatni muhofaza qilish, tabiiy resurslardan foydalanish va ularni qayta tiklash ustidan davlat nazoratini amalga oshiradi. Jumladan: ekologiya tizimlari, tabiiy genofond, biologik muvozanatning atmosfera havosini, yer usti va yer osti suvlarini, tuproqni ifloslantiruvchi manbalarning, o simlik dunyosi va biologik suv obyektlarining, yovvoyi hayvonlar yashash muhitining holati; yangi va qayta qurilgan korxonalar hamda boshqa obyektlarni joylashtirish, loyihalash, qurish va ishga tushirishda ekologik me yorlar, standartlar va talablarga rioya etilishi; o simliklarni himoya qilish vositalarini, ularning o sishini tezlashtiruvchi moddalarni, mineral o g itlarni, boshqa kimyoviy moddalar va dorilarni tashish, saqlash va qo llash chog ida atrof muhitni muhofaza qilish talablarining bajarilishi; ifloslantiruvchi moddalarni atrof tabiiy muhitga chiqarib tashlashning (oqizishning) belgilangan limitlari va yo l qo yilishi mumkin bo lgan eng yuqori me yorlarga hamda bunday ifloslantiruvchi moddalarni chiqarib tashlashni) 10

11 oqizishni belgilangan me yorlarga qadar kamaytirishga doir kelishilgan chora-tadbirlar ko rilishi va h.k. Hozirgi kunda O zbekiston Respublikasi Xalq ta limi, Oliy va o rta maxsus ta lim vazirliklari hamda Davlat tabiatni muhofaza qilish qo mitasi o rtasida imzolangan O zbekistonda ekologik ta limni rivojlantirish, ekologiya sohasida mutaxassislarni tayyorlash va qayta tayyorlash hamda malakasini oshirish tizimini takomillashtirish istiqbollari to g risida gi Dastur va Konseptsiyani amalga oshirish doirasida Eko-maktab, Hayot uchun ta lim nodavlat, notijorat tashkilotlari, Bolalar ekologik klublari uyushmalari faoliyat yuritmoqda. Tabiatni muhofaza qilishga doir qonun hujjatlarini buzgan, tabiatni muhofaza qilishga doir tadbirlarni buzgan, atrof tabiiy muhitni tiklash, tabiatga bo ladigan zararli ta sir oqibatlarini bartaraf etish va tabiiy resurslarni takror ishlab chiqarish choralarini ko rmagan, ishlab chiqarish va iste mol chiqindilarini, radioaktiv va kimyoviy moddalarni saqlash, tashish, foydalanish, zararsizlantirish va ko mib yuborish vaqtida aybdor shaxslar intizomiy, ma muriy hamda jinoiy javobgarlikka tortiladi. O zbekiston Respublikasining Ma muriy javobgarlik to g risidagi kodeksi ning VIII bobi tabiiy muhitni muhofaza qilish va tabiatdan foydalanish sohasidagi huquqbuzarliklar uchun ma muriy javobgarlik masalasiga bag ishlangan. Masalan, ushbu bobning 74-moddasi suv dan foydalanish qoidalarini buzish, 85-moddasi ifloslantiruvchi moddalar va biologik organizmlarni atmosfera havosiga chiqarib tashlash, unga zararli fizikaviy ta sir ko rsatish yoki atomsfera havosidan belgilangan tartiblarni buzgan holda foydalanganlik uchun javobgarlikni ko zda tutadi. 86-moddaga binoan atmosferaga chiqariladigan zararli moddalarni tozalash inshootidan foydalanish qoidalarini buzish, shuningdek undan foydalanmaslik mansabdor shaxslarga eng kam ish haqining bir baravaridan uch baravarigacha miqdorda jarima solishga sabab bo ladi. O zbekiston Respublikasining Jinoyat kodeksi ning to rtinchi 11

12 bo limida ekologiya sohasidagi jinoyatlar ko rib chiqiladi. Xususan, XIV bob Atrof muhitni muhofaza qilish va tabiatdan foydalanish sohasidagi jinoyatlar deb nomlanadi. 193-moddada ekologiya xavfsizligiga oid normalar va talablarni buzish eng kam oylik ish haqining yuz baravaridan ikki yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki uch yilgacha muayyan huquqdan mahrum qilish yoxud ikki yildan uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoki olti oygacha qamoq yoxud uch yilgacha ozodlikdan mahrum qilish bilan jazolanadi. Xuddi shuningdek, suv va suv havzalaridan foydalanish shartlarini, atmosfera havosini buzganlik uchun ham javobgarlik ko zda tutilgan. Masalan, suv va suv havzalaridan foydalanish shartlarini buzish og ir jinoyat hisoblanadi. Shu sababli Jinoyat kodeksi ning 203-moddasiga muvofiq eng kam oylik ish haqining ellik baravaridan yuz baravarigacha miqdorda jarima yoki uch yilgacha axloq tuzatish ishlari yoxud olti oygacha qamoq yoki uch yilgacha ozodlikdan mahrum etish bilan jazolanadi. Savol va topshiriqlar: 1. Respublikamizda ekologik nazoratni qaysi davlat organlari olib boradi? 2. Hozirgi kunda ekologik muammolarni hal etish yo lida olib borilayotgan ishlarni gapirib bering. 3. Ekologik javobgarlik qaysi qonun hujjatlariga muvofiq belgilanadi? 4. O zbekiston Respublikasining Ma muriy javobgarlik to g risidagi kodeksi va Jinoyat kodeksi bilan tanishib chiqing. Ulardan ekologik xavfsizlik talablarini buzganlik uchun javobgarlik ko zda tutilgan moddalarni toping va ma lumotnoma tayyorlang. 12

13 Kommunal tizimdagi avariyalar Kommunal tizimlardagi avariyalar asosan yirik shaharlar va aholi punktlarida sodir bo ladi. Ushbu avariyalar kamdan kam hollarda insonlarning o limiga sabab bo ladi. Biroq ular hayot faoliyati uchun anchagina katta qiyinchiliklar tug dirishi mumkin. Bunday avariyalar katta moddiy zarar keltirishi mumkin. Tozalash inshootlarida yuzaga kelishi mumkin bo lgan avariyalar ikki guruhga bo linadi: sanoat korxonalarining oqova suvlarini tozalash inshootlaridagi avariyalar; sanoat gazlarini tozalash inshootlaridagi avariyalar. Kanalizatsiya tizimidagi avariyalar ifloslantiruvchi moddalarning tashqariga chiqishiga va sanitar-epidemiologik sharoitning yomonlashuviga sabab bo ladi. Suv ta minoti tizimidagi avariyalar aholining suv ta minotida buzilishlarga olib keladi yoki suvni iste mol uchun yaroqsiz holatga kelishiga sabab bo ladi. Suv ta minotida uzilish bo lsa, xonadondagi barcha suv jo mraklarini tekshirib, ochiq qolganlarini yopib chiqing. Iste mol uchun sotuvda mavjud bo lgan ichimlik suvidan foydalaning. Ariqlarda oqayotgan suvni iste mol uchun ishlatmang. Suvni faqat qaynatgandan so ng ishlating. Suvni tozalash uchun maishiy filtrlardan foydalaning yoki bir kecha-kunduz davomida tindiring. Suv tindirilayotganda idishga kumush tanga yoki qoshiq solib qo ying. Suvni «muzlatib» tozalash ham mumkin. Buning uchun suv solingan idishni sovitgichning muzlatish kamerasiga qo yiladi. Suv muzlay boshlagach, ustki muz pardasi olib tashlanadi. Suvning yarmi muzlab bo lgach, qolgan qismi to kib tashlanadi, hosil bo lgan muz eritiladi. Shu tariqa olingan suv iste mol uchun yaroqli hisoblanadi. Shahar magistral quvurlaridagi gaz (metan) ham xavfli 13

14 hisoblanadi. Metan tashqariga chiqib ketganda odam bo g ilishi, zaharlanishi, xona ichida to planib qolgan gaz portlashi mumkin. Xonaga gaz to planib qolganligini sezishingiz bilan eshik va derazalarni ochib, xonani shamollatish zarur. Elektr asboblaridan foydalanish, chiroqni o chirib-yoqish, gugurt ishlatish mumkin emas. Gaz bilan zaharlangan odamga birinchi tibbiy yordam ko rsatish uchun uni ochiq havoga olib chiqish, yoqalarini bo shatib, boshini oyoqlaridan baland qilgan holda yotqizish lozim. Darhol tez yordam chaqirish kerak. Savol va topshiriqlar: 1. Kommunal tizimlarda qanday avariyalar yuz berishi mumkin? 2. Kommunal tizimlaridagi avariyalarning oqibatlarini tushuntiring. 3. Bunday vaziyatlarda aholi qanday harakat qilishi lozim? 4. Mavzuga oid 10 ta test savollari tuzing. 14

15 Transchegarali favqulodda vaziyatlar O zbekistonda yuz berishi mumkin bo lgan favqulodda vaziyatlarning ayrimlari transchegarali xususiyatga ega. Transchegarali favqulodda vaziyat oqibatlari mamlakat tashqarisiga chiqadigan, yoxud chet elda yuz bergan va O zbekiston hududiga daxl qiladigan favqulodda vaziyat. Transchegarali favqulodda vaziyatlarga 1986-yili Ukrainadagi Chernobil atom elektr stantsiyasida sodir bo lgan radiatsiyaviy avariyani, respublikamizda 1998-yili yuz bergan Shohimardon fojeasi, ya ni sel hodisasini, 2004-yili Janubiy-Sharqiy Osiyoni larzaga keltirgan zilzila va unga hamrohlik qilgan sunami ofatlarini misol qilib ko rsatish mumkin. Respublikamizda transchegarali favqulodda vaziyatlarning ham ichki, ham tashqi tahdidi mavjud. Ulardan biri Orol dengizining qurishi bilan bog liq ekologik halokatdir. Tarixiy ma lumotlardan Orol dengizining sathi yillar davomida eng yuqori nuqtada bo lganligi ko rinib turibdi. O sha davrda suv hajmi 1064 kub. km. ni, suv sathi balandligi 53,4 metrni tashkil etgan. Sirdaryo va Amudaryo har yili 56 kub. km hajmdagi suvni dengizga olib kelib quyardi. So ngra suv hajmi kamayib bordi va 1975-yildayoq quriyotgan dengiz tubidan ko tarilgan changni kosmosdan turib kuzatish mumkin bo lib qoldi. Hozirgi kunda Orol dengizi tubidan ko tarilgan tuzni Antarktida muzlaridan ham topish mumkin. O tgan asrning 80-yillari boshlarida O zbekiston uchun yana bir transchegarali xavf-xatar manbai yuzaga keldi. Bu Tojikistonda alyuminiy kompleksining ishga tushirilishi bilan bog liq vaziyat edi. Oqibatda Surxondaryoning Denov, Oltinsoy, Sariosiyo, Uzun va Sho rchi tumanlari hududlari ekologik tang ahvolga tushib qoldi. 15

16 Alyuminiy kompleksi atmosferaga ko p miqdorda ftorli vodorod, uglerod oksidi, oltingugurt gazi, azot oksidlari chiqaradi. Bir kecha-kunduzda havoga tonna atrofida ftorli birikmalar chiqariladi. Zavod vodiyning yuqori qismida joylashganligi sababli tog dan vodiyga esadigan shamol yordamida chiqindilar respublikamizning yuqorida tilga olingan Tojikiston bilan chegaradosh tumanlariga tarqalmoqda. Tojikiston Respublikasi hududidagi Pomir tog ida joylashgan Sarez ko lining o zidan pastda joylashgan hududlarga xavf solish ehtimoli ham yo q emas yilning 18 fevralidan 19 fevraliga o tar kechasi yuz bergan kuchli zilzila (9 ball) oqibatida tog qoyasi qulab tushib daryo yo lini to sib qo ygan. Ko chki Usoy qishlog ini ko mib tashlagan. Ko chkidan hosil bo lgan uyum Usoy uyumi nomini olgan. Tog jinslari surilib borib Murg ob daryosi vodiysini to sib qo ygan. Shu yerdagi Sarez qishlog i suv ostida qolib ketgan. Ko lning nomi shu qishloq nomidan olingan. Sarez ko li to g oni darz ketib, halokatli suv bosishlari yuzaga kelsa, Panj, Bartang va Amudaryo sohillari to Orol dengizigacha suv ostida qolishi mumkin. Tojikistonning janubiy qismi, 16

17 O zbekistonning janubi-g arbi va Xorazm viloyati, Afg oniston hamda Turkmaniston hududlari suv ostida qolishi ehtimol bo lgan hududlar sirasiga kiradi. Bu yerlarda 5 million nafardan ortiq aholi yashaydi. Tojikistonlik mutaxassislarning bergan ma lumotlaridan ma lumki, tabiiy to g on ustida kuzatuv maskani mavjud. Tojikiston poytaxti va Usoy uyumida operatorlar kecha-kunduz navbatchilikda turishadi hamda suv sathi o zgarishlarini kuzatib borishadi. Sarez ko lidan kutilayotgan xavfning oldini olish uchun bir nechta loyihalar ishlab chiqilgan. Ularda xavfni ko ldagi suv sathi balandligini pasaytirish yoki tabiiy to g on tanasini mustahkamlash yo li bilan bartaraf etish taklif etilgan. Hozirgi kunda Tojikistonning baland tog li hududidagi Rogun GESi qurilayotgan joy Nurek GESidan 70 km yuqorida, Vaxsh daryosining eng baland hududida joylashgan. Mutaxassislar ushbu dambaning o pirilishi daryoning quyi qismida joylashgan hududlar uchun juda katta miqdordagi ekologik halokatga sabab bo lishini, jumladan, O zbekistonning qator tuman va shaharlari suv toshqinidan katta miqdorda talafot ko rishi mumkinligini ta kidlashmoqda. Hisob-kitoblarga ko ra, ushbu GESning 17

18 qurilishi mintaqa uchun katta ekologik halokatlarga sabab bo lishi mumkin. Rogun GESi Ilyak-Vaxsh tektonik yoriqlik hududida joylashgan. Ushbu hudud seysmik jihatdan xavfli bo lib, bu yerda 9 balldan ortiq yerosti silkinishi yuzaga kelishi mumkin. Bundan tashqari, Rogun GESi loyihadagi to liq quvvat bilan ishlay boshlasa, sug orish davrida Vaxsh daryosi suv hajmi yillik o rtacha 2 2,9 km 3 yoki 15 foizga kamayishi mumkin. Qirg iziston Respublikasi Jalolobod viloyati hududidagi tog li zonadan suv oluvchi va Farg ona vodiysiga oqib kiruvchi Moylisuv daryosi qirg oqlariga yaqin joylashgan radioaktiv chiqindilar ko milgan joylar sel kelishi va ko chki oqibatida daryo o zaniga tushish xavfi mavjud. Buning oqibatida O zbekiston hududlarida zararlanish zonalari yuzaga kelishi mumkin. Bundan tashqari o simliklar kushandasi chigirtka ham transchegarali favqulodda vaziyat - epifitotiya sababchisi hisoblanadi. O zbekiston hududiga chigirtka Tojikiston, Qirg iziston, Qozog iston, Turkmaniston va Afg onistondan uchib kelishi mumkin. Qishloq xo jaligi ekinlarini chigirtkadan himoya qilish maqsadida har yili minglab gektar ekinzorlarimizga kimyoviy dorilar purkaladi. Savol va topshiriqlar: 1. Transchegarali favqulodda vaziyatga ta rif bering. 2. Transchegarali favqulodda vaziyatlarga misollar keltiring. 3. Transchegarali favqulodda vaziyatlarda muhofazalanish yo llarini ko rsating. 4. Transchegarali favqulodda vaziyatlar chog ida aholini muhofaza qilish yo llarini tushuntiring. 5. Ommaviy axborot vositalaridan O zbekiston uchun tahdid tug dirishi ehtimol bo lgan transchegarali favqulodda vaziyatlar to g risidagi ma lumotlarni to plang. Ushbu ma lumotlardan foydalangan holda Transchegarali favqulodda vaziyatlar va ulardan muhofazalanish yo llari (O zbekiston misolida) mavzusida referat tayyorlang. 18

19 Ekologik xavfsizlik ta minoti Orol bo yida ekologik muvozanatning yomonlashishi mintaqada ekotizim muvozanatining buzilishiga olib keldi, suv resurslari taqchilligini kuchaytirdi. Bugungi kunda Orol dengizining qurishi bilan bog liq salbiy oqibatlar nafaqat mamlakatimizning, balki Markaziy Osiyo mintaqasining global ekologik muammosiga aylanib ulgurdi. Markaziy Osiyo davlatlari boshliqlarining 1993-yil mart oyida Qizilo rdada bo lib o tgan uchrashuvida Orol dengizi tangligini hal etish yuzasidan birgalikda harakat qilish to g risida bitim imzolandi. Orol dengizi muammolari bo yicha Davlatlararo Kengash va uning ishchi organi Ijroiya qo mitasi, shuningdek Orolni qutqarish Xalqaro fondi tashkil etildi yil fevralda Markaziy Osiyodagi besh davlat boshliqlarining BMT, Jahon banki va boshqa xalqaro tashkilotlar vakillari ishtirokida Almatada bo lib o tgan uchrashuvida Xalqaro Orolni qutqarish jamg armasining ancha ishchan tarkibi va uning negizida harakatchan Ijroiya qo mitasi tuzildi. O zbekistonda faoliyat yuritayotgan Orol dengizi havzasi loyihalarini amalga oshirishni boshqarish va GEF (Global ekologik jamg arma) agentligi, Xalqaro Orolni qutqarish jamg armasi ijroiya qo mitasining Nukus filiali Respublika tuzilmalari bilan hamkorlikda aniq maqsadli loyihalarni amalga oshirish orqali ekologik tanazzulni yengillashtirishga katta hissa qo shmoqda. Orol dengizining suvi chekinishi tufayli hosil bo lgan sho rxok yerlarga sharoitga mos o simlik va dov-daraxtlar ekishga kirishildi. Orolning suvi qurigan tubida o rmonzor barpo etildi. U yerda garmselni qaytarish, zararli tuzlarning havoga ko tarilishining oldini olish maqsadida saksovullar, cherkez, yulg un, kandim va ushbu tabiiy sharoitga mos, qo shimcha suv talab etmaydigan 19

20 boshqa o simliklar ekildi. Shu tariqa shamol ta siri ostida tuproq yemirilishi kamaymoqda, ko chishi mumkin bo lgan qumlar mustahkamlanmoqda, zaxi qochgan yerlarni xo jalik faoliyatida foydalanish uchun jalb etish imkoniyati paydo bo layotir. O zbekiston Respublikasida bugungi kunda eng muhim ahamiyatga ega bo lgan ustuvor vazifalardan biri suv xavfsizligini ta minlashdir. Suv xavfsizligi, bu milliy manfaatlarni himoya qilish va amalga oshirishda mamlakatni o z vaqtida, kerakli hajmdagi va sifatli suv resurslari bilan ta minlanganlik holatidir. O zbekiston Respublikasida suv xavfsizligini ta minlashda obyekt sifatida yer usti va yer osti suv resurslari, qorlik va muzliklardan iborat suv zaxiralarini ko rsatish maqsadga muvofiq hisoblanadi. O zbekiston Umumjahon suv forumi ichimlik suvidan foydalanish imkoni insonning eng asosiy huquqi ekani, suv taqchilligi energetik va moliyaviy inqirozdan ko ra xavfliroq ekani to g risidagi qarorini qo llab-quvvatlaydi. Suv resurslaridan oqilona foydalanish, mintaqaviy va global darajada gidrologik balansni saqlash, suv resurslarini asrash va tejash, suvdan foydalanish hajmini kamaytirishni ta minlovchi dehqonchilik tizimini takomillashtirish, suv xo jaligi infratuzilmasini modernizatsiya qilish, suvni tejaydigan zamonaviy texnologiyalarni joriy etish bular hayotning o zi oldimizga qo yayotgan g oyat muhim masalalar bo lib, bizdan alohida e tibor talab qiladi. Ekologik xavfsizlikni kuchaytirish uchun qishloq, o rmon va boshqa xo jalik tarmoqlaridagi tabiiy jarayonlarning keskin buzilishiga olib keladigan barcha zaharli kimyoviy moddalarni qo llash ustidan qattiq nazorat o rnatish, havo va suv muhitini insonning hayotiy faoliyati uchun zararli yoki salbiy ta sir etadigan moddalar bilan ifloslanishini to xtatish zarur. Hozirgi kunda respublikamizda energiyaning atrof muhitga zarar yetkazmaydigan muqobil turlaridan foydalanish ko lami tobora kengaymoqda. Masalan, Jizzax viloyatidagi fermer 20

21 xo jaliklaridan birida shamol yordamida elektr energiyasi, molxona chiqitidan biogaz olinmoqda. Bu ishlarni fermer xo jaligi O zbekiston Ekologik harakati bilan hamkorlikda Fermer xo jaliklarida zamonaviy energiya resurs tejovchi texnologiyalarni rivojlantirish va chiqitsiz texnologiyalar bo yicha ilg or tajribalarni joriy qilish loyihasi asosida amalga oshirmoqda. Savol va topshiriqlar: 1. O zbekistonda ekologik xavfsizlikni ta minlash uchun qanday ishlar amalga oshirilmoqda? 2. Suv xavfsizligini ta minlash uchun qanday ishlar amalga oshirilishi lozim? 3. Atmosfera xavfsizligi qanday ta minlanishi lozim? 4. Respublikamizda ekologik xavfsizlikni ta minlash borasida olib borilayotgan ishlar to g risida ma lumotlar to plang. Mavzuga oid krossvord tuzing. 21

22 Radiatsiyaviy avariyaning oqibatlari Har bir inson u qanday kasb egasi bo lmasin, ion nurlarining inson organizmiga ta siri to g risida bilishi va radiatsiyaviy avariya sodir bo lganida birinchi tibbiy yordam ko rsata olishi kerak yili Rentgenning yordamchisi V.Grubbe rentgen nurlari bilan ishlash jarayonida radiatsiyaviy kuyish oldi. Fransuz olimi A.Bekkerelning terisi radiy nurlanishidan kuchli kuydi. Mariya Skla dovskaya-kyuri radioaktiv nurlanish ta siriga tez-tez uchragani uchun qon saratoni kasalligidan vafot etdi. Radiatsiyaviy avariya sodir bo lganida odamlar yuqori radiatsiya va radioaktivlikning tashqi yoki ichki ta siriga biron-bir darajada uchrashlari mumkin. Radioaktiv manba yoki radioaktiv qurilma radioaktiv zarrachalarni tashqariga chiqarib, bu zarrachalar teri orqali kirib borishida tashqi ta sir ro y beradi. Radioaktiv zarrachalar nafas yo llari yoki ovqat hazm qilish yo li orqali organizmga tushsa, ichki ta sir ro y beradi. Odamlar va hayvonlarga radioaktiv moddalarning ko rsatadigan ta sirini quyidagi turlarga ajratish mumkin: a) radioaktiv zararlangan bulut o tishi chog ida tashqi nurlanish; b) yer yuzasi, bino, inshootlar va hokazolarning radioaktiv ifloslanishi bilan bog liq tashqi nurlanish; v) parchalanish mahsulotlarining radioaktiv zarralaridan nafas olish chog ida ichki nurlanish; g) radioaktiv ifloslangan oziq-ovqat mahsulotlari va suvni iste mol qilishdan ichki nurlanish; d) radioaktiv moddalarning teri qoplami va kiyimlarga tushishidan kontakt nurlanish. Nurlanish bir martalik va ko p martalik bo lishi mumkin. Dastlabki to rt kecha-kunduz davomida olingan nurlanish bir martalik 22

23 hisoblanadi. To rt kecha-kunduzdan ortiq vaqt davomida olingan nurlanish ko p martalik hisoblanadi. Radioaktiv moddalarning zararlangan yegulik va suv bilan organizmga belgilangan miqdordan ortiq tushishi og ir nur kasalligini keltirib chiqarishi mumkin. Radiatsiyaning xavflilik darajasi ko p omillarga: birinchidan, nurlanish dozasiga, ikkinchidan, tananing qaysi qismi radiatsiya ta siriga uchraganiga, uchinchidan, radioaktiv element turiga, to rtinchidan, radiatsiyaning tabiati va kuchiga bog liq bo ladi. α-zarrachalar juda zaif bo lib, kiyim va teri orqali o tishga qodir emas. Nurlanganda ular terining yuqori qavatigagina kira oladi. Ular, asosan, nafas organlariga xavf tug diradi. Ulardan oddiy qog oz varag i yordamida muhofazalanish mumkin. α-zarrachalar inson organizmiga oziq-ovqat, suv va havo orqali kirishi mumkin. β-zarrachalar α-zarrachalardan 7000 baravar kichik, biroq ancha kuchli quvvat zaryadiga ega, shuning uchun ko proq o tish qudratiga ega. β-zarrachalar 1-2 sm qalinlikdagi suv qavatidan o ta oladi. Ulardan muhofazalanish uchun bir necha millimetr qalinlikdagi alyuminiy parchasi yetarli. β-zarrachalar bilan tashqi nurlanishda inson badanining ochiq yerlarida turli og irlikdagi radiatsiyaviy kuyish sodir bo lishi mumkin. Organizmga ovqat, suv va havo bilan kirganda esa ichki nurlanish yuz beradi. γ-nurlanishning o tish qudrati juda yuqori bo lganligi uchun u juda xavflidir. γ-zarrachalar organizmga osonlik bilan o tadi. Ular ko p materiallar, shu jumladan muhofazalovchi materiallar orqali ham o tib boradi. Ulardan beton, qo rg oshin yoki solishtirma og irligi yuqori boshqa materiallar muhofaza qila oladi. Radioaktiv zararlanishning oqibati kamdan-kam hollarda darhol ko zga tashlanadi. Ayrim organlar, masalan, qalqonsimon bez, ilik, o pka, teri va oshqozon radiatsiya ta siriga boshqa organlarga qaraganda tezroq uchraydi. Inson 70 yillik umri davomida oladigan nurlanish miqdori ber ni tashkil etadi. Inson o z umri davomida har yili o rtacha 23

24 mber nurlanish oladi. Radiatsiyaviy avariya to g risidagi xabarni eshitgach, oila ning barcha a zolari shaxsiy muhofaza vositalarini tayyorlashlari va tutib olishlari kerak bo ladi. Uyni germetik yopish, radioaktiv changlardan oziq-ovqat mahsulotlari va suvni muhofaza qilish choralarini ko rish kerak. Olingan axborotlarga asosan shoshilinch evakuatsiyaga tayyorgarlik ko rib, yaqin yerdagi panajoyga yo l olish zarur. Bunday joylar bo lmaganda esa yerto laga yashirinish mumkin. Siz yashaydigan joy radiatsiyaviy zararlanishga duchor bo lgan bo lsa-yu, u yerdan keta olmasangiz, quyidagi qoidalarga rioya qiling. Badanning ochiq joylarini iloji boricha ko proq yopuvchi kiyim kiyib oling. Binoga kirishdan avval kiyimlaringizni qoqing, poyabzalni yaxshilab cho tkalang va yuving, uy kiyimlaringizni almashtiring va barcha iflos kiyimlaringizni tashqarida qoldiring. Uydan tashqarida kiyadigan kiyimingizni uy kiyimingizdan alohida tuting, chunki ustki kiyim ko p darajada radioaktiv ifloslangan bo ladi. Ko chadan qaytganingizdan so ng har gal yuvining va tashqarida kiyadigan kiyimingizni yuving. Teri quruq tampon yoki latta bilan artilganda radioaktiv modda 70% ga yo qotiladi, qor bilan artilganda - 90% gacha, suvda sovunlab yoki kir yuvish vositalari bilan yuvilganda 98% gacha yo qotiladi. Shilliq pardalar dezaktivatsiyasi uchun ichimlik sodasining 2% li eritmasi ishlatiladi. Yod profilaktikasi qalqonsimon bezni radioyod ta siridan muhofaza qilishga qaratilgan muhim tadbir. Radiatsiyaviy avariya sodir bo lganida katta miqdorda radioyod atrof muhitga chiqadi. Radioyoddan muhofaza qilish uchun turg un yod preparati qabul qilinadi. Yod radioizotipining atrof muhitga bir martalik chiqishida yod profilaktikasi 10 kun davomida o tkaziladi. Radioizotop uzoq muddat organizmga tushganda shu muddat davomida va radionuklidning atrof muhitga oxirgi chiqishidan keyingi 10 kun davomida yod preparati qabul qilinadi. 24

25 Ko pincha yod profilaktikasi uchun kaliy yod ishlatiladi. Uning kecha-kunduzlik miqdori kattalar va 5 yoshdan katta bolalarga - 0,25 g (1 tabl.), 2-5 yoshli bolalarga 0,125 g (0,5 tabl.), 2 yoshgacha bo lgan bolalarga 0,02 g (0,25 tabl.) dan iborat. Go sht 1:3 nisbatda suvda qaynatilganda, uning radioaktivligi 50%, 1:3 nisbatdagi namokobga 1 kecha-kunduz davomida solib qo yilganda 70-90% ga kamayadi (namokob 2-3 marta almashtiriladi). Go sht sovitgichda uzoq muddat saqlansa, yod-131 ning tabiiy dezaktivatsiyasi sodir bo lib, 80 kundan so ng uning izi ham qolmaydi. Radioaktiv yod-131 ni kartoshka qirqimidagi ko k rangga qarab aniqlash mumkin 1l suv yoki sutni uy sharoitida tozalash uchun g tsellyuloza kerak bo ladi. Tozalashning ikki usuli bor: 1-usul. 40 g tsellyuloza olinadi, tozalanadi va suvda bo ktiriladi. Voronkaning tor qismiga filtr (paxta), ustidan bir tekis qilib tsellyuloza solinadi. Zararlangan eritmani quyib, filtrlanadi, tsellyulozani shisha tayoqcha bilan ushlab turiladi. 1 l suyuqlikni tozalash uchun 25 daqiqa vaqt kerak bo ladi. Ishlatilgan tsellyulozani quritib, yoqish va kulini belgilangan tartibda ko mish lozim. 2-usul. Konserva bankalariga 2-3 l suv quyiladi va ertalabgacha muzlatgichga qo yiladi. Ertalab ifloslangan suv olib tashlanadi, bankada toza muz bo lagi qoladi. Radiatsiyaviy avariyadan so ng meva, sabzavot hosillarini yig ib olmang. hovuz, ko l va boshqa suv havzalarida cho milmang. Suvni radiatsiya bilan zararlanmagan quduqdan olish zarur. Mahalliy oziq-ovqat mahsulotlarini iste mol qilmaslik lozim. Barcha ho l meva va sabzavotlarni zararlanmagan suvda yuvib, so ng iste mol qilish kerak. Yovvoyi hayvonlar go shtini va qo ziqorinni yemaslikka harakat qilish lozim. Ovqatlanishdan avval qo llarni sovunlab yuvish va og izni chayish zarur. Yodingizda tutingki, radiatsiyali zonada yashash mumkin, lekin bu sizdan muayyan intizom talab qiladi. Radiatsiyaviy 25

26 muhofaza usullarini bilish radiatsiyaviy avariya oqibatlarini sezilarli kamaytiradi O tilgan mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: 1. Radiatsiyaviy avariyaning shikastlovchi omillari to g risida tushuncha bering. 2. Yod profilaktikasi qachon va nima uchun o tkaziladi? 3. Radiatsiyaviy avariya chog ida aholi qanday harakatlanishi lozim? 4. Iste mol uchun ishlatiladigan mahsulotlardagi radiatsiya miqdorini kamaytirish yo llarini tushuntiring. 5. Topshiriqni bajaring: Quyida keltirilgan lavhada bolalar yo l qo ygan kamida 5 ta xatoni toping, ularni izohlang va to g ri harakat qoidalarini ko rsatgan holda ssenariy yozing. «Zararlangan hudud» so zlari yozilgan ko rsatkich osib qo yilgan hudud. Ikki o quvchi yugurib kirib kelishdi. 1-o quvchi: (Gazniqobni yechib, to nkaga o tiradi). Mashqda qiyin bo lsa jangda oson bo larmish! 2-o quvchi: Menimcha, yo limizni yo qotdik, shekilli. Bolalar bizni qidiradigan bo lishdi-da. Ularning ishonchini oqlay olmadik. 1-o quvchi: Unda, yur tezroq, bolalarni topaylik. 2-o quvchi: To g ri. Biroq juda qornim ochib ketdi. Kel, avval ovqatlanib olaylik. (Sumkasidan ovqat chiqarib yeya boshlaydi). 1-o quvchi: Sen ovqatlanguncha, men yaxshisi maysalar ustiga yonboshlab, dam olib turaman. 26

27 Radiatsiyaviy avariya sodir bo lganda aholining harakati Kimyoviy element (uran, toriy, radiy va boshqa)lar atom yadrolarining o z-o zidan parchalanishiga hamda ular atom soni hamda massasi raqamining o zgarishi radioaktivlikdir. Ushbu xususiyatga ega bo lgan kimyoviy elementlar radioaktiv elementlar hisoblanadi. Ma lumki, o zidan nur tarqatishi va odam organizmida nurlanish deb nomlanadigan kasallikni vujudga keltirish mumkin bo lgan radioaktiv moddalar sanoatning qator sohalarida turli maqsadlar uchun ishlatib kelinmoqda. Bularni saqlash, ishlatish va chiqarib tashlash, jarayonlarida texnika xavfsizligiga rioya etilmasa og ir oqibatlarga, atrof-muhitning radioaktiv zararlanishiga, odamlarning, mavjudotlarning halok bo lishi va o simliklarning yaroqsiz holga kelishiga olib keladi. Radiatsiyaviy halokat sodir bo lgan voqelik bo lib, uning natijasida radioaktiv moddalar parchalanishi tufayli nurlanish hosil bo ladi. Radioaktivlik miqdori chegaralangan me yordan oshmasligi va inson hayoti uchun xavfli vaziyatni vujudga keltirmasligi lozim. Bu boradagi halokatlarning 3 turi ma lum: bir korxona chegarasida-bunda xavfli radiatsiyaviy inshootda yo l qo yilgan nosozlik tufayli, radioaktiv xossaga ega bo lgan moddalar muayyan inshootdagi uskunalar chegarasida bo lib, tashqariga chiqmaydi. mahalliy bunda radioaktiv xususiyatga ega bo lgan moddalar miqdori birmuncha yuqori bo lib, u butun sanitariya-himoya hududiga tarqalishi mumkin va zarari ham yuqori darajada bo ladi. O z miqdoriga ko ra shu radiatsiyaviy xavfli inshoot uchun belgilangan me yordan oshiq bo lib, radioaktivlashgan holatning ta siri katta hisoblanadi; 27

28 umumiy radiatsiyaviy xavfli inshootda sodir bo lgan nosozlik tufayli, halokatning katta hududga tarqalishi va odamlarning nurlanishga olib kelishi. Dunyoning bir qator mamlakatlarida halokatlarga olib kelishi mumkin bo lgan radiatsiyaviy xavfli inshootlarning turlari ko p. Ular atom stantsiyalari, yadro yoqilg isi ishlab chiqaruvchi korxona, yadro reaktori mavjud bo lgan ilmiy-tadqiqot institutlari va h.k. Og ir sharoit vujudga kelgan chog da, issiqlik yoki yadro portlashi sodir bo lishi mumkin. Radiatsiya holati belgilangan xavfsizlik me yorlaridan yuqori bo lgan hamda radioaktiv mahsulotlar va ionlashtiruvchi nurlarning paydo bo lish(chiqish)i favqulodda vaziyatga olib keladi. Nurlanish miqdori 28 Zararlanish belgilari 50 R Zararlanish belgisi yo q 100 R Ko p marta nurlansa (10-30 kun), 10% odamlarda qusish, darmonsizlanish belgisi paydo bo ladi 200 R Nurlanish kuchaysa 1 turdagi nurlanish kuzatiladi 300 R 2 turdagi nurlanish kuzatiladi Hududning zararlanish darajasi radiatsiya darajasida baholanadi va soatiga rentgen yoki radlarda o lchanadi. Insonlarning zararlanish darajasi tashqi nurlanish natijasida radiatsiya dozasining kattaligi bilan aniqlanadi va rentgen yoki radlarda o lchanadi. Radiatsiya xavfi sodir bo lishdan oldin aholi tomonidan ko rilishi kerak bo lgan chora-tadbirlar: gazniqob, gaz va changdan muhofaza qilish vositalaridan foydalanish qoidalarini bilish;

29 dokali paxta niqobni tayyorlash va ishlatish usullarini bilish; zararlangan (zaxarlangan)larga birinchi tibbiy yordam ko rsatish usullarini o rganish; tibbiy yordam ko rsatish qutichasini tayyorlab qo yish va unda albatta yodli preparat bo lishini ta minlash; oila a zolari muhofazalanishi uchun eng yaqin atrofda joylashgan panajoy va yerto lalar qayerdaligini bilish; elektroenergiya, gaz va suv tarmoqlarini tezda o chirishni bilish; xonadon (kvartira)ga tashqaridan havo kirishini to xtatish choralarini ko rish; deraza, eshik va tirqishlarni berkitish uchun materiallarni oldindan tayyorlab qo yish; mustaqil ravishda radioaktiv muhitni va oziq-ovqat mahsulotlarining zararlangan (zaxarlangan)lik darajasini aniqlash uchun maishiy dozimetr bo lishini ta minlash; ekstremal holatlarda tezkor evakuatsiyaga tayyorlanishni bilish, radiatsiyadan nurlanish darajasi g ishtli binolarda 510 marta, temirbeton uylarda undan ko p va yerto lalarda marotaba kamayishini bilish kerak. Radiatsiya xavfi haqida ma lumot eshitgandan keyin bajarilishi kerak bo lgan chora tadbirlar: hamma oila a zolaringiz uchun yakka muhofaza vositalarini tayyorlash va zarurati bo lganda darhol uni taqib olish; yakka muhofaza vositalari bo lmasa, paxta dokali niqobni tayyorlashi va zarurati bo lganda darhol taqib olish; xonadoningiz (kvartirangiz)ga tashqaridan havo kirmaydigan qilib berkitish; oziq-ovqat mahsulotlari va suvni radioaktiv changlardan muhofaza qilish chora tadbirlarini ko rish; olingan ma lumotlar va ko rsatmalar asosida tezkorlik bilan evakuatsiyaga tayyorgarlik ko rish va yashayotgan xonadon (kvartira)dan chiqib, oldindan rejalashtirilgan eng yaqin joylashgan panajoy va yerto lalarga yashirish; panajoy va yerto lalardan foydalanish imkoniyati bo lmasa, 29

30 uyda deraza va eshik hamda ularning tirqishlarini yaxshilab berkitish, qalin mato bilan yopish zarur. Radiatsiya bilan zararlangan hududlarda bajarilishi kerak bo lgan chora tadbirlar: hududda xavfli: radiatsiya yozuvli maxsus ko rsatkichlarga e tibor bering; tanani to la to kis yopib turadigan kiyim kiyib olish; xona (kvartira)ga kirishdan oldin kiyimni yaxshilab qoqish (changini tozalash va poyabzalni yuvish), ko cha kiyimini almashtirish va ishlatilgan kiyimni tashqarida qoldirish; hududdagi daraxtlar mevasi hamda yetishtirilgan poliz mahsulotlarini ishlatmaslik; ariq, ko l va to planib qolgan suv manbalaridan foydalanmaslik; tekshirilmagan suv manbalaridan foydalanish mumkin emasligini bilish; ovqatlanishdan oldin albatta qo lni sovun bilan yuvish va og zini chayish; ishlatiladigan sabzovot va mevalarni ham yaxshilab yuvish kerak. Radiatsiyadan zararlanish xavfi tugagandan keyin ko riladigan chora-tadbirlar: ehtiyot chora-tadbirlariga qat iyan rioya qilish; badanning ochiq joylarini yaxshilab tozalash, toza suv bilan og iz, burun, tomoq va ko zlarni yuvib tashlash; tozalanib bo lganingizdan keyin o zingizning kiyimingizni va muhofaza vositalarini dozimetrli nazorat asbobi yordamida tekshirib ko ring. Xavfsizlik qoidalariga rioya qilish, nafas olish yo llarini va terini muhofaza qilish sog liqning garovidir! Esda tuting! Qo rqmang va vahimaga tushmang! Shunda atrofingizdagilarning ham qo rquvini kamaytirasiz! Sizning sez- 30

31 girligingiz va tezkor harakt qilishingiz favqulodda vaziyatlarga qarshi turishingiz garovidir! Savol va topshiriqlar: 1. Radioaktivlik deb nimaga aytiladi? 2. Hududning va insonlarning zararlanish darajasi nimalarda o lchanadi? 3. Radiatsiya xavfi sodir bo lishidan oldin nimalarni bilish kerak? 4. Radiatsiya xavfi haqida ma lumot eshitgandan keyin nimalar qilish kerak? 5. Radiatsiya bilan zararlangan hududlarda bajarilishi kerak bo lgan chora-tadbirlar nimalardan iborat? 6. Radiatsiyadan zararlanish xavfi tugagandan keyin nimalar qilish kerak? 7. Sodir bo lgan yirik radiatsiyaviy avariyalar to g risida ma lumotlarni o rganib chiqing. 31

32 Radiatsiyaviy avariya Hozirgi kunda iqtisodiyot tarmog i yoki fan sohasining qaysi bir sohasini olmang, radioaktiv moddalar va ionlashtiruvchi nurlanish manbalaridan borgan sari ko proq foydalanilayotganligining guvohi bo lamiz. Ayniqsa, yadro energetikasi zo r berib rivojlanib bormoqda. Hozirgi kunda dunyoning 30 ga yaqin mamlakatida 450 ga yaqin atom energobloki ekspluatatsiya qilinadi. Shu bilan birga insoniyat erishgan yutuqlar unga xavf-xatar ham olib keldi. Xirosima va Nagasaki shaharlarida atom bombasining portlashi atom energiyasidan foydalanish tarixidagi eng yirik va mudhish fojea bo ldi yilda sodir bo lgan Chernobil atom elektr stantsiyasidagi avariya insoniyat xotirasidan ko tarilmay turib, 2011-yilning 11 martida Yaponiyadagi Fukusima atom elektr stantsiyasida yana bir katta ko lamli halokat sodir bo ldi. Inson har kuni tabiiy radiatsiyaning ayrim turlari ta siriga duch kelib turishi ma lum. Bu - koinot radiatsiyasi, tuproq yoki oziq-ovqat moddalarida mavjud bo lgan radioaktivlikdir. Odamlar rentgen ko rigidan o tishda yoki radiatsiyali terapiyada sun iy nurlanish dozasini olishlari mumkin. Ushbu xavflardan tashqari yana ko plab zararlanish manbalari mavjud. Ular bevosita uranni qazib olish, boyitish, qayta ishlash, tashish, saqlash va chiqindilarni ko mish bilan bog liqdir. Fan va sanoatning izotoplarni qo llovchi ko plab sohalari: izotop diagnostikasi, bemorlarni rentgen tekshiruvidan o tkazish va boshqalar ham xavf manbai bo lishi mumkin. Ba zan ayrim qurilish materiallari ham radioaktiv xavf manbai hisoblanadi. Radiatsiyaviy avariyalar nafaqat atom elektr stantsiyalari (AES)da, balki radiatsiyaviy xavfli deb atash qabul qilingan obyektlarda sodir bo lishi mumkin. 32

33 Radiatsiyaviy xavfli obyektlarga AES, yadro yoqilg isi ishlab chiqaradigan korxonalar, radioaktiv chiqindilarni qayta ishlovchi va ko muvchi korxonalar, yadro qurilmalariga ega ilmiy-tadqiqot va loyiha tashkilotlari, yadro energetikasi qurilmalari, harbiy obyektlar kiradi. Bunday obyektlarda avariya sodir bo lganda radioaktiv moddalar atrof muhitga chiqib, aholining zararlanishiga sabab bo ladi. Atom qurilmalaridan suv osti va muzyorar kemalarida, kosmik kemalarda foydalanilmoqda. Yadroviy materiallarni ta shish, saqlash, qayta ishlashga to g ri keladi. Bu jarayonlar atrof muhitni, odamlarni, hayvonot va o simliklar dunyosini radioaktiv zararlash xavfini keltirib chiqarishi mumkin. 33

34 Avariya darajasi Yadro hodisalarini baholashning xalqaro shkalasi Nomi 34 AES dagi hodisaning xalqaro shkalasi 7 Global Katta miqdordagi radioaktiv zarralarning tashqariga chiqishi; odamlar sog lig i va atrof muhitga katta zarar 6 Og ir avariya Yirik chiqish; xodimlar va cheklangan hududdagi aholi muhofazasi bo yicha rejada belgilangan tadbirlarni to la amalga oshirish; faol hududning anchagina shikastlanishi 5 Atrof muhit uchun xavfli avariya 4 AES hududidagi avariya Cheklangan miqdorda chiqish; xodimlar va cheklangan hududdagi aholi muhofazasi bo yicha rejada belgilangan tadbirlarni qisman amalga oshirish Kichik chiqish; belgilangan chegarada aholining nurlanishi; faol hududning qisman shikastlanishi; xodimlar sog lig iga anchagina katta ta sir 3 Jiddiy hodisa Kichik chiqish; aholining belgilangan me yordan past chegarada nurlanish olishi; katta zararlanish; xodimlarning qayta nurlanishi 2 O rtacha og irlikdagi hodisa Xavfsizlik uchun potentsial oqibatlarga olib keluvchi hodisa 1 Sezilarsiz hodisa Reaktor faoliyatining ruxsat etilgan chegaralaridan og ish 0 Shkala darajasidan past Xavfsizlik uchun ahamiyatga ega emas

35 Radiatsiyaviy avariya uskuna nosozligi, xodimlarning xatti-harakatlari (harakatsizligi), tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlar tufayli kelib chiqqan, fuqarolarning belgilangan me yorlardan ko proq nurlanish olishiga yoki atrof muhitning radioaktiv ifloslanishiga olib kelishi mumkin bo lgan yoxud olib kelgan ionlashtiruvchi nurlanish manbai ustidan boshqaruvning izdan chiqishi. Radiatsiyaviy xavfli obyektlarda sodir bo lishi mumkin bo lgan avariyalar ikkita belgisiga ko ra tasniflanadi: me yordagi foydalanishdagi buzilishlar hamda xodimlar, aholi va atrof muhit uchun keltirgan oqibatlari. Me yordagi foydalanishdagi buzilishlar bilan bog liq avariyalar loyihada ko zda tutilgan, katta oqibatlarga olib kelingan va loyihada ko zda tutilmagan turlarga bo linadi. Loyihada ko zda tutilgan avariyalarning sabablari, odatda, xavfsizlik to siqlarining buzilishi bilan bog liq. Yadro avariyasi radioaktiv zarrachalarning gaz yoki chang sifatida chiqarib tashlanishi bilan birga kechishi mumkin. Ular keyin shamolda uchib borib yerga o tiradi va atrofni zararlantiradi. Radioaktiv zarrachalar suv manbalariga tushadi hamda uy, chorva mollarini, shu jumladan ulardan olinadigan mahsulotlarni zaharlaydi. Savol va topshiriqlar: 1. Radiatsiyaviy avariyaga ta rif bering. 2. Radiatsiyaviy avariyalar qayerlarda sodir bo lishi mumkin? 3. Radiatsiyaviy xavfli obyektlarga misollar keltiring. 4. Internet tarmog idan yirik radiatsiyaviy avariyalar to g risida berilgan ma lumotlarni qidirib toping. Ularning sodir bo lishiga sabab bo lgan omillarni tahlil qiling. 35

36 Elektron uskunalarning inson organizmiga ta siri Kompyuterda uzoq vaqt davomida ishlash inson salomatligiga zarar keltiradi. Uzoq muddat ishlagan kishi asabiy, uyqusi keladigan, savollarga yaxshi javob bera olmaydigan bo`lib qoladi. Televizorga qo shimcha ulanadigan qurilmalar ham havfli hisoblanadi. Cunki ular sim bilan ulanganligidan bolalar televizordan uzoqda o`tirishlari mumkin bo`lmay qoladi. Televizor oldida 5-8 soat o`tirgan bolada tano harorati ko`tariladi. Boshda og`riq paydo bo`ladi. Bunday holda tezda ochiq havoga chish kerak bo`ladi. Ochiq havoda biroz bo`linsa maydonning ta siri o`tib ketadi. Elektron asboblarning yaqinida havodagi zaryadlangan zarralarning to`planishi ro`y beradi. Bu zararli bo`lganligidan honani shamollatib turish kerak bo`ladi. Elektromagnit nurlanish insonning immun, asab, endokrin va boshqa organlariga ta sir qiladi. Immun tizimi qonga maxsus fermentlarni kiritadi. Bu himoya funksiyasini bajarib hujayrada immunitentning susayishiga olib keladi. Endokrin tizimi qonga katta miqdordagi adrenalinni kiritadi. Natijada organizmning yurak qon tomiriga yuklamasi ortadi. Qon quyuqlashadi va oqibatda xujayralar yetarli darajada kislorodni olmaydi. Elektron vositalarning zararli ta siridan qutulish uchun kompyu terda belgilangan vaqtdan ko`p o`tirmaslik, mobil telefondan zarur bo`lgandagina foydalanish, honani tez-tez shamollatib turish, toza havoda sayr qilib turish kerak. 36

37 Tabiiy gaz va alternativ yoqilg i turlaridan foydalanish. Maishiy kimyoviy vositalar Kundalik turmushimizda turli maishiy kimyoviy vositalardan foydalanishimizga to g ri keladi. Kir yuvish kukunlari, dog larni ketkazuvchi, hasharotlarga qarshi kurashish vositalari, dezodorantlar, kislotalar, fotosurat ishlash uchun foydalaniladigan reaktivlar maishiy kimyoviy vositalar jumlasiga kiradi. Bolalar biror kori-hol sodir bo lmasligi uchun maishiy vositalardan foydalanish qoidalarini bilishlari zarur. Portlovchi, yengil alangalanuvchi, yonuvchi, zaharli, kimyoviy, radioaktiv moddalar xavfli moddalar deyiladi. Bu moddalardan foydalanish qoidalarini buzish baxtsiz hodisalarga, jarohatlanish, kuyish, zaharlanish, odamlar va mol-mulkning nobud bo lishiga olib kelishi mumkin. Maishiy kimyoviy vositalarning xavf darajasi nisbatan xavfli, yong indan xavfli, zaharli turlarga bo linadi: Nisbatan xavfli oqartiruvchi va dezinfeksiyalovchi vositalar. Idishlarga Ko zga tushishidan saqlaning belgisi qo yiladi. Xavfli sirka va boshqa kislotalar, ishqor, so ndirilmagan ohak. Bunday moddalar solingan idishlarda Hayot uchun xavfli yorlig i bo ladi. Yong indan xavfli Xavfli! Olov yaqinida sachratmang yozuviga ega aerozol ballonchalari, erituvchilar, benzin, spirt, maishiy hasharotlarga qarshi kurashish vositalari. Zaharli Zahar! Zaharli (hasharotlar va kemiruvchilarga qarshi kurashish vositalari, o simliklarni himoya qiluvchi kimyoviy vositalar, dog ketkazuvchi vositalar, fotoreaktivlar). Turli noxushliklarning oldini olish uchun maishiy va kimyoviy vositalardan foydalanishni bilish zarur. Ayrim hollarni ko rib chiqamiz. Turmushda foydalaniladigan zarur vosita harorat o lchagichni sinib qolsa, undagi simob oqib ketishi mumkin. Natijada xavfli holat yuzaga keladi. 37

38 Simob suyuq kumushsimon-oq rangli metall. U barcha suyuqliklardan og ir. Nafas olganda simob qonga tushadi va oqsillar bilan qo shilib, qisman jigar, buyrak, qorataloq, miya to qimalarida to planadi. Zaharlanishning birinchi belgilari 8-24 soatdan keyin namoyon bo ladi. Xolsizlanish, bosh og rig i, yutumning og riqli kechishi, tana haroratining ko tarilishi bilan birga kechadi. Biroz muddatdan so ng milklarda, qorinda og riq boshlanadi, ich ketadi, ayrim hollarda o pkada suv yig iladi. Zaharlanish o lim bilan tugagan hollar ham uchraydi. Simob to kilib ketgudek bo lsa, bu joyga nafas olish organlarini muhofaza qilmay turib yaqinlashish mumkin emas. Xonani shamollatish, zudlik bilan sanitariya-epidemiya nazorati xizmatiga, favqulodda vaziyatlar boshqarmasi yoki bo limiga, 1050 raqami orqali qutqaruv xizmatiga, tez yordam ga murojaat qilish kerak. Oshqozonni g faollashtirilgan ko mir qo shilgan suv bilan yuvish, so ngra sut yoki suv qo shib ko pirtirilgan tuxum oqsili ichirish lozim. Ushbu choralar ko rib bo linganidan so ng surgi dori berish tavsiya etiladi. Atseton. Organizmga nafas olish yo llari yoki ovqat hazm qilish organlari orqali kirishi mumkin. Atseton bilan zaharlanganda ko z shilliq pardasi, nafas olish yo llari achishadi, bosh og rishi, 38

39 xushdan ketish hollari ro y berishi mumkin. Jarohatlangan odamni ochiq havoga olib chiqish, xushidan ketgan bo lsa novshadil spirti hidlatish, issiq choy ichirish kerak. Benzin bilan zaharlanish benzin bug larining nafas olish yo llariga kirishi yoki teriga ta siri orqali sodir bo ladi. Bunda bosh aylanadi, ko ngil aynib, qayd qilish mumkin, tomir urishi tezlashib ketadi. Og ir hollarda odamning harorati ko tarilib, xushdan ketish mumkin. Benzin odamning ichiga ketganda u qusadi, boshi, qorni og rishi, ichi ketishi mumkin. Bunday hollarda bemorni ochiq havoga olib chiqib, sun iy nafas oldirish kerak. Benzin ichib yuborilgan bo lsa, oshqozonni yuvib, issiq sut ichirish, qorin ustiga grelka qo yish kerak. Naftalin bug larini hidlash, uning oshqozonga tushishi, teriga tegishi bilan ham zaharlanish mumkin. Naftalinning 2 grammi yosh bolalarni, 10 grammi kattalarni o limga olib kelishi mumkin. Zaharlanish sodir bo lganda odam befarq, karaxt bo lib qolishi, qorinda og riq paydo bo lishi, ko z shilliq pardasi zararlanishi mumkin. Oshqozonni yuvish yo li bilan yordam ko rsatiladi. Zaharli kimyoviy moddalar bilan zaharlanish. Eng ko p tarqalgan zaharli kimyoviy moddalarga hashoratlarga qarshi kurashish vositalari, begona o tlarni yo qotuvchi vositalar, o simlik kasalliklariga qarshi kurashuvchi vositalar kiradi. Bu moddalar inson organizmi uchun ham zararlidir. Bunday moddalar bilan zaharlanishda avval ko krak qafasi siqiladi, odam terlaydi, keyin mushaklari uvishib, nafas olish buzi ladi, siydik ajralishi tezlashib, xushdan ketishi mumkin. havo yetishmasligi kuchayib, nafas olish to xtab olish mumkin. Jabrlanuvchiga yordam berish uchun avvalo uni tezlikda ochiq havoga olib chiqish lozim. Kiyimlarni yechib, terini ko p miqdordagi iliq suvda sovun bilan yuvish zarur. Ko zlarni 2% li iliq ichimlik soda eritmasi bilan artish kerak. Oshqozonni tozalash uchun qayt qilish kerak. Xo jalikda foydalanishga to g ri keladigan kislotalardan biri sirka kislotasidir. 39

40 Kislota bug lari bilan nafas olganda ko z, burun, tomoq shilliq pardasi achishib, kuyishi, burundan qon ketib, tomoq og rishi mumkin. Kislota teriga tekkanda kimyoviy kuyish ro y beradi. Kislota bug i bilan zaharlanganda bemorni ochiq havoga olib chiqib, tomoqni suv yoki 2% li ichimlik soda eritmasi bilan chayish lozim. Ichimlik soda qo shilgan iliq sut yoki ishqorli mineral suv ichirish, ko zni yuvish kerak. Oshqozonni ko p miqdordagi suv bilan yuvish zarur. Tuxum oqsili, kraxmal, kisel, 100 g o simlik yog i yoki sut ichirish tavsiya etiladi. Ishqorlar (novshadil spirti, so ndirilgan va so ndirilmagan ohak va boshq.) ham xo jalikda ishlatiladi. Ular bilan zaharlanganda og iz, qizilo ngach, oshqozon shilliq pardalari kuyadi, qattiq og riq paydo bo ladi, chanqov kuchayadi. Tomir tortishib qolishi, og riq o limga olib kelishi mumkin. Tezlikda oshqozonni yuvish, 0,5-1% li limon kislotasi eritmasi, apelsin yoki limon sharbati ichirish kerak. Umuman, dori-darmonlar, maishiy kimyoviy vositalardan ehtiyot choralariga rioya qilish kerak. Zaharlanish hodisasi sodir bo lganda birinchi navbatda «tez yordam»ni chaqirish va ular yetib kelgunga qadar birinchi tibbiy yordam ko rsatish zarur. Kasallikni davolashdan ko ra, uning oldini olgan afzalroq, deyishadi. Shu sababli xavfli moddalarni qo llashda sodir bo lishi mumkin bo lgan baxtsiz voqealarning oldini olish uchun quyidagi tavsiyalarga amal qilish lozim: xavfli moddalar yosh bolalar qo li yetmaydigan joylarda saqlanishi lozim; to kilib yoki bug lanib ketmasligi uchun xavfli moddalar solingan idishlarning ustini mahkam berkitib qo yish zarur; aerozollar, yengil alangalanuvchi va portlovchi moddalarni isitish tizimlari, elektr plitalari, pechkalar yaqinida saqlash mumkin emas; xavfli moddalar solingan idishlarning har birida ularning nomi yozilgan yorliqlari bo lishi shart; sovitgichda dori-darmonlarni og zi mahkam berkitilgan 40

41 idishlarda tegishli yozuvlari bilan birgalikda saqlash lozim; noma lum suyuqliklar, kukunlar, pastalar va boshqa moddalarni hidlamaslik, ta mini totib ko rmaslik kerak; o ta xavfli moddalar (kislota, ishqor, erituvchilar) bilan ishlaganda yengi uzun kiyim, muhofazalovchi ko zoynak, rezina qo lqop va fartuk kiyish kerak; yengil alanga oluvchi moddalarni portlovchi moddalar bilan, zaharli moddalarni oziq-ovqat mahsulotlari va dori-darmonlar bilan birgalikda saqlamaslik kerak. O tilgan mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: 1. Maishiy kimyoviy vositalar xavf darajasiga ko ra necha turga bo linadi? 2. Simob to kilganda qanday xavfsizlik qoidalariga rioya qilish lozim? 3. Atseton, benzin, naftalindan zaharlangan insonga yordam ko rsating. 4. Maishiy kimyoviy vositalardan foydalanishda qanday xavfsizlik qoidalariga rioya qilish lozim? 5. Jadvalni to ldiring: Мaishiy kimyoviy vоsita Тuri Shikastlovchi omili Xavfsiz foydalanish yo li Birinchi tibbiy yordam 41

42 Jamoa muhofaza vositalari Aholini favqulodda vaziyatlar sharoitida muhofaza qilishning turli yo llari, usullari va vositalari mavjud. Ular orasida jamoa muhofaza vositalaridan foydalanish usuli alohida o rin tutadi. Radiatsiyaviy yoki kimyoviy avariya sodir bo lganda, dovul va quyun yuz berganda, oddiy qirg in qurollari qo llanilgan vaqtda aholining panajoylarda yashirinishi ko zda tutiladi. Shu sababli har bir inson o z yashash, ishlash va o qish joyi yaqinidagi panajoy manzilini bilib olishi kerak. Toshkent shahrida metropolitendan 500 m radiusda yashovchi aholi uchun metro panajoy hisoblanadi. 42

43 Jamoa muhofaza vositalariga turli inshootlar kiradi: 1. Maxsus qurilgan muhofaza inshootlari: panajoylar, radiatsiyadan yashirinish joylari. 2. Panajoy va yashirinish joylari uchun moslashtirilgan inshootlar: metropoliten, yerto la, yer osti garajlari va h.k. 3. Oddiy yashirinish joylari: ochiq va yopiq tirqishlar, chuqur joylar, handaqlar, kotlovanlar, jarliklar va h.k. Muhofaza obyektlari aholi ko p to planadigan va uning uchun qulay joyda qisqa muddatlarda barpo etilishi lozim. Masalan, Yaponiyada 1923-yildagi Tokio zilzilasi va 1945-yildagi atom bombasi tashlanganda olingan saboqlar hisobga olingan. Hozirda buning natijasi o laroq Yaponiya shaharlarida panajoylar tarmog ini qurish bo yicha ishlab chiqilgan Milliy dasturning amalga oshirilishi natijasi o laroq, ulardan har birida 20 ming nafargacha kishini yashirish imkoni mavjud. Sig imiga ko ra panajoylar kichik (600 kishigacha), o rta (600 dan 2000 kishigacha) va katta (2000 dan ortiq kishi) turlarga bo linadi. Joylashgan joyiga ko ra panajoylar binoga biriktirib qurilgan va alohida qurilgan bo ladi. Qurilish vaqtiga qarab esa avvaldan qurib qo yilgan va tezlik bilan barpo etiladigan panajoylarga bo linadi. 43

44 Radiatsiyadan yashirinish joylari odamlarni gamma nurlardan va radioaktiv changning nafas olish organlari, teri, kiyim-boshga tushishidan himoya qiladi. Ular bino va inshootlarning yerto lasida barpo etiladi. Radiatsiyadan yashirinish joylarida odamlarning yashirinishi uchun asosiy xonalar va hojatxona, shamollatish tizimi joylashgan yordamchi xonalar, shuningdek zararlangan kiyimlar uchun mo ljallangan joylar bo lishi kerak. Panajoyga borish, unga kirish yo llari maxsus belgilar bilan ko rsatib qo yiladi. Panajoylar insonni vayron bo layotgan binolarning parchalaridan, o tuvchi radiatsiya va radioaktiv changlardan, kuchli ta sir etuvchi zaharli moddalardan, biologik va bakteriologik moddalardan, is gazidan va hokazolardan himoya qiladi. Buning uchun panajoylar germetik yopiladigan qilinadi va shamollatish tizimi qurilmalari bilan jihozlanadi. Shamollatish qurilmalari tashqaridan keladigan havoni tozalab beradi, uni xonalar bo ylab taqsimlaydi, bino ichida ortiqcha bosimni hosil qilib, zararlangan havoning yoriq va tirqishlardan ichkariga kirishiga to sqinlik qiladi. 44

45 Binoning odamlar bo ladigan qismida odamlar o tirishi yoki yotib dam olishi uchun ikki yoki uch qavatli krovatlar o rnatiladi. Panajoyga kelgan odamlarning yonida shaxsiy hujjatlari, oziq-ovqati, shaxsiy muhofaza vositalari bo lishi lozim. Katta o lchamli yuklarni, hidi o tkir mahsulotlar va yengil alanga oluvchi moddalarni olib kelish mumkin emas. Panajoy ichida shovqin solish, ruxsatsiz elektr tarmoqlarini, muhandislik qurilmalarini yoqib-o chirish, germetik yopiladigan eshiklarni ochishga yo l qo yilmasligi kerak. Panajoy ichida o rnatilgan tartib-qoidalarga qat iy rioya etish zarur. O tilgan mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: 1. Panajoylarning qanday turlarini bilasiz? 2. Qaysi favqulodda vaziyatlarda panajoylardan foydalaniladi? 3. Panajoylardan foydalanish tartibini gapirib bering. 4. Kimyoviy yoki radiatsiyaviy xavfli obyektlar yaqinida yashovchi aholi avariya sodir bo lganda o zini va yaqinlarini muhofaza qilish uchun qanday ma lumotlarga ega bo lishi kerak? 5. Turar joyingiz va maktabingiz yaqinida panajoylar mavjud bo lsa, o qituvchingiz rahbarligida u yerga sayohatga boring. Panajoy bilan tanishib chiqqach, olgan taassurotlaringiz to g risida ma lumotnoma tayyorlang. 45

46 Zamonaviy qirg in qurollarining turlari Zamonaviy qirg in qurollari deganda biologik (bakteriologik), yadro va kimyoviy qurollar nazarda tutiladi. Biologik (bakteriologik) qurol odamlarni, hayvonlarni va qishloq xo jalik ekinlarini qirib tashlash vositasi hisoblanadi. Uning asosini bakteriya, virus, zamburug kabi mikroorganizmlar va ular ishlab chiqaradigan zahar tashkil etadi. Bir qator yuqumli kasalliklarning qo zg atuvchilari ham qirg in qurolining asosi bo lishi mumkin. Odamlarni zararlash uchun kuydirgi, vabo, o lat, tulyaremiya, bezgak, gripp, ichburug, terlama, hayvonlar uchun oqsim, manqa, o lat, qora oqsoq, o simliklar uchun bug doyning zang kasalligi, kartoshkaning chirish kasalliklari qo zg atuvchilari, zararkunandalar ishlatilishi mumkin. Biologik qurol ishlatilganligini tuproq yuzasidagi, o simliklar va buyumlardagi kukunsimon moddalar izidan, kemiruvchilarning to planishidan, ko plab odamlar va hayvonlarning kasallanishidan bilish mumkin. Biologik qurolning ta siri tarqalib ketishining oldini olish maqsadida karantin va observatsiya tadbirlari amalga oshiriladi. Karantin va observatsiya tadbirlari o tkazilayotgan hududlarda dezinfeksiya, dezinseksiya va deratizatsiya ishlari o tkaziladi. Yadro quroli portlash xususiyatiga ega bo lgan, yadro ichidagi energiyadan foydalanishga asoslangan ommaviy qirg in quroli. Yadro qurolining portlashi insonda nur kasalligini keltirib chiqaradi. Nur kasalligiga chalinganda birinchi navbatda ilik, limfa tugunlari, taloq shikastlanadi. Atom bombasi ilk bor 1945-yili AQSh da yaratilgan. Shu yilning 5 avgust kuni Yaponiyadagi Xirosima va Nagasaki shaharlari ustiga birinchi atom bombalari tashlangan. Xirosimada 140 ming nafardan ortiq, Nagasakida esa 75 ming nafarga yaqin 46

47 odam halok bo lgan. Zarb to lqini, yorug lik nurlanishi, o tuvchi radiatsiya, radioaktiv zararlanish va elektromagnit impuls yadro portlashining shikastlovchi omili hisoblanadi. Zarb to lqini yadro portlashining asosiy shikastlovchi omili bo lib, uning ta sirida vayronaliklar yuzaga keladi, binolarga shikast yetadi. Bino, inshootlarning shikastlanishi va vayron bo lishi, odamlarning zararlanishi uning ta siridan bo ladi. Zarb to lqini atrofga tovush tezligidan katta tezlik bilan tarqaladi. Havoning qisilgan qatlamining oldingi chegarasi zarb to lqini fronti deb ataladi. Zarb to lqini frontidagi eng yuqori bosim bilan uning oldidagi me yordagi atmosfera bosimi o rtasidagi farq ortiqcha bosim deb ataladi. Yorug lik nurlanishi ko rinuvchi, ultrabinafsha va infraqizil nurlarni o z ichiga oluvchi nur energiyasi oqimi. Uning manbai portlashning qizib ketgan mahsulotlari va havo tomonidan hosil qilinadigan nurlanuvchi maydon. Yorug lik nurlanishi deyarli ko z ochib-yumguncha tarqaladi va portlash kuchiga qarab 20 so-niyagacha davom etadi. Muddat shunchalik qisqa bo lishiga qaramasdan teri kuyib, ko rish organlari esa shikastlanib ulguradi. Yorug lik nurlanishi noshaffof materiallardan o tolmaydi. 47

48 Yadro portlashining zararli ta sirini chuqur joylar, handaqlar, jarliklar, g isht va beton to siqlar, kotlovanlar susaytiradi. Kimyoviy qurol. Ommaviy qirg in vositalaridan biri bo lmish kimyoviy qurolning ta siri kimyoviy moddalarning zaharli xususiyatlariga asoslangan. Zaharlovchi moddalar qo llanilishiga ko ra 3 guruhga ajratiladi: o limga olib keluvchi, qichishtiruvchi va vaqtinchalik safdan chiqaruvchi. Kimyoviy qurol qo llanilganligini o simlik barglari, tuproq yuzasi, binolar sirtidagi yog li dog lardan, ko z, burun va halqumning qichishishidan, nafas olishning qiyinlashganidan, uchib ketayotgan samolyotning ortida hosil bo lgan izdan bilish mumkin. Zamonaviy qirg in qurollaridan himoyalanish uchun dezaktivatsiya, dezinfeksiya, dezinseksiya, deratizatsiya, observatsiya, karantin va sanitar ishlovdan o tkazish tadbirlari amalga oshiriladi. Zamonaviy qirg in qurollari qo llanilgan vaqtda aholi muhofaza inshootlarida yashirinishi, shaxsiy muhofaza vositalaridan foydalanishi lozim. O tilgan mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: 1. Zamonaviy qirg in qurollarining qanday turlarini bilib oldingiz? 2. Biologik qurol to g risida ma lumot bering. 3. Yadro qurolining shikastlovchi omillarini tushuntiring. 4. Kimyoviy qurol qo llanilganligini qanday bilsa bo ladi? 5. Zamonaviy qirg in qurollari qo llanilgan vaqtda o tkaziladigan himoya tadbirlari to g risida gapirib bering. 6. Jadvalni to ldiring: Zamonaviy qirg in vositasining turi Shikastlovchi omili Himoyalanish yo llari 48

49 Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimi (FVDT) Favqulodda vaziyatlardan aholini va hududlarni muhofaza qilish bitta vazirlik doirasida chegaralanib qola olmaydi. Bu ishda ko plab vazirliklar va idoralarning ishtirok etishi talab etiladi. Vazirlik va idoralar tashkil etgan tizim Favqulodda vaziyatlarda ularning oldini olish va harakat qilish davlat tizimi (FVDT) deb nomlanadi. Ushbu tizim respublikamizda 1997-yildan beri faoliyat yuritib kelmoqda. FVDT boshqaruv organlari, davlat va xo jalik boshqaruvi organlari, mahalliy davlat hokimiyati organlari, favqulodda vaziyatlarda aholini va hududlarni muhofaza qilish masalalarini hal etish vakolatiga kiradigan boshqa tashkilotlarning kuch va vositalarini birlashtiradi. FVDT favqulodda vaziyatlarning oldini olish va bartaraf etish sohasidagi tadbirlarni tashkil etish va amalga oshirish, ular yuzaga kelganda aholi xavfsizligini, atrof tabiiy muhitni muhofaza qilishni hamda davlat iqtisodiyotiga zararni kamaytirishni ta minlashga mo ljallangan. FVDTning respublika hududida yuzaga kelishi mumkin bo lgan favqulodda vaziyatlarni prognozlash, ularning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlarini baholash, favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasidagi axborotlarni yig ish, qayta ishlash, ayirboshlash va berish, aholini, mansabdor shaxslarni favqulodda vaziyatlarda harakat qilishga tayyorlash, favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish, favqulodda vaziyatlardan zarar ko rgan aholini ijtimoiy himoya qilishga doir tadbirlarni amalga oshirish, xalqaro hamkorlik qilish kabi vazifalarni bajaradi. Savol va topshiriqlar: FVDT qanday maqsadlarda tashkil etilgan, ular qanday vazifalarni amalga oshiradi? 49

50 Favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish tadbirlari Aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish choralari, usullari, vositalari tizimi, sa y-harakatlari majmuidir. Favqulodda vaziyatlardan muhofazalanganlik obyekt yoki insonning favqulodda vaziyatlarga qarshi tura olish qobiliyati. Favqulodda vaziyatlarning oldini olish - oldindan o tkaziladigan hamda favqulodda vaziyatlar ro y berishi xavfini imkon qadar kamaytirishga, bunday vaziyatlar ro y bergan taqdirda esa, odamlarning hayotini saqlab qolish va sog lig ini saqlashga, atrof tabiiy muhitga yetkaziladigan zarar va moddiy talafotlar miqdorini kamaytirishga qaratilgan tadbirlar kompleksi. Favqulodda vaziyatlarni bartaraf etish - favqulodda vaziyatlar ro y berganda o tkaziladigan hamda odamlarning hayotini asrab qolish va sog lig ini saqlashga, atrof tabiiy muhitga yetkaziladigan zarar va moddiy talafotlar miqdorini kamaytirishga, shuningdek favqulodda vaziyatlar ro y bergan zonalarning kenga yishiga yo l qo ymaslikka hamda xavfli omillar ta sirini tugatishga qaratilgan qutqaruv ishlari va kechiktirib bo lmaydigan boshqa ishlar kompleksi. Favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishning asosini huquqiy, tashkiliy, axborot, ijtimoiy-iqtisodiy, muhandislik-texnik tadbirlar tashkil etadi. Tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlar xavfi tug ilganda va sodir bo lganda aholini muhofaza qilishning asosiy tamoyillari aholini himoya inshootlariga berkitish, evakuatsiya tadbirlarini o tkazish hamda aholi tomonidan shaxsiy muhofaza vositalaridan foydalanishdan iborat. Huquqiy tadbirlar. Huquqiy tadbirlar aholi va hududlarni 50

51 favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish sohasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi qonun hujjatlarini ishlab chiqish hamda ulardan foydalanishni o z ichiga oladi. Huquqiy asosni tashkil etuvchi hujjatlarga misol qilib O zbekiston Respublikasining Aholini va hududlarni tabiiy hamda texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish to g risida, Fuqaro muhofazasi to g risida, Qutqaruv xizmati va qutqaruvchi maqomi to g risida, Terrorizmga qarshi kurash to g risida gi qonunlari, O zbekiston Prezidenti va Vazirlar Mahkamasining qarorlari, me yoriy hujjatlarni keltirish mumkin. Tashkiliy tadbirlar deganda aholini va hududlarni favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish ishlarini rejalashtirish, favqulodda vaziyatlar oqibatlarini bartaraf etish kuchlari va vositalarini tayyorlash va doimiy shaylikni ta minlash, aholini favqulodda vaziyatlarda harakat qilishga tayyorlash, moddiy va moliyaviy resurslar zaxirasini yaratish hamda xabar berish tizimini doimo shay holatda ushlab turish tushuniladi. FVDTning barcha darajalarida Favqulodda vaziyatlar xavfi tug ilganda va sodir bo lganda ularning oldini olish va harakat qilish rejasi, Fuqaro muhofazasi rejasi va O zaro hamkorlik rejasi ishlab chiqiladi. Muhandislik-texnik tadbirlari jamoa muhofaza vositalarini loyihalash, qurish va ulardan foydalanish, favqulodda vaziyatlarning oldini olishga xizmat qiluvchi inshootlarni qurish va foydalanishni o z ichiga oladi. Muhandislik-texnik tadbirlari tabiiy ofatlar, avariya va halokatlarning oldini olishni, ularning xavfli ta sirini yo l qo yiladigan me yorgacha kamaytirishni ta minlab berishi lozim. Masalan, seysmik xavfli hududlarda bino va inshootlar seysmik barqarorlik me yorlariga rioya qilgan holda barpo etiladi, ko chkidan xavfli hududlarda ko chki yo lini to suvchi tirab turuvchi devorlar, qoziqoyoqli konstruksiyalar quriladi. Seldan xavfli hududlarda beton va tosh to g onlar barpo etiladi, sel yo lini to suvchi dambalar, sel oqimini betalafot o tkazib yuborish uchun kanallar, 51

52 selxonalar quriladi. Qor ko chkisi yuz beradigan hududlarda qor massasini ushlab qoluvchi devorlar, shitlar, panjaralar, ko chki yo nalishini o zgartirib yuborish uchun maxsus vositalar o rnatiladi. Suv toshqinining oldini olish uchun amalga oshiriladigan muhandislik-texnik tadbirlari sirasiga suv tashlash inshootlari, suv omborlari, kanallarni barpo etish, dambalar qurilishini kiritish mumkin. O tilgan mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: 1. Favqulodda vaziyatning oldini olish deganda nimani tushunasiz? 2. Favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish atamasiga ta rif bering. 3. Favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishning usullarini ayting. 4. Favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish tadbirlari majmui o z ichiga qaysi tadbirlarni oladi? 5. Favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilish asoslariga bag ishlangan Quvnoqlar va zukkolar musobaqasi ssenariysini tayyorlang. 52

53 Qutqaruv xizmati , 102, 103 va 104 raqamlari bizga tanish. Ushbu raqamlar orqali qaysi xizmatlarga va qachon qo ng iroq qilish zarurligini ham yaxshi bilamiz. Mana bir necha yildirki, 1050 raqami ham boshiga tashvish tushgan aholi o rtasida tanilib bormoqda. Bu raqam orqali qutqaruv xizmati bilan bog lanish mumkin ekanligini ham bilamiz. Katta shaharlarda insonning qulay yashashi uchun barcha shart-sharoitlar muhayyo qilingan. Shu bilan birga xavf-xatar, ya ni favqulodda vaziyatlar manbalari ham talaygina. Xavf yuzaga kelganda yordamga tayyor xizmatlar ham mavjud. Xo sh, unda qutqaruv xizmati tashkil etilganligining boisi nimada ekan? Sog lig imizga tahdid paydo bo lsa, darhol tez yordam hoziru nozir bo ladi, jinoyatchilik yuz bersa, militsiya xodimlari yordamga shay turishibdi va h.k. Xonadon eshigi yopilib qoldiyu, uyda gaz plitasi ustida qaynab turgan ovqati bilan qozon, beshikda pishillab uxlab yotgan go dak nazoratsiz qoldi. Yoki bo lmasa, bola-da, o ynab o tirib oyoqlarini isitish batareyasi ichiga tiqib, chiqarolmay qoldi. Yo l-transport hodisasi sodir bo ldi va pachaqlanib ketgan mashina ichidan jabrlanuvchini chiqarib 53

54 olishning iloji bo lmay turibdi. Bunday hollarda na tez yordam, na militsiya, na o t o chiruvchilar ko mak bera olishadi. Mana shunda aynan qutqaruv xizmatining yordami qo l keladi. Qutqaruv xizmatining qutqaruvchilariga nimalar qilishga to g ri kelmaydi, deysiz. Goh quvur ichiga tiqilib qolgan mushukni qutqarishga to g ri kelsa, goh qulflanib qolgan eshik ortida yuz berishi mumkin bo lgan yong inning oldini olishadi. Qutqaruvchilik sharafli kasb. Qutqaruvchilik insondan jasurlik, mardlik, hozirjavoblik, yordamga muhtojlarga ko makka shaylik, o zini o tga-cho qqa urishga tayyorlik talab etadi. Qutqaruvchi tez, aniq fikrlay oladigan bo lishi lozim. Axir, shunday holatlar bo ladiki, sanoqli soniyalar ichida qaror qabul qilishga va tezkor harakat qilishga to g ri keladi Qutqaruv xizmati ko proq maishiy yo nalishda faoliyat olib borsa, tabiiy va texnogen xususiyatli favqulodda vaziyatlar yuz berganda professional qutqaruv xizmatlari ishga kirishadi yilning 26 dekabr kuni O zbekiston Respublikasining Qutqaruv xizmati va qutqaruvchi maqomi to g risida gi qonuni qabul qilindi. Qutqaruv xizmatlari va qutqaruv tuzilmalarining asosiy vazifalaridan biri odamlarning hayotini asrab qolish va sog lig ini saqlash yuzasidan kechiktirib bo lmaydigan ishlarni amalga oshirish, shuningdek favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etishdan iborat. Ular shuningdek, favqulodda vaziyatlar sharoitida yuridik va jismoniy shaxslarning mol-mulkini hamda atrof tabiiy muhitni muhofaza qilish ishlarini olib borishadi. Qonunda qutqaruv xizmatlariga, professional qutqaruv tuzilmalariga qutqaruvchi lavozimiga, shuningdek qutqaruvchilarni tayyorlovchi ta lim muassasalarida o qishga umumiy o rta ma lumotli, tibbiy tekshiruvda qutqaruvchilik ishiga yaroqli deb topilgan hamda kasbiy, jismoniy tayyorgarlik darajasiga va ma naviyruhiy fazilatlariga ko ra belgilangan talablarga mos keladigan O zbekiston Respublikasi fuqarolari qabul qilinishi ko rsatib 54

55 qo yilgan. O n sakkiz yoshga to lgan, qutqaruvchilarni tayyorlash dasturi bo yicha ta lim olgan hamda favqulodda vaziyatlarning oldini olish va ularni bartaraf etish ishlarini olib borish uchun belgilangan tartibda attestatsiyadan o tgan O zbekiston Respublikasi fuqarolariga qutqaruv xizmatlari va professional qutqaruv tuzilmalarida qutqaruvchi vazifalarini bajarishga ruxsat beriladi. O tilgan mavzuni mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar: Qutqaruv xizmati qanday vazifalarni amalga oshiradi? 2. Professional qutqaruv xizmatlariga ta rif bering. 3. Qutqaruvchilikka kimlar qabul qilinadi? 4. Qutqaruv xizmati va qutqaruv tuzilmalarining asosiy vazifalarini tushuntirib bering. 5. O qituvchingiz rahbarligida 1050-Qutqaruv xizmati ga sayohat uyushtiring. 55

56 Tabiiy xususiyatli favqulodda vaziyatda maktab jamoasining harakati Evakuatsiya aholini favqulodda vaziyatlardan muhofaza qilishning eng samarali yo lidir. Aholi evakuatsiyasi favqulodda vaziyat yuz bergan joydan aholini olib chiqib ketish va oldindan tayyorlab qo yilgan hamda hayot faoliyati sharoitlari yaratilgan xavfsiz joylarga joylashtirish bo yicha o tkaziladigan tadbirlar majmui. Evakuatsiya transportda, piyoda yoki aralash usullarda o tkazilishi mumkin. Uning avvaldan rejalashtirilgan va shoshilinch, umumiy va qisman, lokal, mahalliy va hududiy turlari bor. Evakuatsiya hududiy, ishlab chiqarish va ishlab chiqa rishhududiy tamoyil asosida amalga oshiriladi. Evakuatsiya tadbirlari hududiy tamoyil asosida amalga oshirilganda barcha aholi yashash joylaridan olib chiqib ketiladi. Halokatli suv bosishlari, suv toshqinlari, dovul, vayronalik keltirgan zilzila, kimyoviy avariya sodir bo lganda evakuatsiya ushbu tamoyil asosida tashkil etiladi. Korxona, muassasalarning xodimlari, ishchi-xizmatchilari ishlab chiqarish tamoyili asosida evakuatsiya qilinadi. Bunday holda ularning oila a zolari ishchi-xizmatchilar bilan birgalikda ko chirilmaydi. Ishchi-xizmatchilar oila a zolari bilan birgalikda ko chiriladigan bo lsa, u holda ishlab chiqarish-hududiy tamoyili asosida ish ko riladi. Favqulodda vaziyatning yuz berish ehtimoli paydo bo lganligi yoki sodir bo lganligi xavfli zonadan aholini evakuatsiya qilish zaruriyatini keltirib chiqaradi. XX asr oxirida yuz bergan Shohimardon fojeasi (1998-yil) deb nom olgan sel hodisasida kommunikatsiya tarmoqlari, yo llar, aholi punktlariga katta zarar yetkazildi. 56

57 Ko plab odamlarning yostig ini quritgan ushbu favqulodda vaziyatda 52 xo jalik, 36 ta dam olish maskani, 4 ta bolalar oromgohi xavfsiz joyga ko chirildi. Favqulodda vaziyatning yuz berish ehtimoli katta bo lsa avvaldan rejalashtirilgan evakuatsiya o tkaziladi. Umumiy evakuatsiya o tkazilganda barcha aholi favqulodda vaziyat zonasidan olib chiqib ketiladi. Qisman evakuatsiyada esa mehnatga layoqatsiz aholi, bog cha bolalari, maktab va kollejlarning o quvchilari olib chiqib ketiladi. Tabiiy ofatlarning turiga qarab evakuatsiya ham o z xususiyatlariga ega bo ladi. Masalan, seldan xavfli hududdan aholini ko chirish sel oqimining shakllanayotganligi xavfi tug ilganda va shakllanganda, zarurat bo lganda esa oqim o tib ketgandan so ng ham amalga oshirilishi mumkin. Sel oqimi shakllanishi xavfi tug ilganda avvaldan rejalashtirilgan, oqim yuzaga kelayotganda esa shoshilinch evakuatsiya tadbirlari o tkaziladi. Suv toshqini ro y berganda suv toshgan hududlarda qolgan aholi shoshilinch ravishda suzuvchi va uchuv chi vositalar yordamida olib chiqib ketiladi. 57