Αναγνώριση κινδύνων και σχεδιασμός έκτακτων αναγκών σε βιομηχανική εγκατάσταση παρασκευής εκρηκτικών υλών

Transcript

1 ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ Μεταπτυχιακή Διατριβή Ειδίκευσης Master Thesis Αναγνώριση κινδύνων και σχεδιασμός έκτακτων αναγκών σε βιομηχανική εγκατάσταση παρασκευής εκρηκτικών υλών Risks identification and emergencies planning in industrial plant manufacturing explosives ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΚΑΡΤΣΗΣ / NIKOLAOS SKARTSIS Α.Μ. / R.N. : Ειδικές Εκδόσεις / Special Publications: No Αθήνα, Mάρτιος 2017 Athens, March 2017

2 Μεταπτυχιακή Διατριβή Ειδίκευσης Master Thesis Αναγνώριση κινδύνων και σχεδιασμός έκτακτων αναγκών σε βιομηχανική εγκατάσταση παρασκευής εκρηκτικών υλών Risks identification and emergencies planning in industrial plant manufacturing explosives ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΚΑΡΤΣΗΣ / NIKOLAOS SKARTSIS Α.Μ. / R.N. : Τριμελής Εξεταστική Επιτροπή: Δρ. Ε. Λέκκας, Καθηγ. ΕΚΠΑ Εξειδικευμένη Επιστημονική Καθοδήγηση: Γ. Μουζάκης Χημικός Μηχανικός - ΥΠΕN / Διεύθυνση Περιβαλλοντικής Αδειοδότησης Δρ. Ν. Βούλγαρης, Καθηγ. ΕΚΠΑ Δρ. Σ. Λόζιος, Επικ. Καθηγ. ΕΚΠΑ Ειδικές Εκδόσεις / Special Publications: No Αθήνα, Μάρτιος 2017 Athens, March 2017 II

3 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΠΡΟΛΟΓΟΣ-ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ... 4 Πίνακας Συντμήσεων (Βραχυγραφιών)... 5 Κατάλογος Πινάκων... 6 Κατάλογος Εικόνων... 7 Περίληψη... 8 Abstract... 9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο ΕΙΣΑΓΩΓΗ Βασικές έννοιες-ορισμοί Κίνδυνος Ανάλυση Κινδύνου Εκτίμηση Κινδύνου Τρωτότητα Διακινδύνευση Βιομηχανικά Ατυχήματα Μεγάλης Έκτασης (ΒΑΜΕ) Διεθνή ΒΑΜΕ Ατυχήματα στον Ελληνικό χώρο ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2o ΕΚΡΗΞΗ-ΕΚΡΗΚΤΙΚΕΣ ΥΛΕΣ Έκρηξη Η έννοια της έκρηξης Κατηγορίες εκρήξεων Εκρηκτικές ύλες Η έννοια της εκρηκτικής ύλης Ιστορία εκρηκτικών υλών Διέγερση εκρηκτικής ύλης-γέμισμα Κατηγορίες - Υποκατηγορίες εκρηκτικών υλών Λειτουργία της έκρηξης (χημικής) εκρηκτικής ύλης Ανάλυση των χημικών εκρηκτικών υλικών Ωστικές ή προωθητικές εκρηκτικές ύλες Ρηκτικές (ισχυρές) εκρηκτικές ύλες Μέσα έναυσης (πυροδότησης) χημικών εκρηκτικών υλών

4 2.6 Εμπορικές χρήσεις χημικών εκρηκτικών υλών Στρατιωτικές εκρηκτικές ύλες (για πολεμικές εφαρμογές) Διμερή μίγματα εκρηκτικών υλών Πλαστικές εκρηκτικές ύλες ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ: ΕΘΝΙΚΟ, ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ, ΔΙΕΘΝΕΣ Γενικά Διεθνές νομοθετικό πλαίσιο Εθνικό νομοθετικό πλαίσιο Οδηγία SEVESO III όπως ενσωματώθηκε στο εθνικό δίκαιο της Ελλάδας με την Κ. Υ. Α / (ΦΕΚ 354Β) Εφαρμογή & αντικείμενο Οδηγίας SEVESO III-Εργαλεία εκτίμησης κινδύνου και αντιμετώπισης επιπτώσεων Εργαλεία εκτίμησης κινδύνου και μετριασμού επιπτώσεων σε συνδυασμό και σύμφωνα με τις διατάξεις της Οδηγίας SEVESO III (Κ. Υ. Α / ) Υπ αριθ. 3329/89 Κ. Υ. Α. (ΦΕΚ Β' ) «Κανονισμοί για την παραγωγή, αποθήκευση και διάθεση σε κατανάλωση εκρηκτικών υλών» ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ο Η ΕΤΑΙΡΕΙΑ EXTRACO Γενικά Θέση Εγκατάστασης Περιβάλλον Χώρος Σχέση με την Οδηγία SEVESO III (Κ. Υ. Α / ) Τμήματα παραγωγής εκρηκτικών υλών Τμήμα παρασκευής και συσκευασίας πετραμμωνίτη (ANFO) Τμήμα παρασκευής και συσκευασίας Αμμωνίτη και γαλακτωμάτων αυτού (EM-EX) Τμήμα συναρμολόγησης μη ηλεκτρικών πυροκροτητών Χώροι αποθήκευσης εκρηκτικών υλών Υπάρχοντες κίνδυνοι εντός της εγκατάστασης της επιχείρησης Διαρροή υλικού, πυρκαγιά και έκρηξη Πρόληψη και αντιμετώπιση των κινδύνων Ρυμοτομικός σχεδιασμός της εγκατάστασης και οικοδόμηση των επικίνδυνων κτιρίων Εξειδικευμένη αντιμετώπιση των προβλεπόμενων κινδύνων Κίνδυνοι από εκρήξεις

5 4.5.4 Κίνδυνοι από εξωτερικά γεγονότα όπως ατυχήματα σε άλλες γειτονικές βιομηχανικές μονάδες, από πυρκαγιά στη γειτονική δασική έκταση, κ.λπ Κίνδυνοι από παρεμβάσεις χωρίς εξουσιοδότηση Γενικότεροι κίνδυνοι λόγω σχεδιαστικής αστοχίας (κτιρίου ή εξοπλισμού) Σύστημα πυρανίχνευσης και πυρόσβεσης Προμήθεια εξειδικευμένων οχημάτων για τη μεταφορά των εκρηκτικών υλών Εικόνα 4.7 Οχήματα μεταφοράς εκρηκτικών υλών Μελέτη Ασφαλείας Φαινόμενο DOMINO Επιπτώσεις από την δημιουργία τοξικού νέφους Πολιτική Πρόληψης Μεγάλων Ατυχημάτων (ΠΠΜΑ) Εσωτερικό Σχέδιο Έκτακτης Ανάγκης Επιπτώσεις στο περιβάλλον και μέθοδοι καθαρισμού και απόρριψης Ενημέρωση κοινού Σύνταξη έκθεσης ατυχήματος Συστήματα διαχείρισης ποιότητας ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ο ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ Γενικά Έλλειψη Εξωτερικού Σχεδίου Έκτακτης Ανάγκης (ΣΑΤΑΜΕ - Σχέδιο Αντιμετώπισης Τεχνολογικού Ατυχήματος Μεγάλης Έκτασης) Περαιτέρω εργαλεία εκτίμησης του κινδύνου Εισαγωγή νέων Σεναρίων απειλών και προβληματισμοί για την αντιμετώπισή τους Επίθεση με Drone Κυβερνοεπιθέσεις Δολιοφθορές Σχεδιασμός χρήσης γης Αναβάθμιση των υφιστάμενων συστημάτων ποιότητας Επίλογος ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙKΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ

6 ΠΡΟΛΟΓΟΣ-ΕΥΧΑΡΙΣΤΙΕΣ Η παρούσα εργασία εκπονήθηκε στο πλαίσιο του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών «Στρατηγικές Διαχείρισης Περιβάλλοντος Καταστροφών και Κρίσεων» με σκοπό την διερεύνηση αναγνώρισης κινδύνων και σχεδιασμού έκτακτων αναγκών σε βιομηχανική εγκατάσταση παρασκευής εκρηκτικών υλών. Στα πλαίσια εκπόνησης της εργασίας πραγματοποιήθηκε επίσκεψη στις εγκαταστάσεις της εταιρείας Extraco, όπου ο Διευθυντής παραγωγής κύριος Λαμπέας Νικόλαος, τον οποίο ευχαριστώ θερμά, παρείχε πολύτιμη συνεισφορά στην προσπάθεια του γράφοντος. Αυτή η συνεισφορά περιλάμβανε τόσο ουσιαστικές επεξηγήσεις σε εύλογες απορίες, όσο και παροχή πολύτιμου υλικού. Θα ήθελα να απευθύνω θερμές ευχαριστίες στον Καθηγητή του Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών κο Γεώργιο Μουζάκη, ο οποίος αποτελεί ζωντανή απόδειξη του κανόνα ότι «η συνύπαρξη επιστημονικής γνώσης με ΑΝΘΡΩΠΙΝΟ πυρήνα είναι ο ιδανικός συνδυασμός προκειμένου να επιτευχθούν τα βέλτιστα αποτελέσματα». Η συμπαράσταση, η πηγαία ευγένεια και καθοδήγησή του συνέβαλλαν καταλυτικά στην παρούσα εργασία. Επιπρόσθετα θα ήθελα να ευχαριστήσω το ανθρώπινο δυναμικό του συγκεκριμένου Προγράμματος Μεταπτυχιακών Σπουδών, Καθηγητές και Γραμματειακή υποστήριξη, το οποίο με επικεφαλή τον Καθηγητή κ. Ευθύμιο Λέκκα και κεντρικό τεχνικό υποστηρικτή, και όχι μόνο, τον Καθηγητή κ. Εμμανουήλ Ανδρεαδάκη, προσέφερε ουσιαστική αρωγή στην οιαδήποτε σχετική απορία ή εκκρεμότητα μου. 4

7 Πίνακας Συντμήσεων (Βραχυγραφιών) ΑΝ Νιτρικό Αμμώνιο Α Π.Π. Πρώτος Παγκόσμιος Πόλεμος ή Μεγάλος Πόλεμος ΑΠΣ. Ακαριαία Πυραγωγά Σχοινιά ( Ακαριαίες θρυαλλίδες) ΒΑΜΕ Βιομηχανικά Ατυχήματα Μεγάλης Έκτασης Β Π.Π. Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος ΒΠΣ Βραδύκαυστα Πυραγωγά Σχοινιά (Βραδύκαυστες θρυαλλίδες) ΓΓΠΠ Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας ΕΕ Ευρωπαϊκή Ένωση ΚΜ Κράτη Μέλη ΚΥΑ Κοινή Υπουργική Απόφαση Μ.Α Μελέτη Ασφαλείας Ν. Νόμος ΠΔ Προεδρικό Διάταγμα Π.Π.Μ.Α Πολιτική Πρόληψης Μεγάλων ατυχημάτων ΣΑΤΑΜΕ Σχέδια Αντιμετώπισης Τεχνολογικών Ατυχημάτων Μεγάλης Έκτασης ΣΔΑ Συστήμα Διαχείρισης Ασφάλειας ΣΕΑ Σχέδιο Έκτακτης Ανάγκης ΥΑ Υπουργική Απόφαση ΥΠΕΝ Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας ANFO BLEVE C GHS ΗΜΧ Natech NC NG PETN RDX ΤΝΤ Ammonium Nitrate Fuel Oil Πετραμμωνίτιδες Boiling Liquid Expanding Vapor Explosion Composition C (type explosives) Global Harmonized System High Melting Explosives ή High velocity Military explosives (Octagen) Natural technological Νιτροβάμβακας Νιτρογλυκερίνη Τετρανιτρικός Πενταερυθρίτης Κυκλωνίτης ή Κυκλοτριμεθυλενοτρινιτραμίνη Τρινιτροτολουόλη 5

8 Κατάλογος Πινάκων Πίνακας 2.1 Σύγκριση των χαρακτηριστικών των κυριότερων εκρηκτικών 59 υλών Πίνακας 3.1 Ορισμένες περιπτώσεις του Παραρτήματος I, Μέρος 2 Sevesso 68 III Πίνακας 3.2 Ομάδες συμβιβαστότητας & αντίστοιχες ομάδες επικινδυνότητας 82 Πίνακας 4.1 Πίνακας με ζώνες θερμικής ακτινοβολίας 100 Πίνακας 4.2 Πυροσβεστικές αντλίες οικοπέδου Α 111 Πίνακας 4.3 Ακτίνα πρόκλησης φαινομένου DOMINO σε συνάρτηση με την πίεση Πίνακας 4.4 Ακτίνα πρόκλησης φαινομένου DOMINO σε συνάρτηση με την πίεση σε ενδεχόμενο ατυχήματος κατά την μεταφορά Τ.Ν.Τ

9 Κατάλογος Εικόνων Εικόνα 1.1 Οππάου, Γερμανία Εικόνα 1.2 Η.Π.Α., Τέξας Εικόνα 1.3 Ολλανδία, Enschende Εικόνα 1.4 Βόρεια Κίνα, Tianjin Εικόνα 4.1 Γεωγραφική θέση των εγκαταστάσεων της εταιρείας EXTRACO 86 Εικόνα 4.2 Γαλάκτωμα EM-EX 91 Εικόνα 4.3 Πυροκροτητές Nonel Επιφανείας 92 Εικόνα 4.4 Χώρος παραγωγής εκρηκτικών υλών 98 Εικόνα 4.5 Χώρος αποθήκευσης εκρηκτικών υλών 99 Εικόνα 4.6 Οχήματα πυρόσβεσης 112 Εικόνα 4.7 Οχήματα μεταφοράς εκρηκτικών υλών 114 Εικόνα 4.8 Εγκαταστάσεις EXTRACO 118 Εικόνα 4.9 Απομονωμένη θέση εγκαταστάσεων EXTRACO από άλλες εγκαταστάσεις και οικιστικές ζώνες Εικόνα 5.1 Σχηματική Απεικόνιση των δύο εργαλείων (Fault Tree Analysis 132 και Event Tree Analysis). Εικόνα 5.2 Αετός «αναχαιτίζει» drone

10 Περίληψη Το παρόν πόνημα ασχολείται με την αναγνώριση κινδύνων και τον σχεδιασμό έκτακτων αναγκών στην εταιρεία EXTRACO, η οποία αποτελεί βιομηχανική εγκατάσταση αποθήκευσης και παραγωγής εκρηκτικών υλών. Προκειμένου να διερευνηθεί η εν λόγω θεματική αναλύονται γενικότερες έννοιες όπως ο κίνδυνος, η τρωτότητα και η διακινδύνευση, ενώ για να επισημανθεί η δυναμική της επικινδυνότητας των συγκεκριμένων δραστηριοτήτων παρατίθενται περιπτώσεις σοβαρών ατυχημάτων με εκρήξεις και εκρηκτικές ύλες. Ακολούθως καταβάλλεται προσπάθεια προσδιορισμού των εκρήξεων και των εκρηκτικών υλών καθώς και του τρόπου λειτουργίας τους με έμφαση στις χημικές εκρήξεις και εκρηκτικές ύλες και επιχειρείται προσδιορισμός των διαφόρων κατηγοριών αυτών. Στη συνέχεια αναλύεται κατά το δυνατόν το διεθνές και εθνικό νομικό πλαίσιο, που έχει τεθεί στην προσπάθεια των κοινωνιών οι συγκεκριμένες εγκαταστάσεις να λειτουργούν με την κατά το δυνατόν μεγαλύτερη ασφάλεια. Έμφαση δίνεται στην εξελισσόμενη Οδηγία SEVESO, η οποία καλύπτει το γενικότερο βιομηχανικό κίνδυνο και στις διατάξεις με τις οποίες ενσωματώνεται στο εθνικό δίκαιο της Ελλάδας. Ακόμη αναλύεται κατά το δυνατόν η κυριότερη ΚΥΑ (3329/1989) που περιλαμβάνει κανονισμούς για την παραγωγή, αποθήκευση και διάθεση σε κατανάλωση εκρηκτικών υλών στον ελληνικό χώρο. Ακολούθως εξετάζεται η πρόληψη και αντιμετώπιση κινδύνων στην εγκατάσταση της EXTRACO, η οποία από τύχη αγαθή, αποτελεί για το συγκεκριμένο αντικείμενο πρότυπο για τις συναφείς επιχειρήσεις τόσο στο ελλαδικό όσο και στο διεθνή χώρο. Εξετάζονται οι λειτουργίες παραγωγής και αποθήκευσης και οι προβλέψεις αποφυγής των κινδύνων αλλά και αντιμετώπισής τους, αν τελικά αυτοί συμβούν. Τέλος μαζί με τα συμπεράσματα επισημαίνονται παραλείψεις της πολιτείας και παρατίθενται και ορισμένες προτάσεις προκειμένου να θωρακισθεί επιπλέον η ικανότητα της συγκεκριμένης εγκατάστασης στην διαχείριση της επικινδυνότητας. Αυτό είναι και το καινούριο που ελπίζει να συνεισφέρει η παρούσα εργασία, προτείνοντας τεχνικές αντιμετώπισης απειλών νέας γενιάς, οι οποίες μπορεί να εκδηλωθούν στο μέλλον, καθώς και αναβάθμιση πολύ καλών συστημάτων ποιότητας και ασφάλειας, προκειμένου και στο μέλλον να συνεχίσουν να λειτουργούν άριστα, όπως κάνουν στο παρόν. ΛΕΞΕΙΣ ΚΛΕΙΔΙΑ: κίνδυνος, έκρηξη, εκρηκτική ύλη, SEVESO 8

11 Abstract This study deals with risks identification and planning of emergencies in EXTRACO Company which is an industrial facility for production and storage of explosives. In order to investigate thoroughly this topic general terms like risk, vulnerability and jeopardy are analyzed whilst serious accidents caused by explosions and explosives are listed for the purpose of highlighting the potential risk of certain activities. Furthermore, effort is put on the determination of explosions and explosives as well as on their way of operation with emphasis on chemical explosions and explosives and the identification of these different categories. The international and national legal frameworks are analyzed as part of societies efforts to ensure that this kind of facilities operate in the highest security level. Emphasis is given to the evolving SEVESO Directive which covers general industrial risk and the laws by which the Directive s provisions are incorporated in the national legal framework. The main Common Ministerial Decision numbered 3329/1989 which includes regulations for the production, storage and distribution of explosives for consumption is analyzed. Afterwards, prevention of risk and treatment of it, are examined in EXTRACO Company which proves itself as an exemplar for other Companies in the same field in Greece and globally. The functions of explosives production and storage, the provisions for risks prevention and the measures to deal with them in the case the latter took place are examined. Finally, together with the conclusions, State s omissions are highlighted and some proposals are made in order Company s capacity in risk management to be further shielded. The latter is the additive value that this essay hopes to contribute by proposing new generation treatments techniques for risks which may occur in the future, as well as upgrading the very good quality and safety systems which are already established in order to continue to work optimally in the future, as do herein. KEYWORDS: risk, explosion, explosive, SEVESO 9

12 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1ο ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η παρούσα εργασία διαπραγματεύεται την αντιμετώπιση κινδύνων πάσης φύσεως, οι οποίοι είναι δυνατόν να απειλήσουν μία βιομηχανική εγκατάσταση παρασκευής εκρηκτικών υλών. Όμως η αντιμετώπιση των συγκεκριμένων κινδύνων από την συγκεκριμένη επιχειρηματική κατηγορία δεν είναι δυνατόν να γίνει αποσπασματικά, απόλυτα εξειδικευμένα και εν τέλει αποκομμένα από την υπόλοιπη κοινωνία. Θα πρέπει να ενταχθεί στα πλαίσια γενικότερης αντιμετώπισης κινδύνων, οι οποίοι αν εκδηλωθούν, δυνητικά, μπορεί να προκαλέσουν κρίση ή κρίσεις και εν τέλει να εξελιχθούν σε καταστροφές σε έναν οργανισμό, βιομηχανία, κοινωνία, αν δεν επιτευχθεί ορθή πρόβλεψη, αντιμετώπιση και διαχείρισή τους. Η εξειδικευμένη αναγνώριση και αντιμετώπιση κινδύνων από οιαδήποτε βιομηχανία θα πρέπει να αποτελεί κομμάτι ενός ευρύτερου πλαισίου αντιμετώπισης κινδύνων πάσης φύσεως σε μία κοινωνία, το οποίο πλαίσιο με αντίστροφη πορεία εξειδικεύεται στην κάθε βιομηχανική εγκατάσταση. Η γενικότερη αντιμετώπιση κινδύνων περιλαμβάνει την ανάπτυξη στρατηγικών διαχείρισης καταστροφών και κρίσεων, από τις μικρότερες έως τις μεγαλύτερες κοινωνίες με κλιμακούμενη και αλληλοεπιδρούσα οργάνωση. Δηλαδή ό,τι ακριβώς διαπραγματεύεται το μεταπτυχιακό πρόγραμμα στα πλαίσια του οποίου δομείται και το παρόν πόνημα. Οι κοινωνίες αναφέρονται με την έννοια της σύγχρονης οργάνωσης αυτών και της αλληλεπίδρασης και αλληλεξάρτησης μεταξύ τους σε εθνικό και διεθνές επίπεδο. Έτσι για την Ελλάδα 1 εννοούνται οι Δήμοι και οι Περιφέρειες (οι οποίες διαιρούνται σε περιφερειακές ενότητες με επικεφαλή αιρετό αντιπεριφερειάρχη), ολόκληρο το Ελληνικό Κράτος, ενώ κλιμακούμενα διεθνώς η έννοια περιλαμβάνει διεθνή σχήματα, όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση ΕΕ, διεθνείς Οργανισμούς, όπως ο ΟΗΕ κ.α. [Σύγγραμμα Μαθήματος ΚΒ-03 Διαχείριση Καταστροφών και Κρίσεων σε Τοπικό και Εθνικό Επίπεδο Χρύσα Γκοντρουμίχου, Γεωλόγος MSc 2015] Προκειμένου να ξεκινήσει η ανάλυση της αναγνώρισης κινδύνων και σχεδιασμού έκτακτων αναγκών υπό το πρίσμα της παρούσας θεματικής θα πρέπει να διευκρινισθούν ορισμένες θεμελιώδεις έννοιες κλειδιά, που χρησιμοποιούνται από 1 Όπως διαμορφώθηκε η αυτοδιοίκηση και η αποκεντρωμένη διοίκηση με το Νόμο.3852/2010 «Καλλικράτης». 10

13 όλες τις επιχειρήσεις βιομηχανίες, οργανισμούς και κοινωνίες όπως ο κίνδυνος, η τρωτότητα και η διακινδύνευση. 1.1 Βασικές έννοιες-ορισμοί Κίνδυνος Ως Κίνδυνος (Hazard), δύναται να ορισθεί ένα εν δυνάμει καταστροφικό γεγονός, φαινόμενο ή ανθρώπινη δραστηριότητα που μπορεί να προξενήσει θανάτους ή τραυματισμούς, υλικές ζημιές σε περιουσίες, κοινωνικές και οικονομικές διαταραχές ή υποβάθμιση του περιβάλλοντος. Επίσης, ο όρος μπορεί να αναφέρεται στην πιθανότητα εκδήλωσης ενός τέτοιου φαινόμενου σε μια περιοχή, ειδικά όταν συσχετίζεται με την τρωτότητα και τη διακινδύνευση, δύο έννοιες που έχουν άμεση σχέση με τον κίνδυνο και θα αναλυθούν κατωτέρω. [Σύγγραμμα Μαθήματος ΚΑ-01 Εισαγωγή στη Θεωρία της Διαχείρισης Καταστροφών και Κρίσεων Δρ Ευθύμιος Λέκκας, Καθηγητής Εμμανουήλ Ανδρεαδάκης, MSc Γεωλόγος 2015]. Παρόμοιος είναι και ο ορισμός του κινδύνου καίτοι από διαφορετική οπτική γωνία, εκείνη του Διευθυντή Ασφαλείας (Security Manager). Σύμφωνα με αυτόν κίνδυνος είναι οποιαδήποτε αναμενόμενη ή απροσδόκητη κατάσταση απειλής εναντίον προσώπων, δομών, υποδομών ή λειτουργικών διαδικασιών. Σε πολλές περιπτώσεις η αντιμετώπισή του ξεπερνά τις δυνατότητες της καθημερινής λειτουργικής και διοικητικής δομής. Οι άνθρωποι, τα υλικά αγαθά, το ποσοστό και ο τρόπος που πρόκειται να επηρεασθούν από την έλευση του κινδύνου, προσδιορίζει σε μεγάλο βαθμό την τρωτότητα. [ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΟΥ SECURITY MANAGER Σπύρου Μιχ Κυριακάκη Γιάννη Λ. Κανάλη 2012] Οι κίνδυνοι που απειλούν τον άνθρωπο, την περιουσία και το περιβάλλον διαβίωσής του μπορούν να κατηγοριοποιηθούν ως εξής: Φυσικοί κίνδυνοι: Πυρκαγιές, καταιγίδες, πλημμύρες, τυφώνες, σεισμοί, ηφαιστειακές εκρήξεις, κατολισθήσεις κ.λπ. Βιολογικοί κίνδυνοι: Μετάδοση ασθενειών, παράσιτα και μόλυνση καλλιεργειών, κτηνοτροφίας και ανθρώπων. Τεχνολογικοί κίνδυνοι: Κατάρρευση κοινωνικο-τεχνικών υποδομών, γεωργικές πρακτικές, επεξεργασία τροφών, βιομηχανικές εγκαταστάσεις, υποδομή και μέσα μαζικής μεταφοράς. Πολιτικοί / κοινωνικοί κίνδυνοι: Τρομοκρατία, δολιοφθορές, κοινωνικές ταραχές, ομηρίες, επιδρομές, πόλεμοι. 11

14 [Σύγγραμμα Μαθήματος ΚΑ-01 Εισαγωγή στη Θεωρία της Διαχείρισης Καταστροφών και Κρίσεων Δρ Ευθύμιος Λέκκας, Καθηγητής Εμμανουήλ Ανδρεαδάκης, MSc Γεωλόγος 2015] Εκτός από τις ανωτέρω κατηγορίες οι σύγχρονες κοινωνίες απειλούνται από διάφορους κινδύνους, οι οποίοι προέρχονται από συνδυασμό φυσικών καταστροφών με σύγχρονες τεχνολογικές δραστηριότητες (π.χ. βιομηχανίες), τα επονομαζόμενα natech ατυχήματα δηλαδή τεχνολογικά ατυχήματα που συμβαίνουν ως επακόλουθο μίας φυσικής καταστροφής, όπως το ατύχημα στη Φουκοσίμα 2. O συνδυασμός αυτών των γεγονότων (NaTechs) αποτελεί μια μεγάλη απειλή για κοινωνίες οι οποίες δεν είναι προετοιμασμένες. [Σύγγραμμα Μαθήματος ΚΑ-05 Τεχνολογικές και ΝaΤech καταστροφές Μουζάκης Γιώργος Χημικός Μηχανικός Α.Π.Θ 2015] Τέλος και ειδικά για επιχειρήσεις, οργανισμούς και εγκαταστάσεις υπάρχει μια σύνθετη κατηγορία κινδύνων που περικλείεται στα αρχικά γράμματα WAECUP (όπως ορίσθηκε στο Πανεπιστήμιο UNISA Νότια Αφρική, Ινστιτούτο Εγκληματολογικών Επιστημών. Τομέας Security Management 1998) ήτοι: Waste =Φθορές εγκαταστάσεων, μέσων, προϊόντων, σπατάλη υλικών. Accidents = Ατυχήματα στην εργασία Errors = Ανθρώπινα λάθη που μπορεί να διεγείρουν τεχνολογικούς κινδύνους Crime = Έγκλημα και να προκαλέσουν ατυχήματα UP Unethical Practices = Ανήθικες πρακτικές, όπως ο αθέμιτος ανταγωνισμός. [ΕΓΚΥΚΛΟΠΑΙΔΙΚΟ ΕΓΧΕΙΡΙΔΙΟ ΤΟΥ SECURITY MANAGER Σπύρου Μιχ Κυριακάκη Γιάννη Λ. Κανάλη 2012] Ανάλυση Κινδύνου Οι πιθανότητες αποφυγής του ή/και αντιμετώπισης του κινδύνου, αν τελικά εμφανιστεί, αυξάνονται με την ανάλυση και εκτίμηση του. Ως Ανάλυση του κινδύνου (Hazard analysis), ορίζεται η αναγνώριση, μελέτη και παρακολούθηση ενός κινδύνου για τον καθορισμό της προέλευσής του (γενεσιουργό αίτιο), του δυναμικού του, των χαρακτηριστικών του και της συμπεριφοράς του Εκτίμηση Κινδύνου Η εκτίμηση κινδύνου (Hazard assessment) έχει ως στόχο να αναγνωρίσει : 2 Όπου η καταστροφή προήλθε ως ακολουθία του συνδυασμού του ισχυρότατου σεισμού μεγέθους 9,0 της κλίμακας Ρίχτερ της 11 ης Μαρτίου 2011 στη βορειοανατολική Ιαπωνία και των θαλάσσιων σεισμικών κυμάτων (tsunamis) που ακολούθησαν και είχαν ως συνέπεια το πυρηνικό ατύχημα στη Fukushima Dai-ichi. 12

15 την πιθανότητα εκδήλωσης ενός συγκεκριμένου φαινόμενου ή γεγονότος, σε μια συγκεκριμένη μελλοντική χρονική περίοδο, την έντασή του και την περιοχή που επηρεάζει. [Σύγγραμμα Μαθήματος ΚΑ-01. Εισαγωγή στη Θεωρία της Διαχείριση Καταστροφών και Κρίσεων Δρ Ευθύμιος Λέκκας, Καθηγητής - Εμμανουήλ Ανδρεαδάκης, MSc Γεωλόγος 2015] Σημαντικό ρόλο στην αποφυγή και στην αντιμετώπισή του κινδύνου παίζει η εκτίμηση τρωτότητας και η μείωσή της Τρωτότητα Η «τρωτότητα» είναι ουσιαστικό του ρήματος τιτρώσκω που σημαίνει τραυματίζω, καταστρέφω, αχρηστεύω, προξενώ φθορά. Ως τρωτότητα (vulnerability) ορίζεται το σύνολο των συνθηκών που καθορίζονται από φυσικούς, κοινωνικούς, οικονομικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες ή διεργασίες, οι οποίοι αυξάνουν την ευπάθεια μίας κοινωνίας, οργανισμού ή επιχείρησης στις επιπτώσεις των κινδύνων. Εναλλακτικά, η τρωτότητα δύναται να προσδιοριστεί ως τα χαρακτηριστικά ενός ατόμου ή μίας ομάδας ανθρώπων (οργανισμός, επιχείρηση, κράτος κ.λπ.) με βάση τις ικανότητές τους να ανταπεξέλθουν και να αντιμετωπίσουν μία καταστροφή και να ανακάμψουν από τις επιπτώσεις αυτής. Η τρωτότητα αντιπροσωπεύει το βαθμό κατά τον οποίο ένα σύνολο (πληθυσμός, επιχείρηση ή οργανισμός) δεν έχει την δυνατότητα να προβλέψει, να αντέξει, να αντισταθεί και να ανακάμψει από τις επιπτώσεις μιας καταστροφής. Η τρωτότητα είναι ευθέως ανάλογη με την ευπάθεια 3 δηλαδή τους παράγοντες που δημιουργούν τις προϋποθέσεις για την εξέλιξη ενός κινδύνου σε καταστροφή και αντιστρόφως ανάλογη με την ικανότητα 4 αντίστασης (μίας κοινωνίας, επιχείρησης κ.λπ.), στις επιπτώσεις μίας καταστροφής και στη συνέχεια της ανάκαμψης. [Βιβλίο Μαθήματος ΚΑ-01 Εισαγωγή στη Θεωρία της Διαχείρισης 3 Η Ευπάθεια (Susceptibility), αφορά σε λειτουργικούς παράγοντες μιας κοινωνίας, οργανισμού ή επιχείρησης, οι οποίοι επιτρέπουν σε συγκεκριμένο κίνδυνο να προκαλέσει κατάσταση έκτακτης ανάγκης (πχ διακινδύνευση καταστροφής), για παράδειγμα εγγύτητα σε φυσικό κίνδυνο (ηφαίστειο) ή χαμηλό επίπεδο κοινωνικής ή τεχνολογικής ανάπτυξης. 4 Η Ικανότητα (Capacity) αποτελεί συνδυασμό όλων των δυνάμεων και των διαθέσιμων πόρων μιας κοινωνίας, οργανισμού ή επιχείρησης, που μπορεί να μειώσει τον βαθμό της τρωτότητας και επομένως της διακινδύνευσης ή των επιπτώσεων μιας καταστροφής.. 13

16 Καταστροφών και Κρίσεων Δρ Ευθύμιος Λέκκας, Καθηγητής Εμμανουήλ Ανδρεαδάκης, MSc Γεωλόγος 2015] Η αντιμετώπιση προβλημάτων που θα αντιμετωπίσουν συγκεκριμένες ομάδες σε περίπτωση έλευσης κινδύνου καταστροφής και κατά την περίοδο της ανάκαμψης είναι εφικτή μέσω της εκτίμησης της τρωτότητας και της μείωσης αυτής (Vulnerability Reduction). Με την εκτίμηση τρωτότητας ανακαλύπτονται κατά το δυνατόν τα αδύνατα σημεία του επιθεωρούμενου συνόλου σε συνάρτηση με τους κινδύνους που το απειλούν, οι οποίοι επίσης κατά την ίδια διαδικασία αποτελούν αντικείμενο έρευνας. Η μείωση τρωτότητας περιλαμβάνει τα μέτρα που λαμβάνονται, ώστε να μειωθεί η έκθεση ενός συγκεκριμένου συνόλου σε κινδύνους και να αυξηθεί η ικανότητα του στην επιβίωση και στην ανάκαμψη σε περίπτωση υλοποίησης των κινδύνων ακόμη και σε περίπτωση εξέλιξής τους σε καταστροφές. Μείωση της τρωτότητας σημαίνει και μειωμένο εξωτερικό κίνδυνο, δηλαδή μείωση της διακινδύνευσης Διακινδύνευση Διακινδύνευση (Risk) καλείται η πιθανότητα επιζήμιων συνεπειών ή αναμενόμενων απωλειών (θάνατοι, τραυματισμοί, υλικά αγαθά, συνθήκες διαβίωσης, διατάραξη οικονομικής δραστηριότητας, περιβαλλοντικές ζημιές) που προκύπτουν από την αλληλεπίδραση ανάμεσα σε πάσης φύσεως κινδύνους και τις κατά συγκεκριμένη περίπτωση συνθήκες τρωτότητας. Επομένως, τα βασικά στοιχεία της διακινδύνευσης (R) είναι η πιθανότητα να εκδηλωθεί ένα γεγονός Κίνδυνος (H), και ο βαθμός τρωτότητας (V) του εκτιθέμενου συνόλου. H τρωτότητα μειώνεται από την ικανότητα (C) ενός συνόλου να αντιμετωπίσει το επερχόμενο πιθανό καταστροφικό γεγονός. Έτσι η διακινδύνευση εκφράζεται από τη σχέση: ΔΙΑΚΙΝΔΥΝΕΥΣΗ (Risk) = [ΚΙΝΔΥΝΟΣ (Hazard) x ΤΡΩΤΟΤΗΤΑ (Vulnerability)] / ΙΚΑΝΟΤΗΤΑ (Capacity) ή σε συντομία R= (H x V)/C. Αν το αποτέλεσμα του συγκεκριμένου τύπου είναι μεγαλύτερο της μονάδας τότε η διακινδύνευση αυξάνεται, ενώ αν το αποτέλεσμα είναι μικρότερο της μονάδας τότε η διακινδύνευση μειώνεται. Η ένταση και η πιθανότητα έλευσης του κινδύνου είναι σημαντικοί παράγοντες, ενώ η τρωτότητα εξαρτάται από την ικανότητα του συγκεκριμένου συνόλου (κοινωνίας, επιχείρησης, οργανισμού) για αντιμετώπιση των κινδύνων και ανάκαμψη από τις επιπτώσεις τους. Σε κάθε περίπτωση η αύξηση της ικανότητας ενός συνόλου λειτουργεί αντιστρόφως ανάλογα με την αύξηση της διακινδύνευσης του και ευθέως ανάλογα με τη μείωσή της. 14

17 Προκειμένου να επιτευχθεί η μείωση της διακινδύνευσης πρέπει να εκτιμηθεί, να αναλυθεί και κατόπιν να γίνει διαχείρισή της. Η Εκτίμηση και ανάλυση διακινδύνευσης (Risk assessment/analysis) είναι μια μεθοδολογία προσδιορισμού της φύσης και της έκτασης της, μέσω της ανάλυσης των πιθανών κινδύνων και της εκτίμησης των υπαρκτών συνθηκών τρωτότητας που θα μπορούσαν να αποτελέσουν μια απειλή. Η διαχείριση της διακινδύνευσης (Risk management) πρέπει να περιλαμβάνει την εκτίμηση της διακινδύνευσης, η οποία είναι μία εξειδικευμένη τεχνική διαδικασία, που συνήθως πραγματοποιείται από ειδικά εκπαιδευμένα άτομα. Αποτελεί μέθοδο καθορισμού του βαθμού του κινδύνου και εκτιμά την πιθανότητα εκδήλωσης ενός γεγονότος και τις συνέπειες αυτού. Κατά τη διαχείριση διακινδύνευσης πρέπει να ληφθεί υπόψη και η αντίληψη της διακινδύνευσης (Risk Perception), η οποία δεν έχει σταθερά και τυποποιημένα αποτελέσματα, διότι είναι υποκειμενική. Ο κίνδυνος σημαίνει διαφορετικά πράγματα σε διαφορετικούς ανθρώπους γιατί το κάθε έλλογο ον έχει μοναδική άποψη για τους κινδύνους που το περιβάλλουν. Η Μείωση της διακινδύνευσης (risk reduction) αποτελεί το ζητούμενο σε μία κοινωνία, οργανισμό, επιχείρηση κ.α., η οποία με βάση τις εκτιμώμενες πιθανότητες μειώνει την τρωτότητα και κατά συνέπεια την διακινδύνευση, ώστε να αποφευχθούν οι κίνδυνοι (πρόληψη), ή να περιοριστούν οι επιπτώσεις τους αν τελικά εκδηλωθούν (μετριασμός και ετοιμότητα). Από τη σύγκριση των ορισμών της μείωσης τρωτότητας και μείωσης διακινδύνευσης προκύπτει ότι η δεύτερη έννοια εμπεριέχει την πρώτη. Εντός των ανωτέρω περιγραφέντων και με γνώμονα ότι η τεχνολογική πρόοδος εκτός από τα ευεργετικά της αποτελέσματα δημιουργεί διαρκώς νέους κινδύνους (Τεχνολογικούς και Natech) οι οργανωμένες κοινωνίες προσπαθούν να δημιουργήσουν πλαίσια εντός των οποίων οι τεχνολογικές δραστηριότητες θα ασκούνται με την κατά το δυνατό μεγαλύτερη ασφάλεια. Για παράδειγμα ο ΟΗΕ με τα Κράτη Μέλη του έχει ψηφίσει την διεθνή σύμβαση για τις διασυνοριακές επιπτώσεις των βιομηχανικών ατυχημάτων με σκοπό την προστασία των ανθρώπων και των περιβαλλοντικών συνθηκών. Επίσης, τα Ηνωμένα Έθνη έχουν θεσπίσει παγκόσμιο σύστημα επισήμανσης και συσκευασίας επικίνδυνων χημικών ουσιών (GHS - Global 15

18 Harmonized System), το οποίο έχει υιοθετήσει και η Ευρωπαϊκή Ένωση με Κανονισμό 5. Η ΕΕ από την πλευρά της και προκειμένου να καλύψει τον αυξανόμενο βιομηχανικό κίνδυνο εξέδωσε την Οδηγία 6 «SEVESO», η οποία θέτει πλαίσια ασφαλούς δραστηριότητας σε επιχειρήσεις των οποίων η λειτουργία παρουσιάζει επικινδυνότητα. Συγκεκριμένα προσδιορίζει τις κατηγορίες των επικίνδυνων υλικών τα οποία παράγονται, συσκευάζονται, αποθηκεύονται ή αποτελούν τις πρώτες ύλες σε μία παραγωγική διαδικασία και ακολούθως θέτει τις απαιτήσεις ασφαλούς λειτουργίας για τις εταιρείες που εμπίπτουν στις διατάξεις της. Πρόκειται για ένα δυναμικό και όχι στατικό νομοθέτημα, το οποίο εξελίσσεται και αναπροσαρμόζεται στις σύγχρονες ανάγκες και διαπιστώσεις. Μία από τις πλέον επικίνδυνες κατηγορίες που καλύπτει η «SEVESO» αποτελούν οι εκρηκτικές ύλες λόγω των ακαριαίων και τεράστιας έκτασης αποτελεσμάτων τους (εκρήξεις) που είναι εντυπωσιακά και καταπληκτικά πολλαπλάσια του αρχικού τους όγκου, όπως θα διαπιστωθεί στην ανάλυσή τους. Σε αυτή την κατηγορία επιχειρήσεων ανήκει και η βιομηχανική εγκατάσταση της EXTRACO, η οποία κατασκευάζει και αποθηκεύει εκρηκτικές ύλες. Η συγκεκριμένη εταιρεία ως προς τον τρόπο ασφαλούς λειτουργίας, ποιοτικής και ποσοτικής παραγωγής και αποθήκευσης εκρηκτικών υλών αποτελεί πρότυπο και ταγό για τις εταιρείες του είδους της όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και στο χώρο των Βαλκανίων και της Νοτιοανατολικής Μεσογείου, όπως θα καταδειχθεί στη συνέχεια. Η ΕΕ μέσω της Οδηγίας SEVESO υλοποιεί την αντίληψη ότι μέσα από την κατανόηση και αντιμετώπιση μελλοντικών κινδύνων, μέσα από την μελέτη του παρελθόντος και την καταγραφή της παρούσας κατάστασης, μια κοινωνία, δημόσια Αρχή ή εταιρεία μπορεί να αποφύγει πλήρως την εκδήλωση του κινδύνου ή να 5 Ο Κανονισμός είναι νομικό «εργαλείο» της ΕΕ με το οποίο νομοθετεί. Πλέον με τη θέσπιση της διαδικασίας της συναπόφασης αρμόδια όργανα για την έκδοσή του είναι το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο ΕΕ, κατόπιν πρότασης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (Commission). Από τη δημοσίευσή του στην εφημερίδα των ευρωπαϊκών κοινοτήτων αποτελεί εσωτερικό δίκαιο των ΚΜ Κρατών Μελών χωρίς καμία άλλη νομοθετική ρύθμιση. Υπερισχύει δε οιουδήποτε άλλου εσωτερικού Νόμου. Για παράδειγμα στην Ελλάδα έχει μεγαλύτερη τυπική ισχύ και από το Σύνταγμα. 6 Η Οδηγία είναι έτερο νομικό «εργαλείο» της ΕΕ με το οποίο η τελευταία νομοθετεί. Παρόλο που η εφαρμογή της είναι υποχρεωτική δεν αποτελεί εσωτερικό δίκαιο των Κρατών Μελών από τη δημοσίευσή της στην εφημερίδα των ευρωπαϊκών κοινοτήτων αλλά δίνεται στα ΚΜ ένα εύλογο χρονικό διάστημα, ώστε να νομοθετήσουν και να την «ενσωματώσουν στο εσωτερικό εθνικό τους δίκαιο. 16

19 ελαχιστοποιήσει τις επιπτώσεις μιας καταστροφής. Έτσι εκτός των άλλων η Οδηγία απαιτεί από τις εταιρείες που εμπίπτουν στις διατάξεις της να συντάσσουν και εφαρμόζουν αποδεδειγμένα Μελέτη Ασφαλείας που θα περικλείει Πολιτική Πρόληψης Μεγάλων Ατυχημάτων, καθώς και Σχέδιο Έκτακτης Ανάγκης στην περίπτωση που εκδηλωθεί ο κίνδυνος. Μέσα στα πλαίσια αυτών των απαιτήσεων θα εξετασθεί η βιομηχανική εγκατάσταση της EXTRACO για να διαπιστωθεί ο βαθμός ικανότητας - ετοιμότητας που διαθέτει για την αποφυγή και αντιμετώπιση κινδύνων που άπτονται των δραστηριοτήτων της. Σε γενικές γραμμές θα εξετασθεί αν υπάρχει η ανωτέρω Μελέτη Ασφαλείας ή το Σχέδιο Ασφαλείας, όπως αναφέρεται στις διδαχές θεματικές του Security Management και αν αυτό εμπεριέχει επαρκώς διαδικασίες πρόληψης και αποτροπής των πάσης φύσεως σχετικών με την εξειδικευμένη δραστηριότητά της εγκατάστασης βιομηχανικών τεχνολογικών ατυχημάτων. Θα ερευνηθεί αν εμπεριέχει την πρόβλεψη αντιμετώπισης της εκδήλωσης φυσικών φαινομένων (πχ σεισμών, καταιγίδων κλπ) που θα μπορούσαν να προκαλέσουν πέραν των όποιων υλικών ζημιών και Natech ατύχημα. Ακόμη θα εξετασθεί αν υπάρχει Σχέδιο Έκτακτης Ανάγκης, ώστε να αντιμετωπισθεί ο κίνδυνος που τυχόν θα εκδηλωθεί. Θα διερευνηθεί η ύπαρξη πρόβλεψης εκτάκτων γεγονότων που μπορεί να συμβούν, αν προβλέπονται η ασφάλεια προσωπικού, των υλικών και εγκαταστάσεων, καθώς και διαδικασίες ειδοποίησης προσωπικού και Αρχών, εκκένωσης, συγκρότησης ειδικών ομάδων αντιμετώπισης, διακοπής παροχής ηλεκτρικής ενέργειας, πυρασφάλειας και πυρόσβεσης. Ακόμη θα διαπιστωθεί η πρόβλεψη αποφυγής φαινόμενου DOMINO (Ντόμινο) και επέκτασης των απευκταίων καταστροφών εκτός της εγκατάστασης, παράμετρος εξαιρετικά ευαίσθητη, εφόσον άπτεται όχι μόνο του ενδιαφέροντος της επιχείρησης και του προσωπικού της αλλά και του ευρύτερου κοινωνικού συνόλου. Διευκρινιστικά παρατίθεται ότι το Ντόμινο είναι ανταγωνιστικό πνευματικό παιχνίδι στρατηγικής που παίζεται από δύο ή περισσότερους παίκτες με μικρές ορθογώνιες πλάκες. Τα πλακίδια είναι συνολικά είκοσι οκτώ και κάθε ένα από αυτά είναι χωρισμένο σε δύο τετράγωνα, τα οποία φέρουν μαύρα στίγματα με χρώμα που να διαφέρει από αυτό των πλακιδίων 7. Εκτός όμως από ανταγωνιστικό πνευματικό 7 Έτσι ένα πλακίδιο και στα δύο του τετράγωνα δύναται να έχει στίγματα ως εξής: 6-6 έως 6-0, 5-5 έως 5-0, 4-4 έως 4-0, 3-3 έως 3-0, 2-2 έως 2-0, 1-1, 1-0 και 0-0. Το παιχνίδι ξεκινά με τον πρώτο παίκτη να τοποθετεί μία από τις επτά πλάκες, με τις οποίες εφοδιάζονται οι παίκτες στην έναρξη. Ο άλλος παίκτης πρέπει να τοποθετήσει δίπλα στην πλάκα του πρώτου δική του πλάκα, έτσι ώστε κάποιο από τα δύο νούμερά της να συμφωνεί με αυτό που ήδη υπάρχει στην προηγούμενη πλάκα. Αν δεν έχει τέτοια πλάκα τραβά άλλη 17

20 παιχνίδι στρατηγικής το ντόμινο είναι γνωστό για την ακολουθία πτώσεων, η οποία προκαλείται όταν τα πλακίδια του τοποθετηθούν όρθια το ένα δίπλα στο άλλο, με αποτέλεσμα αν πέσει το πρώτο να πέσουν πολλά ακόμη, μέχρι και όλα. Μάλιστα υπάρχουν και σχετικοί διαγωνισμοί. Μεταφορικά χρησιμοποιείται για να περιγράψει τη διαδοχική αλληλουχία γεγονότων που η έλευση του ενός προκαλεί την έλευση του επόμενου και ούτω καθεξής. Χρησιμοποιείται ως παρομοίωση σε κρίσεις, διότι το φαινόμενο των πολλών μικρών ή μεγάλων συμβάντων που αλληλοεπιδρούν μπορεί να οδηγήσει σε ενδεχόμενη καταστροφή. 1.2 Βιομηχανικά Ατυχήματα Μεγάλης Έκτασης (ΒΑΜΕ) Αμέσως κατωτέρω θα παρουσιασθούν ορισμένα ατυχήματα ΒΑΜΕ (Βιομηχανικά Ατυχήματα Μεγάλης Έκτασης) εκρήξεων που έχουν σχέση κυρίως με εκρηκτικές ύλες αλλά και με προϊόντα τα οποία παρουσιάζουν εκρηκτικές ιδιότητες υπό ορισμένες συνθήκες. Με τα ατυχήματα εκρήξεων που είναι εξαιρετικά καταστροφικά και θανατηφόρα καταδεικνύεται η σοβαρότητα με την οποία πρέπει να γίνεται η προσέγγιση και ο χειρισμός σχετικών δραστηριοτήτων Διεθνή ΒΑΜΕ 1. Λιμένας Χάλιφαξ Καναδάς Το πρωί της 6 ης Δεκεμβρίου 1917 το γαλλικό φορτηγό πλοίο Μον Μπλαν εισήλθε στο λιμάνι του Χάλιφαξ προκειμένου να συναντήσει ένα βρετανικό πολεμικό πλοίο που θα το συνόδευε στην Ευρώπη. Το Μον Μπλαν είχε παραλάβει από τη Νέα Υόρκη τεράστιες ποσότητες εκρηκτικών υλών, τις οποίες θα μετέφερε στους συμμάχους στον «Μεγάλο Πόλεμο» (Α ΠΠ). Συγκεκριμένα στα αμπάρια του είχε: 35 τόνους εύφλεκτης υγρής βενζόλης, τόνους υγρού και ξηρού πικρικού οξέος (χημικής ουσίας που χρησιμοποιείται στην παρασκευή εκρηκτικών), 200 τόνους τρινιτροτολουόλης (ΤΝΤ), 10 τόνους βαμβακοπυρίτιδας και 300 κουλούρες πυρομαχικών. Το Μον Μπλαν ξεκίνησε την πορεία του στο δίαυλο του λιμανιού που είχε 1,5 χιλιόμετρο πλάτος. Ταυτόχρονα το βελγικό σωστικό Ίμο εξερχόταν του δίαυλου του λιμανιού. Από κακούς χειρισμούς και παρά τις προειδοποιήσεις του καπετάνιου του Μον Μπλαν το Ίμο βρέθηκε σε πορεία μετωπικής σύγκρουσης με το από το αδιανέμητο απόθεμα (επιπρόσθετη σε αυτές που ήδη έχει). Η παρτίδα τελειώνει όταν κάποιος παίκτης εξαντλήσει όλες τις πλάκες που έχει στην κατοχή του. 18

21 Μον Μπλαν. Ο καπετάνιος του τελευταίου πάλι προσπάθησε να αποφύγει το μοιραίο και έστριψε το πλοίο, ώστε να μην γίνει η πρόσκρουση στο σημείο του κήτους όπου ήταν αποθηκευμένο το ΤΝΤ. Πράγματι το Ίμο δεν έπεσε πάνω στο ΤΝΤ αλλά δημιούργησε ρήγμα στο σημείο αποθήκευσης του πικρικού οξέος, της βενζόλης και της εύφλεκτης βαμβακοπυρίτιδας. Εικοσιπέντε βαρέλια βενζόλης έσπασαν και αναμείχθηκαν με πικρικό οξύ με αποτέλεσμα άμεσο ξέσπασμα πυρκαγιάς. Το πλήρωμα του Μον Μπλαν προσπάθησε να κατασβήσει την πυρκαγιά, ώστε να μην συμβεί έκρηξη από τις ισχυρότατες εκρηκτικές ύλες. Όμως αυτό κατέστη αδύνατο και όλοι οι επιβαίνοντες εγκατέλειψαν το πλοίο με σωστικές λέμβους. Το φλεγόμενο πλοίο ακυβέρνητο λίγα λεπτά από την εγκατάλειψή του ήρθε σε επαφή με μία προκυμαία, την οποία πυρπόλησε. Η Πυροσβεστική Υπηρεσία του Χάλιφαξ αντέδρασε άμεσα και άρχισε την κατάσβεση της πυρκαγιάς, ενώ δεκάδες άνθρωποι άρχισαν να συρρέουν στην προκυμαία για να δουν το θέαμα. Στις 9:05, είκοσι λεπτά μετά τη σύγκρουση των δύο πλοίων, το Μον Μπλαν εξερράγη. Η έκρηξη ήταν εξαιρετικά ισχυρή με αποτέλεσμα να σκοτωθούν ακαριαία πάνω από 1600 άνθρωποι, να τυφλωθούν περί τους ανθρώπους από τα θραύσματα που εκσφενδονίσθηκαν, να τραυματιστούν περαιτέρω χιλιάδες άνθρωποι, ενώ ισοπεδώθηκαν 1300 στρέμματα γης και ξέσπασαν αμέτρητες πυρκαγιές στην ευρύτερη περιοχή. Ένα από τα κανόνια του Μον Μπλαν βρέθηκε πέντε χιλιόμετρα μακριά από το σημείο της έκρηξης. Ακόμη και σήμερα το Χάλιφαξ τιμά τακτικά την μνήμη των νεκρών που χάθηκαν στο συγκεκριμένο ατύχημα. [Οι εκατό καταστροφές που συγκλόνισαν την ανθρωπότητα Stepben J. Spignesi 2002] 2. Γερμανία, Οππάου 1921 Έκρηξη μίγματος 50/50 θειικού αμμωνίου και νιτρικού αμμωνίου στο Oppau της Γερμανίας το 1921, η οποία προκάλεσε το θάνατο 430 ανθρώπων. Από το 1884 άρχισε να διαδίδεται η χρήση νιτρικού αμμωνίου (ΑΝ) για την διαμόρφωση των εκρηκτικών υλών, όμως οι εκρηκτικές ιδιότητες του ΑΝ δεν ήταν γνωστές και η κύρια χρήση του ήταν ως λίπασμα. Αυτό ίσχυε μέχρι και το 1921 οπότε και συνέβη ένα από τα καταστροφικότερα ατυχήματα, όταν εξερράγη ένα σιλό πύργων στο οποίο είχαν αποθηκευτεί τόνοι λιπάσματος, που αποτελούνταν από μίγμα θειικού και νιτρικού αμμωνίου στις εγκαταστάσεις της εταιρείας BASF στο Oppau της Γερμανίας. Όταν δημιουργήθηκε το εργοστάσιο παρήγαγε θειικό αμμώνιο, όμως για να µην υπάρχει εξάρτηση από εισαγόμενους πόρους άρχισε η παραγωγή νιτρικού αμμωνίου. Το ΑΝ είναι αρκετά υγροσκοπικό µε αποτέλεσμα να δημιουργούνται 19

22 συσσωματώματα εντός των υψηλών σιλό αποθήκευσης. Για να διευκολυνθεί η διαδικασία αποκόλλησης χρησιμοποιήθηκαν μικρές ποσότητες δυναμίτη για να «σπάσουν» τα συσσωματώματα. Η μέθοδος αυτή δοκιμάστηκε πειραματικά και θεωρήθηκε ασφαλής. Τίποτα το ιδιαίτερο δεν συνέβη κατά τη διάρκεια περίπου ανατινάξεων, μέχρι τη μοιραία έκρηξη στις 21 Σεπτεμβρίου Δεδομένου ότι όλοι οι εμπλεκόμενοι στο ατύχημα σκοτώθηκαν στην έκρηξη, τα ακριβή αίτια δεν είναι σαφή 8. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι και στις ημέρες μας το νιτρικό αμμώνιο χρησιμοποιείται σε μεγάλο βαθμό στα αγροτικά λιπάσματα, ενώ το ευρύ κοινό εξακολουθεί να αγνοεί τις εκρηκτικές του ιδιότητες. [Τα NEA της EXTRACO ΤΕΥΧΟΣ 10, ΕΤΟΣ 5 ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2009.Άρθρο: «Ιστορική αναδρομή ατυχημάτων κατά την μεταφορά και αποθήκευση εκρηκτικών υλών».] [ ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΟΒΑΡΩΝ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΤΥΧΗΜΑΤΩΝ ] Εικόνα 1.1 Γερμανία, Οππάου Η.Π.Α., Τέξας 16 Απριλίου 1947 Μετά από πολύωρη κατάκαυση 3200 τόνων φορτίου Νιτρικού Αμμωνίου (ΑΝ) σε πλοίο που ήταν αγκυροβολημένο στο λιμάνι του Τέξας προκλήθηκε μεγάλη 8 Το συγκεκριμένο ατύχημα οδήγησε την Αμερικανική Ακαδημία Επιστημών να μελετήσει τις ιδιότητες του νιτρικού αμμωνίου. Το ΑΝ αποδείχθηκε ότι έχει εκρηκτικές ιδιότητες και χρησιμοποιήθηκε στην κατασκευή πυρομαχικών, ιδιαίτερα κατά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. 20

23 έκρηξη, που είχε ως αποτέλεσμα το θάνατο 552 και τον τραυματισμό 3000 ανθρώπων. Όλα ξεκίνησαν από την πυρκαγιά σε ένα πλοίο γαλλικών συμφερόντων το SS Grand camp, το οποίο ήταν φορτωμένο µε λίπασμα για τους αγρότες της Ευρώπης. Κατά τη διάρκεια της φόρτωσης ξέσπασε φωτιά στα αμπάρια του πλοίου. Το πιο πιθανό είναι ότι η πυρκαγιά προκλήθηκε από ένα αναμμένο τσιγάρο. Ο καπετάνιος, θέλοντας να διαφυλάξει το φορτίο και να µην το καταστρέψει ρίχνοντας νερό, διέταξε το προσωπικό να κλείσουν τα αμπάρια και να διοχετεύσουν ατμό 9. Η θερμότητα από τον ατμό όμως ανάγκασε το νιτρικό αμμώνιο να διασπαστεί σε υδρατμούς και οξείδια του αζώτου, παράγοντας περισσότερη θερμότητα και οδηγώντας σε μία συνεχώς ανατροφοδοτούμενη εξώθερμη αντίδραση που κατέληξε ανεξέλεγκτη. Το νιτρικό αμμώνιο έφθασε στην οριακή θερμοκρασία των 454 C και έγινε έκρηξη. Η έκρηξη προκάλεσε ένα κύμα σχεδόν 5 μέτρων, το οποίο και παρέσυρε το πλοίο longhorn II στην ακτή. Από την πυρκαγιά που δημιουργήθηκε αναφλέχθηκαν οι εγκαταστάσεις διύλισης του λιμένα και καταστράφηκαν πολλές εγκαταστάσεις της εταιρίας χημικών που βρίσκονταν κοντά στο λιμάνι. Δύο πλοία που βρίσκονταν στο λιμάνι, το High Flyer και το Wilson Β. Keene, μετά την αρχική έκρηξη συγκρούστηκαν μεταξύ τους και έπιασαν φωτιά. Το High Flyer ήταν επίσης φορτωμένο µε νιτρικό αμμώνιο και µε θείο. Η φωτιά εξαπλώθηκε στο αμπάρι του πλοίου και 15 ώρες μετά από τις εκρήξεις στο Grand camp, το High Flyer εξερράγη επίσης, παρασύροντας το κοντινό SS Wilson Β. Keene και αυξάνοντας τον αριθμό των θυμάτων αλλά και την καταστροφή στις γύρω εγκαταστάσεις και την πόλη. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι κατά τις εκρήξεις, σκοτώθηκαν ακαριαία και οι 227 άνθρωποι που εργάζονταν για την κατάσβεση της πυρκαγιάς, εξαϋλώθηκαν εκατοντάδες αυτοκίνητα πολλά με τους επιβάτες εντός τους, ενώ μεταλλικά θραύσματα εκτοξεύτηκαν από το πλοίο και το εργοστάσιο με ιλιγγιώδη ταχύτητα σκοτώνοντας όσους βρέθηκαν στην πορεία τους. Τριάντα δύο οικοδομικά τετράγωνα εκριζώθηκαν από την έκλυση ενέργειας, έσπασαν όλα τα τζάμια στην πόλη του Τέξας και του Γκάλβεστον σε απόσταση 16 χιλιομέτρων, ενώ δύο ιδιωτικά αεροσκάφη που εκτελούσαν πτήση σε ύψος 300 μέτρων πάνω από το Τέξας διαλύθηκαν και σκοτώθηκαν οι τέσσερις άνθρωποι που επέβαιναν σε αυτά. Για να ανοικοδομηθεί το Τέξας χρειάστηκαν πολλά έτη και χρηματικό ποσό άνω των 9 Πυροσβεστική μέθοδος για να σβήσει η φωτιά «πνίγοντας» την µε τον ατμό. 21

24 100 εκατομμυρίων δολαρίων. Ακόμη και σήμερα όταν οι Τεξανοί αναφέρουν την φράση «η έκρηξη» όλοι γνωρίζουν ότι αναφέρονται στο συγκεκριμένο ατύχημα [Τα NEA της EXTRACO ΤΕΥΧΟΣ 10, ΕΤΟΣ 5 ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2009.Άρθρο: «Ιστορική αναδρομή ατυχημάτων κατά την μεταφορά και αποθήκευση εκρηκτικών υλών».] [ ΑΝΑΛΥΣΗ ΣΟΒΑΡΩΝ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΑΤΥΧΗΜΑΤΩΝ ]. [Οι εκατό καταστροφές που συγκλόνισαν την ανθρωπότητα Stepben J. Spignesi 2002] Εικόνα 1.2 Η.Π.Α., Τέξας 1947 (Πηγή: 4. Ηνωμένο Βασίλειο, Έκρηξη στη χημική βιομηχανία Flixborough 1974 Συγκεκριμένα το Σάββατο της 1 ης Ιουνίου 1974 σημειώθηκε έκρηξη στη βιομηχανία καπρολα-κτάμης NYPRO στο Flixborough της Αγγλίας. Το ατύχημα είναι το πιο σοβαρό που συνέβη ποτέ στη χημική βιομηχανία του Ηνωμένου Βασιλείου και είχε σαν αποτέλεσμα την πλήρη καταστροφή του εργοστασίου. Από τους εργαζόμενους εκείνη τη στιγμή στο εργοστάσιο, 28 σκοτώθηκαν και 89 τραυματίσθηκαν σοβαρά. Όμως εάν το ατύχημα είχε συμβεί καθημερινή με περισσότερους εργαζόμενους στη μονάδα, τα θύματα θα ήταν πολύ περισσότερα. Το 22

25 οικονομικό κόστος του ατυχήματος έφτασε τα 233 εκατομμύρια δολάρια (τιμές Ιανουαρίου 1987). Εκτός των ορίων του εργοστασίου οι τραυματισμοί και οι ζημιές ήταν σημαντικές, αλλά δεν σημειώθηκαν θάνατοι. Αναφέρθηκαν 53 σοβαροί τραυματισμοί και εκατοντάδες ελαφρότεροι, καθώς και καταστροφές σε ευρεία περιοχή γύρω από το εργοστάσιο. Μια έρευνα έδειξε ότι 1821 σπίτια και 167 καταστήματα έπαθαν μικρές ή μεγάλες ζημιές. Οι καταστροφές υπολογίζεται ότι ξεπέρασαν τα 100 εκατ. δολάρια. Το ατύχημα συνέβη λόγω ορισμένων μετατροπών που έλαβαν χώρα στη μονάδα οξείδωσης του κυκλοεξανίου 10. Συγκεκριμένα, είχε σημειωθεί ρωγμή σε έναν από τους 6 αντιδραστήρες μετά από εκτεταμένη διάβρωση νιτρικών. Ο αντιδραστήρας απομακρύνθηκε για επισκευή και το κενό γεφυρώθηκε με την τοποθέτηση ενός προσωρινού σωλήνα 20 ιντσών, ο οποίος όπως αποδείχθηκε δεν ήταν κατάλληλος. Το αποτέλεσμα αυτής της τροποποίησης ήταν να εμφανισθούν καμπτικές ροπές στη γωνιώδη περιοχή του σωλήνα. Ο σωλήνας δεν άντεξε την εσωτερική πίεση των 8,2 bar στη θερμοκρασία των 145 C, διερράγη και σημειώθηκε διαρροή περίπου τόνων κυκλοεξανίου σε διάστημα 1-2 λεπτών μέχρι την ανάφλεξη του πιθανώς εξαιτίας ενός κλιβάνου που βρισκόταν λίγο μακρύτερα. Επακολούθησε μία από τις ισχυρότερες εκρήξεις νέφους ατμών που έχουν συμβεί έως σήμερα με ανάπτυξη υπερπίεσης. [ 5. Έκρηξη σε εγκατάσταση παρασκευής και αποθήκευσης πυροτεχνημάτων στο Enschende Ολλανδίας. Την 13 η Μαΐου 2000 στις 13:00 συνέβη μεγάλη έκρηξη σε εγκατάσταση κατασκευής και αποθήκευσης πυροτεχνημάτων της εταιρείας «Fireworks SA», η οποία λειτουργούσε στο κέντρο της πόλης Enschende της Ολλανδίας, όπου συνέβη 10 Το κυκλοεξάνιο είναι ένα κυκλοαλκάνιο με χημικό τύπο C6H12. Το κυκλοεξάνιο χρησιμοποιείται ως ένας μη πολικός διαλύτης για τη χημική βιομηχανία, αλλά και ως μια πρώτη ύλη για την παραγωγή άλλων χημικών προϊόντων, όπως το αδιπικό οξύ και την καπρολακτάμη, που και τα δυο χρησιμοποιούνται, με τη σειρά τους, ως ενδιάμεσες ύλες για την παραγωγή του νάιλον. Σε βιομηχανική κλίμακα, το κυκλοεξάνιο παράγεται με καταλυτική υδρογόνωση βενζολίου [ 23

26 μεγάλη έκρηξη πυροτεχνημάτων που είχε ως αποτέλεσμα το θάνατο 22 ανθρώπων και τον τραυματισμό 947. Καταστράφηκαν συνολικά 400 οικίες, ενώ άλλα 1500 κτίρια υπέστησαν ζημιές. Συνέβησαν δύο εκρήξεις η πρώτη είχε ισχύ ίση με έκρηξη 800 κιλών ΤΝΤ, ενώ η δεύτερη και ισχυρότερη ισοδυναμούσε με έκρηξη 5 τόνων ΤΝΤ και έγινε αισθητή σε απόσταση άνω των 30 χιλιομέτρων. Κλήθηκαν πυροσβέστες και από τη Γερμανία προκειμένου, στο τέλος της ημέρας, να τεθεί τελικά σε έλεγχο η πυρκαγιά που ξέσπασε. Το ατύχημα στο Enschende έθεσε ζητήματα επαναξιολόγησης του θεσμικού πλαισίου των χρήσεων γης γύρω από βιομηχανικές εγκαταστάσεις. Επιπλέον επέβαλλε τροποποιήσεις για καλύτερο ορισμό των εκρηκτικών και πυροτεχνικών ουσιών παράλληλα με την αύξηση των οριακών ποσοτήτων για τις συγκεκριμένες ουσίες. [ [ Εικόνα 1.3 Ολλανδία, Enschende 2000 (Πηγή: 24

27 6. Γαλλία, Τουλούζη Έκρηξη 300 τόνων νιτρικού αμμωνίου από το εργοστάσιο χημικών AZF δίπλα στο κέντρο της πόλης. Σε αποθήκη που βρίσκονταν μεταξύ των τμημάτων παραγωγής και των τμημάτων συσκευασίας νιτρικού αμμωνίου σημειώθηκε ισχυρή έκρηξη. Σύμφωνα με την έρευνα του ΙNERIS (Ιnstitut National de l Environnement industriel et des rlsques), η ισχύς της έκρηξης ισοδυναμούσε με τόνους TNT και προκάλεσε σεισμικό κύμα της τάξης των 3,4 Ρίχτερ. Τριάντα άνθρωποι σκοτώθηκαν (22 εργαζόμενοι και 8 από το γενικό πληθυσμό), περισσότεροι από τραυματίστηκαν, ενώ πάνω από χρειάστηκε να λάβουν ειδική ψυχολογική υποστήριξη μετά το ατύχημα. Το ωστικό κύμα είχε σαν αποτέλεσμα να σπάσουν τζάμια σε απόσταση 3 χλμ. Μεγάλο ήταν και το κόστος από τις υλικές ζημιές που προκλήθηκαν. Συγκεκριμένα η έκρηξη είχε ως αποτέλεσμα: ένα καταστραμμένο νοσοκομείο, καταστραμμένες κατοικίες, κατοικίες υπέστησαν ζημιές, άνθρωποι έμειναν άστεγοι, 6343 επιχειρήσεις επηρεάστηκαν, εκ των οποίων 300 έκλεισαν για πολλές εβδομάδες και 134 οριστικά, (7000 άτομα χωρίς εργασία). Από τα σχολεία 2 καταστράφηκαν ολοσχερώς, 30 υπέστησαν ζημιές, 11 κρίθηκαν ακατάλληλα, 52 έκλεισαν για πολλές ημέρες ή εβδομάδες, ενώ το πανεπιστημιακό ίδρυμα των χημικών μηχανικών καταστράφηκε ολοσχερώς. Επιπλέον στο σημείο της έκρηξης προκλήθηκε κρατήρας διαμέτρου 50 μέτρων, ενώ δύο μεγάλα κτίρια της βιομηχανικής μονάδας μετατράπηκαν σε σωρούς από χαλάσματα. Τα διδάγματα από το ατύχημα επικεντρώθηκαν στο ρόλο της «μόλυνσης» του νιτρικού αμμωνίου κατά τη διαδικασία της αποσύνθεσης (χημική ασυμβατότητα ουσιών) και στην ανάγκη εμπλοκής του συνόλου των εργαζομένων και ιδιαίτερα των υπεργολάβων στις διαδικασίες ασφάλειας. Το συγκεκριμένο ατύχημα αποτέλεσε αφορμή μαζί με άλλα ατυχήματα, όπως του Enschende στην Ολλανδία, για την τροποποίηση της οδηγίας Seveso II το 2003 (Οδηγία 2003/105/ΕΚ άρθρο 12) κυρίως για ζητήματα χρήσεων γης και εργασίες εργολάβων. Ειδικότερα το ατύχημα στην Τουλούζη επέβαλε τροποποιήσεις και για την αποθήκευση Νιτρικού Αμμωνίου, καθώς και λιπασμάτων με βάση το νιτρικό αμμώνιο). [ΥΓΙΕΙΝΗ ΚΑΙ ΑΣΦΑΛΕΙΑ ΤΗΣ ΕΡΓΑΣΙΑΣ ΤΕΥΧΟΣ 44 ΕΛΙΝΑΥΕ (ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ ΝΟΕΜΒΡΙΟΣ ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΣ 2010)] 25

28 7. Κύπρος, Λεμεσός (Μαρί) 2011 Εκδήλωση πυρκαγιάς από αυτανάφλεξη σε χώρο στον οποίο βρίσκονταν στοιβαγμένα 98 εμπορευματοκιβώτια, στα 81 από τα οποία υπήρχαν μεγάλες ποσότητες εκρηκτικής ύλης χαμηλής ισχύος (πυρίτιδες διαφόρων τύπων), στη ναυτική βάση «Ευάγγελος Φλωράκης» στη θέση Μαρί οδήγησε σε ισχυρότατη έκρηξη. Τα κιβώτια είχαν κατασχεθεί από Ιρανικό πλοίο και η Κυπριακή Κυβέρνηση λειτουργούσε ως διεθνής θεματοφύλακας του φορτίου. Αποτέλεσμα ήταν ο θάνατος 13 ανθρώπων, ο τραυματισμός 62 ατόμων, η ολοκληρωτική σχεδόν καταστροφή παρακείμενου εργοστασίου παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, καθώς και η καταστροφή αρκετών κατοικιών και οχημάτων στον παράπλευρο εθνικό δρόμο Λευκωσίας-Λεμεσού. Αιτία του ατυχήματος υπήρξε η μακροχρόνια αποθήκευση του φορτίου από 13/02/2009 έως 11/07/2011 (ημερομηνία έκρηξης), κατά την οποία παραβιάστηκαν όλοι οι κανόνες ασφαλούς φύλαξης και αποθήκευσης εκρηκτικών υλών. Τα εμπορευματοκιβώτια ήταν τοποθετημένα πάνω σε τσιμεντένια βάση 40 Χ 40 μέτρων περίπου, στοιβαγμένα το ένα πάνω στο άλλο σε τρεις στοιβάδες και ήταν εκτεθειμένα σε καιρικές συνθήκες (υγρασία, θερμοκρασία). Σύμφωνα με τις αναλύσεις του Γενικού Χημείου του Κράτους, επρόκειτο για πυρίτιδες μονής και διπλής βάσης, με κύρια χημικά συστατικά τον Νιτροβάμβακα (NC) και τη Νιτρογλυκερίνη (NG), που είναι ευαίσθητες εκρηκτικές ύλες. 11 Η έκθεση των εμπορευματοκιβωτίων με τις πυρίτιδες για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα σε υψηλές θερμοκρασίες και στην υγρασία, χωρίς καμιά προστασία, αύξησε, σε μεγάλο βαθμό, τη θερμοκρασία μέσα στα εμπορευματοκιβώτια, με αποτέλεσμα, την αλλοίωση των σταθεροποιητών σε τέτοιο σημείο, ώστε να μην μπορούν να προστατεύσουν τα εκρηκτικά υλικά NC και NG, και να αρχίσουν να αναφλέγονται. Με την αυτανάφλεξη έκρηξη, του πρώτου εμπορευματοκιβωτίου, και μετά από παρέλευση περίπου δύο ωρών, οι θερμοκρασίες που αναπτύχθηκαν στα πλησιέστερα εμπορευματοκιβώτια ήταν τέτοιες, που προκάλεσαν μαζική ανάφλεξη - έκρηξη, η οποία και δημιούργησε ισχυρό εκρηκτικό κύμα, το οποίο στη συνέχεια προκάλεσε την ακαριαία μαζική έκρηξη όλου του φορτίου. 11 Τα εκρηκτικά (NC και NG), λόγω της ευαισθησίας τους, ήταν αναμεμιγμένα με χημικούς σταθεροποιητές, όπως το Cenrtralite II και την διαφαινυλαμίνη (DPA), για να είναι ακίνδυνα στους χειρισμούς και να διατηρούνται σε καλή κατάσταση. 26

29 [ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΣ ΠΡΟΛΗΨΗΣ ΚΑΙ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΠΥΡΚΑΓΙΩΝ ΣΕ ΧΩΡΟΥΣ ΑΠΟΘΗΚΕΥΣΗΣ ΕΚΡΗΚΤΙΚΩΝ ΥΛΩΝ Δημήτριος Μ. Σιμιτσής Πύραρχος-Χημικός Α.Π.Θ. 2013]. 8. Εκρήξεις στην πόλη Tianjin στη Βόρεια Κίνα 13 Αυγούστου 2015 Την 15:05 της 13/08/2015 περίπου 100 km από το Πεκίνο στη βιομηχανική περιοχή της πόλης Tianjin, η οποία είναι το κεντρικό λιμάνι για την Βορειοδυτική Κίνα και στεγάζει περίπου 15 εκατομμύρια άτομα συνέβησαν δύο τεράστιες εκρήξεις. Η δημόσια τηλεόραση CCTV ανέφερε στον ιστότοπό της ότι οι δύο εκρήξεις συνέβησαν σε αποθήκες εκρηκτικών στο λιμάνι με διαφορά 30 δευτερολέπτων η μία από την άλλη, προκαλώντας ένα ωστικό κύμα που έγινε αισθητό σε απόσταση χιλιομέτρων. Σύμφωνα με την ίδια πηγή η πρώτη έκρηξη είχε την ισχύ 3 τόνων του εκρηκτικού ΤΝΤ, ενώ η δεύτερη την ισχύ 21 τόνων ΤΝΤ. Από τις εκρήξεις σκοτώθηκαν 114 άνθρωποι, ενώ τραυματίστηκαν πάνω από 700. Οι εκρήξεις κατέστρεψαν μια μεγάλη βιομηχανική έκταση και τις γύρω κατοικίες. Επιπλέον καταστράφηκαν περισσότερα από νέα αυτοκίνητα, τα οποία κάηκαν από τη πυρκαγιά που προκάλεσε η έκρηξη. Σύμφωνα με μία αποτίμηση κυβερνητικών περιβαλλοντικών επιθεωρητών που δημοσιοποιήθηκε το 2014, η εγκατάσταση είχε σχεδιαστεί για την αποθήκευση πολλών επικίνδυνων και τοξικών χημικών, μεταξύ των οποίων η βουτανόνη, μία εκρηκτική διαλυτική ουσία, κυανιούχο νάτριο και συμπιεσμένο φυσικό αέριο. Δέκα άνθρωποι, μεταξύ των οποίων ο επικεφαλής της ιδιοκτήτριας εταιρείας της αποθήκης και ο αναπληρωτής επικεφαλής συνελήφθησαν για παρατυπίες στη [ φύλαξη των επικίνδυνων υλικών. [ [ [ 27

30 Εικόνα 1.4 Βόρεια Κίνα, Tianjin 2015 (Πηγή: Ατυχήματα στον Ελληνικό χώρο 1. Χανιά, Σούδα 1979 Έκρηξη δυναμίτιδας στο πλοίο Πανορμίτης στο λιμάνι της Σούδας. Η καταστροφή συνέβη στις 8:30 το πρωί της 1 ης Οκτωβρίου Το μότορσιπ «Πανορμίτης» βρισκόταν δεμένο στο κεντρικό τμήμα του λιμανιού της Σούδας και την ηρεμία της καθημερινότητας συγκλόνισε μια τεράστια έκρηξη. Μεγάλη έκταση της περιοχής παρουσίαζε την εικόνα βομβαρδισμένης πόλης, με τις υλικές καταστροφές να είναι ανυπολόγιστες, ενώ ένας νεκρός και 138 τραυματίες 12 συνέθεταν το τραγικό σκηνικό. Χαρακτηριστικό της έκρηξης ήταν ότι το πλοίο «σηκώθηκε» στον αέρα και το φορτίο του εκτοξεύθηκε παντού, καταστρέφοντας αυτοκίνητα, σπίτια, καταστήματα και άλλες υποδομές της περιοχής. Η έκρηξη έγινε αισθητή σε απόσταση 6 χιλιομέτρων μέχρι το δυτικό τμήμα της πόλης των Χανίων, το οποίο βίωσε την αίσθηση μιας ισχυρής δόνησης. Σύμφωνα με τις αναφορές της εποχής ο «Πανορμίτης» μετέφερε 500 φιάλες με υγραέριο και 4,5 τόνους σίδερα για λογαριασμό του Ναυστάθμου Κρήτης. Στα 12 Από τους τραυματίες, οι τρεις υποβλήθηκαν σε ακρωτηριασμό ενώ, ήταν ζήτημα καθαρής τύχης το ότι δεν υπήρξαν περισσότερα θύματα, δεδομένου ότι μία ώρα πριν είχε ολοκληρωθεί η αποβίβαση των επιβατών και των οχημάτων του πλοίου της γραμμής Πειραιάς Σούδα. 28

31 αμπάρια του είχε επίσης κιβώτια με δυναμίτιδα και βαρέλια με βενζίνη καθώς και διάφορα άλλα εμπορεύματα που προορίζονταν για το Ηράκλειο. Η περιοχή της Σούδας κηρύχθηκε σε κατάσταση έκτακτης ανάγκης από τον τότε νομάρχη Χανίων. Παράλληλα, συγκροτήθηκαν συνεργεία ιατρών για την περίθαλψη των τραυματιών, ενώ άνδρες του Στρατού και των Σωμάτων Ασφαλείας, δημόσιοι και δημοτικοί υπάλληλοι, καθώς και απλοί πολίτες έσπευσαν να προσφέρουν αίμα. Η 5 η Μεραρχία Πεζικού διέθεσε σκηνές και κλινοσκεπάσματα και δόθηκε εντολή για στέγαση ατόμων σε ξενοδοχεία των Χανίων. [ 2. Καμένα Βούρλα, 1999 Έκρηξη σε βυτιοφόρο στην εθνική οδό Αθηνών - Λαμίας Την ώρα που τροχονόμοι έκαναν έλεγχο στα έγγραφα οδηγού βυτιοφόρου που μετέφερε προπάνιο υπό πίεση, ένα μικρό φορτηγό με μεγάλη ταχύτητα έπεσε πάνω στο βυτιοφόρο με αποτέλεσμα το δεύτερο να τυλιχθεί στις φλόγες. Μετά από λίγη ώρα έφτασε το πρώτο όχημα της Πυροσβεστικής που άρχισε να εκτοξεύει νερό, είχε περάσει όμως το κρίσιμο διάστημα για την δημιουργία των συνθηκών που θα οδηγούσαν σε ισχυρή έκρηξη (φαινόμενο BLEVE) 13. Το αποτέλεσμα ήταν οι τρεις πυροσβέστες και το όχημα τους να τιναχθούν σε απόσταση 150 μέτρων. Ο οδηγός του βυτιοφόρου αν και είχε απομακρυνθεί σε απόσταση 200 μέτρων σκοτώθηκε από χτύπημα λαμαρίνας στο κεφάλι. Το βυτίο με το προπάνιο τινάχθηκε σε ύψος 50 μέτρων, και αφού γκρέμισε μια στέγη διέσχισε μια απόσταση 700 μέτρων και προσγειώθηκε στο προαύλιο καφετερίας που ευτυχώς έτυχε εκείνη την στιγμή να είναι κλειστή. Δεκατέσσερις ακόμη άνθρωποι τραυματίστηκαν από το ωστικό κύμα αλλά και από κομμάτια αυτοκινήτων. [ [ &Itemid=171] 3. Ρόδος, 3 Απριλίου 1856 Έκρηξη στο ναό της Ρόδου (στο παλάτι του Μεγάλου Μαγίστρου των Ιπποτών της Ρόδου) Η Ρόδος ήταν υπό Τουρκική κυριαρχία και το ανάκτορο του Μεγάλου Μαγίστρου ήταν τεράστιο και διέθετε εκτός από το παλάτι και το δικό του ναό, του 13 Είδος Μηχανικής Έκρηξης, όπως θα αναλυθεί στο αμέσως επόμενο κεφάλαιο. 29

32 Αγίου Ιωάννη. Και στα δύο κτίρια συνέρρεε καθημερινά πλήθος κόσμου. Παράλληλα οι Οθωμανοί είχαν επιτάξει το παλάτι και χρησιμοποιούσαν τα ευρύχωρα υπόγεια του κτιρίου ως χώρο αποθήκευσης τεράστιων ποσοτήτων πυρίτιδας για τις ανάγκες του στρατού τους. Την νύκτα της 3 ης Απριλίου 1856 κατά την διάρκεια καταιγίδας ένας κεραυνός κτύπησε το κωδωνοστάσιο της εκκλησίας του Αγίου Ιωάννη και προκάλεσε πυρκαγιά, η οποία έφθασε γρήγορα και στα υπόγεια του παλατιού και προκάλεσε την έκρηξή της αποθηκευμένης πυρίτιδας. Η έκρηξη σκότωσε ακαριαία ανθρώπους που βρίσκονταν είτε μέσα σε ένα από τα δύο κτίρια είτε στη γύρω περιοχή. Όλο το οικοδόμημα κατέρρευσε σε ερείπια. Το παλάτι παρέμεινε κατεστραμμένο μέχρι το 1939, οπότε κατά τη διάρκεια της Ιταλικής κατοχής του νησιού αναστηλώθηκε σύμφωνα με το αρχικό σχέδιό του. [Οι εκατό καταστροφές που συγκλόνισαν την ανθρωπότητα Stepben J. Spignesi 2002]. 4. Αττική, 1 η Σεπτεμβρίου 1992 «Ατύχημα» στην PEΤROLA Την και κατά τις 7:00 π.μ. συνέβη μεγάλη διαρροή ποσοτήτων μίγματος υγραερίων και ελαφράς νάφθας. Το μίγμα διασκορπίστηκε ταχύτατα και σε μεγάλη έκταση και στην συνέχεια ανεφλέγη και προκλήθηκε έκρηξη. Τα τζάμια του κτηρίου του προσωπικού των τεχνικών υπηρεσιών έσπασαν. Από την φλόγα ένας εργαζόμενος στο τμήμα διυλίσεως υδρογονανθράκων απανθρακώθηκε και από το ωστικό κύμα των αερίων πολύ υψηλής θερμοκρασίας 13 εργαζόμενοι στον ίδιο και σε άλλους γειτονικούς χώρους υπέστησαν σχεδόν καθολικά εγκαύματα και υπέκυψαν, ενώ άλλοι 24 υπέστησαν εγκαύματα μικρότερης έκτασης και μεταφέρθηκαν τραυματίες στα νοσοκομεία. Η συνδρομή των μονάδων πυρόσβεσης των ΕΛΔΑ και της ΜΟΤΟΡΟΙΛ απέτρεψαν τα χειρότερα. Μετά την έκρηξη ή πυρκαγιά διήρκησε άλλες 4 ώρες μέχρι που σταμάτησε η εκροή μίγματος από το σωλήνα διάρρηξης. Από τα στοιχεία του συμβάντος και από την έρευνα που ακολούθησε προέκυψε ότι η διαρροή οφείλονταν σε διάρρηξη χαλύβδινου σωλήνα διαμέτρου 10 ιντσών. Η οπή που δημιουργήθηκε, 23 χ 10 εκατοστά, επέτρεψε τη διαφυγή του αερίου που βρισκόταν σε πίεση 7.5 bar και θερμοκρασία 110 ο C, ενώ οι οριακές συνθήκες κανονικής λειτουργίας της σωλήνωσης ήταν 14.5 bar και 180 ο C. Οι μετρήσεις έδειξαν πάχος σωλήνωσης στο συγκεκριμένο σημείο λιγότερο από 2 mm ενώ το αρχικό ήταν 9.27 mm με όριο ασφαλείας τα 6 mm. Οι αντιδράσεις του προσωπικού των γραφείων των τεχνικών υπηρεσιών και η θέση των γραφείων συνέβαλαν στον μεγάλο αριθμό των θυμάτων. Η Μελέτη 30

33 Ασφάλειας των εγκαταστάσεων του διυλιστηρίου δεν περιλάμβανε τα θέματα χωροθέτησης των κτιριακών εγκαταστάσεων και εκπαίδευσης του προσωπικού. [ Όπως διαφαίνεται από τα ήδη εκτεθέντα τα αποτελέσματα μίας έκρηξης μπορεί να είναι καταστροφικότατα. Κατά συνέπεια και ειδικά για εκρήξεις που προέρχονται από τις εκρηκτικές ύλες ή υλικά με εκρηκτικές ιδιότητες, άρα με μεσολάβηση ανθρώπινου παράγοντα έγκειται σε αυτόν τον παράγοντα η δημιουργική εκμετάλλευση της τεράστιας δύναμης που περικλείουν. Αυτό προϋποθέτει μεγάλη προσοχή, βαθιά γνώση του αντικειμένου των εκρήξεων και θεσμοθετημένες διαδικασίες στην ασφαλή παρασκευή, αποθήκευση και χρήση των εκρηκτικών υλών προκειμένου να αποφευχθούν τεχνολογικά και natech ατυχήματα αλλά και σωστές επιλογές στην τελική τους χρήση. Αντικείμενα που θα αναλυθούν στα επόμενα κεφάλαια και εν τέλει θα εξειδικευθούν στην μελέτη περίπτωσης της συγκεκριμένης βιομηχανικής εγκατάστασης της EXTRACO. ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2o ΕΚΡΗΞΗ-ΕΚΡΗΚΤΙΚΕΣ ΥΛΕΣ 2.1 Έκρηξη Η έννοια της έκρηξης Γενικά η έκρηξη είναι φαινόμενο κατά τη διάρκεια του οποίου παράγονται ή απελευθερώνονται μέσα σε εξαιρετικά σύντομο χρονικό διάστημα μεγάλες μάζες αερίων υπό υψηλή πίεση, ως αποτέλεσμα ξαφνικής απελευθέρωσης εσωτερικής ενέργειας από μία ουσία ή ένα μηχανισμό, που οδηγεί στην ανάπτυξη πολύ υψηλών πιέσεων. Κάθε έκρηξη προκαλεί μηχανικές καταπονήσεις στο περιβάλλον, ενώ συχνά συνοδεύεται και από την παραγωγή εκκωφαντικού θορύβου, ο οποίος παλαιότερα είχε θεωρηθεί ως κύριο χαρακτηριστικό των εκρήξεων. Σήμερα έχει διαπιστωθεί ότι δεν αποτελεί παρά μία απλή καταγραφή από το αυτί του ανθρώπου του εκρηκτικού κύματος, το οποίο διαδίδεται στον αέρα κατά τη διάρκεια της έκρηξης, και για αυτό απλά συγκαταλέγεται στα διάφορα φαινόμενα που τη συνοδεύουν. [Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα Τόμος 22 «έκρηξη» 2001], [ 31

34 Έκρηξη μπορεί να υπάρχει και με αντίστροφη διαδικασία. Σε κάποια φυσικά φαινόμενα ο όγκος της ύλης δύναται να μειώνεται το ίδιο απότομα, π.χ. στην απότομη πτώση της θερμοκρασίας ενός αερίου, οπότε η διαφορά της πίεσης ακολουθεί την κατάρρευση του αερίου. Ομοίως, μπορεί να έχουμε ένα γυάλινο έστω δοχείο που περιέχει αέριο υπό χαμηλή πίεση (σχεδόν κενό) το οποίο σπάει ενώ βρίσκεται εξωτερικά υπό υψηλή πίεση, π.χ. εντός άλλου δοχείου ή σε μεγάλο βάθος σε έναν ωκεανό. Ο αντίστοιχος αγγλικός όρος της έκρηξης «προς τα μέσα» είναι «implosion», σε αντίθεση με την έκρηξη προς τα έξω («explosion») [ Κατηγορίες εκρήξεων Οι εκρήξεις δύνανται να ταξινομηθούν στις ακόλουθες κατηγορίες: I. Μηχανικές εκρήξεις Οι μηχανικές εκρήξεις γενικά είναι το αποτέλεσμα της διάρρηξης ενός κλειστού δοχείου υπό πίεση, όπως είναι οι λέβητες, τα πιεστικά δοχεία και οι αεροθάλαμοι. Για παράδειγμα τέτοια έκρηξη προκαλείται κατά το υπερβολικό φούσκωμα ενός μπαλονιού ή μίας σαμπρέλας, οπότε ξεπερνιέται το όριο αντοχής των τοιχωμάτων τους. Στην ίδια κατηγορία ανήκει και η έκρηξη φιάλης που περιέχει αέριο υπό πίεση ή η έκρηξη που μπορεί να συμβεί κατά τη θέρμανση κλειστού δοχείου γεμάτου με νερό, όπως ο ατμολέβητας, λόγω της πίεσης που ασκούν οι δημιουργούμενοι ατμοί. Οι πλέον συνηθισμένες από τις μηχανικές εκρήξεις οφείλονται στην απότομη ατμοποίηση του νερού οπότε υπάρχει απότομη αύξηση της πίεσης στο εσωτερικό ενός πιεστικού δοχείου. Ο κίνδυνος αυτός υπάρχει πάντα στα υδροθερμικά συστήματα και συνήθως δημιουργεί προβλήματα ασφαλείας των εγκαταστάσεων. Κατά τη διάρκεια εκρήξεων που ανήκουν σε αυτή την κατηγορία πραγματοποιείται απότομη απελευθέρωση ενός ρευστού που βρίσκεται κλεισμένο υπό υψηλή πίεση μέσα σε ένα δοχείο όταν συμβαίνει υποχώρηση ή κατάρρευση των τοιχωμάτων του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα μηχανικής έκρηξης αποτελεί το φαινόμενο που αποδίδεται με τον όρο «BLEVE» (Boiling Liquind Expanding Vapor Explosion - Έκρηξη Εκτονούμενου Ατμού Ζέοντος Υγρού) και χρησιμοποιείται για να περιγράψει τη φυσική έκρηξη ενός δοχείου λόγω απότομης εκτόνωσης του υγρού περιεχομένου του υπό μορφή ατμών σε υπέρθερμη κατάσταση. Το αποτέλεσμα είναι η βίαιη ατμοποίηση του υγρού και η δημιουργία κρουστικού κύματος μέσα στη μάζα του υγρού. Στη συνέχεια και εφόσον το υγρό είναι καύσιμο, το φαινόμενο μπορεί να εξελιχθεί στη δημιουργία πυρόσφαιρας. Τέτοια περιστατικά εμφανίζονται συνήθως σε 32

35 ατμολέβητες μεγάλης πίεσης και σε δεξαμενές αποθήκευσης υγροποιημένων καυσίμων υπό πίεση. [ [Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα Τόμος 22 «έκρηξη» 2001] II. Φυσικές - Μηχανικές εκρήξεις Οφείλονται σε φυσικά αίτια και είναι το αποτέλεσμα του ταχύτατου σχηματισμού μεγάλων ποσοτήτων ατμού, που προκαλείται από την επαφή νερού ή άλλου υγρού με μια πολύ θερμή επιφάνεια, όπως λιωμένο μέταλλο ή λάβα. Τέτοιο παράδειγμα, εκρήξεων νερού αποτελεί, η δράση των υποθαλασσίων ηφαιστείων, όπου οι μηχανικές εκρήξεις που παρατηρούνται είναι τεράστιας έντασης. Κατά τη δραστηριοποίηση του ηφαιστείου Krakatoa στην Ιάβα το 1883 σημειώθηκε μηχανική έκρηξη που οφειλόταν στην απότομη ατμοποίηση ενός περίπου κυβικού μιλίου θαλασσινού νερού. Είναι η μεγαλύτερη έκρηξη στη σύγχρονη ιστορία, εφόσον υπολογίσθηκε ότι ήταν ισοδύναμη με την έκρηξη μίας ποσότητας τουλάχιστον πέντε δισεκατομμυρίων τόνων τρινιτροτουλενίου ΤΝΤ 14, (πιθανόν 1000 φορές πιο ισχυρή από τη μεγαλύτερη βόμβα υδρογόνου), ενώ η εκτίμηση του καταστροφικού αποτελέσματος σαν επιφάνεια εδάφους υπολογίζεται σε οκτώ (8) τετραγωνικά μίλια. Όμοια έκρηξη αλλά πολύ ισχυρότερη συνέβη στη Θήρα το έτος 1570 π. Χ. όπου το αντίστοιχο καταστροφικό αποτέλεσμα σαν επιφάνεια εδάφους υπολογίζεται ότι ανήλθε σε τριάντα τέσσερα (34) τετραγωνικά μίλια, ενώ κατέστρεψε τον αρχαίο Μινωικό και Κρητικό πολιτισμό. Αυτή η έκρηξη, όμως, έχει καταγραφεί μόνο στα πετρώματα. [Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα Τόμος 22 «έκρηξη» 2001], [ [Καμπούρης Εμμ., (1984). Τεχνολογία Εκρηκτικών Υλών, Γ Έκδοση]. III. Ηλεκτρικές εκρήξεις Οι συγκεκριμένες εκρήξεις προκύπτουν ως αποτέλεσμα αιφνίδιας μετατροπής ηλεκτρικής ενέργειας σε θερμότητα, συνεπεία της καταστροφής ενός μονωτή. Οφείλονται δηλαδή στην ισχυρή και απότομη θέρμανση ενός υλικού που διαρρέεται από υψηλής έντασης ρεύμα. Οι πιο κοινές εκρήξεις αυτού του είδους συμβαίνουν σε χώρους ηλεκτρικών πινάκων (κυρίως στη βιομηχανία), σε περιπτώσεις όπου γίνεται κάποια εργασία, ενώ ορισμένα κυκλώματα είναι ανοικτά. Άλλο παράδειγμα αποτελεί 14 Η εκρηκτική ύλη ΤΝΤ χρησιμοποιείται ως σημείο αναφοράς στις εκρήξεις προκειμένου να πραγματοποιούνται μετρήσεις της έντασης αυτών. Χρησιμοποιείται επίσης ως σημείο αναφοράς για τη μέτρηση της ισχύος όλων των εκρηκτικών υλών. 33

36 η εκφόρτιση ενός πυκνωτή μέσω ενός πολύ λεπτού μεταλλικού σύρματος, η οποία είναι δυνατό να οδηγήσει στην ανάπτυξη πολύ υψηλών θερμοκρασιών εντός της μάζας του μετάλλου, με αποτέλεσμα τη μετατροπή του σε ίδιου όγκου ατμούς, οι οποίοι χαρακτηρίζονται από εξαιρετικά υψηλές πιέσεις. Ο αέρας τότε παύει να λειτουργεί ως μονωτής, ιονίζεται και γίνεται αγώγιμος. Συμπερασματικά μία ηλεκτρική έκρηξη είναι κατ ουσία ένας πολύ μεγάλος σπινθήρας ή ένα σύνολο σπινθήρων, που στη φύση εμφανίζεται ως κεραυνός. ([Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα Τόμος 22 «έκρηξη» 2001], [ [Καμπούρης Εμμ., (1984) Τεχνολογία Εκρηκτικών Υλών, Γ Έκδοση]. IV. Πυρηνικές εκρήξεις Η ενέργεια των πυρηνικών εκρήξεων προέρχεται από τη σχάση ή σύντηξη ατομικών πυρήνων. Μία πυρηνική σχάση προκύπτει, όταν μία ποσότητα σχάσιμου υλικού (π.χ. Ουράνιου 235 ή Πλουτώνιου 239) οδηγείται ξαφνικά σε μία κρίσιμη συνθήκη. Η παραγωγή ενέργειας μπορεί να φθάσει το ισοδύναμο της έκρηξης τόνων ΤΝΤ ή ακόμη περισσότερο. Μία πυρηνική σύντηξη συμβαίνει, όταν ένα ελαφρό στοιχείο, όπως το τρίτιο, θερμαίνεται σε τόσο υψηλή θερμοκρασία, ώστε ο ρυθμός έκλυσης θερμότητας από την πυρηνική σύντηξη να ξεπεράσει τις απώλειες θερμότητας. Η αρχικά υψηλή θερμοκρασία που απαιτείται μπορεί να επιτευχθεί με την έκρηξη μιας βόμβας σχάσης ραδιενεργού υλικού (όπως ουρανίου ή πλουτωνίου). Η παραγωγή ενέργειας μιας βόμβας σύντηξης μπορεί να φθάσει το ισοδύναμο εκατομμυρίων τόνων ΤΝΤ. [Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα Τόμος 22 «έκρηξη» 2001], [ V. Χημικές εκρήξεις Οι εκρήξεις αυτής της κατηγορίας οφείλονται στην πραγματοποίηση μίας ταχύτατης χημικής αντίδρασης που συντελείται στη μάζα μίας χημικής ουσίας ή ενός μίγματος χημικών ουσιών, που χαρακτηρίζεται ως εκρηκτική ύλη. Συνήθως με τον απλό όρο «έκρηξη» νοείται η χημική έκρηξη, ενώ οι υπόλοιπες κατηγορίες αναφέρονται σαφώς ως μηχανικές, πυρηνικές κ.λπ. εκρήξεις. Αποτελούν την πιο μεγάλη κατηγορία εκρήξεων και για το λόγο αυτό η τεχνολογία των εκρηκτικών υλών ασχολείται κατά το μεγαλύτερο μέρος της με τις χημικές εκρηκτικές ύλες. 34

37 [Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος Λαρούς Μπριτάνικα Τόμος 22 «έκρηξη» 2001], [Τεχνολογία Εκρηκτικών Υλών Φώτη Ρήγα Επικ Καθηγητή Ε.Μ. Πολυτεχνείου 1990]. 2.2 Εκρηκτικές ύλες Η έννοια της εκρηκτικής ύλης Εκρηκτική ύλη είναι κάθε υλικό σώμα ή σύστημα το οποίο δύναται κατόπιν κατάλληλης θερμικής ή μηχανικής διέγερσης να ελευθερώσει απότομα μία μεγάλη ποσότητα αερίων με τέτοιο τρόπο ώστε να καταστεί δυνατή η άσκηση μίας ισχυρής δυναμικής καταπόνησης στο περιβάλλον. Αντίστοιχα, έκρηξη μίας εκρηκτικής ύλης είναι η ταχύτατη μεταβολή της, κυρίως σε αέρια προϊόντα, τα οποία βρίσκονται σε συνθήκες υψηλών θερμοκρασιών και πιέσεων [Καμπούρης Εμμ., (1984) Τεχνολογία Εκρηκτικών Υλών, Γ Έκδοση] Ιστορία εκρηκτικών υλών Άγνωστο πότε και από ποιον διαπιστώθηκε ότι μίγματα από νιτρικά άλατα, άνθρακα και θείο μπορούν να παρέχουν χρήσιμο μηχανικό έργο, όμως αυτή η διαπίστωση οδήγησε στην επινόηση των εκρηκτικών υλών που αποτελούν μία από τις μεγαλύτερες ανακαλύψεις όλων των εποχών. Πιθανότατα η εφεύρεση να έλαβε χώρα στην αρχαία Ελλάδα με αποτέλεσμα να κατασκευασθούν παρεμφερείς εκρηκτικές ύλες με βάση την ανωτέρω ανακάλυψη και οι οποίες παρέμειναν γνωστές ως «ο κεραυνός του Δία». Ο ξυλάνθρακας (κάρβουνο) και το θείο ήταν γνωστά προϊόντα στην αρχαία Ελλάδα και είχαν ευρεία χρήση. Από παλαιότατων χρόνων τα νιτρικά άλατα ήταν γνωστά και διαθέσιμα από τα κοιτάσματα της Σάμου. Σε μία εποχή όπου υπήρχε παραγωγή και κατεργασία μετάλλων η απαιτούμενη τεχνολογία για την ανάμιξη και συνάλεση των ανωτέρω υλικών θα πρέπει να θεωρείται δεδομένη. Επιπλέον, υπάρχει συσχετισμός των αποτελεσμάτων του «κεραυνού του Δία», όπου αυτά περιγράφονται με την τυπική έκρηξη μιγμάτων νίτρου, άνθρακα και θείου. Συγκεκριμένα «οι κεραυνοί του Δία» αναφέρονται στην «Τιτανομαχία», όπου τους κατασκεύαζαν οι Κύκλωπες και εφοδίαζαν τον Δία που τους χρησιμοποιούσε κατά των Τιτάνων και αργότερα στα Ομηρικά έπη, όπου περιγράφονται εκτενέστερα τα φαινόμενα που συνόδευαν τη χρήση του κεραυνού ήτοι: τα καταστροφικά αποτελέσματα, η ισχυρή βροντή, εμφάνιση φλόγας, η ανάπτυξη νέφους και η διάχυτη οσμή θείου. Αυτά τα αποτελέσματα συμπίπτουν με τα αποτελέσματα μίας εκρηκτικής ύλης που συντίθεται από νίτρο, άνθρακα και θείο. Οι περιγραφές που δίνονται από τον Ηρόδοτο και τον Πλούταρχο, αναφορικά με την εφαρμογή του «κεραυνού του 35

38 Δία» (σε μάχες που έλαβαν χώρα για την άμυνα του μαντείου των Δελφών κατά των Περσών και Γαλάτων αντίστοιχα) είναι απόλυτα όμοιες με εκείνες του Ομήρου: καταστροφικό αποτέλεσμα, βροντή, φλόγα, νέφος καπνού και οσμή του θείου. Ανάλογα εκρηκτικά μίγματα εμφανίζονται στην Κίνα, τον 6 ο αιώνα μ.χ. στην εποχή της δυναστείας των Τσαγκ, τα οποία όμως χρησιμοποιούνται για σκοπούς πυροτεχνημάτων. Γύρω στο 680 μ.χ. διαπιστώνεται εκ νέου η παρουσία εκρηκτικών υλών στον Ελληνικό χώρο, οι οποίες χρησιμοποιούνται ξανά για πολεμικούς σκοπούς. Πρόκειται για το «υγρόν πυρ» που εφηύρε ο μηχανικός Καλλίνικος και το έθεσε στη διάθεση του Βυζαντινού κράτους. Αυτό είχε ανάλογη σύνθεση με τις εκρηκτικές ύλες του παρελθόντος με τη διαφορά της αντικατάστασης του άνθρακα με ρευστό υδρογονάνθρακα. [Καμπούρης Εμμ., (1984) Τεχνολογία Εκρηκτικών Υλών, Γ Έκδοση], [Τεχνολογία Εκρηκτικών Υλών Φώτη Ρήγα Επικ Καθηγητή Ε.Μ. Πολυτεχνείου 1990] Στη Βόρεια Ευρώπη οι εκρηκτικές ύλες εμφανίζονται πολύ αργότερα τον 12 ο αιώνα μ.χ. με την μαύρη πυρίτιδα που περίγραψε ο Roger Bacon 15 σαν μία ύλη που χρησιμοποιείται για πυροτεχνικούς, εμπρηστικούς και καταστροφικούς σκοπούς. Στις αρχές του 13 ου αιώνα ένας άλλος μοναχός και λόγιος ο Berthold Schwarz εφηύρε ένα όπλο για την εκτόξευση λίθων με τη βοήθεια της μαύρης πυρίτιδας. Η συγκεκριμένη ανακάλυψη της χρήσης μαύρης πυρίτιδας για την παραγωγή μηχανικού έργου, θεωρείται η πραγματική αρχή της εξέλιξης των εκρηκτικών υλών. Η μαύρη πυρίτιδα παρέμεινε ως η κύρια εκρηκτική ύλη στο μεγαλύτερο μέρος του 19 ου αιώνα. Το 1838 ο Ιούλιος Θεόφιλος Pelouze 16 παρασκεύασε την νιτροκυτταρίνη με τη νίτρωση του χαρτιού. Το 1846 ο Ascanio Sobrero 17 παρασκεύασε την νιτρογλυκερίνη αλλά παράλληλα προειδοποιούσε για τις εκρηκτικές της ιδιότητες, οι οποίες οδήγησαν σε καταστρεπτικές εκρήξεις και ατυχήματα, που σημειώθηκαν κατά την παραγωγή, αποθήκευση και χρήση αυτής της ουσίας και οδήγησαν στην επιβράδυνση της εξέλιξής της. Το 1863 ο Nobel ξεκίνησε την βιομηχανική παραγωγή της νιτρογλυκερίνης, ενώ το 1864 ο Schultze, Πρώσος Λοχαγός, παρασκεύασε την πρώτη άκαπνη πυρίτιδα. Ο Nobel 18 εφηύρε τη δυναμίτιδα προκειμένου να 15 Σχολαστικός φιλόσοφος και φραγκισκανός μοναχός. Ανάμεσα στο σπουδαίο του έργο συνέγραψε τη συνταγή για την κατασκευή της μαύρης πυρίτιδας». 16 Γάλλος χημικός και φαρμακοποιός. 17 Ιταλός χημικός, ο οποίος ανακάλυψε τις εκρηκτικές ιδιότητες της νιτρογλυκερίνης και την ονόμαζε «πυρογλυκερίνη». 18 Χημικός, Μηχανικός και Βιομήχανος από τη Σουηδία (1833 έως 1896). Αξιοποίησε την νιτρογλυκερίνη, εφηύρε την δυναμίτιδα, την ζελατινοδυναμίτιδα, τη βαλλιστίτιδα (άκαπνη πυρίτιδα για γεμίσματα του πυροβολικού) και εισήγαγε πλήθος καινοτομιών στον τομέα των 36

39 αντιμετωπίσει τον κίνδυνο από τη χρήση της υγρής νιτρογλυκερίνης. Η μεγάλη του συμβολή είναι ότι ανακάλυψε ότι η νιτρογλυκερίνη δεν είναι τόσο ασταθής και εκρηκτική αν τεθεί σε μίγμα με γη διατόμων. Η γη διατόμων ή διατομίτης ή Kieselguhr είναι ένα ορυκτό φυτικής προέλευσης. Προέρχεται από ένα μονοκύτταρο φυτό, το οποίο έχει μικροσκοπικό μέγεθος. Σχηματίζεται από τη συσσώρευση ενός τεράστιου αριθμού απολιθωμένων διατόμων. Αυτό το μίγμα ήταν πολύ πιο ασφαλές στη μεταφορά του, ενώ παράλληλα διατηρούσε τις ισχυρές εκρηκτικές του ιδιότητες που ενεργοποιούνταν όμως με την βούληση των χρηστών του. Λόγω της ισχύος που ενσωμάτωνε το προϊόν ο Nobel το ονόμασε δυναμίτιδα από την ελληνική λέξη «δύναμη». Ουσιαστικά εισήγαγε στις χημικές εκρηκτικές ύλες τον παράγοντα του «σταθεροποιητή» αυτών. Κατόπιν παρασκεύασε τις δυναμίτιδες ενεργού βάσης (1869), καθώς και τα μίγματα νιτρογλυκερίνης νιτροκυτταρίνης, γνωστά ως ζελατινοδυναμίτες και εκρηκτικές ζελατίνες. [Blasters Handbook 16 th edition by Du Pont], [Ξανθάκος Α., (1997) Εκρηκτικές ύλες εκρηκτικοί μηχανισμοί]. Μέχρι την αρχή του 20 ου αιώνα συνέβησαν αλλεπάλληλες πρόοδοι ειδικά στη πολεμική βιομηχανία με την ανακάλυψη πολλών προωθητικών αλλά και ρηκτικών εκρηκτικών υλών. Το 1888 ο Nobel παρασκεύασε την πολεμική άκαπνη πυρίτιδα για μεγάλα πυροβόλα (βαλλιστίτιδα), ενώ από το 1902 στη Γερμανία το T.N.T άρχισε να χρησιμοποιείται ως εκρηκτικό γέμισμα βλημάτων αντικαθιστώντας το πικρικό οξύ του οποίου η εφαρμογή ήταν επικίνδυνη και δύσκολη. Το 1912 το T.N.T καθιερώθηκε επίσημα στο Στρατό των Η.Π.Α. ως εκρηκτικό γέμισμα των βλημάτων του πεδινού πυροβολικού. Στις επόμενες δεκαετίες και με αιτία τους δύο παγκόσμιους πολέμους εντατικοποιήθηκε η έρευνα στην περιοχή των ισχυρών εκρηκτικών υλών και αναπτύχθηκαν εκρηκτικές ύλες για διάφορες εφαρμογές όπως ο R.D.X. (κυκλονίτης) και PETN (πεντρίτης), ο στυφνικός μόλυβδος κ.α. Με τον τερματισμό στους περιορισμούς παραγωγής T.N.T, λόγω της βελτίωσης των μεθόδων παρασκευής τολοουλίου, αναπτύχθηκαν ισχυρά εκρηκτικά, όπως ο πεντολίτης. Ακόμη αναπτύχθηκαν τα πλαστικά εκρηκτικά με σπουδαιότερα εκείνα της σειράς «C1 έως C4», κυρίως το τελευταίο. [Ξανθάκος Α., (1997) Εκρηκτικές ύλες εκρηκτικοί μηχανισμοί] Κατά το Β Παγκόσμιο Πόλεμο επινοήθηκαν οι ατομικές - πυρηνικές εκρηκτικές ύλες με την πρώτη δοκιμαστική εφαρμογή τους να πραγματοποιείται σε έκρηξη στο Alamogordo των Η.Π.Α. Επιπλέον, δόθηκε μεγάλη έμφαση στην έρευνα των εκρηκτικών υλών. Καθιέρωσε τα βραβεία Νόμπελ, τα οποία χρηματοδότησε από την προσωπική του περιουσία. 37

40 ασθενών εκρηκτικών υλών, παράχθηκαν νέα μέσα προώθησης, κατέστη δυνατή η κατασκευή ισχυρών κινητήρων συστημάτων αυτοπροώθησης και έγινε δυνατή η μετάβαση του ανθρώπου στη Σελήνη. [Καμπούρης Εμμ., (1984) Τεχνολογία Εκρηκτικών Υλών, Γ Έκδοση]. Επίσης στη διάρκεια του Β ΠΠ (1942) ξεκινούν οι εφαρμογές των διαμορφωμένων γεμισμάτων των επονομαζόμενων «κοίλων γεμισμάτων) με τη χρήση των Bazooka. Η μελέτη τους είχε πραγματοποιηθεί από τους Monroe και Neumann το διάστημα [Τεχνολογία Εκρηκτικών Υλών Φώτη Ρήγα Επικ Καθηγητή Ε.Μ. Πολυτεχνείου 1990]. Η συνεχής βελτίωση των πολεμικών τεχνικών και καταστροφών αλλά και των τεχνικών εκσκαφών, εξορύξεων, διανοίξεων και των ελεγχόμενων εκρήξεων κατά την κατεδάφιση κτιρίων, δημιουργεί συνεχώς περισσότερες απαιτήσεις από τις εκρηκτικές ύλες. Στο πρώην Ανατολικό Μπλοκ (Τσεχοσλοβακία) στη δεκαετία του 1960 εφευρέθηκε η πλαστική εκρηκτική ύλη SEMTEX κατάλληλη για πολεμικές εφαρμογές κι όχι μόνο. Η Du Pont 19 στις Η.Π.Α προώθησε από το τέλος της δεκαετίας του 1950 τα water gels και τα slurries (πολτώδη μίγματα ή πολτώδη ρηκτικά μέσα), τα οποία αντικατέστησαν σταδιακά τις δυναμίτιδες. Την σύγχρονη περίοδο, ιδιαίτερα στις εμπορικές εκρηκτικές ύλες κυριαρχούν τα γαλακτώματα (Emulsions), τα οποία αποτελούν μίγμα Νιτρικού Αμμωνίου και ορυκτελαίων, που αναμιγνυόμενα σε ειδική συσκευή, τον γαλακτωματοποιητή, και με την βοήθεια ειδικών προσμίξεων αποκτούν τις ιδιότητες και τα χαρακτηριστικά ισχυρής εκρηκτικής ύλης, η οποία ενεργοποιείται μόνο όταν πυροδοτηθεί με πυροκροτητή. Ήδη τα γαλακτώματα αντικαθιστούν αργά και σταδιακά όλο το εύρος των ισχυρών εκρηκτικών υλών, καθόσον διαθέτουν εφάμιλλες δυνατότητες των νιτριγλυκερινούχων και είναι πολύ πιο ασφαλή στη χρήση τους και προσφέρουν περισσότερες εναλλακτικές επιλογές. [Ξανθάκος Α., (1997) Εκρηκτικές ύλες εκρηκτικοί μηχανισμοί], [Blasters Handbook 16 th edition by Du Pont] Διέγερση εκρηκτικής ύλης-γέμισμα Δύο βασικές έννοιες άρρηκτα συνδεδεμένες με τις εκρηκτικές ύλες είναι η διέγερση και το γέμισμα. Διέγερση μίας εκρηκτικής ύλης σε έκρηξη είναι η πράξη με την οποία επιτυγχάνεται η έναρξη της έκρηξης στη μάζα της εκρηκτικής ύλης. Η διέγερση μπορεί να είναι ασθενής ή ισχυρή. 19 Πρόκειται για μεγάλη πολεμική και χημική βιομηχανία από τους πλέον πρωτοπόρους στον τομέα των χημικών εκρηκτικών υλών. 38

41 i) Ασθενής διέγερση είναι εκείνη η οποία επιτυγχάνεται με πολύ μικρή πηγή ενέργειας, για παράδειγμα τέτοια πηγή είναι ένα θερμό σημείο, η τριβή και η ελαφριά κρούση. ii) Ισχυρή διέγερση είναι εκείνη η οποία για να επιτευχθεί απαιτεί έκρηξη μίας ποσότητας εκρηκτικής ύλης. Γέμισμα είναι μία οποιαδήποτε μορφοποιημένη ποσότητα εκρηκτικής ύλης. Η πλέον συνηθισμένη μορφή των γεμισμάτων είναι η κυλινδρική. Περιορισμός ενός γεμίσματος είναι κάθε περίβλημα το οποίο περιβάλλει το γέμισμα και το περιορίζει σε συγκεκριμένες διαστάσεις. Ο περιορισμός μπορεί να είναι ασθενής (π.χ. περίβλημα από χαρτί) ή ισχυρός (π.χ. περίβλημα από χάλυβα). Απόλυτος περιορισμός καλείται εκείνος ο οποίος δεν υφίσταται έστω και την ελάχιστη προσβολή, κατά την έκρηξη της περιορισμένης εκρηκτικής ύλης (πχ μεταλλικοί κάλυκες φυσιγγίων πυροβόλων όπλων). Γεμίσματα χωρίς περιορισμό είναι εκείνα που οι διαστάσεις τους δεν περιορίζονται από οποιοδήποτε περίβλημα ή μέσο κατά τη διάρκεια της έκρηξης Κατηγορίες - Υποκατηγορίες εκρηκτικών υλών Το σύνολο των εκρηκτικών υλών μπορεί να διαχωριστεί στις εξής κατηγορίες: I. Μηχανικές εκρηκτικές ύλες Συνήθως η δράση τους βασίζεται σε πιέσεις που αναπτύσσονται: α) κατά την απότομη μεταβολή της κατάστασης ενός υγρού σε αέριο. β) κατά την απότομη θέρμανση ενός αερίου που είναι περιορισμένο σε κλειστό χώρο. Παρουσιάζουν μικρό ενδιαφέρον από την οπτική των δυνατοτήτων εφαρμογής. Σε ορισμένες ειδικές εφαρμογές αποδεικνύονται εύχρηστες και ασφαλείς, όπως στην εξόρυξη λιθανθράκων. Μειονέκτημα τους αποτελεί το υψηλό κόστος αν και τα βασικά στοιχεία των συστημάτων που χρησιμοποιούνται δύνανται να επαναχρησιμοποιηθούν. Τα κυριότερα συστήματα μηχανικών εκρηκτικών υλών που έχουν χρησιμοποιηθεί είναι: α) AIRDOX με γόμωση αέρα. β) CARDOX με γόμωση διοξειδίου του άνθρακα και γ) HYDROX με γόμωση από ένα μίγμα νιτρώδους νατρίου και χλωριούχου αμμωνίου. [Καμπούρης Εμμ., (1984) Τεχνολογία Εκρηκτικών Υλών, Γ Έκδοση] 39

42 II. Πυρηνικές εκρηκτικές ύλες. Εμφανίστηκαν το 1945 και χρησιμοποιήθηκαν για πολεμικούς σκοπούς στο μέτωπο του Ειρηνικού Ωκεανού και συγκεκριμένα κατά των Ιαπωνικών πόλεων Hiroshima και Nagasaki. Χαρακτηρίστηκαν ως ατομικές βόμβες και κατασκευάστηκαν με βάση το ουράνιο 235 και το πλουτώνιο 239 αντίστοιχα. Η εκρηκτική τους δύναμη ήταν ανάλογη έκρηξης τόνων τρινιτροτουλενίου. Κατόπιν, αναπτύχθηκαν οι εκρηκτικές ύλες σύντηξης υδρογόνου, στις οποίες οι εκρηκτικές ύλες ουρανίου ή πλουτωνίου χρησιμοποιούνταν σαν απλά μέσα διέγερσης. Δεν έχει καταστεί δυνατή η χρήση τους για αστικούς σκοπούς. Πιθανόν να χρησιμοποιηθούν στο μέλλον για κατασκευή μεγάλων έργων. [Καμπούρης Εμμ., (1984) Τεχνολογία Εκρηκτικών Υλών, Γ Έκδοση] III. Χημικές εκρηκτικές ύλες. Οι χημικές εκρηκτικές ύλες είναι η μεγαλύτερη κατηγορία των εκρηκτικών υλών και αυτή με την οποία απασχολείται η βιομηχανική εγκατάσταση παρασκευής εκρηκτικών υλών που αποτελεί το αντικείμενο μελέτης του παρόντος πονήματος. Διακρίνονται σε ρηκτικές ή ισχυρές εκρηκτικές ύλες και ωστικές ή ασθενείς εκρηκτικές ύλες. Ο διαχωρισμός τους γίνεται με βάση τους ρυθμούς αντίδρασης και πιέσεων έκρηξης που παρατηρούνται. α) Ρηκτικές ή ισχυρές εκρηκτικές ύλες Οι ρηκτικές ή ισχυρές εκρηκτικές ύλες χαρακτηρίζονται από ψηλούς ρυθμούς αντίδρασης (ταχύτητα αντίδρασης και έκρηξης) και πιέσεων έκρηξης. Κυρίως εφαρμόζονται για καταστροφές και εξορύξεις. Ανάλογα με τις απαιτήσεις διέγερσης για έκρηξη μπορούν περαιτέρω να διαχωριστούν σε: α1) πρωτογενούς έκρηξης ισχυρές εκρηκτικές ύλες οι οποίες μπορούν σχεδόν πάντα να εκραγούν με απλή ή ασθενή διέγερση, όπως ο σπινθήρας, η κρούση, η τριβή. α2) δευτερογενούς έκρηξης ισχυρές εκρηκτικές ύλες που δεν εκρήγνυνται συνήθως με απλή διέγερση αλλά απαιτούν ισχυρή διέγερση. Συνήθως η ισχυρή διέγερση επιτυγχάνεται με έκρηξη ποσότητας ισχυρής εκρηκτικής ύλης πρωτογενούς έκρηξης. 40

43 β) Ωστικές ή ασθενείς εκρηκτικές ύλες Οι εν λόγω εκρηκτικές ύλες χαρακτηρίζονται από χαμηλούς ρυθμούς αντίδρασης, συνήθως εφαρμόζονται ως μέσα προώθησης και πολύ λιγότερο για εξορύξεις ή καταστροφές. Για το λόγο αυτό οι ωστικές τείνουν να ονομάζονται και προωθητικές εκρηκτικές ύλες ή μέσα προώθησης τα οποία διακρίνονται σε δύο κατηγορίες: β1) υγρά μέσα προώθησης: μονοπροωθητικά, διπροωθητικά. β2) στερεά μέσα προώθησης: πυρίτιδες, ομοιογενείς συνθέσεις διπλής βάσης, ετερογενείς συνθέσεις, μικτές συνθέσεις. Κατά κανόνα οι ρηκτικές εκρηκτικές ύλες εκρήγνυνται άμεσα, ενώ οι ωστικές αρχικά καίγονται και μόνο όταν η καύση οδηγήσει σε συγκεκριμένη θερμοκρασία εκρήγνυνται ως εμφανίζεται στο ακόλουθο διάγραμμα. Σχήμα 2.1 Διάγραμμα ρυθμού αντίδρασης-χρόνου Α: Περίπτωση ρηκτικής εκρηκτικής ύλης Β: Περίπτωση ωστικής εκρηκτικής ύλης [πηγή: Τεχνολογία εκρηκτικών υλών Εμμ Καμπούρης 1984 σελ 20] 2.3 Λειτουργία της έκρηξης (χημικής) εκρηκτικής ύλης Κατά την έκρηξη η χημική εκρηκτική ύλη αποσυντίθεται σε χρόνο 0,0001 sec (χρόνος έκρηξης), ενώ τα αέρια που παράγονται αναπτύσσουν πιέσεις μέχρι και 700 τόνους ανά τετραγωνική ίντσα. Η θερμοκρασία κατά την έκρηξη ισχυρής εκρηκτικής ύλης ανέρχεται στους έως βαθμούς Κελσίου. Μία ποσότητα της 41

44 ενέργειας που εκλύεται δαπανάται για τη διάρρηξη - αποσύνθεση της εκρηκτικής ύλης και τη δημιουργία θραυσμάτων, ενώ όλη η υπόλοιπη ενέργεια συμπιέζει τον αέρα που βρίσκεται γύρω από το σημείο της έκρηξης. Η συμπίεση αυτή είναι το αίτιο παραγωγής του εκρηκτικού κύματος, το οποίο χαρακτηρίζεται από: το κρουστικό μέτωπο, το ωστικό κύμα και την αραίωση των αερίων στο χώρο της έκρηξης. Αμέσως μετά την έκρηξη τα αέρια προϊόντα αυτής, τα οποία βρίσκονται σε κατάσταση υψηλής πίεσης εκτονώνονται και αρχίζουν να πιέζουν τη στοιβάδα του αέρα, που βρίσκεται δίπλα τους και τελούσε μέχρι εκείνη τη στιγμή σε ατμοσφαιρική ισορροπία. Πιεζόμενο το στρώμα του αέρα κινείται γρήγορα, με φορά απομάκρυνσης από το κέντρο της έκρηξης σαν μία αέρια σφαίρα, η εξωτερική επιφάνεια της οποίας εμφανίζεται σαν μέτωπο λεπτότατου πάχους (περίπου 0,001 χιλιοστά) το οποίο καλείται κρουστικό μέτωπο. Αυτό κινείται με αρχική ταχύτητα πολύ μεγαλύτερη του ήχου (1.100 πόδια/δευτερόλεπτο), η οποία όμως ελαττώνεται γρήγορα και κάποια στιγμή τα θραύσματα που ακολουθούν προηγούνται του κρουστικού μετώπου. Αυτό συμβαίνει διότι η επιβράδυνση που προκαλείται από την αντίσταση του αέρα είναι ανάλογη προς την επιφάνεια του κινούμενου σώματος. Ενώ η επιφάνεια και το μέγεθος των θραυσμάτων παραμένουν σταθερά η επιφάνεια του κρουστικού μετώπου αυξάνει όσο απομακρύνεται από το κέντρο της έκρηξης. Το κρουστικό μέτωπο ασκεί μία απότομη κρούση και πίεση μικρής διάρκειας, η οποία προκαλεί αντιστροφή της κίνησης του αέρα προς το κέντρο της έκρηξης. Εξαιτίας αυτού του φαινομένου ένα ελαφρύ αντικείμενο, που βρέθηκε κοντά στο κέντρο της έκρηξης, εκσφενδονίζεται μακριά αλλά στη συνέχεια επανέρχεται, υπό την επίδραση της αντίστροφης κίνησης του αέρα. Για το γκρέμισμα ή την καταστροφή μίας κατασκευής ή πετρωμάτων, κ.λπ. πρέπει η μέγιστη πίεση και η ώθηση του εκρηκτικού κύματος να ξεπεράσουν ορισμένες τιμές χαρακτηριστικές του αντικειμένου στο οποίο απευθύνεται η έκρηξη. Άλλες κατασκευές ή πετρώματα καταβάλλονται από την ισχυρή κρούση του κρουστικού μετώπου και άλλες από την παρατεινόμενη πίεση του ωστικού κύματος. Σημειώνεται ότι με έκρηξη σε περιορισμένο χώρο τα εκρηκτικά αποτελέσματα ενισχύονται λόγω της ανάκλασης του εκρηκτικού κύματος πάνω στις περιοριστικές επιφάνειες. [Καμπούρης Εμμ., (1984) Τεχνολογία Εκρηκτικών Υλών, Γ Έκδοση], [Ξανθάκος Α., (1997) Εκρηκτικές ύλες εκρηκτικοί μηχανισμοί] Τέλος αν το εκρηκτικό κύμα που δημιουργείται από την έκρηξη εκρηκτικής ύλης και ενώ διατηρεί ακόμη την κατάλληλη ενέργεια συναντήσει άλλη εκρηκτική ύλη 42

45 τότε την διεγείρει και της προκαλεί έκρηξη, η οποία αποκαλείται συμπαθητική έκρηξη. 2.4 Ανάλυση των χημικών εκρηκτικών υλικών Εκτός από την διάκριση σε Ωστικές και Ρηκτικές, στην οποία γίνεται εκτενέστερη αναφορά στις δύο υποενότητες που ακολουθούν, οι χημικές εκρηκτικές ύλες μπορούν να διακριθούν με διάφορους τρόπους ανάλογα με την ιδιότητα που ελέγχεται κάθε φορά. Οι ιδιότητες αυτές είναι: η ευαισθησία, η σταθερότητα, η υγροσκοπικότητα (ευαισθησία σε υγρασία), η πτητικότητα, η τοξικότητα, η αντιδραστικότητα, η δυνατότητα αναμίξεων (με άλλες ύλες για σχηματισμό σύνθετων εκρηκτικών υλών), η πυκνότητα, η σχετική αποτελεσματικότητα και η ταχύτητα της έκρηξης. [ [Ξανθάκος Α., (1997) Εκρηκτικές ύλες εκρηκτικοί μηχανισμοί], [Τεχνολογία Εκρηκτικών Υλών Φώτη Ρήγα Επικ Καθηγητή Ε.Μ. Πολυτεχνείου 1990]. Έτσι διακρίνονται: Ι. Με βάση τον κίνδυνο χειρισμού και μεταφοράς τους, όπου ο διαχωρισμός βασίζεται στην ευαισθησία των χημικών εκρηκτικών υλών στο να εκραγούν. Οι ισχυρές εκρηκτικές ύλες πρωτογενούς έκρηξης παρουσιάζουν μεγάλη ευαισθησία σε απλή διέγερση, όπως σε προσβολή με κρούση, τριβή, φλόγα ή ηλεκτρικό σπινθήρα. Για παράδειγμα προκειμένου να διαπιστωθεί η ευαισθησία ισχυρής εκρηκτικής ύλης σε κρούση χρησιμοποιείται ως μέτρο το ύψος από το οποίο μία σφαίρα 2 kg πέφτοντας προκαλεί έκρηξη στην εκρηκτική ύλη. Κατ αυτό τον τρόπο διακρίνονται σε: α) Εκρηκτικές ύλες μεγάλης ευαισθησίας όπου το απαιτούμενο ύψος της σφαίρας είναι κάτω από 15 cm. Τέτοιες είναι οι δευτερογενούς έκρηξης ισχυρές εκρηκτικές ύλες νιτρογλυκερίνη, τετρανιτρικός πενταερυθρίτης κλπ. β) Εκρηκτικές ύλες μέσης ευαισθησίας με απαιτούμενο ύψος της σφαίρας από 15 έως 50 cm, όπως αμμωνιοζελατινοδυναμίτιδες, απευαισθητοποιημένος τετρανιτρικός πενταερυθρίτης κλπ. γ) Ασφαλείς εκρηκτικές ύλες όπου το απαιτούμενο ύψος της σφαίρας είναι πάνω από 50 cm, όπως οι κονιώδεις εκρηκτικές ύλες με βάση το νιτρικό αμμώνιο. ΙΙ. Με βάση την σύνθεση διακρίνονται σε: α) Απλές εκρηκτικές ύλες οι οποίες είναι χημικές ενώσεις χωρίς πρόσθετα. Η ενέργεια που απελευθερώνεται κατά την έκρηξη οφείλεται στη διάσπασή τους σε 43

46 αέρια προϊόντα ή/και στερεά, όπως η νιτρογλυκερίνη, το τρινιτροτουλένιο (ΤΝΤ), ο τετρανιτρικός πενταερυθρίτης κ.α β) Εκρηκτικά μίγματα. Πρόκειται για ομοιογενή μίγματα ουσιών, οι οποίες αν και δεν είναι οι ίδιες εκρηκτικές ύλες, ως μεταξύ τους μίγματα είναι εκρηκτικές ύλες ή είναι εκρηκτικές ύλες πολύ μικρής ευαισθησίας. Συνήθως αποτελούν συστήματα ενός οξειδωτικού και ενός καυσίμου. Συνηθισμένα οξειδωτικά είναι το νιτρικό αμμώνιο, το νιτρικό νάτριο, τα υπερχλωρικά άλατα, το οξυγόνο. Τέτοια εκρηκτικά μίγματα είναι τα ANFO, LOX, κ.λπ. γ) Σύνθετες εκρηκτικές ύλες. Αυτές αποτελούνται από μίγματα εκρηκτικών υλών (πχ αματόλες) ή μίγματα εκρηκτικών υλών και οξειδοαναγωγικών συστημάτων (πχ δυναμίτιδες) [Καμπούρης Εμμ., (1984) Τεχνολογία Εκρηκτικών Υλών, Γ Έκδοση]. Οι κύριες παράμετροι με βάση τις οποίες εξετάζεται η ισχύς των εκρηκτικών υλών είναι η πυκνότητα, η ταχύτητα της έκρηξης και η σχετική αποτελεσματικότητα (Σ.Α). Η πυκνότητα, (D: density) αποτελεί κρίσιμο χαρακτηριστικό για ένα εκρηκτικό. Η αποτελεσματικότητα ενός εκρηκτικού αυξάνεται σημαντικά, όσο μεγαλύτερη είναι η πυκνότητά του. Η ταχύτητα της έκρηξης (VOE velocity of explosion) είναι η ταχύτητα με την οποία το κύμα της έκρηξης κινείται μέσω του εκρηκτικού και συνδέεται με την ταχύτητα της χημικής αντίδρασης. Τυπικές τιμές για αέρια εκρηκτικά μίγματα είναι 1800 έως 3000 m/s, ενώ για στερεά εκρηκτικά είναι από 6000 έως 10000m/s. Η σχετική αποτελεσματικότητα (RE: relative effectiveness factor) αποτελεί συγκριτικό μέτρο της ισχύος ενός εκρηκτικού σε σχέση με εκείνη του TNT σε όρους μάζας. Έτσι, π.χ. εάν το επιθυμητό αποτέλεσμα (π.χ. ένας εκβραχισμός) απαιτεί 1 kg ΤΝΤ και το ίδιο αποτέλεσμα μπορεί να παρέχει ποσότητα 300 γραμμαρίων από ένα άλλο εκρηκτικό, τότε το τελευταίο θεωρείται σαφώς ισχυρότερο. Εκτός από τα ανωτέρω υπολογίζονται όλες οι ιδιότητες μίας εκρηκτικής ύλης ανάλογα με τον σκοπό για τον οποίο προορίζεται Ωστικές ή προωθητικές εκρηκτικές ύλες Οι συγκεκριμένες εκρηκτικές ύλες χρησιμοποιούνται σε πάρα πολλές μορφές και για αντίστοιχες χρήσεις όπως για πυρίτιδες και προωθητικά μέσα, πυροτεχνικές συνθέσεις, καπνογόνα, βραδύκαυστες θρυαλλίδες και εμπρηστικές ύλες. Ι. Πυρίτιδες 44

47 Οι πυρίτιδες αφορούν κάθε μορφή πυρίτιδας που προωθεί κάθε μορφής βλήμα ή σκάγια στην έξοδο της κάννης και κάθε προωθητικό μέσο. α. Μαύρη (μελανή) πυρίτιδα Είναι η αρχαιότερη από τις εκρηκτικές ύλες και για πάνω από 500 έτη ήταν το μοναδικό εκρηκτικό, το οποίο χρησιμοποιείτο για κάθε χρήση. Η κλασσική σύνθεσή της είναι από νιτρικό κάλλιο, ξυλάνθρακα και θείο σε αναλογία %. Η μαύρη πυρίτιδα εξορύξεων εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σε λατομεία όπου απαιτείται έκρηξη περιορισμένης ισχύος όπως στην εξόρυξη μαρμάρων, πέτρας κ.λπ. Επιπλέον η μαύρη πυρίτιδα χρησιμοποιείται στις Βραδύκαυστες θρυαλλίδες (ΒΠΣ), καθώς και σε κλασσικά όπλα σκοποβολής με μαύρη πυρίτιδα. Σημαντικό ρόλο στην κατά το δυνατόν καλύτερη απόδοσή της κατέχει η κοκκοποίησή της, καθόσον οι κόκκοι προσφέρουν ολόκληρη την επιφάνειά τους στη φλόγα και ως σύνολο δημιουργούν μία μεγάλη επιφάνεια που αυξάνει τον ρυθμό καύσης. β. Άκαπνες πυρίτιδες β1) Απλής βάσης με κύριο συστατικό την νιτροκυτταρίνη που χρησιμοποιούνται (ως γόμωση φυσιγγίων) σε όπλα χειρός όπως ραβδωτά τυφέκια, τυφέκια εφόδου, υποπολυβόλα, πιστόλια, περίστροφα, λειόκαννα κυνηγετικά όπλα (ημιαυτόματες καραμπίνες, επαναληπτικές καραμπίνες, μονόκαννα, δίκαννα) πυροβόλα μεγάλων διαμετρημάτων και όλμους χειροβομβίδες. Η πρώτη άκαπνη πυρίτιδα που απέδωσε τα αναμενόμενα αποτελέσματα ως προωθητική γόμωση βλημάτων πυροβόλων όπλων ήταν η «Poudre Blanc» που κατασκευάσθηκε το 1884 από τον Paul Vieille. β2) Διπλής βάσης με σύνθεση νιτροκυτταρίνης νιτρογλυκερίνης ή υγρό οργανικό διαλύτη. Χρησιμοποιούνται όπως και οι πυρίτιδες απλής βάσης. [Καμπούρης Εμμ., (1984) Τεχνολογία Εκρηκτικών Υλών, Γ Έκδοση] [Ξανθάκος Α., (1997) Εκρηκτικές ύλες εκρηκτικοί μηχανισμοί], [Χατζιώτης X Συνταγές για γομώσεις φυσιγγίων, εκδόσεις Κυνήγι και Σκοποβολή 1989]. ΙΙ. Προωθητικά μέσα Τα προωθητικά μέσα είναι ωστικές εκρηκτικές ύλες που κατασκευάζονται με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορούν να εφαρμοσθούν σε συστήματα συνεχούς επενέργειας όπως τα συστήματα προώθησης που εξασφαλίζουν την πτήση των πυραύλων. Διακρίνονται σε: α) Υγρά προωθητικά μέσα που βρίσκουν εφαρμογή σε συστήματα προώθησης πυραύλων μεγάλου βεληνεκούς. 45

48 β) Στερεά μέσα προώθησης που διακρίνονται σε ομογενή και ετερογενή στερεά καύσιμα. β1) Τα ομογενή είναι κατά κύριο λόγο προωθητικές πυρίτιδες διπλής βάσης, με κύρια συστατικά τη νιτρογλυκερίνη και τη νιτροκυτταρίνη με τέτοια σύνθεση ώστε, μετά την έναυση, αντί έκρηξης να γίνεται μια ομαλότερη διάσπαση, από την οποία τα παραγόμενα αέρια, εκτονούμενα αποτελούν τη βάση της προωθητικής ισχύος του πυραύλου (είναι οι γνωστές βαλιστίτιδες). Βρίσκουν εφαρμογή σε πυραύλους μικρού βεληνεκούς. β2) Τα ετερογενή στα οποία το στερεό καύσιμο είναι σε μορφή υποστρώματος και αποτελείται από ελαστικές ή πλαστικές ύλες ενώ εντός αυτού βρίσκεται το οξειδωτικό μέσο, με μορφή λεπτής διασποράς. γ) Υβριδικά προωθητικά που αποτελούνται από υγρά και στερεά καύσιμα. Οι πυραυλικοί κινητήρες που χρησιμοποιούν υβριδικά προωθητικά χρησιμοποιούν συνήθως το στερεό ως καύσιμο ενώ το υγρό ως οξειδωτικό. Ως ιδιαίτερη κατηγορία θα μπορούσαν να αναφερθούν τα καύσιμα διαστημοπλοίων, τα οποία μπορεί να χρησιμοποιούν τα ανωτέρω προωθητικά μέσα προκειμένου να επιτύχουν τα διαστημικά ταξίδια τους. Για παράδειγμα με υβριδικό προωθητικό ήταν εφοδιασμένο το διαστημικό όχημα Spaceship One, το διαστημικό σκάφος Discovery STS-131 χρησιμοποίησε κινητήρες υγρών καυσίμων, ενώ το 2010 ο DM-2 πυραυλικός κινητήρας της NASA χρησιμοποιούσε στερεά καύσιμα. [Κολοβός Κ Κινητήρες πυραύλων και προωθητικά πυραυλικών συστημάτων, 2014] ΙΙΙ. Πυροτεχνικές συνθέσεις Είναι συνθέσεις όπου τα στερεά προϊόντα της καύσης είναι περισσότερα από τα παραγόμενα αέρια. Παράγουν σημαντικό φωτισμό και βρίσκουν εφαρμογή σε πάρα πολλές μορφές πυροτεχνημάτων. IV. Καπνογόνες συνθέσεις Είναι μίγματα υλών που παράγουν κατά την καύση τους μεγάλη ποσότητα καπνού χωρίς λάμψη. V. Εμπρηστικές ύλες Έχουν ως στόχο να μεταδώσουν με βεβαιότητα φωτιά σε μεγάλη έκταση. Διακρίνονται σε: α) Τυποποιημένες εμπρηστικές ύλες που χρησιμοποιούνται από στρατιωτικές ειδικές μονάδες (σε ανορθόδοξο πόλεμο) όπως ο θερμίτης και η ναπάλμ. 46

49 β) Αυτοσχέδιες εμπρηστικές ύλες όπως οι βόμβες Μολότοφ, που αποτελούνται από φιάλη με εύφλεκτο υλικό (συνήθως βενζίνη και λάδι) με προσθήκη υλικού που διατηρεί τη φλόγα (συνήθως πριονίδι και στάχτη). [Ξανθάκος Α. (1996). Βόμβες Αυτοσχέδιοι Εκρηκτικοί Μηχανισμοί Έρευνα και Αντιμετώπιση] Ρηκτικές (ισχυρές) εκρηκτικές ύλες Ι. Πρωτογενούς έκρηξης Βροντώδης Υδράργυρος: πρόκειται για άλας του βροντώδους οξέος και μία από τις πλέον σπουδαίες εκρηκτικές ύλες πρωτογενούς εκρήξεως. Η παραγωγή του είναι σχετικά απλή και βασίζεται σε μία αντίδραση μεταξύ νιτρικού υδραργύρου, αιθυλικής αλκοόλης και νιτρικού οξέος. Χρησιμοποιείται σε καψύλλια έναυσης (πυροδότησης) και πυροκροτητές. Ξηρός εκρήγνυται πολύ εύκολα με κρούση. Υδραζωτικός μόλυβδος Pb(N3)2: πρόκειται για άλας του υδραζωτικού οξέος που χρησιμοποιείται σε καψύλλια έναυσης και πυροκροτητές. Στυφνικός μόλυβδος: Ως πρωτογενούς έκρηξης ισχυρή εκρηκτική ύλη χρησιμοποιείται το ουδέτερο άλας του μολύβδου του στυφνικού οξέος. Διαζωνιτροφαινόλη: Είναι η μόνη διαζω-ένωση που παρουσιάζει ένα συνδυασμό ιδιοτήτων που επιτρέπει την εφαρμογή της στην κατασκευή μέσων διέγερσης. Η χρήση του σαν μέσο διέγερσης προτάθηκε το Τετραζένιο ή υδρίτης του τετραζολυλογουανυλοτετραζενίου: παρασκευάσθηκε το [Καμπούρης Εμμ., (1984) Τεχνολογία Εκρηκτικών Υλών, Γ Έκδοση] ΙΙ. Δευτερογενούς έκρηξης. Νιτρικό Αμμώνιο [(NH 4 )(NO 3 )]:είναι η μόνη ανόργανη εκρηκτική ύλη ευρείας εφαρμογής και ανήκει στην ομάδα των αλάτων του νιτρικού οξέος τα οποία είναι εκρηκτικές ύλες. Για πρώτη φορά παρασκευάσθηκε το 1659 αλλά σαν εκρηκτική ύλη χρησιμοποιήθηκε το 1867 σαν συστατικό των πρώτων δυναμίτιδων. Είναι μία από τις εκρηκτικές ύλες με τη μικρότερη ευαισθησία και για αυτό εφαρμόζεται ως συστατικό διμερών εκρηκτικών υλών. Παρόλα αυτά όταν βρεθεί σε ισχυρό περιορισμό και θερμοκρασία άνω των 200 ο C μπορεί να εκραγεί, όπως επίσης εκρήγνυται χωρίς περιορισμό σε πολύ υψηλές θερμοκρασίες, ιδιαίτερα όταν περιέχει μικρές ποσότητες οργανικής ύλης όπως στις περιπτώσεις των μεγάλων ατυχημάτων του Τέξας (1947) και του Oppau (1921) 20, που αναφέρθηκαν ανωτέρω. 20 Στις περιπτώσεις αυτές το Νιτρικό Αμμώνιο (ΑΝ) έφερε επικάλυψη από κηρώδη ύλη (0,75%) και καολίνη (3,5%). 47

50 Νιτρογλυκερίνη ή Τρινιτρογλυκερίνη (NG): Είναι άχρωμο υγρό που παρασκευάσθηκε για πρώτη φορά το 1947 από τον Sobrero αλλά ως εκρηκτική ύλη χρησιμοποιήθηκε το 1864 από τον Nobel. Σήμερα εφαρμόζεται στα προωθητικά γεμίσματα, στις δυναμίτιδες και στις εκρηκτικές ύλες που χρησιμοποιούνται για τη διάνοιξη πετρελαιοπηγών. Παρασκευάζεται με νίτρωση της γλυκερίνης από μίγμα οξέων (40% νιτρικό οξύ, 59,5% θειικό οξύ και 0,5% νερό). Είναι μία από τις πλέον ευαίσθητες εκρηκτικές ύλες, με ευαισθησία σε θερμοκρασία, κρούση, τριβή. Μία σταγόνα που βρίσκεται εντός τριχοειδούς σωλήνα εκρήγνυται βίαια όταν εκτεθεί σε φλόγα. Έχει ίδια ευαισθησία με το βροντώδη υδράργυρο και τον υδραζωτικό μόλυβδο οι οποίοι χρησιμοποιούνται ως γεμίσματα σε πυροκροτητές. Πολλά ατυχήματα προκλήθηκαν από τη δόνηση παγωμένης νιτρογλυκερίνης κατά την τήξη της. Είναι η πιο επικίνδυνη εκρηκτική ύλη που κατασκευάζεται σε μεγάλες ποσότητες 21. Σήμερα η χρήση της έχει ελαχιστοποιηθεί. Νιτροκυτταρίνη (NC): Με το όρο νιτροκυτταρίνη χαρακτηρίζεται μία ολόκληρη σειρά προϊόντων, τα οποία σχηματίζονται με νίτρωση της κυτταρίνης. Για την παρασκευή της χρησιμοποιούνται το βαμβάκι και ο πολτός ξύλου, από τα οποία εξάγεται καθαρή κυτταρίνη. Διακρίνονται τρία είδη νιτροκυτταρίνης ανάλογα με την περιεκτικότητα σε άζωτο: Πυροξυλίνη ή κολλώδιο με περιεκτικότητα 8 έως 12% σε άζωτο. Πυροκυτταρίνη με περιεκτικότητα 12,60% σε άζωτο. Βαμβακοπυρίτιδα με περιεκτικότητα 13% σε άζωτο. Η αποξηραμένη νιτροκυτταρίνη είναι πολύ ευαίσθητη στην κρούση, τριβή, θέρμανση και σπινθήρα και για αυτό θα πρέπει να αποφεύγεται η συγκέντρωσή της σε μεγάλες ποσότητες. Έχει ευαισθησία ισότιμη με τον υδραζωτικό μόλυβδο και τον βροντώδη υδράργυρο. Η βελτίωση των μεθόδων νίτρωσης και εξευγενισμού επέτρεψε την παρασκευή σταθερής νιτροκυτταρίνης και έλυσε πολλά προβλήματα μεταφοράς και αποθήκευσης της με ασφάλεια. Η νιτροκυτταρίνη συγκεκριμένης ποιότητας χρησιμοποιείται στην παρασκευή δυναμίτιδων. Η Βαμβακοπυρίτιδα χρησιμοποιείται για την παρασκευή προωθητικών μέσων (ωστικών εκρηκτικών υλών). Η νιτροκυτταρίνη με τις κατηγορίες της χρησιμοποιείται ευρύτατα στην κατασκευή διαφόρων ειδών άκαπνης πυρίτιδας. 21 Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι κατά τις προσπάθειες του Nobel να αξιοποιήσει την Νιτρογλυκερίνη NG ως εκρηκτική ύλη καταστράφηκε από έκρηξη NG το οικογενειακό εργοστάσιο όπλων στο Helenborg στη Σουηδία, όπου σκοτώθηκαν ο νεότερος αδελφός του και μερικοί εργάτες, ενώ καταστράφηκαν δύο φορές και τα κτίρια ενός απομονωμένου εργοστασίου, που κατασκεύασε κατόπιν ο Nobel στους λόφους Krümmel κοντά στο Αμβούργο στη Γερμανία. 48

51 Τετρανιτρικός Πενταερυθρίτης (Pentrite, Penta, PETN): Ο τετρανιτρικός εστέρας του πενταερυθρίτη ή τετρανιτρικός πενταερυθρίτης ή πεντρίτης (Pentrite, Penta, PETN) παρασκευάσθηκε το 1894 με νίτρωση του πενταερυθρίτη (κατεργασία του με νιτρικό και πυκνό θειικό οξύ). Χρησιμοποιήθηκε μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο και σε μεγάλη έκταση στον Β ΠΠ. Εφαρμόζεται σε μίγματα με ΤΝΤ, σε γεμίσματα χειροβομβίδων αλλά κυρίως ως γέμισμα πυροκροτητών και ακαριαίων πυραγωγών σχοινιών. Τρινιτροτολουόλιο (ΤΝΤ): Το τρινιτροτολουένιο ή τροτύλη (TNT trotyl tolite) είναι η πιο ενδιαφέρουσα από τις σύγχρονες εκρηκτικές ύλες και χρησιμοποιείται ως σημείο αναφοράς για τη μέτρηση των χαρακτηριστικών όλων των εκρηκτικών υλών. Η πρώτη παραγωγή του έγινε το 1866, ενώ η βιομηχανική παραγωγή και εφαρμογή του άρχισε το Ευρεία χρήση του, σε παγκόσμιο επίπεδο, έγινε στον ΒΠΠ, αφενός λόγω της παρασκευής του σε συνθετική μορφή, αφετέρου λόγω της καταλληλόλητάς του να «γεμίζει βλήματα, βόμβες, χειροβομβίδες και προωθητικά γεμίσματα, ενώ το ΤΝΤ βρίσκεται σε κατάσταση τήξης. Παρασκευάζεται από Τολουένιο (95%) και Οξέα ποιότητας νίτρωσης, ενώ ακολουθείται πορεία σταδιακής νίτρωσης που οδηγεί σε μονονιτροτολουένιο, δινιτροτολουένιο και τελικά σε τρινιτροτολουένιο. Το ΤΝΤ είναι από τις λιγότερο ευαίσθητες εκρηκτικές ύλες και έχει πολύ υψηλή θερμοκρασία έκρηξης (475 ο C), ενώ η τήξη του παρατηρείται στους 270 ο C. Πυροδοτείται από κοινούς και ηλεκτρικούς πυροκροτητές. Σε μορφή σκόνης είναι ευαίσθητο σε ηλεκτρικό σπινθήρα. Το ΤΝΤ προσβάλλεται από το ηλιακό φως και την υπεριώδη ακτινοβολία με αποτέλεσμα να παρατηρείται μερική αποσύνθεσή, η οποία εκδηλώνεται με βαθύτερο χρωματισμό, μείωση του σημείου τήξης και με αύξηση της ευαισθησίας σε κρούση. Το ΤΝΤ σε τήξη έχει πολύ μεγαλύτερη ευαισθησία σε κρούση από το στερεό. Αποτελεί βασικό συστατικό πολλών σύνθετων εκρηκτικών υλών τόσο εμπορικών όσο και πολεμικών. Κυκλοτριμεθυλενοτρινιτραμίνη ή κυκλονίτης (RDX): Είναι χημική ένωση που παρασκευάστηκε το 1899 με πορεία νίτρωσης της νιτρικής εξαμεθυλονοτετραμίνης, η οποία με τη σειρά της λαμβάνεται από αντίδραση φορμαλδεΰδης και αμμωνίας. Το 1925 μελετήθηκαν οι εκρηκτικές του ιδιότητες ενώ ως εκρηκτική ύλη χρησιμοποιήθηκε ευρέως στον ΒΠΠ. Πυροδοτείται με συνηθισμένους κοινούς και ηλεκτρικούς πυροκροτητές. Αποτελεί βασικό συστατικό 49

52 πολλών σύνθετων εκρηκτικών υλών τόσο εμπορικών όσο και πολεμικών. [Καμπούρης Εμμ., (1984) Τεχνολογία Εκρηκτικών Υλών, Γ Έκδοση] ΗΜΧ (Octagen) Ανήκει στην ίδια κατηγορία χημικών ενώσεων (νιτραμίνες) όπως και ο ανωτέρω κυκλονίτης και ήταν μέχρι πρόσφατα η ισχυρότερη εκρηκτική ύλη σε χρήση, έτσι εξηγούνται και οι αναλύσεις των αρχικών γραμμάτων του (High Melting Explosives, High velocity Military explosives, High Molecular weight rdx), [ ικά/εκρηκτικές-ύλες/]. 2.5 Μέσα έναυσης (πυροδότησης) χημικών εκρηκτικών υλών Πρόκειται για τα μέσα με τα οποία επιτυγχάνεται η ασφαλής πυροδότηση των εκρηκτικών υλών. Η ασφαλής έναυση (πυροδότηση) των εκρηκτικών υλών αποτελεί το κυριότερο πρόβλημα στη χρήση τους, καθόσον συνδέεται άμεσα με την ασφάλεια του ανθρώπινου δυναμικού που εργάζεται με αυτά και επιπλέον εξασφαλίζει την αποφυγή τραγικών ατυχημάτων. Η πυροδότηση πρέπει να είναι : α) Επιτυχής ώστε να λειτουργήσει η διέγερση της εκρηκτικής ύλης. β) Ισχυρή για να προκληθεί πλήρης έκρηξη. γ) Να πραγματοποιείται σε συνθήκες πλήρους ασφάλειας για το προσωπικό. Τα μέσα έναυσης διακρίνονται σε καψύλλια, πυροκροτητές, θρυαλλίδες (φυτίλια) και ενισχυτικά γεμίσματα. A. Καψύλλια Τα καψύλλια είναι συστήματα που χρησιμοποιούνται για την ασφαλή πυροδότηση των ωστικών εκρηκτικών υλών (πυρίτιδων), παρέχοντάς σε αυτές φλόγα την οποία απαιτούν προκειμένου να επιτευχθεί η έναυσή τους. Διακρίνονται σε: Μηχανικά καψύλλια κρούσης που παράγουν φλόγα όταν διεγερθούν με κρούση από επικρουστήρα και χρησιμοποιούνται σε όλα τα φυσίγγια μικρών πυροβόλων όπλων (λειόκαννων και ραβδωτών) και σε προωθητικά γεμίσματα πυροβολικού. Μηχανικά καψύλλια τριβής που παράγουν φλόγα όταν διεγερθούν με τριβή από ένα μικρό μεταλλικό έμβολο. Χρησιμοποιούνται σε πυροδοτήσεις βλημάτων πυροβολικού, φωτοβολίδων κ.λπ. Ηλεκτρικά καψύλλια που παράγουν φλόγα όταν διεγερθούν με ηλεκτρικό ρεύμα (που διαπερνά το διπολικό καλώδιό τους και πυρακτώνει μία 50

53 μεγαλύτερη συρμάτινη αντίσταση που περιβάλλεται κυρίως από νιτροκυτταρίνη). Χρησιμοποιούνται σε πυροτεχνήματα και κινηματογραφικά εφέ. [Ξανθάκος Α., (1997) Εκρηκτικές ύλες εκρηκτικοί μηχανισμοί] B. Πυροκροτητές Οι πυροκροτητές είναι συστήματα με τα οποία επιτυγχάνεται η σίγουρη πυροδότηση των δευτερογενών ρηκτικών (ισχυρών) εκρηκτικών υλών, που ως τέτοιες διεγείρονται με έκρηξη του πυροκροτητή. Διακρίνονται σε : Κοινούς πυροκροτητές που διεγείρονται με φλόγα και αποτελούνται από επιμήκη μεταλλική κάψουλα (συνήθως από αλουμίνιο). Συνήθως έχουν διπλή και τριπλή γόμωση προκειμένου να έχουν την ικανότητα να πυροδοτήσουν μη ευαίσθητες εκρηκτικές ύλες. Για παράδειγμα στο κάτω μέρος του κυαθίου περιέχεται μία ποσότητα κύριας εκρηκτικής ύλης (ΡΕΤΝ - πεντρίτης) και πάνω από αυτή μία ποσότητα πρωτογενούς εκρηκτικής ύλης και από επάνω ποσότητα στυφνικού μολύβδου, ο οποίος είναι ευαίσθητος στη φλόγα το βραδύκαυστου πυραγωγού σχοινιού. Η φλόγα πυροδοτεί τον μόλυβδο που πυροδοτεί τον πεντρίτη η έκρηξη του οποίου προκαλεί έκρηξη στην κύρια δευτερογενή εκρηκτική ύλη. Οι κοινοί πυροκροτητές έχουν τυποποιηθεί σε σειρά με αριθμούς από το 1 μέχρι το 10, που εκφράζουν την ισχύ τους. Συνήθως κυκλοφορούν οι υπ αριθμ. 6 και 8. Ένας πυροκροτητής Νο.8 περιέχει περίπου 8 mg εκρηκτικής ύλης ΡΕΤΝ. Ηλεκτρικούς πυροκροτητές οι οποίοι δέχονται ηλεκτρικό ρεύμα μέσω ενός λεπτού διπολικού καλωδίου, που καταλήγει σε μικρή συρμάτινη αντίσταση, η οποία θερμαίνεται από το ηλεκτρικό ρεύμα και με τη σειρά της διεγείρει τις χημικές ουσίες προκαλώντας έκρηξη. [Ξανθάκος Α., (1997) Εκρηκτικές ύλες εκρηκτικοί μηχανισμοί] Το τελευταίο διάστημα έχουν αναπτυχθεί συστήματα μη ηλεκτρικών πυροκροτητών, οι οποίοι στο εσωτερικό τους περιέχουν δευτερογενή εκρηκτική ύλη (με ισχύ ισοδύναμη με αυτή ενός κοινού πυροκροτητή Νο.8.) και συνδέονται μεταξύ τους με ειδικούς λεπτούς σωλήνες, οι οποίοι εμπεριέχουν στο εσωτερικό τους πρωτογενή εκρηκτική ύλη και μεταδίδουν την έκρηξη στους πυροκροτητές που με τη σειρά τους τη μεταδίδουν στις κύριες εκρηκτικές ύλες. Είναι πολύ αποτελεσματικοί σε πυροδοτήσεις εμπορικών εκρηκτικών υλών. 51

54 Γ. Βραδύκαυστα πυραγωγά σχοινιά Τα Βραδύκαυστα πυραγωγά σχοινιά (θρυαλλίδες ΒΠΣ) είναι συνήθως χρώματος μαύρου. Είναι μικροί εύκαμπτοι σωληνίσκοι που στον πυρήνα τους εμπεριέχουν μαύρη πυρίτιδα και γύρω από τον πυρήνα διαδοχικά στρώματα ινών και επικάλυψη πλαστικού ή πίσσας για προστασία από υγρασία. Τα βραδύκαυστα χρησιμοποιούνται για την έναυση εκρηκτικών που μπορούν να ενεργοποιηθούν με κοινό πυροκροτητή. Δια μέσω του πυρήνα η φλόγα μεταφέρεται με σταθερή και ελεγχόμενη ταχύτητα στον πυροκροτητή και του προκαλεί έκρηξη. Τα ΒΠΣ συνδέονται και στερεώνονται με τους πυροκροτητές με τη χρήση ειδικού συσφιγκτήρα και όχι κοινής πένσας. [Ξανθάκος Α. (1996). Βόμβες Αυτοσχέδιοι Εκρηκτικοί Μηχανισμοί Έρευνα και Αντιμετώπιση] Δ. Ακαριαία πυραγωγά σχοινιά Τα Ακαριαία πυραγωγά σχοινιά (θρυαλλίδες ΑΠΣ) είναι και αυτά μικροί εύκαμπτοι σωληνίσκοι συνήθως χρώματος κόκκινου ή λευκού, που στον πυρήνα τους εμπεριέχουν ισχυρή εκρηκτική ύλη (ΡΕΤΝ). Ο πυρήνας περιβάλλεται από νήματα, και εξωτερικό λεπτό στρώμα πλαστικού με αποτέλεσμα τα ακαριαία να είναι εύκαμπτα και ανθεκτικά στην υγρασία. Δεν καίγονται αλλά εκρήγνυνται με τη βοήθεια πυροκροτητή. Μεταδίδουν το εκρηκτικό κύμα στην κύρια εκρηκτική ύλη και χρησιμοποιούνται σε ταυτόχρονες ανατινάξεις, υποθαλάσσιες ανατινάξεις, σε κυκλώματα ανατίναξης, καθώς και σε δύσκολες κλιματολογικές συνθήκες. [Ξανθάκος Α. (1996). Βόμβες Αυτοσχέδιοι Εκρηκτικοί Μηχανισμοί Έρευνα και Αντιμετώπιση], [Μνημόνιο Στελεχών Καταδρομών ΕΕ 11-7, (1964). Στρατιωτικό Τυπογραφείο] Ε. Ενισχυτικά γεμίσματα Πολλές φορές σε μία διαδικασία έκρηξης ανάμεσα στην κύρια εκρηκτική ύλη γέμισμα (ισχυρή εκρηκτική ύλη δευτερογενούς έκρηξης) και τον πυροκροτητή (με ισχυρή εκρηκτική ύλη πρωτογενούς έκρηξης) παρεμβάλλεται άλλη ισχυρή εκρηκτική ύλη, μικρότερης ευαισθησίας από εκείνη του πυροκροτητή αλλά μεγαλύτερης ποσότητας και ισχύος. Αυτή θα εκραγεί μετά τον πυροκροτητή (λόγω της έκρηξης αυτού) και θα μεταδώσει το εκρηκτικό κύμα στο μικρής ευαισθησίας κυρίως γέμισμα, με βεβαιότητα έκρηξης αυτού. Η ενδιάμεση αυτή εκρηκτική ύλη καλείται ενισχυτικό γέμισμα. Η αλυσίδα αυτή με ένα ή και περισσότερα ενισχυτικά γεμίσματα ανάμεσα στον πυροκροτητή και την κύρια γόμωση εφαρμόζεται προκειμένου να εξασφαλισθεί η σίγουρη πυροδότηση των κύριων εκρηκτικών υλών που για λόγους ασφαλείας έχει 52

55 μικρή ευαισθησία. [Τεχνολογία Εκρηκτικών Υλών Φώτη Ρήγα Επικ Καθηγητή Ε.Μ. Πολυτεχνείου 1990] 2.6 Εμπορικές χρήσεις χημικών εκρηκτικών υλών Οι εμπορικές εκρηκτικές ρηκτικές ύλες χρησιμοποιούνται για διανοίξεις - κατασκευές δρόμων, εξορύξεις, κατασκευές σηράγγων, γεφυρών, ανατινάξεις παλαιών επικίνδυνων κατασκευών. Επιπλέον οι ωστικές εκρηκτικές ύλες κυρίως οι άκαπνες πυρίτιδες χρησιμοποιούνται για κατασκευή φυσιγγίων πυροβόλων όπλων, κυνηγετικών και σκοπευτικών, (λειόκαννων και ραβδωτών). Οι μαύρες πυρίτιδες χρησιμοποιούνται σε βολές κλασσικών όπλων καθώς και περιορισμένα για ανατινάξεις σε ορυχεία. Οι κυριότερες συνθέσεις εκρηκτικών υλών για εμπορικές χρήσεις είναι οι ακόλουθες: Ι. Δυναμίτιδες Ως δυναμίτιδες ιστορικά χαρακτηρίζονται τα εκρηκτικά μίγματα που περιείχαν νιτρογλυκερίνη - NG). Διακρίνονταν σε μη ενεργής βάσης (με δεύτερο συστατικό της NG μη εκρηκτική ύλη, όπως η γη διατόμων) και ενεργής βάσης (με δεύτερο συστατικό της NG εκρηκτική ύλη όπως το Νιτρικό Αμμώνιο). Σταδιακά παραχώρησαν τη θέση τους στις ζελατοδυναμίτιδες, στις οποίες η εμπεριεχομένη νιτρογλυκερίνη βρίσκεται ζελατινοποιημένη με νιτροκυτταρίνη. Στη σύγχρονή τους μορφή αποτελούν εκρηκτικές ύλες, οι οποίες ενσωματώνουν υψηλές τιμές ενέργειας, πυκνότητας και ταχύτητας έκρηξης, ενώ δεν περιέχουν καθόλου νιτρογλυκερίνη αλλά τα κύρια συστατικά τους είναι το νιτρικό αμμώνιο, η νιτρογλυκόλη και η νιτροκυτταρίνη. Οι νέες οικολογικές ζελατινοδυναμίτιδες δεν περιέχουν το καρκινογόνο DNT 22 (Dinitrotoluene - Δινιτροτολουένιο). ΙΙ. Αμμωνίτιδες Είναι κοκκώδεις εκρηκτικές ύλες με βάση το νιτρικό αμμώνιο συνήθως σε ποσοστό από 75% έως 95%. Είναι οικονομικά εκρηκτικά για χρήση σε διατρήματα μικρής ή μεσαίας διαμέτρου. Χρησιμοποιούνται ευρέως σε λατομεία και δημόσια έργα με μαλακά ή λιγότερο σκληρά πετρώματα. Η απουσία νιτρογλυκόλης ή νιτρογλυκερίνης καθιστούν τις αμμωνίτιδες ασφαλείς κατά τη χρήση τους. Οι αμμωνίτιδες έχουν μικρή αντοχή στην υγρασία και δεν συνιστάται η χρήση τους σε υγρές συνθήκες. Η έναυσή τους μπορεί να πραγματοποιηθεί με έναν κοινό πυροκροτητή Νο Χημικό προπαράγωγο του ΤΝΤ. 53

56 ΙΙΙ. Πετραμμωνίτιδες ANFO (Ammonium Nitrate Fuel Oil). Πρόκειται για τις πλέον απλές εκρηκτικές ύλες οι οποίες αποτελούνται από μίγματα νιτρικού αμμωνίου και πετρελαίου. Από το 1867 υπήρχαν έρευνες για τη δημιουργία συνθέσεων εκρηκτικών υλών με νιτρικό αμμώνιο και ένα καύσιμο όπως ο ξυλάνθρακας, η ναφθαλίνη κ.λπ., αλλά αντιμετώπιζαν ως βασικό πρόβλημα μειονέκτημα τη μικρή ευαισθησία τους σε διέγερση έκρηξης με πυροκροτητή. Τα προβλήματα ξεπεράστηκαν μετά τον Α Παγκόσμιο Πόλεμο, οπότε και δημιουργήθηκαν απλά εκρηκτικά μίγματα με αυξημένη ευαισθησία. Πρωτοπόρος υπήρξε η εταιρεία των Η.Π.Α Du Pont που κατασκεύασε τις εκρηκτικές ύλες τύπου «Nitramon», με μειονέκτημα τη μεγάλη ευαισθησία τους στην υγρασία. Οι έρευνες εντατικοποιήθηκαν μετά τον Β Παγκόσμιο Πόλεμο, ιδιαίτερα κατόπιν των μεγάλων ατυχημάτων με Νιτρικό Αμμώνιο και είχαν ως αποτέλεσμα τη δημιουργία των πετραμμωνίτιδων, η ανάπτυξη των οποίων μείωσε στο ελάχιστο το κόστος εκρηκτικής ενέργειας. Αυτό ισχύει όχι μόνο λόγω της χρήσης πρώτων υλών (πετρέλαιο νιτρική αμμωνία) χαμηλού κόστους, αλλά κυρίως λόγω του απλούστατου τρόπου παραγωγής, ο οποίος δεν απαιτεί βιομηχανική εγκατάσταση 23. Σήμερα η αυτοσχέδια παραγωγή ANFO έχει απαγορευτεί σχεδόν σε όλες τις Χώρες (μία από τις εξαιρέσεις είναι οι ΗΠΑ) και επιβάλλεται η παραγωγή του σε βιομηχανικές εγκαταστάσεις εκρηκτικών υλών. Παρόλα αυτά πολλοί ερασιτέχνες αλλά και οργανώσεις (είτε ακραίες εθνικιστικές και πολιτικές, που δρουν εκτός του δημοκρατικού διαλόγου, είτε οργανωμένου εγκλήματος του κοινού ποινικού δικαίου) παρασκευάζουν αυτοσχέδιο ANFO προμηθευόμενοι το Νιτρικό Αμμώνιο από λιπάσματα ή σε καθαρή μορφή από εργαστήρια. Οι Πετραμμωνίτιδες μπορεί να χρησιμοποιηθούν σαν κύριο εκρηκτικό σε όλες τις εργασίες ανατινάξεων σε μεταλλεία, λατομεία και δημόσια έργα, όπου τα πετρώματα είναι μαλακά και τα διατρήματα είναι μεσαίας ή μεγάλης διαμέτρου. IV. Εκρηκτικά Γαλακτώματα (emulsion explosives) Τα εκρηκτικά γαλακτώματα αποτελούν τις σύγχρονες εκρηκτικές ύλες. Παρασκευάζονται από διάλυμα νιτρικού αμμωνίου, ελαιώδη συστατικά, γαλακτωματοποιητή κ.λπ. Σε ειδικές περιπτώσεις μπορεί να προστίθεται αλουμίνιο για την αύξηση της ισχύος των προϊόντων. Αναφορικά με τη χρήση τους τα εκρηκτικά γαλακτώματα είναι πιο ασφαλή σε σχέση με τα υπόλοιπα είδη εκρηκτικών, διότι 23 Χαρακτηριστικά παρατίθεται ότι αρχικά σαν πρώτη ύλη χρησιμοποιήθηκε νιτρικό αμμώνιο ποιότητας λιπάσματος (FGAN) και σαν καύσιμο το πετρέλαιο ντίζελ. Η ανάμιξη γινόταν επιτόπια με την διαδοχική προσθήκη σε ένα διάτρημα ενός σάκου λιπάσματος και ενός γαλονιού πετρελαίου [Εμμ Καμπούρης Τεχνολογία Εκρηκτικών Υλών 1984]. 54

57 κανένα συστατικό τους δεν είναι από μόνο του εκρηκτικό. Παρουσιάζουν άριστη αντοχή στο νερό και κατά την έκρηξη τους δεν παράγονται τοξικές ενώσεις. Η σύνθεσή τους δεν προκαλεί πονοκέφαλο ή άλλες διαταραχές στην υγεία του χρήστη, όπως συμβαίνει με τα νιτρογλυκερινούχα εκρηκτικά. Ανάλογα με το είδος του πετρώματος και τις ανάγκες της ανατίναξης τα διάφορα είδη εκρηκτικών γαλακτωμάτων μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε όλα τα είδη ανατινάξεων και σε όλα τα μεγέθη διατρημάτων, λόγω των πολύ καλών εκρηκτικών ιδιοτήτων και της αντοχής τους στο νερό. Τα εκρηκτικά γαλακτώματα χρησιμοποιούνται είτε σαν εκρηκτικά έναυσης, είτε σαν κύρια εκρηκτικά. Επιπλέον ορισμένα είδη αυτών χρησιμοποιούνται σε ανατινάξεις μικρής ισχύος και εξομάλυνσης της επιφάνειας, στην κατασκευή του περιγράμματος στις σήραγγες, στις προτμήσεις, καθώς και σε ελεγχόμενες ανατινάξεις όπου υπάρχουν περιορισμοί για τις δονήσεις που προκαλούνται στο περιβάλλον. Ανάλογα με τον τύπο των εκρηκτικών γαλακτωμάτων η έναυσή τους γίνεται είτε με κοινό πυροκροτητή Νο 8 (στην πλειοψηφία των περιπτώσεων), είτε με πυροδότηση άλλης (ισχυρότερης) εκρηκτικής ύλης. Μέχρι την εξέλιξη στα εκρηκτικά γαλακτώματα αναπτύχθηκαν διάφορα μίγματα εκρηκτικών υλών από τα οποία επιγραμματικά αναφέρονται: τα μίγματα υγρού οξυγόνου (πχ LOX) που αποτελούνται από ένα υγρό οξυγόνο και ένα καύσιμο. τα υγρά εκρηκτικά μίγματα (μίγματα από ένα υγρό οξειδωτικό και ένα καύσιμο υγρό ή στερεό). χλωρικά και υπερχλωρικά μίγματα τα πολτώδη μίγματα ή πολτώδη ρηκτικά μέσα (Slurry Blasting Agents - SBA), τα οποία στη σύνθεσή τους περιέχουν νερό (μέχρι 20%). Γενικά αποτελούνται από ένα οξειδωτικό, ένα καύσιμο και ένα μέσο προς αύξηση της ευαισθησίας, όλα διασπαρμένα σε υδατική φάση. Εκτόπισαν από τη δεκαετία του 1960 τις δυναμίτιδες από τις εφαρμογές σε υγρά διατρήματα ή/και σε πετρώματα μεγάλης αντοχής. [Καμπούρης Εμμ., (1984) Τεχνολογία Εκρηκτικών Υλών, Γ Έκδοση], [Τεχνολογία Εκρηκτικών Υλών Φώτη Ρήγα Επικ Καθηγητή Ε.Μ. Πολυτεχνείου 1990] 2.7 Στρατιωτικές εκρηκτικές ύλες (για πολεμικές εφαρμογές) Κάθε είδος εκρηκτικού έχει δυνατότητα να χρησιμοποιηθεί σε πολεμικές εφαρμογές, σε τρομοκρατικές επιθέσεις, ή σε εγκληματικές ενέργειες του κοινού ποινικού δικαίου. Παρόλα αυτά οι στρατιωτικές μονάδες σε όλο τον πλανήτη εκτός 55

58 από τα κλασσικά ΤΝΤ, RDX, HMX χρησιμοποιούν τυποποιημένα εκρηκτικά μίγματα πολεμικών εφαρμογών τα κυριότερα των οποίων εκτίθενται κατωτέρω Διμερή μίγματα εκρηκτικών υλών Πρόκειται για μίγματα που κατά κύριο λόγο χρησιμοποιούνται σε πολεμικές χρήσεις και αποτελούν εκρηκτικές ύλες δευτερογενούς έκρηξης. Τα κυριότερα από τα διμερή μίγματα έχουν ως συστατικό το Τρινιτροτολουένιο (ΤΝΤ) διακρίνονται σε: Στρατιωτικούς Δυναμίτες, οι οποίοι είναι συνθέσεις ζελατινοδυναμίτη, όπως αναφέρθηκε ανωτέρω. Η ισχύς τους υπολογίζεται με το ποσοστό ισχύος ενός πλήρους δυναμίτη. Αματόλες που είναι διμερή μίγματα νιτρικού Αμμωνίου (ΑΝ) και Τρινιτροτολουένιου (ΤΝΤ) και χαρακτηρίζονται από δύο αριθμούς που αναφέρονται στην εκατοστιαία σύνθεση του μίγματος. Για παράδειγμα αματόλη 60/40 σημαίνει ότι αποτελείται από 60% ΑΝ και 40% ΤΝΤ. Οι αματόλες κατασκευάσθηκαν από τους Βρετανούς κατά τη διάρκεια του Α ΠΠ 24. Ως εκρηκτικές ύλες συγκρινόμενες με το ΤΝΤ παρουσιάζουν μεγαλύτερο ωφέλιμο έργο, παράγουν μεγαλύτερο όγκο αερίων, έχουν μικρότερη ταχύτητα έκρηξης και μικρότερη θραυστικότητα. Αναφορικά με την ευαισθησία έχουν παρόμοια ευαισθησία με το ΤΝΤ στην κρούση και μικρότερη στη διέγερση με έκρηξη. Κυκλοτόλες είναι διμερή μίγματα ΤΝΤ και κυκλονίτη (RDX) και όπως οι αματόλες χαρακτηρίζονται από δύο αριθμούς που αναφέρονται στην εκατοστιαία σύνθεση του μίγματος όπου ο πρώτος αριθμός χαρακτηρίζει την περιεκτικότητα σε RDX και ο δεύτερος σε ΤΝΤ. Οι συνηθισμένες κυκλοτόλες έχουν συνθέσεις που κυμαίνονται μεταξύ 75/25 και 20/80. Η μελέτη και παραγωγή τους ξεκίνησε λίγο πριν τον Β ΠΠ. Πεντολίτες είναι διμερή μίγματα τετρανιτρικού πενταερυθρίτη (Pentrite, Penta, PETN) και ΤΝΤ και όπως όλα τα διμερή μίγματα χαρακτηρίζονται από δύο αριθμούς που αναφέρονται στην εκατοστιαία σύνθεση του μίγματος. Από όλους τους πεντολίτες ευρύτατα έχει χρησιμοποιηθεί το μίγμα 50/50. Πικρατόλες είναι διμερή μίγματα πικρικού αμμωνίου με ΤΝΤ. Τετρυτόλες Είναι διμερή μίγματα τετρύλης με ΤΝΤ. Ακόμη χρησιμοποιούνται μίγματα ΤΝΤ και ΗΜΧ. 24 Προκειμένου οι Βρετανοί να αντιμετωπίσουν την έλλειψη ΤΝΤ παρασκεύασαν αματόλες σε συνθέσεις 80/20. Κατόπιν παρασκευάσθηκαν αματόλες σε σύνθεση 50/50 που χρησιμοποιήθηκαν ευρέως στον Β ΠΠ. 56

59 [Καμπούρης Εμμ., (1984) Τεχνολογία Εκρηκτικών Υλών, Γ Έκδοση], [Τεχνολογία Εκρηκτικών Υλών Φώτη Ρήγα Επικ Καθηγητή Ε.Μ. Πολυτεχνείου 1990] Πλαστικές εκρηκτικές ύλες Χαρακτηρίζονται εκείνες οι εκρηκτικές ύλες που έχουν όμοια σύσταση με εκείνη μίας εύπλαστης μάζας. Για το λόγο αυτό έχουν τη δυνατότητα να διαμορφωθούν και να πάρουν το επιθυμητό σχήμα με απλή συμπίεση ή μάλαξη με τα χέρια. Είναι συνήθως συνθέσεις που αποτελούνται από τη βασική εκρηκτική ύλη και πρόσθετα που εξασφαλίζουν την πλαστικότητα της μάζας. Οι απαιτήσεις για τα πρόσθετα και η τεχνολογία ενσωμάτωσης που χρησιμοποιείται εξαρτώνται από τις ιδιότητες της εκρηκτικής ύλης η οποία χρησιμοποιείται ως βάση. Εκρηκτικές ύλες σύνθεσης Α (Composition A type explosives). Είναι γενικά μάζες πλαστικοποιημένου Κυκλονίτη. Αναπτύχθηκαν κατά τη διάρκεια του Β ΠΠ και η σύνθεση τους ήταν 91% Κυκλονίτης (RDX) και 9% μελισσοκερί. [Καμπούρης Εμμ., (1984) Τεχνολογία Εκρηκτικών Υλών, Γ Έκδοση]. Εκρηκτικές ύλες σύνθεσης C (Composition C type explosives). Είναι οι πλέον γνωστές αλλά και πλέον χρησιμοποιούμενες πλαστικές εκρηκτικές ύλες. Αναπτύχθηκαν και αυτές κατά τη διάρκεια του Β ΠΠ. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι συνθέσεις C3 και C4. Η C3 αποτελείται από 77% Κυκλονίτη ενώ τον πλαστικοποιητή αποτελούν άλλες εκρηκτικές ουσίες και συγκεκριμένα Μονονιτροτολουένιο 5%, Δινιτροτολουένιο 10%, Τρινιτροτολουένιο 4%, Τετρύλη 3% και Νιτροκυτταρίνη 1%). [Καμπούρης Εμμ., (1984) Τεχνολογία Εκρηκτικών Υλών, Γ Έκδοση] Η C4 αναπτύχθηκε στις ΗΠΑ το 1950 προς αντικατάσταση της C3 με σύνθεση Κυκλονίτη 91% και πλαστικοποιητή 9%, που όμως δεν είναι εκρηκτικός. Η ευαισθησία της σε έκρηξη, κρούση και τριβή είναι μικρότερη του ΤΝΤ. Χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα, κυρίως από Ειδικές Μονάδες σε όλο τον κόσμο., [Καμπούρης Εμμ., (1984) Τεχνολογία Εκρηκτικών Υλών, Γ Έκδοση], [Καταστροφές- Νάρκες- Παγίδες- Δολιοφθορές, (Μάιος 1965). Τεχνικό Εγχειρίδιο Εκπαίδευσης Καταδρομών, Τεύχος Γ Στρατιωτικό Τυπογραφείο] Εκρηκτικές ύλες με σύνθεση HMX όπου το ΗΜΧ χρησιμοποιείται σαν ένα από τα συστατικά τους δίνοντας μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα. 57

60 SEMTEX είναι πλαστική εκρηκτική ύλη που κατασκευάσθηκε στην Τσεχοσλοβακία (πρώην ανατολικό μπλοκ) τη δεκαετία το 1950 με σύνθεση 28% PETN, 58% RDX, 11,5% λάδι και 2,5% στερεά κατάλοιπα [ [Ξανθάκος Α., (1997) Εκρηκτικές ύλες εκρηκτικοί μηχανισμοί] CL 20 είναι πολύ ισχυρό εκρηκτικό, του οποίου η χρήση στην πολεμική βιομηχανία άρχισε σχετικά πρόσφατα μετά από πολλούς πειραματισμούς, λόγω της σχετικής αστάθειας που παρουσίαζε. Τελικά σταθεροποιήθηκε και έγινε χρηστικό με συνκρυστάλλωση με ΗΜΧ [ [ Οκτανιτροκυβάνιο ONC είναι το ισχυρότερο εκρηκτικό, αποτέλεσμα εργαστηριακής έρευνας των τελευταίων 20 ετών. Η παραγωγή του είναι επί του παρόντος ασύμφορη μαζικά, λόγω της χρονοβόρας διαδικασίας που απαιτείται για την εργαστηριακή σύνθεσή του. Ένα γραμμάριο οκτανιτροκυβανίου αξίζει πολύ περισσότερο από ένα γραμμάριο χρυσού. Υπάρχει η πεποίθηση ότι θα είναι η εκρηκτική ύλη του μέλλοντος με 20% έως και 25% μεγαλύτερη ισχύ από το ΗΜΧ. [ gory/εκρηκτικά/εκρηκτικές-ύλες/] Κοίλα γεμίσματα πρόκειται για γεμίσματα τα οποία στο ένα άκρο τους φέρουν κοιλότητα που έχει δημιουργηθεί με αφαίρεση ποσότητας εκρηκτικής ύλης. Η κοιλότητα μπορεί να έχει και μεταλλική επένδυση. Το κοίλο γέμισμα είναι πιο αποτελεσματικό από ένα όμοιο γέμισμα που δεν έχει κοιλότητα, ενώ κοίλο γέμισμα με μεταλλική επένδυση στην κοιλότητά του είναι πιο αποτελεσματικό από κοίλο γέμισμα χωρίς μεταλλική επένδυση. Χρησιμοποιούνται ευρύτατα σε καταστροφές κατασκευών και διατρητικά βλήματα. [Μνημόνιο Στελεχών Καταδρομών ΕΕ 11-7,(1964). Στρατιωτικό Τυπογραφείο] [ 58

61 Πίνακας 2.1 Σύγκριση των χαρακτηριστικών των κυριότερων εκρηκτικών υλών 25 Εκρηκτική ύλη Πυκνότητα (g/ml) Ταχύτης Έκρηξης (m/s) Σ.Α*. Δυναμίτης 1, ,25 TNT (Τρινιτροτολουόλιο) 1, Semtex * (76% PETN + 6% RDX) 1,42-1, ,35 C-4 (Composition 4) (91% RDX) 1, ,33 PETN (νιτρικός πενταερυθρίτης) 1, ,66 RDX (κυκλωνίτης,τ4 /κυκλοτριμεθυλενοτρινιτραμίνη) 1, ,6 HMX (οκταϋδρο/κυκλοτετραμεθυλενοτετρανιτραμίνη) 1, ,7 CL-20 (HNIW / 2,4,6,8,10,12-εξανιτρο- 2, ,04 2,4,6,8,10,12-εξααζαϊσοβουρτσιτάνιο) ONC (οκτανιτροκυβάνιο) 2-2, ,7 * Σ.Α. = Σχετική αποτελεσματικότητα * Διακύμανση λόγω τριών ειδών (Πηγή: διαδικτυακός τόπος ) 25 Η αποτελεσματικότητα τους υπολογίζεται έχοντας ως σημείο αναφοράς το ΤΝΤ για το οποίο ισχύει η μονάδα (1). 59

62 Όπως διαφαίνεται από τον ανωτέρω πίνακα η ισχύς των εκρηκτικών και από στρατιωτικής πλευράς, εξετάζεται με βάση τις τρεις παραμέτρους - ιδιότητες: πυκνότητα της εκρηκτικής ύλης, ταχύτητα της έκρηξης και σχετική αποτελεσματικότητα. Οι εκρηκτικές ύλες που "κυκλοφορούν" στην αγορά, είναι πολλών ειδών. Για στρατιωτικούς σκοπούς χρησιμοποιούνται σήμερα συγκεκριμένες, που κυρίως διασφαλίζουν την ασφαλή αποθήκευση και μετακίνησή τους, χωρίς ιδιαίτερο πρόβλημα. Είναι αδρανείς και για να ενεργοποιηθούν χρειάζονται εμπυρευμάτιση. [ ΚΕΦΑΛΑΙΟ 3 ο ΝΟΜΟΘΕΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ: ΕΘΝΙΚΟ, ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ, ΔΙΕΘΝΕΣ 3.1 Γενικά Επειδή η βιομηχανική επικινδυνότητα εξελίσσεται διαρκώς προς το συνθετότερο, ενώ παράλληλα διογκώνεται, καταβάλλονται προσπάθειες σε παγκόσμιο και ευρωπαϊκό επίπεδο ώστε να επιτευχθεί διαχείριση της συγκεκριμένης επικινδυνότητας. Το πρώτο βήμα σε αυτή την κατεύθυνση, είναι η θέσπιση κανόνων δικαίου, ώστε να σχηματισθεί το κατάλληλο πλαίσιο αντιμετώπισης των πολυποίκιλων βιομηχανικών κινδύνων, τόσο για την πρόληψη των ατυχημάτων, με τη μείωση των πιθανοτήτων να συμβούν, όσο και για την επιτυχή αντιμετώπιση και μείωση των επιπτώσεων, αν τελικά συμβεί ατύχημα. Η κατάλληλη διεθνής και εθνική νομοθεσία αποτελεί μία από τις πλέον σημαντικές «εργαλειοθήκες» για την αναγνώριση κινδύνων και αντιμετώπιση έκτακτων αναγκών σε όλες τις βιομηχανικές εγκαταστάσεις, ανάμεσα στις οποίες εκείνες που παρασκευάζουν εκρηκτικές ύλες έχουν πρωτεύοντα ρόλο στην επικινδυνότητα. 3.2 Διεθνές νομοθετικό πλαίσιο Σε ευρωπαϊκό και σε εθνικό επίπεδο, το πλέον σημαντικό γενικό νομοθέτημα που καλύπτει τον βιομηχανικό κίνδυνο είναι η «δυναμική» 26 Οδηγία «SEVESO», η 26 Δυναμική διότι εξελίσσεται, εμπλουτίζεται και βελτιώνεται διαρκώς σαν ένα ζωντανό και διαχρονικό νομικό κείμενο. 60

63 οποία θα παρουσιασθεί αναλυτικότερα στη συνέχεια, όπως και η Κ. Υ. Α / (ΦΕΚ 354Β), με την οποία ενσωματώνεται η συγκεκριμένη Οδηγία στο εθνικό μας δίκαιο, λόγω της εξαιρετικής σημασίας της για την αντιμετώπιση του βιομηχανικού κινδύνου και του γεγονότος ότι περιλαμβάνει στις επιχειρήσεις με την πλέον μεγάλη επικινδυνότητα και εκείνες που παρασκευάζουν και αποθηκεύουν εκρηκτικές ύλες και επομένως συνδέεται άμεσα με την κατά το δυνατόν πληρέστερη διερεύνηση του αντικειμένου του θέματος του παρόντος πονήματος. Ιστορικά αναφέρεται ότι το 1982 η τότε ΕΟΚ για την αντιμετώπιση ατυχημάτων μεγάλης έκτασης εξέδωσε την Οδηγία 82/501/ΕΟΚ/ «Περί κινδύνου ατυχημάτων μεγάλης έκτασης που περικλείουν ορισμένες βιομηχανικές δραστηριότητες», η οποία έλαβε την ονομασία SEVESO από το ατύχημα που είχε συμβεί στην ομώνυμη πόλη της Ιταλίας το Η Οδηγία αυτή κυρώθηκε στην Ελλάδα με την Κοινή Υπουργική Απόφαση 18187/272/ (ΦΕΚ26Β) με τίτλο: «Καθορισμός μέτρων και περιορισμών για την αντιμετώπιση κινδύνου από ατυχήματα μεγάλης έκτασης που περικλείουν ορισμένες βιομηχανικές δραστηριότητες» και στη συνέχεια με την ΚΥΑ 77199/4607/ (ΦΕΚ 532Β) τροποποίηση και συμπλήρωση της Κοινής Υπουργικής Απόφασης 18187/272/88, εναρμόνιση με την Οδηγία 88/610/ΕΟΚ. Το 1996 η Οδηγία αυτή αναθεωρήθηκε με την Οδηγία 96/82/ΕΟΚ αποσκοπώντας στην αποτελεσματικότερη εφαρμογή της και τη διεύρυνση του πεδίου εφαρμογής της, λόγω των σοβαρών ατυχημάτων, τα οποία συνέβησαν στο διάστημα από το 1982 μέχρι και το 1996 (Mexico 1996, Slovakia 1995, Siberian 1989, Bhopal 1984, Mexico 1984). Είναι γνωστή και ως Οδηγία SEVESO II, και η ενσωμάτωσή της στο Ελληνικό Νομοθετικό πλαίσιο πραγματοποιήθηκε με την υπ. αριθμ. οικ. 5697/590/ Κοινή Υπουργική Απόφαση (ΦΕΚ 405Β). Στην συνέχεια το έτος 2003, σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, κρίθηκε αναγκαία η τροποποίηση της Οδηγίας SEVESO ΙΙ, γεγονός που επιτεύχθηκε με την 2003/105/ΕΚ Οδηγία του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου ΕΕ. Η τροποποιημένη Οδηγία SEVESO II εντάχθηκε στο εθνικό δίκαιο της Ελλάδας με την Κοινή Υπουργική Απόφαση 12044/613/ (ΦΕΚ376Β). Αξίζει να σημειωθεί ότι πριν την έκδοση της συγκεκριμένης ΚΥΑ προηγήθηκε διαβούλευση με τους εμπλεκόμενους φορείς, ώστε να καταστεί δυνατή η αντιμετώπιση προβλημάτων τα οποία είχαν εντοπισθεί από την μέχρι τότε εφαρμογή της Οδηγίας στην Χώρα μας. Το 2012 η Οδηγία Seveso ΙΙ αναθεωρήθηκε εκ νέου με την έκδοση της Οδηγίας 2012/18/ΕΕ γνωστότερη ως Οδηγία Seveso III. Τα Κράτη Μέλη ΕΕ έπρεπε 61

64 να έχουν θέσει σε ισχύ την Οδηγία Seveso III από την 1η Ιουνίου Η Οδηγία ενσωματώθηκε στο εθνικό δίκαιο της Ελλάδας με την Κοινή Υπουργική Απόφαση ΚΥΑ / (ΦΕΚ 354Β) με τίτλο: «Καθορισμός κανόνων, μέτρων και όρων για την αντιμετώπιση κινδύνων από ατυχήματα μεγάλης έκτασης σε εγκαταστάσεις ή μονάδες, λόγω της ύπαρξης επικίνδυνων ουσιών, σε συμμόρφωση με τις διατάξεις της οδηγίας 2012/18/ΕΕ «για την αντιμετώπιση των κινδύνων μεγάλων ατυχημάτων σχετιζόμενων με επικίνδυνες ουσίες και για την τροποποίηση και στη συνέχεια την κατάργηση της Οδηγίας 96/82/ΕΚ του Συμβουλίου» του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου της 4ης Ιουλίου Αντικατάσταση της υπ αριθ /613/2007 (Β 376), όπως διορθώθηκε (Β 2259/2007)». Ο πλέον σημαντικός λόγος για την αντικατάσταση της Οδηγίας 96/82/ΕΚ (Οδηγία Seveso II) με τη νέα Οδηγία 2012/18/ΕΕ (Οδηγία Seveso III) ήταν η ανάγκη κοινής αντιμετώπισης των επικίνδυνων ουσιών με ένα παγκοσμίως εναρμονισμένο σύστημα ταξινόμησης (Global Harmonized System - GHS) και επισήμανσης των χημικών προϊόντων, που να έχει εγκριθεί σε διεθνές επίπεδο στο πλαίσιο της δομής του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (ΟΗΕ). [Σύγγραμμα Μαθήματος ΚΑ-05 Τεχνολογικές και ΝaΤech καταστροφές Μουζάκης Γιώργος Χημικός Μηχανικός Α.Π.Θ 2015] Για τον ίδιο ως άνω λόγο εκδόθηκε και ο Κανονισμός (ΕΚ) αριθ. 1272/2008 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου ΕΕ, της 16 ης Δεκεμβρίου 2008, για την ταξινόμηση, την επισήμανση και την συσκευασία των ουσιών και των μειγμάτων, την τροποποίηση και την κατάργηση των Οδηγιών 67/548/EΟΚ και 1999/45/EΚ και την τροποποίηση του Κανονισμού (EΚ) αριθ. 1907/2006. Ο Κανονισμός θεσπίζει ομοιόμορφες απαιτήσεις για την ταξινόμηση, την επισήμανση και τη συσκευασία των χημικών ουσιών και των μειγμάτων σύμφωνα με το Παγκοσμίως Εναρμονισμένο Σύστημα (GHS) των Ηνωμένων Εθνών. Υποχρεώνει τις εταιρείες να ταξινομούν, να επισημαίνουν και να συσκευάζουν κατάλληλα τις επικίνδυνες χημικές ουσίες τους πριν τις διαθέσουν στην αγορά. Για παράδειγμα τα εκρηκτικά συμβολίζονται σε πλαίσιο σχήμα ρόμβου πορτοκαλί χρώματος με το σήμα μίας έκρηξης στο κέντρο και κάτω από το σχήμα την ένδειξη «explosive» και το συμβολισμό της επικινδυνότητάς τους με αλφαριθμητικούς χαρακτήρες σε μαύρο χρώμα. 62

65 Οι κύριοι τομείς που δεν καλύπτονται από τον συγκεκριμένο Κανονισμό είναι: οι ραδιενεργές ουσίες και μείγματα, τα καλλυντικά, τα φάρμακα και ορισμένα ιατροτεχνολογικά προϊόντα, τα τρόφιμα ή η μεταφορά επικίνδυνων εμπορευμάτων. Ακόμη υπάρχει η Διεθνής Σύμβαση για τις διασυνοριακές επιπτώσεις των βιομηχανικών ατυχημάτων του ΟΗΕ που υπογράφηκε στις 17 Μαρτίου 1992 στο Ελσίνκι. Σκοπός της είναι η προστασία του ανθρώπου και του περιβάλλοντος από βιομηχανικά ατυχήματα, από τα οποία είναι δυνατόν να προκληθούν διασυνοριακές επιπτώσεις. Η Ελλάδα έχει υπογράψει και κυρώσει την εν λόγω Σύμβαση από την 16 η Δεκεμβρίου Επιπλέον η Σύμβαση ADR - διεθνών οδικών μεταφορών καλύπτει ανάμεσα στα άλλα τη μεταφορά επικινδύνων εμπορευμάτων, ενώ η Σύμβαση RID καλύπτει την σιδηροδρομική μεταφορά επικινδύνων εμπορευμάτων. Τις ανωτέρω Συμβάσεις συμπληρώνει η Σύμβαση της Βασιλείας, η οποία έχει ως αντικείμενο τον έλεγχο της διασυνοριακής διακίνησης επικίνδυνων αποβλήτων και της διάθεσής αυτών. Τέλος η προστασία από πυρηνικά ατυχήματα αντιμετωπίζεται από την Ευρωπαϊκή Κοινότητα Ατομικής Ενέργειας ή ΕΥΡΑΤΟΜ. [Σύγγραμμα Μαθήματος ΚΑ-05 Τεχνολογικές και ΝaΤech καταστροφές Μουζάκης Γιώργος Χημικός Μηχανικός Α.Π.Θ 2015] 3.3 Εθνικό νομοθετικό πλαίσιο Στην νομοθεσία της Ελλάδας έχουν εφαρμογή τα κάτωθι νομοθετήματα: Κ. Υ. Α / (ΦΕΚ 354Β) με την οποία ενσωματώθηκε στο εθνικό δίκαιο της Ελλάδας η Οδηγία Seveso III, όπως αναφέρθηκε ανωτέρω. ΠΔ (ΦΕΚ Α' 128) Περί αγοράς μεταφοράς και καταναλώσεως εκρηκτικών υλών. Υπ αριθ. 3329/89 Κ. Υ. Α. (ΦΕΚ Β' ) «Κανονισμοί για την παραγωγή, αποθήκευση και διάθεση σε κατανάλωση εκρηκτικών υλών». Είναι το πλέον σημαντικό και εξειδικευμένο νομοθέτημα που αφορά την παραγωγή και αποθήκευση εκρηκτικών υλών στη Χώρα. Για το λόγο αυτό θα αναλυθεί με περισσότερη λεπτομέρεια κατωτέρω. Ν. 2168/1993 (ΦΕΚ Α 147/ ) «Ρύθμιση θεμάτων που αφορούν όπλα, πυρομαχικά, εκρηκτικές ύλες, εκρηκτικούς μηχανισμούς και άλλες διατάξεις». Αποτελεί το κύριο ισχύον νομοθέτημα για τους χαρακτηρισμούς όπλων πυρομαχικών εκρηκτικών υλών κλπ. Ο συγκεκριμένος Νόμος κατάργησε τις διατάξεις του προϊσχύοντος Ν.495/76 (ΦΕΚ 337/Α/ ), ενώ έχει συμπληρωθεί και 63

66 τροποποιηθεί μερικά από τις διατάξεις των Ν. 2334/1995 / Α 184, Ν.3944/2011(Α 67), Ν.4028/2011 (ΦΕΚ 242/Α/ ) και Ν. 4373/2016 (ΦΕΚ 49/Α/ ). Ιδιαίτερα ο Ν.4028/2011 θεσπίσθηκε για την προσαρμογή στις διατάξεις της Οδηγίας 2009/43/ΕΚ της 6 ης Μαΐου 2009 «για την απλούστευση των όρων και προϋποθέσεων για τις μεταφορές προϊόντων συνδεόμενων με τον τομέα της άμυνας εντός της Κοινότητας, όπως τροποποιήθηκε με την Οδηγία 2010/80/ΕΕ, όσον αφορά τον κατάλογο προϊόντων συνδεδεμένων με τον τομέα της άμυνας. Υ.Α 3009/2/21-γ/1994-Φ.Ε.Κ 301/Β/ «Όροι, προϋποθέσεις και διαδικασία εκδόσεως άδειας διαμετακόμισης όπλων, πυρομαχικών, εκρηκτικών υλών και λοιπών αντικειμένων καθώς και ασφαλούς πραγματοποίησης αυτής». Υ.Α.3009/2/28-γ/ ΦΕΚ 461/Β/ «Όροι ασφαλούς φύλαξης πυροβόλων όπλων, πυρομαχικών κ.λπ.» όπως τροποποιήθηκε και συμπληρώθηκε από την Υ Α 3009/2/68 γ/2001 ΦΕΚ 1063/Β/ «Όροι ασφαλούς φύλαξης πυροβόλων όπλων, πυρομαχικών κ.λπ. καθώς και δικαιολογητικά και διαδικασία έκδοσης των προβλεπόμενων από τις διατάξεις του Ν.2168/1993 και Ν.456/1976 αδειών». Υ.Α.3009/2/28-α/ ΦΕΚ 513/Β/ «Τήρηση βιβλίων και υποχρεώσεων φυσικών και νομικών προσώπων που απασχολούνται με την κατασκευή, μετασκευή, συναρμολόγηση, επεξεργασία ή επισκευή εκρηκτικών υλών, όπλων, πυρομαχικών και λοιπών αντικειμένων του Ν.2168/1993». Ν.2264/1994 (ΦΕΚ 208 Α ) για την κύρωση της σύμβασης για τη σήμανση των πλαστικών εκρηκτικών με σκοπό τον εντοπισμό τους. Απόφαση (ΦΕΚ 611 Β ) του Πυροσβεστικού Σώματος - ΠΣ για λήψη μέτρων πυροπροστασίας στις βιομηχανικές βιοτεχνικές εγκαταστάσεις και αποθήκες αυτών καθώς και αποθήκες εύφλεκτων και εκρηκτικών υλών. Π.Δ. 76/2010 (ΦΕΚ 140/Α/ ). Πρόκειται για ένα εξειδικευμένο Νομοθέτημα, με το οποίο προσαρμόζεται η ελληνική νομοθεσία στην εξειδικευμένη Οδηγία 2008/43/ΕΚ της 4 ης Απριλίου 2008 της Επιτροπής (ΕΕΙ_ 94/8 της ) «για την καθιέρωση, σύμφωνα με την Οδηγία 93/15/ΕΟΚ του Συμβουλίου, συστήματος αναγνώρισης και εντοπισμού των εκρηκτικών υλών εμπορικής χρήσης». Οι ελληνικές εταιρείες κατασκευής εμπορικών εκρηκτικών υλών είναι υποχρεωμένες να εφαρμόζουν το συγκεκριμένο νομοθέτημα, το οποίο έχει ως κεντρικό σκοπό την ιχνηλασιμότητα των συγκεκριμένων προϊόντων. Το Π.Δ. 76/2010 συμπληρώθηκε και τροποποιήθηκε μερικά με το Π.Δ.56/2012 (ΦΕΚ 108/Α/ ). 64

67 Τέλος ισχύουν οι: Κ. Υ.Α οικ /δτβν2234/τμ.δ/φ.14.3/2015 (ΦΕΚ 2659/Β/ ) για την προσαρμογή της Ελληνικής Νομοθεσίας στην Οδηγία 2013/29/ΕΕ του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου, της 12 ης Ιουνίου 2013, για την εναρμόνιση των νομοθεσιών των Κρατών Μελών ΕΕ σχετικά με τη διαθεσιμότητα στην αγορά ειδών πυροτεχνίας. Κ. Υ.Α οικ 23056/ΔΤΒΝ 464/Τμ.Δ/Φ.14.4/2016 (ΦΕΚ 687/Β/ ) για την εφαρμογή του Κανονισμού E.E. 98/2013 του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου και του Συμβουλίου σχετικά με την κυκλοφορία στην αγορά και τη χρήση πρόδρομων ουσιών εκρηκτικών υλών. 3.4 Οδηγία SEVESO III όπως ενσωματώθηκε στο εθνικό δίκαιο της Ελλάδας με την Κ. Υ. Α / (ΦΕΚ 354Β). Το πεδίο εφαρμογής της Οδηγίας SEVESO III καθορίζεται στο άρθρο 2 αυτής (διατάξεις άρθρου 2 Κ.Υ.Α / ) από το οποίο εισάγονται συγκεκριμένες εξαιρέσεις για βιομηχανικές εγκαταστάσεις ή δραστηριότητες που ωστόσο ρυθμίζονται από έτερα νομοθετήματα. Για παράδειγμα οι διατάξεις της Οδηγίας δεν εφαρμόζονται σε στρατιωτικές μονάδες, εγκαταστάσεις και αποθήκες, κατά τη διάρκεια των πάσης φύσεως μεταφορών εκτός των χώρων που καλύπτονται ρητά από τη SEVESO, κατά τη μεταφορά επικίνδυνων ουσιών μέσω αγωγών, κατά την έρευνα, εξόρυξη, επεξεργασία ορυκτών σε ορυχεία και λατομεία και μέσω γεωτρήσεων κ.λπ. Οι βιομηχανικές μονάδες που υπάγονται στην Οδηγία SEVESO III διακρίνονται σε μονάδες ανώτερης βαθμίδας (upper tier establishment) και σε μονάδες κατώτερης βαθμίδας (lower tier establishment), οι οποίες έχουν κοινές αλλά και διαφορετικές υποχρεώσεις ανάλογα με την κατηγορία στην οποία υπάγονται, όπως θα αναλυθεί στη συνέχεια. Η ορθή και πιστή εφαρμογή των διατάξεων της Οδηγίας εξασφαλίζεται μέσω των τακτικών και έκτακτων επιθεωρήσεων - ελέγχων που διενεργούνται από τους αρμόδιους φορείς ελέγχου κατά τα προβλεπόμενα στο άρθρο 20 αυτής (διατάξεις άρθρου 19 Κ. Υ. Α / ) και την επιβολή κυρώσεων (άρθρο 28 Οδηγίας) σε όσους παραβιάζουν τις εθνικές διατάξεις που θεσπίζονται κατ εφαρμογή της Οδηγίας (διατάξεις άρθρου 24 Κ. Υ. Α / ). Ο άνθρωπος κατέχει σημαίνουσα θέση στην Οδηγία SEVESO III, όχι μόνο λόγω της προστασίας της υγείας και της περιουσίας αυτού από τις συνέπειες ενός βιομηχανικού ατυχήματος 65

68 αλλά και λόγω των προβλέψεων για ενημέρωση του κοινού εκ μέρους των κρατικών Αρχών και για δημόσια διαβούλευση και συμμετοχή στη λήψη αποφάσεων (άρθρο 15 Οδηγίας) του ενδιαφερόμενου κοινού με μέριμνα των κρατικών Αρχών (διατάξεις άρθρου 14 Κ. Υ. Α / ) Εφαρμογή & αντικείμενο Οδηγίας SEVESO III-Εργαλεία εκτίμησης κινδύνου και αντιμετώπισης επιπτώσεων Αποκλειστικό αντικείμενο της Οδηγίας SEVESO III 27 (2012/18/ΕΕ από 04/07/2012) είναι η παρουσία ή μη επικίνδυνων ουσιών σε εγκαταστάσεις, καλύπτοντας αφενός τις βιομηχανικές διεργασίες και αφετέρου την αποθήκευση τέτοιων επικίνδυνων χημικών ουσιών. Θεσπίζει κανόνες τόσο για την πρόληψη μεγάλων ατυχημάτων που σχετίζονται με επικίνδυνες ουσίες όσο και για τη μείωση των συνεπειών, αν τελικά επέλθει το ατύχημα (άρθρο 1 της Οδηγίας και διατάξεις άρθρου 1 Κ. Υ. Α / ). Το πεδίο εφαρμογής της Οδηγίας και οι εξαιρέσεις από αυτό ορίζονται στις διατάξεις του άρθρου 2 αυτής (διατάξεις άρθρου 2 Κ. Υ. Α / ). Η εφαρμογή της Οδηγίας σε μια εγκατάσταση προϋποθέτει συγκεκριμένα βήματα - στάδια, με κυριότερο τον έλεγχο της υπαγωγής ή μη της εγκατάστασης στο πεδίο εφαρμογής της Οδηγίας. Ακολούθως, πρέπει να γίνει καταγραφή όλων των επικίνδυνων ουσιών που υπάρχουν εντός της εγκατάστασης. Κατά τις διατάξεις του άρθρου 3 της Οδηγίας σαν επικίνδυνη ουσία ορίζεται ουσία ή μείγμα που καλύπτεται από το μέρος 1 ή απαριθμείται στο μέρος 2 του παραρτήματος Ι, μεταξύ άλλων υπό μορφή πρώτης ύλης, προϊόντος, παραπροϊόντος, καταλοίπου ή ενδιάμεσου προϊόντος. Ως εκ τούτου θα πρέπει να γίνει: α) προσεκτική καταγραφή εκτός των πρώτων υλών και των τελικών προϊόντων και όλων των ενδιάμεσων προϊόντων ή παραπροϊόντων και καταλοίπων και β) αναζήτηση αυτών στα μέρη 1 και 2 του παραρτήματος 1 της οδηγίας, ώστε να διαπιστωθεί η υπαγωγή ή μη της εγκατάστασης στην Οδηγία SEVESO III σύμφωνα με το άρθρο 3 παράγραφος «1» αυτής (διατάξεις άρθρου 3 Κ. Υ. Α / ). Επόμενο, αλλά παράλληλα και ταυτόχρονο με το αμέσως προηγούμενο βήμα για την εφαρμογή της Οδηγίας, είναι ο χαρακτηρισμός της εγκατάστασης ως μονάδας κατώτερης ή μονάδας ανώτερης βαθμίδας. Αυτό συμβαίνει διότι η συγκεκριμένη Οδηγία δεν εφαρμόζεται εξίσου σε όλες τις εγκαταστάσεις, οι οποίες 27 Εφεξής η Οδηγία SEVESO III θα αναφέρεται απλά ως Οδηγία. 66

69 διαχειρίζονται επικίνδυνες ουσίες. Σκοπός είναι η εφαρμογή αυστηρότερων κριτηρίων ασφαλείας στις εγκαταστάσεις, οι οποίες διαχειρίζονται μεγαλύτερες ποσότητες επικίνδυνων ουσιών (Upper Tier Establishments) σε σχέση με εκείνες που διαχειρίζονται μικρότερες ποσότητες ( Lower Tier Establishments). Οι διαπιστώσεις για την ύπαρξη ή μη ικανής ποσότητας μίας ή περισσότερων επικίνδυνων ουσιών ώστε να εφαρμοσθεί η Οδηγία, επιτυγχάνεται με το συνδυασμό του μέρους 1 και του μέρους 2 του παραρτήματος Ι της Οδηγίας 2012/18/ΕΕ, στο οποίο παραπέμπουν οι διατάξεις του άρθρου 3 παράγραφοι «1» και «2» (διατάξεις άρθρου 3, παράγραφος 10 Κ. Υ. Α / , οι οποίες παραπέμπουν ομοίως στο συνδυασμό του μέρους 1 και του μέρους 2 του παραρτήματος Ι της Κ.Υ.Α). Το «μέρος 1» αναφέρει τις ποσότητες, ενώ το «μέρος 2» αναφέρει τις κατονομαζόμενες ουσίες. Αν έχουμε ουσία από το μέρος 2 έχουμε και την ποσότητα. Αν δεν είναι άμεσα κατονομαζόμενη η ουσία («μέρος 2») τότε χρησιμοποιούμε το «μέρος 1» και την εντάσσουμε ανάλογα με την ποσότητά της και τη γενική κατηγορία κινδύνου σύμφωνα με τον Κανονισμό (ΕΚ) 1272/2008. Εάν στην μονάδα υπάρχει μεμονωμένη επικίνδυνη ουσία τότε γίνεται σύγκριση της ποσότητας αυτής με τις αναγραφόμενες στις στήλες 2 και 3 των πινάκων του μέρους 1 και του μέρους 2 του παραρτήματος Ι της Κ. Υ. Α / Όταν σε μια εγκατάσταση δεν υπάρχει μεμονωμένη επικίνδυνη ουσία σε ποσότητα ίση η μεγαλύτερη των αντιστοίχων οριακών ποσοτήτων, εφαρμόζεται ο ακόλουθος αθροιστικός κανόνας για να διαπιστωθεί αν η εγκατάσταση είναι ανώτερης ή κατώτερης βαθμίδας ή αν τελικά δεν υπάγεται στην εφαρμογή της Οδηγίας (ήτοι της Κ. Υ. Α / ): Ι) Εάν q 1 /Q U1 + q 2 /Q U2 + q 3 /Q U3 + q 4 /Q U4 + q 5 /Q U5 + είναι μεγαλύτερο από ή ίσο με 1 (όπου q Χ η ποσότητα της επικίνδυνης ουσίας Χ (ή της κατηγορίας επικίνδυνων ουσιών) που εμπίπτει στο μέρος 1 ή στο μέρος 2 του παραρτήματος 1 και Q UΧ η αντίστοιχη οριακή ποσότητα για την επικίνδυνη ουσία ή την κατηγορία Χ από τη στήλη 3 του μέρους 1 ή από τη στήλη 3 του μέρους 2 του παραρτήματος 1) τότε η εγκατάσταση είναι ανώτερης βαθμίδας (Σημείωση 4 στο Παράρτημα Ι της Κ. Υ. Α / ). II) Εάν q 1 /Q L1 + q 2 /Q L2 + q 3 /Q L3 + q 4 /Q L4 + q 5 /Q L5 + είναι μεγαλύτερο από ή ίσο με 1 67

70 όπου q Χ η ποσότητα της επικίνδυνης ουσίας Χ (ή της κατηγορίας επικίνδυνων ουσιών) που εμπίπτει στο μέρος 1 ή στο μέρος 2 του παραρτήματος 1 και Q LΧ η αντίστοιχη οριακή ποσότητα για την επικίνδυνη ουσία ή την κατηγορία Χ από τη στήλη 2 του μέρους 1 ή από τη στήλη 2 του μέρους 2 του παραρτήματος 1, τότε η εγκατάσταση είναι κατώτερης βαθμίδας (Σημείωση 4 στο Παράρτημα Ι της Κ. Υ. Α / ). Παρατίθενται μερικές χαρακτηριστικές περιπτώσεις από το Παράρτημα 1 μέρος 1 της SEVESO III (Κ. Υ. Α / ). Πίνακας 3.1 Ορισμένες περιπτώσεις του Παραρτήματος I, Μέρος 2 Seveso III Στήλη 1 Στήλη 2 Στήλη 3 Επικίνδυνη Ουσία Άρθρα 6 & 7 Άρθρο 9 Πολύ τοξική 5 τόνοι 20 τόνοι Τοξική 50 τόνοι 200 τόνοι Οξειδωτική 50 τόνοι 200 τόνοι Εκρηκτική 50 τόνοι 200 τόνοι R51/ τόνοι 500 τόνοι Εύφλεκτη τόνοι τόνοι Πηγή: Διαφάνεια από παρουσίαση για τη SEVESO III καθηγητή κου Μουζάκη Γεωργίου DANGEROUS SUBSTANCES, SEVESO DIRECTIVE AND THE SUMMATION RULE. Ο ανωτέρω αθροιστικός κανόνας χρησιμοποιείται για την εκτίμηση κινδύνων για την υγεία, των κινδύνων λόγω φυσικοχημικών ιδιοτήτων των ουσιών και των κινδύνων για το περιβάλλον. Ως εκ τούτου θα πρέπει να εφαρμοσθεί τρεις φορές: α) για το άθροισμα των επικίνδυνων ουσιών που απαριθμούνται στο μέρος 2 και εμπίπτουν στην κατηγορία 1, 2 ή 3 οξείας τοξικότητας (έκθεση διά της εισπνοής) ή STOT ΕΕ κατηγορία 1, καθώς και των επικίνδυνων ουσιών που εμπίπτουν στο τμήμα H, καταχωρίσεις H1 έως H3 του μέρους 1. β) για το άθροισμα των επικίνδυνων ουσιών που απαριθμούνται στο μέρος 2 και αποτελούν εκρηκτικά, εύφλεκτα αέρια, εύφλεκτα αερολύματα, οξειδωτικά αέρια, εύφλεκτα υγρά, αυτοαντιδρώσες ουσίες και μείγματα, οργανικά υπεροξείδια, 68

71 πυροφορικά υγρά και στερεά, οξειδωτικά υγρά και στερεά και των επικίνδυνων ουσιών που εμπίπτουν στο τμήμα P, καταχωρίσεις P1 έως P8 του μέρους 1 γ) για το άθροισμα των επικίνδυνων ουσιών που απαριθμούνται στο μέρος 2 και εμπίπτουν στις επικίνδυνες για το υδάτινο περιβάλλον οξεία κατηγορία 1, χρόνια κατηγορία 1 ή χρόνια κατηγορία 2, καθώς και των επικίνδυνων ουσιών που εμπίπτουν στο τμήμα Ε, καταχωρίσεις E1 και E2 του μέρους 1 [Οδηγία 2012/18/ΕΕ ΤΟΥ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟΥ ΚΟΙΝΟΒΟΥΛΙΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ της 4ης Ιουλίου 2012], [Κ. Υ. Α / ] και [Σύγγραμμα Μαθήματος ΚΒ12.Αναγνώριση κινδύνων και σχεδιασμός εκτάκτων αναγκών σε βιομηχανίες και επιχειρήσεις Εργαλεία Εκτίμησης Μουζάκης Γεώργιος Διπλ. Χημικός Μηχανικός Α.Π.Θ. 2015]. Γίνεται κατανοητό ότι αθροίζουμε τους λόγους των διαφόρων επικίνδυνων ουσιών μόνο αν ανήκουν στην ίδια από τις τρεις ανωτέρω κατηγορίες. Αν ανήκουν σε διαφορετική κατηγορία δεν τις αθροίζουμε μεταξύ τους. Οι σχετικές διατάξεις της Οδηγίας (στο εθνικό μας δίκαιο της Κ. Υ. Α / ) εφαρμόζονται όταν οποιοδήποτε από τα ως άνω αθροίσματα α), β) ή γ) είναι μεγαλύτερο ή ίσο του Εργαλεία εκτίμησης κινδύνου και μετριασμού επιπτώσεων σε συνδυασμό και σύμφωνα με τις διατάξεις της Οδηγίας SEVESO III (Κ. Υ. Α / ). Εφόσον συντρέχουν οι ανωτέρω προϋποθέσεις και εφαρμόζεται η Οδηγία (Κ. Υ. Α / ), με τη διάκριση των φορέων εκμετάλλευσης (εργοστάσια, αποθήκες, κ.λπ.) σε ανώτερης και κατώτερης βαθμίδας, εφαρμόζονται οι διάφορες διατάξεις που εμπεριέχονται στα άρθρα της και οι οποίες στοχεύουν ανάλογα, είτε στην πρόληψη των ατυχημάτων είτε στη μείωση των συνεπειών τους, ή πολλές φορές έχουν διπλό χαρακτήρα (πρόληψη και μείωση). Αντίστοιχα στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης, σε συνδυασμό της αναπτυχθείσας τεχνογνωσίας/εμπειρίας με τη συναφή ευρωπαϊκή νομοθεσία, ως έχει παρατεθεί ανωτέρω, έχουν αναπτυχθεί «εργαλεία», τα οποία στοχεύουν στην πρόληψη των ατυχημάτων, το μετριασμό των επιπτώσεων ή έχουν διπλό ρόλο (πρόληψη και μετριασμό). Αυτά τα εργαλεία θα πρέπει οι επιχειρήσεις βιομηχανίες κ.λπ., που υπάγονται στην Οδηγία SEVESO ΙΙΙ (Κ. Υ. Α / ) να τα εφαρμόζουν προκειμένου να λειτουργούν σύννομα. Σε διαφορετική περίπτωση οι αρμόδιοι κρατικοί φορείς θα πρέπει να τις καλέσουν να συμμορφωθούν (σε εύλογο χρονικό διάστημα) ή να διακόψουν τη λειτουργία τους, σε 69

72 περίπτωση που δεν κατορθώσουν ή δεν επιθυμούν να ακολουθήσουν το συγκεκριμένο πλαίσιο. Έτσι σύμφωνα με το άρθρο 4 της Οδηγίας η Επιτροπή (Commission) εκτιμά την ύπαρξη κινδύνου μεγάλου ατυχήματος από συγκεκριμένη επικίνδυνη ουσία με βάση κοινοποιήσεις πληροφορίες που λαμβάνει από Κράτος Μέλος και αξιολογώντας συγκεκριμένες παραμέτρους, ώστε κατόπιν να δράσει προληπτικά, υποβάλλοντας νομοθετικές προτάσεις στο συμβούλιο και το Ευρ. Κοινοβούλιο για τη λύση του προβλήματος. Σύμφωνα με τις διατάξεις άρθρου 5 Κ.Υ.Α / για την Ελλάδα σχετικά αρμόδια είναι Υπηρεσία της Γενικής Δ/νσης Περιβαλλοντικής Πολιτικής του Υπουργείου Περιβάλλοντος και Ενέργειας, εφεξής ΥΠΕΝ. Σύμφωνα με το άρθρο 5 της Οδηγίας (διατάξεις άρθρου 5 Κ.Υ.Α / ) με μέριμνα των Κρατών Μελών όλοι οι φορείς εκμετάλλευσης, ανώτερης και κατώτερης βαθμίδας, πρέπει να λαμβάνουν όλα τα απαραίτητα μέτρα για την πρόληψη των μεγάλων ατυχημάτων και τον περιορισμό των συνεπειών. Ουσιαστικά με αυτή τη διάταξη εισάγεται το «εργαλείο του Συστήματος Διαχείρισης Ασφάλειας ΣΔΑ» που βοηθά στην ασφαλή λειτουργία των εγκαταστάσεων και στην εφαρμογή της συγκεκριμένης Πολιτικής Πρόληψης Μεγάλων Ατυχημάτων. Σύμφωνα με το Παράρτημα ΙΙΙ της Οδηγίας (και της Κ.Υ.Α / άρθρο 27) το ΣΔΑ περιλαμβάνει: την οργάνωση της επιχείρησης, την σωστή επιλογή και συνεχή εκπαίδευση του προσωπικού, τις διαδικασίες συνεχούς προσδιορισμού του κινδύνου, τον έλεγχο λειτουργίας με την εγκαθίδρυση και εφαρμογή κατάλληλων διαδικασιών για σχεδιασμό τροποποιήσεων στις υπάρχουσες εγκαταστάσεις, το σχεδιασμό για καταστάσεις έκτακτης ανάγκης, την παρακολούθηση των επιδόσεων του μέσω του ελέγχου τήρησης των στόχων και την ανασκόπηση του μέσω περιοδικής συστηματικής αξιολόγησης. Όλα τα ανωτέρω υποχρεούνται οι φορείς να τα αποδεικνύουν κατά τη διάρκεια τακτικών και έκτακτων επιθεωρήσεων (άρθρο 20 της Οδηγίας - διατάξεις άρθρου 19 Κ.Υ.Α / ) στην αρμόδια Αρχή 28 που είναι υπεύθυνη για την εφαρμογή των όσων ορίζονται στην Κ. Υ. Α / και καθορίζεται, σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 25 της συγκεκριμένης Κ. Υ. Α. Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι το ΣΔΑ αποτελεί διπλό εργαλείο πρόληψης (αναγνώριση κινδύνων) και 28 Αρμόδια Αρχή ορίζεται το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Ενέργειας (Γενική Διεύθυνση Περιβαλλοντικής Πολιτικής/ Διεύθυνση Περιβαλλοντικής Αδειοδότησης σε συνεργασία, για την εφαρμογή του άρθρου 12 της ΚΥΑ / , με τη Γενική Διεύθυνση Χωρικού Σχεδιασμού. 70

73 αποκατάστασης (σχεδιασμός έκτακτων αναγκών). [Σύγγραμμα Μαθήματος ΚΑ-05 Τεχνολογικές και ΝaΤech καταστροφές Μουζάκης Γιώργος Χημικός Μηχανικός Α.Π.Θ 2015] Σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 7 της Οδηγίας (διατάξεις άρθρου 6 Κ.Υ.Α / ) οι φορείς εκμετάλλευσης και των δύο βαθμίδων υποχρεούνται να αποστέλλουν Κοινοποιήσεις στην αρμόδια Αρχή ελέγχου του άρθρου 25 της συγκεκριμένης Κ. Υ. Α. αναφορικά με το είδος και τις επιπτώσεις των επικίνδυνων ουσιών που διατηρούν, ώστε να υπάρχει η σχετική γνώση για πρόληψη του κινδύνου η/και αντιμετώπιση των συνεπειών. Επιπλέον, σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 8 της Οδηγίας (διατάξεις άρθρου 7 Κ.Υ.Α / ) όλες οι ανωτέρω εγκαταστάσεις είναι υποχρεωμένες να δηλώσουν με σύνταξη αντίστοιχου εγγράφου ποια Πολιτική Πρόληψης Μεγάλων Ατυχημάτων (ΠΠΜΑ) ακολουθούν, ώστε να αποφεύγονται τα μεγάλα ατυχήματα. Η ΠΠΜΑ πρέπει να αποδεικνύει την προσήλωση του φορέα στη διαρκή βελτίωση του ελέγχου των κινδύνων των μεγάλων ατυχημάτων και να διασφαλίζει υψηλό επίπεδο προστασίας της ανθρώπινης υγείας και του περιβάλλοντος. Αποτελεί δηλαδή εργαλείο πρόληψης. Η Αρμόδια Αρχή ελέγχου (διατάξεις άρθρου 25 Κ.Υ.Α / )) τροφοδοτούμενη από τις πληροφορίες των φορέων εκμετάλλευσης καθορίζει όλες τις μονάδες ή ομάδες μονάδων κατώτερης και ανώτερης βαθμίδας, όπου ενδέχεται να αυξάνεται η επικινδυνότητα ή οι συνέπειες μεγάλου ατυχήματος λόγω της γεωγραφικής θέσης και της κοντινής απόστασης με άλλες μονάδες, ή λόγω της φύσης των επικίνδυνων ουσιών που διατηρούν και να υπάρχουν πολλαπλασιαστικά αποτελέσματα (φαινόμενο ντόμινο). Κατόπιν υπάρχει μέριμνα όλες αυτές οι μονάδες να ειδοποιούνται, να ανταλλάσσουν πληροφορίες και τελικά να εφαρμόζουν τα προσήκοντα αυξημένα μέτρα μέσω των Π.Π.Μ.Α., των Σ.Δ.Α., Σχεδίων Έκτακτης Ανάγκης κ.λπ., ώστε η μέριμνα αυτή να λειτουργεί ως διπλό εργαλείο πρόληψης ατυχημάτων και αντιμετώπισης των συνεπειών. Στο άρθρο 10 της Οδηγίας (διατάξεις άρθρου 9 Κ.Υ.Α / ) προβλέπεται η σύνταξη Έκθεσης - Μελέτης Ασφαλείας, απαίτηση που αφορά τους φορείς εκμετάλλευσης ανώτερης βαθμίδας. Τα στοιχεία που πρέπει να περιέχει ορίζονται στο παράρτημα ΙΙΙ της Οδηγίας (και στο ίδιο παράρτημα της Κ. Υ. Α / άρθρο 27). Με την Μελέτη Ασφαλείας πρέπει να αποδεικνύεται ότι: εφαρμόζεται Π.Π.Μ.Α. και Σ.Δ.Α. για την υλοποίησή της, έχουν προσδιοριστεί οι κίνδυνοι μεγάλου ατυχήματος και τα σενάρια πιθανών τέτοιων ατυχημάτων και ότι 71

74 έχουν ληφθεί τα απαραίτητα μέτρα για την πρόληψη αλλά και τον περιορισμό των συνεπειών τους. Οι υπόχρεες εγκαταστάσεις θα πρέπει να καθορίζουν και να ενημερώνουν για τις επικίνδυνες ουσίες (κατά είδος ποσοτικά και ποιοτικά) 29. Ακόμη θα πρέπει να περιγράφονται οι διεργασίες της εγκατάστασης με πολύ καλή γνώση και εκτίμηση των παράπλευρων αντιδράσεων που είναι δυνατόν να συμβούν σε περίπτωση ανώμαλης εξέλιξης, καθώς και τυχόν αλυσιδωτών αντιδράσεων που μπορεί να οδηγήσουν σε μεγάλο τεχνολογικό ατύχημα. Επιπλέον θα πρέπει να γίνεται προσδιορισμός κινδύνου, αφού ληφθούν υπόψη οι συνδυασμοί των διεργασιών που συμβαίνουν ή μπορεί να συμβούν. Σε αυτό βοηθούν «ειδικότερα εργαλεία εκτίμησης κινδύνου, επικινδυνότητας και επιπτώσεων», όπως η ανάλυση τι θα συμβεί εάν (what if analysis), ο κατάλογος ελέγχου (check list), η εκτίμηση επιπτώσεων από τα διάφορα σενάρια ατυχημάτων, η Ανάλυση Επικινδυνότητας και Λειτουργικότητας (HAZOP Analysis - HAZardous and Operability Analysis), το Δέντρο Αλληλουχίας Σφαλμάτων (Fault Tree Analysis), το Δέντρο αλληλουχίας Γεγονότων (Event Tree Analysis) [Σύγγραμμα Μαθήματος ΚΑ- 05 Τεχνολογικές και ΝaΤech καταστροφές Μουζάκης Γιώργος Χημικός Μηχανικός Α.Π.Θ 2015], [Σύγγραμμα Μαθήματος ΚΒ12.Αναγνώριση κινδύνων και σχεδιασμός εκτάκτων αναγκών σε βιομηχανίες και επιχειρήσεις Εργαλεία Εκτίμησης Μουζάκης Γεώργιος Διπλ. Χημικός Μηχανικός Α.Π.Θ. 2015]. Χρησιμότητα παρουσιάζει και η επίσκεψη μελέτη σε τράπεζα δεδομένων μεγάλων ατυχημάτων, που τηρεί η Ευρωπαϊκή Επιτροπή σύμφωνα με τις διατάξεις άρθρου 20 παράγραφος 5 της Κ. Υ. Α / (άρθρο 21 παράγραφος 4 της Οδηγίας). Ακόμη προσδιορίζονται ενδεχόμενες πηγές κινδύνου οι οποίες με πιθανή ανάφλεξη ή έκρηξη τους θα ήταν δυνατόν να προκαλέσουν πολλαπλασιαστικά φαινόμενα (ντόμινο) σε παρακείμενες εγκαταστάσεις είτε εσωτερικές (βρίσκονται στον ίδιο χώρο, όπως μία δεξαμενή καυσίμων) είτε εξωτερικές (γειτονική εγκατάσταση με εύφλεκτα ή εκρηκτικά) [Σύγγραμμα Μαθήματος ΚΑ-05 Τεχνολογικές και ΝaΤech καταστροφές Μουζάκης Γιώργος Χημικός Μηχανικός Α.Π.Θ 2015]. Τέλος θα πρέπει να εμπεριέχει εκτίμηση των επιπτώσεων λαμβάνοντας υπόψη τα πιο πιθανά σενάρια που προκύπτουν από τον ανωτέρω προσδιορισμό κινδύνου αλλά και τα μετεωρολογικά δεδομένα της περιοχής υπολογίζοντας πιθανές 29 Η βάση της πληροφόρησης αυτής είναι τα φύλλα ασφαλούς χειρισμού (Materials Safety Data Sheets - MSDS) των ουσιών που τις συνοδεύουν και ενημερωμένες τράπεζες δεδομένων. 72

75 επιπτώσεις στους ανθρώπους και το περιβάλλον, δηλαδή εκτιμώμενη βαρύτητα του περιστατικού καθώς και εδαφική του εξάπλωση, ώστε να υπάρχει η ανάλογη προετοιμασία για τη λήψη κατάλληλων μέτρων. Από τα ανωτέρω καταδεικνύεται ότι η Μελέτη Ασφαλείας αποτελεί διπλό εργαλείο (πρόληψης και μετριασμού επιπτώσεων). Στις διατάξεις του άρθρου 12 της Οδηγίας (διατάξεις άρθρου 11 Α της Κ. Υ. Α / ) προβλέπεται για τους φορείς εκμετάλλευσης (τις μονάδες) ανώτερης βαθμίδας η υποχρέωση να συντάσσουν Εσωτερικά Σχέδια Έκτακτης Ανάγκης (που αφορούν θέματα εντός της εγκατάστασης, ενώ οι αρμόδιες Αρχές 30 αντίστοιχα Εξωτερικά Σχέδια Έκτακτης Ανάγκης ή με άλλη ονομασία εξωτερικά Σχέδια Αντιμετώπισης Τεχνολογικών Ατυχημάτων Μεγάλης Έκτασης (ΣΑΤΑΜΕ) (διατάξεις άρθρου 11 παράγραφος Β2 της Κ. Υ. Α / ). Τα δύο Σχέδια θα πρέπει να έχουν διαλειτουργικότητα και συμβατότητα. Σε περίπτωση εκδήλωσης ατυχήματος θα πρέπει να υφίστανται και να ακολουθούνται συγκεκριμένες διαδικασίες, ώστε να υπάρχει συντονισμός του προσωπικού της εγκατάστασης με τους εξωτερικούς Φορείς (Πυροσβεστική Υπηρεσία, Τροχαία, ΕΚΑΒ, κ.λπ.) προκειμένου να αντιμετωπισθεί με τη μεγαλύτερη δυνατή επιτυχία η έκτακτη ανάγκη. Τα Σχέδια Έκτακτης Ανάγκης στοχεύουν στην κατά το δυνατόν καλύτερη αντιμετώπιση της εκδήλωσης μεγάλου ατυχήματος με την: ελαχιστοποίηση και περιορισμό των βλαβών στους ανθρώπους και το περιβάλλον, την ανακοίνωση των αναγκαίων πληροφοριών στο κοινό (άρθρο 14 της Οδηγίας - διατάξεις άρθρου 13 της Κ. Υ. Α / ), την αποκατάσταση και τον καθαρισμό του περιβάλλοντος από μεγάλο ατύχημα [Σύγγραμμα Μαθήματος ΚΑ-05 Τεχνολογικές και ΝaΤech καταστροφές Μουζάκης Γιώργος Χημικός Μηχανικός Α.Π.Θ 2015]. Δηλαδή τα εν λόγω Σχέδια αποτελούν Εργαλεία μετριασμού των επιπτώσεων. Στις διατάξεις άρθρου 12 της Κ. Υ. Α / (άρθρο 13 της Οδηγίας) προβλέπεται ο σχεδιασμός χρήσεων γης, σύμφωνα με τον οποίο με μέριμνα των Κρατών Μελών ΕΕ θεσπίζονται χωροταξικά κριτήρια, ώστε η ίδρυση νέων Μονάδων, οι τροποποιήσεις σε υφιστάμενες Μονάδες και η εκτέλεση διαφόρων έργων κοντά σε Μονάδες να πραγματοποιείται μέσα στα πλαίσια εφαρμογής πολιτικών χρήσεων γης με σκοπό την πρόληψη μεγάλων ατυχημάτων και τον περιορισμό των συνεπειών αν αυτά συμβούν. Θα πρέπει να λαμβάνονται υπόψη οι 30 Οι Αυτοτελείς Δ/νσεις Πολιτικής Προστασίας των 13 Περιφερειών σύμφωνα με άρθρο 11 παρ Β2.1 ΚΥΑ / και Ν. 3852/2010-Καλλικράτη. 73

76 χρήσεις γης στην ευρύτερη περιοχή με σκοπό να μην αυξάνεται η επικινδυνότητά της. Έτσι θα πρέπει να τηρούνται αποστάσεις ασφαλείας μεταξύ των μονάδων και των ζωνών οίκησης, των χώρων δημόσιας χρήσης και αναψυχής, των κύριων δικτύων μεταφορών, να προστατεύονται περιοχές με φυσική ευαισθησία ή ιδιαίτερο ενδιαφέρον κ.λπ. Για τις υφιστάμενες Μονάδες θα πρέπει να λαμβάνονται πρόσθετα μέτρα με βάση το ανωτέρω σκεπτικό. Ο Σχεδιασμός χρήσεων γης αποτελεί διπλό εργαλείο (πρόληψης και μετριασμού). Σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 13 της Κ.Υ.Α / (άρθρο 14 της Οδηγίας) που προβλέπει την Ενημέρωση του κοινού οι Αρμόδιες Αρχές θέτουν στη διάθεση του κοινού της συγκεκριμένης περιοχής τις απαραίτητες πληροφορίες, τις οποίες θα πρέπει αυτό να γνωρίζει αναφορικά με τις Μονάδες που εμπίπτουν στην ΚΥΑ (και την Οδηγία). Οι πληροφορίες που παρέχονται αναλύονται κυρίως στο «Παράρτημα V» του άρθρου 27 ΚΥΑ172058/ («Παράρτημα V» της Οδηγίας) και σε αυτές πρέπει να περιλαμβάνονται στοιχεία της εγκατάστασης, τι επικίνδυνα υλικά χρησιμοποιεί, τι κινδύνους εμπεριέχουν, ο τρόπος προειδοποίησης και τα κατάλληλα μέτρα ασφαλείας που πρέπει να ληφθούν από το κοινό σε περίπτωση εκδήλωσης μεγάλου ατυχήματος. Επιπλέον για τις Μονάδες ανώτερης βαθμίδας θα πρέπει να δίνονται ανάμεσα σε άλλες, και πληροφορίες στο κοινό, για το εξωτερικό σχέδιο έκτακτης ανάγκης, και για την Έκθεση Μελέτη ασφαλείας, κυρίως για την αντιμετώπιση τυχόν εξωτερικών επιδράσεων του ατυχήματος. Στο κοινό μετά από αίτημα δίνεται και η Μελέτη Ασφαλείας και ο κατάλογος επικίνδυνων ουσιών με τις επιφυλάξεις των διατάξεων της παραγράφου 3 του άρθρου 21 της ΚΥΑ172058/ (άρθρο 22 παράγραφος 3 της Οδηγίας) 31. Σύμφωνα με τα αναφερόμενα η ενημέρωση του κοινού αποτελεί εργαλείο μετριασμού των επιπτώσεων. Με τις διατάξεις του άρθρου 19 ΚΥΑ / (άρθρο 20 Οδηγίας) καθορίζεται η διενέργεια από τις αρμόδιες Αρχές τακτικών και έκτακτων επιθεωρήσεων. Οι φορείς εκμετάλλευσης θα πρέπει να αποδεικνύουν ότι έχουν ληφθεί όλα τα απαραίτητα μέτρα για την πρόληψη μεγάλων ατυχημάτων (κατάλληλος εξοπλισμός, εκπαίδευση προσωπικού, κ.λπ.), καθώς και για τον περιορισμό των συνεπειών τους αν επέλθουν, καθώς και ότι πραγματοποιείται η πληροφόρηση του κοινού σύμφωνα με το άρθρο 13 της Κ. Υ. Α / (άρθρο 14 της 31 Μπορεί να υπάρξει άρνηση ή περιορισμός της διάθεσης οποιασδήποτε πληροφορίας, αν συντρέχουν οι προϋποθέσεις του άρθρου 14 της Οδηγίας 2003/4/ΕΚ. Σε αυτή την περίπτωση μπορεί να δοθεί στο κοινό τροποποιημένη έκθεση Ασφαλείας. 74

77 Οδηγίας). Επιπλέον τα Κράτη Μέλη ΕΕ θα πρέπει να διασφαλίζουν ότι όλες οι Μονάδες που εμπίπτουν στην ΚΥΑ / και την Οδηγία καλύπτονται από επιθεωρήσεις σε τοπικό, περιφερειακό και εθνικό επίπεδο. Οι τακτικές επιθεωρήσεις πρέπει να πραγματοποιούνται κάθε έτος για τις Μονάδες ανώτερης βαθμίδας και κάθε τρία έτη για τις Μονάδες κατώτερης βαθμίδας. Οι έκτακτες επιθεωρήσεις διενεργούνται το συντομότερο προκειμένου να διερευνηθούν σοβαρές καταγγελίες, μεγάλα ατυχήματα και παραλίγο ατυχήματα, περιστατικά και περιπτώσεις μη συμμόρφωσης μονάδων με τις υποδείξεις των Αρχών. Επομένως οι επιθεωρήσεις αποτελούν διπλό εργαλείο (πρόληψης και μετριασμού). Τέλος χρησιμότητα παρουσιάζει το δικαίωμα αναδρομής της Γενικής Διεύθυνσης Περιβαλλοντικής Πολιτικής του ΥΠΕΝ καθώς και των λοιπών συναρμόδιων δημόσιων Αρχών σε Τράπεζα δεδομένων, την οποία τηρεί η Επιτροπή (Commission) σύμφωνα με τις διατάξεις της παραγράφου 5 άρθρου 20 της Κ. Υ. Α / (άρθρο 21 παράγραφος 4 της Οδηγίας), όπου εμπεριέχονται λεπτομερή στοιχεία για τα μεγάλα ατυχήματα που συνέβησαν στο έδαφος των Κρατών Μελών ΕΕ. Η συγκεκριμένη βάση «τροφοδοτείται» από τις πληροφορίες που παρέχουν τα Κράτη Μέλη στην Επιτροπή, σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 18 της Οδηγίας για μεγάλα ατυχήματα που πληρούν τα κριτήρια του παραρτήματος VI της Οδηγίας. Από βάσεις τέτοιου είδους μπορεί να εξαχθούν μαθήματα και να γίνουν συγκρίσεις, ώστε οι Αρχές των ΚΜ να σχεδιάσουν καλύτερα για το μέλλον προκειμένου να αποφευχθούν παρόμοια μεγάλα ατυχήματα ή, αν επέλθουν, να μετριασθούν οι επιπτώσεις τους. Δηλαδή να «κλείσει» ένας «κύκλος διαχείρισης καταστροφής» (Πρόληψη, Ετοιμότητα, Σχεδιασμός Έκτακτης Ανάγκης, Εκδήλωση του κινδύνου/καταστροφής, Διαχείριση του, Αποκατάσταση) και να ξεκινήσει ο επόμενος με τις καλύτερες δυνατές προϋποθέσεις αναφορικά με το σχεδιασμό της ετοιμότητας έχοντας λάβει διδάγματα από τον προηγούμενο [Σύγγραμμα Μαθήματος ΚΑ-01. Εισαγωγή στη Θεωρία της Διαχείρισης Καταστροφών και Κρίσεων Δρ Ευθύμιος Λέκκας, Καθηγητής - Εμμανουήλ Ανδρεαδάκης, MSc Γεωλόγος 2015 σελ 165]. Ακόμη πιο εξειδικευμένα εργαλεία που «εφαρμόζουν» σε όλη την γκάμα της αναγνώρισης κινδύνων και σχεδιασμού έκτακτων αναγκών, σύμφωνα με το πνεύμα της «SEVESO», είναι το Δέντρο Αλληλουχίας Σφαλμάτων (Fault Tree Analysis), το Δέντρο αλληλουχίας Γεγονότων (Event Tree Analysis), η Ανάλυση Επικινδυνότητας και Λειτουργικότητας (HAZOP Analysis - HAZardous and Operability Analysis) και οι Μέθοδοι εκτίμησης των επιπτώσεων σεναρίων ατυχημάτων [Σύγγραμμα Μαθήματος 75

78 ΚΒ12 Αναγνώριση κινδύνων και σχεδιασμός εκτάκτων αναγκών σε βιομηχανίες και επιχειρήσεις Εργαλεία Εκτίμησης Μουζάκης Γεώργιος Διπλ. Χημικός Μηχανικός Α.Π.Θ. 2015]. 3.5 Υπ αριθ. 3329/89 Κ. Υ. Α. (ΦΕΚ Β' ) «Κανονισμοί για την παραγωγή, αποθήκευση και διάθεση σε κατανάλωση εκρηκτικών υλών». Το συγκεκριμένο Νομοθέτημα ρυθμίζει εξειδικευμένα θέματα που αφορούν την παραγωγή, αποθήκευση και διάθεση σε κατανάλωση των κάθε είδους εκρηκτικών υλών στον Ελλαδικό χώρο. Από τις διατάξεις του σύμφωνα με το άρθρο 1, εξαιρούνται οι δραστηριότητες που ασκούνται από τις Ένοπλες Δυνάμεις, την Ελληνική Αστυνομία και τα λοιπά Σώματα Ασφαλείας. Ακόμη εξαιρούνται τα Α.Ε.Ι. και τα άλλα ερευνητικά ιδρύματα, εφόσον παρασκευάζουν ή αποθηκεύουν εκρηκτικές ύλες σε εργαστήρια τους για ερευνητικούς ή διδακτικούς σκοπούς και με περιορισμούς στη συνολική ποσότητα της εκρηκτικής ύλης που χρησιμοποιείται 32. Τέλος, εισάγονται εξαιρέσεις μόνο για αποθήκευση (όχι για παραγωγή) εκρηκτικών υλών εντός εγκεκριμένων μεταλλευτικών ή λατομικών χώρων που διέπονται από τις διατάξεις του μεταλλευτικού κανονισμού καθώς και εξαιρέσεις για τη γενική αποθήκευση περιορισμένων ποσοτήτων εκρηκτικών υλών ανάλογα με την ομάδα επικινδυνότητας και το είδος τους. Στο άρθρο 2 αποσαφηνίζεται ότι τα εργοστάσια και οι αποθήκες εκρηκτικών, προκειμένου να λάβουν άδεια λειτουργίας από τις αρμόδιες Αρχές, πρέπει να εγκαθίστανται σε απόσταση από κατοικημένες περιοχές, δρόμους, σιδηροδρομικές γραμμές, εργοστάσια και άλλες εγκαταστάσεις και θέσεις (για παράδειγμα εγκαταστάσεις ηλεκτρικής ενέργειας), στις οποίες η ανθρώπινη παρουσία είναι αναμενόμενη, ενώ ορίζονται γενικά οι ελάχιστες αποστάσεις που πρέπει να τηρούνται. Με απόφαση της αρμόδιας Αρχής οι αποστάσεις αυτές είναι δυνατόν να μειωθούν έως και το ήμισυ, αν παρεμβάλλονται κατάλληλα φυσικά προστατευτικά μέσα (όπως λόφοι, βουνά κλπ.) ανάμεσα στην εγκατάσταση εκρηκτικών και στους ανωτέρω δέκτες πιθανών δυσάρεστων συνέπειων ενός ατυχήματος. Στο άρθρο 3 προβλέπεται η σύσταση και η σύνθεση Συμβουλευτικής Επιτροπής εμπειρογνωμόνων για εκρηκτικά, η οποία είναι αρμόδια να γνωμοδοτεί για θέματα τρόπου ελέγχου της εφαρμογής των διατάξεων του συγκεκριμένου 32 Να μην ξεπερνά συνολικά τα 3 kg, ενώ για ισχυρότερες εκρηκτικές ύλες από τον PΕΤΝ (Πεντρίτη) να μην ξεπερνά τα 200 GR. 76

79 νομοθετήματος, καθώς και σχετικών ειδικών Κανονισμών αλλά και γενικότερα για πάσης φύσεως θέματα εκρηκτικών. Στο άρθρο 4 εμπεριέχονται βασικές έννοιες και ορισμοί αναφορικά με τις εγκαταστάσεις παραγωγής και επεξεργασίας εκρηκτικών υλών όπως: «απόσταση ασφαλείας κτιρίων», 33 «μαζική έκρηξη», 34 «τοίχος αντίστασης» 35 κ.λπ. Για τα επικίνδυνα κτίρια, θέσεις και χώρους στο άρθρο 5 επιβάλλεται η εκμετάλλευση των φυσικών ανωμαλιών του εδάφους και τυχόν υπαρχόντων υδρόφιλων δέντρων, ανάμεσα σε τέτοιου είδους κτίρια και θέσεις καθώς και ανάμεσα σε αυτά και προς το περιβάλλον με σκοπό να αποφεύγεται η μετάδοση πυρκαγιών και εκρήξεων. Για τον ίδιο λόγο προβλέπεται η ύπαρξη και κατάλληλη διαμόρφωση ζώνης πυροπροστασίας πλάτους τουλάχιστον 15 μέτρων. Το άρθρο 6 ορίζει ότι επικίνδυνα κτίρια, θέσεις και χώροι πρέπει να διατάσσονται εντός του ευρύτερου χώρου του εργοστασίου, έτσι ώστε να αποτελούν ένα ενιαίο λειτουργικό επικίνδυνο τμήμα ή μικρότερα επικίνδυνα τμήματα που εξαρτώνται λειτουργικά μεταξύ τους. Παράλληλα το άρθρο 9 θέτει ειδικές προδιαγραφές για την αρχιτεκτονική και τα δομικά στοιχεία των επικίνδυνων κτιρίων. Ενδεικτικά αναφέρεται ότι καταρχήν αυτά τα κτίρια πρέπει να είναι μονώροφα με ανάλογη ανθεκτική κατασκευή, εφόσον φιλοξενούν εκρηκτικά, ενώ οι εσωτερικοί χώροι τους πρέπει να διαρρυθμίζονται κατάλληλα, ώστε να μειώνονται οι επιδράσεις από έκρηξη ή πυρκαγιά στους εργαζόμενους. Παράλληλα στο άρθρο 14 ορίζεται ότι σε επικίνδυνους χώρους που αποτίθενται ή κατακάθονται εκρηκτικές ύλες σε υγρή μορφή σκόνης θα πρέπει οι τοίχοι και οι οροφές να είναι κατασκευασμένες έτσι, ώστε να αποφεύγεται η δημιουργία επικαθήσεων, ενώ επιχρίσµατα, επικαλύψεις κ.λπ. πρέπει να είναι κατάλληλης αντοχής και να µην αντιδρούν επικίνδυνα µε τις εκρηκτικές ύλες. Σύμφωνα με το άρθρο 16 απαγορεύεται η ύπαρξη εργαστηρίων σε επικίνδυνα κτίρια, ενώ στο άρθρο 17 αφενός τίθενται προδιαγραφές για τους χώρους εξουδετέρωσης εκρηκτικών και απορριμμάτων µε εκρηκτική ύλη, αφετέρου ορίζονται ελάχιστες αποστάσεις των χώρων αυτών από επικίνδυνα κτίρια, χώρους και θέσεις. Επιπλέον το άρθρο 10 καθορίζει αποστάσεις ασφαλείας των επικίνδυνων κτιρίων και θέσεων τόσο μεταξύ τους, όσο και από τα ακίνδυνα κτίρια και τα κτίρια 33 Είναι η μικρότερη δυνατή απόσταση των εξωτερικών τους τοίχων στην αυτή κατεύθυνση. Μικρά κτίρια που χρησιμοποιούνται για την συνεχή παραμονή ανθρώπων και δεν περιέχουν εκρηκτικά δεν λαμβάνονται υπόψη. 34 Είναι η ταυτόχρονη έκρηξη όλης της ποσότητας της εκρηκτικής ύλης σε ένα χώρο. 35 Είναι τοίχος (ή και οροφή) ο οποίος δεν καταστρέφεται σε µία έκρηξη που θα γίνει στο εσωτερικό του χώρου. 77

80 του ακίνδυνου τμήματος της εγκατάστασης 36. Ακόμη σχετικά με τη διάταξη των κτιρίων το ίδιο άρθρο ορίζει ότι δεν επιτρέπεται να βρίσκονται στην ίδια ευθεία μη προστατευόμενοι είσοδοι, πλευρές εκτόνωσης, πόρτες, παράθυρα και διάδρομοι διαφυγής δύο επικινδύνων κτιρίων. Στα άρθρα 18 και 19 τίθενται προστατευτικοί περιορισμοί σε διαδικασίες δοκιμών πάσης φύσεως εκρηκτικών. Έτσι στις εξεταστικές βάσεις- δοκιμαστικές ευθείες (άρθρο 18) προβλέπεται η προστασία των εργαζομένων είτε με ειδικούς χώρους είτε με εξ υπαρχής κατασκευή των βάσεων. Αντίστοιχα για τα πεδία δοκιμών εκρηκτικών προβλέπεται η θέση και ο τρόπος κατασκευής τους να είναι τέτοιος ώστε να μη δημιουργούνται κίνδυνοι για εργαζομένους και άλλα άτομα, ενώ παράλληλα να επιτυγχάνεται η συλλογή των τυχόν βολών (άρθρο 19). Και για τους δύο χώρους υπάρχουν προβλέψεις για την προστασία των εργαζομένων από τον κρότο, για επαρκή αερισμό σε κλειστό χώρο, για την ανάρτηση κανονισμού για ασφαλή εργασία καθώς και για περιορισμένη πρόσβαση ατόμων. Στο άρθρο 20 ορίζεται ότι οι εγκαταστάσεις επικινδύνων κτιρίων πρέπει να έχουν τέτοια κατασκευή ώστε να αποφεύγονται τα ηλεκτροστατικά φορτία και να διαθέτουν κατάλληλο προστατευτικό σύστημα από τους κεραυνούς. Στα επικίνδυνα κτίρια οι μηχανές, συσκευές και λοιπές εγκαταστάσεις πρέπει να είναι έτσι τοποθετημένες, ώστε οι εργαζόμενοι να δύνανται εύκολα και ανεμπόδιστα να εγκαταλείπουν τη θέση εργασίας τους σε περίπτωση κινδύνου. Επιπλέον οι θέσεις εργασίας, στις οποίες είναι δυνατόν να υπάρξει έκρηξη ή πυρκαγιά πρέπει είτε να περιβάλλονται από εξοπλισμό ασφαλείας είτε να υπάρχει τηλεχειρισμός (άρθρο 21). Ακόμη σύμφωνα με το άρθρο 22 οι μηχανές εργασίας στα εν λόγω κτίρια θα πρέπει να κατασκευάζονται και να τοποθετούνται με τέτοιο τρόπο ώστε κατά τη λειτουργία τους να µη αναφλέγονται ή εκρήγνυται οι εκρηκτικές ύλες από θερμότητα, τριβή, κρούση ή αύξηση της πίεσης. Περαιτέρω διατάξεις του ίδιου άρθρου για τις μηχανές εργασίες προβλέπουν πρόσθετους περιορισμούς με πλέον σημαντικούς την κατ αρχήν λειτουργία ενός μηχανήματος ανά επικίνδυνο κτίριο και την απαγόρευση λειτουργίας εγκατάστασης ατμολέβητα στο επικίνδυνο τμήμα της 36 Οι αποστάσεις εξαρτώνται από την επικινδυνότητα, την ποσότητα των εκρηκτικών, το είδος κατασκευής, την θέση και διάταξη των κτιρίων και από τα υπάρχοντα αναχώματα. Ο τρόπος υπολογισμού των αποστάσεων περιλαμβάνεται στο παράρτημα 3 της ΚΥΑ, ενώ περιπτώσεις στις οποίες επιτρέπονται παρεκκλίσεις στις αποστάσεις αναφέρονται στην παράγραφο 2 του άρθρου

81 εγκατάστασης 37. Με την ίδια λογική προβλέπονται περιορισμοί για τη θέρμανση με πλέον σημαντικό την κατ αρχήν απαγόρευση λειτουργίας κεντρικής θέρμανσης στην επικίνδυνη περιοχή της εγκατάστασης ή τη λειτουργία της υπό αυστηρές προϋποθέσεις. Επιπλέον για τη θέρμανση των χώρων στο επικίνδυνο τμήμα επιτρέπεται χρήση µόνο ζεστού νερού, ατμού ή ζεστού αέρα και η θερμοκρασία στις θερμαντικές συσκευές να μην ξεπερνά τους 120 ο C (άρθρο 25). Οι τεχνικές εγκαταστάσεις αερισμού και απορρόφησής πρέπει να είναι έτσι κατασκευασμένες και χωροθετημένες ώστε να είναι κατά το δυνατόν ασφαλείς σε σχέση με τη διαχείριση των εκρηκτικών υλών και των καταλοίπων αυτών κατά την παρασκευή και επεξεργασία τους (άρθρο 23). Ακόμη οι χρησιμοποιούμενες συσκευές και εργαλεία πρέπει να είναι κατασκευασμένα από τέτοιο υλικό ώστε να μην δημιουργούν κινδύνους κατά την επαφή τους με τις εκρηκτικές ύλες (άρθρο 24) Σε επικίνδυνα κτίρια που υπάρχουν ατμοί και σκόνες εκρηκτικών υλών οι εντός των κτιρίων ηλεκτρικές εγκαταστάσεις πρέπει να αποφεύγονται (άρθρο 26). Όλα τα επικίνδυνα τμήματα της εγκατάστασης πρέπει να περιφράσσονται µε μόνιμο δικτυωτό πλέγμα ή µε τοιχοποιία ύψους τουλάχιστον 2,80 µ, ενώ εσωτερικά της περίφραξης θα πρέπει να υπάρχει ελεύθερη ζώνη πλάτους τουλάχιστον 25 µ. Ακόμη να υπάρχουν τουλάχιστον δύο έξοδοι με ικανό πλάτος για να επιτρέπεται η απρόσκοπτη διέλευση πυροσβεστικών οχημάτων (άρθρο 8). Στο άρθρο 15 ρυθμίζονται θέματα πυρασφαλείας, όπως άμεσης ειδοποίησης της ομάδας πυρόσβεσης και της Πυροσβεστικής, ύπαρξης και συντήρησης εγκαταστάσεων και εξοπλισμού πυρόσβεσης κ.λπ. Επιπλέον στο άρθρο 13 επιβάλλεται η ύπαρξη τουλάχιστον δύο διαδρόμων διαφυγής, οι οποίοι πρέπει να διατηρούνται ελεύθεροι και να οδηγούν άμεσα στο ύπαιθρο ή σε διαδρόμους και καλύψεις ασφαλείας. Σύμφωνα με τις διατάξεις του άρθρου 7 τίθενται ειδικές προδιαγραφές για το ενδοεργοστασιακό οδικό δίκτυο το οποίο για τη μεταφορά των εκρηκτικών πρέπει να επιτρέπει την άνετη αμφίδρομή κίνηση των οχημάτων, να είναι ασφαλτοστρωμένο ή επιστρωμένο µε σκυρόδεμα, να συνδέει όλες τις εγκαταστάσεις ή κτίρια, να εξασφαλίζει πλήρη ορατότητα στις διασταυρώσεις, να μην έχει κλίσεις άνω του 10% και να διατηρείται συνεχώς σε καλή κατάσταση. Επιπλέον υπάρχουν ειδικές απαγορεύσεις σε σχέση με τα επικίνδυνα κτίρια. 37 Με σκοπό να αποφευχθεί μηχανική έκρηξη που θα δημιουργούσε ντόμινο χημικών εκρήξεων από τις παραγόμενες ή αποθηκευμένες εκρηκτικές ύλες. 79

82 Επιβάλλεται η χρήση κατάλληλα πιστοποιημένων οχημάτων με αντιεκρηκτική προστασία ειδικά κατασκευασμένων, ώστε κατά την κανονική χρήση τους να µην δύνανται να προκαλέσουν ανάφλεξη των εκρηκτικών υλών που παράγονται ή διακινούνται στην εγκατάσταση. Τα συγκεκριμένα οχήματα πρέπει να εφοδιάζονται µε λεπτομερείς οδηγίες συντήρησης από τον κατασκευαστή τους (άρθρο 28). Τα εκρηκτικά εντός του εργοστασιακού χώρου πρέπει να διακινούνται σε ειδικά δοχεία στεγανά και ανθεκτικά στις επιδράσεις του περιβάλλοντος (κρούση, τριβή, δημιουργία ηλεκτροστατικών φορτίων κλπ.) και χημικά αδρανή στην εκρηκτική ύλη που μεταφέρουν. Ακόμη πρέπει να είναι εσωτερικά λεία για να καθαρίζονται εύκολα (άρθρο 27). Με ειδικές διατάξεις της ΚΥΑ ρυθμίζονται: Οι γενικές προϋποθέσεις για την ανάληψη από προσωπικό κάθε είδους εργασίας από τον πλέον απλό τεχνικό υπάλληλο μέχρι τον Διευθυντή παραγωγής καθώς και τα νομικά υπεύθυνα άτομα για τη λειτουργία της εγκατάστασης (άρθρο 30). Οι επιτρεπόμενες ποσότητες εκρηκτικών υλών σε επικίνδυνα κτίρια και θέσεις καθώς και ο μέγιστος αριθμός απασχολούμενου προσωπικού στους συγκεκριμένους χώρους (άρθρα 31 και 32). Η κίνηση προσώπων και οχημάτων εντός της εγκατάστασης και ιδιαίτερα από και προς τα επικίνδυνα κτίρια αυτής καθώς και η παρουσία των εργαζομένων σε συνάρτηση με τους χώρους της εγκατάστασης (άρθρα 33 και 36). Η μεταφορά και αποθήκευση εκρηκτικών υλών εντός των χώρων της εγκατάστασης (άρθρα 34 και 35). Οι υποχρεώσεις της εταιρείας και των εργαζομένων σε επικίνδυνα σημεία της εγκατάστασης οι τελευταίοι να φορούν ειδικά ρούχα, υποδήματα και εξοπλισμό προστασίας όταν απαιτείται (άρθρο 37). Η απαγόρευση του καπνίσματος και της ύπαρξης εύφλεκτων αντικειμένων πάσης φύσεως σε επικίνδυνους χώρους της εγκατάστασης (άρθρο 38). Ο τρόπος απομάκρυνσης κάθε είδους απορριμμάτων εκρηκτικών υλών και εναυσματικών μέσων αυτών (άρθρο 39). Οι εργασίες συντήρησης και επισκευής μηχανολογικών και ηλεκτρολογικών εγκαταστάσεων σε επικίνδυνα κτίρια (άρθρο 40). Η συμπεριφορά και αντίδραση του προσωπικού σε έκτακτες περιπτώσεις καταιγίδων, πυρκαγιών και εκρήξεων (άρθρα 40 και 42) καθώς και οι ενέργειες αυτού κατά τα διαλλείματα και την παύση της εργασίας (άρθρο 44). 80

83 Η υποχρέωση σύνταξης και το περιεχόμενο γενικού εγγράφου (διαταγής) καθώς και ειδικών εγγράφων (διαταγών) για κάθε επικίνδυνο σημείο της εγκατάστασης αναφορικά με θέματα ασφαλείας καθώς και η ανάρτησή τους σε εμφανή σε όλους σημεία της εγκατάστασης (άρθρο 45). Με το άρθρο 46 επιβάλλεται η ποιοτική κατασκευή και συσκευασία των εκρηκτικών υλών από οποιοδήποτε παραγωγό αυτών, η οποία συναρτάται με τη χορήγηση έγκρισης κυκλοφορίας των παραγόμενων εκρηκτικών από τις αρμόδιες Αρχές χωρίς την οποία δεν μπορούν να διατεθούν στην αγορά (άρθρο 47). Για την εξασφάλιση της απαιτούμενης ποιότητας επιβάλλεται στις αντίστοιχες επιχειρήσεις η διενέργεια ποιοτικών ελέγχων των παραγόμενων εκρηκτικών υλών. Αυτοί περιλαμβάνουν δοκιμές που πραγματοποιούνται από αντίστοιχο εργαστήριο που πρέπει να διατηρεί η εγκατάσταση παραγωγής εκρηκτικών υλών και το οποίο πρέπει να είναι κατάλληλα στελεχωμένο και εξοπλισμένο (άρθρο 48). Ο τρόπος συσκευασίας, η ποσότητα της εκρηκτικής ύλης καθώς και οι ενδείξεις στη σήμανση της συσκευασίας, προκειμένου να κυκλοφορήσει στο εμπόριο, ρυθμίζονται στα άρθρα 49 και 50. Η ΚΥΑ συμπληρώνεται από τέσσερα παραρτήματα τα οποία παρατίθενται κατωτέρω. Το Παράρτημα 1 ρυθμίζει λεπτομέρειες σχετικά με: α) τις οικοδομικές κατασκευές επικίνδυνων κτιρίων ανάλογα με την κατηγορία που αυτά ανήκουν β) τα τμήματα κατασκευής (τοίχοι, στέγες, κ.λπ.) και γ) προστατευτικά αναχώματα επικινδύνων κτιρίων. Το Παράρτημα 2 ορίζει την ταξινόμηση των εκρηκτικών υλών σε ομάδες συμβιβαστότητας και επικινδυνότητας. Η ταξινόμηση πραγματοποιείται µε βάση τις ιδιότητες των εκρηκτικών και τη συμπεριφορά αυτών σε πυρκαγιές και εκρήξεις. Η ομάδα επικινδυνότητας χρησιμεύει στον προσδιορισμό των αποστάσεων ασφαλείας και η ομάδα συµβιβαστότητας στη θέσπιση κανόνων για την αποθήκευση και την μεταφορά εκρηκτικών υλών. Οι ομάδες επικινδυνότητας αριθμούνται από 1.1 έως 1.4. Οι εκρηκτικές ύλες της ομάδας επικινδυνότητας 1.1. δύνανται να εκραγούν μαζικά. Οι εκρηκτικές ύλες της ομάδας 1.2 δεν εκρήγνυνται μαζικά. Αρχικά συμβαίνουν μεμονωμένες εκρήξεις και µε την εξέλιξη του φαινομένου υπάρχει αύξηση των μαζικών εκρήξεων. Οι εκρηκτικές ύλες της ομάδας 1.3 δεν εκρήγνυνται μαζικά αλλά κατακαίγονται με μεγάλη ταχύτητα και δημιουργούν κυρίως κίνδυνο από φλόγες και εκπομπή 81

84 θερμότητας. Οι εκρηκτικές ύλες της ομάδας 1.4 δεν αποτελούν κανένα σοβαρό κίνδυνο. Μπορεί να εκραγούν μεμονωμένα αντικείμενα. Οι ομάδες συμβιβαστότητας συμβολίζονται με τους λατινικούς χαρακτήρες Α, B, C, D, E, F, G και S. Στην ομάδα Α ανήκουν οι εκρηκτικές ύλες που εκρήγνυνται πολύ εύκολα, στη Β οι εκρηκτικές ύλες που εκρήγνυνται λιγότερο εύκολα κοκ. Ακολουθεί πίνακας ταξινόμησης των εκρηκτικών υλών ανά ομάδες συμβιβαστότητας και επικινδυνότητας. Πίνακας 3.2 Ομάδες συμβιβαστότητας & αντίστοιχες ομάδες επικινδυνότητας Περιγραφή του είδους ή ουσίας που θα ταξινομηθεί Ομάδα συµβιβαστότητας Ομάδα επικινδυνότητας Πρωτογενής εκρηκτική ουσία Α Α 1.1.Α Είδος που περιέχει πρωτογενή εκρηκτική ουσία Προωθητική εκρηκτική ουσία ή άλλη δευτερογενής αναφλεκτική ουσία ή είδος που περιέχει τέτοιες εκρηκτικές ουσίες (πλην μαύρης πυρίτιδας) Δευτερογενής πυροκροτούσα εκρηκτική ουσία ή μαύρη πυρίτιδα ή είδος που περιέχει δευτερογενή πυροκροτούσα εκρηκτική ουσία, σε κάθε περίπτωση χωρίς μέσα έναυσης και χωρίς προωθητικό γέμισμα Είδος που περιέχει μία δευτερογενή πυροκροτούσα εκρηκτική ουσία χωρίς μέσα έναυσης, µε προωθητικό γέμισμα Είδος που περιέχει μία δευτερογενή πυροκροτούσα εκρηκτική ουσία με μέσα έναυσης, με ή χωρίς προωθητικό γέμισμα Πυροτεχνική ουσία και πυροτεχνήματα ή είδος που περιέχει μία πυροτεχνουργική ουσία, ή είδος που περιέχει μαζί μία εκρηκτική ουσία και μία φωτιστική, εμπρηστική, δακρυγόνο ή καπνογόνο ουσία (άλλη, εκτός από ένα υδροενεργοποιούµενο είδος ή είδος που περιέχει λευκό Β C D E F G 1.1.B 1.2.B 1.4.B 1.1.C 1.2.C 1.3.C 1.4.C 1.1.D 1.2.D 1.4.D 1.1.Ε 1.2.Ε 1.1.F 1.2.F 1.3.F 1.4.F 1.1.G 1.2.G 1.3.G 1.4.G 82

85 φώσφορο, φωσφίδιο ή ένα εύφλεκτο υγρό ή πάστα) Ουσία ή είδος έτσι συσκευασμένο ή μελετημένο, ώστε οποιοδήποτε επικίνδυνα αποτελέσματα συµπτωµατικής λειτουργίας να περιορίζονται µμέσα στο δέμα εκτός αν το δέμα καταστραφεί από φωτιά, όπου σε αυτή την περίπτωση όλα τα αποτελέσματα έκρηξης ή τίναξης περιορίζονται σε τέτοια έκταση ώστε δεν εμποδίζουν σημαντικά ή απαγορεύουν την καταπολέμηση πυρκαγιάς ή άλλες προσπάθειες επείγουσας αντιμετώπισης στην εγγύς περιοχή του δέματος. S 1.4.S Πηγή υπ αριθ. 3329/89 Κ. Υ. Α. (ΦΕΚ Β' ). Το Παράρτημα 3 αναφέρεται στον υπολογισμό των αποστάσεων ασφαλείας για τον προσδιορισμό των οποίων λαμβάνονται υπ όψη: α) Οι ομάδες επικινδυνότητας (σύμφωνα με το παράρτημα 2), β) Η ποσότητα της εκρηκτικής ύλης, γ) Το είδος της κατασκευής του κτιρίου και δ) οι προστατευτικές εγκαταστάσεις. Για τον υπολογισμό των αποστάσεων από ένα σημείο (κτίριο, χώρο ή θέση) στο οποίο υπάρχουν εκρηκτικά πρέπει να υπολογισθεί όλη η ποσότητα της εκρηκτικής ύλης που υπάρχει. Επιπλέον, λαμβάνεται υπόψιν η αρχιτεκτονική μορφή των κτιρίων και οι διάφορες προστατευτικές εγκαταστάσεις (προστατευτικά αναχώματα, προστατευτικοί τοίχοι, κ.λπ.). Κάθε επικίνδυνο κτίριο υπολογίζεται σαν πιθανός δότης (D) που δύναται να θέσει σε κίνδυνο σε όλες τις κατευθύνσεις άλλα κτίρια (δέκτες Α). Έτσι πρέπει όλες οι κατευθύνσεις από το δότη (και όχι µόνο η κατεύθυνση εκτόνωσης) να εξετάζονται σαν κατεύθυνση ενέργειας. Οι αποστάσεις για τις ομάδες εκρηκτικών υλών 1.1 και 1.3 υπολογίζονται µε βάση τον τύπο Ε= Κ x Μ 1/3 όπου: Ε = απόσταση σε μέτρα Κ = συντελεστής που εξαρτάται από την ομάδα επικινδυνότητας, το είδος της κατασκευής του κτιρίου, τις προστατευτικές εγκαταστάσεις του δότη και δέκτη. Μ = Ποσότητα της εκρηκτικής ύλης. Για την ομάδα εκρηκτικών υλών 1.2. έχουν ορισθεί ελάχιστες αποστάσεις αν κατά την έκρηξη σχηματίζονται βαριά αντικείμενα. Για την ομάδα 1.4. ισχύει η ελάχιστη απόσταση των 10 μέτρων μεταξύ των κτιρίων. 83

86 Σε οποιαδήποτε περίπτωση αν δεν ορίζεται κάτι διαφορετικό στο Γενικό ή στους Ειδικούς Κανονισμούς η ελάχιστη απόσταση είναι τα 10 μέτρα. Ανάλογα με τις ανωτέρω παραμέτρους και σε κάθε περίπτωση εγκατάστασης εκρηκτικών υλών ξεχωριστά, σχηματίζονται διάφοροι συνδυασμοί από τους οποίους εξάγονται οι τελικές αποστάσεις. Επιπλέον στο ίδιο παράρτημα περιέχονται σχετικοί πίνακες υπολογισμού αποστάσεων. Στο Παράρτημα 4 περιλαμβάνονται Ειδικοί Κανονισμοί που ρυθμίζουν ειδικότερα θέματα εκρηκτικών υλών και ισχύουν παράλληλα με τους ανωτέρω γενικούς κανονισμούς εκτός αν στους ειδικούς ορίζεται διαφορετικά (οπότε υπερισχύουν των γενικών). Οι Ειδικοί Κανονισμοί ρυθμίζουν θέματα αναφορικά με : Προσωρινές και μόνιμες αποθήκες εκρηκτικών εκτός όμως εργοστασιακού χώρου. Την παραγωγή ANFO και SLURIES σε σταθερές εγκαταστάσεις. ANFO, όπως έχει περιγραφεί ανωτέρω χαρακτηρίζονται τα μίγματα Νιτρικού Αμμωνίου με ένα καύσιμο υδρογονάνθρακα συνήθως πετρελαίου. SLURIES (εκρηκτικά εντός νερού) χαρακτηρίζονται εκρηκτικές ύλες, που αποτελούνται από Νιτρικό Αμμώνιο, σημαντικές ποσότητες νερού και κατά περίπτωση από ποικίλα ποσά άλλων εκρηκτικών υλών ή κάποιο καύσιμο. Την παραγωγή ANFO και SLURIES σε εγκαταστάσεις που βρίσκονται πάνω σε οχήματα. Την παραγωγή και αποθήκευση Τρινιτροτολουόλης (Τ.Ν.Τ.). Τη γόμωση φυσιγγίων κυνηγίου και σκοποβολής. Την απογόµωση πυροµαχικών. Την παραγωγή άκαπνης πυρίτιδας. Την παραγωγή μαύρης πυρίτιδας. Την παραγωγή εκρηκτικών και εναυσματικών καψυλλίων. Την γόμωση φυσιγγίων κάτω των 20 ΜΜ Την παραγωγή θρυαλλίδων (βραδύκαυστων και ακαριαίων) Την παραγωγή νιτρογλυκερίνης-νιτρογλυκόλης και εκρηκτικών μιγμάτων µε βάση διάφορα νιτροπαράγωγα Την παραγωγή πυροτεχνημάτων και άλλων πυροτεχνικών αντικειμένων. 84

87 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 4 ο Η ΕΤΑΙΡΕΙΑ EXTRACO 4.1 Γενικά Η εταιρεία EXTRACO SA είναι αμιγώς ελληνική εταιρεία, η οποία δραστηριοποιείται στον τομέα εμπορίας και παραγωγής εμπορικών εκρηκτικών υλών, που χρησιμοποιούνται κυρίως σε λατομεία, μεταλλεία και στην κατασκευή δημοσίων έργων (σήραγγες, δρόμοι, κ.λπ.). Αποτελεί την μεγαλύτερη εταιρεία του είδους στην Ελλάδα, ενώ κατέχει ισχυρή θέση στην αγορά των Βαλκανίων και της Νοτιοανατολικής Μεσογείου, έχοντας αναπτύξει μεγάλη εξαγωγική δραστηριότητα. Για να το επιτύχει αυτό, εκτός από την κανονική ροή παραγωγής και εμπορίας εκρηκτικών υλών, έχει θέσει εαυτόν στους πρωτοπόρους τόσο στην κατασκευή σύγχρονων εμπορικών εκρηκτικών υλών, κυρίως εκρηκτικών γαλακτωμάτων Αμμωνίτη, όσο και στη συναρμολόγηση και διάθεση μη ηλεκτρικών πυροκροτητών οι οποίοι είναι από τους πλέον σύγχρονους του είδους. Η EXTRACO ιδρύθηκε το 1984 και διατηρεί τα κεντρικά της γραφεία, από όπου κατευθύνεται και όλη η εμπορική και συνακόλουθα παραγωγική της δραστηριότητα στην Αθήνα (οδός 3 ης Σεπτεμβρίου 90). Όμως η εγκατάσταση παραγωγής, αποθήκευσης και διακίνησης εκρηκτικών υλών, που ενδιαφέρει την παρούσα εργασία, βρίσκεται στο Νομό Βοιωτίας, όπως θα εκτεθεί αμέσως κατωτέρω. Όλα τα πληροφοριακά στοιχεία που ακολουθούν είναι διαθέσιμα στην ιστοσελίδα της εταιρείας ( Θέση Εγκατάστασης Η συνολική εγκατάσταση αποτελείται από δύο οικόπεδα. Το παλαιότερο από τα οικόπεδα θα αναφέρεται ως εγκατάσταση Α, ενώ το νέο οικόπεδο θα αναφέρεται ως εγκατάσταση Β. Τα οικόπεδα της εγκατάστασης βρίσκονται στην περιοχή «Ψηλή Ράχη» ή «Βορόνιζα» το Α και «Μαλιβάνεζα» το Β, περίπου μέτρα νοτιοανατολικά του Δήμου Τανάγρας Βοιωτίας. Η συνολική έκταση των οικοπέδων είναι περίπου 100 στρέμματα, τα 4,6 εκ των οποίων καλύπτονται από τα κτίρια της εγκατάστασης. Η περιοχή της εγκατάστασης είναι εκτός σχεδίου και χαρακτηρίζεται ως ημιορεινή και δασική. Το γήπεδο της εγκατάστασης παρουσιάζει σημαντική κλίση (8 10%) από τη δυτική προς την ανατολική πλευρά. 85

88 Εικόνα 4.1 Γεωγραφική θέση των εγκαταστάσεων της εταιρείας EXTRACO Τα δύο οικόπεδα συνδέονται με ασφαλτοστρωμένο δρόμο 450 μέτρων με την επαρχιακή οδό Ασωπίας Τανάγρας. Επίσης, μέσω του επαρχιακού δρόμου Τανάγρας Εθνικής Οδού είναι δυνατή η έξοδος στην Ε.Ο. Αθηνών Λαμίας στο 65 ο χλμ. Στις μονάδες της εγκατάστασης παράγονται και αποθηκεύονται εκρηκτικές ύλες που χρησιμοποιούνται για ανατινάξεις κατά την εξόρυξη αδρανών υλικών και την εκτέλεση έργων. [ Εκτός από τα Τμήματα Παραγωγής, τις Αποθήκες εκρηκτικών υλών και του χώρου καταστροφής εκρηκτικών πεδίο δοκιμών, τα οποία αποτελούν το επικίνδυνο μέρος της εγκατάστασης και θα περιγραφούν κατωτέρω, στην εγκατάσταση υπάρχουν τα εξής κτίρια και χώροι: Διώροφο κτίριο γραφείων και αποδυτηρίων) Ανοικτό υπόστεγο στάθμευσης ΙΧ αυτοκινήτων Κλειστό κτίριο στάθμευσης φορτηγών Οικίσκος φύλακα Υδατοδεξαμενή / Αντλιοστάσιο Πυροσβεστικό συγκρότημα) Φρεάτιο συλλογής νερών πυρόσβεσης 86

89 Όλα τα ανωτέρω αναφέρονται στην Μελέτη Ασφαλείας EXTRACO Περιβάλλον Χώρος Στην εγγύτερη περιοχή δεν υπάρχουν άλλες βιομηχανικές δραστηριότητες. Το οικόπεδο απέχει περίπου 1500 μέτρα από το Δ.Δ. Τανάγρας και περίπου 2,2 χλμ. από το στρατιωτικό αεροδρόμιο Τανάγρας. Γύρω από την εγκατάσταση υπάρχουν μικροί λόφοι που δημιουργούν προστατευτικά αναχώματα προς την πλευρά του στρατιωτικού αεροδρομίου της Τανάγρας αλλά και του Δήμου Τανάγρας. Η περιοχή είναι ημιορεινή και είναι χαρακτηρισμένη ως δασική. [Μελέτη Ασφαλείας EXTRACO] και [ Σύμφωνα με τα μετεωρολογικά στοιχεία της ευρύτερης περιοχής, η κυρίαρχη διεύθυνση του ανέμου είναι βορειοανατολικά νοτιοδυτικά και η μέση ταχύτητα του ανέμου κυμαίνεται μεταξύ 2,5 5 m/s. Η μέση χειμερινή θερμοκρασία κυμαίνεται μεταξύ 7 10 ο C και η μέση θερινή θερμοκρασία κυμαίνεται μεταξύ ο C Σχέση με την Οδηγία SEVESO III (Κ. Υ. Α / ) Γενικά η EXTRACO παράγει Πετραμμωνίτη (ANFO), Αμμωνίτη, διάφορα είδη Εκρηκτικών γαλακτωμάτων Αμμωνίτη με την γενική εμπορική ονομασία EMEX. Ακόμη συναρμολογεί μη ηλεκτρικούς πυροκροτητές τελευταίας τεχνολογίας. Επιπλέον αποθηκεύει, εμπορεύεται και συσκευάζει εκτός από τις προηγούμενες εκρηκτικές ύλες: Ζελατινοδυναμίτιδα, Μαύρη Πυρίτιδα Εξορύξεων, Κοινούς Πυροκροτητές Νο 8, Ηλεκτρικούς πυροκροτητές, Βραδύκαυστες Θρυαλλίδες, Ακαριαίες Θρυαλλίδες και Επιβραδυντές Ακαριαίας Θρυαλλίδας. Πολύ σημαντικό είναι το γεγονός ότι διαθέτει συνολικούς αποθηκευτικούς χώρους, ώστε να δύναται να αποθηκεύει κιλά(400 τόνους) εκρηκτικής ύλης, ένα (1) εκατομμύριο μέτρα ακαριαίας θρυαλλίδας και τρία (3) εκατομμύρια τεμάχια πυροκροτητών, όπως εμφαίνεται από την κεντρική ιστοσελίδα της εταιρείας. Σύμφωνα με τα ανωτέρω η εγκατάσταση υπάγεται στην Οδηγία SEVESO III, όπως έχει ενσωματωθεί στο εθνικό δίκαιο της Ελλάδας με τις διατάξεις της Κ. Υ. Α / , καθόσον παρασκευάζει και αποθηκεύει επικίνδυνα υλικά (εκρηκτικές ύλες) και μάλιστα ανήκει στις εγκαταστάσεις άνω ορίου, διότι διαχειρίζεται άνω των 200 τόνων εκρηκτικής ύλης, σύμφωνα με τις διατάξεις άρθρου 2, παράγραφος 3, της Οδηγίας SEVESO III («μονάδα ανώτερης βαθμίδας είναι μονάδα όπου υπάρχουν επικίνδυνες ουσίες σε ποσότητες ίσες ή μεγαλύτερες των ποσοτήτων που απαριθμούνται στο παράρτημα Ι μέρος 1 στήλη 3»), σε συνδυασμό με το Παράρτημα Ι μέρος 1 (κατηγορίες επικίνδυνων ουσιών) της ως άνω Οδηγίας, όπου 87

90 ορίζονται οι εκρηκτικές ύλες ως επικίνδυνη ουσία (στήλη 1),ενώ ως άνω ορίου εγκαταστάσεις εκρηκτικών υλών ορίζονται εκείνες στις οποίες υπάρχουν εκρηκτικές ύλες άνω των 200 τόνων (στήλη 3). Επομένως η συγκεκριμένη εγκατάσταση, όπως έχει αναφερθεί στο Γ κεφάλαιο της παρούσας εργασίας, υποχρεούται να έχει Σύστημα Διαχείρισης Ασφάλειας (ΣΔΑ), να προβαίνει σε Κοινοποιήσεις αναφορικά με το είδος και τις επιπτώσεις των επικίνδυνων ουσιών που διατηρεί και να δηλώνει εγγράφως ποια Πολιτική Πρόληψης Μεγάλων Ατυχημάτων (ΠΠΜΑ) ακολουθεί, ώστε να μειωθούν στο ελάχιστο οι πιθανότητες πρόκλησης ατυχήματος. Το πλέον σημαντικό είναι ότι ως ανώτερης βαθμίδας εγκατάσταση κατά Κ.Υ.Α / (Οδηγία SEVESO ΙΙΙ) πρέπει επιπλέον να συντάσσει Μελέτη Ασφαλείας (όπου καταδεικνύει ότι εφαρμόζει τα ανωτέρω ΣΔΑ και ΠΠΜΑ) και Εσωτερικό Σχέδιο Έκτακτης Ανάγκης, για τη μείωση των επιπτώσεων, αν παρά τα μέτρα ασφαλείας τελικά συμβεί ατύχημα, ενώ οι Αρμόδιες Αρχές 38 θα πρέπει να συντάσσουν αντίστοιχο (ειδικό για την συγκεκριμένη εγκατάσταση) Εξωτερικό Σχέδιο Έκτακτης Ανάγκης ή αλλιώς εξωτερικό ΣΑΤΑΜΕ - Σχέδιο Αντιμετώπισης Τεχνολογικών Ατυχημάτων Μεγάλης Έκτασης. Τα δύο σχέδια πρέπει να είναι μεταξύ τους συμβατά και διαλειτουργικά. [Κ. Υ. Α / για εφαρμογή της Οδηγίας SEVESO ΙII όπως αντικατέστησε τη SEVESO ΙΙ] 4.2 Τμήματα παραγωγής εκρηκτικών υλών Στην EXTRACO πραγματοποιείται παραγωγή εκρηκτικών με ανάμιξη διαφόρων πρώτων υλών και συσκευασία των παραγόμενων προϊόντων. Δεν παράγονται εκρηκτικές ύλες με τη χρήση χημικών αντιδράσεων. Συγκεκριμένα λειτουργούν τα ακόλουθα Τμήματα: Τμήμα παρασκευής και συσκευασίας πετραμμωνίτη (ANFO) Η παραγωγή πετραμμωνίτη περιλαμβάνει την μεταφορά και προσθήκη Νιτρικού Αμμωνίου (ΑΝ) στο αναμικτήριο, την ανάμιξη του ΑΝ και τον ψεκασμό του με πετρέλαιο. Μετά την ανάμιξη, η έξοδος του αναμικτήρα αποσφραγίζεται και το προϊόν ρέει σε σιλό περισυλλογής με τη βοήθεια ελικοειδούς κοχλία. Στη συνέχεια, το προϊόν συσκευάζεται σε σάκους των 25 κιλών, οι οποίοι τοποθετούνται σε παλέτες 38 Για την συγκεκριμένη εγκατάσταση η Αυτοτελής Δ/νση Πολιτικής Προστασίας της οικείας Περιφέρειας σύμφωνα με άρθρο 11 παρ Β2.1 ΚΥΑ / και Ν. 3852/2010- Καλλικράτη 88

91 και οδηγούνται στις αποθήκες προϊόντων. Κάθε παλέτα περιέχει ένα τόνο προϊόντος και μεταφέρεται στην αποθήκη με κλάρκ. Η παραγωγή του πετραμμωνίτη γίνεται είτε με διαδικασία συνεχούς λειτουργίας, είτε με διαδικασία ασυνεχούς λειτουργίας 39. Η EXTRACO είναι η μοναδική στην Ελλάδα που διαθέτει τη συγκεκριμένη παραγωγική δυνατότητα, η οποία εξασφαλίζει μεγαλύτερη ασφάλεια και καλύτερη ποιότητα του τελικού προϊόντος Τμήμα παρασκευής και συσκευασίας Αμμωνίτη και γαλακτωμάτων αυτού (EM-EX) Το Νιτρικό Αμμώνιο (ως πρώτη ύλη) μεταφέρεται από την αποθήκη στο χώρο παραγωγής, σε μηχανή λειοτρίβισης (σπαστήρας με ανοξείδωτα σφυριά), όπου αποκτά το επιθυμητό μέγεθος κόκκων. Στη συνέχεια οδηγείται στον κάδο αναμικτηρίου, όπου προστίθενται επίσης πετρέλαιο, ΤΝΤ και ξυλάλευρο. Ο κάδος τοποθετείται σε αναμικτήριο, όπου πραγματοποιείται η ανάμιξη των υλικών. Η ποιότητα του Νιτρικού Αμμωνίου εξαρτάται από το είδος των προϊόντων που πρόκειται να κατασκευαστούν. Έτσι το ΑΝ σε μορφή συμπαγών κόκκων χρησιμοποιείται για την παραγωγή μιγμάτων νιτρικού αμμωνίου εκρηκτικών υλών (π.χ. για παραγωγή Αμμωνίτη), διότι σε αυτή την περίπτωση το ΑΝ πρέπει να παρουσιάζει την κατά το δυνατόν μικρότερη απορροφητικότητα. Αντίθετα το ΑΝ σε μορφή πορώδων κόκκων χρησιμοποιείται για την παραγωγή μιγμάτων νιτρικού αμμωνίου υγρών καυσίμων (π.χ. παραγωγή ANFO), καθόσον σε αυτή την περίπτωση το ΑΝ πρέπει να παρουσιάζει την κατά το δυνατόν μεγαλύτερη απορροφητικότητα, ώστε να εξασφαλισθεί η σταθερότητα και ομογενοποίηση του μίγματος. Τα Γαλακτώματα που παρασκευάζονται στην εγκατάσταση ανήκουν στη νέα γενιά εκρηκτικών υλών (όπως αναφέρθηκε στο 2 ο κεφάλαιο) και είναι τα εξής: Γαλάκτωμα EM-EX που παρασκευάζεται από διάλυμα νιτρικού αμμωνίου, ελαιώδη συστατικά, γαλακτωματοποιητή κ.λ.π. Σε ειδικές περιπτώσεις προστίθεται αλουμίνιο για την αύξηση της ισχύος του προϊόντος (εξελίσσεται δηλαδή σε «μεταλλούχα» εκρηκτική ύλη και ονομάζεται ΕΜ-ΕΧ Αl.). 39 Στη διαδικασία «ασυνεχούς λειτουργίας» τα υλικά εισάγονται όλα μαζί στον αναμικτήρα, ο οποίος εργάζεται μέχρι να τελειώσει η συγκεκριμένη διεργασία. Κατόπιν το μίγμα αδειάζει και εισάγονται νέα υλικά (πχ παρασκευή Αμμωνίτη). Συνεχούς σημαίνει ότι ο αναμικτήρας εργάζεται συνεχώς και τροφοδοτείται συνεχώς με νέα υλικά (πχ Παρασκευή Γαλακτωμάτων). 89

92 Για την παρασκευή του EM-EX: α) Σε πρώτη φάση αλέθονται όλα τα προϊόντα μαζί. β) Κατόπιν τα προϊόντα, σαν μίγμα, περνούν σε διπλανό χώρο, ώστε να σταθεροποιηθούν ως δευτερογενείς εκρηκτικές ύλες με συγκεκριμένη ευαισθησία. Σημειώνεται ότι και στο πρώτο στάδιο είναι δευτερογενείς εκρηκτικές ύλες αλλά με πολύ μικρή ευαισθησία, ώστε να απαιτούν την έκρηξη άλλης δευτερογενούς εκρηκτικής ύλης για να εκραγούν. γ) Το προϊόν ποσοτικοποιείται, συσκευάζεται σε φυσίγγια συγκεκριμένου μεγέθους, τα οποία περνούν ποιοτικό έλεγχο «ψύχονται» και κατόπιν τοποθετούνται σε κιβώτια των 25 Kgr. χρήσεις 40 ) Γαλάκτωμα Heavy EM-EXLC Γαλάκτωμα EM-EX Contour (προϊόν προρηγμάτωσης για εξειδικευμένες Γαλάκτωμα EM-EX Seismic Όλες οι παραγόμενες εκρηκτικές ύλες ανήκουν στην ομάδα επικινδυνότητας/συμβιβαστότητας: 1.1D. [Υπ αριθ. 3329/89 Κ. Υ. Α. (ΦΕΚ Β' ) «Κανονισμοί για την παραγωγή, αποθήκευση και διάθεση σε κατανάλωση εκρηκτικών υλών.] [ [ [ 40 Για χρήση στις ανατινάξεις μικρής ισχύος και εξομάλυνσης της επιφάνειας (smooth blasting), στην κατασκευή του περιγράμματος (contour) στις σήραγγες, στις προτιμήσεις,καθώς και σε ελεγχόμενες ανατινάξεις, όπου υπάρχουν περιορισμοί για τις δονήσεις που προκαλούνται στο περιβάλλον. 90

93 Εικόνα 4.2 Γαλάκτωμα EM-EX Τμήμα συναρμολόγησης μη ηλεκτρικών πυροκροτητών. Ουσιαστικά πρόκειται για σύγχρονο σύστημα μη-ηλεκτρικής πυροδότησης με την ονομασία «Nonel επιφανείας». Βασίζεται στο συνδυασμό πυροκροτητών διατρήματος (που τοποθετούνται δηλαδή μέσα στο διάτρημα) και επιφανειακών συνδέσμων. Ο πυρήνας του συστήματος αποτελείται από έναν πυροκροτητή που δεν περιέχει πρωτογενή αλλά δευτερογενή εκρηκτική ύλη (τύπου NEPD - Non Explosive Detonator), ο οποίος συνδέεται με σωλήνα με το κατάλληλο μήκος. Ο σωλήνας (ονομάζεται Nonel) είναι πολύ λεπτός και στο εσωτερικό του περιέχει την πρωτογενή εκρηκτική ύλη πεντρίτη (PETN), ώστε να πυροδοτήσει τον πυροκροτητή NEPD, ο οποίος με τη σειρά του θα προκαλέσει έκρηξη στη κύρια εκρηκτική ύλη που βρίσκεται μέσα στο διάτρημα. Η ισχύς κάθε πυροκροτητή τύπου NEPD, ισοδυναμεί με αυτή ενός κοινού πυροκροτητή Νο.8. Το ανωτέρω σύστημα είναι μέρος ενός πολύ μεγαλύτερου συστήματος, του οποίου το μέγεθος εξαρτάται από την έκταση της περιοχής που πρόκειται να ανατιναχθεί. Στηρίζεται σε «συνδέσμους επιφανείας», οι οποίοι αποτελούνται από το κατάλληλο μήκος σωλήνα Nonel και ένα πλαστικό κέλυφος, το οποίο περιέχει ένα πυροκροτητή μικρότερης ισχύος με ή χωρίς επιβράδυνση. Η λειτουργία των συνδέσμων επιφανείας είναι να μεταδώσουν το εκρηκτικό κύμα έναυσης στα σημεία σύνδεσης (κόμβους) στην επιφάνεια και στους πυροκροτητές των διατρημάτων. Κάθε σύνδεσμος επιφανείας μπορεί να ενεργοποιήσει το πολύ οκτώ (8) σωλήνες Nonel, οι οποίοι ανήκουν είτε σε σύνδεσμο επιφανείας είτε σε πυροκροτητή διατρήματος. 91

94 Παράλληλα η EXTRACO συναρμολογεί και παρόμοια συστήματα μη ηλεκτρικής πυροδότησης «Nonel σηράγγων» που προορίζονται για χρήση σε υπόγειες ανατινάξεις ή σήραγγες. [ Εικόνα 4.3 Πυροκροτητές Nonel Επιφανείας H EXTRACO επιπλέον, ως αναφέρθηκε ανωτέρω, διαθέτει Ζελατινοδυναμίτιδα και Μαύρη Πυρίτιδα Εξορύξεων, εκρηκτικές ύλες που ανήκουν και αυτές στην ομάδα επικινδυνότητας/συμβιβαστότητας 1.1D. Ακόμη διαθέτει Κοινούς Πυροκροτητές Νο 8, Ηλεκτρικούς πυροκροτητές, Βραδύκαυστες Θρυαλλίδες, Ακαριαίες Θρυαλλίδες και Επιβραδυντές Ακαριαίας Θρυαλλίδας. [Υπ αριθ. 3329/89 Κ. Υ. Α. (ΦΕΚ Β' ) «Κανονισμοί για την παραγωγή, αποθήκευση και διάθεση σε κατανάλωση εκρηκτικών υλών.] [ [ 4.3 Χώροι αποθήκευσης εκρηκτικών υλών Η EXTRACO SA αποθηκεύει πρώτες ύλες και έτοιμα προϊόντα εκρηκτικών υλών (γαλακτώματα, αμμωνίτιδες, ANFO κ.λπ.) σε ειδικές διακριτές αποθήκες, οι οποίες χαρακτηρίζονται για την ιδιαίτερα ισχυρή - στιβαρή κατασκευή και την ασφαλή τους διάταξη. Η αποθήκευση πραγματοποιείται για σύντομο χρονικό διάστημα, ώστε 92

95 σε καμία περίπτωση τα ανωτέρω προϊόντα να μην εμφανίσουν φθορά ή αποσταθεροποίηση. Στην εγκατάσταση υπάρχει μία μεταλλική δεξαμενή πετρελαίου αποθηκευτικής ικανότητας 10 m 3, εγκατεστημένη εντός τσιμεντένιας λεκάνης. Επιπρόσθετα των ανωτέρω υπάρχει χώρος καταστροφής εκρηκτικών - πεδίο δοκιμών, ο οποίος μνημονεύεται λόγω της επικινδυνότητας που εσωκλείει. Σε αυτόν πραγματοποιούνται οι δοκιμές των εκρηκτικών υλών και ορισμένες καταστροφές αυτών. Η όλη διαδικασία εσωκλείει την ύψιστη ασφάλεια, εφόσον δεν υπάρχει καμία έκθεση του προσωπικού στο συγκεκριμένο πεδίο. Οι δοκιμές καταστροφές πραγματοποιούνται με τηλεχειρισμό και το προσωπικό βρίσκεται σε εξαιρετικά ασφαλή κάλυψη. 4.4 Υπάρχοντες κίνδυνοι εντός της εγκατάστασης της επιχείρησης Με βάση τα ανωτέρω και σύμφωνα με τη Μελέτη Ασφαλείας 41, οι κυριότεροι κίνδυνοι που αντιμετωπίζει η εγκατάσταση της EXTRACO με δυνητικές συνέπειες και στον εκτός του εργοστασίου χώρο, είναι να συμβούν: Διαρροή υλικού, πυρκαγιά και έκρηξη Α) Διαρροή υλικού Διαρροή υλικού μπορεί να υπάρξει στο χώρο του εργοστασίου και στους χώρους των αποθηκών. Σε περίπτωση διαρροής πετρελαίου που είναι η μόνη πρώτη ύλη σε υγρή μορφή μπορεί να δημιουργηθεί λίμνη διαρρεύσαντος υλικού που στην συνέχεια, αν συντρέξουν και άλλοι παράγοντες (σπινθήρας), μπορεί να προκληθεί ατύχημα (ανάφλεξη και πυρκαγιά). β) Πυρκαγιές Οι χρησιμοποιούμενες ουσίες είναι εύφλεκτες εκτός από το νιτρικό αμμώνιο που υπάγεται στην κατηγορία των οξειδωτικών. Πυρκαγιές μπορεί να προκληθούν από: β1) Ανάφλεξη πετρελαίου, η οποία μπορεί να συμβεί με: διαρροή στο δάπεδο και ανάφλεξη παρουσία σπινθήρα, ως αναφέρθηκε ανωτέρω. κακόβουλη ενέργεια εμπρησμού της δεξαμενής πετρελαίου. 41 Στην οποία η EXTRACO ευγενώς επέτρεψε στον γράφοντα πρόσβαση. 93

96 Η πλέον σημαντική και κρίσιμη περίπτωση είναι πυρκαγιά με φωτιά λίμνης στη δεξαμενή πετρελαίου. β2) Ανάφλεξη υλικών συσκευασίας. Τα υλικά συσκευασίας (σάκοι πολυπροπυλενίου, φιλμ συρρίκνωσης) είναι δυνατόν να αναφλεγούν αν έρθουν σε άμεση επαφή με εστία θέρμανσης και υπάρξει σπινθήρας. γ) Έκρηξη Η επιχείρηση παράγει προϊόντα που χρησιμοποιούνται σαν εκρηκτικά, δηλαδή προϊόντα που με θέρμανση ή κρούση μπορούν να αποσυντεθούν εκλύοντας σημαντική ποσότητα ενέργειας και αέριας μάζας που δημιουργεί έντονο ωστικό κύμα στην περιοχή γύρω από το συμβάν. Το φαινόμενο της έκρηξης μπορεί να συμβεί στους χώρους της παραγωγής, των αποθηκών της επιχείρησης ή σε ενδιάμεση μεταφορά. Οι επιπτώσεις σε αυτή την περίπτωση, εξαρτώνται από την ποσότητα εκρηκτικής ύλης, που θα εμπλακεί στο συμβάν. Η υπερπίεση του ωστικού κύματος προκαλεί άμεσες επιπτώσεις στον ανθρώπινο οργανισμό (ρήξη τυμπάνου, βλάβες πνευμόνων), οι οποίες ενδέχεται να είναι θανατηφόρες για όσους βρίσκονται πολύ κοντά στην έκρηξη. Όσον αφορά τις κατασκευές, ο βασικός κίνδυνος από την έκρηξη αφορά κυρίως στις επιπτώσεις της υπερπίεσης του ωστικού κύματος της σε κτίρια και εξοπλισμό. Όμως υπάρχουν και άλλοι παράγοντες κινδύνου, όπως η δημιουργία θραυσμάτων, π.χ. λόγω γυαλιών που σπάνε. Επίσης, μια έκρηξη είναι δυνατό να προκαλέσει δευτερεύουσες πυρκαγιές στον γύρω χώρο. Εκτός από τη δημιουργία ωστικού κύματος είναι δυνατό από την έκρηξη να δημιουργηθούν ακόρεστα οξείδια αζώτου και άνθρακα από μερική καύση (NOx και CO) με κίνδυνο για τους ανθρώπους, την χλωρίδα και πανίδα της εγγύτερης περιοχής περιφερειακά της εγκατάστασης. Οι πιθανές αιτίες πρόκλησης τέτοιων ατυχημάτων εστιάζονται στις εξής κατηγορίες κινδύνων: γ.1 Κίνδυνοι που συνδέονται με την τεχνική λειτουργία της εγκατάστασης Η λειτουργία της εγκατάστασης περιλαμβάνει τις επιμέρους εγκαταστάσεις και το μηχανολογικό εξοπλισμό αυτής. Οι διαδικασίες στις οποίες εμπλέκονται οι εγκαταστάσεις και ο μηχανολογικός εξοπλισμός είναι: 94

97 η φορτοεκφόρτωση πρώτων υλών και ετοίμων προϊόντων η εσωτερική διακίνηση πρώτων υλών και ετοίμων προϊόντων οι διαδικασίες παραγωγής εκρηκτικών υλών η αποθήκευση πρώτων υλών και ετοίμων προϊόντων γ.2 Κίνδυνοι από γεγονότα αλλότρια προς την τεχνική λειτουργία της εγκατάστασης Πέρα από τους κινδύνους που ελλοχεύουν από την τεχνική πλευρά των εγκαταστάσεων (σχεδιασμός, μέτρα ασφαλείας κ.λπ.) υπάρχουν πολλοί κίνδυνοι, που είναι άσχετοι με τεχνικές αιτίες αλλά σχετίζονται με εξωγενείς παράγοντες ως προς την εγκατάσταση. κακός χειρισμός από την πλευρά των εργατών ή των χειριστών αμέλεια συντήρησης συγκρούσεις οχημάτων στο γήπεδο του εργοστασίου λόγω ελλιπούς σήμανσης ή μη απαγόρευσης της κυκλοφορίας, όταν αυτό απαιτείται. καταστροφή των υλικών συσκευασίας τόσο στις πρώτες ύλες, όσο και των ετοίμων προϊόντων, κατά την μακροχρόνια αποθήκευση. σεισμός πτώση κεραυνών πτώση αεροπλάνων εκτέλεση δολιοφθοράς γ.3 Κίνδυνοι από εξωτερικά γεγονότα Κίνδυνοι μπορεί να υπάρξουν από ατυχήματα σε άλλες γειτονικές βιομηχανικές μονάδες, από πυρκαγιά στη γειτονική δασική έκταση κλπ. γ.4 Κίνδυνοι από παρεμβάσεις χωρίς εξουσιοδότηση Τέτοιοι κίνδυνοι μπορεί να είναι: παρεμβάσεις στην επισκευή βλαβών του εργοστασίου, είτε από ειδικευμένο προσωπικό είτε από ανειδίκευτο προσωπικό παρεμβάσεις στις παραγωγικές διαδικασίες, όπως στην εκτέλεση μιας διαδικασίας παραγωγής εκρηκτικής ύλης παρεμβάσεις στον χειρισμό των μεταφορικών μέσων, όπως η οδήγηση αυτών των μέσων από ανειδίκευτα και βοηθητικά άτομα. γ.5 Γενικότεροι κίνδυνοι λόγω σχεδιαστικής αστοχίας (κτιρίου ή εξοπλισμού) 95

98 γ.6 Ειδικότεροι Κίνδυνοι που συνδέονται με τις εγκαταστάσεις αποθήκευσης Κατά τη φάση της αποθήκευσης είναι δυνατόν να προκληθούν ατυχήματα όπως εκδήλωση φωτιάς από φαινόμενα διαρροής υλικών και εκδήλωση σπινθήρων στους αποθηκευτικούς χώρους. Ακόμη και πλέον σημαντικό έκρηξη σε αποθήκη εκρηκτικών μπορεί να προέλθει από τις εξής αιτίες: Ατυχήματα κατά την φορτοεκφόρτωση των εκρηκτικών (π.χ. αστοχία του ανυψωτικού μηχανήματος) Ατυχήματα κατά τη διάρκεια της αποθήκευσης (αστοχίες της ηλεκτρολογικής εγκατάστασης του κτιρίου, διαρροή της εκρηκτικής ύλης εκτός της συσκευασίας της, κ.λπ.) Ανθρώπινο λάθος (κακός χειρισμός μηχανημάτων, ελλιπής συντήρηση, γυμνή φλόγα εντός της αποθήκης, κ.λπ.) Εξωτερικοί παράγοντες (πυρκαγιά σε κοντινό χώρο, σύγκρουση οχήματος πάνω στην αποθήκη, κ.λπ.) Εσκεμμένες ανθρώπινες ενέργειες (δολιοφθορά) Ακραία φυσικά φαινόμενα (σεισμός, κεραυνοί, κ.λπ.) Τέλος θα πρέπει να αναφερθεί και ο κίνδυνος ύπαρξης φαινόμενου DOMINO (αλληλουχία συνεπειών- πολλαπλασιαστικό φαινόμενο) αν συμβεί κάποιος από τους ανωτέρω κινδύνους με σοβαρότερους εκείνους της πυρκαγιάς και κυρίως της έκρηξης. Υπερπίεση μεγέθους 700 mbar μπορεί να προκαλέσει σοβαρές ζημιές σε βαρύ εξοπλισμό και θεωρείται ως το όριο πρόκλησης πολλαπλασιαστικών φαινομένων. Από το αναπτυσσόμενο ωστικό κύμα μπορεί να προκληθούν άμεσα αστοχίες σε άλλες αποθήκες ή εξοπλισμό που βρίσκεται εντός της ζώνης εμφάνισης domino, με συνέπεια τη δημιουργία μίας δευτερογενούς έκρηξης. 4.5 Πρόληψη και αντιμετώπιση των κινδύνων Προκειμένου να ανταποκριθεί στους ανωτέρω κινδύνους η EXTRACO έχει προβεί σε: 1. Συγκεκριμένο ρυμοτομικό σχεδιασμό της εγκατάστασης σε συνδυασμό με οικοδόμηση των επικίνδυνων κτιρίων (παραγωγής και αποθήκευσης) των εκρηκτικών υλών με βάση συγκεκριμένες προδιαγραφές. 2. Εξειδικευμένη αντιμετώπιση των προβλεπόμενων κινδύνων. 3. Εγκατάσταση πλήρους συστήματος πυρόσβεσης. 4. Προμήθεια ειδικών οχημάτων για τη μεταφορά των εκρηκτικών υλών. 96

99 5. Σύνταξη Μελέτης Ασφαλείας η οποία εμπεριέχει Πολιτική Πρόληψης Μεγάλων Ατυχημάτων και Εσωτερικό Σχέδιο Έκτακτης Ανάγκης και επηρεάζει και όλες τις υπόλοιπες δράσεις της EXTRACO. Στην Μελέτη Ασφαλείας περιλαμβάνονται: α) οι υπάρχοντες κίνδυνοι, τα μέτρα που λαμβάνονται για την ελαχιστοποίησή της έλευσης αλλά και των συνεπειών τους αν τελικά επέλθουν και β) οι προβλέψεις, τα σχέδια και οι ενέργειες για την αντιμετώπιση και ελαχιστοποίηση των συνεπειών αν συμβεί τελικά ατύχημα. Χρησιμοποιεί το «εργαλείο» What if; (Τι θα συμβεί εάν), το οποίο εξετάζει διάφορα πιθανά σενάρια ατυχημάτων και περιλαμβάνει την πρόληψη αλλά και την αντιμετώπισή τους αν συμβούν. Επιπλέον εμπεριέχονται κεφάλαια για την ενημέρωση κοινού, τη περιβαλλοντική προστασία, την σύνταξη απολογιστικής έκθεσης για το τυχόν ατύχημα καθώς και για την εκπαίδευση του προσωπικού. Αποτελεί το πλέον σημαντικό εργαλείο της συγκεκριμένης εταιρείας στην πρόληψη των διαφόρων κινδύνων και τον μετριασμό των συνεπειών τους αν επέλθουν. 6. Εφαρμογή δύο συστημάτων ποιότητας (ISO) ως ακόμη μεγαλύτερο εχέγγυο της ασφαλούς λειτουργίας της εγκατάστασης Ρυμοτομικός σχεδιασμός της εγκατάστασης και οικοδόμηση των επικίνδυνων κτιρίων Η εγκατάσταση έχει σχεδιασθεί με βάση τις ανάγκες σε αποθηκευτικούς χώρους. Για τις εγκαταστάσεις των παραγωγικών διαδικασιών έχουν ληφθεί υπόψη, οι συνθήκες των διαδικασιών ήτοι θερμοκρασία, πίεση, τριβή και ανάπτυξη στατικού ηλεκτρισμού. Όλα τα κτίρια των αποθηκών είναι καλυμμένα από τρεις πλευρές και την οροφή με χώμα, ώστε η διαφυγή του ωστικού κύματος, σε περίπτωση έκρηξης να είναι δυνατή μόνο προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση (την είσοδο) και ποτέ προς τη γειτονική αποθήκη, καθόσον είναι οικοδομημένες με τέτοιο τρόπο ώστε να μην «βλέπει» η μία την είσοδο της άλλης. Οι τοίχοι των κτιρίων είναι κατασκευασμένοι από οπλισμένο σκυρόδεμα. Τα δάπεδα είναι βιομηχανικού τύπου με επιφανειακή σκλήρυνση και λείανση, ώστε η συλλογή υλικών να είναι δυνατή, εύκολη και ταχεία σε περίπτωση διαρροής. Μπροστά από την είσοδο των κτιρίων υπάρχει προστατευτικό τοιχίο αντίστασης από οπλισμένο σκυρόδεμα. υλών. Όμοια στιβαρές κατασκευές αποτελούν και τα κτίρια παραγωγής εκρηκτικών 97

100 Η απόσταση μεταξύ των ανωτέρω «επικίνδυνων κτιρίων» είναι σύμφωνη με τις διατάξεις των ΚΥΑ 3329/1989 περί λειτουργίας μονάδων παραγωγής και αποθήκευσης εκρηκτικών και ΚΥΑ 5905/1995 της Πυροσβεστικής Υπηρεσίας. Συγκεκριμένα οι αποστάσεις μεταξύ αποθηκών που θεωρείται ότι έχουν τη μεγαλύτερη δυνατή ποσότητα εκρηκτικών, ήτοι πενήντα (50) τόνους φορτίου εκρηκτικών υλών οι οποίες ανήκουν στην Ομάδα επικινδυνότητας συμβιβαστότητας «1.1 D», είναι 29,5 μέτρα, ενώ οι αποστάσεις μεταξύ αποθηκών τέτοιου είδους και των χώρων παραγωγής εκρηκτικών υλών είναι 92,1 μέτρα. Οι ηλεκτρολογικές εγκαταστάσεις των κτιρίων και ο φωτισμός είναι αντιεκρηκτικού τύπου, ώστε να αποφεύγονται οι σπινθηρισμοί. Ο μηχανολογικός εξοπλισμός είναι κατασκευασμένος από ανοξείδωτα μέρη, ώστε να μην είναι δυνατή η διάβρωσή του από τη μακρόχρονη χρήση. Για την κατασκευή των σωληνώσεων, χρησιμοποιήθηκε παντού ανοξείδωτο έλασμα. Οι κινητήρες είναι αντιεκρηκτικού τύπου, ώστε να μην είναι δυνατή η δημιουργία σπινθηρισμών. Για την αποφυγή σφαλμάτων χειρισμού και ελέγχου των τροφοδοσιών, έχουν εγκατασταθεί οι απαραίτητοι αυτοματισμοί. Για προστασία από κεραυνούς έχει εγκατασταθεί αλεξικέραυνο που καλύπτει όλο το οικόπεδο και όχι μόνο τις κτιριακές εγκαταστάσεις. [Μελέτη Ασφαλείας EXTRACO, επιτόπια επίσκεψη] Εικόνα 4.4 Χώρος παραγωγής εκρηκτικών υλών. 98

101 Εικόνα 4.5 Χώρος αποθήκευσης εκρηκτικών υλών Εξειδικευμένη αντιμετώπιση των προβλεπόμενων κινδύνων. Όλες οι παράμετροι των κινδύνων από διαρροές, πυρκαγιές και εκρήξεις και τα πιθανά σενάρια και η οργάνωση της πρόληψης και αντιμετώπισής τους προβλέπονται στη Μελέτη Ασφαλείας (Μ.Α). Ενδεικτικά εξετάζονται ορισμένες σοβαρές περιπτώσεις με τα αντίστοιχα προληπτικά μέτρα και τις διορθωτικές κατασταλτικές ενέργειες, αν τελικά προκύψει η έκτακτη ανάγκη παρά την πρόληψη. Α. Κίνδυνοι από διαρροές. Α1. Διαρροή πετρελαίου Σε περίπτωση διαρροής πετρελαίου (μόνη πρώτη ύλη σε υγρή μορφή) υπάρχει κίνδυνος να δημιουργηθεί λίμνη διαρρεύσαντος υλικού που στην συνέχεια, αν συντρέξουν και άλλοι παράγοντες (σπινθήρας), μπορεί να προκληθεί ατύχημα (ανάφλεξη). Η αποθήκευση του πετρελαίου πραγματοποιείται σε κλειστή μεταλλική δεξαμενή, εντός τσιμεντένιας λεκάνης συλλογής, η οποία με τη βοήθεια μαγνητικής αντλίας και κλειστής σωλήνωσης τροφοδοτεί τον αναμικτήρα. Για την λειτουργία της μαγνητικής αντλίας είναι απαραίτητη η εντολή από υπεύθυνο χειριστή. Αν από αστοχία της σωλήνωσης ή οποιασδήποτε άλλης μορφής αστοχία προκληθεί διαρροή θα υπάρχει παρουσία ανθρώπου που θα διακόψει την λειτουργία. 99

102 Σε τέτοιες περιπτώσεις η σχηματιζόμενη λίμνη διαρρεύσαντος υλικού δεν μπορεί να ξεπεράσει τα 4-5 m 2 (μέγιστη ποσότητα 50 κιλά) και οι συνέπειες ακόμη και στην περίπτωση ανάφλεξης δεν είναι σημαντικές. Για τους λόγους αυτούς και στα πλαίσια πρόληψης αλλά και διορθωτικών ενεργειών από την EXTRACO προβλέπονται διάφορες περιπτώσεις από τις οποίες αναφέρονται ενδεικτικά δύο: 1. Διαρροή πετρελαίου από τη δεξαμενή αποθήκευσης και εκδήλωση φωτιάς λίμνης. 2. Διαρροή πετρελαίου από το βυτιοφόρο όχημα και εκδήλωση φωτιάς λίμνης. Κάτω από την δεξαμενή αποθήκευσης του πετρελαίου υπάρχει ανάχωμα προς τις τρεις πλευρές πλην της ανατολικής. Όπως αναφέρθηκε το οικόπεδο έχει κλίση από την Δύση προς την Ανατολή περίπου 8-10%. Στην ανατολική πλευρά υπάρχει ένα κανάλι πλάτους 60 εκατοστών που μπορεί να συλλέγει τις τυχόν διαρροές, τις οποίες κατευθύνει σε φρεάτιο διαμέτρου 2,5 μέτρων στα όρια του οικοπέδου της εγκατάστασης. Το φρεάτιο μπορεί να συλλέξει επίσης τυχαία διαρροή πετρελαίου από το βυτιοφόρο όχημα μεταφοράς καυσίμων. Σε περίπτωση που υπάρξει διαρροή πετρελαίου είτε από την δεξαμενή είτε από το βυτιοφόρο όχημα, αυτό θα συλλεχθεί μέσω του καναλιού στο φρεάτιο. Από εκεί θα συλλεγεί και θα απομακρυνθεί από την εγκατάσταση. Στην ακραία περίπτωση που αναφλεγεί θα συμβεί λίμνη φωτιάς (pool fire) 42, η οποία θα προκαλέσει θερμική ακτινοβολία όπως φαίνεται στον πιο κάτω πίνακα: Πίνακας 4.1 Πίνακας με ζώνες θερμικής ακτινοβολίας ΖΩΝΗ ΑΚΤΙΝΑ ΑΚΤΙΝΑ ΖΩΝΗΣ ΑΚΤΙΝΑ ΖΩΝΗΣ ΑΚΤΙΝΑ ΖΩΝΗΣ DOMINO IQ=15,0KW/m 2 IIQ=6,0 KW/m 2 IIIQ=3,0 KW/m 2 Q=37,5KW/m 2 ΑΚΤΙΝΑ 6 m 7 m 10 m 13 m Πηγή Μ. Α EXTRACO SA (Σ. Ε. Α). Η ροή της θερμικής ακτινοβολίας στην οριακή τιμή του 1 Κ / m 2 φτάνει τα 20 μέτρα. Οι επιπτώσεις από τη διασπορά του διοξειδίου του θείου (SO 2 ) στην ατμόσφαιρα, είναι αμελητέες, λόγω της συγκριτικά μικρής ποσότητας του πετρελαίου. 42 Η φωτιά λίμνης αποτελεί την πλέον σοβαρή περίπτωση ατυχήματος σε διαρροή υγρού. 100

103 Α2. Διαρροή στερεών υλικών Στα πλαίσια πρόληψης και διορθωτικών ενεργειών, αν τελικά προκύψει η έκτακτη ανάγκη παρά την πρόληψη, από την EXTRACO προβλέπονται διάφορες περιπτώσεις από τις οποίες αναφέρονται ενδεικτικά δύο: 1. Κατά τη διάρκεια συσκευασίας τυποποιημένου προϊόντος Αμμωνίτη (στο Τμήμα παραγωγής) μπορεί να υπάρξουν διαρροές από τη Μηχανή συσκευασίας του Αμμωνίτη. Ως συνέπεια το υλικό θα χυθεί στο δάπεδο του χώρου παραγωγής με μικρό κίνδυνο έκρηξης, 43 ο οποίος όμως δεν παύει να είναι πιθανός αν προκληθεί κρούση ή σπινθήρας. Ως προληπτικά μέτρα για να μην συμβεί η συγκεκριμένη διαρροή εφαρμόζονται: Συστηματικός έλεγχος του συστήματος τροφοδοσίας της μηχανής Γείωση της σωλήνωσης ώστε να μην υπάρχουν σπινθηρισμοί από στατικό ηλεκτρισμό Απαγόρευση εκτέλεσης εργασιών με φλόγα στο χώρο Υπάρχει χειριστής που ελέγχει την πορεία της Η αποθήκευση να μην γίνεται κατά τις νυχτερινές ώρες που δεν λειτουργεί το εργοστάσιο Η μηχανή συσκευασίας είναι αντιεκρηκτικού τύπου Σε περίπτωση που παρόλα αυτά συμβεί η διαρροή εφαρμόζονται ως κατασταλτικά μέτρα: Διακοπή λειτουργίας και άμεση συλλογή του υλικού με σκούπα Πλύσιμο του δαπέδου με άφθονο νερό Χρήση πυροσβεστήρων διοξειδίου του άνθρακα σε περίπτωση φωτιάς 2. Κατά τη διάρκεια αποθήκευσης, έτοιμων προϊόντων μπορεί να υπάρξει διάτρηση υλικού συσκευασίας από τυχαίους παράγοντες και διαρροή στερεών στο έδαφος. Ως προληπτικά μέτρα για να μην συμβεί η συγκεκριμένη διαρροή εφαρμόζονται: Στατιστική καταγραφή της αντοχής των υλικών συσκευασίας και ενημέρωση των προμηθευτών για βελτίωση των συσκευασιών. Σε περίπτωση που παρόλα αυτά συμβεί η διαρροή εφαρμόζονται ως κατασταλτικά μέτρα: 43 Λόγω του γεγονότος ότι ο Αμμωνίτης είναι εκρηκτική ύλη δευτερογενούς έκρηξης. 101

104 Σύστημα πυρανίχνευσης και τηλεειδοποίησης Πλύσιμο του δαπέδου. Β. Κίνδυνοι από πυρκαγιές Ο κίνδυνος πυρκαγιάς μπορεί να συμβεί από διάφορες αιτίες που μπορεί να οφείλονται είτε στην ίδια την εγκατάσταση είτε σε ανθρώπινο λάθος εργαζομένων ή δολιοφθορά πχ εμπρησμός), είτε σε εξωτερικά γεγονότα όπως πυρκαγιά στην παρακείμενη δασική έκταση. Η μείωση του κινδύνου από ανθρώπινο λάθος και δολιοφθορά θα εξετασθεί παρακάτω μαζί με τη μείωση του κινδύνου για έκρηξη. Β1. Κίνδυνος από τη λειτουργία της εγκατάστασης Εδώ εξετάζεται η μείωση του κινδύνου από τη λειτουργία της εγκατάστασης και η πρόληψη αντιμετώπισης πάσης φύσεως πυρκαγιάς. Αναφορικά με τη λειτουργία της εγκατάστασης εξετάζονται ενδεικτικά δύο περιπτώσεις από τις διάφορες που προβλέπονται: 1. Κατά τη διαδικασία τυποποίησης Πετραμμωνίτη (ANFO) με τη χρήση μαγνητικής αντλίας και αναμικτήρα πετραμμωνίτη (παραγωγική διαδικασία), κατά τη διάρκεια της προσθήκης υγρού υλικού (πετρελαίου) στον αναμικτήρα μπορεί να υπάρξει ρήξη της σωλήνωσης τροφοδοσίας. Πιθανή συνέπεια αποτέλεσμα: Το πετρέλαιο χύνεται στο δάπεδο του τμήματος παραγωγής Ενδεχόμενη ανάφλεξη παρουσία σπινθήρα Ως προληπτικό μέτρο για να μην συμβεί η συγκεκριμένη ρήξη εφαρμόζεται συστηματικός έλεγχος της σωλήνωσης τροφοδοσίας. Σε περίπτωση που παρόλα αυτά συμβεί η ρήξη με τις συνέπειές της εφαρμόζονται ως κατασταλτικά μέτρα: Γρήγορη απορρόφηση του υλικού με απορροφητικά μέσα όπως πριονίδι. Χρήση πυροσβεστήρων αφρού CO 2 σε περίπτωση φωτιάς. Πλύσιμο του δαπέδου με άφθονο νερό. 2. Κατά τη διάρκεια αποθήκευσης πρώτων υλών σε αντίστοιχη αποθήκη μπορεί να υπάρξει σπινθηρισμός από την ηλεκτρολογική εγκατάσταση της αποθήκης. Δεν θα υπάρξει καμία συνέπεια διότι οι διακόπτες είναι τοποθετημένοι εξωτερικά των κτιρίων και σπινθηρισμοί τέτοιου είδους δεν είναι δυνατοί. Στην περίπτωση που υπάρξουν σπινθηρισμοί, δεν εκπέμπουν σημαντική ποσότητα θερμότητας με αποτέλεσμα να μην είναι δυνατή η πρόκληση οποιουδήποτε φαινόμενου. 102

105 Ως προληπτικά μέτρα έχουν προβλεφθεί : Όλη η ηλεκτρολογική εγκατάσταση είναι αντιεκρηκτικού τύπου ώστε να μην υπάρχουν σπινθηρισμοί. Συστηματικός έλεγχος της ηλεκτρολογικής εγκατάστασης. Γείωση της εγκατάστασης για μεταφορά του στατικού ηλεκτρισμού. Ανιχνευτές καπνού για γρήγορη ειδοποίηση. Σε περίπτωση που παρόλα αυτά συμβεί ο σπινθηρισμός με τις πιθανές συνέπειές του εφαρμόζονται ως μέτρα: Σύστημα πυρανίχνευσης και τηλεειδοποίησης Μόνιμο δίκτυο πυρόσβεσης Β2. Ανάπτυξη ηλεκτροστατικού φορτίου και άλλες πηγές ανάφλεξης Οποιαδήποτε ανάπτυξη ηλεκτροστατικών φορτίων από την τριβή των υλικών στον αναμικτήρα εξουδετερώνεται με την εγκατάσταση γειώσεων που καλύπτουν όλα τα σημεία του εργοστασίου (αναμικτήρες, σωληνώσεις). Για την καταπολέμηση πυρκαγιάς η EXTRACO έχει εγκαταστήσει και λειτουργεί ένα εντυπωσιακά πλήρες σύστημα πυρανίχνευσης και πυρόσβεσης - κατ ουσία πυροσβεστικό συγκρότημα, όπως θα περιγραφεί αναλυτικά κατωτέρω. Η εταιρεία σε ετήσια βάση συμμετέχει σε συνεργασία με την Πυροσβεστική Υπηρεσία σε ασκήσεις πυρόσβεσης που περιλαμβάνουν σενάρια πυρκαγιών στην ευρύτερη δασική περιοχή όπως προκύπτει από σχετικές αναρτήσεις στο διαδίκτυο. Με αυτό τον τρόπο διατηρείται σε ετοιμότητα το ανθρώπινο δυναμικό ενώ δοκιμάζεται στην πράξη και ο κατεχόμενος από την εταιρεία εξοπλισμός πυρόσβεσης. [ (Άσκηση της Πυροσβεστικής στην βιομηχανία πυρομαχικών Extraco στην Τανάγρα) Κίνδυνοι από εκρήξεις Έκρηξη είναι δυνατόν να συμβεί κατά την διαδικασία της παραγωγής, της αποθήκευσης της μεταφοράς πρώτων υλών ή τελικών προϊόντων εντός του χώρου της επιχείρησης, της φορτοεκφόρτωσης έμπροσθεν χώρων αποθηκών ή παραγωγής. Η έκρηξη μπορεί να συμβεί απευθείας ή να προκύψει ως απόρροια πυρκαγιάς. Για τις δύο αυτές περιπτώσεις η EXTRACO έχει προβλέψει προληπτικές ενέργειες και πρακτικές ώστε να μειωθεί έως ελαχιστοποιηθεί ο κίνδυνος. Σε περίπτωση εκδήλωσης πυρκαγιάς πλησίον εκρηκτικών υλών έχουν προβλεφθεί και έχουν νόημα κατασταλτικές ενέργειες και ενέργειες απομάκρυνσης ανθρώπων και 103

106 υλικών. Σε περίπτωση έκρηξης δεν είναι δυνατόν να υπάρξουν κατασταλτικές ενέργειες, καθόσον το φαινόμενο της έκρηξης όπως έχει περιγραφεί είναι στιγμιαίο και το εκρηκτικό - ωστικό κύμα «τρέχει» πιο γρήγορα από την ταχύτητα του ήχου. Αυτό που μπορεί να γίνει και έχει επιτευχθεί από την EXTRACO είναι αφενός η ελαχιστοποίηση των πιθανοτήτων να συμβεί έκρηξη και αφετέρου ο περιορισμός της επέκτασης των αποτελεσμάτων της έκρηξης σε όσο το δυνατόν πιο μικρή έκταση. Σε αυτό το σημείο θα πρέπει κατ αρχήν να επισημανθεί ότι σε καμία φάση της λειτουργίας της επιχείρησης, δεν λαμβάνουν χώρα χημικές αντιδράσεις, παρά μόνο φυσικές διεργασίες, όπως άλεση, ανάμιξη και συσκευασία σε θερμοκρασία περιβάλλοντος και ατμοσφαιρική πίεση, δηλαδή διεργασίες που δεν δημιουργούν ευνοϊκές συνθήκες για έκρηξη. Αμέσως κατωτέρω θα εξετασθούν τα μέτρα που έχουν ληφθεί σε συνδυασμό με τις κατηγορίες κινδύνων που μπορεί να αποτελέσουν πιθανές αιτίες πρόκλησης ατυχημάτων που η απευκταία κατάληξή τους θα είναι η έκρηξη (το απόλυτο ατύχημα σε τέτοιου είδους επιχείρηση) είτε άμεσα, είτε μέσω πυρκαγιάς. Α. Κίνδυνοι που συνδέονται με την τεχνική λειτουργία της εγκατάστασης, ήτοι τις επιμέρους εγκαταστάσεις και το μηχανολογικό εξοπλισμό αυτής. Αναφέρονται ενδεικτικά δύο από τις σοβαρές περιπτώσεις που προβλέπονται με τα αντίστοιχα προληπτικά μέτρα και τις διορθωτικές κατασταλτικές ενέργειες, αν τελικά προκύψει η έκτακτη ανάγκη παρά την πρόληψη. 1. «Κατά την διάρκεια της λειοτρίβισης του Νιτρικού Αμμωνίου (ΑΝ) στο Μύλο Άλεσης αυτού μπορεί να σπάσουν τα πτερύγια του μύλου άλεσης με πιθανή συνέπεια αποτέλεσμα ο μύλος να μπλοκάρει και να διακοπεί η λειτουργία του. Σημειώνεται ότι δεν είναι δυνατή η ανάφλεξη λόγω τριβής καθόσον τα πτερύγια είναι κατασκευασμένα από ανοξείδωτο έλασμα. Ως προληπτικά μέτρα προκειμένου να μην συμβεί ποτέ το ανωτέρω έχουν προβλεφθεί : Συστηματικός έλεγχος του συστήματος εκκένωσης του σιλό. Γείωση της σωλήνωσης ώστε να μην υπάρχουν σπινθηρισμοί από στατικό ηλεκτρισμό. Απαγόρευση εκτέλεσης εργασιών με φλόγα στο χώρο. 104

107 Υπάρχει χειριστής που ελέγχει την πορεία της διαδικασίας. Εφαρμόζονται τα εξής μέτρα καταστολής. Διακοπή λειτουργίας και άμεση συλλογή του υλικού. Χρήση πυροσβεστήρων διοξειδίου του άνθρακα σε περίπτωση φωτιάς. 2. Κατά τη διαδικασία εκφόρτωσης και μεταφοράς πρώτων υλών (εκρηκτικής ύλης) με περονοφόρο ανυψωτικό μηχάνημα μπορεί να υπάρξει ρήξη του υδραυλικού συστήματος ανύψωσης του περονοφόρου. Πιθανή συνέπεια αποτέλεσμα: Ανατροπή της παλέτας και διάτρηση σάκων Διαρροή στερεού Ως προληπτικά μέτρα έχουν προβλεφθεί: Το ανυψωτικό φέρει αλυσίδα ασφαλείας ώστε να συγκρατήσει τις περόνες στο αρχικό ύψος Τακτικός έλεγχος του περονοφόρου Αν παρά τα προληπτικά μέτρα συμβεί η διαρροή στερεού τότε ως μέτρο καταστολής εφαρμόζεται η άμεση συλλογή του υλικού και καταστροφή στον ενδεδειγμένο χώρο. Β. Κίνδυνοι από γεγονότα αλλότρια προς την τεχνική λειτουργία της εγκατάστασης Β1. Κακός χειρισμός από την πλευρά των εργατών ή των χειριστών. Στη Μελέτη Ασφαλείας εκτός από την πρωταρχική ενεργοποίηση του έμπειρου προσωπικού προβλέπεται διαρκής εκπαίδευση και ενημέρωση για όλους τους υπαλλήλους. Ακόμη οι εργαζόμενοι στα Τμήματα συντήρησης και επιθεώρησης εκπαιδεύονται στους κινδύνους λειτουργίας της μονάδας όπως για επεμβάσεις σε χρόνο λειτουργίας, κινδύνους ανάφλεξης τρόπους προστασίας κ.λπ. Β2. Αμέλεια συντήρησης Στις διάφορες διαδικασίες προβλέπεται η ετήσια συνολική συντήρηση τους εργοστασίου κατά το διάστημα Σεπτεμβρίου Οκτωβρίου. Επιπλέον προβλέπονται έκτακτοι έλεγχοι καλής λειτουργίας των εγκαταστάσεων σε εβδομαδιαία βάση, καθώς και όταν παρουσιαστεί δυσλειτουργία σε μηχάνημα (πχ διαρροή υλικού, περίεργος ήχος κλπ). Επιπλέον για την συντήρηση λαμβάνεται πάντοτε έγγραφη άδεια από τον 105

108 υπεύθυνο του εργοστασίου, ο οποίος πρώτα ελέγχει τους χώρους στους οποίους προγραμματίζονται εργασίες συντήρησης. Τέλος υπάρχει πρόγραμμα εκπαίδευσης των εργαζομένων στα Τμήματα συντήρησης και επιθεώρησης σχετικά με τον εξοπλισμό παραγωγής, τα μεταφορικά μέσα, τον εξοπλισμό πυρόσβεσης, τη λειτουργία των οργάνων επιθεώρησης (μανόμετρα πολύμετρα δυναμόκλειδα κ.λπ.). Β3. Συγκρούσεις οχημάτων στο γήπεδο του εργοστασίου λόγω ελλιπούς σήμανσης ή μη απαγόρευσης της κυκλοφορίας, όταν αυτό απαιτείται. Για την αποφυγή συγκρούσεων οχημάτων που μεταφέρουν εκρηκτικές ύλες προβλέπονται οι διαδικασίες αφενός της παρουσίας εργοδηγού, ο οποίος να συντονίζει το έργο της εκφόρτωσης ή της μεταφοράς και αφετέρου να τίθενται σε απόσταση 15 περίπου μέτρων, πινακίδες με τις εξής απαγορεύσεις: Απαγορεύεται η προσέγγιση άλλου φορτηγού ή άλλου τροχοφόρου μέχρι τη λήξη της διαδικασίας Απαγορεύεται αυστηρά το κάπνισμα και η εκτέλεση οποιασδήποτε θερμής εργασίας σε ακτίνα 15 μέτρων. Στο τέλος της εκφόρτωσης ή της μεταφοράς πρέπει να συμπληρώνεται Δελτίο Παρακολούθησης της διαδικασίας με παρατηρήσεις, ενδεχομένως και προβλήματα που διαπιστώθηκαν κατά την εκτέλεση της. Το δελτίο υπογράφεται από τον εργοδηγό, ενημερώνεται ο υπεύθυνος παραγωγής και τηρείται σε ειδικό αρχείο. Β.4 Καταστροφή των υλικών συσκευασίας τόσο στις πρώτες ύλες, όσο και των ετοίμων προϊόντων, κατά την μακροχρόνια αποθήκευση. Τα υλικά αποθηκεύονται για περιορισμένο χρονικό διάστημα (συνήθως μέχρι ένα έτος) σε συνθήκες (θερμοκρασίας, υγρασίας κ.λπ.) που προβλέπονται στη σχετική νομοθεσία (ΚΥΑ 3329/89). Για την παρακολούθηση των αποθηκευμένων ειδών, της ποσότητας και του χρόνου αυτών τηρείται βιβλίο αποθήκης. Β.5 Σεισμός Στη Μελέτη Ασφαλείας και συγκεκριμένα στο Εσωτερικό Σχέδιο Έκτακτης Ανάγκης έχουν περιγραφεί λεπτομερώς οι ενέργειες που εκτελούνται είτε το φαινόμενο συμβεί κατά τη διάρκεια ωρών εργασίας είτε εκτός ωρών εργασίας. Και στις δύο περιπτώσεις διακόπτεται η παροχή ηλεκτρικού ρεύματος, πραγματοποιείται εκτίμηση της κατάστασης στην οποία ευρίσκονται τα κτίρια, με προτεραιότητα στα κτίρια παραγωγής και τις αποθήκες, απομακρύνονται τα επικίνδυνα υλικά από τυχόν 106

109 πληγέντες χώρους. Στις ώρες εργασίες δίνεται προτεραιότητα στην έξοδο του προσωπικού και την καταμέτρησή του. Β.6 Πτώση κεραυνών Αν χτυπηθεί από κεραυνό μία αποθήκη εκρηκτικών υλών ή οποιοδήποτε μέρος της εγκατάστασης όπου υπάρχουν εκρηκτικές ύλες είναι πολύ πιθανό να ακολουθήσει έκρηξη. Η EXTRACO για προστασία έχει εκμηδενίσει τον κίνδυνο έχοντας εγκαταστήσει αλεξικέραυνο που καλύπτει όλο το οικόπεδο και όχι μόνο τις κτιριακές εγκαταστάσεις. Β.7 Πτώση αεροπλάνων Σε περίπτωση που πέσει αεροσκάφος στην εγκατάσταση, σύμφωνα με τη Μελέτη Ασφαλείας, θα επακολουθήσει έκρηξη οι συνέπειες της οποίας περιορίζονται στα όρια των επιπτώσεων στις τρεις Ζώνες ατυχήματος, όπως περιγράφονται κατωτέρω. Η έλευση τέτοιου κινδύνου έχει αντικειμενικά ελάχιστες έως μηδαμινές πιθανότητες με δεδομένο και το γεγονός ότι η εγκατάσταση δεν βρίσκεται στην πορεία απογείωσης και προσγείωσης των αεροσκαφών. Β.8 Εκτέλεση δολιοφθοράς. Η EXTRACO έχει μειώσει τον συγκεκριμένο κίνδυνο με την ύπαρξη υψηλού μεταλλικού φράχτη στιβαρής κατασκευής, ώστε να αποτρέπεται η πρόσβαση ανεπιθύμητων ατόμων. Η πρόσβαση επιτρέπεται μόνο από φυλασσόμενη και ασφαλή πύλη εισόδου, ενώ όλος ο χώρος περιμετρικά και εσωτερικά επιτηρείται με κλειστό κύκλωμα τηλεόρασης και υπόκειται σε εικοσιτετράωρη φύλαξη, ώστε αν γίνει αντιληπτό άτομο να απομακρυνθεί άμεσα είτε με προσπάθειες του προσωπικού της εταιρείας ή/και με τη συνδρομή αστυνομικής δύναμης από το Αστυνομικό Τμήμα της περιοχής, σύμφωνα και με τις προβλέψεις της Μ. Α και την λεπτομερή περιγραφή στο Εσωτερικό Σ. Ε. Α Κίνδυνοι από εξωτερικά γεγονότα όπως ατυχήματα σε άλλες γειτονικές βιομηχανικές μονάδες, από πυρκαγιά στη γειτονική δασική έκταση, κ.λπ. Στην άμεσα γειτονική περιοχή του εργοστασίου δεν υπάρχουν άλλες βιομηχανικές μονάδες. Η πλησιέστερη εγκατάσταση είναι το αεροδρόμιο της Τανάγρας σε απόσταση μέτρων από τα όρια του οικοπέδου της εγκατάστασης. Δεδομένα για μεγάλα ατυχήματα στην περιοχή δεν υπάρχουν. Επομένως δεν υφίστανται εξωτερικοί κίνδυνοι που σχετίζονται με τη λειτουργία γειτονικών εγκαταστάσεων. 107

110 Αναφορικά με την απειλή για φωτιά από τη γειτονική δασική περιοχή σημειώνεται ότι η περιοχή περιμετρικά της εγκατάστασης είναι αποψιλωμένη και ασφαλτοστρωμένη ώστε να μην είναι δυνατή η μετάδοση εξωτερικής φωτιάς. Το μόνιμο υδροδοτικό δίκτυο της εγκατάστασης, καλύπτει απόλυτα όλο το οικόπεδο αυτής ώστε να προστατεύεται από περιπτώσεις εξωτερικών συμβάντων, όπως ενδεχόμενη φωτιά σε ξερά χόρτα των γειτονικών αγρών Κίνδυνοι από παρεμβάσεις χωρίς εξουσιοδότηση Τέτοιοι κίνδυνοι μπορεί να είναι: Α. Παρεμβάσεις στην επισκευή βλαβών του εργοστασίου, είτε από ειδικευμένο προσωπικό είτε από ανειδίκευτο προσωπικό. Μία παρέμβαση που μπορεί να γίνει από καλή πρόθεση για την συντομότερη αποπεράτωση μιας εργασίας είναι δυνατό να έχει δυσμενείς επιπτώσεις για την επιχείρηση και να οδηγήσει σε ατύχημα πυρκαγιάς ή έκρηξης ιδιαίτερα αν πραγματοποιείται από ανειδίκευτο προσωπικό. Ως αποτελεσματική μέθοδος αποφυγής τέτοιων συμβάντων, θεωρείται η αδυναμία πρόσβασης στο χώρο του τμήματος συντήρησης και η έλλειψη εργαλείων στο χώρο της παραγωγής. Έτσι ο χειριστής μιας μηχανής, σε περίπτωση ακόμη και απλής βλάβης, είναι υποχρεωμένος να αναζητήσει τον ειδικευμένο συντηρητή του εργοστασίου ή σε περίπτωση απουσίας του, να αναζητήσει τον υπεύθυνο παραγωγής του εργοστασίου. Β. Παρεμβάσεις στις παραγωγικές διαδικασίες, όπως στην εκτέλεση μιας διαδικασίας παραγωγής εκρηκτικής ύλης. Αφορά παρεμβάσεις στην εκτέλεση μιας παραγωγικής διαδικασίας (π.χ. αλλαγή συνταγής τυποποίησης). Οι συνέπειες είναι απρόβλεπτες και υπάρχουν πιθανότητες να οδηγήσουν σε έκρηξη. Ως μέτρο θεσπίσθηκε η εκτέλεση τυποποίησης μιας παρτίδας να συνοδεύεται από ένα δελτίο εσωτερικής διακίνησης προϊόντων (αναγράφονται υλικά και ποσότητες) που φέρει την υπογραφή του υπεύθυνου παραγωγής. Σε περίπτωση, που διαπιστωθεί στην τυποποίηση, έλλειψη ενός υλικού, ο χειριστής με το συγκεκριμένο δελτίο πρέπει να αναζητήσει τον υπεύθυνο παραγωγής, ώστε να υπογράψει εκ νέου, για την παραλαβή συμπληρωματικού υλικού. Σε αντίθετη περίπτωση ο αποθηκάριος δεν παραδίδει στο χειριστή την επιπλέον ποσότητα και έτσι διασφαλίζεται η απόλυτη τήρηση της συνταγής τυποποίησης. 108

111 Γ. Παρεμβάσεις στον χειρισμό των μεταφορικών μέσων, όπως η οδήγηση αυτών των μέσων από ανειδίκευτα και βοηθητικά άτομα. Είναι συχνή η εκδήλωση επιθυμίας οδήγησης των μεταφορικών μέσων από ανειδίκευτα και βοηθητικά άτομα. Αποτέλεσμα τέτοιων πράξεων είναι η πρόκληση ζημιών ή η ανατροπή υλικών στους χώρους παραγωγής με απρόβλεπτες συνέπειες για τη συνέχεια. Το φαινόμενο αντιμετωπίζεται με την αφαίρεση του διακόπτη εκκίνησης των μεταφορικών μέσων από τους ειδικευμένους χειριστές, που το φέρουν μαζί τους και στο τέλος εργασίας το παραδίδουν στο κλειδοφυλάκιο του εργοστασίου Γενικότεροι κίνδυνοι λόγω σχεδιαστικής αστοχίας (κτιρίου ή εξοπλισμού) Όλα τα κτίρια της εγκατάστασης και ο εξοπλισμός έχουν σχεδιαστεί - κατασκευαστεί (κτίρια) και αγοραστεί - συναρμολογηθεί (εξοπλισμός) από την αρχή της λειτουργίας της EXRACO με γνώμονα τον προορισμό τους για παραγωγή και αποθήκευση εμπορικών εκρηκτικών υλών. Η συνεχής λειτουργία αυτών, φυσικά με τις απαιτούμενες συντηρήσεις, βελτιώσεις, αντικαταστάσεις για διάστημα άνω των 30 ετών (από το 1984 μέχρι σήμερα) χωρίς καμία επιπλοκή που θα οδηγούσε σε ατύχημα είναι η καλύτερη απόδειξη του επιτυχούς σχεδιασμού λειτουργίας της εγκατάστασης. 4.6 Σύστημα πυρανίχνευσης και πυρόσβεσης Για την καταπολέμηση πυρκαγιάς η EXTRACO έχει εγκαταστήσει και λειτουργεί ένα εντυπωσιακά πλήρες σύστημα πυρανίχνευσης και πυρόσβεσης - κατ ουσία πυροσβεστικό συγκρότημα. Συγκεκριμένα: Στο ένα οικόπεδο της εγκατάστασης υπάρχει μόνιμο υδροδοτικό πυροσβεστικό δίκτυο κατηγορίας ΙΙ που περιλαμβάνει τα εξής: Δεξαμενή ύδατος 100 m 3 επάρκειας 120 λεπτών. Η πλήρωση της δεξαμενής γίνεται με βυτίο Αντλητικό συγκρότημα Δίκτυο σωληνώσεων που τροφοδοτεί τις πυροσβεστικές φωλιές και περιλαμβάνει δίδυμο στόμιο για την τροφοδοσία του από οχήματα της πυροσβεστικής υπηρεσίας Δεκαεννέα (19) πυροσβεστικές φωλιές Στο έτερο οικόπεδο της εγκατάστασης υπάρχει μόνιμο υδροδοτικό πυροσβεστικό δίκτυο κατηγορίας ΙΙ που περιλαμβάνει τα εξής: 109

112 Δεξαμενή ύδατος 24m 3. Η πλήρωση της δεξαμενής γίνεται με βυτίο Αντλητικό συγκρότημα Δίκτυο σωληνώσεων που τροφοδοτεί τις πυροσβεστικές φωλιές και περιλαμβάνει δίδυμο στόμιο για την τροφοδοσία του από οχήματα της πυροσβεστικής υπηρεσίας Πέντε (5) πυροσβεστικές φωλιές Σε κάθε οικόπεδο της εγκατάστασης υπάρχει αυτόματο σύστημα πυρανίχνευσης που περιλαμβάνει: Τον Πίνακα Τις καλωδιώσεις Φωτοηλεκτρικούς ανιχνευτές καπνού οι οποίοι καλύπτουν όλα τα κτίρια της εγκατάστασης. Είναι τοποθετημένοι στις οροφές των κτιρίων και καθένας από αυτούς καλύπτει περιοχή έως και 50 m 2. Η μέγιστη απόσταση μεταξύ δύο ανιχνευτών είναι 6 μέτρα Κουμπιά αναγγελίας πυρκαγιάς Σειρήνες συναγερμού Σε όλη την εγκατάσταση υπάρχουν ανιχνευτές καπνού. Στο πρώτο οικόπεδο της εγκατάστασης υπάρχουν τα εξής φορητά μέσα πυρόσβεσης: Δεκαοκτώ (18) φορητοί πυροσβεστήρες ξηρής σκόνης των 6 kg έκαστος Δεκαπέντε (15) φορητοί πυροσβεστήρες ξηρής σκόνης των 12 kg έκαστος Δεκαπέντε (15) φορητοί πυροσβεστήρες CO 2 των 6 k g έκαστος Βοηθητικά μέσα πυρόσβεσης (φτυάρια, τσεκούρια, κλπ) Στο δεύτερο οικόπεδο της εγκατάστασης υπάρχουν τα εξής φορητά μέσα πυρόσβεσης: Επτά (7) φορητοί πυροσβεστήρες ξηρής σκόνης των 6 kg έκαστος Επτά (7) φορητοί πυροσβεστήρες ξηρής σκόνης των 12 kg έκαστος Στο οικόπεδο Α υπάρχουν τρεις πυροσβεστικές αντλίες ως εμφαίνονται στον ακόλουθο πίνακα: 110

113 Πίνακας 4.2 Πυροσβεστικές αντλίες οικοπέδου Α No. Παροχή Πίεση Τρόπος Λειτουργίας (m 3 /h) (ΜΣΥ) (πετρελαιοκίνητη, ηλεκτροκίνητη) Ηλεκτροκίνητη 2 6 Εξισορρόπησης πίεσης (JOCKEY) Πετρελαιοκίνητη (εφεδρική) Η εγκατάσταση διαθέτει δύο πυροσβεστικά οχήματα με το ένα εκ των δύο εφοδιασμένο με αφροποιητικό διάλυμα για την κάλυψη των αναγκών. Υπάρχει άμμος και τα αντίστοιχα εργαλεία για την κατασκευή αναχωμάτων για εγκλωβισμό των νερών πυρόσβεσης. Για τον περιορισμό της ρύπανσης από τα νερά πυρόσβεσης υπάρχει φρεάτιο συλλογής. Οι εργαζόμενοι της επιχείρησης είναι οργανωμένοι σε ομάδες πυρασφάλειας. Υπάρχουν ατομικά μέσα προστασίας του προσωπικού (ατομικές προσωπίδες με φίλτρο, προστατευτικά κράνη και δύσφλεκτες κουβέρτες διάσωσης). Στο οικόπεδο Α της εγκατάστασης υπάρχει ιατρείο για την αντιμετώπιση μικροτραυματισμών. Υπάρχει πλήρες σχέδιο δράσης για πυρόσβεση σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης όπως προκύπτει από τη Μελέτη Ασφαλείας και την αναλυτική περιγραφή που περιέχεται στο Εσωτερικό Σχέδιο Έκτακτης Ανάγκης που έχει εκπονηθεί. Δίνονται λεπτομερείς οδηγίες και εκπαίδευση σχετικά με τους τρόπους πυρόσβεσης ακόμη και τα μέσα πυρόσβεσης που πρέπει να χρησιμοποιούνται για την κατάσβεση συγκεκριμένων υλικών (πχ για πετρέλαιο, το ΤΝΤ και τα εύφλεκτα υγρά πρέπει να χρησιμοποιούνται πυροσβεστήρες αφρού ή ξηράς σκόνης και ποτέ να μην χρησιμοποιείται νερό. Για τα υπόλοιπα υλικά μπορεί να χρησιμοποιηθεί νερό). 111

114 Εικόνα 4.6 Οχήματα πυρόσβεσης 4.7 Προμήθεια εξειδικευμένων οχημάτων για τη μεταφορά των εκρηκτικών υλών. H EXTRACO προκειμένου να μειώσει περαιτέρω τον κίνδυνο πυρκαγιάς έχει προμηθευτεί ειδικά οχήματα αντιεκρηκτικού τύπου σύμφωνα με την διεθνή σύμβαση ADR (Οδηγία 2012/45/ΕΕ της Επιτροπής της 3 ης Δεκεμβρίου 2012), όπως έχει ενσωματωθεί στην ελληνική νομοθεσία με την ΥΑ 40955/4862 από Τα οχήματα αυτά προορίζονται να μεταφέρουν τις πρώτες ύλες και τα τελικά προϊόντα της EXTRACO, ενώ ίδιων προδιαγραφών είναι και το όχημα που μεταφέρει το πετρέλαιο και λοιπά υγρά καύσιμα για τις ενεργειακές ανάγκες της εγκατάστασης. Συγκεκριμένα υπάρχουν ειδικές απαιτήσεις ορισμένες εκ των οποίων αναφέρονται ενδεικτικά: Ι. Στον ηλεκτρολογικό εξοπλισμό στην καλωδίωση απαιτείται οι αγωγοί να είναι επαρκώς μονωμένοι, ενώ το μέγεθος τους να είναι αρκετά μεγάλο ώστε να αποφεύγεται η υπερθέρμανση. Όλα τα κυκλώματα, με ελάχιστες εξαιρέσεις, πρέπει να είναι προστατευμένα με ασφάλειες ή αυτόματους διακόπτες. Ακόμη ένας κεντρικός διακόπτης για την διακοπή των ηλεκτρικών κυκλωμάτων πρέπει να τοποθετείται κατά το δυνατόν πιο κοντά στο συσσωρευτή. Οι πόλοι του συσσωρευτή πρέπει να είναι 112

115 ηλεκτρικά μονωμένοι ή καλυμμένοι από το μονωτικό κάλυμμα του συσσωρευτή. Η συνολική ηλεκτρολογική εγκατάσταση πρέπει να είναι έτσι σχεδιασμένη, ώστε να μην μπορεί να προκαλέσει οποιαδήποτε ανάφλεξη ή βραχυκύκλωμα υπό κανονικές συνθήκες χρήσης των οχημάτων, ώστε αυτοί οι κίνδυνοι να ελαχιστοποιούνται στην περίπτωση σύγκρουσης ή παραμόρφωσης του οχήματος. ΙΙ. Στον εξοπλισμό πέδησης θα πρέπει να περιλαμβάνεται σύστημα απεμπλοκής των τροχών κατά την πέδηση. ΙΙΙ. Στα κάθε όχημα θα πρέπει να υπάρχει συσκευή περιορισμού της ταχύτητας ρυθμισμένη με τέτοιο τρόπο ώστε η ταχύτητα να μην μπορεί να υπερβεί τα 90 km/h. IV. Για πρόληψη κινδύνων φωτιάς προβλέπεται ειδική κατασκευή: της καμπίνας οχήματος ώστε να προστατεύεται κατά το δυνατόν ο οδηγός των δεξαμενών καυσίμου (πχ σε περίπτωση οποιασδήποτε διαρροής, το καύσιμο πρέπει να τρέχει στο έδαφος χωρίς να έρχεται σε επαφή με θερμά μέρη του οχήματος ή με το φορτίο) του κινητήρα που πρέπει να είναι έτσι εξοπλισμένος και τοποθετημένος ώστε να αποφεύγεται οποιοσδήποτε κίνδυνος για το φορτίο εξ αιτίας θέρμανσης ή ανάφλεξης, του συστήματος εξάτμισης, του επιβραδυντή του οχήματος, του θερμαντήρα με καύση. V. Στην κατασκευή του αμαξώματος δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται υλικά που είναι πιθανόν να σχηματίσουν επικίνδυνες ενώσεις με τις εκρηκτικές ουσίες που μεταφέρονται. VI. Οι θερμαντήρες με καύση μπορούν να εγκαθίστανται μόνο για τη θέρμανση της καμπίνας του οδηγού ή του κινητήρα. Δεν πρέπει να εγκαθίστανται στο διαμέρισμα του φορτίου δεξαμενές καυσίμων, θερμαντήρες με καύση, πηγές ισχύος, εισαγωγές αέρα για την καύση ή για την θέρμανση. Τα οχήματα πρέπει να είναι σχεδιασμένα, κατασκευασμένα και εξοπλισμένα έτσι ώστε τα εκρηκτικά να είναι προστατευμένα από εξωτερικούς κινδύνους και τις καιρικές συνθήκες. Αυτά τα οχήματα πρέπει να είναι κλειστά. Το διαμέρισμα του οδηγού πρέπει να διαχωρίζεται από το διαμέρισμα του φορτίου με ένα συνεχές τοίχωμα κλπ. [ADR (Οδηγία 2012/45/ΕΕ της Επιτροπής της 3ης Δεκεμβρίου 2012), όπως έχει ενσωματωθεί στην ελληνική νομοθεσία με την ΥΑ 40955/4862 από ]. 113

116 Εικόνα 4.7 Οχήματα μεταφοράς εκρηκτικών υλών 4.8 Μελέτη Ασφαλείας Σε όλη τη Μελέτη Ασφαλείας, όπως έχει ήδη παρουσιασθεί, προβλέπονται οι διάφοροι κίνδυνοι και περιγράφονται τα μέτρα που εφαρμόζονται, προκειμένου να μην συμβεί ποτέ η εκδήλωση των κινδύνων αλλά και οι ενέργειες αντιμετώπισής τους αν τελικά αρχίσουν να συμβαίνουν, ώστε να μην καταλήξουν σε καταστροφικό ατύχημα. Ακόμη έχουν προβλεφθεί και υπολογισθεί μέτρα για την μεγαλύτερη δυνατή μείωση των συνεπειών, αν τελικά παρά τα ανωτέρω συμβεί το ατύχημα έκρηξης. Σε αυτά τα πλαίσια μελετήθηκαν τα πλέον ακραία σενάρια περιλαμβανομένου κυρίως του φαινόμενου DOMINO με τις επιπτώσεις του. Εμπεριέχεται Πολιτική Πρόληψης Μεγάλων Ατυχημάτων και Σχεδιασμός Έκτακτης Ανάγκης, Επιπτώσεις στο Περιβάλλον Ενημέρωση του κοινού και Έκθεση Ατυχήματος Φαινόμενο DOMINO Πραγματοποιήθηκε μελέτη της έκτασης των συνεπειών από ένα ατύχημα γενικευμένων εκρήξεων και πυρκαγιά στην εγκατάσταση (μετάδοση φαινόμενου σε όλη την μονάδα), και της πιθανής ζώνης που θα επηρεαστεί. 114

117 Στη Μελέτη Ασφαλείας προβλέπεται και εφαρμόζεται ο σχηματισμός των διεθνώς αναγνωρισμένων «Ζωνών προστασίας» σύμφωνα με τις Οδηγίες του ΥΠΕΧΩΔΕ 44, Ήτοι: ΖΩΝΗ Ι - Προστασία Δυνάμεων Καταστολής: αντιστοιχεί στη ζώνη πιθανών θανάτων. Από το ωστικό κύμα προκαλούνται σοβαρές και μη επισκευάσιμες ζημιές στο φέροντα οργανισμό και στους τοίχους των κτιρίων. Αναπτύσσεται υπερπίεση 350 mbar και θερμική ακτινοβολία 15 ΚW/m 2, όπου αναμένεται η πρόκληση εγκαυμάτων γ βαθμού. ΖΩΝΗ ΙΙ - Προστασία Πληθυσμού - Σοβαρές επιπτώσεις : αντιστοιχεί στη ζώνη σοβαρών τραυματισμών. Από το ωστικό κύμα προκαλούνται ζημιές στο φέροντα οργανισμό και σε εξωτερικούς ή εσωτερικούς τοίχους. Αναπτύσσεται υπερπίεση 140 mbar και θερμική ακτινοβολία 6 ΚW/m 2, όπου αναμένεται η πρόκληση εγκαυμάτων γ βαθμού. ΖΩΝΗ ΙΙΙ - Προστασία Πληθυσμού - Μέτριες επιπτώσεις : αντιστοιχεί στη ζώνη μικρών τραυματισμών. Ζημιές σε πόρτες και παράθυρα, ελαφρές ρηγματώσεις σε τοίχους. Αναπτύσσεται υπερπίεση 50 mbar και θερμική ακτινοβολία 3 ΚW/m 2, όπου αναμένεται η πρόκληση εγκαυμάτων α βαθμού. Σε Σενάρια Αστοχίας πυρκαγιάς και εν συνεχεία έκρηξης κατά τη τυποποίηση ή/και συσκευασία αμμωνίτη ή πετραμμωνίτη (κτίρια παραγωγής) ως ποσότητα της επικίνδυνης ουσίας λαμβάνεται όλη η ποσότητα που συμμετέχει στη παραγωγή της παρτίδας, που είναι τα kg. Επειδή δεν υπάρχουν δεδομένα για όλες τις εκρηκτικές ουσίες, θα ληφθεί υπόψη ότι το σενάριο ατυχήματος περιλαμβάνει Τ.Ν.Τ., εκρηκτική ύλη που τα επικίνδυνα χαρακτηριστικά της υπερκαλύπτουν τα χαρακτηριστικά του αμμωνίτη και του πετραμμωνίτη. Τότε θα δημιουργηθεί ένα ωστικό κύμα και σύμφωνα με τον μελετητικό οίκο Sedwick International L.M.T. London, οι επιπτώσεις του με κέντρο το αντίστοιχο κτίριο θα είναι οι ακόλουθες: 44 Βασίζεται σε μελέτη του Εθνικού Μετσόβιου Πολυτεχνείου για το Επιχειρησιακό Κέντρο αντιμετώπισης βιομηχανικών ατυχημάτων μεγάλης έκτασης (ΒΑΜΕ) που εδρεύει στη Γενική Γραμματεία Πολιτικής Προστασίας. 115

118 Πίνακας 4.3 Ακτίνα πρόκλησης φαινομένου DOMINO σε συνάρτηση με την πίεση σε ενδεχόμενο πυρκαγιάς και εν συνεχεία έκρηξης κατά τη τυποποίηση ή/και συσκευασία αμμωνίτη ή πετραμμωνίτη. ΖΩΝΗ ΑΚΤΙΝΑ ΑΚΤΙΝΑ ΑΚΤΙΝΑ ΑΚΤΙΝΑ DOMINO Ρ=700 ΖΩΝΗΣ I ΖΩΝΗΣ II ΖΩΝΗΣ III Ρ=50 mbar Ρ=350 mbar Ρ=140 mbar mbar ΑΚΤΙΝΑ 30 m 45 m 75 m 200 m Πηγή Μελέτη Ασφαλείας EXTRACO SA (Σχέδιο Έκτακτης Ανάγκης). Στον ανωτέρω πίνακα αναφέρεται η στήλη ακτίνα πρόκλησης φαινόμενου DOMINO, η οποία έχει εκτιμηθεί ότι σε υπερπίεση 700 mbar, μπορεί να έχει καταστροφικές συνέπειες σε κτίρια και κατασκευές που ευρίσκονται στη σημειούμενη ακτίνα. Σε αντίστοιχα σενάρια αποθήκευσης νιτρικού αμμωνίου ή ετοίμων προϊόντων (αμμωνίτη, πετραμμωνίτη, ζελατινοδυναμίτιδας) η έκταση του φαινόμενου θα είναι πολύ πιο περιορισμένη, διότι όπως έχει αναφερθεί οι Αποθήκες πρώτων υλών και ετοίμων προϊόντων, έχουν κατασκευασθεί σύμφωνα με την ΚΥΑ 3329/ , περί εγκαταστάσεων με εκρηκτικές ουσίες και την ΚΥΑ 5905/ 1995 της Πυροσβεστικής Υπηρεσίας. Σε περίπτωση που συμβεί κάποια αστοχία στην αποθήκευση, προκληθεί πυρκαγιά και συμβεί έκρηξη, η αποθήκη αναμένεται να καταστραφεί, αλλά οι επιπτώσεις δεν θα επηρεάσουν την ευρύτερη της εγκατάστασης περιοχή καθόσον: τα κτίρια είναι καλυμμένα από τρεις πλευρές και την οροφή με χώμα ώστε η διαφυγή να είναι δυνατή μόνο προς μία κατεύθυνση συγκεκριμένη και ποτέ προς την γειτονική αποθήκη το χώμα καθαρίζεται συχνά ώστε να μην υπάρχουν ξηρά χόρτα που μπορούν να αναφλεγούν και να μεταδώσουν στη συνέχεια το φαινόμενο στο χώρο της αποθήκης η απόσταση μεταξύ των κτιρίων είναι σημαντική ώστε να μην είναι δυνατή η αλληλουχία συνεπειών σε περίπτωση ατυχήματος. Επιπλέον οι αποθήκες είναι έτσι κατασκευασμένες ώστε καμία δεν βρίσκεται στην κατεύθυνση εκτόνωσης της άλλης. Για τους ανωτέρω λόγους σε περίπτωση που συμβεί έκρηξη σε μία αποθήκη, 116

119 θα υπάρξουν επιπτώσεις στις γειτονικές αποθήκες (π.χ. απογύμνωση της αποθήκης από το υπερκείμενο χώμα), αλλά δεν υπάρχει κίνδυνος πρόκλησης αλυσιδωτού ατυχήματος (φαινόμενο DOMINO). Στην Μελέτη Ασφαλείας εξετάζεται και η πλέον ακραία περίπτωση σεναρίου ατυχήματος κατά την μεταφορά Τ.Ν.Τ. κατά τη φάση την οποία εκφορτώνεται από το όχημα που το μετέφερε στην εγκατάσταση για να αποθηκευτεί σε μια Αποθήκη (υποθετικά Αποθήκη για ΤΝΤ). Θεωρείται ότι συμβαίνει ατύχημα, προκαλείται πυρκαγιά και έκρηξη, στην οποία συμμετέχει η μέγιστη δυνατή ποσότητα που μπορεί να υπάρχει στην εγκατάσταση, δηλαδή 20 τόνοι Τ.Ν.Τ. Στην περίπτωση αυτή η γραμμική διάδοση του ωστικού κύματος είναι ανάλογη της μάζας του εκρηκτικού στην = 3.31 (σύμφωνα με τον ερευνητικό οίκο Sedwick International L.M.T. London). Σημειώνεται ότι ενώ η γραμμική διάδοση του εκρηκτικού κύματος είναι ανάλογη της κυβικής ρίζας, η εκτόνωση γίνεται σε 2,5 διαστάσεις (μήκος, πλάτος και το μισό της κατακόρυφου δηλαδή του ύψους). Συνεπώς οι επιπτώσεις θα πολλαπλασιαστούν με τις αντίστοιχες για 1 τόνο Τ.Ν.Τ. επί τον συντελεστή 3,31. Σε αυτή την περίπτωση θα ισχύσουν οι κατωτέρω τιμές. Πίνακας 4.4 Ακτίνα πρόκλησης φαινομένου DOMINO σε συνάρτηση με την πίεση σε ενδεχόμενο ατυχήματος κατά την μεταφορά Τ.Ν.Τ. ΖΩΝΗ ΑΚΤΙΝΑ ΑΚΤΙΝΑ ΑΚΤΙΝΑ ΑΚΤΙΝΑ DOMINO Ρ=700 ΖΩΝΗΣ I ΖΩΝΗΣ II ΖΩΝΗΣ III mbar Ρ=350 mbar Ρ=140 mbar Ρ=50 mbar ΑΚΤΙΝΑ 99 m 149 m 248 m 662 m Πηγή Μελέτη Ασφαλείας EXTRACO SA (Σχέδιο Έκτακτης Ανάγκης). Από τον ανωτέρω πίνακα εμφαίνεται ότι η ακτίνα της ζώνης στην οποία είναι δυνατόν να δημιουργηθούν δυσμενείς επιπτώσεις (κυρίως υπερπίεση), είναι μικρότερη από την ελάχιστη απόσταση της εγκατάστασης και του πλησιέστερου σημείου του οικισμού Τανάγρας (1400 μέτρα) και έτσι το φαινόμενο δεν θα έχει επιπτώσεις στον οικισμό αλλά μόνο στην πέριξ της μονάδας περιοχή, η οποία είναι χαρακτηρισμένη σαν δασική. Το γεγονός ότι περιφερειακά της εγκατάστασης υπάρχουν μικροί λόφοι μειώνει ακόμη περισσότερο τις επιπτώσεις. 117

120 Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να υπογραμμισθεί με πολύ θετικό πρόσημο η αρχική επιλογή της τοποθεσίας της εγκατάστασης από τους υπεύθυνους αυτής. Είναι πλήρως απομονωμένη από κατοικημένες περιοχές και άλλες εγκαταστάσεις με αποτέλεσμα και οι πλέον δυσμενείς συνέπειες του φαινομένου DOMINO να μην επηρεάζουν την τοπική κοινωνία, τόσο σε επίπεδο κινδύνων για ανθρώπινες ζωές και τραυματισμούς, όσο και σε επίπεδο υλικών ζημιών. Εικόνα 4.8 Εγκαταστάσεις EXTRACO ΥΠΟΜΝΗΜΑ: ΚΤΙΡΙΑΚΕΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ EXTRACO ΖΩΝΗ ΧΩΡΙΣ ΟΙΚΙΣΤΙΚΗ Η ΑΛΛΗ ΑΝΘΡΩΠΙΝΗ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ Εικόνα 4.9 Απομονωμένη θέση εγκαταστάσεων EXTRACO από άλλες εγκαταστάσεις και οικιστικές ζώνες. 118

121 Σημειώνεται ότι οι προδιαγραφές κατασκευής της εγκατάστασης είναι τέτοιες ώστε σε περίπτωση ατυχήματος σε μία μονάδα (αποθήκη ή τμήμα παραγωγής) να μην είναι δυνατή η μετάδοση του στα γειτονικά τμήματα. Για παράδειγμα ποτέ μία αποθήκη δεν βρίσκεται στον άξονα του σημείου εκτόνωσης της γειτονικής αποθήκης. Έτσι λοιπόν το φαινόμενο θα έχει πολύ μικρές συνέπειες (ακτίνα μικρότερη των 100 μέτρων) Επιπτώσεις από την δημιουργία τοξικού νέφους Πέρα από τη δημιουργία ωστικού κύματος είναι δυνατό από την έκρηξη ή πυρκαγιά να δημιουργηθούν ακόρεστα οξείδια αζώτου και άνθρακα από μερική καύση (NOx και CO) με κίνδυνο για τους ανθρώπους την χλωρίδα και πανίδα της εγγύτερης περιοχής περιφερειακά της εγκατάστασης. Γενικά από τις εκρήξεις δεν δημιουργούνται τοξικά αέρια, όμως κατά τη στιγμή της έκρηξης τοπικά είναι δυνατόν να σχηματισθούν οξείδια του αζώτου ή μονοξείδιο του άνθρακα αλλά ώσπου να διανύσουν λίγα μέτρα από την εστία καίγονται προς αδρανή οξείδια λόγω των υψηλών θερμοκρασιών. Επιπλέον το γεγονός ότι μία καύση είναι πάντοτε εξώθερμη, βοηθά στην ανύψωση της θερμοκρασίας των σχηματιζόμενων οξειδίων, που καθίστανται στη συνέχεια, ελαφρότερα από τον ατμοσφαιρικό αέρα, με αποτέλεσμα την ταχεία μετατόπιση τους προς τα υψηλότερα στρώματα της ατμόσφαιρας (τουλάχιστον σε ύψος μέτρων). Το παραπάνω φαινόμενο, βοηθά σημαντικά, στην διασπορά των οξειδίων σε μεγαλύτερη έκταση, πράγμα που έχει σαν άμεση συνέπεια, την μείωση της συγκέντρωσης τους, κάτω από τα επικίνδυνα όρια. Ακόμη, όπως αναφέρεται και στην Μελέτη Ασφαλείας, ακόρεστα οξείδια λόγω της υψηλής θερμοκρασίας που αναπτύσσεται με την καύση ή την έκρηξη μετατρέπονται συνήθως σε κορεσμένα. Έτσι θεωρείται αδύνατος ο σχηματισμός μονοξειδίου του άνθρακα και του αζώτου, ενώ το διοξείδιο του άνθρακα δεν θεωρείται τοξικό. Έτσι λοιπόν το σενάριο δημιουργίας ζώνης τοξικότητας δεν θεωρείται δυνατό. Υπάρχουν μόνο τα προϊόντα καύσης του πετρελαίου, η καύση του οποίου όμως λόγω των μικρών ποσοτήτων δεν επηρεάζει το περιβάλλον της ευρύτερης περιοχής Πολιτική Πρόληψης Μεγάλων Ατυχημάτων (ΠΠΜΑ) Στην ΠΠΜΑ έχει καταγραφεί ότι η επιχείρηση εφαρμόζει αυστηρά κανόνες πρόληψης ατυχημάτων έχοντας σαν βάση ότι πρέπει να τηρούνται τα εξής: 119

122 Αποτελεσματική εκπαίδευση του προσωπικού της επιχείρησης ώστε οι εργαζόμενοι να γνωρίζουν όλες τις οδηγίες ασφαλούς χειρισμού και να αποκτήσουν σημαντική εμπειρία στη λειτουργία της εγκατάστασης και την τήρηση των κανόνων ασφαλείας. Συνεχείς έλεγχοι της λειτουργίας της εγκατάστασης, από εσωτερικούς αλλά και εξωτερικούς συμβούλους και συνεργάτες. Σχολαστική τήρηση όλων των προληπτικών μέτρων όπως αυτά έχουν ήδη περιγραφεί και καθημερινή καταγραφή των ελέγχων τήρησης αυτών των μέτρων. Εγκατάσταση όλων των απαιτούμενων συστημάτων προστασίας του περιβάλλοντος από εκπομπές. Ύπαρξη γραπτών οδηγιών χρήσης, ώστε οι χειριστές μπορούν να αναζητούν πληροφορίες. ανά πάσα στιγμή να Τήρηση Βιβλίου Ελέγχου Αποθήκης σε καθημερινή βάση ακόμη και τις ημέρες που δεν διακινούνται υλικά ώστε, αν ανιχνευθούν τυχόν διαρροές, να καταγραφούν στο Βιβλίο. Επίσης καθημερινός έλεγχος σηματοδότησης της αποθήκης. Να γίνεται υποχρεωτικά έλεγχος της κατάστασης της αποθήκης τουλάχιστον μία φορά από τον φύλακα κατά τις απογευματινές ώρες και ανά 24ωρο τις μη εργάσιμες ημέρες. Όταν εισέρχεται περονοφόρο όχημα για μεταφορά υλικών, να παρίσταται και ο αποθηκάριος ή εργοδηγός παραγωγής ώστε να αποφεύγονται συμβάντα ανατροπής παλετών ή σάκων, ή ακόμη στην περίπτωση που αυτό θα συνέβαινε να είναι δυνατή η ενημέρωση των υπευθύνων της Εταιρείας και των ομάδων ασφαλείας ή πυροπροστασίας. Να απαγορεύεται η ταυτόχρονη είσοδος δύο περονοφόρων οχημάτων στην αποθήκη για να αποφεύγονται τυχόν συγκρούσεις. Στα πλαίσια της ΠΠΜΑ η επιχείρηση έχει προβλέψει μέτρα προστασίας και παρέμβασης για ελαχιστοποίηση επιπτώσεων από την εκδήλωση ατυχήματος και συγκεκριμένα: έχει εγκαταστήσει όλα τα απαραίτητα μέτρα πυρασφαλείας έχει εκπαιδεύσει το προσωπικό της για τη σωστή και ασφαλή λειτουργία της εγκατάστασης 120

123 συνεργάζεται με την Πυροσβεστική Υπηρεσία, η οποία έχει επισκεφθεί και ελέγξει τις εγκαταστάσεις και έχει εκπονήσει ειδικό σχέδιο επέμβασης στην εγκατάσταση. Προγραμματίζονται σχετικές ασκήσεις από την πιο πάνω Υπηρεσία. έχει εγκαταστήσει όλα τα απαραίτητα μέτρα για την προστασία του περιβάλλοντος. έχει εγκαταστήσει πλήρες πυροσβεστικό σύστημα που περιλαμβάνει συγκρότημα, οχήματα εξοπλισμό, ομάδα πυρασφάλειας. Για τον περιορισμό της ρύπανσης από τα νερά πυρόσβεσης έχει προβλέψει την ύπαρξη φρεατίου συλλογής Ακόμη στα πλαίσια προστασίας και παρέμβασης για ελαχιστοποίηση επιπτώσεων από την εκδήλωση ατυχήματος περιγράφεται η Οργάνωση συναγερμού και άμεσης επέμβασης και τα εσωτερικά και εξωτερικά μέσα που θα κινητοποιηθούν και συγκεκριμένα: Έχει καταγραφεί η οργάνωση συναγερμού και άμεσης επέμβασης, όπως είναι η χαρακτηριστική περίπτωση πυρκαγιάς όπου καταγράφονται: όλες οι διαδοχικές ενέργειες από την αναγγελία της φωτιάς μέχρι τον τρόπο δράσης για την τελική πυρόσβεση και την ενημέρωση εξωτερικών Υπηρεσιών (Πυροσβεστική Υπηρεσία αστυνομικό Τμήμα). Ακόμη περιγράφονται τα εσωτερικά και εξωτερικά μέσα που κινητοποιούνται. Εσωτερικά μέσα είναι: η συγκρότηση της Ομάδας Πυρασφάλειας και της Ειδικής Ομάδας Διάσωσης της επιχείρησης ενώ Εξωτερικά μέσα είναι: η Πυροσβεστική Υπηρεσία για βοήθεια στην καταστολή του φαινόμενου. Το Αστυνομικό τμήμα Σχηματαρίου για διευκόλυνση ή απαγόρευση της κυκλοφορίας όπου απαιτείται. Το κέντρο Υγείας Σχηματαρίου για αποστολή ασθενοφόρου για άμεση μεταφορά σε περίπτωση τραυματισμών ή δηλητηριάσεων. Ο Δήμος Τανάγρας για την ενημέρωση των Δημοτών από τοπικό ραδιοφωνικό σταθμό ή με τα μεγάφωνα του Δημοτικού καταστήματος αν χρειασθεί Εσωτερικό Σχέδιο Έκτακτης Ανάγκης Το συγκεκριμένο κείμενο περιγράφει αναλυτικά το σχέδιο αντιμετώπισης σεισμών, πυρκαγιάς/ έκρηξης, είσοδο ανεπιθύμητων ατόμων (δολιοφθορές) στην εγκατάσταση της EXTRACO SA στην Τανάγρα Βοιωτίας και τις επιμέρους ενέργειες 121

124 όπως έχουν αναλυτικά περιγραφεί ανωτέρω στην εξειδικευμένη αντιμετώπιση κινδύνων. Όλοι οι εργαζόμενοι, πρέπει να είναι εξοικειωμένοι με το σχέδιο και να γνωρίζουν επακριβώς τις ενέργειες στις οποίες θα προβούν σε περίπτωση έκτακτης ανάγκης. Ο προϊστάμενος της εγκατάστασης ή ο αντικαταστάτης του είναι υπεύθυνοι για την εφαρμογή του σχεδίου. Περιγράφονται αναλυτικά οι δράσεις που αναλαμβάνονται σε κάθε μία από τις ανωτέρω περιπτώσεις με συγκεκριμένες ευθύνες και ρόλους ατόμων όπως για παράδειγμα πως θα αντιμετωπισθεί πυρκαγιά ή σεισμός κατά τις εργάσιμες ώρες ή πυρκαγιά ή σεισμός κατά τις μη εργάσιμες ώρες. Το Εσωτερικό Σχέδιο Έκτακτης Ανάγκης δεν περιορίζεται στις ολιγάριθμες σελίδες, όπου περιγράφονται αναλυτικά οι δράσεις που αναλαμβάνονται αλλά διαχέεται και συνδυάζεται αρμονικά με όλα τα κεφάλαια της Μελέτης Ασφαλείας Επιπτώσεις στο περιβάλλον και μέθοδοι καθαρισμού και απόρριψης. Ακόμη στη Μελέτη Ασφαλείας περιγράφονται προβλέψεις για επιπτώσεις στο περιβάλλον και μεθόδους καθαρισμού και απόρριψης. Σχετικά με τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις αναφέρεται ο κίνδυνος που εσωκλείει μια μεγάλη φωτιά σε χώρους που αποθηκεύονται προϊόντα και μπορεί να οδηγήσει σε σημαντική μόλυνση του περιβάλλοντος, που κατ επέκταση μπορεί να έχει σαν αποτέλεσμα αφενός κινδύνους για την υγεία των ανθρώπων και αφετέρου καταστροφές, που οφείλονται αυτές καθ αυτές στη φωτιά. Θέτει το πρόβλημα στην πραγματική του διάσταση και αναφέρει ότι μόλυνση του περιβάλλοντος μπορεί να συμβεί σε μικρή έκταση γύρω από την εγκατάσταση σύμφωνα με την μελέτη ακραίων φαινόμενων όπως εκτέθηκε ανωτέρω και οφείλεται στους παρακάτω λόγους: Η πυρκαγιά μπορεί να δημιουργήσει αέρια ή καπνούς στην γύρω περιοχή σε ακτίνα περίπου 150 μέτρων Αέρια ή καπνοί που εκλύονται μπορεί να είναι όξινοι και να πλήξουν φυτά σε κοντινή απόσταση Διαρρεύσαν νερό πυρόσβεσης είναι μολυσμένο και κατά συνέπεια τοξικό για τους ανθρώπους, τα ζώα και τα φυτά Για το λόγο αυτό ορίζεται ότι το νερό πυρόσβεσης θα πρέπει να συγκεντρωθεί σε ειδική δεξαμενή και να υποστεί επεξεργασία πριν την απόρριψη του. 122

125 Κατόπιν περιγράφει αναλυτικά τις μεθόδους καθαρισμού και απόρριψης των υπολειμμάτων της πληγείσας περιοχής δίνοντας έμφαση στην ενημέρωση και τα μέτρα ατομικής προστασίας των εργαζομένων που θα εμπλακούν στη δράση Ενημέρωση κοινού Η Μελέτη Ασφαλείας ορίζει ότι ο προϊστάμενος της εγκατάστασης ενεργεί σαν εκπρόσωπος της εταιρείας και σε συνεργασία με τους εργοδότες, επιλέγει ένα εκπρόσωπο δημοσίων σχέσεων σε κάθε περίπτωση έκτακτης ανάγκης, ο οποίος αναλαμβάνει υπεύθυνα την ενημέρωση των μέσων μαζικής ενημέρωσης και του κοινού γενικότερα Σύνταξη έκθεσης ατυχήματος Μετά το πέρας διεξάγεται έρευνα για τα αίτια του συμβάντος και συντάσσεται τεχνική έκθεση, όπου περιγράφονται λεπτομερώς : οι πιθανές αιτίες του συμβάντος η αξιοπιστία των εγκατεστημένων συστημάτων ανίχνευσης και ειδοποίησης ο χρόνος αντίδρασης από το προσωπικό της επιχείρησης η αξιοπιστία και η ετοιμότητα των μέσων καταστολής η ακρίβεια των πληροφοριών που δόθηκαν και η αποτελεσματικότητα σχεδιασμού της επέμβασης του οι δυσκολίες επικοινωνίας κατά την φάση της ενημέρωσης ή της καταστολής ο χρόνος άφιξης της Πυροσβεστικής Υπηρεσίας από την στιγμή της ενημέρωσης οι ζημιές που προκλήθηκαν στην εγκατάσταση, τα προϊόντα ή τις γειτονικές μονάδες. οι εισηγήσεις για τα πρόσθετα μέτρα που πρέπει να ληφθούν για την ασφάλεια των εγκαταστάσεων. Η Τεχνική έκθεση διαβιβάζεται στη Διοίκηση της επιχείρησης, η οποία πρέπει να μεριμνήσει άμεσα για την αποκατάσταση των ζημιών αλλά πρωτίστως να λάβει όλα τα εισηγηθέντα μέτρα για την αποτροπή παρόμοιου συμβάντος μελλοντικά στις εγκαταστάσεις. Ταυτόχρονα η Τεχνική Έκθεση κοινοποιείται στην Πυροσβεστική Υπηρεσία, στην οικεία Νομαρχία πλέον Αντιπεριφέρεια Βοιωτίας, στην οικεία Περιφέρεια, στο Αστυνομικό Τμήμα Σχηματαρίου, στο Δήμο Τανάγρας, στα 123

126 Υπουργεία ΠΕΧΩΔΕ, ΥΓΕΙΑΣ - ΠΡΟΝΟΙΑΣ, ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ, ΠΡΟΣΤΑΣΙΑΣ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΗ, ΑΝΑΠΤΥΞΗΣ 4.9 Συστήματα διαχείρισης ποιότητας Η μεγάλη σημασία που δίνει η Extraco SA στην άριστη ποιότητα των προϊόντων της και την ασφάλεια στη χρήση τους, επιβεβαιώνεται από το ότι διαθέτει πιστοποιητικό Διαχείρισης Ποιότητας ISO 9001:2008 από τον διεθνή οίκο MOODY INTERNATIONAL CERTIFICATION για τον σχεδιασμό, την παραγωγή, την εμπορία και τη διακίνηση Αμμωνίτη, Πετραμμωνίτη (AN-FO) και Εκρηκτικού Γαλακτώματος (ΕΜ-ΕΧ) καθώς και για την εμπορία, αποθήκευση και διακίνηση εκρηκτικών προϊόντων. Για το ίδιο πεδίο πιστοποίησης διαθέτει Πιστοποιητικό Περιβαλλοντικής Διαχείρισης Ποιότητας ISO 14001:2004 από τον ίδιο οίκο. Κατά κοινή ομολογία η ΠΟΙΟΤΗΤΑ αποτελεί την βασική προϋπόθεση για την ανάπτυξη και την εξέλιξη των σύγχρονων επιχειρήσεων. Η Ποιότητα, σαν έκφραση των απαιτήσεων του χρήστη, περιλαμβάνεται στην περιγραφή της αναμενόμενης απόδοσης από ένα προϊόν ή μία υπηρεσία. Διαπιστώθηκε όμως ότι οι κλασικοί ποιοτικοί έλεγχοι, οι οποίοι υποχρεωτικά είναι δειγματοληπτικοί, δεν μπορούν να καλύψουν το σύνολο της υπεσχημένης Ποιότητας στην απόδοση ενός προϊόντος ή μίας υπηρεσίας. Η διαπίστωση αυτή συντέλεσε στην ανάπτυξη των Συστημάτων Διαχείρισης Ποιότητας, όπως αυτό που διαθέτει η EXTRACO, στόχος των οποίων είναι η παρακολούθηση των δραστηριοτήτων της επιχείρησης συνολικά και με τρόπο που να εξασφαλίζεται ότι τα παρεχόμενα προϊόντα και υπηρεσίες καλύπτουν σε κάθε περίπτωση την απαιτούμενη Ποιότητα. Το ΕΛΟΤ ΕΝ ISO 9001:2008 είναι ένα Πρότυπο, το οποίο δίδει τις απαιτήσεις για την ανάπτυξη και εφαρμογή ενός Συστήματος Διαχείρισης Ποιότητας (ΣΔΠ), που ικανοποιεί τις ανάγκες επιχειρήσεων διαφορετικών κλάδων, μεγεθών και νοοτροπιών. Μέσω του ΣΔΠ επιχειρείται η αποδοτικότερη λειτουργία κάθε Οργανισμού χωρίς να αλλάζει την δομή και τον τρόπο εκτέλεσης των δραστηριοτήτων του. Το σημαντικό είναι ότι αντικειμενικός σκοπός του Συστήματος Διαχείρισης Ποιότητας είναι η ΠΡΟΛΗΨΗ τυχόν ελαττωμάτων στο προϊόν ή την παρεχόμενη υπηρεσία, και όχι απλά ο εντοπισμός αυτών. Για να το επιτύχει το ΣΔΠ απαιτεί: Δέσμευση της διοίκησης της επιχείρησης που το εφαρμόζει, όπως η EXTRACO, η οποία εκδηλώνεται με την υπογραφή από μέρους της πολιτικής ποιότητας. Συγγραφή και διατήρηση Εγχειριδίου Ποιότητας. 124

127 Διαδικασίες του Συστήματος Διαχείρισης Ποιότητας όπως: Ελέγχου Εγγράφων, Ανασκόπησης από τη Διοίκηση, Εσωτερικών Επιθεωρήσεων, Εκπαίδευσης Προσωπικού, Προληπτικές & Διορθωτικές Ενέργειες, Καταλληλόλητας Μεθόδων, Διαχείρισης Εξοπλισμού, Δοκιμών και Έκδοσης Αποτελεσμάτων κ.α. Έντυπα του Συστήματος Διαχείρισης Ποιότητας, τα οποία συμπληρώνονται και αποτελούν τα Αρχεία Ποιότητας. Είναι οι αντικειμενικές αποδείξεις για την αποτελεσματική εφαρμογή των Διαδικασιών Ποιότητας της εταιρείας που εφαρμόζει το 9001/2008. Έγγραφα εξωτερικής προέλευσης που χρησιμοποιούνται στην επιχείρηση, τα οποία βοηθούν στην εφαρμογή των Διαδικασιών Ποιότητας και παρέχουν καθοδήγηση για τις καθημερινές δραστηριότητες. Έγγραφα αυτού του τύπου είναι: νομοθεσία, τεχνικές προδιαγραφές και πρότυπα, έγγραφα πελατών, διαταγές κ.α., τα οποία ενσωματώνονται στις καθημερινές λειτουργίες της επιχείρησης. [ΕΛΟΤ ΕΝ ISO 9001:2008] Το πρότυπο ΕΛΟΤ ΕΝ ISO είναι το πλέον διαδεδομένο παγκοσμίως πρότυπο περιβαλλοντικής διαχείρισης, το οποίο θέτει τις απαιτήσεις για την ανάπτυξη και εφαρμογή ενός αποτελεσματικού Συστήματος Περιβαλλοντικής Διαχείρισης. Το εν λόγω πρότυπο, όπως και το ISO 9001, μπορεί να εφαρμοστεί από οποιονδήποτε οργανισμό ενδιαφέρεται να βελτιώσει την περιβαλλοντική του επίδοση, ανεξάρτητα από το μέγεθος ή τον τομέα στον οποίον δραστηριοποιείται. Καθορίζει τις απαιτήσεις - προδιαγραφές για την ανάπτυξη και την εφαρμογή ενός Συστήματος Περιβαλλοντικής Διαχείρισης, σκοπός του οποίου είναι η μείωση της περιβαλλοντικής επίδρασης από την άσκηση της δραστηριότητας της επιχείρησης, η συνεχής βελτίωση της περιβαλλοντικής απόδοσης και η συμμόρφωση με την περιβαλλοντική νομοθεσία. Το ΕΛΟΤ ΕΝ ISO αποτελεί τη βάση για την εφαρμογή και άλλων σχημάτων πιστοποίησης περιβαλλοντικού χαρακτήρα, όπως είναι το Κοινοτικό Σύστημα Οικολογικής Διαχείρισης και Οικολογικού Ελέγχου (EMAS). Επιπροσθέτως, έχει σχεδιαστεί ώστε να είναι συμβατό με άλλα πρότυπα συστημάτων διαχείρισης, όπως το ΕΛΟΤ ΕΝ ISO 9001, ώστε να είναι δυνατή η ενοποίηση διαφορετικών συστημάτων διαχείρισης σε ένα ενιαίο ολοκληρωμένο σύστημα διαχείρισης, όπως ακριβώς συμβαίνει στην περίπτωση της EXTRACO. 125

128 Βάση του προτύπου αποτελεί η ανάλυση των διεργασιών της εταιρείας και του τρόπου με τον οποίο αυτές επηρεάζουν το περιβάλλον (περιβαλλοντικές επιπτώσεις). Παρέχει οδηγίες σχετικά με: α) την περιβαλλοντική οργάνωση της επιχείρησης β) τα μέτρα παρακολούθησης, μέτρησης κι ελαχιστοποίησης των περιβαλλοντικών επιπτώσεων γ) τα απαιτούμενα σημεία ελέγχων που πρέπει να εφαρμόζονται στις δραστηριότητες εκείνες που επιδρούν με το περιβάλλον όπως είναι: γ1) η κατανάλωση φυσικών πόρων (π.χ. νερό κ.λπ.) και ενέργειας γ2) η διαχείριση και διάθεση των αποβλήτων [ΕΛΟΤ ΕΝ ISO 14001]. Σύμφωνα με τις απαιτήσεις των ανωτέρω συστημάτων η EXTRACO υπόκειται σε ελέγχους από ανεξάρτητους επιθεωρητές του διεθνούς Φορέα που την πιστοποίησε, για να διαπιστωθεί ότι συμμορφώνεται με τις υποχρεώσεις που τις επιβάλλουν τα Συστήματα Ποιότητας που διατηρεί. Οι έλεγχοι για κάθε σύστημα είναι ετήσιοι και αφορούν την επιτήρηση εκ μέρους του Φορέα Πιστοποίησης ότι η EXTRACO τηρεί τις απαιτήσεις των Συστημάτων Ποιότητας, ενώ κάθε τρία έτη οι έλεγχοι είναι αυστηρότεροι προκειμένου να ανανεωθεί το πιστοποιητικό ποιότητας. Τα ανωτέρω καταδεικνύουν ότι εκτός της τήρησης των διατάξεων της εθνικής και ευρωπαϊκής νομοθεσίας περί εκρηκτικών υλών η EXTRACO έχει δεσμευτεί στην τήρηση διαδικασιών και διεργασιών που απορρέουν από τα ανωτέρω Συστήματα Ποιότητας που διατηρεί. Η δέσμευση αυτή δεν απαιτείται από νομοθετικές διατάξεις, είναι προαιρετική και σίγουρα αποτελεί προστιθέμενη αξία για την εταιρεία και μία επιπλέον απόδειξη της προσπάθειας που καταβάλλει για την κατά το δυνατό ποιοτικότερη και ασφαλέστερη λειτουργία της. Είναι φανερό ότι οι τυποποιημένες διαδικασίες που εισάγει λειτουργούν σε αρμονία και ενδυναμώνουν περαιτέρω τη Μελέτη Ασφαλείας και τα υπόλοιπα μέτρα μείωσης της επικινδυνότητας που λαμβάνει. 126

129 ΚΕΦΑΛΑΙΟ 5 ο ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ-ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ 5.1 Γενικά Η EXTRACO SA παρά το εξαιρετικά υψηλό επίπεδο ικανότητας στην αντιμετώπιση κινδύνων και την επακόλουθη μείωση της τρωτότητάς της έχει τη δυνατότητα να βρεθεί σε ακόμη πιο ισχυρή κατάσταση αν διορθώνονταν ορισμένες ελλείψεις, οι οποίες δεν οφείλονται στην ίδια, με πλέον χαρακτηριστική την έλλειψη Εξωτερικού Σχεδίου Έκτακτης Ανάγκης (ΣΑΤΑΜΕ) από την πλευρά των αρμόδιων Κρατικών Αρχών, όπως ήδη προβλεπόταν από την Οδηγία SEVESO II και τώρα από την SEVESO III, όπως ενσωματώθηκε στο ελληνικό δίκαιο με την Κ. Υ. Α / Θα μπορούσε ακόμη να προσθέσει περαιτέρω εργαλεία στο «οπλοστάσιο» εκτίμησης του κινδύνου που θα ανέπτυσσαν ακόμη περισσότερο την ετοιμότητά της. Επιπλέον θα μπορούσε να συμπεριλάβει και άλλα πιθανά σενάρια απειλών, όπως τα drones, τον κυβερνοπόλεμο και το ηλεκτρονικό έγκλημα, τα οποία με την πάροδο του χρόνου αποκτούν όλο και πιο πολλές πιθανότητες να υλοποιηθούν. Θα πρέπει να εξασφαλίσει την τήρηση του σχεδιασμού χρήσεων γης, όπως εξειδικευμένα προβλέπεται από την Κ. Υ. Α / (ενσωμάτωση της Οδηγίας SEVESO ΙΙΙ), για την περιοχή γύρω από μεγάλες βιομηχανικές εγκαταστάσεις που η λειτουργία τους εσωκλείει κινδύνους. Τέλος θα μπορούσε να αναβαθμίσει τα συστήματα ISO, που ήδη διαθέτει επιτυγχάνοντας ακόμη καλύτερη ποιοτική και ασφαλή διαχείριση των διεργασιών της. 5.2 Έλλειψη Εξωτερικού Σχεδίου Έκτακτης Ανάγκης (ΣΑΤΑΜΕ - Σχέδιο Αντιμετώπισης Τεχνολογικού Ατυχήματος Μεγάλης Έκτασης). Όπως η προηγούμενη Οδηγία SEVESO II έτσι και η SEVESOI IΙΙ (παράγραφος 1, εδάφιο γ του άρθρου 12) όπως εφαρμόζεται στην Ελλάδα με τις διατάξεις της παράγραφού Β2 του άρθρου 11 Κ.Υ.Α / «Σχέδια έκτακτης ανάγκης», εκτός από την υπάρχουσα υποχρέωση των φορέων εκμετάλλευσης, που υπάγονται στις διατάξεις της Οδηγίας SEVESO ΙΙΙ, να καταρτίζουν εσωτερικό σχέδιο έκτακτης ανάγκης και να παρέχουν τις απαραίτητες πληροφορίες στην αρμόδια Αρχή, ώστε αυτή να είναι σε θέση να καταρτίσει εξωτερικό σχέδιο έκτακτης ανάγκης - ΣΑΤΑΜΕ (διατάξεις άρθρου 11 παράγραφος Β2 της Κ. Υ. Α / ) προβλέπει την υποχρέωση και «των αρχών που έχουν οριστεί για το σκοπό αυτό να καταρτίζουν, εντός δύο ετών από την παραλαβή 127

130 των απαιτούμενων πληροφοριών από το φορέα εκμετάλλευσης εξωτερικό σχέδιο έκτακτης ανάγκης για τα μέτρα που πρέπει να λαμβάνονται εκτός της μονάδας». Επιπρόσθετα στην παράγραφο 6 του ίδιου άρθρου 12 ορίζεται ότι : «Τα κράτη μέλη μεριμνούν, ώστε τα εσωτερικά και τα εξωτερικά σχέδια έκτακτης ανάγκης να επανεξετάζονται, να δοκιμάζονται και, όταν χρειάζεται, να επικαιροποιούνται από τους φορείς εκμετάλλευσης και τις κοινοποιημένες αρχές, ανά ενδεδειγμένα χρονικά διαστήματα όχι μεγαλύτερα των τριών ετών. Η επανεξέταση λαμβάνει υπόψη τις μετατροπές στις σχετικές μονάδες ή εντός των οικείων υπηρεσιών έκτακτης ανάγκης, τις νέες τεχνικές γνώσεις και τις γνώσεις που αφορούν την αντιμετώπιση μεγάλων ατυχημάτων. Όσον αφορά τα εξωτερικά σχέδια έκτακτης ανάγκης, τα κράτη μέλη λαμβάνουν υπόψη την ανάγκη να διευκολύνεται η αυξημένη συνεργασία κατά την παροχή βοήθειας πολιτικής προστασίας σε σοβαρές περιπτώσεις έκτακτης ανάγκης.» [Οδηγία SEVESO IIΙ άρθρο 12 παρ 6]. Από τα ανωτέρω αναδεικνύεται η σοβαρότητα της κατάρτισης εξωτερικού ΣΑΤΑΜΕ από την αρμόδια Κρατική Αρχή, ώστε μέσω της Πολιτικής Προστασίας και των υπολοίπων Φορέων της Χώρας να βοηθηθεί η εγκατάσταση αλλά και η τοπική κοινωνία να ανταπεξέλθει σε μία κατάσταση έκτακτης ανάγκης που μπορεί να προέλθει σε περίπτωση ατυχήματος και να περιορισθούν κατά το δυνατό οι συνέπειες μίας ενδεχόμενης καταστροφής. Η αρμόδια Αρχή για τη σύνταξη του Σχεδίου Έκτακτης Ανάγκης - ΣΑΤΑΜΕ καθώς και οι αρμοδιότητές της προκύπτουν από τη συνδυαστική ερμηνεία των διατάξεων της ΥΑ.1299/2003 (Γενικό Σχέδιο ΠΠ «ΞΕΝΟΚΡΑΤΗΣ»), του Ν.3852/2010-Καλλικράτης και κυρίως της ΚΥΑ από (ΦΕΚ 354 Β), με την οποία υιοθετείται η Οδηγία 2012/18/ΕΕ (SEVESOIII) στη Χώρα μας. Το Σχέδιο «ΞΕΝΟΚΡΑΤΗΣ» αποτελεί το γενικότερο πλαίσιο σχεδιασμού για την σύνταξη Σχεδίων Έκτακτης Ανάγκης και στα 3 διοικητικά επίπεδα της Ελλάδας (κεντρικό, περιφερειακό και τοπικό) ανά κατηγορία κινδύνου, με στόχο την μεταξύ τους συμβατότητα και την περιγραφή των διαδικασιών που πρέπει να ακολουθεί ο φορέας σε όλες τις φάσεις του συστήματος κινητοποίησης ΠΠ 45, καθώς και των αλληλεπιδράσεων και της κατανομής δράσεων. Με το Ν.3852/2010 ιδρύθηκαν επτά (7) Αποκεντρωμένες Διοικήσεις, στις οποίες επικεφαλής είναι ο Συντονιστής και αντικατέστησαν τις πρότερες Οι φάσεις είναι: συνήθης ετοιμότητα, αυξημένη ετοιμότητα, αντιμετώπιση (κινητοποίηση - επέμβαση), βραχεία αποκατάσταση. 128

131 Περιφέρειες. Πλέον η Δευτεροβάθμια Αυτοδιοίκηση απαρτίζεται από 13 Περιφέρειες (από σύμπτωση ίδιος αριθμός με τις προηγούμενες Περιφέρειες που αντικαταστάθηκαν από τις 7 Αποκεντρωμένες Διοικήσεις). Οι Περιφέρειες διαιρούνται σε Περιφερειακές Ενότητες - Αντιπεριφέρειες 46 με επικεφαλής Αντιπεριφερειάρχη, ενώ επήλθε αλλαγή και στην πρωτοβάθμια Αυτοδιοίκηση. 47 Η ΚΥΑ από στο άρθρο 11 παράγραφο Β2.1 με τίτλο «ΕΙΔΙΚΟ ΣΑΤΑΜΕ ΓΙΑ ΚΑΘΕ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΗ» ξεκάθαρα ορίζει ότι «Για κάθε εγκατάσταση/μονάδα ανώτερης βαθμίδας η Αυτοτελής Δ/νση Πολιτικής Προστασίας της οικείας Περιφέρειας, μέσα σε δύο (2) έτη από την παραλαβή της καταχωρισμένης Μελέτης Ασφαλείας σύμφωνα με την παράγραφο Α1β, έχει την ευθύνη, για την κατάρτιση εξωτερικού σχεδίου έκτακτης ανάγκης, αναφορικά με τα μέτρα που πρέπει να λαμβάνονται έξω από το χώρο της συγκεκριμένης εγκατάστασης, εφεξής ειδικό ΣΑΤΑΜΕ». Στην παράγραφο Β2.2 της ίδιας Κ.Υ.Α. ορίζεται ότι το ειδικό ΣΑΤΑΜΕ πρέπει να καταρτίζεται με τέτοιο τρόπο ώστε το περιεχόμενο και η δομή του να εναρμονίζεται πλήρως με το Γενικό ΣΑΤΑΜΕ, το οποίο καταρτίζεται από τη Διεύθυνση Αντιμετώπισης Έκτακτων Αναγκών της Γενικής Γραμματείας Πολιτικής Προστασίας και αφορά την αντιμετώπιση τεχνολογικών ατυχημάτων μεγάλης έκτασης στις εγκαταστάσεις ανώτερης βαθμίδας σε όλη τη Χώρα. Από τα ανωτέρω προκύπτει ότι αρμόδια Αρχή για την εκπόνηση του εξωτερικού ΣΑΤΑΜΕ είναι πλέον η οικεία Περιφέρεια. Δυστυχώς εξωτερικό Σχέδιο Έκτακτης Ανάγκης - ΣΑΤΑΜΕ για την EXTRACO δεν υιοθετήθηκε επίσημα παρόλο που ήταν απαίτηση και της Οδηγίας SEVESO II, ούτε στην προηγούμενη διοικητική δομή, ούτε στην παρούσα που ιδρύθηκε με τον Ν. 3852/2010-Καλλικράτη. Αποτέλεσμα αυτής της παράλειψης από πλευράς Περιφέρειας είναι ότι στην απευκταία περίπτωση εκδήλωσης ΒΑΜΕ στην συγκεκριμένη εγκατάσταση η τελευταία θα πρέπει να το αντιμετωπίσει στηριζόμενη στις δικές της δυνάμεις και το 46 Οι Περιφερειακές Ενότητες είναι οι πρώην 57 Νομοί και σχεδόν πάντα εκτείνονται στα ίδια γεωγραφικά όρια με τους Νομούς, με διαφορετικές όμως αρμοδιότητες. Συγκεκριμένα υπήρχαν 54 νομαρχιακές αυτοδιοικήσεις, 3 διευρυμένες νομαρχιακές αυτοδιοικήσεις και επιπλέον 19 επαρχεία, ήτοι ένα σύνολο 76 διοικητικών ενοτήτων, που εξελίχθηκαν σε 13 αιρετές Περιφέρειες. [Ν.3852/2010] 47 Η Πρωτοβάθμια Αυτοδιοίκηση αποτελείται πλέον από 325 Δήμους με επικεφαλής τον Δήμαρχο, που εκλέγεται με τον συνδυασμό του με καθολική και μυστική ψηφοφορία. Στις αρμοδιότητες της δεν περιλαμβάνεται η σύνταξη ΣΑΤΑΜΕ [Ν.3852/2010]. 129

132 δικό της εσωτερικό Σχέδιο Έκτακτης Ανάγκης. Όσο καλά προετοιμασμένη και με υψηλό δείκτη ικανότητας να είναι η EXTRACO, γίνεται αντιληπτή η μεγάλη προστιθέμενη αξία ύπαρξης εξωτερικού ΣΑΤΑΜΕ από πλευράς Πολιτείας, με βάση το οποίο ο συντονισμός σε τοπικό, περιφερειακό αλλά και κεντρικό κρατικό επίπεδο θα ήταν σχεδιασμένος και δεδομένος, με τακτικές ασκήσεις να τον καθιστούν όλο και πιο εφαρμόσιμο, ενώ παράλληλα θα έπρεπε να επικαιροποιείται σε τακτά χρονικά διαστήματα. Η υιοθέτηση εξωτερικού ΣΑΤΑΜΕ εκ μέρους της Πολιτείας αποτελεί αδήριτη ανάγκη για λόγος δημοσίου και κοινωνικού συμφέροντος, ώστε να υπάρχει μεγαλύτερη ασφάλεια από τη λειτουργία της εγκατάστασης για τους εργαζόμενους σε αυτήν, όλο το ανθρώπινο δυναμικό της περιοχής, το περιβάλλον και τις κτιριακές υποδομές. Επί πλέον επί σειρά ετών και συγκεκριμένα από την έκδοση της SEVESO II αποτελεί απαίτηση της ευρωπαϊκής νομοθεσίας και επομένως υποχρέωση της Ελλάδας (υποχρεωτική εφαρμογή ενσωμάτωση Οδηγίας EE). Για το λόγο αυτό πρέπει η αρμόδια Περιφέρεια στην εδαφική αρμοδιότητα της οποίας υπάγεται η EXTRACO, παρά το γεγονός ότι «κληρονόμησε» την συγκεκριμένη ευπάθεια, που οδηγεί σε αύξηση τρωτότητας, από την παλαιότερη διοικητική δομή πριν το Ν.3852/2010-Καλλικράτη, να προβεί σε όλες τις απαιτούμενες ενέργειες, ώστε να δημιουργηθεί εξειδικευμένα για την EXTRACO εξωτερικό Σχέδιο Έκτακτης Ανάγκης (ΣΑΤΑΜΕ), σύμφωνα πλέον με τις διατάξεις της παραγράφου Β2.1 του άρθρου 11ΚΥΑ από Περαιτέρω εργαλεία εκτίμησης του κινδύνου. Εκτός από το εργαλείο «What if» η EXTRACO θα μπορούσε να υιοθετήσει και άλλα εργαλεία εκτίμησης κινδύνου στην διαρκή προσπάθεια για μείωση της έλευσης του κινδύνου και των συνεπειών του. Διευκρινίζεται ότι τα εργαλεία που παρατίθενται αμέσως κατωτέρω αναφέρονται με την έννοια της συμπληρωματικής λειτουργίας τους (εφόσον ένα ή περισσότερα επιλεγούν) και της διασταύρωσης (Cross check) περισσοτέρων παραμέτρων στην ανάλυση, εκτίμηση των κινδύνων και μείωση της τρωτότητας και επικινδυνότητας. Η συγκεκριμένη εγκατάσταση ήδη διαθέτει πολύ υψηλή δομή ανάλυσης κινδύνου που της έχει προσδώσει αυξημένη ικανότητα και ως επακόλουθο μείωση της διακινδύνευσης. Εξειδικευμένα εργαλεία που «εφαρμόζονται» σε όλη την γκάμα της αναγνώρισης κινδύνων και σχεδιασμού έκτακτων αναγκών είναι το Δέντρο Αλληλουχίας Σφαλμάτων (Fault Tree Analysis), το Δέντρο Αλληλουχίας Γεγονότων 130

133 (Event Tree Analysis), η Ανάλυση Επικινδυνότητας και Λειτουργικότητας (HAZOPAnalysis HAZardous and Operability Analysis) και οι Μέθοδοι εκτίμησης των επιπτώσεων σεναρίων ατυχημάτων. Το Δέντρο Αλληλουχίας Σφαλμάτων (Fault Tree Analysis) αποτελεί μία αναλυτική τεχνική, η οποία ορίζει καταρχήν την έλευση ενός απευκτέου περιστατικού/αστοχίας του συστήματος σε μία εγκατάσταση και στη συνέχεια το σύστημα της εγκατάστασης αναλύεται στα πλαίσια του περιβάλλοντος και λειτουργίας του, με στόχο να εντοπισθούν όλες οι πιθανές αιτίες που θα είχαν ως αποτέλεσμα την πρόκληση του ανεπιθύμητου περιστατικού. Η συγκεκριμένη μέθοδος δεν είναι μοντέλο όλων των πιθανών αστοχιών του συστήματος εγκατάστασης που εξετάζεται. Είναι απόλυτα προσανατολισμένη στο ορισμένο ανεπιθύμητο επικίνδυνο περιστατικό και αναλύει μόνο τις αστοχίες που μπορεί να οδηγήσουν σε αυτό. Για την ανάπτυξη της μεθόδου χρησιμοποιούνται σχήματα που το καθένα έχει συγκεκριμένο συμβολισμό καταστάσεων-αστοχιών, που είτε πρέπει να συντρέχουν όλες μαζί, ώστε να οδηγήσουν στο επόμενο στάδιο, είτε αρκεί να συντρέχει μόνο μία. Χαρακτηριστικά αναφέρεται ότι αν χρειάζεται να συντρέχουν όλες οι καταστάσεις - αστοχίες για να πραγματοποιηθεί η επόμενη κατάσταση χρησιμοποιείται ως «θύρα» το σύμβολο «ΚΑΙ», με το αντίστοιχο σχήμα του, ενώ αν αρκεί να συντρέχει εναλλακτικά μόνο μία από τις άνω των δύο καταστάσεων αστοχιών, τότε χρησιμοποιείται το σύμβολο «Η» με το αντίστοιχο σχήμα του. Οι αστοχίες δύνανται να είναι αστοχίες εξοπλισμού, ανθρώπινα λάθη ή οιοδήποτε άλλο γεγονός που θα είχε συνεισφορά στην πρόκληση του περιστατικού. [Σύγγραμμα Μαθήματος ΚΒ12.Αναγνώριση κινδύνων και σχεδιασμός εκτάκτων αναγκών σε βιομηχανίες και επιχειρήσεις Εργαλεία Εκτίμησης Μουζάκης Γεώργιος Διπλ. Χημικός Μηχανικός Α.Π.Θ. 2015] Το Δέντρο Αλληλουχίας Σφαλμάτων αναγνωρίζει καταστάσεις η ύπαρξη των οποίων, εφόσον συνδυαστεί με άλλα επικίνδυνα γεγονότα, μπορεί να προκαλέσει επικίνδυνα περιστατικά αποτελώντας ένα χρήσιμο εργαλείο πρόληψης. Το Δέντρο Αλληλουχίας Γεγονότων (Event Tree Analysis) αποτελεί ανάλυση, η οποία καταγράφει την εξέλιξη των επικίνδυνων γεγονότων αν αυτά επέλθουν. Δηλαδή αναλύει τις διάφορες δυνατότητες εξέλιξης ενός επικίνδυνου γεγονότος από τη στιγμή που αυτό θα συμβεί, εστιάζοντας στις πιθανές συνέπειες που είναι δυνατό να προκύψουν εκτιμώντας και μεταβαίνοντας από τη μία κατάσταση στην πιθανή επόμενη, χρησιμοποιώντας σχηματική απεικόνιση [Σύγγραμμα Μαθήματος ΚΒ12.Αναγνώριση κινδύνων και σχεδιασμός εκτάκτων αναγκών σε 131

134 βιομηχανίες και επιχειρήσεις Εργαλεία Εκτίμησης Μουζάκης Γεώργιος Διπλ. Χημικός Μηχανικός Α.Π.Θ. 2015]. Αποτελεί δηλαδή κυρίως εργαλείο μετριασμού των επιπτώσεων. Προκειμένου να επιτευχθεί η βέλτιστη δυνατή διαχείριση στην πρόληψη των κινδύνων βιομηχανικών ατυχημάτων και στη μείωση των συνεπειών τους θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί συνδυασμός (με σχηματική απεικόνιση) των δύο εργαλείων, με το Δέντρο Αλληλουχίας Σφαλμάτων να εξηγεί πως ένα ανεπιθύμητο γεγονός μπορεί να προκύψει από πολλά προηγούμενα συμβάντα και το Δέντρο Αλληλουχίας Γεγονότων να εξετάζει τις πιθανές συνέπειες του ανωτέρω ανεπιθύμητου γεγονότος. [Σύγγραμμα Μαθήματος ΚΒ12.Αναγνώριση κινδύνων και σχεδιασμός εκτάκτων αναγκών σε βιομηχανίες και επιχειρήσεις Εργαλεία Εκτίμησης Μουζάκης Γεώργιος Διπλ. Χημικός Μηχανικός Α.Π.Θ. 2015]. Εικόνα 5.1 Σχηματική Απεικόνιση των δύο εργαλείων (Fault Tree Analysis και Event Tree Analysis). Η Ανάλυση Επικινδυνότητας και Λειτουργικότητας (HAZOP Analysis HAZardous and Operability Analysis) αποτελεί μία από τις πλέον αποτελεσματικές μεθόδους για να μελετηθούν όλες οι πιθανές αποκλίσεις, που δύνανται να συμβούν σε βιομηχανικές εγκαταστάσεις, να εκτιμηθούν οι κίνδυνοι που προκύπτουν από αυτές, να υποδειχθούν οι αναγκαίες ενέργειες ή/και οι λύσεις που μειώνουν τις πιθανότητες εμφάνισης ή τις συνέπειες των συγκεκριμένων κινδύνων. Η HAZOP καλύπτει όλα τα τμήματα μίας εγκατάστασης και χρησιμοποιεί συγκεκριμένη κωδικοποίηση για να καταγράφονται οι παράμετροι, οι λέξεις κλειδιά και οι 132

135 αποκλίσεις που θα βοηθήσουν την σχηματοποίησή της σε πίνακες. Στους πίνακες, καταγράφονται όλες οι πιθανές παράμετροι (π.χ. αν πρόκειται για παρασκευή ANFO στο Τμήμα παραγωγής της EXTRACO ο ψεκασμός του πετρελαίου και η τροφοδοσία του αναμικτήρα με αμμωνίτη, η πίεση, η θερμοκρασία κ.λπ.), οι αποκλίσεις (π.χ. υπερψεκασμός πετρελαίου, υψηλή πίεση, υψηλή θερμοκρασία κ.λπ.), οι αιτίες (π.χ. βλάβη στον κοχλία ανάδευσης του μίγματος αμμωνίτη - πετρελαίου), οι συνέπειες, οι προστασίες κλπ. Αποτελεί διπλό εργαλείο (πρόληψης και μετριασμού). [Σύγγραμμα Μαθήματος ΚΒ12.Αναγνώριση κινδύνων και σχεδιασμός εκτάκτων αναγκών σε βιομηχανίες και επιχειρήσεις Χημικός Μηχανικός Α.Π.Θ. 2015] Εργαλεία Εκτίμησης Μουζάκης Γεώργιος Διπλ. Η εκτίμηση των επιπτώσεων από διάφορα σενάρια ατυχημάτων χρησιμοποιώντας τα προηγούμενα εργαλεία εξειδικεύει και εμβαθύνει σε συγκεκριμένη περίπτωση ανάλυσης συγκεκριμένου ατυχήματος, σε συγκεκριμένη εγκατάσταση με σκοπό τη καλύτερη δυνατή προετοιμασία, ώστε να μειωθούν ή/και να ελαχιστοποιηθούν οι επιπτώσεις από την εκδήλωση του συγκεκριμένου ατυχήματος. Αποτελεί εργαλείο μετριασμού των επιπτώσεων. 5.4 Εισαγωγή νέων Σεναρίων απειλών και προβληματισμοί για την αντιμετώπισή τους Επίθεση με Drone Με τον όρο «drone» ορίζεται το μη επανδρωμένο όχημα U.A.V (Unmanned Aerial Vehicle) ή το ιπτάμενο ρομπότ. [ Τα drones εκτός από τη συνεισφορά τους σε ειρηνικές και ανθρωπιστικές δραστηριότητες (διανομή εμπορευμάτων, μεταφορά φαρμάκων, κ.λπ.) χρησιμοποιούνται για πολεμικούς σκοπούς, όπως βομβαρδισμούς και κατασκοπεία [ καθώς και για εγκληματικούς σκοπούς όπως παράνομη διακίνηση ναρκωτικών, κ.λπ. [ Η επίθεση θα μπορούσε να συμβεί κατά το χρονικό διάστημα φορτοεκφόρτωσης και μεταφοράς εκρηκτικών υλών μπροστά από την είσοδο μία αποθήκης ή χώρου παραγωγής με δράστες εγκληματική ή τρομοκρατική ομάδα ή μεμονωμένα άτομα. Το Drone θα μπορούσε να είναι εφοδιασμένο με πρωτογενή εκρηκτική ύλη και πυροκροτητές, ώστε να εξασφαλισθεί η ισχυρή έκρηξή του με 133

136 τηλεχειρισμό ή σύγκρουση. Με τον οικοδομικό σχεδιασμό και τη στιβαρότητα των κατασκευών η επέκταση φαινόμενου DOMINO εκρήξεων εκτός της εγκατάστασης συγκεντρώνει ελάχιστες πιθανότητες. Όμως μία ισχυρή έκρηξη στους χώρους της EXTRACO μπορεί να είναι πιθανή με δυσμενέστατα αποτελέσματα για τους εργαζόμενους εκείνη τη στιγμή, την εγκατάσταση και τον εξοπλισμό. Τρόποι αντιμετώπισης επίθεσης με drones συνιστούν οι παρεμβολές στις συχνότητές τους (συνήθως 2,4 GHZ ή 5,8 GHZ), η ανάπτυξη δικτύων για να τα αναχαιτίζουν σε κάποια απόσταση από τα επικίνδυνα σημεία της επιχείρησης, η χρήση άλλων drones ακόμη και η χρήση αετών που πραγματοποιείται πιλοτικά από την Ολλανδική αστυνομία. [ Εικόνα 5.2 Αετός «αναχαιτίζει» drone. Επειδή το περιβάλλον δραστηριότητας των drones ως πολύ καινούριο ήταν «αχαρτογράφητο» εκδόθηκε με το ΦΕΚ 3152 από η υπ αριθ. Δ/ΥΠΑ/21860/1422 Απόφαση του Διοικητή Υπηρεσίας Πολιτικής Αεροπορίας, η οποία θεσπίζει Κανονισμό - γενικό πλαίσιο πτήσεων Συστημάτων μη Επανδρωμένων 134