Κεφάλαιο 8. Το γενικό πολυώνυµο και το αντίστροφο πρόβληµα. 8.1 Το γενικό πολυώνυµο

Transcript

1 Κεφάλαιο 8 Το γενικό πολυώνυµο και το αντίστροφο πρόβληµα Σε αυτό το κεφάλαιο αρχικά αποδεικνύουµε ότι υπάρχει επέκταση σωµάτων µε οµάδα Galois την S n. Για το σκοπό αυτό εξετάζουµε τα συµµετρικά πολυώνυµα. Τέλος αναφε- ϱόµαστε στο αντίστροφο πρόβληµα της ϑεωρίας Galois. 8.1 Το γενικό πολυώνυµο Ας ϑεωρήσουµε ένα πολυώνυµο f(x) Q[x] και L το σώµα ανάλυσης του f(x) πάνω από το Q. Επειδή char Q = 0, το f(x) είναι διαχωρίσιµο και συνεπώς η επέκταση L/Q είναι επέκταση του Galois. Η οµάδα Galois του f(x) (Galois group of f(x)) είναι η οµάδα G = Gal(L/Q). Είδαµε ότι η οµάδα G εκφράζεται ως οµάδα µεταθέσεων των n αντικειµένων, όπου n είναι το πλήθος των διακεκριµένων ϱιζών του f(x), δηλ. η οµάδα G εµφυτεύεται στην οµάδα S n (ϐλ. Θεώρηµα 3.1.1). Εποµένως η τάξη της G διαιρεί το n!. Είναι λογικό να αναρωτηθούµε αν υπάρχει πολυώνυµο f(x) Q[x] τέτοιο ώστε η οµάδα Galois του f(x) να είναι ισόµορφη µε την S n. Στην ενότητα αυτή ϑα ασχοληθούµε µε αυτό το ερώτηµα. Για την αντιµετώπισή του µας χρειάζεται η επόµενη έννοια. Ορισµός Εστω E/F µία επέκταση σωµάτων και a 1,..., a n E. Τα στοιχεία a 1,..., a n λέγονται αλγεβρικά ανεξάρτητα πάνω από το F (algebraically independent over F ) αν δεν υπάρχει µη µηδενικό πολυώνυµο f(x 1,..., x n ) F [x 1,..., x n ] έτσι ώστε f(a 1,..., a n ) = 0. Με άλλα λόγια, τα στοιχεία a 1,..., a n E είναι αλγεβρικά ανεξάρτητα πάνω από το F αν δεν υπάρχει µία (µη µηδενική) αλγεβρική σχέση µε συντελεστές από το F, που να ικανοποιείται από τα στοιχεία a 1,..., a n. Για να κατανοήσουµε καλύτερα αυτήν την έννοια, ϑα ακολουθήσουµε τη διαδικασία ορισµού των αλγεβρικών και υπερβατικών στοιχείων πάνω από το σώµα F, µε char F = 0. Θεωρούµε τον πολυωνυµικό δακτύλιο F [x 1,..., x n ]. Ο F [x 1,..., x n ] είναι µία ακέραια περιοχή µε σώµα κλασµάτων το σώµα F (x 1,..., x n ) (ϐλ. III.4.1). Εστω η επέκταση E/F και a 1,..., a n E. Η συνάρτηση h : F [x 1,..., x n ] E, f(x 1,..., x n ) f(a 1,..., a n ) είναι ένας οµοµορφισµός δακτυλίων και ker h = {f(x 1,..., x n ) : f(a 1,..., a n ) = 0}. 121

2 122 Θ. Θεοχάρη-Αποστολίδη, Χ. Χαραλάµπους Θεωρία Galois Φυσικά η συνάρτηση h εξαρτάται από τα στοιχεία a 1,..., a n και ως γνωστόν ο ker h είναι ένα ιδεώδες του F [x 1,..., x n ]. Αν ο ker h = {0} τότε τα στοιχεία a 1,..., a n είναι αλγε- ϐρικά ανεξάρτητα πάνω από το F. Αν ο ker h {0}, τότε τα στοιχεία a 1,..., a n λέγονται αλγεβρικά εξαρτηµένα (algebraically dependent). Από τα παραπάνω, προκύπτει το εξής : Πρόταση Εστω E/F µία επέκταση σωµάτων και a 1,..., a n E αλγεβρικά ανεξάρτητα πάνω από το F. Τότε F [x 1,..., x n ] = F [a 1,..., a n ]. Είναι ϕανερό ότι αν τα στοιχεία a 1,..., a n είναι αλγεβρικά ανεξάρτητα πάνω από το F, τότε κανένα από τα a i δεν είναι αλγεβρικό πάνω από το F, για i = 1,..., n. Σηµειώνουµε ότι η έννοια της αλγεβρικής ανεξαρτησίας είναι γενικότερη της έννοιας της γραµµικής ανεξαρτησίας. Η αλγεβρική ανεξαρτησία συνεπάγεται τη γραµµική ανεξαρτησία, χωρίς να ισχύει το αντίστροφο (ϐλ. άσκηση 7.3.1). Σηµειώνουµε επίσης την παρακάτω γενίκευση της Πρότασης III.5. Πρόταση Εστω E/F επέκταση σωµάτων και έστω a 1,..., a n E γραµµικά ανεξάρτητα πάνω από το F. Αν t : {a 1,..., a n } {a 1,..., a n } είναι µία συνάρτηση, τότε υπάρχουν µοναδικοί αυτοµοµορφισµοί t και t, όπου t : F [a 1,..., a n ] F [a 1,..., a n ], µε f(a 1,..., a n ) f(t(a 1 ),..., t(a n )) και t : F (a 1,..., a n ) F (a 1,..., a n ), µε f 1(a 1,..., a n ) f 2 (a 1,..., a n ) f 1(t(a 1 ),..., t(a n )) f 2 (t(a 1 ),..., t(a n )). Στη συνέχεια ϑα οδηγηθούµε σε ένα παράδειγµα αλγεβρικά ανεξάρτητων στοιχείων, που είναι χρήσιµο για το σκοπό µας. Ορισµός Εστω n ένας ϑετικός ακέραιος και F ένα σώµα µε char F = 0. πολυώνυµο f(x 1,..., x n ) F [x 1,..., x n ] λέγεται συµµετρικό (symmetric) αν Ενα Τα πολυώνυµα f(x 1,..., x n ) = f(x σ(1),..., x σ(n) ), για κάθε σ S n. e s (x 1,..., x n ) = T {1,...,n} T =s x i, i T 0 s n λέγονται στοιχειώδη συµµετρικά πολυώνυµα (elementary symmetric polynomials). Ετσι τα στοιχειώδη συµµετρικά πολυώνυµα στον F [x 1,..., x n ] είναι τα : e 0 (x 1,..., x n ) = 1 e 1 (x 1,..., x n ) = x x n e 2 (x 1,..., x n ) = x i x j 1 i<j n. e n (x 1,..., x n ) = x 1 x n. Οι επόµενες προτάσεις αναφέρονται στη δοµή των συµµετρικών πολυωνύµων και δίνονται χωρίς απόδειξη, αφού ξεφεύγουν από τον κύριο σκοπό µας. Για την απόδειξη του Θεωρήµατος ο αναγνώστης µπορεί να συµβουλευθεί το [4, Theorem 3.1.2].

3 Κεφάλαιο 8. Το γενικό πολυώνυµο και το αντίστροφο πρόβληµα 123 Θεώρηµα (Θεµελιώδες Θεώρηµα των Συµµετρικών Πολυωνύµων). i) Τα µη σταθερά στοιχειώδη συµµετρικά πολυώνυµα e 1 (x 1,..., x n ),..., e n (x 1,..., x n ) του F [x 1,..., x n ] είναι αλγεβρικά ανεξάρτητα πάνω από το σώµα F. ii) Το σύνολο των συµµετρικών πολυωνύµων του F [x 1,..., x n ] αποτελεί έναν υποδακτύλιο του F [x 1,..., x n ], που παράγεται ακριβώς από τα e 1 (x 1,..., x n ),..., e n (x 1,..., x n ). Η απόδειξη της επόµενης πρότασης γίνεται επαγωγικά ως προς το n και αφήνεται για τον αναγνώστη (ϐλ.άσκηση 7.3.2). Πρόταση Εστω a 1,..., a n E. Τότε n (x a i ) = i=1 n ( 1) n k e n k (a 1,..., a n )x k, όπου e s (x 1,..., x n ) E[x 1,..., x n ], 0 s n, τα στοιχειώδη συµµετρικά πολυώνυµα του E[x 1,..., x n ]. Εστω τώρα n ένας ϑετικός ακέραιος και a 1,..., a n E αλγεβρικά ανεξάρτητα στοιχεία πάνω από το F, όπου E/F επέκταση σωµάτων µε char F = 0. Τότε το πολυώνυµο f(x) = n (x a i ) E[x 1,..., x n ] ( ) i=1 γράφεται ως n 1 f(x) = x n + c k x k, ( ) όπου c i = e n i (a 1,..., a n ) για i = 0,..., n 1, σύµφωνα µε την Πρόταση Το πολυώνυµο που αναφέρεται στις σχέσεις ( ) και ( ) λέγεται γενικό πολυώνυµο ϐαθµού n (general polynomial of degree n) και η εξίσωση f(x) = 0 λέγεται γενική εξίσωση ϐαθµού n (general equation of degree n). Η παρακάτω παρατήρηση είναι σηµαντική. Παρατήρηση Με τους παραπάνω συµβολισµούς, αν a 1,..., a n είναι αλγεβρικά ανεξάρτητα στοιχεία πάνω από το F, τότε τα στοιχεία c 0, c 1,..., c n 1 είναι αλγεβρικά ανεξάρτητα πάνω από το F. Απόδειξη. Εστω ότι τα c 0, c 1,..., c n 1 είναι αλγεβρικά εξαρτηµένα πάνω από το F. Τότε υπάρχει h(y 0,..., y n 1 ) F [y 0,..., y n 1 ] έτσι ώστε h(c 0,..., c n 1 ) = 0. Τότε, όµως, g(x 1,..., x n ) := h (e n (x 1,..., x n ),..., e 1 (x 1,..., x n )) F [x 1,..., x n ] και g(a 1,..., a n ) = 0. Αυτό αντιφάσκει µε την υπόθεση ότι τα a 1,..., a n είναι αλγεβρικά ανεξάρτητα πάνω από το F. Θεωρούµε, τώρα, το σώµα L = F (a 1,..., a n ) και το σώµα K = F (c 0,..., c n 1 ) για τα αλγε- ϐρικά ανεξάρτητα στοιχεία a 1,..., a n E, όπου c i = e n i (a 1,..., a n ), για i = 0,..., n 1. Σηµειώνουµε ότι f(x) K[x] και ότι K L. Αφού a 1,..., a n είναι ϱίζες του f(x), συ- µπεραίνουµε επίσης ότι το L είναι σώµα ανάλυσης του f(x) πάνω από το K. Ακόµη το πολυώνυµο f(x) είναι διαχωρίσιµο, αφού τα a 1,..., a n είναι αλγεβρικά ανεξάρτητα και συνεπώς διακεκριµένα στοιχεία του E. Ετσι καταλήγουµε στην επόµενη πρόταση.

4 124 Θ. Θεοχάρη-Αποστολίδη, Χ. Χαραλάµπους Θεωρία Galois Πρόταση Αν τα a 1,..., a n είναι αλγεβρικά ανεξάρτητα στοιχεία πάνω από το F, τότε η L = F (a 1,..., a n ) είναι επέκταση του Galois πάνω από K = F (c 0,..., c n 1 ), όπου c i = e n i (a 1,..., a n ) για i = 0,..., n 1. Ερχόµαστε, τώρα, στο κύριο συµπέρασµα αυτού του εδαφίου, που απαντά στο ερώτηµα που τέθηκε στην αρχή του. Θεώρηµα Εστω a 1,..., a n αλγεβρικά ανεξάρτητα στοιχεία πάνω από το σώµα Q για έναν ϑετικό ακέραιο n και n 1 f(x) = x n + c k x k το γενικό πολυώνυµο ϐαθµού n, όπου c i = e n i (a 1,..., a n ) για i = 0,..., n 1. Η οµάδα Galois της επέκτασης Q(a 1,..., a n )/Q(c 0,..., c n 1 ) είναι ισόµορφη µε την S n. Απόδειξη. Αφού deg f(x) = n και Q(a 1,..., a n )/Q(c 0,..., c n 1 ) είναι επέκταση του Galois, συµπεραίνουµε ότι G = Gal (Q(a 1,..., a n )/Q(c 0,..., c n 1 )) εµφυτεύεται στην S n (ϐλ. Θεώρηµα 3.1.1). Εστω σ S n. Θεωρούµε την αντιστοιχία g σ : Q(a 1,..., a n ) Q(a 1,..., a n ), f 1 (a 1,..., a n ) f 2 (a 1,..., a n ) f 1(a σ(1),..., a σ(n) ) f 2 (a σ(1),..., a σ(n) ). Είναι ϕανερό ότι η g σ είναι αυτοµορφισµός του Q(a 1,..., a n ) (ϐλ. Πρόταση 8.1.3) που κρατά σταθερά τα στοιχεία του Q(c 0,..., c n 1 ). Εποµένως H = {g σ : σ S n } G S n. Οµως H = n! και άρα H = S n, µε g σ σ. Εποµένως S n = Gal (Q(a1,..., a n )/Q(c 0,..., c n 1 )). Αποδείξαµε λοιπόν ότι η οµάδα Galois της επέκτασης Q(a 1,..., a n )/Q(c 0,..., c n 1 ) είναι ισόµορφη µε την S n. 8.2 Το αντίστροφο πρόβληµα Οπως είδαµε στην προηγούµενη ενότητα, για κάθε ϕυσικό αριθµό n, υπάρχουν κατάλληλες επεκτάσεις σωµάτων L/K, όπου K επέκταση του Q, έτσι ώστε Gal(L/K) = S n, (ϐλ. Θεώρηµα 8.1.9). Από το Θεώρηµα του Cayley (ϐλ. Θεώρηµα I.17) κάθε πεπερασµένη οµάδα τάξης n εµφυτεύεται στην S n. Εποµένως, σύµφωνα µε το Θεµελιώδες Θεώρηµα της Θεωρίας Galois, αν G είναι υποοµάδα της S n, τότε υπάρχει ενδιάµεσο υπόσωµα M του L ώστε Gal(L/M) = G. Αφού M/K είναι επέκταση του Q, έπεται ότι το M είναι επίσης επέκταση του Q. Καταλήγουµε έτσι στο συµπέρασµα : Πρόταση Αν G είναι µία πεπερασµένη οµάδα, τότε υπάρχει επέκταση L/M, όπου το M είναι επέκταση του Q, τέτοια ώστε Gal(L/M) = G. Με χρήση του σηµαντικού Θεωρήµατος Αναγωγιµότητας του Hilbert αποδεικνύεται το επόµενο ϑεώρηµα, που παρουσιάζουµε χωρίς απόδειξη.

5 Κεφάλαιο 8. Το γενικό πολυώνυµο και το αντίστροφο πρόβληµα 125 Θεώρηµα Για κάθε ϑετικό ακέραιο n υπάρχει επέκταση L/Q έτσι ώστε Gal(L/Q) = S n. Για την απόδειξη και την εκφώνηση του Θεωρήµατος του Hilbert παραπέµπουµε στο [4, Chapter 3] και [3, Theorem 4.3]. Ακόµη και µετά τα Θεωρήµατα και παραµένει το ερώτηµα, αν ισχύει το αντίστοιχο µε το Θεώρηµα 8.2.2, µε G στη ϑέση της S n, όπου G είναι µία πεπερασµένη οµάδα. Το ερώτηµα αυτό είναι γνωστό, ως το Αντίστροφο Πρόβληµα της Θεωρίας Galois (Inverse Problem of Galois Theory). Ερώτηµα (Αντίστροφο πρόβληµα της Θεωρίας Galois). Εστω G µία πεπερασµένη οµάδα. Υπάρχει επέκταση L/Q, έτσι ώστε Gal(L/Q) = G; Οπως είδαµε στην Ενότητα 5.2, από το Θεώρηµα των Kronecker-Weber προκύπτει ότι αν K/Q είναι µία πεπερασµένη επέκταση του Galois έτσι ώστε η Gal(K/Q) να είναι αβελιανή, τότε υπάρχει µία ϱίζα της µονάδας ω ώστε K Q(ω) (ϐλ. Θεώρηµα 5.2.8). Από το Θεώρηµα των Kronecker-Weber, το Θεµελιώδες Θεώρηµα της Θεωρίας Galois και τη Θεωρία των κυκλοτοµικών σωµάτων που αναπτύξαµε στην Ενότητα 5.2, προκύπτει ότι αν δοθεί µία πεπερασµένη αβελιανή οµάδα G, τότε υπάρχει επέκταση M/Q, ώστε Gal(M/Q) = G (ϐλ. άσκηση 7.3.3). Εχουµε εποµένως µία µερική απάντηση του ερωτήµατος Η πλήρης όµως απάντηση στο Αντίστροφο Πρόβληµα της Θεωρίας Galois δεν έχει δοθεί ακόµη και το ερώτηµα παραµένει αναπάντητο. Αξίζει να επισηµάνουµε το ακόλουθο σηµαντικό σχετικό συπέρασµα που αποδείχθηκε από το I. Shafarevich το 1954 στην εργασία : Construction of fields of algebraic numbers with given solvable Galois groups, Izv. Akad. Nauk SSSR Ser. Mat. ( ). Θεώρηµα (Shafarevich). Για κάθε πεπερασµένη επιλύσιµη οµάδα G, υπάρχει επέκταση L/Q έτσι ώστε Gal(L/Q) = G. 8.3 Ασκήσεις 1. Να δώσετε ένα παράδειγµα γραµµικά ανεξάρτητων στοιχείων πάνω από το Q που δεν είναι αλγεβρικά ανεξάρτητα. 2. Εστω a 1,..., a n E και e s (x 1,..., x n ) E[x 1,..., x n ], 0 s n τα στοιχειώδη συµµετρικά πολυώνυµα του E[x 1,..., x n ]. Να αποδείξετε ότι n (x a i ) = i=1 n ( 1) n k e n k (a 1,..., a n )x k. 3. Να αποδείξετε ότι αν δοθεί µία πεπερασµένη αβελιανή οµάδα G, τότε υπάρχει επέκταση M/Q, ώστε Gal(M/Q) = G. Βιβλιογραφία Κεφαλαίου 8 [1] Bastida, J. R. Field Extensions and Galois Theory, Vol. 22. Addison-Wesley, [2] Escofier, J.P. Galois Theory. Springer, 2001.

6 126 Θ. Θεοχάρη-Αποστολίδη, Χ. Χαραλάµπους Θεωρία Galois [3] Hadlock, C. R Field Theory and its Classical Problems. MAA, [4] Prasolov, V. Polynomials. Springer, [5] Ribenhoim, P. Algebraic Numbers. Wiley-Interscience, New York, [6] Rotman, J. Θεωρία Galois. Leader Books, [7] Serre, J. P. Topics in Galois Theory. Jones and Bartlett Boston, [8] Volklein, H. Groups as Galois Groups: An Introduction. Cambridge Studies in Advnaced Mathematics 53, 1996.