Γράφει: Μιχαήλ Ντελόπουλος, Βιοπαθολόγος, Διευθυντής Κεντρικών Εργαστηρίων Ιατρικού Διαβαλκανικού

Transcript

1 Γράφει: Μιχαήλ Ντελόπουλος, Βιοπαθολόγος, Διευθυντής Κεντρικών Εργαστηρίων Ιατρικού Διαβαλκανικού Οι καρκινικοί δείκτες (ΚΔ) είναι πρωτεΐνες, που ανάλογα με την δομή και τη συγκέντρωση τους στο αίμα, σχετίζονται με την γένεση και ανάπτυξη κακοηθών όγκων στους ανθρώπους. Οι ΚΔ μπορεί να διαχωριστούν σε δύο τύπους: 1. Κυτταρικούς που σχετίζονται με την κυτταρική μεμβράνη, όπως είναι οι υποδοχείς ορμονών και 2. Χημικούς που ανιχνεύονται στον ορό αίματος και άλλα βιολογικά υγρά. Οι χημικοί δείκτες, ή συντίθενται στον ιστό του όγκου και απεκκρίνονται από αυτόν, ή απελευθερώνονται με την λύση του όγκου ή συντίθενται από τον οργανισμό μετά την αντιδρασή του σε κάποιον όγκο. Ένας ιδεώδης ΚΔ θα πρέπει να έχει τις παρακάτω ιδιότητες: - Υψηλή ειδικότητα, δηλαδή να μη ανιχνεύεται σε υγιή άτομα και σε μη νεοπλασματικές παθήσεις. - Υψηλή ευαισθησία, δηλαδή να ανιχνεύεται σε πρώιμα στάδια της νόσου. - Να είναι ειδικός για το όργανο που υπάρχει ο όγκος. - Να σχετίζεται με το στάδιο και την μάζα του όγκου. - Να έχει προγνωστική αξία. - Να σχετίζεται με τις υποτροπές του όγκου, - Να μειώνονται τα επίπεδα του μετά την αφαίρεση του όγκου. - Να έχει υψηλότερα επίπεδα στο φλεβικό αίμα. Όσα περισσότερα από τα παραπάνω κριτήρια συγκεντρώνει ένας ΚΔ, τόσο πιο χρήσιμος είναι. Μέχρι σήμερα, κανείς από τους γνωστούς ΚΔ δεν πληροί το 100% της ευαισθησίας και της ειδικότητος. Οι κλινικές εφαρμογές των ΚΔ, περιλαμβάνουν: 1 / 7

2 - Πρόγνωση. - Σταδιοποίηση. - Πρώϊμη ανίχνευση και διάγνωση μιας νεοπλασματικής νόσου. - Διαφορική διάγνωση νεοπλασματικών νόσων. - Έλεγχο θεραπείας και παρακολούθηση της πορείας της νόσου. - Προσυμπτωματικό έλεγχο πληθυσμού (screening). O προσδιορισμός των ΚΔ μπορεί να επηρεαστεί: 1. In Vivo, όπως με το PSA που αυξάνει με την μάλαξη του προστάτη. 2. In Vitro, όπως με την NSE που αυξάνει, αν η φυγοκέντρηση του αίματος καθυστερήσει πάνω από 60 λεπτά από την αιμοληψία. Τα επίπεδα των ΚΔ στο αίμα, εξαρτώνται από τους παρακάτω παράγοντες: 1. Παραγωγή του ΚΔ που εξαρτάται από την μάζα και το στάδιο του όγκου. 2. Απέκκριση του ΚΔ, ιδίως σε νεφρική ανεπάρκεια. 3. Αιμάτωση του όγκου. 4. Συνολική απέκκριση του όγκου που είναι ανάλογη με τον μεταβολισμό του. 5. Σταθερότητα (Χρόνος ημίσειας ζωής του ΚΔ). 6. Ειδικότητα και ευαισθησία της μεθόδου μέτρησης. CEA (Carcinoembryonic Antigen) - Κύρια ένδειξη προσδιορισμού: Έλεγχος θεραπείας και παρακολούθηση της πορείας του Ca παχέος και ορθού. - Δευτερεύουσα ένδειξη: Ca πνεύμονος, μαστού και παγκρέατος. Χρησιμεύει επίσης στην Δ.Δ του πρωτοπαθούς ηπατοκυτταρικού Ca (αύξηση AFP), από τις ηπατικές μεταστάσεις (αύξηση CEA). - Καλοήθεις καταστάσεις με αύξηση του CEA: παγκρεατίτιδα, ηπατίτιδα, πολυποδίαση παχέος και κατάχρηση καπνού και αλκοόλ. afp (a-fetoprotein) - Κύρια ένδειξη προσδιορισμού: Ανίχνευση και παρακολούθηση πρωτοπαθούς ηπατοκυτταρικού Ca σε ποσοστό 55-90%. - Δευτερεύουσα ένδειξη: Μη σεμινωματώδη Ca όρχεων και Ca ωοθηκών σε συνδυασμό με HCG. Επίσης σε Ca στομάχου και παγκρέατος. - Καλοήθεις καταστάσεις με αύξηση afp: Κίρρωση ήπατος, ελκώδης κολίτιδα, πολυποδίαση παχέος. - Screening: Σε άτομα με κίρρωση ή ηπατίτιδα για πρώιμη ανίχνευση πρωτοπαθούς Ca ήπατος. HCG (Chorionic Gonadotrophin) 1. Κύρια ένδειξη προσδιορισμού: Ανίχνευση όγκων όρχεων και ωοθηκών και θεραπεία 2 / 7

3 αυτών με ευαισθησία 70% στους μη σεμινωματώδεις όγκους των όρχεων, 10% στα σεμινώματα και 98% στα χοριοκαρκινώματα. 2. Δευτερεύουσες ενδείξεις: Βρογχογενές Ca&Ca φλοιού επινεφριδίων. 3. Screening: Γυναίκες με ιστορικό μύλης ή εξωμήτριου κύησης. SCC (Squamous Cell Carcinoma Antigen) 1. Κύρια ένδειξη προσδιορισμού: Έλεγχος θεραπείας και παρακολούθηση της πορείας του πλακώδους Ca του τραχήλου (35-88%) και του πλακώδους Ca της στοματογναθικής περιοχής (43%). 2. Δευτερεύουσα ένδειξη: Βρογχογενές Ca. 3. Καλοήθεις καταστάσεις με αύξηση του SCC: Ελάττωση νεφρικής λειτουργίας και παθήσεις του αναπνευστικού. Ca 19-9 (Carcinoma Antigen 19-9) 1. Κύρια ένδειξη προσδιορισμού: Ελεγχος της θεραπείας, παρακολούθηση της πορείας και σταδιοποίηση του Ca του παγκρέατος με 80% ευαισθησία και 90% ειδικότητα. 2. Δευτερεύουσα ένδειξη προσδιορισμού: Παρακολούθηση πορείας ασθενών με Ca παχέος και ορθού και έλεγχος της θεραπείας αυτών. 3. Καλοήθεις καταστάσεις με αύξηση του Ca 19-9: Χρονία ενεργός ηπατίτιδα, κίρρωση ήπατος, παγκρεατίτιδα, χολοκυστίτιδα κ.α. Ca 72-4 (Carcinoma Antigen 72-4) 1. Κύρια ένδειξη προσδιορισμού: Ελεγχος της θεραπείας και παρακολούθηση της πορείας του Ca στομάχου με ευαισθησία 45% και ειδικότητα 98%. Αποτελεί αξιόπιστο δείκτη για πρώιμη ανίχνευση υποτροπής του όγκου, ιδιαίτερα σε συνδυασμό με το CEA&Ca Δευτερεύουσες ενδείξεις: Ca ωοθηκών, μαστού, οισοφάγου. 3. Καλοήθεις καταστάσεις με αύξηση του Ca 72-4: Κίρρωση ήπατος, παγκρεατίτιδα. Σε υγιή άτομα βρίσκεται αυξημένο στο 2%. Ca 125 (Carcinoma Antigen 125) 1. Κύρια ένδειξη προσδιορισμού: Πρωτοπαθές Ca ωοθηκών, ιδιαίτερα στο ορώδες με ευαισθησία έως 80% και με μικρότερη στο βλεννώδες. Χρησιμεύει στην σταδιοποίηση της νόσου με αύξηση 60% στο στάδιο I, 85% στο II και 95% στο III στάδιο. 2. Δευτερεύουσες ενδείξεις προσδιορισμού: Ca τραχήλου και ενδομητρίου και πρωτοπαθές Ca ήπατος. 3. Screening: Σε γυναίκες με οικογενειακό ιστορικό Ca ωοθηκών. 4. Καλοήθεις καταστάσεις με αύξηση του Ca 125: Φλεγμονές πυέλου, χρόνια ηπατίτιδα. Βρίσκεται αυξημένο και κατά την εγκυμοσύνη. Ca 15-3 (Carcinoma Antigen 15-3) 3 / 7

4 1. Κύρια ένδειξη προσδιορισμού: Ελεγχος της θεραπείας και παρακολούθηση της πορείας του Ca μαστού. Στο πρωτοπαθές Ca μαστού ανιχνεύεται στο 25%, ενώ σε ηπατικές μεταστάσεις στο 75%. Η ευαισθησία αυξάνει με σύγχρονη μέτρηση του CEA & TPS. 2. Δευτερεύουσες ενδείξεις: Ca ωοθηκών, ήπατος. 3. Καλοήθεις καταστάσεις με αύξηση του Ca 15-3: Νεφρική ανεπάρκεια, ηπατίτιδα, παθήσεις βρόγχων. NSE (Neuron Specific Enolase) 1. Κύρια ένδειξη προσδιορισμού: ανίχνευση του μικροκυτταρικού Ca των βρόγχων (ευαισθησία και ειδικότητα 80%-85%), και παρακολούθηση της πορείας της νόσου. Βρίσκεται αυξημένη στο 90% παιδιών με νευροβλάστωμα. 2. Δευτερεύουσα ένδειξη: Σεμίνωμα, μελάνωμα και Ca μαστού, ουροδόχου κύστεως, θυρεοειδούς. 3. Καλοήθεις καταστάσεις με αύξηση NSE: παθήσεις ήπατος & εγκεφάλου, βρογχοπνευμονία. TPA (Tissue Polypeptide Antigen) 1. Κύρια ένδειξη προσδιορισμού: Αποτελεί τον μοναδικό ΚΔ για το Ca της ουροδόχου κύστεως με ευαισθησία 85%. Ανιχνεύεται σε όγκους διαφόρων οργάνων χωρίς ιδιαίτερη ειδικότητα, χρησιμεύοντας στον έλεγχο της θεραπείας και της πορείας της νόσου. Στο Ca παγκρέατος η ειδικότητα του αγγίζει το 85% όταν συνδυάζεται με το Ca Στο Ca ωοθηκών υπάρχει συσχέτιση με το στάδιο της νόσου, ανιχνευόμενο στο 95% στο στάδιο IV. 2. Δευτερεύουσα ένδειξη: Ca βρόγχων, ήπατος και όρχεων. 3. Καλοήθεις καταστάσεις με αύξηση του TPA: φλεγμονώδεις καταστάσεις πνευμόνων, ήπατος, ουροποιητικού και ΓΕΣ. TPS (Tissue Polypeptide Specific Antigen) 1. Κύρια ένδειξη προσδιορισμού: παρακολούθηση της πορείας του Ca παγκρέατος, με ευαισθησία 80% και ειδικότητα 70%. Τα ποσοστά αυτά αυξάνονται όταν το TPS συνδυάζεται με το TPA και το Ca Δευτερεύουσα ένδειξη: Παρακολούθηση πορείας του Ca μαστού, σε συνδυασμό με TPA και Ca PSA (Prostatic Specic Antigen) 1. Κύρια ένδειξη προσδιορισμού: Αποτελεί τον καλύτερο ΚΔ για την ανίχνευση του Ca του προστάτη, σε συνδυασμό με την ψηλάφηση από το ορθό. Χρησιμεύει στον έλεγχο της θεραπείας, στην παρακολούθηση της πορείας και στην σταδιοποίηση της νόσου. Η ευαισθησία του Ρ3Α εξαρτάται από το ανώτερο φυσιολογικό όριο. Όταν είναι τα 4ng/ml, τότε ανέρχεται στο 85%. Για την διάκριση της καλοήθους υπερπλασίας από το Ca του 4 / 7

5 προστάτη, προσδιορίζεται ο λόγος του Ελεύθερου κλάσματος προς το ολικό PSA. Πηλίκον >0.11 σχετίζεται με καλοήθη υπερπλασία. Ενώ πηλίκον < 0.11 συνηγορεί υπέρ Ca προστάτη. 2. Καλοήθεις καταστάσεις με αύξηση του PSA: Προστατίτιδα και καλοήθης υπερπλασία προστάτη. 3. Έλεγχος screening: Σε ασυμπτωματικούς άνδρες άνω των 45 ετών, συνιστάται η μέτρηση του PSA σε συνδυασμό, όταν είναι εφικτό, με την ψηλάφηση του προστάτη από το ορθό. 4. Ψευδής αύξηση του PSA παρατηρείται 24 ώρες μετά την εκσπερμάτιση, όπως και μετά την ψηλάφηση του προστάτη από το ορθό. CYFRA 21-1 (Cytoceration 19 fragments 21-1) 1. Κύρια ένδειξη προσδιορισμού: Ανίχνευση στους βρόγχους του μη μικροκυτταρικού Ca, του ακανθοκυτταρικού και του αδενοκαρκινώματος, με ευαισθησία 70%. Επίσης χρησιμεύει στον έλεγχοι θεραπείας και παρακολούθηση της πορείας της αντίστοιχης νόσου. θεραπείας και παρακολούθηση της πορείας της αντίστοιχης νόσου. 2. Δευτερεύουσα ένδειξη: Ca μαστού, ωοθηκών, στομάχου και ουροδόχου κύστεως. 3. Καλοήθεις καταστάσεις με αύξηση CYFRA21-1: Σπάνια σε γυναικολογικές παθήσεις. Καλσιτονίνη 1. Κύρια ένδειξη προσδιορισμού: Ανίχνευση μυελοειδούς Ca του θυρεοειδούς, με ευαισθησία και ειδικότητα 98%.Επίσης στην παρακολούθηση της πορείας ασθενών με πολλαπλή ενδοκρινή νεοπλασία τύπου II. 2. Δευτερεύουσα ένδειξη: Ca πνεύμονος & μαστού. 3. Καλοήθεις καταστάσεις με αύξηση καλσιτονίνης: νεφρική ανεπάρκεια και παγκρεατίτιδα φυσιολογικά αυξάνει κατά την κύηση και θηλασμό. Αξίζει να σημειωθεί ότι με φυσιολογικά επίπεδα καλσιτονίνης και με όλα τα άλλα στοιχεία να συνηγορούν για μυελοειδές θυρεοειδούς, η μέτρηση πρέπει να γίνεται μετά από διέγερση με πενταγαστρίνη. VIP (Vasointestinal Peptide) 1. Κύρια ένδειξη προσδιορισμού: VIPωμα με εντόπιση στο πάγκρεας (σύνδρομο Verner-Morrison), καθώς και στην παρακολούθηση ασθενών με πολλαπλή ενδοκρινή νεοπλασία τύπου II. 2. Δευτερεύουσα ένδειξη: Σαν δείκτης πρώιμης μετάστασης από Ca προστάτη και στον έλεγχο νευροβλαστώματος και φαιοχρωμοκυττώματος. PP (Pancreatic Polypeptide) 1. Κύρια ένδειξη προσδιορισμού: Παρακολούθηση PPώματος, VIPώματος και Ινσουλινώματος σε αθενείς με πολλαπλή ενδοκρινή νεοπλασία τύπου I, σε συνδυασμό με 5 / 7

6 την μέτρηση του VIP. 2. Δευτερεύουσα ένδειξη: Ανίχνευση γαστρινώματος (σύνδρομο Zollinger-Ellison) 3. Καλοήθεις καταστάσεις με αύξηση του PP: χρόνια παγκρεατίτιδα, ηπατοπάθειες. ProGRP (Progastrin Releasing Peptide) 1. Κύρια ένδειξη προσδιορισμού: Είναι από τους πλέον ευαίσθητους δείκτες για την ανίχνευση του μικροκυτταρικού Ca πνεύμονος. Σε συνδυασμό με την NSE η ευαισθησία αγγίζει το 90%. Χρησιμεύει επίσης στον διαχωρισμό του μικροκυτταρικού από το μη μικροκυτταρικό Ca πνεύμονος. 2. Ψευδώς υψηλά επίπεδα παρατηρούνται στο 50% των περιπτώσεων νεφρικής δυσλειτουργίας. Ca 50 (Carcinoma Antigen 50) 1. Κύρια ένδειξη προσδιορισμού: Ανίχνευση Ca του παγκρέατος με ευαισθησία 71%. Επίσης για έλεγχο της μετεγχειρητικής πορείας ιδίως σε ασθενείς με αρνητικό το αντιγόνο Lewis a των ομάδων αίματος στους οποίους το Ca 19-9 δεν εκφράζεται. 2. Δευτερεύουσα ένδειξη: Ca παχέος εντέρου και στοματογναθικής περιοχής. 3. Καλοήθεις καταστάσεις με αύξηση του Ca 50: Νόσοι παγκρέατος και ήπατος. S-100b 1. Κύρια ένδειξη προσδιορισμού: Έλεγχος θεραπείας του μελανώματος με ευαισθησία 71% και ειδικότητα 94%. Χρησιμεύει επίσης στην ανίχνευση μεμακρυσμένων μεταστάσεων και στην πρόγνωση της νόσου στο III και IV στάδιο. 2. Ανάλογοι ΚΔ, είναι η MIA (melanoma lnhibitory activity) και η OPN (osteopontin). CgA (Chromogranin A) 1. Κύρια ένδειξη προσδιορισμού: Διαφοροποίηση όγκων νευροενδοκρινούς από μη νευροενδοκρινούς προέλευσης. Χρησιμεύει σαν δείκτης επιβεβαίωσης του καρκινοειδούς του εντέρου, ιδίως του λεπτού, ανεξάρτητα της πηγής προέλευσης και με ευαισθησία μεγαλύτερη από αυτή του 5-HIIA. 2. Δευτερεύουσα ένδειξη: Πρόγνωση Ca προστάτη με εστιακή νευροενδοκρινή διαφοροποίηση. Σε συντομία θα αναφερθούν μερικοί καινούργιοι ΚΔ, οι οποίοι δεν χρησιμοποιούνται ευρέως λόγω υψηλού κόστους ή απαιτούμενου εξοπλισμού: 1. Clusterin που χρησιμοποιείται για την ανίχνευση του Ca παχέος και ορθού στα κόπρανα. 2. Αντισώματα έναντι των αυτοαντιγόνων PPIA & PRDX2, που χρησιμεύουν για την πρώιμη ανίχνευση In Situ καρκίνου του μαστού. 3. Μεταλλοπρωτεϊνάσες -2 και -9 που χρησιμεύουν για την ανίχνευση Ca παχέος, ορθού 6 / 7

7 και στομάχου. 4. Ιντερλευκίνες 6 και 10 που χρησιμεύουν για την ανίχνευση Ca του στομάχου. 5. Κυστατίνη SN που χρησιμεύει για την ανίχνευση Ca παχέος και ορθού. Μιχαήλ Ντελόπουλος, Βιοπαθολόγος Διευθυντής Κεντρικών Εργαστηρίων Ιατρικού Διαβαλκανικού Ιατρικός Κόσμος Joomla SEO powered by JoomSEF 7 / 7