AVOKATURA. VITI:VII, nr. 12 / 2011 Buletin i Odës së Avokatëve të Kosovës

Transcript

1 AVOKATURA VITI:VII, nr. 12 / 2011 Buletin i Odës së Avokatëve të Kosovës

2 AVOKATURA Buletin i Odës së Avokatëve të Kosovës VITI: VII - nr. 12 / 2011 Botohet çdo gjashte muaj Kryeredaktor Adem Vokshi Redaktor Qemajl Juniku Sekretar i redaksisë Yll Zekaj Oda e Avokatëve të Kosovës, rr.qamil Hoxha,10/3,Tel&Fax 038/ buletini_avokatura@oak-ks.org ; Web: 2

3 PËRMBAJTJA: Artikuj Norbert Koster, gjyqtar GJYQTARËT NDËRKOMBËTARË NË KOSOVË...7 Dr.Sc. Hazër SUSURI - Avokat SISTEMI І DREJTËSISË, PUSHTETI GJYQËSOR NË REPUBLIKËN E KOSOVËS...11 Mr.sc.Qemajl Juniku FITIMI, HUMBJA E POSEDIT DHE PENGESA NË REALIZIMIN E RREGULLT TË DREJTËS NË POSED...33 Muhamet Shala, avokat EKSPROPRIJIMI NË PRAKTIKËN GJYQËSORE ME VESHTRIM TË POSACËM LIDHUR ME PRONËN SHOQËRORE...39 Astrit Hoti KONTRATA PËR MENAXHMENTIN...61 Sylejman Nuredini, gjyqtar JURISDIKSIONI I GJYKATAVE NË KONTESTET PRONËSORE- JURIDIKE...71 Liridon Maloku EKZEKUTIMI I MASAVE EDUKUESE NDAJ TË MITURVE NË REGJIONIN E MITROVICËS...83 Fikri Shishko, avokat METODOLOGJIA E PUNIMIT TË AKTGJYKIMEVE (AKT- VENDIMEVE) CIVILE Minush Hoxha, avokat DISPOZITAT JURIDIKE PENALE DHE REALITETI Ma. Sc. Ardian BAJRAKTARI NDOTJA E MJEDISIT, NJË KRIM QË DËMTON TË SOTMEN DHE TË ARDHMEN TONË

4 Mr.sc. Xhevdet Halili, Phd. Cand. ZBATIMIT I KODIT TË PROCEDURËS PENALE DHE LIGJIT PENAL PËR TË MITUR NË PUNËN E POLICISË DHE ISPEKTORËVE POLICOR TË KOSOVËS Ma.sc.Florent Muçaj & Luz Balaj jur i dipl VËSHTRIM RETROSPEKTIV MBI RRUGËN QË KALOI KOSOVA DERI TE PAKOJA E AHTISARIT, SI BAZË E KRIJIMIT TË SHTETIT TË KOSOVËS Ma.sc.Alketa Elezi ass.profesor SFIDAT LIGJORE NË LUFTËN KUNDËR TERRORIZMIT Vilard Bytyqi jur i dipl & Bashkim Preteni jur i dipl E DREJTA E AZILIT DHE RREGULLIMI I TIJ SIPAS LEGJISLACIONIT TË KOSOVËS

5 Me lejёn e Deutsche Richterzeitung, ku origjinali ёshtё publikuar nё vitin 2011, faqe Norbert KOSTER,Gjyqtar pranë Gjykatës Supreme të Kosovës 1 GJYQTARËT NDËRKOMBËTARË NË KOSOVË 2 Kur në verën e vitin 1999 OKB-ja mbi bazën juridike të Rezolutës 1244 të Këshillit të Sigurimit të OKB-së 3, nën emrin UNMIK 4 mori përsipër administrimin e Kosovës, së shpejti doli në pah, se gjyqësori kosovar qëndronte para problemeve të mëdha. Shumica e gjyqtarëve shqiptarë të Kosovës ishin përjashtuar nga pozitat e tyre më 1989 dhe ishin zëvendësuar me kolegë serbë 5. Përmes kësaj gjyqtarëve shqiptarë të Kosovës 6 që u punësuan prapë më 1999, u mungonin dhjetë vjet përvojë profesionale. Krahas kësaj, sidomos te procedurat me pjesëmarrje multietnike, ekzistonin dyshime në paanshmërinë e gjyqtarëve kosovarë. Për këtë arsye UNMIK-u nga shkurti 2000 mundësoi emërimin e gjyqtarëve penalë ndërkombëtarë me kompetencën juridike në Kosovë 7, të cilëve madje u ishte dhënë edhe kompetenca që t i shqyrtojnë edhe lëndët penale tashmë në procedim 8. Ngaqë gjyqtarët e paktë ndërkombëtarë në kolegjet e përbëra zakonisht nga dy gjyqtarë profesionalë dhe tre porotë 9 ishin në pakicë dhe andaj gati se nuk mund ta ushtronin ndikimin e tyre të dëshiruar në zbatimin e drejtësisë, qysh në fund të vitit 2000 u hap mundësia që raste të caktuara t u barten përmes caktimit të veçantë 1 Autori punon që nga viti 2005 si gjyqtar në Kosovë. Deri më 2008 ai punoi si gjyqtar ndërkombëtar për Kombet e Bashkuara. Në verën e vitit 2008, nga Bashkimi Evropian për misionin e EULEX-it ai u caktua si gjyqtar kryesues në lëndë penale pranë Gjykatës Supreme të Kosovës. Që nga fundi i vitit 2010 ai është gjyqtar kryesues në Kolegjin Special pranë Gjykatës Supreme, i cili është kompetent për konteste të së drejtës civile në lidhje me privatizimin e ish-ndërmarrjeve shtetërore. Ky artikull shpreh mendimin personal të autorit dhe nuk paraqet qëndrimin zyrtar të misionit të EULEX-it. 2 Me lejen e Deutsche Richterzeitung, ku origjinali ёshtё publikuar nё vitin 2011, faqe United Nations Interim Administration Mission in Kosovo. 5 Pas heqjes së autonomisë kosovare nga Sllobodan Millosheviqi në vitin 1989 në institucionet kosovare bashkëpunëtorët shqiptarë u zëvendësuan me serbë, kështu për shembull edhe shumica e mësuesve apo e mjekëve. 6 Gjyqtarë serbë që atëherë gati se nuk ka më në gjykatat kosovare. Mirëpo, gjyqtarët serbë veprojnë në disa enklava në gjykatat paralele serbe, por të cilat nuk pranohen në Kosovë. 7 Bazë juridike ishin rregulloret e UNMIK-ut 2000/6 dhe 2000/64, të cilat mund të gjenden në faqen 8 Shiko seksionin 1.2 të Rregullores së UNMIK-ut 2000/6: Gjyqtarët ndërkombëtarë kanë autorizime dhe përgjegjësi t i ushtrojnë funksionet e detyrës së tyre, duke përfshirë këtu edhe autorizimin e tyre për zgjedhjen dhe marrjen e përgjegjësisë për rastet e reja penale dhe të pazgjedhura brenda juridiksionit të gjykatës, në të cilën ai apo ajo është emëruar. 9 Neni 23 par. 1 i Ligjit atëherë të vlefshëm në Kosovë për Procedurën Penale, 5

6 kolegjeve speciale të shkallës së parë, të cilat përbëheshin nga tre gjyqtarë profesionalë, prej të cilëve së paku dy ishin gjyqtarë ndërkombëtarë 10. Përmes kësaj ishte krijuar hapësira për konceptin, që gjyqtarët ndërkombëtarë të angazhohen në lëndë penale 11 pranë gjykatave kosovare së bashku me kolegët kosovarë si gjyqtarë gjykues dhe në këtë mënyrë të zgjidheshin dy probleme me një goditje; në njërën anë shqyrtimi i rasteve speciale, veçanërisht krimet e luftës, të cilat nuk mund t u besoheshin kolegjeve të përbëra vetëm nga kosovarët, në anën tjetër përmirësimin e përhershëm të cilësisë së drejtësisë kosovare përmes bashkëpunimit me gjyqtarët ndërkombëtarë. Ky koncept u ruajt deri në fund të vitin 2008 nga OKB-ja, e cila vazhdimisht punësonte afro 15 gjyqtarë ndërkombëtarë në Kosovë. Që atëherë kjo u vazhdua nga misioni i BE-së për sundimin e ligjit EULEX 12, por me një numër më të madh të stafit prej aktualisht 30 gjyqtarëve ndërkombëtarë, të cilët krahas të drejtës penale janë kompetentë edhe për raste të caktuara civile 13, e përveç kësaj zgjerohet edhe përmes të ashtuquajturit monitorim, mentorim dhe këshillim, pra këshillimin e caktuar të kolegëve gjyqtarë kosovarë dhe të institucioneve gjyqësore kosovare. Bazë juridike për përfshirjen e gjyqtarëve të EULEX-it në gjyqësorin kosovar është Ligji mbi kompetencat, përzgjedhjen e lëndëve dhe caktimin e lëndëve të gjyqtarëve dhe prokurorëve të EULEX-it në Kosovë 14, i cili përmban një rregullore të shumëllojshme të asaj, se cilat raste do të shqyrtohen nga gjyqtarët e EULEX-it. Një parim i pashmangshëm me këtë rast është që te lëndët e marra për shqyrtim nga EULEX-i, kryesimin duhet ta ketë një gjyqtar i EULEX-it. Përndryshe, në fushën e të drejtës penale përmes dispozitave të shumta përjashtuese dhe diskrecionale, ligji lejon në fund marrjen përsipër të të gjitha llojeve të procedurave si dhe përbërjen fleksibile të trupave gjykues me shumicë të gjyqtarëve të EULEX-it apo të kolegëve kosovarë. 15 Përmes kësaj gjyqtarët ndërkombëtarë në Kosovë tashmë dhjetë vjet kanë një autorizim, i cili në tërë botën tejet rrallë mund të takohet: ushtrimin e pushtetit juridik në një vend të huaj sipas ligjit të vlefshëm aty. Andaj nuk mund aspak të na habis që sfidat në këtë veprimtari janë enorme. Vetë zbatimi i të drejtës së huaj shkakton më shumë vështirësi, se sa që ashtu se ashtu mund të supozohet, sepse e drejta që vlen në Kosovë 16, siç do të duhej të 10 Rregullorja e UNMIK-ut 2000/64, linku si fusnota Më vonë edhe në procedura të privatizimit, për të cilat në këtë artikull nuk do të hyhet më thellë. 12 European Union Rule of Law Mission in Kosovo, 13 Kompetenca e gjyqtarëve civilë kufizohet në procedura të privatizimit si dhe konteste pronësore Ngaqë kompetenca vendimmarrëse për këtë qëndron te kryetari i Asamblesë të gjyqtarëve të EULEX-it, i cili përmes kësaj mund të ushtrojë ndikim direkt në përbërjen e panelit gjyqësor, në mënyrë të drejtpërdrejtë dalin pyetjet në lidhje me parimin e gjyqtarit ligjor si dhe të pavarësisë së gjyqtarit, për të cilat megjithatë këtu nuk do të shtjellohet më thellë. 16 Çështja kontestuese për arsye politike, se a janë të zbatueshme ligjet e shpallura nga parlamenti kosovar që nga shpallja e pavarësisë në pranverë 2008, duhet të këtu të lihet mënjan. 6

7 qartësohet në shembullin e të drejtës penale 17, është fort e komplikuar. Njëra prej akteve të para juridike të UNMIK-ut qëndronte aty që ta shpallte të zbatueshme të drejtën, e cila ishte e vlefshme para Në fushën e të drejtës penale materiale ky ishte në radhë të parë Kodi Penal i Jugosllavisë nga vitin , mirëpo i plotësuar përmes dispozitave të veçanta të Kodit Penal serb nga viti , të cilët në anën tjetër shfuqizohen përmes dispozitave speciale të Kodit Penal të Krahinës Socialiste Autonome të Kosovës nga Së paku ekziston literaturë komentuese rreth shumicës së këtyre dispozitave ligjore. Këtyre ligjeve u bashkëngjiten prapëseprapë dispozita të krijuara nga UNMIK-u, të cilat përmbajnë rregulla rreth veprave të veçanta apo grupeve të delikteve. 22 Pastaj, më 2004, hyri në fuqi i ashtuquajturi Kodi i Përkohshëm Penal (Kodi i Përkohshëm Penal i Kosovës, KPPK) 23, i cili pjesërisht solli ndryshime të mëdha, prandaj zbatimi i dispozitës kalimtare që pason ofertën për trajtim më të favorizuar jo rrallë sjell probleme me vete. Komentuare apo literaturë rreth këtij ligji të ri nuk ka. Ngaqë edhe më tej duhet të shqyrtohen raste të shumta të vjetra me kohë të kryerjes së veprës para prillit 2004, gjyqtarët duhet ta zotërojnë dhe ta zbatojnë edhe tani si të drejtën e vjetër ashtu edhe atë të re me dallimet përkatëse. Dukshëm edhe më e vështirë është situata në fushën e të drejtës së procedurës penale. Këtu deri në prill 2004 vlente e drejta jugosllave e procedurës penale 24, e cila mbështetej afër sistemit juridik austro-hungarez dhe në strukturat e saj i përgjigjej në masë të madhe Kodit gjerman të Procedurës Penale. Nga këto rrënjë juridiko-historike u distancua Kodit i Përkohshëm i Procedurës Penale (Kodi i Përkohshëm i Procedurës Penale të Kosovës, KPPPK) 25 që hyri në fuqi në prill 2004, ashtu që ai si i ashtuquajtur ligj hibrid ndërtohet mbi një përzierje të parimeve të common laë dhe civil laë. Se a ishte e arsyeshme kjo kthesë në traditën juridike pikërisht në fazën e tranzicionit të gjyqësorit kosovarë, duhet të vihet në dyshim. Në punën praktike përveç kësaj po dëshmohet se ka dështuar detyra e vështirë ligjvënëse, që në mënyrë të arsyeshme të kombinohen parimet në vete kontradiktore të procedurës mes palëve sipas mostrës amerikane dhe procedurës së karakterizuar nga hetimi, ashtu siç gjen zbatim kryesisht në Evropën 17 Në të drejtën civile gjendja juridike është dukshëm më e vështirë se sa në të drejtën penale. 18 Rregullorja e UNMIK-ut 1999/1, e sqaruar dhe e ndryshuar përmes Rregullores së UNMIK-ut 1999/4 dhe më vonë përmes Rregullores së UNMIK-ut 2000/ Kodi Penal i Republikës Socialiste Federative të Jugosllavisë, 20 Kodi Penal i Republikës së Serbisë, Gazeta Zyrtare e RS të Serbisë, nr. 26/ _Kosovo_Criminal_Law.pdf. 22 Për shembull Rregullorja e UNMIK-ut 2000/4 Mbi ndalimin e nxitjes së urrejtjes, përçarjes ose mosdurimit kombëtar, racor, fetar dhe etnik apo Rregullorja e UNMIK-ut 2001/22 Mbi masat kundër krimit të organizuar Linku si në fusnotën

8 Qendrore. KPPPK përmban një mori paqartësish sistematike dhe huq objektivin e një ndarjeje të qartë të detyrave te pjesëmarrësit e procesit. Literaturë komentuese nuk ka ende. Sikurse në të drejtën penale materiale, për shkak të rasteve ende të shumta të vjetra, gjyqtarët edhe në të drejtën procedurale duhet ta zotërojnë dhe ta zbatojnë si të drejtën e vjetër ashtu edhe atë të re, me ç rast situata përmes kësaj nuk bëhet më e thjeshtë, sepse edhe në të drejtën procedurale ekzistojnë dispozita të shumta speciale në rregulloret e UNMIK-ut. 26 Përveç kësaj kolegët ndërkombëtarë janë të ndërlidhur në një sistem gjyqësor, i cili duhet të luftojë me vështirësi të mëdha në ndërtimin e strukturave. Kështu para afro 400 gjyqtarëve kosovarë, të cilët veprojnë në një strukturë trishkallëshe të instancave 27, qëndron një mal prej afro procedurave të pazgjidhura vetëm në të drejtën civile. Edhe pse në vitet e fundit pajisja materiale e gjyqësorit kosovar falë mbështetjes financiare nga shtetet e jashtme si dhe niveli i dijes së gjyqtarëve kosovarë falë masave të shumta të arsimimit dhe të trajnimit është përmirësuar dukshëm, megjithatë nuk mund të mos vërehet, se përmbushja e kërkesave minimale të sundimit të ligjit ende nuk është siguruar së paku në tërë vendin. Krahas problemeve të mëdha logjistike dhe organizative 28, gjyqësori kosovar dhe renomeja e tij në popullatë 29 vuan para së gjithash nga ndikimi nga jashtë përmes ryshfetit dhe kërcënimit. Njëmend është vështirë për të marrë të dhëna të besueshme rreth përmasave të ryshfetit, por pa marrë parasysh statistikat precize nuk ekziston dyshimi, se ryshfeti është një problem kryesor i gjyqësisë kosovare. 30 Duke marrë parasysh të ardhurat mujore të gjyqtarit prej 350 deri 400 euro me një nivel çmimesh, i cili është pak më i ulët se në Gjermani, kjo nuk mund të befasojë, madje kur dihet se gjyqtarët nuk gëzojnë mbrojtje me sigurim shëndetësor apo me sigurim social dhe se pensioni arrin afro 40 euro në muaj. Krahas kësaj në përditshmërinë e Kosovës bën pjesë edhe kërcënimi i gjyqtarëve. Shumë kolegë kosovarë shprehin frikën dhe nuk e kuptojnë se pse nuk guxojnë të armatosen. Kryesisht kërcënimet konkrete nuk janë aspak të nevojshme. Fakti që një i pandehur është një personalitet i pasur dhe i njohur, mund të jetë arsye e mjaftueshme për një gjyqtar kosovar që ai dosjen as të mos e prek. Sepse ndryshe nga kolegët ndërkombëtarë, për gjyqtarët kosovarë nuk ka mbrojtje personale, ngaqë qeveria nuk siguron mjete financiare për këtë qëllim. 26 Kështu për shembull Rregullorja e UNMIK-ut 1999/26 Për zgjatjen e periudhës së paraburgimit ose Rregullorja e UNMIK-ut 2002/6 Mbi masat e fshehta dhe masat teknike të vëzhgimit dhe hetimit. 27 Nuk ekzistojnë gjykata administrative, gjykata e punës apo gjykata të tjera speciale. 28 Për shembull: Në shumë raste nuk ekziston administrim i renditur i dosjes; sekretaritë janë të panjohura, ashtu që të gjitha dosjet grumbullohen në zyrat e gjyqtarëve; seancat gjyqësore mbahen nëpër zyra duke e përjashtuar opinionin publik, sepse nuk ka salla të mjaftueshme të gjykimeve. 29 Edhe më tej nga të gjitha institucionet publike gjyqësori kosovar ka renomenë më të keqe te popullata. 30 Para pak kohësh një gjyqtar i Gjykatës së Qarkut në Prishtinë u dënua me katër vjet heqje lirie, sepse paska pranuar më shumë se euro si dhe një veturë për të birin e tij si kundërshpërblim për shpallje të pafajshëm në një proces vrasjeje (aktgjykimi ende nuk është i plotfuqishëm). 8

9 Edhe nga opinioni publik gjyqësia nuk e merr mbështetjen e nevojshme, edhe pse pikërisht në të drejtën penale një gjyqësi funksionale është e varur nga ndihma e qytetarëve, sepse pa deklarata të besueshme të dëshmitarëve shpesh dështon konstatimi i gjendjes faktike. Në Kosovë është e vështirë të gjenden dëshmitarë të gatshëm për dhënien e dëshmisë, posaçërisht kur bëhet fjalë për korrupsion apo krim të organizuar. Edhe vetë atëherë kur dëshmitarët në procedurën hetimore janë të gatshëm për bashkëpunim me prokurorinë, më së voni në shqyrtimin gjyqësor shpeshherë shprehen zbrazëtira sa të përnjëhershme aq edhe të çuditshme në kujtesën e dëshmitarëve. Frikësimi nuk kufizohet vetëm me gjyqtarë 31, kurse mbrojtja efektive e dëshmitarëve është gati e pamundshme në territorin e Kosovës, e cila është e madhe sa gjysma e Hesenit dhe numëron afro 2 milionë banorë. 32 Një problem i mëtejmë i gjyqësisë në Kosovë është cilësia e avokatëve. Me përjashtim të bartësve të paktë të shpresave, kryesisht të rinj, niveli i avokatëve është i ulët. Edhe në vetë procedura të gjykatave porote hasim në mbrojtës, të cilët nuk kanë kurrfarë njohurish të dosjes, e të mos flasim për strategji të mbrojtjes. Edhe pse e drejta procedurale ofron pikënisje të mira për koncepte të mbrojtjes, kundërshtimet e mbrojtësve në të drejtën procedurale shprehin shpesh mungesë të çdo lidhjeje me materien. Që në një ambient të tillë bashkëpunimi i gjyqtarëve ndërkombëtarë dhe kosovarë nuk është i thjeshtë, është tejet e dukshme. Faktorë shtesë rëndues janë vështirësitë gjuhësore 33, horizontet e ndryshme të përvojave personale 34, dallimet e mëdha në të ardhura si dhe dallimet socio-kulturore. 35 Para kësaj prapavije është e habitshme, se sa mirë funksion bashkëpunimi dhe deri sa shumë rezultate të mira ka sjellë kjo tashmë. Për këtë duhet falënderuar angazhimit dhe gatishmërisë për veprim në të dyja anët. Nuk duhet të mbetet e papërmendur, se gjyqtarët gjermanë për shkak të mënyrës së tyre faktike dhe të strukturuar të punës kanë një nam posaçërisht të mirë tek kolegët e tyre kosovarë. Krahas përvojës solide profesionale dhe respektit për një kulturë të huaj, edhe talenti për improvizime dhe fleksibiliteti bëjnë pjesë po ashtu te njohuritë e pashmangshme të një gjyqtari ndërkombëtar në Kosovë. E ndonjëherë nevojitet edhe një porcion i mirë i humorit, kështu për shembull, nëse gjyqtari kosovar i trupit gjykues gjatë marrjes në pyetje të një dëshmitari, ngrihet pa fjalë, shkon në 31 Në vjeshtë 2005 pak para fillimit të shqyrtimit kryesor kundër pjesëtarëve pjesërisht të rangut të lartë të të ashtuquajturës Ushtri Çlirimtare UÇK, një dëshmitar i prokurorisë u qëllua në mes të rrugës. Vëllai i tij u plagos rëndë. Pak pas dorëzimit të tij në spital aty u krye edhe një sulm vrasës kundër tij përkundër ruajtjes së rreptë. 32 Shiko edhe Këshilli i Evropës, Raporti nga , 33 Gjuha e punës së gjyqtarëve ndërkombëtarë është anglishtja, ajo e kolegëve kosovarë shqipja dhe serbishtja. 34 Shumë kolegë kosovarë janë pak para pensionimit dhe gjatë veprimtarisë së tyre profesionale kanë përjetuar historinë plot ndryshime të Ballkanit që nga vdekja e Titos. 35 Struktura shoqërore në të gjitha rrafshet është fort e orientuara kah familja dhe klani. Kontakte jashtë familjes ka vetëm në masë të kufizuar. 9

10 drejtim të daljes dhe në pyetjen e çuditshme, se çfarë u bë, ai përgjigjet, se po shkon në tualet dhe se për disa minuta mund të vazhdohet puna edhe pa atë, sepse nuk dëshiron ta pengojë rrjedhën e seancës gjyqësore. Vende të tjera, zakone të tjera edhe në sallën e gjykimeve. 10

11 Dr.Sc. Hazër SUSURI Avokat SISTEMI І DREJTËSISË, PUSHTETI GJYQËSOR NË REPUBLIKËN E KOSOVËS 1. Parimet e përgjithshme dhe përcaktimi kushtetues i pushtetit gjyqësor Organet e gjyqësisë përfaqësojnë veçantinë e organeve shtetërore që veprojnë dhe vendosin në kryerjen e funksionit të pushtetit gjyqësor në mënyrë të pavarur nga pushteti legjislativ dhe ai ekzekutiv administrativ. Në organet e sistemit të gjyqësisë, të pushtetit të gjyqësisë si organe të pavarura të pushtetit shtetëror përfshihen gjykatat, por edhe prokuroria dhe avokatia publike. Sistemi gjyqësor apo sistemi i organeve shtetërore të gjyqësorit si pushtet i pavarur shtetëror në punët e funksioneve të tyre, zbatojnë normat e përgjithshme dhe ato konkrete ligjore me vendosjen e rasteve konkrete në mes të ndërgjyqësve si palë të kundërta në procedurë gjyqësore në ndjekjen dhe dënimin e kryerësve të veprave penale dhe në mbrojtjen e të drejtave të individëve në bazë të normave juridike të shtetit. Gjykatat janë kategori e së drejtës kushtetuese. Si organe të drejtësisë, ato luajnë rol të rëndësishëm në shoqëri. Ato mbrojnë interesat dhe vlerat themelore të shoqërisë 36. Organizimi і drejtësisë ndryshon sipas vendit, por një parim і përgjithshëm është se dhënia e drejtësisë bëhet vetëm nga gjykatat, të cilat përbëjnë pushtetin gjyqësor, që u nënshtrohet ligjeve dhe është і pavarur nga pushtetet tjera 37. Mirëpo çështjet e përcaktimit kushtetues të pavarësisë së gjyqësorit dhe raportet e tij me pushtetin legjislativ dhe ekzekutiv mbeten problemet më të prekshme e të shtruara për zgjidhje në nivel kushtetues. Veçanërisht në demokracinë evropiane ky mosekuilibër buronte nga njëfarë mbizotërimi të institucionit të Parlamentit, për shkak të kuptimit të parimit demokratik të sovranitetit të popullit dhe atij të përfaqësimit, që kanë mbizotëruar ndaj parimit të kufizimit dhe ndarjes së pushteteve 38. Megjithëse problemi і pavarësisë së gjyqësorit në raport me pushtetin legjislativ dhe ekzekutiv në bazë të Kushtetutës së Republikës së Kosovës është përcaktuar plotësisht si pushtet і pavarur і gjyqësorit, përvoja e deritanishme e kaluar në zbatimin e parimit të pavarësisë së gjyqësorit në Kosovë, e veçanërisht në periudhën e pozitës së Kosovës si entitet nën Administrimin e Përkohshëm të Kombeve të Bashkuara, tregon se gjyqësori nuk ka qenë në nivelin e duhur të pavarësisë së tij të plotë nga pushtetet e tjera, por ka qenë nën ndikimin e tërthortë të pushteteve të tjera. Ndaj Kushtetuta e Republikës së Kosovës e vitit 2008 në aspektin e përcaktimit kushtetues përcakton vijë ndarëse të pavarësisë së pushtetit të gjyqësorit nga ai і legjislativit dhe të 36 Dr Kurtesh Saliu, E drejta kushtetuese, Libri 1, (Botimi i katërt), Universiteti i Prishtinës, Fakulteti Juridik, Prishtinë 2004, faqe Luan Omari, Parime dhe institucione të së drejtës publike, Botimet Elena Gjika, Tiranë, faqe Prof. Luan Omari & prof.dr. Aurela Anastasi, E drejta kushtetuese, Shtëpia botuese ABC, Tiranë, 2008, faqe

12 ekzekutivit. Mirëpo rregullimi і funksionimit dhe i organizimit ligjor të gjykatave duhet ta përforcojë vijën e pavarësisë së plotë të gjyqësorit nga pushteti i legjislativit dhe ekzekutivit, përkatësisht vijën e mostolerancës ligjore të ndikimit të pushteteve të tjera në pushtetin gjyqësor. Presionet ndaj gjyqësorit janë karakteristikë edhe e gjyqësorit të Republikës së Kosovës, veçanërisht është karakteristikë e përzierjes së pushteteve të tjera në pushtetin e gjyqësorit përzierjet e fshehta apo edhe publike ndaj pushtetit shtetëror të gjyqësorit si pushtet і pavarur dhe і ndarë nga pushtetet e tjera. Përcaktimet e pushtetit të gjyqësisë në bazë të Kushtetutës së Republikës së Kosovës kanë karakterin e një demokracie të kushtetutave moderne evropiane sa і përket parimit kushtetues në ndarjen e pushteteve. Mirëpo gjyqësori і Republikës së Kosovës vuan nga presionet për përzierje në kryerjen e funksionit të tij të pavarur dhe kjo shpjegohet me faktin se tani Republika e Kosovës si shtet і pavarur dhe sovran gjendet në fazën kur është përcaktuar me Kushtetutë pushteti gjyqësor і pavarur, objektiv dhe і paanshëm. Mirëpo zbatimi praktik і pushtetit të gjyqësorit në Republikë has në bllokada, përzierje dhe presione të llojeve të ndryshme nga pushtetet e tjera dhe nga presionet publike dhe jopublike dhe të partive politike për ta penguar realizimin e funksionit gjyqësor në mënyrë të plotë dhe të pavarur. Këtu kemi të bëjmë veçanërisht me një fazë kur ndeshen tri lloje të gjyqësorit, ai і periudhës së ish Krahinës Socialiste Autonome të Kosovës, і cili gjyqësor ka një përvojë të gjatë profesionale dhe kaulitative, pastaj і gjyqësorit të periudhës së Kosovës si entitet nën administrimin e përkohshëm të Kombeve të Bashkuara dhe tani gjyqësori më і ri і përcaktuar në bazë të Kushtetutës së Republikës së Kosovës të vitit 2008, і cili ka filluar të marrë konturat e reja në shtetin e ri të pavarur dhe demokratik të Republikën së Kosovës. Këto pushtete të gjyqësorit në këto tri periudha të kalimit të tij historik kanë tendenca të ruajtjes së ndikimeve nga periudhat e kaluara të veprimit të gjyqësorit duke і trashëguar anët e këqija nga ato periudha, përkatësisht anën e përzierjes së dy pushteteve në pushtetin gjyqësor si dhe të përzierjeve të fshehta dhe publike në pavarësinë e pushtetit gjyqësor. Mirëpo me rregullativën e re ligjore, Ligjin për gjykata 39 i nxjerr në bazë të Kushtetutës së Republikës së Kosovës të vitit 2008 lidhur me gjykatat në Republikën e Kosovës janë ligjësuar forma të reja të funksionimit të gjykatave, të cilat kanë si përparësi rregullimin gjyqësor të pengimit të ndikimeve në pavarësinë e pushtetit gjyqësor dhe të ndikimeve nga pushtetet shtetërore, e tëra kjo që gjykatat t i zbatojnë në mënyrë më konsekuente ligjet dhe aktet e tjera të përgjithshme. Pushteti gjyqësor është pushteti і tretë (funksion) і pushtetit shtetëror të pandashëm dhe unik. Ajo është e treta sipas radhës, por jo sipas rëndësisë të rolit të saj dhe e thellësisë. Pushtetit gjyqësor është më aktivja, më konkurrentja dhe në praktikë dega më aktive në funksionin e sundimit të të drejtës dhe në vërtetimin e legjitimitetit të shtetit të së drejtës. Nga kjo, ajo është unike në territorin e shtetit të caktuar modern Ligji për gjykatat, Nr. 03/L-199 i miratuar nga Kuvendi i Republikës së Kosovës date 22 korrik Abedin Feroviq, E drejta kushtetuese II, Novi Pazar, ZAM Grafika 2007, faqe

13 Prandaj parimet e përgjithshme të sistemit gjyqësor në bazë të Kushtetutës së Republikës së Kosovës përcaktojnë se pushteti gjyqësor në Republikën e Kosovës ushtrohet nga gjykatat, i cili si i tillë është i pandashëm, unik, i pavarur nga pushteti ekzekutiv e legjislativ, i paanshëm, i drejtë dhe siguron qasje të barabartë në gjykata. Kushtetuta e Republikës së Kosovës duke u përcaktuar në themelimin e shtetit dhe të organeve shtetërore në parimin e ndarjes së pushteteve, siguron gjyqësor të pavarur në interes të njerëzve dhe të shtetasve, i cili nuk do të jetë i ndikuar nga pushteti legjislativ apo ekzekutiv administrativ. Prandaj edhe gjyqësori, përkatësisht sistemi i drejtësisë i Republikës së Kosovës, me Kushtetutën e Republikës dhe ligjet e sistemit të drejtësisë, definon organet shtetërore të cilat garantojnë mbrojtjen e barabartë dhe të paanshme të lirive dhe të drejtave të njeriut e shtetasit; të interesave dhe pronës së njeriut, pronës së shtetit në një anë dhe në anën tjetër mënyrën e përcaktimit të përgjegjësive të njeriut dhe shtetasit për sjelljet e tij jashtë normave ligjore të shtetit si dhe në atë bazë shqiptimin e sanksioneve ligjërisht të përcaktuara në bazë të përgjegjësisë për kryerjen e veprave penale të caktuara. Po ashtu, gjyqësori mbron normat juridike shtetërore të përcaktuara dhe ligjshmërinë dhe kushtetutshmërinë e rendit të caktuar të Republikës së Kosovës. Në Ligjin për gjykatat në mënyrë precize janë përcaktuar përcaktimet themelore të Kushtetutës për pozitën, kompetencat dhe e organizimi i sistemit gjyqësor, si komponentë thelbësore e organizimit të pushtetit. Gjykatat janë definuar si organe shtetërore të pavarura, të cilat gjykojnë në bazë të Kushtetutës, ligjeve dhe marrëveshjeve ndërkombëtare të ratifikuara në përputhje me Kushtetutën, në një anë, dhe sigurojnë zbatimin e të drejtës dhe mbrojtjen e lirive e të drejtave të njeriut nga ana tjetër Organizimi dhe funksionimi i gjykatave në Republikën e Kosovës Me qëllim të mbrojtjes më efikase të drejtë dhe ligjore të lirive dhe të drejtave të njeriut dhe subjekteve të tjerë në Republikën e Kosovës, është përcaktuar një organizim, dhe juridiksion i ri demokratik i gjykatave në bazë të Kushtetutës dhe ligjeve përkatësisht Ligji nr. 03/l-199 për gjykatat 42, me të cilat do të arrihet efikasiteti më i lartë dhe organizimi më funksional i gjykatave në Republikë. Kështu, në organizimin e ri të gjykatave dhe të sistemit të drejtësisë, baza themelore e gjykimit të gjykatave është Kushtetuta dhe ligji. Me Kushtetutën e Republikës së Kosovës është përcaktuar pavarësia e plotë dhe paanshmëria e gjyqtarëve gjatë ushtrimit të funksionit. 41 Savo Klimovski, Ustavno pravo i politički sistem, II izdanie, Prosvetno delo AD, Skopje 2006, faqe Ligji për gjykatat, Nr. 03/L-199 i miratuar nga Kuvendi i Republikës së Kosovës date 22 korrik

14 Në punën dhe veprimin e gjykatave në bazë të Kushtetutës dhe ligjit, Kushtetuta e Republikës garanton të drejtën për ankesë ndaj një vendimit gjyqësor, si e drejtë e patjetërsueshme e ndërgjyqësve dhe të tjerëve në procedurë gjyqësore, me të cilën të drejtë në ankesë ndërgjyqësve dhe pjesëmarrësve të tjerë në gjykim i sigurohet e drejta e kontrollit të punës së gjyqësorit me rastin e marrjes së vendimit në pikëpamje të ligjshmërisë dhe të kushtetutshmërisë së vendimeve të gjykatave. Përveç mjeteve të rregullta juridike, në procedurë gjyqësore është e garantuar me kushtetutë dhe ligj, edhe e drejta e përdorimit të mjeteve të jashtëzakonshme juridike për ndërgjyqësit në çështje civile dhe për të pandehurin në procedurë penale, apo edhe në procedura të ngjashme. Gjykatat si organe shtetërore në sistemin e drejtësisë në Republikën e Kosovës në bazë të Kushtetutës së Republikës përcaktojnë pushtetin e veçantë shtetëror të gjyqësorit në kuadër të tri pushteteve shtetërore duke u themeluar si organe të veçanta të pushtetit shtetëror. Në këtë kuptim, gjykatat e ushtrojnë pushtetin shtetëror të gjyqësorit pavarësisht nga pushteti legjislativ dhe ai ekzekutiv administrativ dhe në atë drejtim ato i marrin vendimet e tyre pa ndikim të asnjë pushtetit tjetër. Kështu që gjykatat kushtetutëzohen me rol të veçantë kushtetues si pushtet i gjyqësorit në mbrojtjen e të drejtave të shtetasve dhe pasurisë dhe integritetit të tyre personal. Në bazë të dispozitave të Nenit 103 të Kushtetutës së Republikës së Kosovës është përcaktuar se organizimi, funksionimi dhe juridiksioni i Gjykatës Supreme dhe i gjykatave të tjera rregullohen me ligj të veçantë 43. Autoriteti i Gjykatës Supreme të Kosovës me Kushtetutë është përcaktuar autoriteti më i lartë gjyqësor, ndërsa autoritet e tjera të gjyqësorit më të ulët dhe instancat e vendosjes së tyre janë lënë që të rregullohen me ligj të veçantë. Kështu që në bazë të Ligjit nr. 03/L- 199 për Gjykatat në Republikën e Kosovës është përcaktuar organizimi krejtësisht i ri nga organizimi i deritanishëm i gjykatave, i cili plotësisht e ka ruajtur organizimin dhe funksionimin e gjyqësorit që nga periudha e organizimit dhe funksionimit të tij në bazë të Kushtetutës të KSA të Kosovës të vitit 1974 dhe në atë në bazë të Ligjit për gjykatat e rregullta të KSA të Kosovës i zbatueshëm në bazë të Rregullores së UNMIK-ut. Një organizim i tillë ka qenë formë e veprimit dhe e organizimit të gjykatave edhe në periudhën e Administrimit të përkohshëm të Kosovës si entitet nën OKB-në, përkatësisht nën UNMIK-un që nga 10 qershor 1999 e deri më 17 shkurt 2008, me shpalljen e Pavarësisë së Kosovës, përkatësisht deri më 15 qershor 2008, me fuqizimin e Kushtetutës së Republikës së Kosovës. Në bazë të Kushtetutës së Republikës së Kosovës, Gjykata Supreme e Kosovës është autoriteti më i lartë gjyqësor në Republikë. Në strukturën e saj përbërëse të gjyqtarëve, me Kushtetutën e Republikës është përcaktuar garancia shtetërore se të paktën pesëmbëdhjetë përqind e gjyqtarëve të Gjykatës Supreme, por jo më pak se tre gjyqtarë, do të jenë nga radhët e komuniteteve pakicë në Kosovë. Kryetarin e Gjykatës Supreme të Kosovës e emëron dhe shkarkon Presidenti i Republikës së Kosovës, i cili emërohet nga radhët e gjyqtarëve të 43 Neni 21-25, Ligji për gjykatat, Nr. 03/L-199, Kuvendi i Republikës së Kosovës date

15 Gjykatës Supreme me mandat kohor shtatëvjeçar, pa mundësi të riemërimit dhe atë me propozimin paraprak të Këshillit Gjyqësor të Kosovës. Mirëpo edhe shkarkimin e tij e propozon Këshilli Gjyqësor i Kosovës ndaj Presidentit të Kosovës, i cili vendos për shkarkimin e Kryetarit të Gjykatës Supreme të Kosovës 44. Mirëpo, me Kushtetutë po ashtu garantohet se të paktën pesëmbëdhjetë përqind e gjyqtarëve nga cilado gjykatë tjetër e themeluar me juridiksionin e apelit, por jo më pak se dy gjyqtarë, do të jenë nga radhët e komuniteteve që nuk janë shumicë në Kosovë 45. Themelimi i gjykatave të specializuara është përcaktuar si mundësi kushtetuese sipas nevojës dhe kjo çështje është lënë në rregullativën ligjore, mirëpo është ndaluar me Kushtetutë themelimi i gjykatave të jashtëzakonshme. 3. Emërimi dhe shkarkimi i gjyqtarëve Kushtetuta e Republikës së Kosovës përcakton vetëm autoritetin më të lartë gjyqësor në Republikë dhe atë Gjykatën Supreme të Kosovës, ndërsa përcaktimin dhe organizimin e gjykatave të tjera ia lë rregullimit ligjor të veçantë. Mirëpo, në pikëpamje të emërimit të gjyqtarëve, Kushtetuta e Republikës së Kosovës me dispozitat e Nenit 104 përcakton se emërimin dhe shkarkimin e gjyqtarëve në bazë të Kushtetutës së Republikës së Kosovës e bën Presidenti i Republikës së Kosovës, me propozimin paraprak të Këshillit Gjyqësor të Kosovës. Kështu që funksioni i emërimit të gjyqtarëve të Republikës së Kosovës është në ingerencë ekskluzive të Presidentit të Republikës së Kosovës. Me Kushtetutën e Republikës është garantuar edhe përbërja e gjyqësorit për të pasqyruar shumëllojshmërinë etnike të Kosovës dhe parimet e pranuara ndërkombëtarisht të barazisë gjinore, si kriteri thelbësor kushtetues në aspektin e strukturës nacionale të gjyqtarëve të gjykatave në Republikën e Kosovës. Si kriter themelor kushtetues i përbërjes së gjykatave është përcaktuar baza e përbërjes etnike të juridiksionit territorial të gjykatës, për të cilën emërohen gjyqtarët nga presidenti i Republikës së Kosovës. Kështu, përveç përbërjes etnike të gjykatave, Kushtetuta përcakton edhe se para përgatitjes së propozimit për emërimin ose riemërimin e gjykatësve nga Këshilli Gjyqësor i Kosovës, doemos duhet të konsultohet gjykata e juridiksionit territorial në aspektin e përbërjes së saj etnike në mënyrë që propozimi për gjyqtar të përfshijë garanci kushtetuese se do të propozohen kandidatët të cilët pasqyrojnë përbërjen etnike të gjykatës së juridiksionit territorial për të cilin duhet të emërohet gjyqtari. Kusht themelor për shkarkimin e gjyqtarit nga funksioni i tij është dënimi i gjyqtarit për vepër të rëndë penale, ose për mosrespektimin e rëndë të detyrave. Një përcaktim i tillë i shkaqeve për shkarkimin e gjyqtarëve, e cila është përcaktuar me Kushtetutën e Republikës së Kosovës, lejon një kuptueshmëri të gjerë të 44 Neni 84 1 nën 15, Kushtetuta e Republikës të Kosovës, 45 Neni 103 6, Kushtetuta e Republikës të Kosovës, 15

16 shkaqeve për shkarkimin e gjyqtarëve. Mirëpo më për së afërmi çështja e shkarkimit të gjyqtarëve rregullohet me ligj përkatësisht akt organik të brendshëm të organit në mënyrë që shkaqet në bazë të së cilave mund të shkarkohet gjyqtari të jenë më të specifikuara e të përcaktuara. Në këtë doemos duhet të përcaktohen se cilat vepra penale më të rënda kushtëzojnë mundësinë e shkarkimit të gjyqtarit, i cili e ka kryer atë, përkatësisht që ajo si vepër e rëndë penale e kryer nga gjyqtari si kusht për shkarkimin e tij caktohet në bazë të aktgjykimit të formës së prerë, me të cilin është shpallur fajtor gjyqtari. Mirëpo, prioritare është dhe duhet të jetë dënimi i shqiptuar dhe lartësia e tij për veprën e rëndë penale të kryer nga gjyqtari me aktgjykim të formës së prerë. Po ashtu, doemos është e nevojshme që të përcaktohen edhe llojet e mosrespektimit të rëndë të detyrave në bazë të të cilave krijohet baza ligjore për shqiptimin e shkarkimit të gjyqtarit nga funksioni i tij sepse lënia e hapësirës dhe e mosdefinimit të përmendur shkakton çrregullime në procedurën e shkarkimit të gjyqtarëve në baza jo precize të përcaktuara në bazë të dispozitave të Kushtetutës së Republikës së Kosovës. Në aspektin e vendimit për shkarkimin e gjyqtarëve nga ana e Presidentit të Republikës me Kushtetutën e Republikës është përcaktuar si garanci e drejta e ankimimit të drejtpërdrejtë pranë Gjykatës Supreme të Kosovës. Kjo formë e garantimit të së drejtës së ankimit të gjyqtarit për shkarkim me vendimin e Presidentit të Republikës dhe atë pranë Gjykatës Supreme të Kosovës siguron një garantë për kontrollin më të shpejtë dhe urgjent të ligjshmërisë së vendimit të Presidentit të Republikës së Kosovës. Nga ana e Gjykatës Supreme të Kosovës dhe mundësisë që gjyqtari i shkarkuar sa më shpejtë të merrë përgjigjen në ankesën e ushtruar në vendimin për shkarkim. Një korrelacion i përcaktimit të Gjykatës Supreme të Kosovës, si gjykatë kompetente për kontrollin e vendimit të Presidentit të Republikës për shkarkimin e gjyqtarit, përshpejton punën e marrjes së vendimit në mënyrë sa më të shpejtë, ligjore dhe objektive duke mos lënë mundësi të devalvimit kundërligjor të vendimit të Presidentit për shkarkimin e gjyqtarit në aspektin e ligjshmërisë së tij dhe të vendosjes objektive. Me Kushtetutën e Republikës së Kosovës është garantuar e drejta e gjyqtarëve që të mos transferohen kundër vullnetit të tyre në ndonjë gjykatë tjetër, mirëpo kjo garanci e përcaktuar kushtetuese amortizohet po ashtu me dispozitën e njëjtë kushtetuese, e cila përcakton se gjyqtari nuk mund të transferohet kundër vullnetit në rast se është përcaktuar ndryshe me ligj dhe atë për shkak të funksionimit efikas të gjyqësorit, apo masave disiplinore. Në bazë të Ligjit për gjykatat në Kosovë edhepse përcaktohet se transferimi nuk mund të bëhet kundër vullnetit të gjyqtarëve, ligji në esencën normative të saj e lejon transferimin dhe ricaktimin kundër vullnetit të gjyqtarit 46 në rastet specifike ligjore të përcaktuara, e tëra kjo për shkak të funksionimit më efikas të gjykatës si dhe në rastet kur gjyqtarit i shqiptohet masa disiplinore. Këto dy parime kushtetuese, ai i efikasitetit të funksionimit të gjykatës dhe masës disiplinore ndaj gjyqtarit, janë kushtet 46 Neni 38, Ligji për gjykatat, Nr. 03/L-199,Kuvendi i Republikës së Kosovës datë 22 korrik

17 kushtetuese të cilat e përjashtojnë garancinë kushtetuese, për transferim pëlqimin paraprak të gjykatësit. 4. Mandati, riemërimi dhe imuniteti i gjyqtarit dhe papajtueshmëria e funksionit Kushtetuta e Republikës së Kosovës përcakton mandatin e gjyqtarit në Republikë. Kështu, në këtë sillet një risi lidhur me çështjen e mandatit të gjyqtarit. Kushtetuta e Republikës e ka përcaktuar mandatin fillestar për gjyqtarët fillestarë në kohëzgjatje prej tre vjetësh. Një zgjidhje e tillë kushtetuese në Kushtetutën e Republikës është përcaktuar si qëllim kryesor që gjyqtarët fillestarë në mandatin trevjeçar të testohen në aspektin e aftësive të tyre profesionale për kryerjen e funksionit të gjyqtarit të Republikës, në një anë, dhe në anën tjetër, si pasqyrë e mundësisë bazike për vazhdimin e mandatit të gjyqtarit fillestar në mandatin tjetër, і cili përcaktohet si mandat і përhershëm і gjyqtarit me Kushtetutën e Republikës. Mandati i përhershëm si gjyqtar mund të vijë në konsiderim vetëm për gjyqtarët fillestarë, për të cilët zgjidhja kushtetuese e ka përcaktuar mandatin e përhershëm, që nga gjyqtarët fillestarë themelohet me riemërim nga Presidenti i Republikës së Kosovës, por nga propozimi paraprak і Këshillit Gjyqësor të Kosovës. Mandati і përhershëm і riemërimit të gjyqtarit, і përcaktuar me Kushtetutën e Republikës së Kosovës pas emërimit, që do të thotë pas kalimit të emërimit si gjyqtar në kohëzgjatje prej tre vjetëve i caktohet gjyqtarit me mandat të përhershëm, i cili mandat zgjat deri në moshën e pensionimit e që është і përkufizuar për ndërprerje, pra kur gjyqtari i riemëruar i plotëson kushtet e pensionimit dhe të njëjtit ex lege і ndërpritet funksioni і gjyqtarit. E tëra kjo bazë themelore kushtetuese lidhur me mandatin e gjyqtarit më së afërmi përcaktohet me ligj të veçantë. Kushtetuta e Republikës po ashtu përcakton në mënyrë të përgjithësuar edhe shkaqet e shkarkimit të gjykatësit me mandat të përhershëm, raste të cilat përcaktohen me ligj kur dhe і ndërpritet mandati і gjyqtarit të përhershëm si dhe të atij me kohëzgjatje tre vjeçare. Me Kushtetutën e Republikës është përcaktuar se kriteret dhe procedurat për riemërimin e gjyqtarit përcaktohen nga Këshilli Gjyqësor і Kosovës. Sa і përket papajtueshmërisë, apo inkompatibilitetit të funksionit të gjyqtarit me funksionet e tjera, dispozita e Nenit 106 të Kushtetutës së Republikës përcakton se gjyqtari nuk mund të ushtrojë ndonjë funksion në institucionet shtetërore jashtë gjyqësorit, jashtë funksionit gjyqësor, për të cilin është emëruar nga Presidenti і Republikës së Kosovës. Po ashtu, përveç faktit se gjyqtari і emëruar apo і riemëruar që nuk mund të kryejë paralelisht ndonjë funksion, apo punë tjetër, në organet shtetërore, ai nuk mund as të ushtrojë apo të përfshihet në aktivitete politike, ose në ndonjë aktivitet tjetër і cili ndalohet me ligj. Kjo dispozitë e Kushtetutës së Republikës, e përcaktuar në papajtueshmërinë e funksionit të gjykatësit me funksionet e tjera të institucioneve shtetërore, apo me aktivitetet e partisë politike, është bërë për të arritur qëllimin se funksioni і gjyqësorit është і pavarur si pushtet і ndarë shtetëror dhe gjyqtari duhet të vendosë në mënyrë ligjore 17

18 duke u bazuar në Kushtetutën e Republikës. Po ashtu në vendimmarrje gjyqtari është і paanshëm, ndaj dhe gjyqtari nuk mund të ushtrojë as ndonjë aktivitet politik për të anuar në ndonjë parti politike, ose nga ndonjë institucion tjetër shtetëror, për tu siguruar pavarësia e tij, objektiviteti dhe paanshmëria e tij kushtetuese e ligjore. Një garanci e tillë kushtetuese e përcaktuar lidhur me paanshmërinë e gjyqtarit garanton ushtrimin e funksionit të tij të pushtetmbajtësit gjyqësor që vendimet e tij të mos bien ndesh me parimin kushtetues të pavarësisë dhe paanësisë së gjyqtarit në sistemin e drejtësisë së Republikës së Kosovës. Kushtetuta e Republikës së Kosovës i përcakton gjykatat si kategori kushtetuese, po ashtu statusin e gjyqtarit, funksion të parevokueshëm, të papajtueshëm me funksionet e tjera publike e politike. Kushtetuta e Republikës së Kosovës përcakton edhe statusin e imunitetit të gjykatësit të të gjitha niveleve gjykuese. E tëra kjo me qëllim të sigurimit dhe të garantimit kushtetues të autonomisë së plotë të funksionit të gjyqësorit si pushtet shtetëror і pavarur në kryerjen e detyrave të përcaktuara kushtetuese e ligjore. Imuniteti і gjyqtarit, і garantuar me Kushtetutën e Republikës, siguron pavarësi të plotë në ushtrimin e funksionit të gjykatësit në procesin gjyqësor. Në këtë definim kushtetues të imunitetit të gjyqtarit decidivisht Kushtetuta e Republikës përcakton se imunitet gëzojnë gjyqtaret porotë duke і përfshirë në të gjitha nivelet e vendosjes, të cilët po ashtu janë të barazuar me imunitetin e tyre me gjykatësin e rregullt në procesin gjyqësor. Kështu, gjyqtari dhe gjyqtarët porotë nuk mund të ndiqen penalisht, nga paditë civile dhe nuk mund të shkarkohen nga funksioni, për vendimet e marra, votimin e bërë, mendimin e shprehur dhe për veprimet e tjera të ndërmarra që janë brenda fushëveprimit të detyrave dhe përgjegjësive të tyre si gjyqtarë. Pra imuniteti është і garantuar për dhe në lidhje me funksionin e kryer si gjyqtarë dhe gjyqtarë porotë dhe jo për rastet, të cilat nuk kanë të bëjnë me kryerjen e funksionit të gjyqtarit dhe gjyqtarit porotë. Kështu, dispozitat e Kushtetutës së Republikës përcaktojnë se gjyqtarët, përfshirë gjyqtarët porotë, nuk gëzojnë imunitet dhe mund të shkarkohen nga funksioni kur shkelin ligjin me qëllim. Mirëpo edhe kjo procedurë e shkarkimit të gjyqtarit dhe të gjyqtarit porotë, rregullohet me ligj dhe akt gjegjës të organit kompetent. Një garanci e tillë kushtetuese e pastaj dhe ligjore për gjyqtarët dhe gjyqtarët porotë siguron një liri më të plotë dhe autonomi të gjerë në kryerjen e funksionit të gjykatësit, përkatësisht të ushtrimit të pushtetit gjyqësor, і cili është і pavarur nga pushtetet e tjera, dhe garanton një bllokim të ndërhyrjeve të ndryshme jokushtetuese e joligjore në kryerjen e proceseve të ndryshme ligjore si dhe në vendim marrje të pavarur e ligjërisht të qëndrueshme 47. Në kuadër të sistemit të drejtësisë së Republikës së Kosovës me Ligjin për gjykatat 48, duke u bazuar në dispozitat e Kushtetutës së Republikës së Kosovës, rregullohet organizimi, funksionimi dhe juridiksioni i gjykatave në Republikën e 47 Neni 107, Kushtetuta e Republikës së Kosovës, 48 Neni 38, Ligji për gjykatat, Nr. 03/L-199, Kuvendi i Republikës së Kosovës date 22 korrik

19 Kosovës. Kështu me Ligjin për gjykatat, ligjësohet themelimi i sistemit të gjykatave të Republikës së Kosovës, i cili përbëhet nga Gjykatat Themelore, Gjykata e Apelit dhe Gjykata Supreme. Gjykatat themelore, si gjykata e shkallës së parë të vendosjes, ligjësohet për shtatë qendra regjionale: 1. Gjykata Themelore e Prishtinës me seli në Prishtinë, e cila është themeluar për territorin e Komunës së Prishtinës, Fushë Kosovës, Obiliqit, Lipjanit, Podujevës, Gllogocit dhe të Graçanicës; 2. Gjykata Themelore e Gjilanit me seli në Gjilan, e themeluar për territorin e Komunës së Gjilanit, Kamenicës, Novobërdës, Ranillugut, Parteshit, Vitisë, Kllokotit dhe Vërbocit; 3. Gjykata themelore e Prizrenit me seli në Prizren themelohet për territorin e Komunës së Prizrenit, Dragashit, Suharekës dhe Mamushës; 4. Gjykata Themelore e Gjakovës me seli në Gjakovë e themeluar për territorin e Komunës së Gjakovës, Malishevës dhe Rahovecit; 5. Gjykata Themelore e Pejës me seli në Pejë e themeluar për territorin e Komunës së Pejës, Deçanit, Junikut, Istogut dhe Klinës; 6. Gjykata Themelore e Ferizajt në Ferizaj e themeluar për territorin e Komunës së Ferizajt, Kaçanikut, Shtimes, Shtërpcës dhe Hanit të Elezit dhe 7. Gjykata Themelore e Mitrovicës në Mitrovicë e themeluar për territorin e Komunës së Mitrovicës Jug dhe Mitrovicës në Veri, Leposaviqit, Zubin Potokut, Zveçanit, Skenderajt dhe Vushtrrisë. Gjykatat themelore i themelojnë edhe degët e tyre si më poshtë: a/ Gjykata Themelore e Prishtinës degën në Podujevë për komunën e Podujevës; degën në Graçanicë për komunën e Graçanicës; degën në Lipjan për komunën e Lipjanit; degën në Gllogoc për komunën e Gllogocit. b/ Gjykata Themelore e Gjilanit, degën në Kamenicë, për komunën e Kamenicës dhe komunën e Ranillugut; degën në Viti, për komunën e Vitisë dhe komunën e Kllokotit; degën e Novobërdës për komunën e Novobërdës. c/ Gjykata Themelore e Prizrenit, degën në Dragash për komunën në Dragash dhe degën në Suharekë për komunën e Suharekës. d/ Gjykata Themelore e Mitrovicës, degën në Leposaviq për komunën e Leposaviq; degën në Vushtrri për komunën e Vushtrrisë; degën në Zubin Potok për komunën e Zubin Potok-ut; degën në Skenderaj për komunën e Skenderajt. e/ Gjykata Themelore e Gjakovës, degën në Malishevë për komunën e Malishevës; dega në Rahovec për komunën e Rahovecit. f/ Gjykata Themelore e Pejës, degën në Istog për komunën e Istogut; degën në Klinë për komunën e Klinës; degën në Deçan, për komunën e Deçanit dhe komunën e Junikut dhe g/ Gjykata Themelore e Ferizajt, degën në Kaçanik, për komunën Kaçanikut dhe komunën e Hanit të Elezit; degën në Shtërpcë për komunën e Shtërpcës. Në organizimin e brendshëm të Gjykatës Themelore me qëllim të ushtrimit të kompetencave të saj organizohet Departamenti për Çështjet Ekonomike; Departamenti për konfliktet administrative, si departament i Gjykatës Themelore të Prishtinës, për territorin e Republikës së Kosovës; Departamenti për krime të rënda, për çdo gjykatë themelore si dhe Departamenti i Përgjithshëm që vepron në çdo gjykatë themelore dhe në çdo degë të gjykatës. 19

20 Si gjykatë e shkallës së dytë të vendosjes për ankesat kundër vendimeve të Gjykatave Themelore është themeluar Gjykata e Apelit, me kompetencë të vendosjes për tërë territorin e Republikës së Kosovës, me seli në Prishtinë. Ndërsa Gjykata Supreme e Kosovës është themeluar si autoriteti më i lartë gjyqësor në Kosovë me kompetencë në tërë territorin e Republikës së Kosovës. Gjykata Supreme e Kosovës vendos lidhur me mjetet e jashtëzakonshme juridike kundër vendimeve të formës së prerë të gjykatave të Republikës së Kosovës, si gjykatë e instancës së fundit. Kjo gjykatë vendos edhe lidhur me ankesat e ushtruara kundër vendimeve të Gjykatës së Apelit, me të cilat është shqiptuar dënimi me burgim afatgjatë dhe vendimeve ndaj të cilave është e lejuar ankesa. Po ashtu kjo gjykatë siguron zbatimin unik të ligjeve si dhe gjykon për çështje të tjera të përcaktuara me ligj 49. 4/a. Kompetencat, funksioni dhe procedura e punës së gjyqtarëve tё EULEXit në Kosovë Kuvendi і Republikës së Kosovës duke u bazuar në dispozitat e Nenit 65 1 të Kushtetutës së Republikës së Kosovës, e me qëllim të caktimit të kompetencave, përzgjedhjen e lëndëve dhe caktimin e lëndëve të gjyqtarëve të EULEX-it nё Kosovë, më 13 mars 2008 miratoi Ligjin mbi kompetencat, përzgjedhjen e lëndëve dhe caktimin e lëndëve gjyqtarëve dhe prokurorëve tё EULEX-it nё Kosovë 50, përkatësisht Misionit të Politikës Evropiane për Siguri dhe Mbrojtje i vendosur në Kosovë nga Bashkimi Evropian 51. Gjyqtarët e EULEX-it janë kompetentë dhe përgjegjës për ushtrimin e funksionit të gjykatësit për lëndët që janë në kuadër të juridiksionit të gjykatave ku caktohen nga Kryetari i Asamblesë së Gjyqtarëve të EULEX-it, por dhe në pajtim me modalitetet e përcaktuara me anë të këtij ligji dhe nga EULEX në Kosovë. Në kryerjen e funksionit të tyre gjykues, gjyqtarët e EULEX-it bashkëpunojnë dhe bashkëgjykojnë me gjykatësit vendorë të Republikës së Kosovës. Ky bashkëgjykim e bashkëpunim precizohet me marrëveshje të 49 Kreu III/ Neni 8-25, Ligji për gjykatat, Nr. 03/L-199, Kuvendi i Republikës së Kosovës date 22 korrik Ligji nr. 03/L-053, Mbi Kompetencat, Për zgjedhjet e lëndëve dhe caktimin e Lëndëve të Gjyqtarëve dhe Prokurorëve të EULEX-it në Kosovë, Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës/ Prishtinë: Viti III/ nr. 27/ 3 Qershor EULEX (Europian Union Rule of Law, Mission in Kosovo) do të ndihmojë autoritetet e Kosovës, autoritetet e gjyqësisë dhe agjencitë për zbatimin e ligjit në përparimin e tyre drejt qëndrueshmërisë dhe llogaridhënies për të zhvilluar dhe përforcuar edhe më tej një sistem të pavarur dhe shumëetnik të drejtësisë dhe një polici dhe dogane të pavarur dhe shumë etnike duke siguruar që këto institucione nuk janë të ndikuara politikisht dhe i përmbahen standardeve të njohura ndërkombëtarisht dhe praktikave më të mira evropiane. Misioni Evropian për sundimin e ligjit në Kosovë (EULEX) në bashkëpunim të plotë me Programet për Asistencë të Komisionit Evropian, do ta zbatojë mandatin e vet përmes monitorimit, udhëzimit dhe këshillimit duke i mbajtur edhe disa funksione ekzekutive. (Shih: Programi Strategjik i EULEX-t Mandati i EULEX-it, Burimi: EULEX Kosovo, 20

21 veçantë ndërmjet Shefit të EULEX-it në Kosovë, Këshillit Gjyqësor të Kosovës dhe Kryetarit të Gjykatës Supreme të Kosovës. Përveç gjykimit të çështjeve në Kosovë gjyqtarët e EULEX-it po ashtu monitorojnë, udhëzojnë dhe këshillojnë gjyqtarët kosovarë për sa i përket parimit të pavarësisë së gjyqësorit. Gjyqtari і EULEX-it është і pavarur në ushtrimin e funksionit gjyqësor në procedurë penale me juridiksion dhe kompetencë për çdo lëndë të hetuar a të ndjekur penalisht nga Prokuroria Speciale e Republikës së Kosovës. Kryetari i Asamblesë së Gjyqtarëve të EULEX-it ka kompetencë ligjore që në disa lëndë dhe për vepra të caktuara penale t i caktojë gjyqtarët e EULEX-it atëherë kur hetimi ose ndjekja penale nuk kryhet nga Prokuroria Speciale e Republikës së Kosovës, siç janë: a) sulmi kundër rendit juridik të Kosovës (Neni 108, KPPK); b) nxitja e urrejtjes, e përçarjes ose e mosdurimit kombëtar, racor, fetar a etnik (Neni 115, KPPK); c) rrëmbimi i fluturakes (Neni 132, KPPK), rrezikimi i sigurisë së aviacionit civil (Neni 133, KPPK), rrezikimi i sigurisë së lundrimit detar (Neni 134, KPPK), rrezikimi i sigurisë së platformave fikse të vendosur në pragun kontinental (Neni 135, KPPK); d) piratëria (Neni 136, KPPK); e) kontrabandimi me emigrantë (Neni 138, KPPK), trafikimi me njerëz (Neni 139, KPPK); f) rrezikimi i personelit të Kombeve të Bashkuara dhe i personelit në marrëdhënie me to (Neni 142, KPPK); g) vrasja (Neni 146, KPPK), vrasja e rëndë (Neni 147, KPPK); marrja e pengjeve (Neni 143, KPPK), rrëmbim i personit (Neni 159, PPK); h) shkelja e statusit të barabartë të banorëve të Kosovës (Neni 158, KPPK) i) tortura (Neni165, KPPK); j) të gjitha veprat penale kundër integritetit seksual të paraqitura në nenet të KPPK-së çdoherë që ato janë të dënueshme me pesë ose më tepër vite burgim duke marrë parasysh maksimumin e sanksionimit të mundshëm të paraparë me ligj; k) blerja, posedimi, shpërndarja dhe shitja e paautorizuar e narkotikëve të rrezikshëm dhe e substancave psikotropike (Neni 229, KPPK); prodhimi dhe përpunimi i paautorizuar i narkotikëve të rrezikshëm dhe i substancave psikotropike (Neni 230, PPK); l) shkaktimi i bankrotimit (Neni 234, KPPK); dëmtimi i kreditorëve (Neni 235 KPPK); keqpërdorimi i autorizimeve në ekonomi (Neni 236, KPPK); lidhja e kontratave të dëmshme (Neni 237,KPPK); shmangia nga tatimi (Neni 249, KPPK); organizimi i skemave piramidale dhe i bixhozit të paligjshëm (Neni 243, KPPK), falsifikimi i parasë (Neni 244, KPPPK); pranim i paarsyeshëm i dhuratave (Neni 250, KPPK); dhënia e arsyetueshme e dhuratave (Neni 251, KPPK); m) rastet e rënda të vjedhjes grabitqare apo të grabitjes (Neni 256, KPPK); Mashtrimi (Neni 261,KPPK); shtrëngimi (Neni 267, KPPK); n) pjesëmarrja në grup që kryen vepër penale (Neni 320, KPPK) o) furnizimi, transporti, prodhimi ose shitja e paautorizuar e armëve (Neni 327, KPPK); p) shpërdorimi i pozitës zyrtare ose i autorizimit (Neni 339, KPPK); përvetësimi gjatë ushtrimit të detyrës (Neni 340, KPPK); mashtrimi në detyrë (neni 341, KPPK); pranimi i ryshfetit (Neni 343, KPPK); dhënia e ryshfetit (Neni 344, KPPK); q) krimet e paraqitura në nenet 30, 31, 32, 33, 34,138, 141, 149, 215, 219, 222 dhe 223 të LKP; r) krimet e paraqitura në Nenet të LPKsë (veprat penale kundër dinjitetit të personal dhe moralit) të ndryshuar me rregulloren e UNMIK-ut nr. 2003/1 mbi ndryshimin e Ligjit në fuqi për veprat 21

22 penale që kanë të bëjnë me dhunën seksuale, çdoherë që ato janë të dënueshme me pesë ose më tepër vite burgim duke marrë parasysh maksimumin e sanksionimit të mundshëm të paraparë me ligj; s) krimet e paraqitura në nenet 134, 240, 241, 245 të KP të RSFJ; t) nxitja e urrejtjes, përçarjes ose mosdurimit kombëtar, racor, fetar dhe etnik (Neni 1, Rregullorja e UNMIK-ut nr. 2000/4); u) trafikimi me njerëz (Neni 2, Rregullorja e UNMIK-ut nr. 2001/4 mbi Ndalimin e trafikimit me njerëz në Kosovë) 52. Gjyqtarët e EULEX-it në ushtrimin e funksionit të monitorimit, udhëzimit dhe këshillimit, kanë qasje në të gjitha fazat e procedurës penale, në shkresat e lëndëve dhe mund të kërkojnë informacione për secilën lëndë, për të cilën janë të interesuar në gjykatën kompetente në Kosovë. Gjyqtarët e EULEX-it në procedurë civile kanë kompetencë për zgjidhjen e lëndëve, të cilat і marrin në vendosjen e tyre e veçanërisht të lëndëve të përcaktuara në bazë të këtij ligji, për lëndët që janë në kompetencë të Odës së Veçantë të Gjykatës Supreme të Kosovës lidhur me çështjet që kanë të bëjnë me Agjencinë Kosovare të Mirëbesimit, përfshirë këtu lëndët që і janë referuar ndonjë gjykate tjetër në pajtim me ligjin në fuqi; ato lidhur me ankesat kundër vendimeve të Komisionit Kosovar për Kërkesa Pronësore; Lëndët e reja apo të pazgjidhura civile që kanë të bëjnë me pronën, përfshirë këtu ekzekutimin e procedurave që janë në juridiksion, të cilësdo gjykatë në Kosovë; nëse tek ato kemi të bëjmë lidhur me dyshim të bazuar të përpjekjeve për të ndikuar në paanësinë, apo pavarësinë e gjyqësorit vendor; apo kur ka dyshim se gjyqësori vendor nuk është i gatshëm, apo është i paaftë që ta shqyrtojë lëndën siç duhet, si dhe në ato të shkeljeve të rënda procedurale. Në procedurat pranë gjykatave kompetente në Kosovë dhe në gjykimin e çështjeve gjyqësore gjatë kohëzgjatjes së EULEX-it në Kosovë, gjuhë zyrtare përveç gjuhës shqipe dhe serbe si dhe gjuhës turke në rajonet ku gjendet komunitetit turk është edhe gjuha angleze dhe atë në ato procedura ku janë të përfshirë gjyqtarët dhe prokurorët e EULEX-it. Kompetenca dhe funksionet e gjykatësve të EULEX-it në Republikën e Kosovës në kryerjen e funksionit të pushtetit gjyqësor paralelisht e në kolegjet e përziera me gjyqtarët vendorë e në shumicën e rasteve në mënyrë të pavarur, të paanshme dhe objektive të filluar me Ligjin për kompetencat, përzgjedhjen e lëndëve dhe caktimin e lëndëve të gjyqtarëve dhe prokurorëve tё EULEX-it nё Kosovë, të miratuar nga Kuvendi і Republikës së Kosovës më 13 mars mund të pushojnë së vepruari vetëm me shfuqizimin ose me ndryshimin e Ligjit në fuqi dhe atë në konsultim me Shefin e EULEX-it, i cili do të kërkojë këshillën e 52 Kodi i Përkohshëm Penal i Kosovës, UNMIK/Rreg/2003/25 datë 6 korrik 2003, Rregullore nr. 2004/19, 16 qershor 2007 Mbi ndryshimin e Kodit të Përkohshëm Penal të Kosovës, dhe Ligji Nr. 03/L-002 Për plotësimin dhe ndryshimin e Kodit të Përkohshëm Penal të Kosovës, i dekretuar më Ligji nr. 03/L-053, për kompetencat, përzgjedhjet e lëndëve dhe caktimin e lëndëve të gjyqtarëve dhe prokurorëve të EULEX-it në Kosovë, Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës/ Prishtinë: Viti III/ nr. 27/

23 Shefit të Komponentit të Drejtësisë për këtë. Këtë të drejtë ligjore e kanë të përcaktuar në ingjerencën e tyre ligjore edhe autoritetet e Kosovës, në rend të parë Kuvendi і Republikës, і cili e ka miratua Ligjin, që do të bëjnë konsultime me Shefin e EULEX-it më qëllim të vlerësimit të nevojës për shfuqizimin, përmirësimin apo ndryshimin e Ligjit 54. Nga këndvështrimi i studimit shkencor të së drejtës kushtetuese dhe të sistemit politik, konkludohet se me miratimin e Ligjit mbi kompetencat, përzgjedhjen e lëndëve dhe caktimin e lëndëve të gjyqtarëve dhe prokurorëve të EULEX-it në Kosovë, më 13 mars 2008, nga Kuvendi i Republikës së Kosovës, si organ shtetëror і pushtetit ligjvënës, është cenuar pushteti gjyqësor në Kosovë nga EULEX-i, përkatësisht pavarësia e tij e plotë e përcaktuar në bazë të Kushtetutës së Republikës së Kosovës. Ndihma kuadrove gjyqësore, gjyqtarëve dhe prokurorëve në Kosovë nga ana e EULEX-it nuk do ta prekte pavarësinë e pushtetit gjyqësor, por gjykimi і lëndëve nga ana e gjyqtarëve të EULEX-it Kosovë prek pavarësinë e pushtetit gjyqësor në Kosovë dhe në këtë pushteti gjyqësor ka ndërhyrje nga pushteti gjyqësor і EULEX-it në sistemin gjyqësor dhe prokurorial të Republikës së Kosovës. Ndaj dhe një formë e tillë e prekjes së pushtetit gjyqësor nga institucionet ndërkombëtare, përkatësisht Bashkësia Evropiane, Misioni і Politikës Evropiane për Siguri dhe Mbrojtje і vendosur nga Bashkimi Evropian, paraqet njërën prej formave të ndërhyrjes së Bashkësisë Evropiane, ndërkombëtare në sovranitetin shtetëror të Republikës së Kosovës. Kjo ndërhyrje e tillë e Bashkësisë Evropiane do të zgjatë aq sa do të ketë nevojë që Republika e Kosovës si shtet і Pavarur dhe sovran të ketë sukses në zbatimin konsekuent të Kushtetutës së Republikës së Kosovës e veçanërisht në zbatimin e Pakos së Ahtisarit si pjesë përbërëse e Kushtetutës të Republikës. Prandaj dhe një prekje e tillë e sovranitetit të pushtetit gjyqësor nga gjyqtarët e EULEX-it, Bashkësisë Evropiane, konsiderohet prekje pozitive e pushtetit gjyqësor në sistemin e drejtësisë së Republikës së Kosovës, e cila edhe si e tillë është e domosdoshme në nivelin e tanishëm të zhvillimit të institucioneve shtetërore të Republikës së Kosovës si shtet i pavarur dhe sovran nën mbikëqyrjen ndërkombëtare. 5. Kompetencat dhe struktura e Këshilli Gjyqësor të Kosovës Këshilli Gjyqësor і Republikës së Kosovës është і përcaktuar me Kushtetutën e Republikës së Kosovës, si organ і pavarur në sistemin gjyqësor të drejtësisë të Republikës dhe і njëjti ka të bëjë me të gjitha çështjet që і përkasin statusit juridik të gjyqtarëve të Republikës së Kosovës, që si і tillë është përcaktuar të sigurojë pavarësinë dhe paanësinë e sistemit gjyqësor në Kosovë. Këshilli Gjyqësor і Republikës së Kosovës kryesohet nga Kryesuesi і Këshillit Gjyqësor e jo nga Presidenti і Republikës së Kosovës siç është përcaktuar në zgjidhjet 54 Neni 3, Ligji nr. 03/L-053, për kompetencat, përzgjedhjet e lëndëve dhe caktimin e lëndëve të gjyqtarëve dhe prokurorëve të EULEX-it në Kosovë, Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës/ Prishtinë: Viti III/ nr. 27/

24 kushtetuese të disa kushtetutave në Evropë 55. Kështu që Këshilli Gjyqësor i Republikës së Kosovës është institucion shtetëror plotësisht i pavarur në ushtrimin e funksioneve të tij dhe në këtë kuptim і njëjti në bazë të Kushtetutës së Republikës і përgatit dhe ia dorëzon propozimet për emërimin e gjyqtarëve të Republikës, Presidentit të Republikës së Kosovës, і cili është kompetent për emërimin e gjyqtarëve të Republikës 56. Përveç përgatitjes së propozimeve për emërimin e gjyqtarëve nga Presidenti і Kosovës, Këshilli Gjyqësor і Kosovës (KGJK) si institucion і pavarur shtetëror ndërmerr masa të caktuara për ta kryer funksionin e vet kushtetues të përcaktuar për të siguruar që gjykatat në kryerjen e funksionit të tyre të përcaktuar kushtetues e ligjor të jenë plotësisht të pavarura, duke u bazuar në parimin kushtetues të ndarjes së pushteteve dhe të pavarësisë së tyre. Njëkohësisht Këshilli Gjyqësor і Kosovës mbikëqyr dhe ndërmerr masa që gjykatat në Kosovë të jenë profesionale me përcaktimin e masave konkrete për arritjen e këtij qëllimi, pastaj të jenë të paanshme në gjykimin dhe vendimmarrjen e çështjeve që shqyrtojnë dhe gjykojnë. Këshilli Gjyqësor i Kosovës ka përgjegjësinë kushtetuese për rekrutimin dhe propozimin e kandidatëve për emërim dhe riemërim për pozita gjyqësore, për transferimin dhe për procedurën disiplinore kundër gjyqtarëve, të cilët në punën e tyre e kanë shkelur kryerjen e funksionit të gjyqtarit. Po ashtu, Këshilli Gjyqësor i Kosovës kryen edhe funksionin e inspektimit gjyqësor, administrimin gjyqësor, përpilimin e rregullave për gjykatat në pajtim me ligjin, punësimin dhe mbikëqyrjen e administratorëve të gjykatave, hartimin dhe mbikëqyrjen e buxhetit për gjyqësorin, përcaktimin e numrit të gjyqtarëve në secilin juridiksion dhe bën rekomandime për themelimin e gjykatave të reja. Struktura e Këshillit Gjyqësor të Kosovës përbëhet prej gjithsej trembëdhjetë anëtarëve, në krye të të cilëve është Kryesuesi і Këshillit Gjyqësor të Kosovës. Po ashtu zgjidhet edhe zëvendës Kryesuesi і Këshillit Gjyqësor të Kosovës. Mandati і anëtarëve të Këshillit Gjyqësor është і përcaktuar në kohëzgjatje prej pesë vjetësh. Anëtarët e Këshillit Gjyqësor të Kosovës në strukturën e tyre profesionale emërohen me kualifikime dhe ekspertizë profesionale dhe me zgjedhje e strukturë si vijon: pesë anëtarë gjyqtarë të zgjedhur nga anëtarët e gjyqësorit; katër anëtarë janë deputetët e Kuvendit, të cilët i mbajnë vendet e fituara gjatë ndarjes së përgjithshme të vendeve. Kështu që të paktën dy nga katër anëtarët duhet të jenë gjyqtarë dhe një anëtar i Odës së Avokatëve të Kosovës; dy anëtarë i zgjedhin deputetët e Kuvendit, të cilët i mbajnë vendet e rezervuara, ose të garantuara për përfaqësuesit e komunitetit serb në Kosovë dhe të paktën njëri prej këtyre të dyve është gjyqtar; dy anëtarë i zgjedhin deputetët e Kuvendit, të cilët mbajnë vendet e 55 Në bazë të Nenit 47 të Kushtetutës të Republikës së Shqipërisë Këshilli і Lartë і Drejtësisë ( KLD ) kryesohet nga Presidenti і Republikës së Shqipërisë. 56 Neni 108, Kushtetuta e Republikës së Kosovës dhe Neni 2 & 3 i Ligjit nr. 03/L-123 Për përbërjen e Përkohshme të Këshillit Gjyqësor të Kosovës, Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës / Prishtinë: viti i IV/ Nr. 46 / 15 janar

25 rezervuara ose të garantuara për përfaqësuesit e komuniteteve të tjera dhe të paktën njëri prej këtyre të dyve duhet të jetë gjyqtar 57. Këshilli Gjyqësor і Kosovës і raporton Kuvendit të Republikës së paku një herë në vit lidhur me sistemin gjyqësor në Republikën e Kosovës, megjithëse një raportim і tillë në aspektin e kushtetutës nuk është і bazuar sepse Këshilli Gjyqësor і Kosovës është institucion і pavarur shtetëror, і cili si і tillë nuk është і varur dhe і nënshtruar nga pushtetet e tjera përveç pushtetit gjyqësor, për dhe me të cilin vepron, me qëllim të funksionimit sa më efikas dhe praktik të sistemit gjyqësor të Kosovës. Ndaj një raportim і tillë para Kuvendit të Republikës mund të jetë vetëm і karakterit informativ e jo si detyrim apo varësi e Këshillit Gjyqësor të Kosovës ndaj organit ligjvënës në Republikë që t i raportojë. Edhe çështja e rekomandimit apo propozimit të kandidatëve për t u emëruar gjyqtarë nga ana e Presidentit të Republikës është kushtetutëzuar në forma të ndryshme për dy lloje të kandidatëve për rekomandim në funksion të gjyqtarit. Kështu, për kandidatët për pozita gjyqësore, të cilat janë të rezervuara për pjesëtarët e komuniteteve pakicë në Kosovë, Këshilli Gjyqësor i Kosovës mund t i rekomandojë për emërim vetëm nga anëtarët e Këshillit Gjyqësor të Kosovës të zgjedhur nga deputetët e Kuvendit, të cilët mbajnë vendet e rezervuara, ose të garantuara për pjesëtarët e komuniteteve që janë pakicë në Kosovë. Nëse ky grup і anëtarëve të Këshillit nuk e propozon kandidatin për këtë pozitë gjyqësore pas dy seancave të njëpasnjëshme të Këshillit, atëherë cilido anëtarë i Këshillit ka të drejtë të rekomandojë kandidatin për funksionin gjyqësor. Pra, me Kushtetutë është garantuar privilegji që u siguron garanci kandidatëve për funksion gjyqtari se do të propozohen nga anëtarët e Këshillit, të cilët janë deputetë në Kuvendin e Kosovës me vende të rezervuara për komunitetin pakicë në Kosovë dhe se një favor і tillë, paksa bën një segregacion të lehtë të kandidatëve në baza të forta të përkatësisë së komunitetit. Ky segregacion favorizon komunitetet pakicë në Kosovë për funksione të gjyqtarëve e jo aftësitë e tyre profesionale dhe kushtet e tjera specifike që kërkohen për ushtrimin e funksionit të gjyqtarit. Po ashtu, propozimi і kandidatëve për funksion të gjykatësit me Kushtetutë është bërë edhe në bazën e favorit për komunitetin pakicë të Kosovës. Kështu, për gjykatën themelore të komunave ku shumica e popullsisë і takon komunitetit serb të Kosovës, rekomandohen për emërim vetëm nga dy anëtarë të Këshillit që i zgjedhin deputetët e Kuvendit, të cilët mbajnë vendet e rezervuara, ose të garantuara për komunitetin serb në Republikën e Kosovës e jo dhe nga anëtarët e tjerë të Këshillit. Nëse nga dy mbledhjet e Këshillit dy anëtarët e favorizuar me të drejtën e propozimit të kandidatit për gjykatës nuk propozojnë kandidat për gjykatës, atëherë anëtarët e tjerë të Këshillit Gjyqësor të Kosovës fitojnë të drejtën që të propozojnë kandidatë për funksion të gjykatësit. 57 Neni 108, 6, Kushtetuta e Republikës së Kosovës dhe Neni 4 & 5 i Ligjit nr. 03/L-123 Për përbërjen e Përkohshme të Këshillit Gjyqësor të Kosovës, Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës / Prishtinë: viti i IV/ Nr. 46 / 15 janar

26 Prandaj kompetencat e Këshillit Gjyqësor të Kosovës kryesisht kanë të bëjnë me gjyqtarët dhe statusin e tyre, përkatësisht me të gjitha procedurat paraprake të kandidatëve për gjykatës, me ata të cilët janë në procedurë për gjyqtarë si dhe me procedurat që і përkasin gjyqtarit të emëruar nga Presidenti і Republikës në aspektin e të drejtave dhe detyrimeve të tyre në emërimin e tyre si dhe në kryerjen e funksionit të gjykatësit. Presidenti і Republikës së Kosovës nuk është kryesues і Këshillit Gjyqësor të Kosovës, ngase në bazë të Kushtetutës së Republikës së Kosovës, dispozitat e Nenit 104, aі emëron, riemëron dhe shkarkon gjyqtarët e Republikës së Kosovës me propozimin e Këshillit Gjyqësor të Kosovës. Një ndarje e tillë e kompetencave kushtetuese në mes të Presidentit të Republikës së Kosovës dhe Këshillit Gjyqësor të Kosovës mund të interpretohet si kërkesë për ngritjen dhe pavarësimin e rolit të Këshillit Gjyqësor të Kosovës si organ, institucion shtetëror і Kosovës. Përkatësisht një autonomi dhe pavarësi e plotë nga organet e tjera të pushtetit gjyqësor të tij kushtetues, përkatësisht Këshilli Gjyqësor i Kosovës institucionalisht përforcohet me autonomi dhe pavarësi të plotë nga organet e tjera të pushtetit gjyqësor dhe legjislativ dhe nga Presidenti і Republikës. Në këtë Presidentit të Republikës si kreu і shtetit dhe përfaqësues і unitetit të popullit të Republikës së Kosovës sipas Kushtetutës iu ka përcaktuar në kuadër të sistemit të drejtësisë funksioni і emërimit, riemërimit dhe і shkarkimit të gjyqtarëve të Republikës së Kosovës, e që si pushtet і rëndësishëm gjyqësor për të pasur autonominë më të gjerë kushtetuese të vendosjes, gjyqtari nuk emërohet as nga pushteti ligjvënës, ai ekzekutiv e as nga ai gjyqësor, por nga Presidenti і Republikës së Kosovës duke u kategorizuar si kategori kushtetuese e përqendruar dhe e koordinuar nga kreu і shtetit Presidenti і Republikës së Kosovës. Kjo zgjidhje kushtetuese në Kushtetutën e Republikës së Kosovës është zgjidhje më adekuate, e cila siguron autonomi të plotë të funksionit të gjyqtarit dhe në këtë kjo zgjidhje ndryshon nga zgjidhja kushtetuese, për shembull, në Kushtetutën e Republikës së Shqipërisë, neni 147/2, sipas së cilës Presidenti і Republikës është Kryetar і Këshillit të Lartë të Drejtësisë. Edhe pse presidenti ka të drejtë vote të barabartë me të gjithë anëtarët e tjerë të Këshillit të Lartë të Drejtësisë (KLD-së), ai në formën e përcaktuar kushtetuese e ka kufizuar autonominë e gjyqtarit në drejtim të veprimit në parimin e njëanshmërisë dhe të objektivitetit si dhe në bazë të ligjit dhe kushtetutës. Përcaktimi і tillë і Presidentit të Republikës si Kryetar і Këshillit të Lartë të Drejtësisë (KLD-së) e ngushton propozimin dhe zgjedhjen demokratike të kandidatëve për gjyqtarë, në qeverisjen e gjyqësorit, përkatësisht mbi statusin juridik të gjyqtarëve e jo siç është rasti tek zgjidhja kushtetuese për Këshillin Gjyqësor të Kosovës si institucion і pavarur dhe autonom shtetëror me kryesues dhe zëvendës kryesues të vetin, jashtë kryesimit të tij nga Presidenti i Republikës së Kosovës. Kryesimi i Këshillit Gjyqësor nga Presidenti sikurse në Republikën e Shqipërisë (Këshilli i Lartë i Drejtësisë) ka hapësirë burokratike rezervë që interesi individual të vihet mbi interesin shtetëror në emërimin e gjyqtarëve. Një nga kërkesat kryesore aktuale të parimit të ndarjes e balancimit të pushteteve, është nevoja që organet që ushtrojnë funksionet e tyre në fushën e 26

27 dhënies së drejtësisë, të jenë të ndara nga organet dhe titullarët e organeve që marrin vendime me karakter politik, qofshin këto të pushtetit legjislativ, apo të atij ekzekutiv. Pra gjyqtarët janë të ndarë nga pushteti politik. Në fakt ky nuk është një parim і ri se ai e ka burimin që nga periudha e shteteve liberale a. Përbërja e përkohshme e Këshillit Gjyqësor të Kosovës Në dispozitat kalimtare të Kushtetutës së Republikës së Kosovës, Neni 151, është përcaktuar edhe përbërja e përkohshme e Këshillit Gjyqësor të Kosovës, e cila vlefshmërinë e saj e ka si dispozitë detyruese kushtetuese deri në fund të mbikëqyrjes ndërkombëtare të zbatimit të Propozimit Gjithëpërfshirës për zgjidhjen e statusit të Kosovës, të datës 26 mars Për qëllimin e përmendur kushtetues Kuvendi і Republikës së Kosovës miratoi Ligjin nr. 03/L-123 për përbërjen e përkohshme të Këshillit Gjyqësor të Kosovës 59, i cili rregulloi përbërjen e përkohshme dhe punët e Këshillit Gjyqësor të Republikës së Kosovës për shqyrtimin e përshtatshmërisë së kandidatëve për emërime të përhershme deri në moshën e pensionimit të përcaktuar me ligj, si gjyqtarë dhe prokurorë publikë në Kosovë dhe kështu me këtë është bërë ndryshimi i Rregullores së UNMIK-ut nr. 2005/52, për Themelimin e Këshillit Gjyqësor të Kosovës. Po ashtu Ligji për përbërjen e përkohshme të Këshillit Gjyqësor të Kosovës rregullon edhe procesin e emërimit të Këshillit Gjyqësor të Kosovës në harmoni me dispozitat e Kushtetutës së Republikës së Kosovës 60. Përbërja e Këshillit Gjyqësor të Kosovës përcaktohet si institucion kushtetues krejtësisht i pavarur në kryerjen e detyrave të tij të përcaktuara kushtetuese nga dispozitat e Nenit 108 të Kushtetutës së Republikës. Kështu që përgjegjësitë e Këshillit Gjyqësor të Republikës së Kosovës të përcaktuara në Nenin 108 të Kushtetutës së Republikës kryesisht kanë të bëjnë me kryerjen e inspektimeve gjyqësore, administrimin gjyqësor, hartimin e rregullave të gjykatave në pajtim me ligjin, punësimin dhe mbikëqyrjen e administratorëve të gjykatave, përgatitjen dhe mbikëqyrjen e buxhetit të gjyqësorit, përcaktimin e numrit të gjyqtarëve në secilin juridiksion dhe dhënien e rekomandimeve për themelimin e gjykatave të reja 61. Anëtarët e Përkohshëm të Këshillit Gjyqësor të Kosovës përfshihen nga strukturat vijuese: pesë anëtarë nga radhët e anëtarëve kosovarë të Komisionit të Pavarur Gjyqësor dhe të Prokurorisë (KPGJP), të cilët janë verifikuar nga KPGJP si pjesë e fazës 1 dhe 2 të Procesit të emërimit. Në strukturën e 5 anëtarëve, 2 do të jenë gjyqtarë të emëruar në Gjykatën Supreme të Kosovës, 1 prokuror i emëruar në Prokurorinë Publike të Kosovës, 1 gjyqtar i emëruar në Gjykatën e Qarkut dhe 1 58 Prof. Luan Omari, prof. dr. Aurela Anastasi, E drejta kushtetuese, Shtëpia Botuese ABC, Tiranë, 2008, Kreu i XII, faqe Ligji nr. 03/L-123 Për përbërjen e Përkohshme të Këshillit Gjyqësor të Kosovës, Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës / Prishtinë: viti i IV/ Nr. 46 / 15 janar Neni 151, Kushtetuta e Republikës të Kosovës, 61 Kushtetuta e Republikës të Kosovës, 27

28 prokuror i emëruar në Prokurorinë Publike të Qarkut); dy anëtarë të zgjedhur nga deputetët e Kuvendit që mbajnë ulëse të caktuara gjatë ndarjes së përgjithshme të ulëseve, njëri prej të cilëve duhet të jetë gjyqtar dhe një tjetër duhet të jetë anëtar i Odës së Avokatëve të Kosovë; dy anëtarë të zgjedhur nga deputetët e Kuvendit që mbajnë ulëset e rezervuara ose të garantuara për komunitetin serb të Kosovës, ku së paku, njëri prej të cilëve duhet të jetë gjyqtar; dy anëtarë të zgjedhur nga deputetët e Kuvendit që mbajnë ulëset e rezervuara, ose të garantuara për komunitetet e tjera, ku së paku, njëri prej të cilëve duhet të jetë gjyqtar dhe dy anëtarë të zgjedhur nga Përfaqësuesi Civil Ndërkombëtar me propozimin e Misionit Evropian të Politikës për Siguri dhe Mbrojtje, njëri prej të cilëve duhet të jetë gjyqtar Prokurori і Shtetit si organ shtetëror Prokurori і Shtetit në bazë të Kushtetutës së Republikës së Kosovës është përcaktuar si institucion i pavarur me autoritet dhe përgjegjësi për ndjekjen penale të personave të akuzuar për ndonjë vepër penale, ose për ndonjë vepër tjetër sikurse është rregulluar me ligj 63. Kështu që Prokurori і Shtetit si organ shtetëror në kuptimin dhe kompetencat e tija kushtetuese kryesisht qëndron në funksionin shtetëror të ndjekjes penale, të përfaqësimit të akuzës pranë gjykatës në emër të shtetit dhe në interes të shtetit, për ndjekjen e kryerësve të veprave penale të përcaktuara si dhe në ushtrimin e ankesave në bazë të Kodit të Procedurës Penale të Republikës së Kosovës, kundër vendimeve të gjykatës kompetente, e cila vendos për çështjen konkrete të ndjekjes penale sipas aktakuzës së parashtruar të prokurorit. Organizimi, kompetencat dhe detyrat e Prokurorit të Shtetit në bazë të dispozitës së Nenit 109 të Kushtetutës së Republikës së Kosovës, rregullohen me ligj të veçantë për Prokurorin e Shtetit, me të cilin përcaktohen prokurorët e shtetit të instancave gjegjëse në tërë territorin e Republikës dhe kompetencat e tyre të përcaktuara ligjore. Në aspektin e strukturës dhe të organizimit të Prokurorit të Shtetit Kushtetuta e Republikës garanton se Prokurori i Shtetit pasqyron përbërjen shumëetnike të Republikës së Kosovës dhe respekton parimin e barazisë gjinore. Kështu që struktura e Prokurorisë së Shtetit detyrimisht duhet të përfshijë numër të caktuar të përfaqësuesve të komuniteteve pakicë në Kosovë si dhe proporcionaliteti gjinor në përbërje të saj. Kryesisht sikurse edhe tek gjyqtarët e Republikës së Kosovës, Kushtetua e Republikës e ka përcaktuar mandatin e Prokurorit të Shtetit, që si mandat fillestar për prokuror është trevjeçar. Në riemërimin e Prokurorit, mandati і Prokurorit të 62 Neni 108 dhe 151, Kushtetuta e Republikës të Kosovës, dhe Neni 4, Ligji nr. 03/L-123 Për përbërjen e Përkohshme të Këshillit Gjyqësor të Kosovës, Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës / Prishtinë: viti i IV/ Nr. 46 / 15 janar Neni 109, Kushtetuta e Republikës të Kosovës, 28

29 Shtetit është і përhershëm deri në moshën e pensionimit në bazë të ligjit. Mirëpo ky mandat і Prokurorit të Shtetit mund të shkurtohet në rast se ai shkarkohet në pajtim me ligjin, përkatësisht në rast të dorëheqjes vullnetare, për shkak të sëmundjeve të pashërueshme, apo për shkak të kryerjes së ndonjë vepre të rëndë penale si dhe në rast të ndjekjes për shkaqe disiplinore për mosrespektimin e rëndë të funksionit të Prokurorit të Shtetit. Me Kushtetutën e Republikës së Kosovës (dispozitat e Nenit 109 7) është përcaktuar se Kryeprokurori i Shtetit emërohet dhe shkarkohet nga Presidenti i Republikës së Kosovës në bazë të propozimit të Këshillit Prokurorial të Kosovës dhe se mandati і tij është і njëhershëm dhe në kohëzgjatje shtatëvjeçare duke iu hequr e drejta e mundësisë së riemërimit. Prokuroria Speciale e Republikës së Kosovës (PSRK) në Republikën e Kosovës është themeluar me ligj të veçantë 64. Si organ prokuroria e përhershme dhe e specializuar, e cila vepron në kuadër të Prokurorit të Shtetit të Kosovës, në strukturën organizative të përbërjes së saj përbëhet nga dhjetë prokurorë, njëri nga të cilët zgjidhet Kryeprokuror i Prokurorisë Speciale të Republikës së Kosovës. Prokuroria Speciale e Republikës së Kosovës si organ i përhershëm dhe i specializuar ligjësohet dhe themelohet në Republikë me qëllim të hetimit dhe ndjekjes penale të krimeve si dhe të atyre në formën e tentimit e të bashkëkryerjes, si për shembull, të terrorizmit, gjenocidit, krimeve kundër njerëzimit, të luftës e të ngjashme. 6/a. Kompetencat dhe funksioni і prokurorëve të EULEX-it nё Kosovë Me Ligjin nr. 03/L-053, Mbi kompetencat, përzgjedhjen e lëndëve dhe caktimin e lëndëve të gjyqtarëve dhe prokurorëve të EULEX-it në Kosovë 65, në veçanti janë ligjësuar edhe kompetencat e përgjithshme të prokurorëve të EULEXit për të zbatuar dhe marrë përgjegjësi për hetimet në lëndët penale të reja, apo të atyre të pazgjidhura, pranë Prokurorisë Speciale të Republikës së Kosovës, apo në kuadër të zyrave prokuroriale, ku ata janë caktuar nga Kryeprokurori і EULEX-it dhe në pajtim me modalitetet e përcaktuara me anë të Ligjit dhe nga Asambleja e Prokurorëve të EULEX-it. Funksioni і dytë і Prokurorëve të EULEX-it është ai i bashkëpunimit me prokurorët publikë të Kosovës që punojnë në zyra të ndryshme prokuroriale, ku ata janë caktuar në pajtim me modalitetet e përcaktuara me Ligjin nr. 03/L-053, për kompetencat, përzgjedhjen e lëndëve dhe caktimin e lëndëve të gjyqtarëve dhe prokurorëve të EULEX-it në Kosovë dhe nga Asambleja e Prokurorëve të EULEX-it. Ndërsa funksioni і tretë і prokurorëve të EULEX-it është ai i monitorimit, udhëzimit dhe këshillimit të prokurorëve publikë të Kosovës duke respektuar 64 Ligji për Prokurorinë Speciale të Republikës së Kosovës, Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës / Prishtinë: vitit III / Nr. 27 / 3 qershor Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës / Prishtinë:viti III/ Nr. 27/ 3 qershor

30 parimin e autonomisë së prokurorëve dhe në pajtim me modalitetet e përcaktuara nga Asambleja e Prokurorëve të EULEX-it. Roli monitorues dhe këshillues nuk do të jetë i kufizuar në lëndët, për të cilat prokurorët e EULEX-it mund të ushtrojnë kompetencat e tyre. Funksionet e tyre Prokurorët e EULEX-it i ndërmarrin në pajtim me ligjin në fuqi, Ligjin për Prokurorinë në Kosovë. Mirëpo Prokurorët e EULEX-it janë vetëm nën autoritetin e veçantë të Kryeprokurorit të EULEX-it dhe nuk і nënshtrohen asnjë institucioni tjetër, as institucioneve shtetërore të Republikës së Kosovës sepse janë institucione ndërkombëtare të pavarura në ushtrimin e funksionit gjyqësor në Kosovë 66. Kështu që shkencërisht mund të konkludohet në bazë të ingjerencave të caktuara nga Pako Ahtisaari dhe Kushtetuta e Republikës së Kosovës se në pikëpamje të autoritetit, Prokurorët e EULEX-it janë autoritete më të larta në Republikën e Kosovës dhe se në punën e tyre janë të pavarur dhe sovranë. Edhe pse prokurorët e EULEX-it funksionet e tyre i kryejnë në bazë të ligjeve në fuqi të Republikës së Kosovës. Autoriteti i epërsisë më të lartë juridik në vend i prokurorëve dhe gjyqtarëve të EULEX-it në Kosovë iu është ligjësuar veçanërisht me Ligjin Nr. 03/L-053, për kompetencat e lëndëve dhe caktimin e lëndëve të Gjyqtarëve dhe Prokurorëve të EULEX-it në Kosovë, të Kuvendit të Republikës së Kosovës. Prokurorët e EULEX-it në Kosovë në suaza të kompetencave të tyre kryejnë hetimin dhe ndjekjen penale të krimeve që janë në kompetencë të veçantë të Prokurorisë Speciale të Republikës së Kosovës, hetojnë dhe ndjekin penalisht krimet procedurat e të cilave janë të ndërlidhura sipas ligjit në fuqi dhe të krimeve sipas Ligjit Nr. 03/L-053, për kompetencat e lëndëve dhe caktimin e lëndëve të Gjyqtarëve dhe Prokurorëve të EULEX-it në Kosovë 67. Në kryerjen e kompetencave të përcaktuara Prokurorët e EULEX-it punojnë edhe në ekipe të përziera me prokurorë publikë vendorë 68. Prokurorët e EULEX-it në kompetencë të tyre ligjore japin edhe këshilla në zgjidhjen e çështjeve për prokurorët vendorë. Mirëpo edhe kryeprokurorët komunalë dhe të Qarkut janë të detyruar që prokurorëve të EULEX-it t u ofrojnë informacione përkatëse të kërkuara. Njëkohësisht ushtrimin e funksionit të monitorimit të udhëzimit dhe këshillimit, prokurorët e EULEX-it e kanë në kompetencë të kontrollit të lëndëve të pazgjidhura, ose të papërfunduara si dhe në sigurimin e informatave për ekzekutimin e vendimeve të formës së prerë. Në bazë të Ligjit nr. 03/L-053, për kompetencat, përzgjedhjen e lëndëve dhe caktimin e lëndëve të gjyqtarëve dhe prokurorëve të EULEX-it në Kosovë, 66 Neni 7, Ligji nr. 03/L-053, m bi kompetencat, përzgjedhjet e lëndëve dhe caktimin e lëndëve të Gjyqtarëve dhe Prokurorëve të EULEX-it në Kosovë, Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës/ Prishtinë: Viti III/ nr. 27/ 3 qershor Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës/ Prishtinë: Viti III/ nr. 27/ 3 qershor Neni , Ligji nr. 03/L-053, mbi kompetencat, përzgjedhjet e lëndëve dhe caktimin e lëndëve të Gjyqtarëve dhe Prokurorëve të EULEX-it në Kosovë, Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës/ Prishtinë: Viti III/ nr. 27/ 3 qershor

31 kompetencat e prokurorëve të EULEX-it për krimet e motivuara nga urrejtja janë përcaktuar si kompetenca të veçanta. Kështu që prokurorët e EULEX-it marrin përgjegjësi për çdo hetim a ndjekje penale të çdo vepre penale, e veçanërisht për veprat penale kundër personave, apo pronës, ku viktima, prona apo objekti i veprës penale duken të jenë përzgjedhur për shkak të lidhjes, bashkimit, afërsisë, mbështetjes apo anëtarësisë së tyre të vërtetë, apo të perceptuar me një grup të vërtetë, përkatësisht të perceptuar të identifikuar sipas racës, origjinës kombëtare, etnike apo shoqërore, afërsisë me ndonjë pakicë kombëtare apo grup politik, gjuhës, ngjyrës, besimit, gjinisë, moshës, të metave fizike apo mentale dhe orientimit seksual 69. Prokurorët e EULEX-it po ashtu kanë kompetencë të ligjësuar për marrjen e lëndëve në rast të mosgatishmërisë, apo paaftësisë së prokurorëve publikë të Kosovës, dhe të njëjtat kalojnë në kompetencë të prokurorit të EULEX-it. Edhe tek çështja e Prokurorëve të EULEX-it në aspektin kushtetues dhe të ligjshmërisë përkatësisht të Ligjit nr. 03/L-053, për kompetencat, përzgjedhjet e lëndëve dhe caktimin e lëndëve të gjyqtarëve dhe prokurorëve të EULEX-it në Kosovë 70, preket pushteti gjyqësor і Republikës së Kosovës nga Bashkësia e Evropës. Bashkësia e Evropës si organizatë ndërkombëtare ndërhyn në pavarësinë e pushteti shtetëror të Republikës së Kosovës, ngase përcaktimet ligjore tangojnë çështjen e autonomisë së Prokurorit Shtetëror të Republikës së Kosovës, si organ shtetëror i Republikës si dhe të funksioneve e të kompetencave të përcaktuara në bazë të Kushtetutës së Republikës së Kosovës. Pozita autonome e prokurorëve të EULEX-it në Kosovë është e përcaktuar për në kohë të caktuar dhe atë në bazë të vlerësimit dhe Raportit të Bashkësisë Evropiane lidhur me nevojën dhe domosdoshmëri të ndërhyrjes së prokurorëve të EULEX-it në Prokurorinë e Shtetit të Republikës së Kosovës, për ta vazhduar apo ndërprerë, një përcaktim të tillë të ligjësuar në bazë të Ligji nr. 03/L-053, për kompetencat, përzgjedhjen e lëndëve dhe caktimin e lëndëve të gjyqtarëve dhe prokurorëve të EULEX-it në Kosovës. Kështu që mund të konkludohet se autoriteti i Prokurorëve të EULEX-it në Kosovë në raport me Prokurorinë e Shtetit të Republikës së Kosovës dhe prokurorët në Kosovë është i pozitës së hierarkisë subordinuese. 6/b. Këshilli Prokurorial i Kosovës Sikurse Këshilli Gjyqësor і Kosovës edhe Këshilli Prokurorial i Kosovës është institucion plotësisht i pavarur në kryerjen e funksioneve të tij, në pajtim me ligjin. Një garantim të tillë kushtetues e përcaktojnë dispozitat e Nenit të Kushtetutës së Kosovës. Ndaj dhe ky Këshill si і tillë gëzon autonomi të plotë 69 Neni 7 12, Ligji nr. 03/L-053, Mbi kompetencat, përzgjedhjet e lëndëve dhe caktimin e lëndëve të Gjyqtarëve dhe Prokurorëve të EULEX-it në Kosovë, Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës/ Prishtinë: Viti III/ nr. 27/ 3 qershor Gazeta Zyrtare e Republikës së Kosovës/ Prishtinë: Viti III/ nr. 27/ 3 qershor

32 institucionale në kryerjen e funksioneve dhe kompetencave të përcaktuara për tërë territorin e Republikës së Kosovës. Në Këshillin Prokurorial të Kosovës garantohet me Kushtetutë të Republikës sigurimi і qasjes së barabartë në drejtësi për të gjithë shtetasit e Republikës, qytetarët e Kosovës. Funksioni themelor і Këshillit Prokurorial të Kosovës qëndron në sigurimin dhe garantimin kushtetues e ligjor që Prokurori і Shtetit të jetë i pavarur në kryerjen e funksioneve të caktuara kushtetuese e ligjore dhe njëkohësisht të jetë profesional, і paanshëm dhe objektiv. Si dhe që në strukturën e tij organizative dhe funksionale në bazë të Kushtetutës dhe të ligjit të zbatojë dhe sigurojë përbërjen shumëetnike të Kosovës dhe strukturën e duhur gjinore në përputhshmëri me parimet e barazisë gjinore 71. Kompetenca kushtetuese dhe ligjore e Këshillit Prokurorial të Kosovës përcaktohet në rekrutimin, propozimin dhe avancimin e prokurorëve të Republikës së Kosovës, pastaj në transferimin e tyre, disiplinimin në kryerjen e funksionit të besuar kushtetues e ligjor në formën dhe mënyrën, e cila do të përcaktohet me ligj të veçantë 72. Në bazat themelore kushtetuese për Këshillin Prokurorial të Kosovës, Kushtetuta e Republikës së Kosovës, dispozitat e Nenit 110 2, përcakton përparësinë në emërim për prokurorë të anëtarëve të komuniteteve të përfaqësuara në mënyrën e përcaktuar me ligj, përkatësisht përcakton favorin në emërim dhe mënyrën e votimit të tyre ngjashëm sikurse edhe ajo tek Këshilli Gjyqësor і Kosovës, për komunitetin pakicë serb në Kosovë si dhe për komunitetet e tjera pakicë në Kosovë. Përndryshe për emërimin e kandidatëve në funksion të prokurorit kandidatët doemos duhet t i plotësojnë kriteret dhe kushtet që përcaktohen me ligj. Struktura e përbërjes së Këshillit Prokurorial të Kosovës dhe dispozitat për emërimin, shkarkimin, mandatin, strukturën organizative dhe rregullat e procedurës, rregullohen me ligj të veçantë Më gjerësisht Neni 110, Kushtetuta e Republikës së Kosovës, 72 Neni 110, Kushtetuta e Republikës së Kosovës 73 Neni 110 4, Kushtetuta e Republikës të Kosovës, 32

33 Mr.sc.Qemajl JUNIKU, avokat FITIMI, HUMBJA E POSEDIT DHE PENGESA NË REALIZIMIN E RREGULLT TË DREJTËS NË POSED Me nocionin POSED në kuptimin juridik,nënkuptohet pushteti faktik në sendin e caktuar,pavarësisht nga ajo që personi i cili ka pushtetin faktik, i takon apo jo e drejta në atë send./1 Meqë posedi nënkupton pushtetin faktik mbi sendin e caktuar, atëherë edhe ai arrihet me fitimin e pushtetit faktik mbi sendin dhe ndërprehet atëherë kur mbajtësi e lënë këtë të drejtë me vetëdëshirë ose e humb të njëjtën në mënyrë tjetër. Pushteti faktik duhet të jetë i karakterit afatgjatë, andaj nga kjo rezulton se nuk ka posed te pushteti faktik afat shkurtër dhe kalues në sendin e caktuar. Psh. Nuk ka pushtet faktik mbi gazetën ditore të cilat lexohen në lokalet e caktuara. Posedi ka mundësi të fitohet me veprim të njëanshëm të poseduesit (psh. Marrja me forcë e sendit) e nëse ndёrrimi i posedit kryhet sipas pëlqimit të të poseduesit të mëparshëm, fitimi i posedim është i dyanshëm, e mënyra e fitimit është dorëzimi i sendit. Është për tu veçuar se posedi mund të kalojë edhe te trashëgimtarët,në këtë drejtim duhet veçuar se rëndësia e kësaj rregulle, bazohet në atë se trashëgimtari e gëzon edhe të drejtën e mbrojtjes së posedim dhe i takojnë edhe paditë e posedit edhe kur ai ka munguar dhe nuk ka pasur mundësi që në sendin e trashëguar ta realizojë pushtetin e tij faktik. Çdo hapsirë e zanun nga ana e palës së tretë në sendin e trashëguar është e kundërligjshme. Meqë për fitimin e posedit është e nevojshme dëshira që sendin ta mbajë si të vetin atë dëshirë nuk e kanё plotësisht personat me aftësi të kufizuara (psh.fëmijtë ) të cilët me veprimet e tyre nuk mund ta fitojnë posedin por këtë mund ta bëjnë përmes përfaqësuesve të tyre. Përveq një poseduesi të sendit,në praktikë hasim edhe në raste kur bëhet fjalë për bashkë-posedues, të cilët e kanë pushtetin faktik mbi sendin e caktuar. Në këto raste, parashtrohet pyetja se si do ta realizojnë ata mbrojtjen e posedit si në kontekstin e raporteve në mes tyre por edhe në raportet me palët e treta. Psh. Në mes të oborreve A dhe B, kalonë rruga deri te një pus të cilin e përdorin personat e caktuar bashkarisht, (1.Dr.A.Gams Bazat e të drejtës reale Beograd 1966,F.244) në një moment, personi i caktuar e mbyllë rrugëkalimin me rrethojë. Në këtë rast,bëhet fjalë për raportin e përbashkët të bashkë-poseduesve,ku njëri posedues e ka pamundësuar poseduesi tjetër në realizimin e posedit. Andaj, poseduesi tjetër gjithsesi e ka të drejtën të kërkojë mbrojtjes e posedit të tij, e me këtë edhe heqjen së rrethojёs me të cilën ka penguar në shfrytëzimin e 33

34 rrugëkalimit në fjalë. Në mënyrë analoge, mund të merren parasysh edhe rastet e shfrytëzimit të përbashkët të banesës së caktuar nga na e bashkë-banuesve të saj. Psh. Njeri nga bashkëbanuesit e ndrronë bravën e tualetit i cili shfrytëzohet nga bashkëbanuesit tjerë,andaj i pengonë ata në shfrytëzimin e tij. Mendojmë se lidhur me shfrytëzimin e banesës, bashkë-banuesve duhet ti sigurohet e drejta në posedimin e sendeve të përbashkëta e në rastin konkret edhe të tualetit. MBROJTJA E POSEDIT Nga e drejta e posedimit e cila i garantohet me ligj poseduesit të sendit, rezulton edhe garantimi ligjor i poseduesit, përkitazi me inicimin e procedurës së caktuar për mbrojtjen e të drejtës në posedim mbi sendin e caktuar. Te pengesa e posedit është relevante ekzistimi i gjendjes së fundit faktike të posedim dhe ndërmarrja e veprimeve të personit të caktuar në cenimin kundërligjor të tij. Në praktikë, hasim në 2 mënyra të pengimit të posedit e këtë kur personi i caktuar pengohet në zotërimin e posedim të tij apo kur atij i është rrëmbyer sendi i caktuar në mënyrë të kundërligjshme. Procedura për pengesën e posedit, iniciohet me disa lloje të padive, si janë: Padia për pengesë posedi (interdictum retinendae possessionie) dhe Padia për shkak të rrëmbimit të posedim (interdictum recuporandae possessionis). Procedura për pengesën e posedim, rregullohet me Kreun e XXVII,të Ligjit për procedurën kontestimore të Kosovës, Nr.03/L-006, dt , neni nga rezulton se shqyrtimi i çështjes sipas padisë për shkak të pengimit të posedit kufizohet vetëm në konstatimin dhe të provuarit e fakteve të gjendjes së fundit të posedit dhe të pengimit të bërë. Përderisa në Ligjin e mëparshëm për procedurën civile të ish RFJ, në mënyrë decidive përcaktohet afati prekluziv 30 ditor, për inicimin e procedurës për pengesën e posedit, ky detyrim nuk rezultonë nga LPC i tanishëm. Këtu me nenin 482, flitet për paditësin i cili ka mundësi për ta humbur të drejtën që në procedurën përmbaruese të përmbushë detyrimin e aktvendimit me të cilin i padituri urdhërohet për ta përmbushur detyrimin e caktuar,poqese nuk ka iniciuar procedurën përmbaruese brenda afatit prej 30 ditësh pas skadimit të afatit paritiv. MËNYRA DHE KUSHTET E MBROJTJES SË POSEDIT Si kemi theksuar më lartë, se përkitazi me mbrojtjen e të drejtës së posedit, duhet marrë parasysh paraprakisht ekzistimi i gjendjes së fundit faktike të posedit dhe ndërmarrja e veprimeve nga personi tjetër për cenimin e asaj të drejte./2 34

35 Prej kësaj rezulton se mbrojtja e posedit mund t`i jepet edhe personave të cilët nuk kan kurrfarë të drejte posedi por se janë vetëm posedues faktik. Në këtë rast përkitazi me mbrojtjen e posedit mund të reagon edhe ndonjë titullar i të drejëts reale, si psh. pronari i sendit të caktuar, i cili ka mundësi që për mbrojtjen e tij të inicojë procedurë kontestimore, pёrmes padisë possesore ose petitore. Në praktikën gjyqësore, në të shumtёn e rasteve, hasim në procedurën e iniciuar me padinë posesore, meqë mënyra e mbrojtjes së posedimit është shumë më e lehtë kur të merret parasysh se në këtë rast kërkohet vetëm vërtetimi i gjendjes së fundit faktike përkitazi me posedimin dhe veprimet kundërligjore për pengimin e tij, përderisa te padia petitore në të ashtuquajturën reivindicatio ose actio negatoria, kërkohet të vërtetohet e drejta e pronësore e personit-inicues e kjo është mjaft e ndërlikuar. Poashtu, duhet të veçojmë se mbrojtjen e posedim, ka mundësi për ta bërë edhe personi i prezantuar si i paditur me padinë posesore.ai do ta bëjë prapësimin në atë mënyrë që duhet argumentuar se sendin e caktuar nuk është duke e mbajtur për vehte me dëshirë posedimi, rem sibi habendi, por si alieno nomino, në interes të pronarit posedues dhe se atë do të emëroj /nominadio auktoria/, andaj ai në këtë mënyrë indirekt e mbron posedin e tij. Në procedurën posesore me rregull nuk duhet pranuar prapësimet petitore përkatësisht prapësimet në posed, raport juridik apo kualifikimin e posedim. Në këtë procedurë, i padituri mund të mbrojë me sukses këto prapësime: a. se paditësi në momentin e cenimit të posedit nuk ka qenë në posedin e fundit faktik por ka qenë ndonjë person tjetër, b. se nuk ka kryer aktin e pengesës së posedit c. se aktin epengeses Ë posedim e ka kryer pa qëllimin (Animus turbani) psh. Kur veprimi është ndërmarrë me urdhrin e punëtorit përgjegjës d. se ai nuk posedon me legjitimitetin pasiv për atë padi e. se padia është ngritur pas afatit ligjor. Vlenë për tu veçuar se nuk duhet të merren parasysh prapësimet të cilat kanё të bëjnë me të drejtën e më të fortit për posedim apo mosegzistimin e të drejtës juridike të paditësit në sendin kontestues, meqë prapësimet e tilla mund të mbrohen vetëm në procedurën petitore. Në procedurën posesore,gjithashtu përjashtohet mundësia e shqyrtimit të çfarëdo kërkese përkitazi me kompensim të dёmeve eventuale.(2/bazalla,b. Dispozitat procedurale në procedurën për pengesë posedi Odvjetnik Nr ,1965,F ) Edhe me dispozitat e LPC në ish RFJ, neni 441 al.l parashihej se Shqyrtimi sipas padisë për pengesë posedi kufizohet në shqyrtimin e gjendjes faktike të fundit të posedim dhe mënyrën e të penguarit të atij posedi, ashtuqë përjashtohet shqyrtimi i të drejtës në posed,baza juridike, ndërgjegja e poseduesit ose kërkesat mbi kompensimin e dëmit. Ndërsa në al. 2 të këtij neni parashihet Përjashtimisht nga dispozitat e alines së përmendur, gjykata do ta shqyrtojë prapësimin se paditësi e ka rrëmbyer posedin me forcë, duke iu kanosur apo duke e mashtruar atë 35

36 Karakteristikë tjetër mbrojtjes së posedim është se mbrojtja posesore ka karakter provizor e jo definitiv. Këtë e parasheh edhe dispozita e nenit 347 të Ligjit Civil Austriak. Në këtë kontekst duhet qartësuar se kërkesat petitore kanё mundësi parashtrimi dhe realizimi pa marrë parasysh rrjedha procedurale posesore dhe se poseduesi në posedin e tij, do të mbrohet gjersa kundërshtari në padinë e rregullt petitore nuk argumenton se posedi në fjalë nuk i takon atij si posedues faktik, e veçse si titullar i ndonjë të drejte. Mbrojtja posesore bëhet në procedurë të shkurtuar,thelbësore dhe urgjente, meqë bëhet fjalë për evitimin e arbitrarizmit me dhunë dhe ndryshimeve të kundërligjshme të gjendjeve ekzistuese faktike të posedim,çka kërkon edhe mënyrën urgjente e kryerjes së procedurës përfshirë këtu edhe thjeshtësinë dhe efikasitetin. Urgjenca e përfundimit të kësaj procedure, konsiston në shkurtimin e afateve të caktuara. Në këtë drejtim edhe me dispozitat e nenit 482.2, të LPC, afati për paraqitjen e ankesës është përcaktuar në 7 ditë. Poashtu me al , parashihet se gjykata për shkaqe të rëndësishme mund të vendos që ankesa mos ta pengojë përmbarimin e aktvendimit si dhe që kundër këtyre aktvendimeve nuk është i lejuar revizioni. Në procedurën posesore,gjykata sipas propozimit të paditësit, mund të marrë edhe masën e përkohëshme e cila aplikohet në procedurën e përmbarimit dhe këtë mund ta caktojë sipas detyrës zyrtare pa procedimit e palës kundërshtare dhe pa të drejtë ankimi të posaçëm kundër këtij aktvendimi./3 Kur të bëhet fjalë për përsëritjen e procedurës së përfunduar me vendimin e formës së prerë, në kontestet për pengesës së posedit, duhet të veçojmë se kjo procedurë mund të përsёritet vetëm nëse bëhet fjalë për shkaqet e përcaktuara me dispozitat e nenit 232 pika a) dhe b) të LPC, e këtë nëse palës me veprim të kundërligjshëm, e sidomos në rast të mos thirrjes për në seancë, nuk i jepet mundësia që të marrë pjesë në shqyrtimin e çështjes kryesore apo nëse në procedurën e përfunduar ka marrë pjesë si paditës apo i paditur,personi i cili nuk mund të jetë palë ndërgjygjëse, apo palën që është person juridik,nuk e ka pëfaqësuar personi i autorizuar, ose poqe së palën me pazotësi procedurale nuk e ka përfaqësuar përfaqësuesi ligjor i saj, apo nëse përfaqësuesi ligjor përkatësisht përfaqësuesi me prokurë i palës, nuk ka pasur autorizim të duhur për ndjekjen e qështjes në gjyq apo për kryerjen e veprimeve procedurale të caktuara,poqese ndjekja e çështjes në gjyq apo kryerja e veprimeve procedurale të caktuara,nuk është lejuar me vonë nga pala. 3/Bazalla B. Vepra e përmendur AKTVENDIMI NË BAZË TË MUNGESËS DHE TË PRANIMIT Në praktikën gjyqësore, para gjykatave tona të rregullta shpesh venë dilemë çështja inetersante teorike, se a lejohet në procedurën për pengesë posedi marrja e aktvendimit në bazë të mungesës apo marrja e aktvendimit në bazë të pranimit me të cilët vendoset për kërkesë-padinë. Mendimet lidhur me këtë çështje nuk janë krejtësisht të unifikuara. 36

37 Me dispozitat e nenit 151.1, të LPC, parashihet që kur të paditurit padia nuk i është dërguar për përgjigje,por vetëm bashkё me letërthirrje për në seancën përgaditore,e ai nuk vjen në seancë deri në përfundimin e saj,apo në seancën e parë për shqyrtimin kryesor, nëse seanca përgaditore nuk është caktuar fare,gjykata me propozimin e paditësit apo sipas detyrës zyrtare e jep Aktgjykimin me të cilin aprovohet kërkesë-padia (aktgjykimi për shkak të mungesës) po që se plotësohen kushtet e caktuara e prej tyre: nëse i padituri është thirrë rregullisht në seancë,nuk e ka kontestuar kërkesë-padinë me parashtresë, themelsia e kërkesë-padisë delë nga faktet e parashtruara në padi. Mirëpo, nuk flitet për vendosjen e gjykatës përmes me aktvendimeve për shkak të mungesës jo vetëm për pengesën e posedim por përgjithësisht edhe për procedurat tjera në të cilat vendoset në mënyrë meritore me Aktvendim. Sipas dispozitave të nenit 142 al dhe decidivisht është përcaktuar se vendimet e gjykatës jepen në formë ta aktgjykimit apo aktvendimit. Mbi kërkesë-padinë gjykata vendos me aktgjykim,kurse sipas padisë për shkak të pengimit të posedimit me aktvendim. Këtu ekziston një largim nga dispozitat enenit 151,ku flitet në mënyrë decidive për mundësin e gjykatës përkitazi me marrjen e aktgjykimit në mungesë pa u vequar marrja e aktvendimit për çështjet ku vendoset me aktvendim. Kjo shmangёje indirekte tregon se dispozita ligjore në fjalë,nuk mund të aplikohet edhe për rastet kur vendoset me aktvendim por se në këto raste procedura duhet të zhvillohet gjerë në përfundimin e saj të rregullt. /4 Në këtë kontekst, nëse kërkohet përgjigje lidhur me problemin e paraqitur, konsiderojmë se në asnjë mënyrë nuk është në kundërshtim me inetersat e LPK, që t`u lejohet gjykatave marrja e aktvendimeve në bazë të mungesës edhe në procedurën për pengesën e posedit ku vendoset për kërkesë-padinë e paditësit të caktuar. Këtë e arsyeton edhe qëllimi ligjor përkitazi me shkurtimin e dhe ekonomicitetin e procedurës dhe vetë natyra e kontestit për pengesën e posedit. Poashtu këtu duhet të kihet parasysh se marrja e një vendimi të tillë është si reaksion ndaj të paditurit të papërgjegjshëm i cili nuk respekton ftesën e gjykatës dhe fare nuk përgjigjet në kërkesë-padinë e paditësit. Përveq kësaj, mendojmë se mundësitë e rrjedhimeve të dëmshme që kanё mundësinë e të paraqiturit në procedurën posesore, janë shumë më të vogla se sa në procedurën e rregullt civile,meqë këtu vlera e kontestin është shumë më e vogël llogaritur në faktin se në këto konteste nuk zgjidhet çështja e juridike por ajo faktike e posedim, çka i mundëson palës së pakënaqur që që përmes procedurës petitore,me padin tjetër të bëjë evitimin e pasojave eventuale të dëmshme të cilat janë rrjedhojë e asaj procedure. (4/ Bazalla,vepra e përmendur) Përpos fakteve të rëndësishme të lartëcituara,mendimin tim e favorizojn edhe dispozitat tjera të LPK,tё cilat rregullojnë çёshtjet pёr të cilat bёjmё fjalё. Duke u bazuar në vet natyrën e kontestit për pengim të posedit,rezulton se në këtë rast nuk bëhet fjalë për një Aktvendim të zakonshëm me të cilin 37

38 vendoset për një çështje proceduralo juridike por me të njëjtin vendoset në mënyrë meritore mbi kërkesë-padinë. Edhe në procedurën e dhënjes së urdhërpagesës (neni 492) të LPK, me aktvendimin e marr nga ana e gjykatës vendoset në mënyrë meritore mbi kërkesë-padinë,por për shkak të natyrës të kësaj procedure,nuk parashtrohet pyetja e mbi mundësinë e marrjes së Aktvendimit në bazë të mungesës. Aktvendimi në formën e Urdhër-pagesës lëshohet nga ana e gjykatës pa u konvokuar kurrfarë seance gjyqsore por vetëm në bazë të materialit procedural të përmbajtur në padi (neni 495.1) KPK,andaj hidhet poshtë sypozimi themelor i marrjes së aktvendimeve në bazë të mungesës në këtë procedurë. PROCEDURA ME RASTIN E PËRSERITJES SË PENGESËS SË POSEDIT Në praktikën gjyqësore shpesh hasim në rastet kur gjatë zhvillimit të procedurës për pengesën e posedit, i padituri vazhdon me veprimet e tij me të cilat pengon paditësin në shfrytëzimin e qetë e të lirë të sendit mbi të civilin ai e ka pushtetin e fundit faktik. Në raste të tilla, gjykata gjithsesi e ka mundësinë e caktimit të masës së përkohshme, me të cilin do ta detyronte të paditurin që gjerë në përfundimin e procedurë kontestimore, të prajë me veprime të tilla. Ndërsa, në rastet kur nuk bëhet fjalë për pengesën identike e cila është çështje shqyrtimi në procedurën e iniciuar nga paditësi për pengesë posedi, ekzistonë mundësia e ngritjes së padisë së re për pengesë posedi, e cila është e lidhur me veprimet konkrete të paditurit. 38

39 Muhamet SHALA, Avokat EKSPROPRIJIMI NË PRAKTIKËN GJYQËSORE ME VESHTRIM TË POSACËM LIDHUR ME PRONËN SHOQËRORE Kuptimi i eksproprijimit Palujteshmëritë mbi të cilën ekziston e drejta e pronësisë, munden te eksproprijohen me përcaktimin e shpërblimit te drejte te pasurisë se eksproprijuar. Me procesin e eksproprijimit e drejta pronësore mund te kufizohet, nëse është e nevojshme për plotësimin e kërkesave te interesit te përgjithshëm në bazë të ligjit. Nga baza e eksproprijimit rezultojnë marrëdhënie të ndryshme të përcaktuara me ligj. Ato janë marrëdhënie të bartësve të së drejtës së pronësisë (të personave fizik dhe juridik), në njërën anë, dhe personave juridik shoqëror në cilësi të shfrytëzuesve të mundshëm të eksproprijimit, në anën tjetër. Në të vërtetë, me eksproprijim merret e drejta e pronësisë, të cilën qytetarët dhe personat juridik e kanë ne bazë të Kushtetutës dhe ligjit me qëllim që në atë palujtshmëri të ndërtohen objektet apo të kryhen punët me interes të përgjithshëm. Nga kjo rezulton se, e drejta e pronësisë në sendet e paluajtshme mund të merret vetëm nëse këtë e kërkon interesi i përgjithshëm i përcaktuar në baze të ligjit. Çdo eksproprijim tjetër i palujtshmërisë me të cilën merret e drejta e pronësisë e konstituuar në bazë të ligjit është e kundërligjshme. Me eksproprijim pronari i mëparshëm i humb autorizimet e tij të cilat burojnë nga e drejta e pronësisë. Ndërsa, me humbjen e këtyre autorizimeve në palujtshmërin e eksproprijuar konstituohet e drejta e pronës shoqërore ose publike. Por, kjo e drejtë e pronës shoqërore e konstituuar në bazë të eksproprijimit është shumë më e ngushtë se sa e drejta në pronën shoqërore të palujtshmërive të cilat kanë kaluar në pronësi shoqërore nga ndonjë bazë tjetër juridike. Në bazë të eksproprijimit shfrytëzuesi i eksproprijimit e fiton te drejtën që atë palujtshmëri ta shfrytëzoj për qëllimin për të cilin është bërë eksproprijimi. Ky përcaktim ligjor është paraparë nga shkaku se palujtshmeria që është bërë pronë shoqërore, mund të kthehet në pronësi të pronarit të mëparshëm nën kushtet dhe afatet e përcaktuara ligjore. Dimensionet e së drejtës të pronës shoqërore në palulajtshërinë e eksproprijuar mund të shpjegohen më së miri dhe të ilustrohen me një shembull të këtillë: Ndërmarrja shoqërore e ka blerë nga një qytetar arën në sipërfaqe prej 2 hektarësh, e cila gjendet jashtë kompleksit të tokës në pronësi shoqërore me qëllim që në atë tokë të ndërtohet një pushimore për punëtorët e saj, duke llogaritur që në afërsi të saj do të ndërtohet një liqe artificial nga akumulimi i ujit. Mirëpo, për shkaqe hidroteknike është hequr dorë nga ndërtimi i liqenit akumulues. Këtë arë të blerë Ndërmarrja Shoqërore mundet ta shes pa pengesa çdo personi fizik ose juridik. Ndërmarrja shoqërore tjetër nuk ka ardhur deri te pronësia me blerje nga ana e pronarit, por palujatshmërinë e ka marrë nga baza e eksproprijimit, kurse ajo gjithashtu e ka pasur për qëllim që ta ndërtoj një 39

40 pushimore për punëtorët e saj. Kjo NSH nuk mundet ta tjetërsoj paluajtshmërinë e fituar përmes eksproprijimit, por vetëm mund ta kthej në pronësi pronarit të mëparshëm nën kushte e parashikuara me ligj. Në këtë vërehet se e drejta e kësaj NSH-je është dukshëm më e ngushtë në raport me të drejtën e NSH-së së parë. Kthimi i paluajtshmërisë së eksproprijuar në pronësi pronarit të mëparshëm është e njohur me emërtim (deeksproprijimi), i cili si nocion është i vjetër aq sa është edhe eksproprijimi dhe si i tillë ekziston pothuajse në të gjitha shtetet. Burimet e saj materiale juridike qëndrojnë në faktin që të kthehet në pronësi paluajtshmëria në të cilën nuk është realizuar interesi i përgjithshëm në afatin e caktuar, përkatësisht nuk është ndërtuar objekti për të cilin është bërë eksproprijimi. Pikërisht instituti i kthimit në pronësi të paluajtshmërisë së eksproprijuar në një mënyrë paraqet kufizim të drejtës së pronësisë shoqërore të krijuar përmes eksproprijimit. Nëse planet e zhvillimit ekonomik do të ishin më reale, kurse kushtet e ekonomizimit më stabile, atëherë kthimi i pronës së eksproprijuar pronarit të mëparshëm do të ndodhte rall. Por, kur planet e zhvillimit nuk janë gjithnjë reale kurse kushte e ekonomizmit jo stabile, e në raste të caktuara edhe pa parashikim, në kushte të atilla deri te eksproprijimi vjen mjaft shpesh. Këtë dukuri posaçërisht e kanë përshpejtuar disa masa administrative të cilat kanë pasur për qëllim kufizimin e investimeve shpenzuese dhe orientimin e akumulimit shoqëror. Në rend të parë vjen ndalimi i investimeve në ekonomi jo prodhuese, e cila si e tillë në të kaluarën ka qenë në intervale kohore e kufizuar. Duke vlerësuar këtë dukuri vërejmë që organet komunale të administratës janë në masë të caktuar të përmbajtura dhe të rezervuara ndaj kërkesave të qytetarëve që t iu kthehet në pronësi paluajtshmëria e eksproprijuar duke besuar se në këtë mënyrë mbrohen interesat shoqërore. Përkundër kësaj mund të konsiderojmë se interesat shoqërore më së shumti mbrohen me zbatimin e denjë të ligjit. Burimet e se Drejtës se Eksproprijimit në pronën shoqërore Ligji nr. 03/l-067 për Agjencinë Kosovare të Privatizimit, Me ligjin e cituar, në nenin f) është paraparë se për realizimin e këtij synimi, Agjencia: kryen detyra tjera të cilat i janë dhënë sipas Ligjit në Fuqi. Nga një formulim i tillë rezulton se i kryen të gjitha punët në kuadër të kompetencës së saj ligjore sipas ligjit në fuqi, e që e nënkupton edhe fushën e eksproprijimit në asetet e pronës shoqërore të NSH-ve. Rregullorja Nr. 2003/13 Për Transformimin e së Drejtës Për Përdorimin e Pronës së Paluajtshme Shoqërore, e Datës 9 Maj 2003 dhe Rregullorja Nr. 2004/45 Për Ndryshimin e Rregullores Nr. 2003/13 Për Transformimin e së Drejtës Për Përdorimin e Pronës së Paluajtshme Shoqërore, Me dispozitën e nenit 13 të kësaj Rregullore është përcaktuar se, kjo Rregullore e 40

41 shfuqizon çdo dispozitë të ligjit në fuqi që është në kundërshtim me te, duke përfshirë por duke mos u kufizuar vetëm në: a) Ligjin mbi Marrëdhëniet pronësore themelore (Gazeta Zyrtare e RSFJsë nr. 6/80), b) Ligjin mbi bartjen e pronës së paluajtshme shoqërore (Gazeta Zyrtare e KSA të Kosovës, nr. 45/81 dhe 29/86), c) Ligji mbi regjistrimin e pronës së paluajtshme shoqërore (Gazeta Zyrtare e KSA të Kosovës nr. 21/78 dhe 46/86), d) Ligjin mbi token për ndërtim (Gazeta Zyrtare e KSA të Kosovës nr. 14/80 dhe 42/86), e) Ligjin mbi Ndërtimin e objekteve investive (Gazeta Zyrtare e KSA të Kosovës nr. 5/86), f) Ligjin mbi Pyjet (Gazeta Zyrtare e KSA të Kosovës nr. 10/87), g) Ligjin mbi Matjet dhe kadastrën e tokës (Gazeta Zyrtare e KSA të Kosovës nr. 12/80), h) Ligji mbi çështjet banesore (Gazeta Zyrtare e KSA), i) Ligji mbi Bashkëpronësinë e banesës (Gazeta Zyrtare e KSA të Kosovës nr. 43/80 dhe 22/87), j) Ligji mbi ndërtimin e anekseve të ndërtesave dhe shërbimit të hapësirave të përbashkëta në banesa (Gazeta Zyrtare e KSA të Kosovës nr. 14/88), dhe k) Ligji mbi eksproprijimin (Gazeta Zyrtare e KSA të Kosovës nr. 21/78). Nga formulimi i tillë i dispozitës së rregullores së cituar, rezulton se, asnjë dispozitë ligjore e ligjeve të më sipër cituara, por edhe të ligjeve tjera nuk do të aplikohen nëse janë në kundërshtim me dispozitat e kësaj rregulloreje. Por, natyrisht ato ligje zbatohen në pjesët tjera, të cilat nuk janë në kundërshtim me dispozitat e rregullores së përmendur. Rregullorja Nr. 2002/13 Mbi Themelimin e Dhomës se Posaçme të Gjykatës Supreme te Kosovës për Çështjet që lidhen me AKM-në e ndryshuar me Rregulloren nr. 2008/4. Ne bazë të dispozitës së nenit 10.5 të Rregullores Nr. 2002/13 Mbi Themelimin e Dhomës se Posaçme të Gjykatës Supreme te Kosovës për Çështjet që lidhen me AKM-në e ndryshuar me Rregulloren nr. 2008/4 është paraparë se: Asnjë pale nuk duhet t`i akordohen mjete juridike në dobi të saj nëse kjo gjë kërkon anulimin e një transaksioni ose shfuqizimin e një kontrate të lidhur me një palë të tretë që ka vepruar me mirëbesim dhe është përmbushur plotësisht nga Agjencia, në pajtim me kompetencat e saj sipas Rregullores së UNMIK-ut nr. 2002/12. Nga citimi i mësipërm, edhe për rastet lidhur me eksproprijimin e 41

42 palujtshmërisë rezulton se, edhe kompensimi që i takon palës e cila ka pasur sukses për anulimin e një baze juridike - transaksioni lidhur me një palë të tretë që ka vepruar me mirëbesim dhe është përmbushur plotësisht nga Agjencia në pajtim me kompetencat e saj sipas Rregullores së UNMIK-ut nr. 2002/12. Rregullorja Nr. 2006/5 Mbi Kalimin e Pasurisë Tokësore që është nën Autoritetin Administrativ të Agjencisë Kosovare të Mirëbesimit te Administratat Komunale për Qëllime të Përfitimit Publik. Rregullorja e UNMIK-ut 1999/24, me plotësimet dhe ndryshimet e Rregullores së UNMIK-ut 2000/59. Me dispozitën e nenit 1.3 te Rregullores se UNMIK-ut nr. 1999/24 Për Ligjin ne Fuqi ne Kosove, është parapare se, gjate ushtrimit te funksioneve te tyre, të gjithë personat me detyra publike ose qe mbajnë detyra publike duhet t`i respektojnë standardet e njohura ndërkombëtare te te drejtave te njeriut siç pasqyrohen veçanërisht edhe ne Konventën Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive Themelore të njeriut dhe protokollet e saj. Ndërkaq, me dispozitën e nenit 22 të Kushtetutës së Republikës së Kosovës është paraparë se: Të drejtat dhe lirit e njeriut të garantuara me marrëveshjet dhe instrumentet ndërkombëtare në vijim, garantohen me këtë Kushtetutë, zbatohen drejtpërdrejtë në Republikën e Kosovës dhe kanë prioritet, në rast konflikti, ndaj dispozitave e ligjeve dhe akteve tjera të institucioneve publike. Në këtë pikëpamje zbatohet edhe Konventa Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive Themelore të njeriut dhe protokollet e saj. Së këndejmi, Protokolli (i Parisit të datës 20. mars 1952, i cili ka hyr në fuqi, më 18 maj 1954) nr. 1, neni 1 lidhur me mbrojtjen e pronës parasheh: Çdo person fizik ose juridik ka të drejtë për respektimin e pasurisë së tij. Askush nuk mund të privohet nga prona e tij, veçse për arsye të dobisë publike dhe në kushtet e parashikuara nga ligji dhe nga parimet e përgjithshme të së drejtës ndërkombëtare. Në praktikën gjyqësore të Dhomës së Posaçme ka pasur edhe raste kur Dhoma e ka aplikuar drejtpërdrejtë Konventën Evropiane për Mbrojtjen e të Drejtave dhe Lirive Themelore të njeriut dhe protokollet e saj (Qëndrimi juridik i Dhomës së Posaçme i shprehur përmes të aktgjykimit SCC lidhur me lëndën NSH Trepça Hotel dhe Restorant Parajsa): Dhoma e Posaçme konsideron se dispozitat e neneve 5.3 dhe 5.4 të Rregullores së UNMIK-ut 2005/18 janë në kundërshtim me nenin 1 protokolli 1 i Konventës Evropiane dhe për këtë arsye zbatohen drejtpërdrejtë dispozita e këtij neni të konventës. Edhe pse nenet 5.3 dhe 5.4 të Rregullores së UNMIK-ut 2005/18 konkretisht kanë të bëjnë me parimet e nenit 1 protokolli 1 të Konventës për mbrojtjen e të drejtave 42

43 të njeriut dhe lirive themelore, dispozitat e përmendura nuk janë në harmoni me parimet dhe të drejtat relevante të Konventës Evropiane, që në mes tjerash: - nuk e parasheh themelimin e trupave të autorizuara për ekzekutimin e atyre eksproprijimeve dhe përcaktimin e interesit publik dhe të përgjithshëm si parakusht për privimin e pasurisë; - nuk e definon interesin publik dhe të përgjithshëm; - e përjashton në mënyrë të pa dyshimtë kompensimin e drejtë pronarëve të cilëve iu është eksproprijuar pasuria ashtu që e lidh këtë kompensim me të hyrat nga disponimi i tillë ( pa prejudikim të drejtës së kreditorëve dhe personave të tretë dhe personave tjerë të interesuar, shumën neto të të gjitha pagesave për të cilat urdhëron dispozita e nenit 10 të Rregullores së UNMIK-ut 2003/13) e jo për vlerën ekonomike të pronës së marrë. Meqenëse Kolegji i Dhomës ka përcaktuar se pasuria përkatëse është pronë private e paditësve, e cila në mënyrë të ligjshme është trashëguar nga paraardhësit e tyre, këtë pasuri AKM-ja do t ia parashikonte ndonjë personi tjetër fizik nëpërmes të procedurës së privatizimit. Kjo procedurë e disponimit të cilën e zbaton AKM-ja e privon pronarin e ligjshëm nga pasuria e tij private dhe përsëri ia shpërndan pronarit tjetër privat pa asnjë bazë juridike. Krahas theksimit të mësipërm, e paditura mbështet në dispozitën e nenit 10.5 të Rregullores së UNMIK-ut, 2002/13, me të cilën thuhet: Asnjëra palë nuk ka të drejtë në kompensimin e dëmit e cila do të kërkonte anulimin e transaksionit ose anulimin e kontratës të cilën e ka lidhur Agjencia në bazë të autorizimeve të sajë, sipas Rregullores së UNMIK-ut 2002/12. Me fjalë të tjera, pronari i ligjshëm i cili është i privuar nga prona e tij, nuk mundet të kërkoj anulimin e kontratës së shitblerjes (privatizimit) dhe kjo gjykatë është e obliguar t ia lejoj atij pronari kompensimin në të holla nga shuma e realizuar e zbritur nga shuma e borxheve, pas shitjes së pasurisë. Kjo dispozitë nuk është në harmoni me nenin 6, par.1 të Konventës Evropiane, pasi që paraqet kufizim të së drejtës për qasje një trupi gjyqësor. Vendimet e trupave administrative, siç është AKM, me të cilat caktohen të drejtat qytetare janë të përfshira me mbrojtjen e cila në nenin 6 (1), e siguron Konventa. Gjykata Evropiane për të Drejtat Njerëzore e ka përcaktuar parimin që Konventa kërkon së paku njërin nga këto sisteme: Ose vet trupat kompetente të veprojnë në harmoni me kushtet nga neni 6 (1) ose të mos veprojnë, por t i nënshtrohen mbikëqyrjes kompensuese të organeve gjyqësore të cilat kanë kompetenca të plota dhe garantojnë respektimin e nenit 6 (1). AKM-ja nuk siguron garancione të cilat i urdhëron dispozita e nenit 6 të Konventës Evropiane. Prandaj, vendimet e tyre duhet të jenë lëndë e vlerësimit të plotë të organeve gjyqësore. Në këtë rast, Dhoma e Posaçme do të theksoj fjalën me veprim krijues plotësisht. Fakti që në kuptim të nenit 10.5 të Rregullores së 43

44 UNMIK-ut 2002/13, transaksioni i caktuar nuk mund të suprimohet, e as të anulohet ndonjë kontratë e caktuar, kufizohet e drejta e gjykatës që të bëjë vlerësimin e plotë dhe të lejoj kompensimin adekuat. Në këtë mënyrë, dispozitat e nenit 10.5 të Rregullores së UNMIK-ut 2002/13, janë në kundërshtim me dispozitat e nenit 6 (1) të Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut. Kur ka të bëjë me të drejtat qytetare Dhoma e Posaçme gjen se nuk është e mundshme të harmonizohen kushtet e nenit 6.1 të Konventës Evropiane për mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut dhe Lirive Themelore, me kufizimet e nenit 10.5 të Rregullores së UNMIK-ut 2002/13. Po ashtu, është e pamundshme të harmonizohen dispozitat e nenit 5.4 të Rregullores së UNMIK-ut 2005/18. me të cilat plotësohen kërkesat në njërën anë, AKM-së t i privoj pronarët e ligjshëm nga pasuria e tyre private, kurse në të njëjtën kohë e obligon AKM-në dhe Dhomën e Posaçme t i respektojnë parimet e nenit 1, protokolli 1 të Konventës Evropiane. Nga arsyet e theksuara më sipër, Paneli konsideron se dispozitat e nenit 10.5 të Rregullores së UNMIK-ut 2002/13, janë në kundërshtim me nenin 6 (1), të Konventës Evropiane dhe nga kjo dispozitat e nenit 6 (1) të Konventës Evropiane duhet të zbatohen drejtpërdrejtë dhe të respektohen. Me Rregulloren e UNMIK-ut 1999/24, me plotësimet dhe ndryshimet e Rregullores së UNMIK-ut 2000/59, neni 1.3, paragrafi (b), e shpreh detyrimin të cilin e ka marrë UNMIK-u që nga themelimi i tij, se do t i respektoj principet e të drejtave të njeriut dhe do të veproj në harmoni me parimet e Konventës Evropiane. Krahas asaj që urdhëron Rregullorja e UNMIK-ut 1999/24, e që është theksuar më sipër me Rregulloren e UNMIK-ut 2001/9 mbi Kornizën Kushtetuese të Kosovës, parashihet në mes tjerash: 3.2. Institucionet e Përkohshme të Vetëqeverisjes janë të detyruara t i respektojnë dhe sigurojnë të drejtat e njeriut dhe lirit themelore ndërkombëtarisht të pranuara, duke i përfshirë edhe ato të drejta dhe liri të përcaktuara me: - Deklaratën Universale mbi të Drejtat e Njeriut; - Konventën Evropiane për mbrojtjen e të Drejtave të Njeriut dhe Lirive Themelore dhe Protokollet e saj; 3.3. Dispozitat mbi Liritë dhe të Drejtat të përcaktuara me këto dokumente zbatohen drejtpërsëdrejti në Kosovë, si pjesë e Kornizës Kushtetuese. Nuk ka dyshim që në këto rrethana dispozitat e Konventës kanë epërsi ndaj dispozitave të Rregulloreve të UNMIK-ut, atje ku këto dy akte ligjore janë në kolizion. AKM-ja thekson se mbrojtja nga neni 1, Protokolli 1, nuk vlenë për këtë rast, kurse 44

45 pretendimin e këtillë e mbështetë në lëndën e caktuar për të cilën ka vendosë Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut. Ajo lëndë është Jan Malhous kundër Republikës Çeke, i cili është vendosur më Dhoma e Posaçme i ka vlerësuar faktet lidhur me lëndën e përmendur dhe shkaqet të cilat gjykata i ka përmendur për nxjerrjen e vendimit të saj. Mirëpo, faktet në këtë lëndë janë plotësisht të kundërta nga faktet të cilat qëndrojnë në padinë e cila është çështje e këtij vlerësimi, dhe në rastin konkret të kësaj lënde nuk mund të zbatohen. Nga këto shkaqe dhe në kuptim të fakteve se kjo gjykatë është e bindur se paditësit janë pronar të ligjshëm të pasurisë lëndore, AKM-ja nuk mundet të përfshijë këtë pasuri në pasuri të NSH-së e cila do të privatizohet Ndërkaq, përkitazi me eksproprijimin e pronës shoqërore, Ligji Nr. 03/L-139 për Shpronësimin e Pronës së Paluajtshme i aprovuar nga Kuvendi i Republikës së Kosovës i datës 26. mars 2009, në bazë të përkufizimit të përcaktuar me nenin 44 par. 2, nuk zbatohet në raport me Ligjin për Agjencinë Kosovare të Privatizimit ose veprimet e Agjencisë Kosovare të Privatizimit, të cilat janë në përputhje me mandatin e saj sipas atij ligji. Ky ligj nuk do të interpretohet ose zbatohet me qëllim të kufizimit ose pengimit të pjesëve ose efektit të atij ligji sa ka të bëjë me shpronësimet. Situatat juridike të parashikuara në bazë të Ligjit mbi eksproprijimin e Kosovës ( Gazeta Zyrtare KSAK nr. 21/78 Heqja dorë nga propozimi për eksproprijim Në nenin 21 paragrafi 1 të Ligjit mbi eksproprijimin e Kosovës ( Gazeta Zyrtare KSAK nr. 21/78 është përcaktuar e drejta e shfrytëzuesit të eksproprijimit, i cili mundet të heq dorë nga propozimi për eksproprijim deri në plotfuqishmërinë e aktvendimit mbi eksproprijimin. Kjo dispozitë ligjore dukshëm ndryshon nga dispozita e nenit 131 të LPA-së ( Gazeta Zyrtare e RSFJ nr. 47/86) sipas së cilës pala mund të heq dorë nga çdo kërkesë gjatë tërë procedurës, ndërsa praktikisht kjo dmth. deri te vendimi i plotfuqishëm, nga se procedura administrative përfundon me nxjerrjen dhe dorëzimin e vendimit të organit të shkallës së dytë si vendim përfundimtar. Në rastin e eksproprijimit afati për heqje dorë nga propozimi për eksproprijim është zgjatur dukshëm, sepse shfrytëzuesi i eksproprijimit mund të heq dorë nga propozimi për eksproprijim deri në plotfuqishmërinë e vendimit, e kjo praktikisht dmth. në afat prej 30 ditësh nga pranimi i aktvendimit përfundimtar, nëse nuk është iniciuar kontesti administrativ. Ndërsa, nëse është iniciuar kontesti administrativ atëherë deri në dorëzimin e aktgjykimit me të cilin padia refuzohet. Nëse shfrytëzuesi i eksproprijimit heq dorë nga propozimi për eksproprijim para plotfuqishmërisë së vendimit mbi eksproprijimin organi i shkallës së parë është i detyruar ta anuloj aktvendimin e tij dhe me konkluzion ta ndërpres procedurën pavarësisht se pronari me këtë pajtohet. Mund të konsiderohet se pronari në këto 45

46 rrethana nuk duhet as të dëgjohet, sepse kundërshtimi i tij për heqje dorë nga eksproprijimi nuk ka kurrfarë rëndësie. Është me rëndësi që shfrytëzuesi i eksproprijimit në mënyrë shprehimore dhe të pa kushtëzuar e ka shprehur qëllimin e tij për heqje dorë nga propozimi. Në këtë pikëpamje mund të merret një shembull i aktgjykimit të Gjykatës Supreme të Serbisë nr. A(U)- 6472/78: Me aktvendimin e kontestuar është refuzuar ankesa e përbashkët e paditëses e paraqitur kundër konkluzionit të organit të shkallës së parë administrative me të cilin është ndërprerë procedura e iniciuar sipas propozimit të Bashkësisë të Ndërmarrjeve për Rrugë Serbia put nga Beogradi për eksproprijimin e pjesës kadastrale nr. 4996/1 Komuna Kadastrale M. Në sipërfaqe prej 1, 60 ari, pronësi e tokës së regjistruar S. M. për shkak të pjekjes dorë nga propozimi për eksproprijim. Pas shqyrtimit të padisë vendimit kontestues, përgjigjes në padi dhe shkresave tjera të lëndës, gjykata ka gjetur se padia është e pa bazuar. Në bazë të nenit 38 paragrafi 1 të Ligjit për eksproprijimin shfrytëzuesi i eksproprijimit mundet deri në plotfuqishmëri të vendimit mbi eksproprijimin të heq dorë nga propozimi për eksproprijim. Pra, dispozita e cituar ligjore i ofron mundësi shfrytëzuesit të eksproprijimit të heq dorë nga propozimin për eksproprijim gjatë udhëheqjes së procedurës administrative dhe gjatë kontestit administrativ deri te vendimi i plotfuqishëm. Por, pas plotfuqishmërisë së vendimit mbi eksproprijimin shfrytëzuesi i eksproprijimit nuk mund të heq dorë nga propozimi për eksproprijim. Me rastin e heqjes dorë për eksproprijim përshtatshmërisht (Mutatis mutandis) zbatohen dispozititat e Ligjit për Procedurës e Përgjithshme Administrative (neni 131, 133). Në rastin konkret propozuesi i eksproprijimit ka heq dorë nga propozimi për eksproprijimin e paluajtshmërisë së paditëses, prandaj organi i shkallës së parë në harmoni me dispozitën ligjore të cituar e ka ndërprerë procedurën për eksproprijim, Në këtë mënyrë as organi i paditur nuk e ka shkelur ligjin në dëm të paditëse kur ankesën e përbashkët të tyre e ka refuzuar, kurse i ka pranuar arsyet e vendimit të shkallë së parë. Nga arsyet e përmendura më sipër janë të pa bazuara të gjitha pretendimet e padisë, për çka gjykata e ka refuzuar padinë me aplikimin e dispozitës së nenit 42 paragrafi 2 të Ligjit për kontestet administrative. Me qëllim të zbatimit adekuat të dispozitës së cituar e posaçërisht për shkak të numrit të madh dhe të llojllojshëm të situatave juridike të cilat paraqiten në këtë lëmi, të cilat janë si marrëdhënie shoqërore mjaft të ndjeshme, do të ndalemi në shpjegimin e disa nocioneve dhe situatave të mundshme. Para së gjithash është e dobishme të bëhet një sqarim i nocionit të vendimit të 46

47 plotfuqishëm. Ky nocion është caktuar në nenin 11 të Ligjit mbi Procedurën e Përgjithshme Administrative. Parimi i plotfuqishmërisë së vendimit është në rend të parë atribut i ligjshmërisë, shprehje e sigurisë juridike dhe të mos ndryshueshmërisë së drejtave dhe obligimeve të cilat janë përcaktuar me aktvendim. Në këtë mënyrë vendimi i plotfuqishëm me të cilin pala e ka fituar një të drejtë, ose i është caktuar ndonjë obligim, mund të anulohet, prishet apo të ndryshohet vetëm në rastet e parashikuar me ligj. Kështu është e njohur ndarja formale dhe materiale e plotfuqishmërisë, kështu që me plotfuqishmëri formale nënkuptohet fuqia juridike e vendimit që pala e caktuar kundër vendimit nuk mund të shfrytëzoj mjete e rregullta juridike e as mjetet e mbrojtjes gjyqësore. Ndërsa, me plotfuqishmërinë materiale nënkuptohet situata kur as organi kompetent për shkak të skadimit të afateve nuk mundet të anuloj, prishë apo ta ndryshoj aktvendimin. Nëse kundër vendimit mbi eksproprijimin nuk është paraqitur ankesa, atëherë vendimi bëhet njëkohësisht edhe përfundimtar dhe i plotfuqishëm me skadimin e afatit për ankesë, por nëse kundër vendimit është paraqitur ankesa atëherë vendimi bëhet i plotfuqishëm me kalimin e afatit për padi në kontest administrativ, nëse padia nuk është paraqitur. Por, nëse padia është paraqitur, atëherë vendimi bëhet i plotfuqishëm me dorëzimin e aktgjykimit me të cilin padia refuzohet ose hedhet. Plotfuqishmëria e vendimit nuk i përfaqëson njëkohësisht të dy palët, kjo nga shkaku se aktvendimi nuk iu dorëzohet të njëjtën ditë. Lidhur me këtë situatë shtrohet çështja, cila ditë duhet të merret si ditë e plotfuqishmërisë së vendimit (ajo ditë kur është bërë dorëzimi i fundit, apo duhet të merret njëra edhe tjetra ditë në varshmëri se pala në cilën thirret për plotfuqishmëri). Në këtë situatë juridike përparësi ka rasti i dytë, kështu që vlerësimi i plotfuqishmërisë në raport me këtë palë e cila dëshiron të shërbehet me një të drejtë që rrjedh nga vendimi i plotfuqishëm, me kusht që përkundër kësaj të drejte nuk qëndron obligimi i palës tjetër, kurse aktvendimi në raport me palën obliguese ende nuk është i plotfuqishëm. Së këndejmi mund të paraqesim një shembull nga praktika gjyqësore. Gjendja faktike duket kështu: Aktvendimi mbi eksproprijimin nuk ka qenë i plotfuqishëm në raport me shfrytëzuesin e eksproprijimit, kështu që, ai ka heq dorë nga propozimi për eksproprijim, Organi i shkallës së parë e ka pranuar heqjen dorë dhe e ka anuluar vendimin mbi eksproprijimin i cili ka qenë i plotfuqishëm në raport me pronarin e mëparshëm. Sipas ankesës së pronarit të mëparshëm organi i shkallës së dytë e ka anuluar konkluzionin e shkallës së parë dhe e ka refuzuar propozimin e shfrytëzuesit të eksproprijimit për ndërprerjen e procedurës së eksproprijimit. Gjykata Supreme e Serbisë me aktgjykimin nr. A(U) -2505/79 e ka refuzuar padinë e shfrytëzuesit të eksproprijimit kundër vendimit të shkallës së dytë, ndërsa në arsyet e theksuara veç tjerash qëndron: në rastin konkret organi i paditur e ka anuluar konkluzionin mbi ndërprerjen e procedurës së eksproprijimit të pjesës së ngastrës kadastrale në të cilën pronari i mëparshëm ka qenë K. R. dhe e ka refuzuar 47

48 propozimin për ndërprerjen e procedurës së eksproprijimit. Nga shkaku se nga vendimi kontestues rezulton se vendimi i njësisë për ekonomi te K. K. V. P. me të cilën është eksproprijuar paluajtshmëria është bërë e plotfuqishme nga se i është dorëzuar ankuesit K. R. për shkak se propozuesi i eksproprijimit nuk ka mundur të heq dorë nga eksproprijimi i propozuar. Ky qëndrim juridik i organit të paditur pranohet si i drejtë, kështu që, duhet kuptuar ashtu që shfrytëzuesi i eksproprijimit nuk mund të heq dorë për eksproprijim, nëse vendimi mbi eksproprijimin është bërë i plotfuqishëm në raport me pronarin e mëparshëm të paluajtshmërisë së eksproprijuar. Prandaj me vendimin kontestues nuk është shkelur ligji në dëm të ankuesit. Gjykata i ka vlerësuar pretendimet e padisë që BVI-së për rrugë Republikane nuk iu është dorëzuar vendimi për eksproprijimin dhe për atë arsye ai aktvendim nuk është bërë i plotfuqishëm në raport me te, dhe ka konstatuar që këto pretendime janë të pa bazuara sepse në rastin konkret është me rëndësi vetëm plotfuqishmëria e vendimit në raport me pronarin e mëparshëm, meqenëse ka të bëjë me të drejtën e tij, kurse ai me hjekjen dorë të shfrytëzuesit të eksproprijimit nuk është pajtuar. Është dukuri e shpeshtë që me një vendim me të cilin aprovohet propozimi për eksproprijim të përfshihen shumë paluajtshmëri në pronësi të numrit më të madh të pronarëve, Kjo është i ashtuquajturi vendim përmbledhës konform me nenin 21 të LPA. Me rastin e vendimit të këtillë në lëndët e eksproprijimit paraqiten dy situata të mundshme dhe atë: që i njëjti aktvendim ka të bëjë me shumë persona të cilët janë bashkëpronarë të paluajtshmërisë së eksproprijuar dhe që vendimi i njëjtë ka të bëjë me shumë persona që janë bashkëpronarë. Kështu, nëse ka të bëjë mbi paluajtshmërin e cila është në pronësi të shumë personave, atëherë me vendim të njëjtë duhet të përfshihen të gjithë ata persona dhe vendimi nuk mund të bëhet i plotfuqishëm në raport me ndonjërin nga bashkëpronarët. Me fjalë të tjera, nëse vetëm njëri nga bashkëpronarët paraqet ankesë kurse më vonë parashtron padi, atëherë vendimi bëhet i plotfuqishëm vetëm kur paditësit i dorëzohet aktgjykimi me të cilin padia refuzohet ose hedhet. Ndërsa, nëse personat nuk janë bashkëpronar në paluajtshmëritë, atëherë çdo person duhet konsideruar si palë të posaçme, ashtu edhe si është, kështu që vendimi mund të bëhet i plotfuqishëm në raport me ndonjë person në kohë të ndryshme, përkatësisht aktvendimi mund të bëhet i plotfuqishëm vetëm në ndonjërin prej palëve, që është në varshmëri nga fakti i paraqitjes së ankesës dhe parashtrimit të padisë. Çështja tjetër që shpesh shtrohet: a mundet shfrytëzuesi eksproprijimit pjesërisht të heq dorë nga kërkesa për eksproprijim të paluajtshmërisë në pronësinë e personit të njëjtë? Në këtë situatë juridike dhe faktike është vështirë të epet përgjigje qoftë ajo pozitive apo negative, në mënyrë që ajo përgjigje të konsiderohet si e rregullt. Në princip shfrytëzuesi i eksproprijimit disponon me kërkesën e tij, dhe përshtatshmërisht me këtë, mundet ta tërheq në tërësi ose pjesërisht kërkesën. Por, në rastin e heqjes dorë nga propozimi pjesshëm për eksproprijim pronarit i ngel mundësia që ta kërkoj eksproprijimin e pjesë tjetër për arsye se nuk ka interes 48

49 ekonomik që pjesën tjetër të paluajtshmërisë ta shfrytëzoj, apo për arsye se në pjesën tjetër të paluajtshmërisë i është pamundësuar ose dukshëm i është vështirësuar ekzistenca. Kthimi i paluajtshëmrisë së eksproprijuar sipas Marrëveshjes së palëve Sipas nenit 21 paragrafi 3 të Ligjit për eksproprijimin të Kosovës vendimi i plotëfuqishëm për eksproprijimin do të anulohet ose ndryshohet nëse shfrytëzuesi i eksproprijimit dhe pronari i mëparshëm bashkarisht e kërkojnë përveq rasteve të eksproprijimit të tokës komplekse. Me anulimin e vendimit të plotëfuqishëm anulohen edhe të gjitha pasojat juridike të cilat do të rrjedhin nga vendimi sikur të mos ishte anuluar, kjo praktikisht është ashtu që sendi kthehet në gjendje të mëparshme, sikur që aktvendimi i anuluar të mos ishte nxjerrë asnjëhere. Pasojat juridike më të rëndësishme janë kthimi në pronësi të paluajtshmërisë së eksproprijuar. Lidhur me anulimin e vendimit të plotëfuqishëm mbi eksproprijimn në praktikë paraqiten dilema të caktuara, ekzistojnë mendime të ndryshme. Kuptimi i kërkesës së përbashkët për anulimin e vendimit të plotëfuqishëm mbi eksproprijimin në asnjë rast nuk duhet kuptuar formalisht. Nuk është e domosdoshme që pronari i mëparshëm dhe shfrytëzuesi eksproprijimit me të njejtën kërkesë të kërkojnë anulimin e vendimit. Është me rëndësi shprehja e pëlqimit të lirë të pronarit të mëparshëm dhe shfrytëzuesit të eksproprijimit që në mënyrë të pa dyshimtë shprehet me kërkesë formale, ose në procesverbal te organi kompetent. Lidhur me kërkesën për anulimin e vendimit të plotëfuqishëm mbi eksproprijimin vendos organi komunal i administratës kompetent për punët pronësore juridike. Nëse egziton pëlqimi i shprehur në mënyrë të pa dyshimtë të pronari të mëparshëm dhe shfrytëzuesit të eksproprijimit organi i adminsitratë është i detyruar të nxjerr aktvendim mbi anulimin e vendimit të plotëfuqishëm mbi eksproprijimin. Kjo praktikisht dmth se organi administrativ i shkalllës së parë në rastet e këtilla e përcakton vetëm ekzistimin e kërkesës së përbashkët, pëkatësisht pëlqimin e vullnetit të pronarit të mëparshëm dhe shfrytëzuesit të eksproprijimit. Në praktikë mund të paraqitet rasti që në momentin e vendosjes sipas kërkesës të mos ekzistoj më njëra nga palët, apo edhe të dy palët ( pronari i mëparshëm ka vdekur, shfrytëzuesi i eksproprijimit i është bashkangjitur ( fuzionuar) ndonjë organi tjetër dhe ngjashëm. Në rastin e këtillë pëlqimi i pronarit të mëparshëm i jepet nga ana e trashëgimtarëve të tij, kurse për shfrytëzuesin e eksproprijimit personi juridik shoqëror i cili i ka marrë të drejtat dhe obligimet e shfrytëzuesit të eksproprijimit. Nëse eksproprijimi është bërë në dobi të komunës apo të bashkësië lokale atëhere pëlqimin gjithnjë e japin avokati publik, pavrësisht nga fakti se a ekziston ende shfrytëzuesi i eksproprijimit. 49

50 Kthimi i paluajtshmërisë së eksproprijuar sipas kërkesës së pronarit të mëparshëm Situata është krejtësiht ndryshe nëse anulimi i vendimit të plotëfuqishëm mbi eksproprijimin e kërkon vetëm pronari i mëparshëm në kuptim të nenit 21 paragrafi 4 të Ligjit mbi eksproprijimin. Lidhur me atë kërkesë, para së gjithash duhet të deklarohet shfrytëzuesi i eksproprijimit, nëse ai pajtohet me kërkesën atëhere vjen deri te aplikimi i nenit 21 paragrafi 3 të Ligjit për eksproprijimin dhe vendimi i plotëfuqishëm anulohet. Megjithkëtë nëse shfrytëzuesi i eksproprijimit nuk pajtohet organi i shkallës së parë duhet të përcaktoj se ajo kërkesë a është paraqitur nga ana e personit të autorizuar, a është paraqitur me kohë dhe a është e bazuar. Pikërisht lidhur me kuptimin person i autorizua dhe lidhur me afatshmërinë e kërkesës në praktikë ka mjaft raste të moskuptimit ose mos gjeturish. Nëse paluajtshmëria e eksproprijuar ka qenë në pronësi të vetëm një personi atëhere ai person,. Personalisht apo përmes të autorizuarit të tij paraqet kërkese për anulimin e vendimit të plotëfuqishëm mbi eksproprijimin. Por, nëse paluajtshmëria e eksproprijuar ka qenë në bashkëpronësi të dy apo më tepër personave, atëhere kërkesën duhet ta paraqesin të gjithë ata persona. Ky qëndrim rezulton nga natyra e bashkëpronësisë dhe nga e drejta bashkëpronësore, kurse as vendim i plotëfuqishëm nuk mundet pjesërisht të anulohet. Lidhur me këtë mund ta ilustrojmë me një shembull nga aktgjykimi i Gjykatës Surpreme të Sërbisë nr. A (U) 1491/83 : Me vendimin e kontestuar është refuzuar ankesa e paditësit e paraqitur kundër aktvendimit të Sekretariatit të Financave të KK N. Nr të datës , me të cilin është refuzuar kërkesa e tij me të cilën kërkon anulimin e vendimit të plotëfuqishëm mbi bartjen administrative të Sekretariatit pë Financa KK N. Nr /10 79 prej në raport me pjesën e bahkëpronësisë prej pjesës së 2/4 në pjesën e ngastrës kadastrale 2863 KO N. Nga ndërtesa banuese afariste dhe të një ndërtese të rendit të dytë në të cilën objekti gjendet në këtë ngastër në rrugën K. Nr. 7 N. Paditësi në padi me të cilën kërkon ligjshmërnë e vendimt të shkallës së dytë thekson se janë plotësuar kushtet ligjore për anulimin e vendimit të plotëfuqishëm dhe bartjen administrative të paluajtshmërive kontestuese, se organet e paditura të shkallës së parë është dashur ta vlerësojnë se a është zbatuar qëllimi për të cilin edhe është nxjerrë vendimi mbi bartjen administrativ përkatësisht a është ndërtuar lokali afarist, ose ai nuk është bërë. Mëtutje paditësi thekson se është përfundim i gabuar i organeve administrative që vetëm për shkak se ka të bëjë me bashkëpronësin në paluajtshmeritë kontestuese nuk mund të anulohet aktvendimi i plotëfuqishëm mbi bartjen administrative të paluajtshmërive kontestuese dhe për shkak se të gjithë bashkëpronarët ( proanrët e mëpasrhëm të paluajtshëmrive kontestuese), nuk kanë paraqitur kërkesë për anulimin e vendimit të përmendur, përkatësisht vendimit mbi eksproprijimin. Paditësi thekson dhe atë se nuk ka të bëjë me pjesët ideale nga 2/4 të paluajtshmërive kontestuese, por ka të bëjë me 2 50

51 paluajtshmëri të posaçme, gjë që shihet nga kontrata e shitblerjes. Ka propozuar që gjykata nga arsyet e përmendura vendimin kontestues ta anuloj. Organi i paditur në përgjigje në padi ngelë pranë arsyeve të dhëna nga aktvendimi kontestues dhe ka propzuar që gjykata padinë ta refuzoj si të pa bazuar. Padia është e pa bazuar Nga shkresat e lëndës shihet se aktvendimi i plotëfuqishëm i Sekretariatit për Financa të KK N. Nr / të datës është bërë bartaj administrative e pjesës së bashkëpronësisë prej pjesës të 2/4 të ndërtesës nr. 7 në rrugën K. Dhe ngastrat kadastrale 2863 KK N. Nga paditësi në Komunën N. Me vendimin të organit të njejtë nr / të datës është eksproprijuar pjesa bashkrëpronësore në pjesën prej 2/4 të ngastrës kadastrale 2863, kurse në pjesën tjetër të njejtë edhe në ndërtesën nr. 7 në rrugën K. Pronari i maëparshëm K. K. Nga N. Mëtutje nga shkresat e lendes shifet se paditësi ka paraqitur kërkesë me të cilin kërkonë anulimin e vendimit të plotfuqishëm të Sekretariatit për Financa të KK N. Nr / të datës , me të cilin është bërë bartja administrative e palujtshmërisë më afër të përshkruar në dispozitiv të këtij vendimi nga ana e padisit në Komunen N., derisa këso kërkese përkatsishte kërkesë për anulimin e vendimit të plotfuqishëm nuk ka paraqitur Komuna nga S. Si pronar i meparshëm në 2/4 e palujtshmërive kontestuese. Pasi që për anulimin e vendimit të plotfuqishëm sipas bartjes administrative, e ka paraqitur vetëm njëri nga pronarët e mëparshëm, organi ishkallës së parë drejtë ka vendosur si në dispozitiv të këtij vendimi. Kjo nga arsyet se, deeksproprijimi vetëm i pjesës së palujtshmërisë të njërit nga bashkpronaët e mëparshëm, pjesa tjetër e palujtshmërisë i cili është eksproprijuar e ka humbur qëllimin, pasi që pjesa kontestuese e palujtshmërisë bashkë me pjesën e palujtshmerisë të bashkëpronarit të mëparshëm të Kuvendit Komunal e përbën një tërësi. Nga arsyet e përmëndura gjykata gjen se me vendimin kontestues nuk është shkelur ligji në dëm të ankuesit, kështu që, padia refuzohet me aplikimin e nenit 42 par.2 të Liugjit mbi kontestet administrative. E drejta në paraqitjen e kërkesës për anulimin e vendimit mbi eksproprijimin është e drejtë pronësore dhe si e tillë ajo kalon ne trashigimtarë. Lidhur me këtë rast, janë dhënë arsye në aktgjykimin e Gjykatës Supreme të Sërbisë Nr. A (U) -2626/77: Nga shkresat e lëndës rezulton se organet administrative në kërkesë të paditësit për anulimin e vendimit të plotfuqishëm mbi eksproprijimin kanë gjetur se kërkesa është e palejuar, për të cilën arsye atë e kane hedhur si të palejuar në kuptim të 51

52 nenit 125 të Ligjit të Procedurës së Përgjithshme administrative. Në këtë rast, në arsyet e aktvendimit kontestues të shkallës së parë theksohet se paditësi nuk e ka legjitimacionin aktiv të palës ndërgjyqëse me të cilin është paraparë se që vendimi mbi eksproprijimin mundet të anulohet me kërkesë të pronarit të mëparshëm të palujtshmërisdë së eksproprijuar, e që ka të bëjë më trashëgimtarin e palujtshmërisë së eksproprijuar të pronarit të mëparshëm. Këtë qëndrim juridik të organeve administrative, sipas vlerësimit së gjykatës nuk mund të pranohet si e drejtë. Kjo nga shkaku se e drejta për anulimin e vendimit mbi eksproprijimin nuk është e drejte personale statutare e lidhur për personalitetin e pronarit të mëparshëm e cila e drerjtë nuk mund të bartet në trashigimtarë, ashtu sic gabimisht theksojnë organet administrative, por është në pyetje e drejta pronesore që nuk shuhet me vdekjen e pronarit të mëparshëm. Nga arsyet e cituara, e meqenëse organet administrative në procedurë e cila i ka parapri vendimit kontestues të organit të shkallës së parë dhe të dytë gabimisht e kanë aplikuar dispoziten materiale, padia e paditsit është aprovuar kurse vendimi i kundërshtuar është anuluar me aplikimin e dispozitës së nenit 42 par. 2 të Ligjit mbi kontestet administrative, asisoji që, ky aktgjykim është obligator për organin kompetent në kuptim të nenit 52 të ligjit të njejtë. Afatshmërin e kërkesës duhet vlersuar në raport me momentin e plotfuqishmërisë së vendimit të organit të shkallës së parë mbi eksproprijimin. Sipas nenit 21 par. 4 të Ligjit mbi eksproprijimin, vendimi në formë të prerë mbi eksproprijimin do të anulohet edhe ne bazë të kërkesës së pronarit të mëparshëm të pasurisë së patundshme të eksproprijuar, nëse shfrytëzuesi i eksproprijimit në afatin prej 3 vitesh c` prej se vendimi e ka marrë formen e prerë, nuk ka kryer, sipas natyrës së objektit, punime të nevojshme në atë objekt. Prandaj, është kusht i nevojshëm që nga dita e plotëfuqishmërisë së vendimit mbi eksproprijimin kanë kaluar s`paku 3 vjet. Kërkesa e paraqitur pata skadimit të afatot prej 3 vjetësh duhet të hedhet si e parakohshme, pa i përcaktuar kushtet tjera. Pasi të kalojnë 10 vjetë nga dita kur vendimi ka marrë formën e prerë mbi eksproprijimin nuk mund të paraqitet kërkesa për anulimin e atij vendimi ka marrë formën e prerë mbi eksproprijimin nuk mund të paraqitet kërkesa për anulimin e atij vendimi. Lidhur me bazueshmërinë e kërkesës egzistojnë mendime të ndryshme lidhur me nocionin (kuptimin) punime të nevojshme në atë objekt. Lidhur me zgjedhjen e kësaj kërkese duhet pasur parasysh, para së gjithash, natyren e objektit, për ndërtimin e të cilit është bërë eksproprijimi. Më së shpeshti është fjala për obekte të mëdha ekonomike ose banesore. Gjithashtu, nuk munden 52

53 në mënyrë të ndarë të trajtohen disa ngastra kadastrale të cilat janë pjesë përbërse e të kompleksit të tokës në të cilën ndërtohet objekti. Me rastin e vlerësimit se shfrytëzuesi i eksproprijimit a i ka kryer punimet e nevojshme në atë objekt duhet të vlerësohet objekti në tërësi, e jo vetëm disa pjesë të objektit. Kështu për shembull, palujtshmëria është eksproprijuar për ndërtimin e termoelektranës, ndërsa është përfshi kompleksi i tokës i destinuar edhe për deponimin e hirit. Në hapsiren e destinuar për deponimin e hirit nuk janë kryer kurfarë punësh, por termoelektrana është ndërtuar në tërësi. Në këtë rast do të ishte kërkesë e pabazë për anulimin e vendimit mbi eksproprijimin nën ngastrën kadastrale të destinuar për hedhjen e hirit, edhepse në atë ngastër në afatin prej tri vjetësh nuk janë kryej kurrëfarë punësh. Shembull edhe më tipik i përdorimit të nevojëshëm të trajtimit të objektit në tërësi është ndërtimi i hidroelektranës, ku ndërtimi i bazenit mbrojtës zgjatë nga pesë ose më tepër vjet, ndërsa në truallin i cili do të jetë i paraparë për mbushje me pujë nuk kryen kurrëfarë punësh. Sipas kësaj, nocioni punë të nevojshme është ështje faktike e cila duhet të vlerësohet në do rast në mënyrë të kujdesshme. Duke patur parasysh zhvillimin e shpejtuar të qyteteve tona si dhe zhvillimin industrial, kulturor e arsimor në praktikë është e mundshme situata që janë proltësuar të gjitha kushtet për anulimin e vendimit të plotëfuqishëm mbi eksproprijimin, por toka e përfshirë me vendimin e proltëfuqishëm të eksproprijimin, në ndërkohë, më zbatimin e dispozitave të l Ligjit mbi tokën ndëritmore, ëhstë caktuar si tokë ndërtimore e qytetit dhe së këndejmi shtrohet çështja se a mundet në atë rast të plotësohet kërkesa e pronarit të mëparshëm, përkatësisht a mundet të anulohet vendimi i plotëfuqishëm mbi eksprorijimin nëse janë plotësuar kushtet tjera. Konsideroj se mundet, dhe lidhur me këtë ekziston shembulli i aktgjykimit të Gjykatës Supreme të Serbisë Nr. A(U) 5106/81 : Me aktvendimin kontestues, sipas ankesës së personit të interesuar V.A. nga V.P., ëhstë anuluar vendimi i Sekretariatit për ERkonomi dhe Veprimtari Shoqërore të Kuvednit Komunal V.P. Nr /78-04 të datës 11/05/1981, me të cilin është refuzuar kërkesa e V.A. për anulimin e vendimit të plotëfuqishëm mbi eksproprijimin. Me vendimin e njejtë kontestues anulohet vendimi i Komisionit për eksproprijim së Nr.19/84 të datës 13/12/1968 me të cilin për dobi të shtetit SFRJ ëhstë eksproprijuar toka e evidentuar si ngastër kadastrale Nr.3307 në sipërfaqe prej 71,17 ar KK V.P. të pronarëve V.A. dhe V.P. Në padi, paditësi, përveç tjerash, thekson se me vendimin mbi Nacionalizimin, ngastra kontestuese, e cila është regjistruar si pronë shoqërore nga baza e eksproprijimit të vitit 1948, nuk është nacionalizuar, prandaj, me anulimin e vendimit të shkalles së I-rë, toka kontestuese ka kaluar në pronësi private të personit të interesuar V.A. Nëse kjo tokë do të konsiderohej pronë shoqërore me shpalljen e saj si ndërtimore, atëherë pronarit të mëparshëm nuk duhej t i njihet e 53

54 drejta e shfrytëzimit të përhershëm sepse ka të bëjë me tokën ndërtimore. Propozon të anulohet vendimi kontestues. Organi i paditur në përgjigjjen në padi ka ngelur pranë arsyeve nga vendimi kontestues dhe ka propozuar që gjykata padinë ta refuzoj si të pabazuar. Personi i interesuar V.A. në përgjigjjen në padi propozon që e njëjta të refuzohet si e pabazuar nga shkaqet e theksuara në vendimin kontestues. Pas shqyrtimit të shkresave të lendes, vlerësimit të pretendimeve të padisë dhe përgjigjjes në padi, Gjykata Supreme e Serbisë ka gjetur se padia është e pabazuar. Sipas vlerësimit të gjykatës, me faktin që vendimi organit të paditur të anuluar nga shkalla e I-rë mbi refuzimin e kërkesës për anulimin e vendimit të plotfuqishëm mbi eksproprijimin, nuk është shkelur ligji. Kjo nga shkaku se nga shkresat e lëndës rezulton që as me pretendimet paditëse nuk vehet në dyshim, që qëllimi e eksproprijimit nga viti 1948 nuk është kryer për arsye se shfrytëzuesi i eksproprijimit në afatin prej 3 vitesh nga plotfuqishmëria e vendimit mbi eksproprijimin nuk ka kryer punë të nevojshme, përkatësisht në tokën e cila është llendë e de eksproprijimit nuk janë kryer kurrëfarë punësh. Me aprovimin e planit urbanistik V.P. destinimi i ngastrës kadastrale nr.3307 e cila ka qenë objekt i eksproprijimit në viti 1948 është ndryshuar, kurse toka e theksuar si ngastër kadastrale 3307/2 e cila është pjesë e ngastrës kadastrale nr.3307 pas kryerjes së parcelizimit në të nuk janë kryer punët destinuese të parapara me planin urbanistik, për të cilën arsye janë të pabazuara pretendimet kundërthënëse të padisë. Nga arsyet e cituara, sipas pikëpamjes së gjykatës, drejt është vlerësuar çështja nga ana e organit të paditur që organi i shkallës së I-re gabimisht e ka refuzuar kërkesën e personit të interesuar V.A. si pronarit të mëparëshëm për de eksproprijim. Nu8k është kontestues fakti që toka kontestuese është përfshirë në rajonin urbanistik me të cilat me dispozita mbi nacionalizimin është shëndërruar në pronë shoqërore dhe se me ato dispozita, nacionalizimi kryhet sipas fuqisë së ligjit, për çka është i pabazë pretendimi i padisë se me anulimin e vendimit të plotfuqishëm mbi eksproprijimin pronarit të mëparshëm të asaj toke do t i kthehej toka në pronë private. Meqenëse as pretendimet tjera të padisë nuk mund të jenë me ndikim në ligjshmërinë e vendimit kontestues, prandaj me aplikimin e nenit 42 par. Të ligjit mbi Kontestetadministrative, padia është refuzuar si e pabazuar. Nuk janë të rralla rastet që kërkesa për kthimin e pjesës së ngastrës kadastrale në të cilën nuk janë kryer kurrëfarë punësh dhe e cila sipas mendimit të pronarit të mëparshëm, nuk i nevojitet shfrytëzuesit të eksproprijimit. Konsideroj se këto 54

55 kërkesa nuk janë të bazuara dhe se nuk mundet kundër vullnetit të shrytëzuesit të eksproprijimit t i kthehet në prnësi pjesa e ngastrës kadastrale. Gjykata Supreme e Jugosllavisë me aktgjykimin Nr.AA(UZH)3517/65 të datës 09/04/1965 ka marrë këtë qëndrim: Nuk mundet të bëhet de eksproprijimi vetëm i pjesës së ngastrës kadastrale të eksproprijuar. Kërkesave për deepsproprijim, shfrytëzuesit të eksprprpijimit më së shpeshti i kundershtojnë duke theksuar disa arsye të cilat nuk mudn t i përshkruajnë si fajësi, e të cilat e kanë penguar që paluajtshmëria e eksproprijuar të mos shfrytëzohet sipas destinimit me kryerjen e punimeve në afatin e paraparë. Kundershtimet e atij lloji mund të ndahen në dy grupe në mëdha dhe atë: Ndalimi i investimeve të parapara me ligj dhe Ndalimi i hyrjes në posedim nga ana e pronarëve të mëparëshëm. Lidhur me këto kundërshtime shtrohet çështja : a munden organet e administratës t i vlerësojnë këto kundërshtime dhe nëse ato kundërshtime qëndërojnë, t i refuzojnë kërkesat për de eksproprijim. Konsideroj që ligji nuk i jep autorizime organeve të administratës që t i vlerësojnë këto kundërshtime, pr vetëm të përcaktojnë : a është kërkesa e afatshme, a është paraqitur nga ana e personit të autorizuar dhe në afatin paraparë a janë kryer punët e nevojshme. E theksojmë qëndërimin e Gjykatës Supreme të Serbisë të shprehur nepermejt aktgjykimit Nr.A(U)1005/73 të datës 03/09/1973. Me vendimin kontestues është anuluar vendimi i Sekretariatit të Drejtorisë së punëve administrative të Kuvendit Komunal K.06Nr të datës 08/06/1972 dhe është vendosur që të anulohet vendimi i Sekretariatit për Financa i Kuvendit komunal K.04 Nr.A( UP) 154/68 të datës 03/12/1968 në pjesën e diapozitivit I pika 2, nëse ka të bëjë në një ndërtetsë banesore me kuzhinë verore dhe me të gjitha objektet ndihmëse në ngastrën kadastrale Nr.299/1 KK K. Në sipërfaqe prej 403 m² të pronarit J.D. Me padi, paditësi e konteston ligjshmërinë e vendimit të organit të paditur, duke theksuar se ky organ gabimisht i ka aplikuar dispozitat. Kjo nga shkaku se me dispozitën e nenit 31 par.3 të Ligjit mbi Eksproprijimin, janë parashikuar rastet kur shfrytëzuesi i eksproprijimit pas hyrjes në posedim nuk i kryen punët e nevojshme në afatin prej 2 vitesh, kurse paditësi si shfrytëzues i eksprporoijimit në rastin konkret nuk ka qenë në posedim dhe prandaj nuk ka pasur mundësi t i kryej punimet ndërtimore të nevojshme. Organi i paditur në përgjigjjen në padi ka ngelur pranë arësyjeve të vendimit kontestues dhe propozon që gjykata ta refuzoj padinë si të pabazuar. Pas shqyrtimit të padisë, vendimit kontestues, përgjigjes në padi si dhe shkresave tjera të lëndës, gjykata ka gjetur se padia është e pabazuar. 55

56 Sipas gjendjes së çështjes, me vendimin e organit të shkallës së I-rë 06 nr dhe 08/06/1972, është refuzuar kërkesa e palës së interesuar që të de eksproprijohet ndërtesa e tij banesore me lokale ndihmëse e cila gjendet në ngastren kadastrale nr.299/1 KK K.dhe organi i paditur sipas ankesës së personit të interesuar, e ka anuluar këtë vendim të organit të shkallës së parë duke e aprovuar kërkesën për de eksproprijim dhe me anulimin e vendimit për de eksproprijim 04nr. A (UP) 154/68 të datës 03/12/1968, në pjesën e cila ka të bëjë me personin e interesuar D.J. Nuk është kontestuese që shfrytëzuesi i eksproprijimit në afatin prej 2 vitesh nga plotfuqishmëria e vendimit mbi eksproprijimin nuk i ka filluar punimet në objekt për të cilin është bërë eksproprijimi i paluajtshmërisë lëndore. Gjithashtu, në procedurë është vërtetuar që pronari i paluajtshmërisë së eksproprijuar ende banon në objektin e eksproprijuar pasi që ai nuk është rrenuar. Të gjitha rrethanat janë përcaktuar nga baza e kryerjes së ekspertizës nga ana e ekspertëve përkatës në praninë e parashtruesit të kërkesësë per anulimin e vendimti mbi eksproprijimin dhe shfryetëzuesit e eksproprijimit sipas procesverbalit mbi vendshiqimin të datës 02/05/1972. Nga arsyet e theksuara organi i paditur ka gjetur se janë plotësuar kushtet sipas ligjit mbi eksproprijimin për deeksproprijim të paluajtshmërisë lëndore, të cilat qëndrime juridike gjykata i pranon në tërësi. Këtë aq më parë ngase paditësi si shfrytëzues i eksproprijimit ka mundur të kërkoj futjen në posedim pas plotfuqishmërisë së vendimit mbi eksproprijimin me të cilin ëhstë vendosur që shfrytëzuesi e eksprproijimit e fiton të drejtën në posedim të paluajtshëmrisë së eksproprijuar në ditën e plotfuqishmërisë së vendimit mbi eksproprijimin, apo në ditën me të cilën e cakton vendimi, ndërsa ai nuk mund të jetë pasa se vendimi i eksproprijimit të bëhet i plotfuqishëm., Nga arsyet e theksuara janë të bazuara të gjitha pretendimet paditëse dhe me vendimin kontestues konstatohet se nuk është shkelur ligji në dëm të paditësit me faktin se ankesa e tij i është refuzuar për çka padia është dashur të refuzohet me aplikimin e dispozitës së nenit 42 par.2 të Ligjit mbi Kontestet Administrative. Megjithatë, në këtë mënyrë nuk përjashtohet mundësia e ndryshimit të vendimit të plotëfuqishëm nëse palët bashkarisht kërkojnë dhe atë në mënyrën që do t i kthehej në pronësi pjesa e ngastrës së eksproprijuar me pëlqimin e dyanshëm. Kthimi në pronësi të kompleksit të tokës së eksproprijuar Eksproprijimi i kompleksit të tokës i ka specificitetet e saja të caktuara për shkak të cilave dukshëm dallohet ngaq eksproprijimi i paluajtshmërive të tjera. Nocioni i kompleksit të tokës sipas ligjit mbi Eksproprijimin nuk është caktuar në mënyrë direkte. Me rastin e caktimit të drejtë të kuptimit Kompleks tokash, në praktikë ekzistojnë mendime të ndryshme dhe më së shpeshti me këtë nocion nënkuptohet sipërfaqja më e madhe e tokës e përbërë nga numri më i madh i ngastrave kadastrale që sipas rregullit, gjendet në pronësi të një numri më të madh të njerëzve, ky kuptim i kompleksit të tokës është i gabuar. Kuptimin e kompleksit të tokës nuk e cakton madhësia ( sipërfaqja e tokës), e as numri i ngastrave kadastrale 56

57 të cilat eksproprijohen. Ky nocion është i caktuar me tri karakteristika qenësore dhe atë: destinimi i tokës për nderimin e objektit, përgatitjen dhe rregullimin e tokës për ndërtimin e tillë, mënyra e përcaktimit të interesit të përgjithshëm vetëm me planin detal urbanistik dhe i vetmi shfrytëzues i mundshëm e ai është komuna. Në këtë mënyrë, nuk janë këto kushtet e vetme për eksproprijimin e kompleksit të tokës. Një prej kushteve qenësore për eksproprijimin e kompleksit të tokës në kuptim të neni 51 par.1 të Ligjit mbi Eksproprijimin është që toka e cila destinohet por eksproprijim nuk ka mundur me aplikimin e dispozitave mbi tokën ndërtimore të kaloj në pronësi shoqërore. Kështu për shembull nuk mund të bëhet eksproprijimi i kompleksit te tokës brena kufinjëve të planit gjeneral urbanistik, për të cilën tokë është aprovuar plani detal urbanistik, sepse në këtë mënyrë janë krijuar kushtet që ajo tokë të caktohet si tokë ndërtimore e qytetit dhe me hyrjen në fuqi të atij vendimi të kaloj në pronësi shoqërore. Pasi që, kompensimi për tokën ndërtimore të qytetit, sipas rregullit është më i madh sesa kompensimi për eksproprijimin e tokës bujqësore, disa komuna duke i ikur pagesave më të mëdha të kompensimit e aplikojnë principin e eksproprijimit të kompleksit të tokës brenda kufinjëve të planit urbanistik gjeneral, edhe pse paraprakisht, është nxjerr edhe plani detal urbanistik dhe me të janë krijuar kushtet për caktimin e kësaj toke si tokë ndërtimore të qytetit. Ky është një shembull i qartë i manipulimit me ligj në dëm të qytetarëve. Nga kjo, duhet të kemi kujdes kur ka të bëjë me rastin e kompleksit të tokës që me aplikimin e dispozitave mbi tokën ndërtimore, nuk mund të kaloj në pronësi shoqërore. Kjo më tutje dmth se ka të bëbë mbi tokën e cila është mbi kufijtë e planit gjeneral urbanistik. Mëtutje, nga kjo dispozitë rezulton se nuk mundet me aplikimin e dispozitave të këtij kreu të ligjit të eksproprijohen ndërtesat komplekse e posaçërisht nëse ato ndërsa gjenden në tokën ndërimore të qytetit, sepse në atë rast nuk ka të bëjë me kompleks tokash. Nga kjo duhet nxjerre konkluzionin se ndërtesat të cilat gjenden ne kompleksin e tokës nuk mund te eksproprijohen. Përkundrazi, ndëtesat mund te eksproprijohen nëse nuk ekzistojnë pengesa tjera në lagje dhe qytete të karakterit të qytetit, atje ku toka ka kaluar në pronësi shoqërore me aplikimin e dispozitave ndërtimore nuk është i mundur eksproprijimi me zbatimn e dispozitave që kanë të bëjën me eksproprijimin e kompleksit të tokave, sepse këto dispozita të ligjit në rend të parë kanë të bëjnë me eksproprijimin e kompleksit të tokës, e kjo do të thotë që në tokë ekziston e drejta e pronësisë ashtu që është e mundur të bëhet eksproprijimi i objekteve ndërtimore. Me plotësimet dhe ndryshimet e Ligjit për eksproprijimin mundësohet anullimi i aktvendimit të plotëfuqishëm mbi eksproprijimin e tokës ndërtimore, e kjo praktikisht do të thotë kthimi i tokës në pronësi pronarit të mëparshëm. Me anulimin e aktvendimit të plotëfuqishëm mbi eksproprijimin e tokës ndërtimore është një raport dukshëm i ndryshuar në krahasim me aktvendimet tjera të plotfuqishme. Kjo paras së gjithash në pikëpamje të afatit për paraqitje të 57

58 kërkesës.ky afat është në kohëzgjatje prej 5 vitesh, kurse kërkesa për anulimin e aktvendimit të kompleksit të tokës së eksproprijuar nuk mund të paraqitet pas skadimit të afatit prej 6 vitesh, nga dita e plotëfuqishmërisë së aktvendimit mbi eksproprijimin. Konsideroj që pronari i mëparshëm ka të drejtë të paraqes këresë për anulimin e aktvendimit të plotëfuqiëshëm mbi eksproprijimin, edhe pse ai aktvendim është bërë i plotëfuqishëm derisa ka qenë në fuqi ligji i mëparshëm për eksproprijimin, i cili shprehimisht e ka ndaluar anulimin aktvendimit të plotëfuqishëm të kompleksit të tokës. Ky ligj për herë të parë e konstituon mundësin e anulimit të aktvendimit të plotëfuqishëm mbi eksproprijimin e kompleksit të tokës dhe i parasheh kushtet dhe afatet. Ato afate nuk mund te rrjedhin para hyrjes në fuqi të ligjit me të cilin konstituohet, e kjo praktikisht do të thotë që afati prej 5 vitesh fillon të rrjedh nga 30 nëntori 1986, pavarësisht nga fakti se kur aktvendimi para kësaj date është bë i plotëfuqishëm. E paraqesim një qëndrim të Gjykatës Surpeme të Serbisë të shprehur në aktgjykimin nr. A (U) 1081/71: Po ashtu në mënyrë të pa bazuar theksohet me padinë e paditësit që në rastin konkret nuk mund të aplikohet dispozita e nenit 31 paragrafi 3 e ligjit të përmendur, nga se ka të bëjë me kompleksin. Gjykata gjen se me zbatimin nenit 31 paragrafi 3 të ligjit të përmendur kur ka të bëjë me kompleksin është e drejtë, ashtu që me rastin e vendosjes sipas kërkesës për anulimin e aktvendimit mbi eksproprijimin nga arsyeja e pëermendur duhet të kihet për bazë se te eksproprijimi i kompleksit për ndërtimin e objekteve më të mëdha, nuk mundet cështja e ekzekutimit të punëve më të mëdha të lidhet me një ngastër kadastrale në rastin konkret ngastrën e pasditësit, por të tërë kompleksin, sepse ndërtimi i tërë objektit mund të kryhet vetëm në etapa, për cka për cështjen kontestuese duhet të zgjidhet në mënyrën e përmendur. Meqenëse organi i shkalles së parë nuk i ka përcaktuar drejtë faktet në harmoni me qëndrimin e përmendur, i cili ësht i përfaqësuar edhe në aktvendimin kontestues, organi i paditur me të drejtë e ka anuluar aktvendimin e shkalllës së parë, në mënyrë që në riprocedurë të vërtetohet gjendja faktike e nevojshme, e pastaj lidhur me cështjen të nxirret vendim i ri. Zgjidhja e marëdhënieve pronësore - juridike pas kthimit Sipas dispozitës së nenit 21 paragrafi 6 të Ligjit përe eksproprijimin e Kosovës, raportet pronësore juridike në mes të shfrtytëzuesit të eksproprijimit dhe pronarit të mëparshëm në rast anulimit të aktvendimit të plotëfuqishëm mbi eksproprijimin i vendos gjykata e kompetencës së përgjitshme, në procedurën jashtëkontestimore, 58

59 nëse palët lidhur me atë cështje nuk mund të merren vesh. Cilat janë ato raporte? Më së shpeshti ato janë: kthimi i paluajtshmërive dhe kthimi i kompensimit. Në praktikë lidhur me këto cështje më së shpeshti paraqiten rastet: cfarë shume financiare duhet ta kthje pronari dhe kush e bartë dëmin eventual në paluajtshmëri e cila ka qenë e eksproprijuar me aktvendim të plotëfuqishëm konform ligjit për eksproprijimin. Përgjigjen duhet kërkuar në dispozitat përkatëse të ligjit për marëdhëniet detyrimore që kanë të bëjnë me pasojat e shkëputjes së kontrtës. Lidhur më këtë qëndrim juridik, paraqesim një qëndrim të Gjykatës Supreme të Sërbisë: me anulimin e aktvendimit mbi eksproprijimin pronari i tokës është në pozitë juridike të njejtë sikur ajo tokë nuk ka qenë e eksproprijuar dhe nuk ëhstë i obliguar të paguaj kurrfarë kompensimi për shfrytëzimin e kësaj toke shfrytëzuesit të eksproprijimit për peridudhën nga nxjerrja e aktvendimit mbi eksproprijimin, deri të anulimi i atij aktvendimi ( Gjyakta Supreme e Sërbisë Gzz-142/67). Lildhur me këtë cështje e cila në kohën e fundit është shumë aktuale ekzistojnë edhe mendime tjera, të cilat kanë të bëjnë me ato marëdhënie në rast kontesti, duhet shqyrtuar sipas principit të drejtshmërisë, e jo thjesht që qdo palë ta kthej ate që ka marrë. Problemi nuk ësht aspak i thjeshtë duke u bazuar në ndryshimet të cilat janë bërë kohevë të fundit. Në rastin konkret ndoshta duhet shqyrtuar edhe lartësinë e kamatës të cilën personat fizik e paguajnë në mënyrë që të mos goditen debitorët dhe në mënyrë që të mos zvarriten procedurat e kontestimit dhe ekzekutimit të obligimeve të maturuara. Pikërisht, nga këto shkaqe është ndryshuar neni 277 i Ligjit mbi marrëdhëniet detyrimore ( Gazeta Zyrtare e RSFJ-së 39/85) sipas të cilës dispozitë është paraparë se debitori i cili vonohet në përmbushjen e obligimeve financiare ka borxh, përveq borxhit kryesor, edhe kamatën sipas shkallës e cila paguhet në mjete të afatizuara të kursimtarëve pa e destinim të caktuar mbi një vit. 59

60 60

61 Astrit HOTI, jur i dipl KONTRATA PËR MENAXHMENTIN Kuptimi i menaxhmentit Fjala menaxhment rrjedh nga fjala angleze,,to manage, ndërsa menaxhmenti në kuptimin e përgjithshëm të fjalës ka këto sinonime:vendosje, rregullim, planifikim, kontrollim, organizim, drejtim, arritje e qëllimeve, realizim, dominim 74. Nëse i analizojmë sinonimet e lartpërmendura vijmë në përfundim se këto përfshijnë rregullimin, planifikimin, organizimin drejtimin, të gjitha këto kanë procesin njëkahësh ne të cilën menaxheri i thotë punësuarve,,inferior çka duhet punuar çka do të thotë se menaxheri përcakton çka duhet të punohet, ndërsa ata në këtë rast punëtorët janë mjet për realizimin e qëllimit të caktuar. Menaxheri emërtohet në shumë raste edhe shef ndërsa ndihmësi i tij dorë e djathtë, sepse dora e djathtë punon saktë atë çka i thotë koka. Menaxheret quhen edhe superviziore apo mbikëqyrës për arsye se supozohet që këta të fundit kanë pikëpamje superiore në situata të caktuar 75. Autor të shumtë kanë dhënë definicione për menaxhmentin: Qeverisa e kuptimin e parashikimit, planifikimit, komandimit, koordinimit dhe kontrollit 76 ; Menaxhmenti paraqet procesin përmes të cilit grupi i zgjedhur i njerëzve i drejton dhe i orienton të gjithë të punësuarit në kompani sipas detyrës së përbashkët për qëllim të përbashkët 77 ; Koordinimi i resurseve të ndryshëm në procesin e planifikimit, organizimit, drejtimit dhe kontrollit të orientuar sipas qëllimeve të përgjithshëm të përcaktuar qysh me parë 78 ; Menaxhmenti paraqet procesin e koordinimit, sigurimit, shpërndarjes dhe shfrytëzimin e potencialit të kuadrove dhe potencialeve tjerë në kompani më qëllim të arritjes së suksesit të caktuar 79 ; Menaxhmenti dhe Menaxheret Menaxherët si bartës të punëve mund të marrin pjesë në të gjitha format e 74 Fjalori universal amerikan(american Coolegtion Dictionary). 75 Prof.Dr.sc. Blerim Ramosaj,Bazat e menaxhmentit, fq Fayol H, General and Industrial Management, Pitman, v Massic, J. L. And Douglas, J Managing Aconteporary Introduction, Englewood Cliffs, N.J.. 78 Koontz, H. And O Donell, C, Princilples of Menagement:An Analysis of Managerial Functions, 5th, Mc,Graw-Hill, New York, 1972 fq Daniel A. Wren, Dan Voich, Jr.Menagement, v.1984, fq

62 organizimit ku njerëzit dëshirojnë të punojnë së bashku dhe realizojnë qëllimet e përbashkëta duke filluar nga format e organizimit në biznes, arsim, shëndetësi dhe administratë shtetërore. Menaxherët kryejnë punë mjaft të rëndësishme të cilat përbehen nga përcaktimi i strategjive, organizimit të grupeve, koordinimit të punëve, marrjen e vendimeve si dhe kërkesat e orientimit të grupit në mënyrë të vetëdijshëm kah qëllimi i caktuar. Pa menaxhment nuk do te ketë punë organizative, ndërsa menaxherët janë të nevojshëm gjithherë kur njerëzit dëshmojnë të punojnë bashkërisht ashtu që realizojnë ndonjë qëllim 80. Për ta dalluar menaxherin nga menaxhmenti ne duhet te njihemi më esencën e punëve dhe përmbajtjen e këtyre koncepteve. Menaxhmenti si koncept ka kuptim mjaft të gjerë dhe përfshin shumë fusha të cilat janë: Menaxhmenti i kompanisë së caktuar (qeverisja e kompanisë); Menaxhmenti i kohës; Menaxhmenti i shtazëve të egra. Nëse të hyrat (të ardhurat) e shtëpisë i mbulojnë të dalurat (shpenzimet) për këtë kryefamiljar i takojnë atributet e menaxherit të mirë, nëse një sportist ka suksese në karrierën e tij sportive atëherë mund të themi se është aftësia e menaxherit që ky sportist të ketë sukses. Puna e menaxherit Puna e menaxherit si funksion 81 dhe Puna e menaxherit si rol Menaxheri si funksion mbështetet në qasjen e ndarjes së punëve të cilat i kryen menaxheri sipas funksioneve ne të cilën gjatë planifikimit ai parashikon, bënë plane dhe buxhetin, parashikon të ardhmen, gjatë organizimit menaxheri siguron dhe organizon strukturë adekuate dhe personel përkatës, gjatë udhëheqjes cakton bartësit e punëve dhe detyrave, përkatësisht urdhëron dhe harmonizon aktivitetet për të bërë përmbushjen e qëllimit të kompanisë. 2. Menaxheri si rol paraqet një qasje tjetër të vrojtimit të punëve menaxheriale ku paraqet tërësinë e sjelljeve të cilat janë karakteristike për personin në pozitë të caktuar. Menaxheret luajnë dhjetë role të cilat mund të sistematizohen në tri kategori kryesore: a) ndërnjerëzor; 80 Heinz Weihrich, Menagment ; A Global Perspective, Copyright Mc Graw-Hill, Inc, v Henry Fayol, General and Industrial Management, Londër, Pitman dhe Sons, v.1949, botimi i parë H Mitzberg, The Natyre of Manegerial Work (Natyra e punëve menaxherike), New York, v

63 b) informativ dhe c) vendosës 83. Kontrata mbi menaxhmentin dhe aplikimi i saj në praktikën ekonomisë së tregut Kuptimi i përgjithshëm i kontratës mbi menaxhmentin Kontrata e menaxhmentit është kontratë e re dhe ende pak e shfrytëzuar si lloj e kontratës. Është trajtë e përbëre e kontratës e cila në vete bashkon shumë karakteristika me të cilat rregullohet marrëdhënia komplekse ndërmjet asaj ndërmarrje e cila tjetrit ia beson menaxhimin-drejtimin e ndërmarrjes dhe personi i cili pranon menaxhimin 84. Në këtë rast kemi të bëjmë me udhëheqje profesionale të ndërmarrjes nga menaxheri(personi) i cili disponon dijen dhe përvojën nga lëmit e ndryshme, (ekonomisë dhe organizmit të marketingut, financave dhe planifikimit). Në,,skemën klasike pronari udhëheq ndërmarrjen dhe është i lirë e i pavarur në udhëheqjen e punëve ne të cilën mund të realizoj profitin maksimal vetëm për veti duke poseduar dijeni përkatëse dhe përvojë. Sipas kësaj kontrate, pronari i ndërmarrjes ose vetëm ndërmarrja ia beson një personi tjetër menaxhimin dhe kontrollin e afarizmit të asaj ndërmarrje për një periudhë dhe kompensim të caktuar 85. Në te drejtën anglosaksone organizimi i menaxhmentit të korporatës është në ketë mënyrë: aksionet, këshilli drejtues dhe top menaxhmenti. Në SHBA korporata udhëhiqet nga këshilli drejtues ose nën kontrollin e tij. Në procesin e organizimit të ekonomisë në baza pronësore në shtetet e Evropës Qendrore dhe Lindore kontratat e menaxhmentit po përdoren shumë shpesh në privatizimin e veprimtarive për transformimin pronësor të ndërmarrjeve. Në vitin 1993 në Rumani është nxjerr ligji i posaçëm i cili rregullon kontratën e menaxhmentit e cila aplikohet në shoqëritë me mbi 50% të kapitalit shoqëror, edhe Mali i Zi me Serbinë parashikojnë mundësinë e lidhjes së kësaj kontrate mirëpo me emërtim tjetër,,kontrata për udhëheqjen e punëve në funksionin e transformimit të ndërmarrjeve. Nëse një ndërmarrje ballafaqohet me probleme të karakterit institucional, organizativ, kadrovik, tekniko-teknologjik apo financiar, zgjidhja më e mirë është ti besohen punët më shpërblim udhëheqësit të ndërmarrjes dhe zhvillimit të ndërmarrjes më anë të kësaj kontrate ne të cilën për kompaninë në krizë është e vetmja mundësi për te pasur sukses në afarizëm Prof.Dr.Blerim Ramosaj, Bazat e menaxhmentit, fq Prof.Dr.Mehdi Hetemi, Disa terma aktuale të ekonomisë së tregut fq Dr.sc.Korab R.Sejdiu dhe Mr.Sc.Vjosa Osmani Doracaku për pregaditjen e provimit të jurisprudencës, fq Prof.Dr.Mehdi Hetemi, Disa terma aktuale të ekonomisë së tregut fq

64 Gjatë tridhjetëvjeteve të fundit këtë kontratë e kanë aplikuar mbi 30 shtete sidomos në veprimtarinë hoteliere, restorante, bujqësi, industrinë e birrës dhe atë të tekstilit. Në bazë të kontratës mbi menaxhmentin rrjeti hotelier ju siguron ndërmarrjeve hoteliere (pronarëve), ndihmë teknike në planifikim dhe ndërtim të hoteleve si dhe supervizionin pas hapjes se tij ju ofron përvojë e dijeni menaxheria etj. Menaxhimi i ndërmarrjes më së shpeshti i besohet ndërmarrjes së specializuar për llojin përkatës të veprimtarisë, pra që ofron dije dhe përvojë në fushën e planifikimit, organizmit, financave, marketingut dhe të ngjashme e cila në këtë punë paraqitet si menaxhues dhe operator 87. Ndërmjet kontraktuesve krijohen marrëdhënie afariste, ku në këtë mënyrë një ndërmarrje i mundësohet shfrytëzimi i përvojës dhe dijës së huaj për menaxhim duke krijuar kështu kushte për një afarizëm dhe zhvillim më të suksesshëm të saj. Nocioni dhe natyra juridike e kontratës mbi menaxhmentin Kontrata mbi menaxhmentin më ligj sipas rregullit nuk është paraparë mirëpo ndërmjet palëve rregullohet në mënyre detaje me kontratë. Krahas punëve afariste kjo kontratë paraqitet në masë të caktuar në përmbajtje të caktuar varësisht nga lëmia në te cilën paraqitet. Neni 1 i Ligjit për kontratën mbi menaxhmenin këtë kontratë e specifikon në këtë mënyrë:,,kontrata mbi menaxhmentin është kontratë me të cilin personi juridik që kryen aktivitet ekonomik në cilësinë e pronarit, ja beson menaxherit, organizimin, udhëheqjen dhe drejtimin e këtyre aktiviteteve me shpërblim, në bazë të qëllimeve dhe kritereve të caktuara 88. Qëllim kryesor i kësaj kontratë është përcaktimi i bartjes në këtë mënyrë të menaxhmentit të plotë të kontrollimit dhe autorizimit të dhënë menaxherit që ta udhëheq kompaninë, ndërsa në anë tjetër pronari e mban në tërësi pronën, i siguron mjetet në prodhim dhe i paguan menaxherit shpërblimin. Lidhur me këtë kontratë përgjegjës për afarizëm është menaxheri, ndërsa për atë financiar është pronari. Menaxheri merr përgjegjësinë menaxheriale për udhëheqjen e punëve me rol pasiv sipas rregullit të pronarit. Ky besim i kontrollit dhe autorizimit për udhëheqje të kompanisë dallon këtë kontratë nga kontrata e konsaltingut, të cilat si objekt kanë disa shërbime menaxheriale dhe ofrojnë ndihmë teknike. Kontrata e konsaltingut është esenciale në aspektin këshillëdhënës ne të cilën realizimi i rezultateve varet nga cilësia e këshillave dhe nga pranimi e aplikimi i tyre nga ana e atyre që e kanë kontrollin e menaxhmentit. Me kontratën e menaxhmentit krijohet ajo marrëdhënie afariste me të cilën janë të kyçur tre subjekte: 87 Dr.sc.Korab R.Sejdiu dhe Mr.Sc.Vjosa Osmani Doracaku për pregaditjen e provimit të jurisprudencës, fq Neni 1, Ligjit Rumun mbi kontratën mbi menaxhmentin. 64

65 Pronari i ndërmarrjes e cila është në vështirësi; Operatori menaxheria(individ, grup, kompani e specializuar për këtë lloji të veprimtarisë); Vetë ndërmarrja. Çështja e natyrës juridike e kontratës mbi menaxhemntin se a është operatori menaxherial agjent i cili kontakton për llogari të huaj, kjo përgjegjësi do të sqarohet dhe bazohet në parimet e agjencisë ne të cilën këtë përgjegjësi do ta përcaktojë e drejta kontraktore. Sipas një mendimi kjo kontratë është marrëveshje e agjencisë, operatorit menaxherial dhe agjent i pronarit dhe vepron në emër të pronarit e jo në emër të vetin. Kjo kontratë përmban edhe dispozita lidhur me borxhet dhe detyrimet tjera nga afarizmi i bërë në emër të pronarit e të cilat janë të këtij të fundit ndërsa menaxhmenti operatorial nuk është përgjegjës për përmbushjen e këtyre detyrimeve. Kontrata për menaxhmentin në praktikën afariste ndërkombëtare paraqitet gjithnjë në trajtë gjithëpërfshirëse të kontratave formularë me të cilat rregullohet marrëdhënia e posaçme edhe pse me element të kontratës mbi veprën dhe mandatin) 89. Përmbajtja e kontratës mbi menaxhmentin Neni 10 i Ligjit për kontratën e menaxhmentit në Rumani, përcakton se kjo kontratë duhet të përmbaj: Palët Kontraktuese; Objektin e kontratës; Kohëzgjatja e kontratës; Të drejtat dhe detyrimet e personit juridik, pronarit; Kriteret dhe qëllimet të cilat kanë për tu realizuar; Përgjegjësinë e palëve; Ndryshimin e kontratës; Shkëputjen e kontratës 90 Puna e udhëheqjes profesionale(drejtimit të punëve dhe zhvillimit) të ndërmarrjes Për ta udhëhequr në mënyrë profesionale një ndërmarrje menaxheri duhet ti ketë para veti të drejta dhe shërbime, dijeni dhe përvojë në qeverisje dhe zhvillim të ndërmarrjeve. Në kontratë shpesh përcaktohet aktiviteti i menaxherit i cili merr përgjegjësi menaxheriale, koordinim të aktiviteteve, afarizëm financiar dhe 89 Prof.Dr.Mehdi Hetemi, Disa terma aktuale të ekonomisë së tregut fq Neni 10 i Ligjit mbi kontratën mbi menaxhmentin në Rumani. 65

66 kontabilitetin, administratën personale, organizimin e prodhimit dhe të sigurimit të KnoË-hoË teknik, arsimimit të personelit lokal, marketingun dhe distrubuimin. Qëllimi kryesor i menaxherit është rritja e prodhimtarisë dhe ky prodhim të plasohet në tregun e brendshëm apo edhe atë ndërkombëtar, rritjen e fitimit të ndërmarrjes dhe ndërmarrja të bëhet në një zonë të afarizmit profitabil. Sipas ligjit mbi kontratën e menaxhmentit në Rumani është rregulluar qartë se qëllimet dhe kriteret për realizimin e objektivave paraqesin shprehje kuantitative me vlerë të rezultateve themelore të ndërmarrjes ne të cilën menaxheri angazhohet për ta realizuar në mënyrë organizative. Sipas ligjit në fjalë kriteret dhe qëllimet detyrimisht përfshijnë: qarkullimin, profitin dhe indikatorët tjerë sintetik, bilancin e importit dhe të eksportit, vëllimin e investimeve dhe produktivitetin e punës 91. Kontrata për menaxhmentin e kompanive ndërkombëtare hoteliere sipas rregullit përfshijë brez të gjerë të shërbimeve menaxheriale 92, pakot e integruar të cilat përfshijnë menaxhmentin operativ, kontrollin financiar të kontabilitetit, programet për arsimimin dhe trajnimin e personelit në të gjitha nivelet dhe shërbimet specifike në lëmin e marketingut dhe shitjes. Autorizimet e menaxhmentit dhe ndarja e përgjegjësisë Operatori menaxherial për të pasur sukses në punën e tij duhet të ketë autorizime të mjaftueshme për udhëheqjen dhe kontrollimin e afarizmit të ndërmarrjes dhe aplikimin e përgjegjësisë të cilin e merr, në të kundërtën e cila haset shpesh në praktikë do të vijë situata e moskryerjes së kontratës në mënyrën më të mirë. Menaxherët gjatë negociatave kërkojnë autorizime të plota(duart e lira) për ndërmarrjen e caktuar të cilat janë të domosdoshme për një menaxhim të suksesshme, në anën tjetër Këshilli Drejtues është ai i cili pretendon këto të drejta për të ndikuar në punën e menaxherit. Në praktikën afariste tek kontratat formuare konstatohen autorizime të rëndësishme për suksesin e funksioneve të menaxherit siç janë:kontrolli ndaj personelit, i planeve të prodhimit, të furnizimit dhe mirëmbajtja, përgatitja e planit vjetor të punës dhe realizimi i buxhetit. Mirëpo duhet cekur se përgjegjës kryesor për politikat e tërësishme është Këshilli drejtues i cili jep pëlqimin në çështje shumë të rëndësishme dhe të ndërlikuara. Kohëzgjatja e kontratës Operatori menaxherial e merr udhëheqjen e punëve në bazë të kontratës e cila është me afat të caktuar të cilat mund të jenë prej 3-5 vite me mundësi vazhdimi Neni 13 I Ligjit mbi kontratën e menaxhemntit të Rumanisë. 92 Prof.Dr.Mehdi Hetemi, Disa terma aktuale të ekonomisë së tregut fq Dr.sc.Korab R.Sejdiu dhe Mr.Sc.Vjosa Osmani Doracaku për pregaditjen e provimit të jurisprudencës, fq

67 Në Rumani më ligjin mbi kontratën për menaxhmentin është paraparë të jetë 4 vite më mundësi vazhdimi 94. Kompanitë ndërkombëtare në lëmin e industrisë, hotelerisë pretendojnë në kontrata prej 10 deri në 20 vite, mirëpo koha e kontratës në shumicën e rasteve caktohet në bazë të kompleksitetit, problemit në të cilën mund të ballafaqohet një ndërmarrje e caktuar. Kompanitë multinacionale gjithherë insistojnë në kontrata afatgjate jo vetëm për shkak se do të kenë probleme financiare por si pjesë e afarizmit dhe të kushteve të përgjithshme dhe autoritetit ku kompania garanton siguri në marrëdhëniet e ndërsjella afariste. Shpërblimi i menaxhmentit Shpërblimi i menaxherit bëhet në bazë të kompromisit ndërmjet palëve. E rëndësishme për pronarin është se cilat shërbime specifike i merr për shpërblim të caktuar, cila pjesë e shpërblimit mbulon shpenzimet e menaxherit e cili është profiti i tij dhe a është shpërblimi për tu realizuar qëllimi i kontratës. Shpërblimi bëhet në këtë mënyrë së pari merret për bazë çmimi themelor si shpërblim shtytës dhe në bazë të kontratës, mirëpo në industrinë hoteliere shpërblimi themelor është 2.5-5% e të ardhurave bruto ndërsa ai nxitës në bazë të fitimit. Personeli Për ta drejtuar afarizmin dhe zhvillimin e ndërmarrjes në njërën anë kompania menaxheriale siguron personelin e kualifikuar d.m.th ekspert të menaxhmentit, ndërsa në anën tjetër merr përgjegjësinë për orientimin e personelit në ndërmarrje në të gjitha nivelet. Kontrata përmban edhe dispozita për menaxherin e përgjithshëm ndërsa,lista e eksperteve parashihet ne shtesën e kontratës. Menaxheri i përgjithshëm ka pushtetin e plotë që të udhëheq afarizmin duke i kyçur edhe autoritetet e domosdoshme për kryerjen efikase siç është e drejta e pranimit dhe e lëshimit, caktimi në vende të ndryshme dhe ndëshkimi në aspektin disiplinor të tërë personelit lokal të cilin e paguan pronari i ndërmarrjes. Detyrimet e përgjithshme të palëve Kryerja e punëve me kujdes të duhur dhe lojalitet ndaj ndërmarrjes; Rezervat fillestare dhe mjetet qarkulluese; Shërbimet grupore dhe favorizimet dhe Raporti dhe e drejta në inspektim. 94 Neni 11 i Ligjit mbi kontratën e menaxhemntit të Rumanisë. 67

68 Kryerja e punëve me kujdes të duhur dhe lojalitet ndaj ndërmarrjes Operatori menaxheria është i obliguar ti kryej obligimet në interes të ndërmarrjes dhe të sillet me kujdesin e afaristit të mirë. Gjatë tërë kohës së kontratës është i obliguar të siguroj besueshmëri e të dhënave dhe informatave lidhur më punën e ndërmarrjes. Rezervat fillestare dhe mjeteve qarkulluese Pronari i ndërmarrjes është i obliguar që ta lehtësoj kryerjen e aktiviteteve dhe detyrimeve kontraktuese të operatorit menaxheria. Shërbimet grupore dhe favorizimet Kompanitë ndërkombëtare hoteliere janë të njohura më shërbime dhe favorizime të cilat mund të jenë, shërbimet e sistemit të rezervimit të përgatitjeve të posaçme të punësuarve, dhe propagime speciale, reklama, promocionet e shitjes etj. Raporti dhe e drejta në inspirim Kontrata mbi menaxhmentin duhet të sigurojnë kornizë të përgjithshme sipas të cilës palët vetë veprojnë, vendosin dhe komunikojnë. Shpesh herë në kontrata ceken çështje më rendësi të veçante e të cilat janë:raportet financiare vjetore, periodike e mujore si pjesë e sistemit që palët të jenë të informuar në mënyrën me të mire për të gjitha faktet e nevojshme. Përgjegjësia e palëve dhe shpërblimi i dëmit Kompanitë e menaxhmentit nuk pranojnë kurrfarë përgjegjësie për dëmet e shkaktuar në mënyrë të tërthortë dhe humbjet të cilat janë shkaktuar. Në praktikë pronari insiston që operatori menaxheria të ketë përgjegjësi në proporcion me autorizimin që ka me lidhjen e kontratës. Në kontratën mbi menaxhmentin në hotelieri nëse një pronar nuk është i mbuluar më sigurim, operatori menaxherial do te jetë ai që do ti kompensoj dëmin dhe do të jetë përgjegjës për çdo dëm, detyrim apo shpenzim të cilët mund të jenë si vijojnë: Nëse dëmi shkaktohet nga pakujdesia e operatorit menaxheria apo sjellja e qëllimshme i cili nuk vepron në harmoni më dispozitat ligjore, kompensimin e dëmit do ta bëje operatori menaxheria, ky dëm nuk do të vjen në shprehje të jetë edhe barrë e profitit; Nëse dëmin, detyrimet mund të shkaktohen nga ndonjë shkak tjetër ne të cilën operatori do ta kompensoj e ne të cilën mund të ngarkohet profiti një gjë e tillë mund të bëhet me pajtimin e pronarit. Pushimi i kontratës mbi menaxhmentin Siç e cekem edhe më lartë kur kemi folur për kohëzgjatjen e kontratës, kjo kontratë mund të lidhet me afat të caktuar me mundësi vazhdimi, mirëpo palët mund të merren vesh se pas skadimit të kohëzgjatjes kontrata kur mund të përfundoj. Ky rregull ka përjashtime edhe në rastin e vlefshmërisë së kontratës kur palët mund të kërkojnë pushimin e kontratës për arsye të cilat mund ti përshkruajnë në kontratë. Sipas ligjit për kontratën mbi menaxhment të Rumanisë kontrata mund të pushoj më kalimin e kohës për të cilin është lidhur, pastaj me denoncim të menaxherit, heqje dorë dhe falimentimin e ndërmarrjes. 68

69 Përparësitë e kontratës mbi menaxhmentin Kjo kontratë është favorizuese për të dy palët, për pronarin është në favor që ta përmirësoj menaxhmentin dhe efikasitetin teknik, të siguroj një perspektive afariste afatgjate dhe të suksesshme për ndërmarrjen dhe të realizoj profitin më të madh i cili synim është i të gjitha ndërmarrjeve. Kjo kontratë nuk e zhvesh pronarin nga e drejta që të mbaj pronën si dhe politikat e përgjithshme të ndërmarrjes, edhe pse e humb kontrollin në pranimin dhe lëshimin e punëtorëve, çmimeve, shpenzimeve afariste, shfrytëzimit të hollave. Dobi tjetër është udhëheqja cilësore e punëve dhe kontrollimi i afarizmit si dhe zhvillimit të ndërmarrjes.në këtë aspekt pronari llogarit në dituri dhe përvojë ne të cilën do ti sjell atij përfitime. Emri dhe autoriteti i menaxherit në suaza të ndërmarrjeve te suksesshme i siguron pronarit ose firmës dijeni të dobishme të marketingut, ku dihet se në tregun botëror gjithherë kërkohet malli dhe shërbimi më emër të njohur dhe shenja, ku si synim do të jetë depërtimi në tregjet e reja dhe qasje ne financimin ndërkombëtar. Synimi i operatorit menaxherial në bazë të kontratës është zgjerimi sa më i shpejt i bazës dhe profitit të ri të numrit të njësive të ndërmarrjeve që i kontrollon vetë. Kompanitë e menaxhmentit i japin përparësi kësaj kontrate në relacionin më qiranë ose lizingun financiar dhe frashezingun sepse shoqëritë e lizingut e financojnë ndërtimin përkatësisht blerjen e objektit dhe japin atë me qira afatgjate, e shfrytëzuesi i lizingut paguan qiranë. Sa i përket frashezingu dhënësi i frashezingut jep dijeni teknike-komerciale dhe përvoja dhe i mundëson pronarit që të kyçet në afarizëm. Menaxhmenti po bëhet gjithnjë e më tepër faktor më rëndësi i suksesit të afarizmit. Sot në kushte të komplikuar ne të cilën gjendet ekonomia globale gjithherë duhet ditur se suksese të garantuara do të kenë ato ndërmarrje të cilat menaxhohen nga operator menaxheria të specializuar. L I T E R A T U R A 1. Disa tema aktuale të ekonomisë së tregut, Prof.Dr. Mehdi J. Hetemi; 2. Doracaku për përgatitjen e provimit të jurisprudencës, Dr.sc.Korab R.Sejdiu dhe Mr.Sc.Vjosa Osmani; 3. Ligjit mbi kontratën e menaxhemntit të Rumanisë; 4. Fjalori Universal Amerikan(American Coolegtion Dictionary); 5. Bazat e menaxhmentit Prof.Dr. Blerim Ramosaj,; 6. Udhëheqja dhe menaxhimi financiar i ndërmarrjes ekonomike, Prof.Dr.Blerim Ramosaj dhe Prof.Dr.Izet Zeqiri; 7. Fayol H, General and Industrial Management, Pitman; 8. Massic, J. L. And Douglas, J Managing Aconteporary Introduction, EngleËood Cliffs, N.J; 9. Koontz, H. And O Donell, C, Princilples of Menagement:An Analysis of Managerial Functions; 10. Mc,GraË-Hill, New York. 69

70 70

71 Sylejman NUREDINI, Gjyqtar i Gjykatës Supreme JURISDIKSIONI I GJYKATAVE NË KONTESTET PRONËSORE- JURIDIKE I. Ekspoze Siç dihet mirëfilli, tashmë me miratimin e ligjeve procedurale dhe nga e drejta materiale nga Kuvendi i Republikës së Kosovës është rumbullaksuar baza ligjore që përbëjnë boshtin kurrizor për sigurinë dhe mbrojtjen e të drejtave subjektive të titullarëve të pronësisë. Këto dispozita ligjore materialo-juridike dhe formalojuridike që përbëjnë boshtin kurrizor për mbrojtjen e të drejtave subjektive, të cenuara apo të rrezikuara e në veçanti të së drejtës së pronësisë e që është një ndër institutet me të rëndësishme, të së drejtës civile janë: Ligji i Pronësisë dhe i të drejtave tjera sendore, Ligji për krijimin e një Regjistri për regjistrimin e paluajtshmërive, Ligjt i Gjykatave, Ligjit të Procedurës kontestimore, Ligji i Procedurës Përmbarimore, Ligji për ndryshimin e rregullores së UNMIK-ut nr. 2006/50 për zgjidhjen e kërkesave për pronën e paluajtshme, private, bujqësore dhe komerciale, Rregullorja e UNMIK-ut 2006/50 për zgjidhjen e kërkesave për pronën e paluajtshme, private bujqësore dhe komerciale. Për të bërë zbërthimin dhe shkoqitjen e jurisdiksionit të Gjykatave duhet trajtuar edhe Urdhëresën Administrative nr. 2007/5 për implementimin e rregullores së cituar duke i pëfshire edhe aneksin nr.1 dhe aneksin nr.2. Me Ligjin për ndryshimin e rregullores së UNMIK-ut 2006/50 për zgjedhje e kërkesave pronësore të pronës së paluajtshme private duke përfshirë edhe atë bujqësore dhe komerciale dhe me Urdhëresën administrative nr. 2007/5 parashikohen kompetencat e Agjncionit Kosovar të Privatizimit dhe rrjedhimisht te Kolegjit Ankues te Gjykatës Supreme për vendimet e ankimuara të këtij Agjencioni,për zgjidhjen e atyre kërkesave pronësore dhe atë: - Kërkesat pronësore për konstatimin e të së drejtës së pronës së paluajtshme duke përfshirë edhe atë bujqësore dhe komerciale, dhe - Kërkesat e të së drejtës së posedimit, përdorimit dhe shfrytëzimit të pronës së paluajtshme private, duke përfshirë pronën bujqësore dhe komerciale. Zgjidhja e këtyre kategorive të kërkesave pronësore, qoftë të së drejtës subjektive të rrezikuar apo të cënuar të përdorimit, shfrytëzimit apo pronësisë janë të ndërlidhura, si pasojë e konfliktit të luftës së armatosur të ndodhur në Kosovë në periudhën prej 27 shkurtit 1998 deri më 20 qershor 1999 e që titullarët e këtyre drejtave subjektive nuk kanë mundur efektivisht ti ushtrojnë të njëjtat. Me dispozitën e nenit 12 dhe 13 të rregullores së UNMIK-ut nr. 2006/50 për zgjidhjen e kërkesave pronësore të pronës së paluajtshme private, bujqësore dhe komerciale e ende në fuqi parashikohet, afati i paraqitjes së ankesës, kundër vendimit të komisionit të Agjensionit Kosovar të Pronës, e drejta e ankesës Kolegjit Ankues të Gjykatës Supreme të Kosovës, shkaqet dhe arsyet e paraqitjes së ankesës, prezumimet procedurale, afati devolutiv dhe suspenziv i vendimeve si dhe çështjet tjera të rëndësishme për vendimmarrje. Po me këto dispozita ligjore, 71

72 parashikohet se mutatis mutandis zbatohen edhe dispozitat e Ligjit të Procedurës Kontestimore në procedurën ankimore në Gjykatën Supreme të Republikës së Kosovës. II. Juridiksioni i Gjykatave ndaj vendimeve të Agjencionit Kosovar të Pronave a. Qasje e shkurtës e evoluimit historik të zgjidhjes së këtyre kërkesave pronësore nga gjykatat kompetente. Me Rregulloren e UNMIK-ut nr. 1999/23 mbi themelimin e Drejtorisë për Çështje Pronësore dhe Banesore dhe të Komisionit për kërkesat pronësore - banesore si dhe me Rregulloren e UNMIK-ut nr.2000/60 mbi kërkesat pronësore dhe banesore janë themeluar si kundër Drejtoria ashtu edhe Komisioni për çështje pronësore dhe banesore. Me dispozitat e rregullores së UNMIK-ut nr. 2000/60, është parashikuar fushëveprimtaria e përgjegjësisë e këtyre organeve për ti zgjedhur kërkesat e palëve të cilat në periudhën prej 23 mars 1989 deri më 13 tetor 1999,kanë humbur pronën si pasojë e diskriminimit apo të zbatimit të Ligjit mbi kushtet e veçanta në qarkullimin e paluajtshmërive. Po të njëjtën periudhë personat të cilët i kanë lidhur transaksionet jozyrtare, organet e konstituara sipas këtyre rregulloreve kanë kompetencë për ti urdhëruar regjistrimin e atyre paluajtshmërive në regjistrat publikë. Te drejtën konstatimit të pronësisë apo kthimit të posedimit e kanë edhe personat këtë të drejt e kanë pasur me date 24 mars Për zgjidhjen e kërkesave pronësore dhe banesore që i referohet konstatimit të së drejtës së shfrytëzimit të përhershëm, posedimit dhe pronësisë sipas nenit 19 të rregullores së UNMIK-ut nr. 2000/60, vendos Komisioni për Çështje Banesore e Pronësore dhe kolegjet e tyre. Kundër vendimit të Komisionit është lejuar ankesa në afat prej 30 ditësh. Ndërkaq me nenin 25 të së njëjtës rregulloreje është parashikuar e drejta e mjetit juridik të rishqyrtimit të vendimeve, nga kolegji tjetër i të njëjtit komision. Me dispozitën e nenit 2.7 të rregullores së UNMIK-ut 1999/23 parashikohet se vendimet përfundimtare të Komisionit janë të detyrueshme dhe të zbatueshme si dhe nuk mund të jenë objekt i rishqyrtimit të asnjë organi tjetër gjyqësor dhe administrativ. Po kështu me nenin 22 par.1 dhe 6 të rregullores së UNMIK-ut 2000/60 parashikohet që organet gjyqësore, nuk kanë juridiksion për të vendosur për ato çështje pronësoro-banesore për të cilët ka vendosur komisioni. Duke qenë se këto dy rregullore të UNMIK-ut për këto çështje juridiko- pronësore kanë qenë në kundërshtim me nenin 6 par.1 të Konventës Evropiane për të Drejtat e njeriut dhe Liritë themelore dhe të ndikuar nën presionin e organizatave joqeveritare për të Drejtat dhe Liritë e njeriut, shoqërisë civile Avokatit te Popullit, Shoqatës së Juristëve janë ndryshuar dhe plotësuar këto rregullore. Me nenin 6 par. 1 të Konventës Europiane për të Drejtat e njeriut dhe Liritë themelore, parashikohet që çdo person ka të drejtë, që çështja e tij të ndëgjohet drejtësisht, publikisht dhe brenda një afati të arsyeshëm, nga një Gjykatë e pavarur dhe e paanshme e krijuar me ligj, e cila do të vendosë si për mosmarrëveshjet në 72

73 lidhje me të drejtat dhe detyrimet e tij të natyrës civile ashtu edhe për bazueshmërinë e çdo akuze të natyrës penale që i është drejtuar. Pra me këto dispozita të këtyre rregulloreve është përjashtuar, ndaluar, cenuar personave që gjykatat kompetente të vendosin për zgjedhjen e mosmarrëveshjeve të drejtave pronësore në paluajtshmëritë e caktuara. Këto konteste pronësore i referohen vetëm periudhës prej 23 mars 1989 deri më 24 mars 1999 që janë si rezultat i diskriminit por edhe të së drejtës së posedimit pas kësaj date. Nga kjo mund të konkludohet se janë cenuar standardet dhe praktikat e Gjykatës së Strasburgut për të drejtat dhe liritë themelore. Rrjedhimisht mbi të mësipërme mund të konkludohet se me këto rregullore janë cenuar standardet e mirënjohura siç janë: e drejta që të vendoset për kërkesat pronësore drejtësisht, publikisht dhe brenda një afati të arsyeshëm nga një gjykatë e pavarur dhe e paanshme e krijuar me ligj. Përpos kësaj, me këto rregullore është shkelur edhe dispozita e nenit 13 të Konventës Evropiane për të drejtat e njeriut dhe liritë themelore, me të cilën parashikohet që çdokush, të cilit i janë shkelur të drejtat dhe liritë e njohura me këtë Konventë, kanë të drejtë të bëjnë ankim efektiv, të një organi të vendit të tij e që në rastin konkret nënkupton organet gjyqësore. Pra me rregulloret e theksuara ju pamundësohet qytetarëve që të paraqesin ankim efektiv në gjykatat kombëtare. Titullarëve të pronësisë së përdorimit, shfrytëzimit ju është pamundësuar mjeti juridik efektiv për mbrojtjen e të drejtave subjektive të tilla pranë gjykatave kompetente. Ata nuk kanë pasur të drejtën e mbrojtjes së pronësisë në gjykata, ndonëse ajo është garantuar me Kushtetutë dhe konventa ndërkombëtare. Pra, rrjedhimisht mbi të mësipërmen titullarëve të këtyre të drejtave subjektive ju është pamundësuar paraqitja e padive të reivendikimit, publiciane, negatore, pauliane etj. Po kështu, këto dispozita të rregulloreve të theksuara, qartazi janë në kundërshtim edhe me dispozitat e nenit 9 të Ligjit për Konfliktet Administrative. Sipas kësaj dispozite ligjore,parashikohet se Gjykata në konfliktet administrative vendos për ligjshmërinë e akteve administrative në të cilat organet e administratës në ushtrimin e autorizimeve publike, vendosin për të drejtat, detyrimet dhe interesat juridikë të personave fizikë dhe juridikë në çështjet administrative. Edhe sipas kësaj dispozite ligjore të nenit 10 par.1 të Ligjit për Konflikte Administrative, parashikohet se personat fizikë dhe juridikë kanë të drejtë të nisin konflikte administrative nëse vlerësojnë se me aktin administrativ përfundimtar në procedurën administrative, i është shkelur ndonjë e drejtë apo interes ligjor. Me këtë Ligj të Konfliktit Administrativ,Gjykata Supreme vlerëson ligjshmërinë e akteve administrative individuale sikundër nga aspekti i zbatimit të drejtë të dispozitave formale-juridike, ashtu edhe të atyre materiale-juridike e që i referohet vendimmarrjes për të drejtat, detyrimet apo interesat juridikë të palëve. Prandaj, edhe nga ky këndvështrim i këtyre dispozitave ligjore rezulton konkludimi juridik se, pamundësohet titullarëve të pronësisë inicimi i mjeteve juridike për të kërkuar mbrojtjen e të drejtave të pronësisë në gjykatat kompetente. Këto rregullore të UNMIK-ut kanë qenë edhe në kundërshtim me dispozitën e nenit 31.1 dhe 2 të Kushtetues të Republikës së Kosovës. Me këto dispozita kushtetuese garantohet mbrojta e të drejtave të çdo personi para gjykatave për të drejtat dhe 73

74 detyrimet e natyrës civile. Përpos kësaj edhe me dispozitën e nenit 31 të kësaj Kushtetute u garantohet qytetarëve mjetet juridike si kundër vendimeve gjyqësore ashtu edhe vendimeve administrative. Me pa mëdyshje mund të përfundohet se përjashtimi i mundësisë për të kërkuar mbrojtje gjyqësore të titullarëve të drejtës subjektive të pronësisë së paluajtshme të parashikuar me dispozitat e cekura të të Rregullores së UNMIK-ut 23/99 dhe 60/2000, është qartazi në kundërshtim sikundër me nenin 6 par.1 të Konventës Evropiane për të Drejtat e Njeriut dhe Liritë themelore, ashtu edhe me dispozitat kushtetuese të nenit 31 par.1 dhe 2 si dhe nenit 32 të Kushtetutës së Republikës së Kosovës si dhe nenit 9 dhe 10 të Ligjit për konflikte administrative. III. JURISDIKSIONI I GJYKATAVE SIPAS RREGULLORES SË UNMIK-UT NR.2006/10 Duke qenë se Rregullorja e UNMIK-ut 1999/23 dhe 2000/60 kanë përjashtuar mundësinë e të drejtës së mbrojtjes gjyqësore të titullarëve të së drejtës së pronësisë të cenuar apo të rrezikuar në pronat e paluajtshme duke përfshirë edhe atë bujqësore dhe komerciale, atëherë është miratuar Rregullorja e UNMIK-ut nr. 2006/10 e cila i ka shfuqizuar këto dy rregulloret e mëparshme. Për zbatimin e kësaj rregulloreje dhe në bazë të kësaj rregulloreje konstituohen organet e reja të Agjencisë Kosovare të Pronës siç janë: Bordi mbikëqyrës, Komisioni për Ankesa Pronësore dhe Sekretaria Ekzekutive. Me nenin 2 të kësaj rregulloreje parashikohet që komisioni për ankesa pronësore i zgjidh kërkesat pronësore të pronës së paluajtshme duke përfshirë dhe atë bujqësore dhe komerciale që janë të lidhura dhe si pasojë e konfliktit të armatosur 27 shkurt 1998 dhe 29 qershor 1999 e që i referohen mbrojtjes së pronësisë dhe të posedimit apo shfrytëzimit. Me dispozitat e nenit 8, 9, 10, 11 dhe 12 të kësaj rregulloreje janë parashikuar kompetencat, procedurat, autorizimet, përgjegjësitë, administrimi i provave, llojet e vendimeve, procedura ankimore, bazat dhe shkaqet e ankimit të gjykatave kompetente. Procedura, kompetenca, autorizimet, vendimmarrja dhe mjetet juridike të parashikuara me këto dispozita të kësaj rregulloreje janë paraqitur në mënyrë të ndërlikuar të paqartë, të pakuptueshme, kundërthënëse dhe jokoherente. Dispozitat ligjore të kësaj rregulloreje me sa ka të bëjë me kompetencën autorizimet, përgjegjësitë në vendimmarrje, mjetet juridike dhe ecuria e procedurës së administrimit dhe vlerësimit të fakteve të treguara dhe provave të propozuara është shumë e paqartë, e pakuptueshme e ndërlikuar dhe kundërthënëse duke krijuar dilema në zbatimin e njësuar dhe rrjedhimisht duke pasur refleksione në pasigurinë juridike të qytetarëve. Me dispozitat e nenit 8 të kësaj Rregulloreje është parashikuar mundësia e paraqitjes së ankesës në sekretarinë ekzekutive duke mos specifikuar ndaj cilit vendim ajo ka të bëjë dhe për cilat shkaqe dhe arsye mund të paraqitet. Po me këto dispozita të kësaj rregulloreje parashikohet detyrimi i njoftimit të gjykatës duke mos precizuar se cilës gjykatë i adresohet. Me dispozitën e nenit 9 të Rregullores mbi Zgjidhjen e kërkesave lidhur me pronën e Paluajtshme Private me 74

75 përfshirjen asaj bujqësore dhe atë komerciale, parashikohet detyrimi i sekretarisë ekzekutive për ta njoftuar me atë ankesë palën e kundërt i cili ka të drejtë që brenda afatit prej 30 ditësh të jep përgjigje. Me dispozitën e nenit 12 përjashtohet mundësia e mbrojtjes gjyqësore nëse ankesat nuk janë dërguar përmes AKP-së. Në këtë dispozitë ligjore të rregullores së theksuar parashikohet detyrimi i gjykatës që brenda afatit prej 45 ditësh nga dita e marrjes së konkludimit të komisionit për të cilin është paraqitur ankesë të merret vendim përkatës duke vërtetuar konkluzionin e tillë apo duke refuzuar këtë konkluzion. Po me këtë dispozitë të kësaj rregulloreje është parashikuar e drejta e paditësit për ti drejtuar Gjykatës Supreme të Kosovës në rastet ku ka vonesa në vendimmarrje nga gjykata kompetente. Gjykata Supreme nëse konstaton se ka vonesa të paarsyeshme ajo urdhëron gjykatën kompetente që të vendosë brenda afatit prej 30 ditësh. Po që se gjykata kompetente nuk merr vendim përkatës në afatin prej 30 ditësh atëherë ajo vendos vetë në bazë të provave të disponueshme. Me dispozitën e nenit 12.7 të gjithnjë të kësaj Rregulloreje parashikohet një zgjedhje atipike ku parashikohet që nëse gjykata kompetente brenda afatit prej 45 ditësh pas marrjes së konkluzionit nga komisioni sipas ankesës, atëherë Agjencioni Kosovar i Pronës i njofton palët që brenda afatit prej 7 ditësh pas marrjes së njoftimit mund të paraqesin ankesë në Gjykatën Supreme në të cilën kërkohet që gjykata kompetente të merr vendim. Poqese ndonjëra prej palëve nuk paraqet kërkesë në Gjykatën Supreme atëherë konkluzioni i tillë bëhet i plotfuqishëm dhe i zbatueshëm. Këto zgjidhje kështu të parashikuara janë në kundërshtim me standardet dhe praktikat me te mira të Bashkësisë Evropiane si dhe ne kundërshtim me sistemin e kasacionit, revizionit apo sistemit të kombinuar që tashmë është adaptuar nga Ligji jonë i Procedurës Kontestimore. Sipas pikëpamjes sime juridike këto zgjidhje i ngjasojnë institutit juridik administrativ të heshtjes së administratës, ku nëse pala nuk paraqet ankesë në organin kompetent të administratës, brenda afatit te parashikuar me ligj, atëherë pala e humb të drejtën, ndonëse ai organ nuk ka marr vendim. Vërtet e pa shpjegueshme e pasqarueshme, kundër kushtetuese është zgjidhja juridike që gjykata mos të vendos sipas ankesës e kështu pa hequr dorë nga ankesa e afatshme, e lejueshme dhe plot, e të konstatohet se ajo ka hequr dorë. Me rastin institutit të heshtjes së administratës, organi kopetent administrativ nuk merë vendim konkret përkitazi kërkesës së palës dhe kështu pas 30 ditësh fitohet e drejta për deponimin e padisë në Gjykatën Supreme, për vlerësimin e ligjshmërisë së aktit të supozuar për refuzimin e kërkesës së palës. Ndërkaq në rastin konkret së nenit 12.7 të kësaj Rregulloreje poqese, palët nuk kërkojnë nga Gjykata Supreme në afatin prej shtat ditës atëherë të konstatohet se palët kanë hequr dorë nga ankesa. Përpos faktit që këto zgjidhje janë inkopatibile me standardet dhe rregullat procedurale Evropiane por të njëjtat kanë konotacion të zgjidhjeve subjektive dhe arbitrare. Me dispozitën e nenit 13 të kësaj rregulloreje parashikohet e drejta e paraqitjes së ankimit në afatin prej 15 ditësh, nga dita e marrjes së të vendimit të gjykatës kompetente apo të konkluzionit të komisionit që janë bërë të plotfuqishme në Gjykatën Supreme. Me këtë dispozitë ligjore parashikohen edhe shkaqet dhe arsyet 75

76 ankimore. Përgjigja në ankesë në të njëjtin afat. E drejta e Gjykatës Supreme për të kërkuar shpjegime dhe sqarime shtesë. Autorizimet e Gjykatës Supreme janë që të vendosë në seancë gjyqësore apo me mbajtjen e shqyrtimit gjyqësor si dhe mundësia e vendimmarrjes në afatin prej 15 ditësh. IV. KOPETENCA E GJYKATËS SUPREME NDAJ VENDIMEVE TË AGJENSIONIT KOSOVAR TË PRONAVE SIPAS RREGULLORES SË UNMIKUT NR. 2006/50 Kompetencat, përbërja e kolegjit, përjashtimi i gjyqtarëve, përfaqësimi i palëve paraqitja e parashtresave, administrimi i provave, dorëzimi, komunikimi, procedura e vendimmarrjes, paraqitja e ankesës, bazat ankimore, llojet e vendimeve, afatet ligjore dhe gjyqësore të kolegjit të ankesave ndaj vendimeve të Agjensionit Kosovar të Pronave është rregulluar me një sërë dispozitash ligjore dhe atë: Ligji nr. 03/l -199 për Gjykatat, Ligjin për Ndryshimin e Rregullores së UNMIK-ut 2006/50 për Zgjidhjen e Kërkesave të Pronës së Paluajtshme Private, duke përfshirë edhe atë Bujqësore dhe Komerciale, Rregullores së UNMIK-ut 2006/50 dhe Urdhëresat Administrative 2007/50 si dhe Ligjit të Procedurës Kontestimore dhe disa rregullore tjera të Agjencisë Kosovare të Privatizimit. Përbërja dhe kompetencat e kolegjit ankues ndaj vendimeve të AKP-së është e përcaktuar me dispozitat e nenit 21.2 të Ligjit për gjykatat, ku parashikohet se Gjykata Supreme përbëhet edhe prej Kolegjit të Apelit të Agjencisë Kosovare të Pronës dhe Dhomës së Posaçme të Gjykatës Supreme, gjyqtarë të së cilës janë pjesë përbërëse e Gjykatës Supreme. Sipas dispozitës së nenit 10 par.1 dhe nenit 16 të Ligjit për Ndryshimin e Rregullores së UNMIK-ut 2006/50 për Zgjidhjen e Kërkesave për Pronën e Paluajtshme, Private, Bujqësore dhe Komerciale, Kolegjin Ankues e përbëjnë 3 gjyqtarë: dy prej të cilëve duke përfshirë edhe kryesuesin e kolegjit i zgjedh Përfaqësuesi Civil Ndërkombëtar. Ndërkaq anëtarin e 3-të përkatësisht gjyqtarin e këtij paneli e emëron Presidenti i Republikës së Kosovës me propozim të Këshillit Gjyqësor të Kosovës. Kompetenca e Kolegjit ankues të Gjykatës Supreme sipas dispozitës së nenit 12 të të Rregullores së UNMIK-ut 2006/50 është për të vendosur me ankesat e paraqitura të palëve kundër vendime të Agjencionit Kosovar të Pronave, përkatësisht të Komisionit për Zgjidhjen e Kërkesave Pronësore të Pronës së Paluajtshme private duke përfshirë edhe atë bujqësore dhe komerciale. Pra kompetenca e këtij kolegji i referohet vendimmarrjes për vendimet e ankimuara të Agjencisë Kosovare të Pronave që kanë të bëjnë me zgjidhjen e kërkesave të pronësisë dhe të drejtës së shfrytëzimit të pronës së paluajtshme private duke përfshirë ato bujqësore dhe komerciale. Vendimmarrja sipas ankesave ndaj vendimeve të AKP-së i referohet ekskluzivisht periudhës së caktuar kohore prej deri më 20 qershor 1999 e që këto kërkesa pronësore dalin dhe janë të ndërlidhura si pasojë e konfliktit të armatosur në Kosovë. 76

77 Me këtë rregullore janë të parashikuar vetëm disa çështje të rëndësishme procedurale dhe atë: vendimi i AKP-së mund të kundërshtohet në afatin prej 30 ditësh në Gjykatën Supreme, dhe se ajo ankesë i dorëzohet Sekretariatit Ekzekutiv të AKP-së që vendimi mund të kundërshtohet për shkak të vërtetimit të gabuar dhe jo të plotë të gjendjes faktike, zbatimit të gabuar të së drejtës materiale dhe shkelje thelbësore të ligjit procedurial, që të paraqitet përgjigje në ankesë në afatin prej 30 ditësh që të vendoset në shqyrtimin gjyqësor dhe jashtëgjyqësor, që kur është në interes të drejtësisë të kërkojë sqarim, rivlerësim, ti shqyrtojë, ti vlerësojë provat e treguara dhe faktet e paraqitura duke mbajtur seancën dëgjimore. Instituti Beneficium Novorum vlen vetëm kur palët pa fajin e tyre nuk kanë mundur ti paraqesin apo nuk kanë qenë në mundësi e kështu nuk kanë mundur të dinë për fakte të tilla. Edhe me dispozitën e nenit 13 të Rregullores së theksuar në mënyrë segmentare, gjysmake janë shkoqitur dhe zbërthyer çështjet kruciale që kanë të bëjnë me ecurinë, autorizimet dhe kompetencat e gjyqtarit relator, efektit suspenziv dhe devolutiv të ankesës dhe disa autorizimeve që i referohen vendimmarrjes. Duke qenë se shumë institute të natyrës procedurale nuk janë parashikuar me rregulloren e UNMIK-ut 2006/50 si dhe me Urdhëresën Administrative 2007/5, atëherë mbi bazën e dispozitës të nenit 12.2 të kësaj Rregulloreje zbatohen dispozitat e Ligjit të Procedurës Kontestimore. Rrjedhimisht mbi të mësipërmen është autorizimi i Kolegjit të Apelit apo gjyqtarit referues të vlerësoje se paraqitja e ankesës a i përmban elementet e domosdoshme në bazë të së cilës mund të veprohet si dhe autorizimet e gjyqtarit referues. Pra përshtatshmërishte zbatohen dispozitat e LPK-së që i referohet shkaqeve dhe bazave të ankesës si të atyre të natyrës absolute ashtu edhe atë natyrës relative, zbatimit të gabuar të së drejtës materiale si dhe vërtetimit jo të plotë dhe të gabuar të gjendjes faktike. Po kështu me rastin e konstatimit që ankesa është e lejueshme e plotë dhe e paraqitur brenda afatit ligjor zbatohen dispozitat e LPK-së. Ligji i Procedurës Kontestimore poashtu zbatohet kur i referohemi çështjeve tjera që kanë të bëjnë me ndërmarrjen e veprimeve të caktuara nga ky Kolegj Ankues lidhur me atë se si veprohet me rastin kur ankesa është e palejueshme, jo e plotë dhe e paafatshme me ç rast e hedh poshtë me aktvendim. Siç dihet vetëm ankesa jo e plotë kolegji mund ta hedhë poshtë, para se të hetojë evitimin e mungesave. Kundër këtyre aktvendimeve është e lejuar ankesë e veçantë. Përgjigja në ankesë pala kundërshtare mund ta paraqesë në afatin prej 30 ditësh. Relatori i caktuar nga kryetari i kolegjit përgatit raportin me qëllim të shqyrtimit dhe vendimmarrjes i cili ka autorizim që të kërkojë raport nga komisioni i AKP-së për të verifikuar shkeljet e pretenduara apo për të kërkuar hetime të duhura për konstatime të tilla. Vendimi i Kolegjit të Apelit mbi ankesën është i natyrës procedurale apo meritore- neni 195 i LPK-së. Është i natyrës procedurale vendimi me të cilin ajo nuk shprehet në lidhje me vetë kërkesëpadinë. Ky vendim mbështetet në dispozitat procedurale, prandaj efekti i tij shprehet në sferën procedurale. Për shkak të rëndësisë procedurale jepet në formë të aktvendimit. Këto aktvendime janë: aktvendimi në të cilin hedhet poshtë ankesa, 77

78 aktvendimi me të cilin anulohet aktgjykimi i kundërshtuar dhe çështja i kthehet Gjykatës së shkallës së parë për rigjykim, aktvendimi me të cilin anulohet aktgjykimi dhe hedhet padia. Vendimi i Kolegjit Ankues është i natyrës meritore në qoftë se ajo me të shprehet në lidhje me kërkesëpadinë. Për shkak të rëndësisë së tij materialo-juridike dhe efekteve të tij në këtë sferë, ky vendim jepet në formë të aktgjykimit. I tillë është aktgjykimi me të cilin refuzohet ankesa dhe vërtetohet aktgjykimi i goditur, aktgjykimi me të cilin Kolegji Ankues e ndryshon aktgjykimin e kundërshtuar me ankesë. Me dispozitën e nenit 203 të LPK-së është parashikuar shprehimisht së Gjykata e shkalles së dytë nuk mund ta ndryshojë vendimin e Gjykatës së shkallës së parë në dëm të palës ankuese, nëse vetëm ajo ka bërë ankim jo edhe pala kundërshtare. Kjo rregull- ndalimi i ashtuquajturës Reformacio in pejus shprehimisht është parashikuar vetëm kur mbi ankesën jepet aktgjykimi me të cilën ndryshohet ai i goditur me ankesë. Po kështu edhe me nenin 204 të LPK-së parashikohet detyrimi i Gjykatës së Apelit që t i vlerësojë thëniet e ankesës që kanë qenë të rëndësisë vendimtare për dhënien e vendimit. Për të gjitha këto çështje të theksuara zbatohen dispozitat Ligjit të Procedurës Kontestimore. Duke qenë se me dispozitën e nenit 13.6 të të rregullores së UNMIK-ut 2006/50 parashikohet në mënyrë shprehimore se vendimet të Kolegjit Ankues të Gjykatës Supreme të Kosovës ndaj vendimeve të Agjencionit Kosovar të Pronave janë të formës së prerë dhe të plotfuqishme dhe ato nuk mund të kundërshtohen me mjete të rregullta dhe të jashtëzakonshme,atëherë kundër tyre nuk është lejuar paraqitja e mjeteve juridike siç janë: Përsëritja e Procedurës, Revizioni dhe Kërkesa për Mbrojtjen e Ligjshmërisë. Pra vendimet e Gjykatës Supreme të Kosovës janë definitive dhe të apelueshme. V. DISA DILEMA, PAQARTËSI DHE VËSHTIRËSI NË ZBATIMIN E LPK-SË NË PROCEDURËN ANKIMORE Siç dihet mirëfilli tashmë ka mbi dy vjet që ka filluar të zbatohet Ligji i Procedurës kontestimore e duke marrë parasysh faktin se ai përfaqëson instrument i gjallë juridik në sendërtimin e të drejtave dhe interesave të titullarëve të së drejtës, pra të personave juridik dhe fizik janë paraqitur për rrjedhojë në interpretim dhe zbatim edhe disa dilema, paqartësi dhe vështirësi. Interpretimi dhe zbatimi i këtyre dispozitave në të ardhmen me të drejtë pritet që të kontribuohet në interpretimin kreativ dhe kritik të instituteve juridike të parashikuar me këtë ligj,duke synuar në unifikimin e praktikës gjyqësore që për rastet e njëjta të zbatohen standardet e njëjta, me synim që të arrihet siguria dhe stabiliteti juridik si dhe rrjedhimisht stabilitet shoqëror. Dilemat dhe paqartësitë në interpretimin dhe zbatimin në praktikë sipas pikëpamjes sime juridike janë si më poshtë dhe atë: a. Me dispozitën e nenit 181 par.1 nënparagrafi a të LPK, parashikohet se aktgjykimi mund të ankimohet për shkak të shkeljeve të dispozitave të procedurës kontestimore. Sipas kësaj dispozite nuk mund të kuptohet dhe 78

79 të shpjegohet se cilët janë ato shkelje, a janë ato shkelje thelbësore të natyrës absolute relative si dhe ato për të cilat gjykata kujdeset sipas detyrës zyrtare. Pra, një formulim i tillë kështu i ndërtuar është mjaft i paqartë, jokonkret dhe i pasaktë. Me këtë formulim nuk janë përfshirë terminët juridiko-teknike të qarta me një gjuhë juridike të kuptueshme. b. Është i paqartë i pakuptueshëm dhe mjaft i koklavitur edhe dispozita e nenit e LPK-së ku theksohen vetëm shkeljet e LPK-së, pa i definuar se janë ato shkelje të natyrës absolute a relative, nga neni dhe 2 të LPK-së,ndaj dhe rrjedhimisht pamundësohet zbatimi i drejt dhe i ligjshëm i atyre normave juridike. c. Veçanërisht paraqiten dilema dhe vështirësi në interpretimin dhe zbatimin në praktikë e dispozitave të nenit 197 dhe 198 të LPK-së. Duke qenë se sipas nenit 197 dhe 198 të LPK-së kur Gjykata e shkallës së dytë e prishtë aktgjykimi i shkallës së parë vetëm për shkelje thelbësore nga neni paragrafi(b, c, i, h dhe k), atëherë paraqitet dilema në qoftë se Gjykata e Apelit e në rastin konkret edhe Kolegji Ankues ndaj vendimeve të AKP-së konstaton se,vendimet gjyqësore apo të AKP-së se ekzistojnë shkelje tjera nga neni 182 par.2 të LPK-së e që janë edhe 10 të tjera apo të atyre relative nga neni 182 par.1 të LPK-së që mund të jenë të shumta, ose atyre për të cilët Gjykata kujdeset sipas detyrës zyrtare sipas nenit 194 të LPK-së,atëherë lind dilema se në cilat dispozita ligjore do ta mbështesë vendimin e tij ky kolegj apo Gjykata e Apelit, d. Edhe dispozita e nenit 201 par.1 nënparagrafi a të LPK-së është shumë i paqartë, kundërthënës e pakuptimtë dhe për rrjedhojë e pazbatueshme. Me këtë dispozitë ligjore parashikohet se kur gjykata e shkallës së dytë e ndryshon aktgjykimin e shkallës së parë nëse konstaton shkelje të dispozitave të LPK-së pa ju referuar në mënyrë konkrete se cilat janë ato shkelje duke mos ju referuar në mënyrë konkrete dispozitave të nenit 182 par.1 dhe 2 apo nenit 194 të LPK-së. Duke ju qasur me seriozitetin, ndershmërinë, ndërgjegjshmërinë dhe përgjegjësinë profesionale të kapitullit të këtij ligji kur i referohemi vendimeve të Gjykatës së shkallës së dytë mbi ankesën nuk mund të gjejmë zgjidhje adekuate përkatësisht të hasim dispozita që do të rregullonin këto çështje kaq kruciale për vendimmarrje në mënyrë të drejtë dhe të ligjshme në ushtrimin e funksionit gjyqësor. Po kështu paraqiten dilema edhe me interpretimin dhe zbatimin e dispozitave ligjore të LPK-së që rregullojnë Institutin e Revizionit dhe Kërkesës për mbrojtjen e ligjshmërisë, të cilët me këtë rast nuk do të zbërthehen dhe shkoqiten ngase nuk i tangojnë temës të cilën e shqyrtojnë. Ata të cilët kanë interes për tu njoftuar me këtë problematikë mund ti referohen punimit tim të botuar në numrin 10/2010 të Buletinit të Odës së Avokatëve të Kosovës Avokatura. 79

80 VI. ZBATIMI DHE PËRMBARIMI I VENDIMEVE TË KOLEGJIT ANKUES TË GJYKATËS SUPREME Duke qenë se vendimi i Kolegjit Ankues i Gjykatës Supreme të Kosovës për çështjet e AKP-së janë vendime të formës së prerë dhe plotfuqishme (neni 13.6 i rregullores së UNMIK-ut 2006/50) dhe se ato përmbarohen 15 ditë pas dorëzimit të tyre palëve. Këto vendime i përmbaron Agjencioni Kosovar i Pronave dhe përfshin këto mjete juridike: dëbimi, vendosjen e pasurisë në administrim, dhënien e atyre paluajtshmërive me qira, konfiskimin e paluajtshmërive, shkatërrimin e strukturave të paligjshme dhe ankandin. Me rastin e ekzekutimit të këtyre vendimeve me anë të këtyre mjeteve juridike të theksuara palët njoftohen paraprakisht me dhënien e mundësisë që vendimet e tilla të zbatohen në afatin e lënë të quajtur paritiv. Dëbimi nga paluajtshmëria duke e liruar pronën nga objektet dhe njerëzit ndërmerret ndaj çdo personi i cili aktualisht në kundërshtim me vendimin është në posedim dhe shfrytëzim të saj. Agjencioni ka autorizime që edhe nëse shfrytëzuesi aktual që i është urdhërua dëbimi nga ajo paluajtshmëri nuk është prezent atëherë ndërmerren vendime përkatëse që të lirohet objekti nga sendet duke bërë orvatje që sa më pak të dëmtohen ato objekte dhe sendet. Po që se personi i cili duhet ti dorëzohet ajo paluajtshmëri nuk gjendet i pranishëm atëherë ajo paluajtshmëri bllombohet. Me rastin e zbatimit të këtyre vendimeve gjyqësore mund të kërkohet edhe asistenca nga organet e Policinë për largimin e çdo posedimi aktual. Sipas dispozitës së nenit 16.3 të Rregullores së theksuar, në bazë të urdhëresës së drejtorit të Sekretarisë Ekzekutive nëpunësi përgjegjës e zbaton urdhrin për dëbim. Ky urdhër për dëbim mund të shtyhet nga Sekretaria ekzekutive në konsultim me komisionin dhe Kryesuesin e kolegjit për shkaqe të arsyeshme dhe për një periudhë kohore të arsyeshme. Me marrëveshjen e palëve, kërkesën e palës që ka deponuar kërkesë dhe gjatë fazës së përmbarimit Sekretaria ekzekutive mundet të administron me pronën e tillë,përderisa titullari i asaj të drejte nuk e kërkon ta realizon. Kur ai e kërkon atë të drejtë ajo i kthehet në afatin prej 90 ditësh, përkatësisht pas skadimit të kohëzgjatjes së kontratës së qirasë. Sekretaria Ekzekutive ka autorizim që pronën e tillë ta jep edhe me qira, duke u bazuar nga arsyeshmëria dhe përshtatshmëria interesit konkret për zmadhimin e vlerës. VII. KOMENTI I LIGJIT NR.03/L 079 Pas miratimit të Kushtetutës së Republikës së Kosovës e cila ka hyrë në fuqi me e që Propozimi gjithëpërfshirës për zgjedhjen e Statusit të Republikës së Kosovës i dt.26 mars 2007, është pjesë integruese e saj, detyrimisht është dashur që të gjitha ligjet të harmonizohen me këto dokumente juridike. Prandaj është miratuar edhe Ligji nr.03/l -079 për 80

81 ndryshimin të rregullores së UNMIK-ut nr.2006/50 për Zgjidhjen e Kërkesave lidhur me Pronën e Paluajtshme, Private, duke përfshirë Pronën Bujqësore dhe atë Komerciale. Ky ligj është në pajtueshmëri me Kushtetutën e Kosovës dhe Propozimin Gjithëpërfshirës për Zgjidhjen e Statusit të Kosovës i dt. 26 mars 2007 dhe i instrumenteve tjera relevante ndërkombëtare. Përpos kësaj me miratimin e këtij ligji është siguruar zgjidhja e kërkesave pronësore për pronën e paluajtshme private, duke përfshirë edhe atë bujqësore dhe komerciale për periudhën prej deri më 20 qershor 1999 dhe se këto kërkesa i referohen pronës së paluajtshme që janë si rezultat apo të përfshira me konfliktin e armatosur në Kosovë. Ndryshimet thelbësore të këtij ligji i referohen autorizimeve të Kuvendit të Republikës së Kosovës dhe Përfaqësuesit Civil Ndërkombëtar, që kanë të bëjnë me konstituimin dhe emërimin e Bordit dhe anëtarëve të Bordit Mbikëqyrës, Komisionit për Zgjedhjen e Kërkesave Pronësore, dhe zgjedhjen e drejtorit dhe zëvendësdrejtorit. Me këto dispozita ligjore parashikohet që 5 anëtarët e Bordit Mbikëqyrës, tre anëtarë të Komisionit për zgjidhjen e kërkesave pronësore si dhe drejtorin dhe zëvendësdrejtorin i zgjedh kuvendi me propozim nga Kryeministri përkatësisht Kryetari i Gjykatës Supreme të Republikës së Kosovës. Ndërkaq, po me këto dispozita ligjore si fazë kalimtare është parashikuar që deri në përfundimin e mbikëqyrjes ndërkombëtare të zbatimit të Propozimit Gjithëpërfshirës për Zgjedhjen e Statusit të Kosovës të datës 26 mars 2007, tre anëtarë të bordit duke i përfshirë kryesuesin, drejtorinë e Sekretarisë Ekzekutive dhe dy anëtarë të komisionit duke përfshirë edhe kryesuesin i emëron përfaqësuesi civil ndërkombëtar. Ndërkaq me dispozitën e nenit 16 të këtij ligji është ndryshuar neni 12.8 i Rregullores së UNMIK-ut 2006/50,ashtu që parashikohet që Gjykata Supreme e Kosovës të vendos lidhur me ankesat ndaj vendimeve të AKP-së në kolegj gjykues prej tre gjyqtarëve të cilët caktohen nga kryetari i Gjykatës Supreme të Republikës së Kosovës nga radhët e asaj Gjykate sipas orarit vjetor. Edhe me këtë rast është parashikuar faza kalimtare ashtu që deri në përfundimin e mbikëqyrjes ndërkombëtare të zbatimit të propozimit gjithëpërfshirës për zgjidhjen e Statusit të Kosovës të datës 26 mars 2007 dy nga 3 gjyqtarë do të jenë përfaqësues ndërkombëtarë të cilët emërohen nga Përfaqësuesi Civil Ndërkombëtar, duke përfshirë edhe kryetarin e atij kolegji. VIII. NË VEND TË PËRFUNDIMIT Në kuadër të trajtimit të kësaj teme që i referohet juridiksionit të gjykatave në këtë tryezë të disktimeve kanë paraqitur në mënyrë të thuktë dhe të ngjeshur zanafillën e zhvillimit historik duke përfshirë interpretimin e dispozitave të Rregullores së UNMIK-ut 1999/23 dhe rrjedhimisht Rregulloren 2000/60 si dhe zbërthimin, shkoqitjen dhe zbatimin e rregullores së UNMIK-ut në fuqi 2006/50 me një theks të veçantë në zbatimin e Ligjit për ndryshimin e rregullores në fuqi me udhëzime administrative. Këtë temë e kam paraqitur në 81

82 formë të shkruar duke dhënë disa shpjegime dhe sqarime të kësaj rregulloreje dhe ligjit që ekskluzivisht i referohen të zgjidhjes së mosmarrëveshjeve të pronës së paluajtshme duke përfshirë atë bujqësore dhe komerciale që kanë rezultuar si pasojë e konfliktit të armatosur në Kosovë në periudhën prej deri më 20 qershor Pretendojmë që me diskutimet e ndërsjella interaktive të arrihet në sqarimin e shumë dilemave, paqartësive dhe vështirësive në interpretim dhe zbatim. E kjo pikërisht për faktin që të arrihet synimi i përbashkët për një standard të njësuar në interpretim dhe zbatim të këtyre rregulloreve dhe ligjeve që janë me ndikim në sigurinë dhe stabilitetin juridik të palëve dhe qytetarëve. 82

83 Liridon MALOKU, jur i dipl EKZEKUTIMI I MASAVE EDUKUESE NDAJ TË MITURVE NË REGJIONIN E MITROVICËS H Y R J E Si çdo vend në botë, edhe Kosova po përballet me sfida të shumta. Një ndër sfidat më të rënda është prania e delikuencës së të miturve si pjesë e kriminalitetit të përgjithshëm. Në vëllimin dhe strukturën e kriminalitetit të përgjithshëm në Kosovë, delikuenca e të miturve ka një peshë specifike të konsiderueshme si për nga format e shfaqjes, dhe llojshmëria e veprave të kryera, ashtu edhe për nga pasojat e dëmshme njerëzore, sociale, ekonomike, psikologjike e të tjera për shëndetin, mirëqenien dhe pasurinë e individit, të familjeve dhe të shoqërisë në përgjithësi. Në shtetet anëtare te Bashkimit Evropian delikuenca e te miturve llogaritet për një mesatare prej 15 % e te gjithë krimeve e cila mundet te rritet gjeri ne 22%. 95 Megjithëkëtë, dukuria e delikuencës së të miturve në Kosovë nuk është studiuar, trajtuar e luftuar sa duhet e si duhet, tani po i ndjejmë pasojat ne shoqërinë tonë demokratike. Sipas te dhënave statistikore shihet se kriminaliteti i te miturve ne Kosovë është ne një shkalle te konsiderueshme i pranishëm ne strukturën e gjithëmbarshme të kriminalitetit dhe sillet rreth 10% 96, që është duke treguar tendence të rritjes, gjë qe është një fakt brengosës ngase dihet se çfarë rëndësie ka edukimi i drejt i rinis për çdo shoqëri. Masat edukuese përmirësuese, si sanksione të veçanta penale ndaj te miturve, kanë për qellim ne radhë të pare pengimin e veprimit te delikuenteve të mitur por edhe riedukimin, risocializimin dhe përgatitjen e tyre për jetë. Në teorinë dhe ne praktiken bashkëkohore penitensiare të pengimit te delikuencës së të miturve, masat edukuese-përmirësuese u kushtohet kujdes i madhe, kjo veçmas vërehet edhe ne faktin se në mënyrë permanente bëhen përpjekje për gjetjen e masave me adekuate për mbrojtjen e te miturve delikuent, për pengimin e veprimtarisë se tyre delikuente dhe për riedukimin dhe risocializimin e tyre. Pas paraqitjes se masave edukative si lloj te posaçëm te sanksioneve penale, qe u dedikohen kryerësve te mitur për vepra penale, themelohen edhe gjykata te posaçme për te mitur. Për here te pare një gjykatë e tille është themeluar ne Çikago(1899), me pas u themeluan shumë gjykata për te mitur edhe ne kontinente tjera, mirëpo gjykatat e tilla për te mitur me vonë themelohen ne shumë shtete te Evropës ashtu qe po thuajse te gjitha shtete bashkëkohore kanë themeluar gjykata te posaçme për te mitur, te cilat merren me gjykimin e kryerëseve te 95 Konkluzionet e komisionit ekonomik dhe shoqëror evropian mbi parandalimin e delikuencës se tё miturve ( 2006/C 110/13), faqe 3. pika Azem Hajdari, E drejta e procedures penale e te miturve, Prishtinё, 2005 faqe

84 veprave penale. Në kodet moderne është gjithnjë e me e pranishme tendenca qe te miturit, ne tersi te ndahen nga e drejta penale dhe për luftimin e delikuencës se mitur te nxirren ligje te posaçme. Kjo tendence siç është e njohur ka ardhur ne shprehje edhe ne Kosovë. Qëllimi i këtyre përpjekjeve dhe zgjedhja konkrete pozitive ligjore në shumë shtete, është afrimi i mbrojtjes dhe ndihmës personave te mitur delikuent, duke ushtruar mbikëqyrje dhe kontroll ndaj tyre duke i aftësuar ata gjatë qëndrimit neper institucione te veçanta dhe duke zhvilluar përgjegjësin e tyre personale qe ne te ardhmen te formohen dhe krijohen si qytetar te ndershëm dhe korrektë. EKZEKUTIMI I MASAVE EDUKATIVE 1. Shqyrtime të përgjithshme Te miturit duhen te trajtohen si viktima e jo si kriminel sado qe sjelljet e tyre te jen te rrezikshme, por nuk do te thotë se ata do te falen nga sjelljet e tyre, por duhet te trajtohen me mirë gjatë rrjedhës se procedurës, dhe te zgjedhën masat me adekuate qe duhen te aplikohen ndaj tyre. 97 Masat edukative konsiderohen masat themelore në kuadrin e masave dhe dënimeve të zbatueshme ndaj të miturve. Me shqiptimin dhe ekzekutimin e këtyre masave ushtrohet rehabilitimi, mbrojtja dhe ofrimi i ndihmës ndaj kryesve të mitur të veprave penale në mënyrën më efikase se sa me sanksionet tjera ndaj të miturve. Kjo në të shumtën e rasteve bëhet edhe pa izolimin e tyre nga ambienti i mëparshëm familjar dhe shoqëror. Sistemi i drejtësisë për të mitur synon mirëqenien e të miturit dhe siguron që çdo reagim ndaj kryerësve të mitur të jetë gjithmonë në proporcion me rrethanat e kryerësit dhe veprës penale. 98 Kodi i drejtësisë për të mitur përmban dispozita të shumta që u referohen ekzekutimit të masave edukative ndaj të miturve. Ky ligj ka përfshirë edhe disa risi, ndryshime dhe avancime në fushën e ekzekutimit të këtyre masave, të cilat kanë për qëllim rritjen e efikasitetit të tyre, mbrojtjen dhe ofrimin ndihmës ndaj tyre si dhe luftimin dhe parandalimin e suksesshëm të delikuencës së të miturve. Sipas këtij Kodi, si risi është edhe parashikimi i shërbimit sprovues, si organ i cili ka kompetenca mjaft të gjera në ushtrimin përgjegjësive lidhur me ekzekutimin e masave edukative. Qëllimi i masave edukative është shprehur në nenin 19 të këtij kodi, ku thuhet: Qëllimi i masës edukative është që të kontribuojë në rehabilitimin dhe zhvillimin adekuat të kryesve të mitur, duke ofruar mbrojtje, ndihmë dhe 97 Vesel Latifi, Fenomenologjia dhe struktura e dekikuences se mitur dhe kuftimi e saj ne KSA te Kosovёs Perparimi nr.4/1988, Prishtinë, faqe Rregullat standarde minimale te Kombeve te bashkuara për administrimin e drejtësisë për te mitur (Rregullat e Pekinit). 84

85 mbikëqyrje, duke siguruar edukim dhe aftësim profesional, duke zhvilluar përgjegjësinë e tij personale dhe kështu duke ndaluar sjelljen recidiviste. Gjatë ekzekutimit të këtyre masave zbatohen disa parime dhe rregulla të caktuara, të cilave duhet t u përmbahen organet që janë të përfshira në zbatimin e tyre. Në vijim do të paraqiten dhe analizohen disa parime të përgjithshme mbi ekzekutimin e masave edukative, e më pas do të flitet veç e veç për ekzekutimin e masave edukative ndaj të miturve. 2. Parimet e përgjithshme mbi ekzekutimin e masave edukative Në Ligjin penal për të Mitur janë paraparë disa parime dhe rregulla të caktuara gjatë ekzekutimit të masave edukative ndaj të miturve (nenet 84-88). Si organe qendrore që janë të lidhura me ekzekutimin e masave edukative janë gjykata që ka shqiptuar masën edukative dhe shërbimi sprovues. Kësisoj, sipas nenit 84 paragrafi 1 gjykata që ka shqiptuar masën edukative ( gjykata kompetente ) është kompetente për mbikëqyrjen e ekzekutimit të masës edukative dhe për lëshimin e urdhrave lidhur me ekzekutimin e masës edukative. Ndërkaq, mëtutje në këtë nen përcaktohet roli dhe funksioni i shërbimit sprovues në ekzekutimin e masës edukative. Sipas paragrafit 2 të këtij neni, shërbimi sprovues që ndodhet në territorin ku i mituri ka banim të përhershëm apo të përkohshëm ( shërbimi sprovues kompetent ) ka kompetenca për ushtrimin e përgjegjësive lidhur me ekzekutimin e masës edukative. Shërbimi sprovues kompetent e ruan kompetencën edhe nëse vendbanimi i përhershëm apo i përkohshëm i të miturit ndryshon më vonë. Si parim tjetër mjaft i rëndësishëm që përcaktohet me këtë Ligj është edhe respektimi i personalitetit dhe dinjitetit të të miturve gjatë ekzekutimit të masave edukative. Ky parim ka ardhur në shprehje në nenin 85 të këtij kodi. Kësisoj, sipas paragrafit 1 të këtij neni Masat edukative ekzekutohen duke respektuar personalitetin edhe dinjitetin e të miturve, duke inkurajuar zhvillimin e tyre fizik, moral dhe intelektual, si dhe duke mbikëqyrë shëndetin e tyre fizik dhe mendor. Ekzekutimi i këtyre masave duhet bazuar në programin individual që duhet t i përshtatet personalitetit të të miturit dhe duhet të jetë në pajtim me të arriturat bashkëkohore. Ky program duhet të jetë i mbështetur në analizat gjithëpërfshirëse që kanë të bëjnë me të miturin, shkaqet dhe llojin e veprës penale si dhe të shkallës së arsimimit, zhvillimit të të miturit dhe rrethanave tjera familjare (neni 81 paragrafi 3). Po ashtu, ky program duhet të përfshijë edhe mjetet motivuese që ndikojnë në zhvillimin dhe aftësimin e të miturit. Sipas rregullit, shpenzimet për ekzekutimin e masave edukative paguhet nga buxheti i Kosovës. Por, me këtë ligj parashihet që edhe prindërit dhe personat e tjerë që janë të obliguar me ligj të kujdesen për të miturin obligohen që të 85

86 kontribuojnë në pagimin e shpenzimeve për ekzekutimin masave edukative (neni 86 paragrafi 2). Në praktikën gjyqësore dhe të ekzekutimin të këtyre masave parashtrohet dilema rreth nivelit apo shumës së kontributit të prindërve apo i personave tjerë që të kontribuojnë në pagimin e shpenzimeve të ekzekutimit të masës edukative. Është obligim i gjykatës që ka marrë aktvendimin mbi shqiptimin e masës edukuese që të caktojë lartësinë e këtij kontributi të shpenzimeve, varësisht prej gjendjes financiare të prindërve apo personave të cilët me ligj detyrohen të kujdesen për të miturin. Me këtë rast, si rregull, së pari merret aktvendimi mbi shqiptimin e masës edukative dhe pastaj vazhdon procedura lidhur me caktimin e nivelit të këtij kontributi. Nëse në praktikën e përditshme paraqiten rrethana që kanë të bëjnë me gjendjen financiare të këtyre obliguesve, pra nëse ajo keqësohet apo përmirësohet, atëherë në çdo rast gjykata kompetente ka të drejtë që ta ndryshojë vendimin lidhur me nivelin e kontributit (neni 86 paragrafi 4). Masat edukative ndaj të miturve fillojnë të ekzekutohen pas vendimit të formës së prerë të gjykatës dhe kur konstatohet se nuk ka pengesa juridike për ekzekutimin e tyre. Vendimin e formës së prerë gjykata ia dërgon institucionit të autorizuar apo individit për ekzekutim brenda tri ditëve nga dita kur vendimi merr formë të prerë. Vendimit për ekzekutim ajo ia bashkangjet edhe dokumentet tjera siç janë: certifikata e lindjes, dëftesën e shkollës ose dokumentin për transferim, raportin e kontrollit mjekësor, të dhënat nga dosja penale për vepra të mëhershme penale, procedurën e zbatuar dhe raportin e lëshuar nga shërbimi sprovues (neni 87 paragrafi 2). Po ashtu, edhe institucioni apo individi që e pranon vendimin e fillon ekzekutimin e masës brenda tri ditësh nga pranimi i vendimit. Siç mund të vërejmë, afatet për fillimin e procedurës dhe ndërmarrjen veprimeve të tjera që kanë të bëjnë me ekzekutimin e masave edukative janë të shkurtra dhe ato duhet të respektohen. Kjo bëhet me qëllim që ekzekutimi i këtyre masave të rrjedh pa probleme. 3. Llojet e masave edukative : Kodi i drejtësisë për te mitur i Kosovës ka paraparë tri lloje masa edukuese: - masat disiplinore - masat e mbikëqyrjes se shtuar dhe - masat institucionale Ekzekutimi i masave disiplinore Masat disiplinore ndaj të miturve konsiderohen masat më të lehta edukative që mund të shqiptohen ndaj kryesve të mitur qe kanë kryer. Këto masa kryesisht shqiptohen për vepra të lehta penale. 86

87 Sipas nenit 20 paragrafi 2 të Ligjit penal për të mitur, masat disiplinore shqiptohen ndaj kryesit të mitur nëse konstatohet se mund të arrihet efekti i edukimit me masa afatshkurtra, veçanërisht nëse vepra është kryer nga pakujdesia. Zakonisht kemi të bëjmë me persona të mitur që kanë kryer vepra penale si rezultat i pakujdesisë së tyre dhe të mungesës së përgjegjësisë personale. Këtu nuk kemi te bëjmë me një personalitet i cili ka devijuar ne aspektin social dhe psikik por veprimi dhe sjellja kriminale është me tepër rezultat i disa rrethanave dhe situatave te rastit prandaj konsiderojmë se me masa me te lehta mund te ndikoj qe personi i tillë te përmirësohet dhe te heq dorë nga sjellja e tillë devijante apo delikuente. Kur gjykata ndaj te miturit shqipton ndonjë mase apo dënim ne radhë të parë duhet te këtë parasysh interesin e te miturit, veçmas duhet te këtë kujdes: - llojin e veprës penale qe e ka kryer i mituri - moshën e te miturit - nivelin e zhvillimit psikologjik te miturit - karakterin dhe prirjet e tij - motivet qe e kanë shtyre ne kryerjen e veprës penale - shkallen e edukimit te tij - mjedisin dhe rrethanat jetësore te tij - masat e shqiptuar me pare ndaj tij. 99 Ligji penal për të Mitur parasheh dy lloje të masave disiplinore: 1. Qortimi gjyqësor dhe 2. Dërgimi i të miturit në qendrën disiplinore (neni 22 i LPMK) Qortimi gjyqësor Qortimi gjyqësor është masa më e lehtë edukative që mund të shqiptohet ndaj kryesve të mitur të veprave të lehta penale. Sipas nenit 21, paragrafi 1 të Kodit të drejtësisë për të Mitur, gjykata e shqipton këtë masë kur ajo konsiderohet e mjaftueshme dhe në interes të miturit për të ndikuar pozitivisht në sjelljen e tij. Sipas te dhënave statistikore zyrtare te Gjykatës rezulton se ne regjionin e Mitrovicës prej vitit 2004 e gjeri ne vitin 2007 janë shqiptuar gjithsejtë 26 qortime gjyqësore. Me anën e kësaj mase gjykata e bënë me dije të miturin për dëmin e shkaktuar dhe veprën penale si dhe në të njëjtën kohë ia tërheqë vërejtjen të miturit se nëse në të ardhmen sërish kryen vepra penale, ndaj tij do të shqiptohet një masë apo dënim më i rëndë (neni 18 paragrafi 2 i Ligji penal për të Mitur). 99 Bajram Ukaj, E drejta nr.1-2/2008, faqe

88 Shërbimi sprovus i Kosovës, dega ne Regjionin e Mitrovicës brenda kësaj periudhe kohore janë punuar gjithsejtë 49 anketa sociale, ne disa raste duke rekomanduar edhe masat edukative për rastin e paraqitur ne trajtim Dërgimi në qendrën disiplinore Masa e dërgimi në qendrën disiplinore po ashtu është ndër masat e lehta edukative, e cila shqiptohet ndaj të miturit që ka kryer sjellje delikuente apo vepra penale të lehta si rezultat i mendjelehtësisë dhe pakujdesisë së tij, dhe nëse formohet bindja se me dërgimin e të miturit në qendrën disiplinore mund të ndikohet me sukses në zhvillimin pozitiv të personalitetit të tij dhe evitimin e sjelljeve negative. Masat edukative-përmirësuese e dërgimit ne qendrën disiplinore për persona te mitur, ekzekutohet ne qendra te veçanta disiplinore qe themelohen vetëm për ketë qellim. Këto Qendra mund te funksionojnë edhe ne kuadër te institucioneve te tjera edukuese- arsimore ose ne kuadër te enteve dhe shërbimeve te ndryshme për mbrojtje sociale. Ndryshe nga legjislacioni i mëparshëm, i cili ka përmbajtur dispozita më detaje lidhur me ekzekutimin e kësaj mase, me këtë ligj parashihen dispozita më të pakta, të cilat rregullojnë këtë fushë. Masa disiplinore e dërgimit në qendër disiplinore ekzekutohet në qendra disiplinore për të mitur, të cilat themelohen për këtë qëllim. Në Ligjin penal për të Mitur (neni 22 paragrafi 2) parashihen dy forma të zbatimit të dërgimit të miturit në qendrën disiplinore: Më së shumti një muaj, deri në katër orë në ditë, dhe më së shumti katër ditë gjatë festës shkollore apo publike, deri në tetë orë në ditë. Gjykata është e obliguar që të caktojë numrin e orëve të qëndrimit të të miturit në qendrën disiplinore. Kjo masë zakonisht ekzekutohet prej orës Nëse personit te mitur i është shqiptuar masa e qëndrimit dhe vendosjes ne Qendrën disiplinore për kohe me te gjate, atëherë ai duhet te vendoset aty, pa shkëputje nga procesi i vijimit te shkollimit 100. Sipas zyrtarëve te SHSK-se një nder problemet me te cilën ballafaqohen është mungesa e qendrave edukuese ne regjion te Mitrovicës, dhe ata pohojnë se bashkëpunim kanë vetëm me një organizatë e cila quhet Shtëpia e Shpresës, ku ne këtë institucion organizohet aktivitete edukative për delikuentet e mitur, por numri është shumë i kufizuar ne raport me rastet qe paraqiten. Këtë pohim e vërteton edhe te dhënat statistikore te Shërbimi Sprovues i Kosovës (SHSK-ja) ku gjatë periudhës nuk është kryer as një anketë sociale lidhur me ketë masë edukative. Gjatë qëndrimit në qendrën disiplinore krahas trajtimit edukativ dhe pedagogjik, i mituri duhet të angazhohet edhe në aktivitetet e dobishme në pajtim 100 Ragip Halili, Penologjia (shkenca mbi ekzekutimin e sanksioneve penale), Prishtinë, 2005, faqe

89 me moshën e tij, shkathtësitë dhe interesat me qëllim të zhvillimit të ndjenjës së përgjegjësisë së tij. (neni 22 paragrafi 4). Po ashtu, gjatë ekzekutimit të kësaj mase duhet pasur kujdes që i mitur të vijojë me rregull shkollimin apo punën e tij. Sipas te dhënave statistikore zyrtare te Gjykatës rezulton se ne regjionin e Mitrovicës prej vitit 2004 e gjeri ne vitin 2007 nuk janë shqiptuar as një mase edukative përkatësisht dërgim ne qendrën disiplinore, gjatë kësaj periudhe. Sipas dispozitave të legjislacionit në fuqi, është obligim i prindit, prindit adoptues apo kujdestarit që të sigurojnë vizita të rregullta të të miturit në qendrën disiplinore. (neni 90 paragrafi 1). Ndërsa është obligim i qendrës disiplinore që të njoftoj gjykatën kompetente kur i mituri nuk paraqitet në kohën e caktuar në qendrën disiplinore apo kur ndërpret vizitat e tij të rregullta. Lidhur me ekzekutimin e kësaj mase, qendra disiplinore mban shënime dhe përpilon raporte me shkrim mbi efektet dhe rezultatet e ekzekutimit të kësaj mase që kanë të bëjnë me përmirësimin e të miturit, të cilat raporte i dërgohen gjykatës kompetente për inspektim dhe shërbimit sprovues kompetent Ekzekutimi i masave të mbikëqyrjes së shtuar Masat e mbikëqyrjes së shtuar, si masa të karakterit jashtë institucional, kanë rëndësi të madhe në pengimit dhe luftimin e sjelljeve devijante të të miturve. Ato po gjejnë një aplikim të gjerë në praktikën gjyqësore të shumë shteteve. Kjo nga fakti pasi që ato për nga natyra dhe përmbajtja e tyre janë më të përshtatshme për realizimin e konceptit të luftimit të kriminalitetit të të miturve, pa e privuar të miturin nga liria. 101 Sipas nenit 20 paragrafi 3 të Kodit te drejtësisë për të Mitur, këto masa shqiptohen ndaj të miturit interesat e të cilit nuk kërkojnë izolimin nga mjedisi i tij i mëparshëm dhe mbahen me masë afatgjate që të miturit i ofron mundësinë e edukimit, rehabilitimit apo trajtimit. Sipas Kodit te drejtësisë për të Mitur (neni 20 paragrafi 3) si masa të mbikëqyrjes së shtuar janë: 1. Mbikëqyrja e shtuar nga ana e prindit, prindit adoptues ose kujdestarit të të miturit; 2. Mbikëqyrja e shtuar nga familja tjetër dhe 3. Mbikëqyrja e shtuar nga organi i kujdestarisë Mbikëqyrja e shtuar nga ana e prindit, prindit adoptues ose kujdestarit Ekzekutimi i masës së mbikëqyrjes së shtuar nga ana e prindit, prindit adoptues ose kujdestarit, sipas nenit 91 të këtij ligji, fillon kur prindi, prindi 101 Ismet Salihu, E drejta penale per te mitur, Prishtinë, 2005 faqe

90 adoptues apo kujdestari pranon aktvendimin e formës së prerë mbi shqiptimin e kësaj mase edukative. Qëllimi i mbikëqyrjes është te zvogëloj keqëberjen e serishme dhe t i ndihmoj integrimit te keqbërësit ne sheqeri ne një mënyrë qe e minimizon dëshirës për t iu kthyer krimit. 102 Qëllimi i shqiptimit dhe ekzekutimit të kësaj mase është që të shtohet mbikëqyrja në sjelljet dhe jetën e të miturit nga ana e atyre që edhe sipas ligjit janë të obliguar që të kujdesen për edukimin dhe zhvillimin e drejtë të tyre. Masa e mbikëqyrjes së shtuar nga ana prindit, prindit adoptues ose kujdestarit nuk mund të zgjasë më pak se tre muaj e as më gjatë se dy vjet (neni 20, paragrafi 3). Gjykata do te shqiptoj këtë mase edukuese te mbikëqyrjes se shtuar, nëse prindi, prindi adoptues apo kujdestari e kanë len pas dore mbikëqyrjen dhe edukimin te miturit edhe pse kanë pasur mundësi dhe aftësi për mbikëqyrjen e te miturit, mirëpo janë treguar te pakujdesshëm ndaj mbikëqyrjes se tillë dhe kur masa e tille është ne interes me te mire te te miturit (paragrafi 1 i nenit 23). Nga kjo dispozitë e lartcekur rrjedh se për shqiptimin e kësaj mase duhen të plotësohen dy kushte: Kushti i pare është qe vepra penale te jetë kryer për shkak te mos ushtrimit tё mbikëqyrjes dhe edukimit nga ana e prindërve, adoptuesit, apo kujdestarit. Kushti i dytë është se kjo mase edukues mund te shqiptohet nëse konstatohet se prindërit adoptues apo kujdestari i te miturit kanë mundësi dhe aftësi ta ushtrojnë mbikëqyrjen dhe edukimin e tij. 103 Sipas te dhënave statistikore te Gjykatës rezulton se ne regjionin e Mitrovicës prej vitit 2004 gjeri ne vitin 2007 janë shqiptuar gjithsejtë 84 masa te tilla, ndërsa mbikëqyrje e shtuar nga prindi ne verifikim te SHSK-se janë shqiptuar nё 10 raste. Gjatë ekzekutimit të kësaj mase i mitur qëndron në familjen e vet, por prindërit e tij, prindi adoptues apo kujdestari janë të obliguar që të kujdesen dhe të ushtrojnë mbikëqyrje të shtuar ndaj tij. Ata janë të obliguar që t i respektojnë urdhrat dhe udhëzimet e gjykatës e cila ka shqiptuar masën edukative. Po ashtu, ata duhet të lejojnë edhe organin e shërbimit sprovues që të verifikojë ekzekutimin e kësaj mase kur një gjë e tillë urdhërohet nga gjykata. (neni 88 paragrafi 1). Po ashtu, sipas nenit 89 paragrafi 1 prindi, prindi adoptues ose kujdestari i të miturit dhe shërbimi sprovues janë të obliguara që ta informojnë gjykatën kompetente mbi përparimin e ekzekutimit të kësaj mase. Ndërkaq, shërbimi sprovues është i obliguar që ta informojë gjykatën edhe për mospërmbushjen e detyrimit të veçantë nga i mituri në pajtim me nenin 23 të këtij kodi dhe pengesat e tjera që kanë të bëjnë me ekzekutimin e kësaj mase. 102 Rregullat standarde minimale per masat jo ndeshkimore (Rregullat e Tokios), rezoluta 45/110 e dates 14 dhjetor 1990, Salihu, opc.cit., faqe

91 Sipas te dhënave statistikore zyrtare te SHSK-se rezulton se ne regjionin e Mitrovicës prej vitit 2004 e gjeri ne vitin 2007 janë punuar anketa sociale gjithsejtë 46 raste, ku disa prej anketave sociale kanë pasur edhe rekomandimet për masën edukative konkrete, gjithashtu 11 raste kanë qen ne verifikim te SHSK-se. Nëse gjatë ekzekutimit të kësaj mase lindin probleme, mosmarrëveshje dhe konteste ndërmjet prindërve, prindërve adoptues ose kujdestarit të të miturit dhe shërbimit sprovues, atëherë ky konflikt zgjidhet përmes gjykatës kompetente. Ndërkaq, varësisht nga rezultatet që arrihen gjatë ekzekutimit të kësaj mase, me propozimin e shërbimit sprovues ose me vetiniciativë, gjykata mundet që këtë masë ta suprimojë ose ta zëvendësoj me ndonjë masë tjetër edukative Mbikëqyrja e shtuar në familjen tjetër Masa e mbikëqyrjes së shtuar në familjen tjetër zakonisht shqiptohet në rastet kur në familjen e personit të mitur nuk ka kushte për zbatimin e masës së mbikëqyrjes së shtuar nga ana e prindit, prindit adoptues ose kujdestarit. Kjo ndodhë në rastet kur për shkaqe objektive prindërit, adoptuesi apo kujdestari nuk janë në gjendje ta ushtrojnë zbatimin e kësaj mase për arsye te pa aftësisë fizike dhe psikike si p.sh., për shkak te sëmundjeve te ndryshme, gjenden jashtë shtetit, janë duke mbajtur dënimin me burg etj., ose edhe për shkak të rrethanave personale të tyre (janë alkoolist, narkoman etj.). 105 Këto rrethana dhe të ngjashme bëjnë që gjykata të vendos që mbikëqyrja e shtuar të zbatohet në një familje tjetër. Natyrisht se familja tjetër duhet ti plotësojë disa kushte të caktuara si dhe të pajtohet me zbatimin e masës së shqiptuar. Në rend të parë kërkohet që në te të mbretërojë një ambient i shëndoshë familjar dhe të ketë kushte për ofrimin e mbikëqyrjes së shtuar. Sipas nenit 94 të Ligjit të penal për të Mitur, gjykata kompetente me propozimin e shërbimit sprovues kompetent e cakton familjen në të cilën vendoset i mituri ndaj të cilit është shqiptuar kjo masë. Është detyrë e shërbimit sprovues që para se t ia dorëzojë propozimin gjykatës, duhet të analizojë dhe studiojë personalitetin e të miturit dhe strukturën sociale dhe psikologjike të familjes në të cilën ai do të vendoset. Dispozitat e këtij ligji sugjerojnë dhe obligojnë se në kushtet e njëjta, përparësi duhet dhënë familjes me të cilën i mituri është në lidhje farefisnore apo është i lidhur emocionalisht me te. (neni 94 paragrafi 3). Edhe ne rast shqiptimi te kësaj mase gjykata përcakton obligimet dhe detyrat te caktuara për zbatimin e masave konkrete ndaj personit te mitur. Familjes tjetër, gjykata i shtron obligime qe ti përmbush disa aktivitete dhe veprime qe kanë te bejn me edukimin, shkollimin, dhe mbikëqyrjen e personit te mitur. 104 Regjep Gashi, Ekzekutimi i masave dhe denimeve ndaj te miturve (Me Ligjin Penal për të Mitur), Dispensë Prishtinë, 2007, faqe Halili, op.cit., faqe

92 Sipas nenit 95 të këtij ligjit, shërbimi sprovues dhe familja në të cilën vendoset i mituri nënshkruajnë marrëveshje me shkrim që i rregullon të drejtat dhe detyrimet e përbashkëta. Ne këtë kontratë përcaktohen obligimet qe i merr përsipër familja ndaj te miturit si dhe kushtet dhe afati i qëndrimit te personit te mitur. Nga ana tjetër, po ashtu ne këtë kontratë rregullohet obligimi i bartjes se shpenzimeve te vendosjes, ushqimit dhe shpenzimeve tjera qe lindin gjate kohës se qëndrimit te personit te mitur ne familjen tjetër. Familja tjetër dhe organi i kujdestarisë, gjithashtu obligohen qe ne mënyrë te rregullt ta informojnë gjykatën lidhur me ecurit e realizimit dhe zbatimit te kësaj mase. Me urdhër të gjykatës, familja në të cilën vendoset i mituri duhet të lejojë shërbimin sprovues ta verifikojë ekzekutimin e kësaj mase. Me qëllim që ekzekutimi i kësaj mase të zbatohet me sukses, shërbimi sprovues i ofron ndihmë të nevojshme familjes në të cilën është i vendosur i mituri. Po ashtu, gjatë ekzekutimit të kësaj mase, i mituri mban lidhje të përhershme me familjen e tij, përpos kur gjykata kompetente urdhëron ndryshe në bazë të propozimit të shërbimit sprovues. (neni 96). Në rastet kur rrethanat në familjen ku është vendosur i mituri ndryshojnë dhe e vështirësojnë ekzekutimin e kësaj mase, atëherë gjykata sipas detyrës zyrtare ose në bazë të propozimit të shërbimit sprovues mund të urdhërojë ndryshimin e vendit për të miturin, duke e dërguar atë në një familje tjetër (neni 97). Kjo masë edukuese mund të zgjasë më së paku tre muaj dhe më së tepërmi dy vjet. Varësisht nga suksesi i arritur gjatë ekzekutimit të kësaj mase, sipas propozimit të shërbimit sprovues apo me vetiniciativë gjykata mundet që masën e shqiptuar ta pushojë apo ta zëvendësojë me një masë tjetër edukative. 106 Ne regjionin e Mitrovicës kjo masë edukative nuk është shqiptuar nga ana e Gjykatës brenda kësaj periudhe kohore, çka do te thotë se as shërbimi sprovues nuk e ka ber as një anketë sociale Mbikëqyrja e shtuar nga organi i kujdestarisë Ne praktik ndodhin situata dhe raste te cilat vërtetojnë se personi i mitur nuk mund te qëndroj ne familjen e vet por as te vendoset ne ndonjë familje tjetër me qellim te ushtrimit te mbikëqyrjes se shtuar. Sipas nenit 25 paragrafi 1 të Ligjit penal për të Mitur, masa e mbikëqyrjes së shtuar nga organi i kujdestarisë shqiptohet nga gjykata pas dëgjimit të prindit, prindit adoptues apo kujdestarit, kur ajo konstaton se personat e përmendur nuk janë në gjendje të ushtrojnë mbikëqyrjen e shtuar ndaj të miturit dhe kur një masë e tillë është në interesin më të mirë të miturit. Gjatë ekzekutimit të kësaj mase i mituri edhe më tej mbetet në mjedisin e familjes së vetë. Sipas te dhënave statistikore te Gjykatës rezulton se ne regjionin e Mitrovicës prej vitit 2004 e gjeri ne vitin 2007 janë shqiptuar gjithsejtë 23 masa te 106 Gashi, op.cit., faqe

93 mbikëqyrjes se shtuar nga ana e organit te kujdestaris, dhe 3 raste i ka shqiptuar vijim te rregullt shkollor. Ndërsa shërbimi sprovus i Kosovës dega ne Mitrovicë gjatë kësaj periudhe i ka punuar gjithsejtë 56 anketa sociale lidhur me ketë masë edukative. Gjatë ekzekutimit të kësaj mase, gjykata i cakton detyra të caktuara organit të kujdestarisë si: mbikëqyrjen e ekzekutimit të miturit lehtësimin e qasjes në arsimimin profesional dhe punësimin; sigurimin e largimit të miturit nga çfarëdo ndikimi negativ; lehtësimin e qasjes në kujdes shëndetësor; ofrimin e zgjidhjeve të mundshme lidhur me problemet që mund të shfaqet te i mituri dhe detyra të tjera që mund të caktojë gjykata me interes për të miturin. 107 Organi i kujdestarisë posa ta marrë aktvendimin mbi shqiptimin e kësaj mase e cakton zyrtarin përgjegjës nga organi i kujdestarisë për ekzekutimin e masës dhe lidhur me këtë e informon gjykatën kompetente (neni 95). Personi zyrtar duhet te kujdeset për shkollimin e te miturit, për kyçjen e tij eventuale ne aktivitete e dobishme dhe për largimin e tij nga ambienti qe ndikon dëmshëm ne formimin e tij. Gjithashtu ky person zyrtar ndërmerr masa te nevojshme për mjekim, sigurimin, mbrojtjen shëndetësore, dhe sigurimin e kushteve tjera te nevojshme për jete normale te personit te mitur. Organi i kujdestarisë harton planin e punesë qe duhet te zbatoj lidhur me ekzekutimin e kësaj te mbikëqyrjes se shtuar. Ky plan përmban detyrime dhe obligime si te personit te miturit ashtu edhe te organeve te kujdestarisë. Personi zyrtar është i obliguar qe personalisht dhe me rregull te mbaj kontakt me personin e mitur te organizoj biseda, vizita dhe mënyra te tjera te përshtatshme te ndikimit dhe mbikëqyrjes. Gjatë ekzekutimit të kësaj mase është obligim i gjykatave, zyrave të prokurorive, shkollave dhe institucioneve të tjera që të ndihmojnë dhe bashkëpunojnë me organin e kujdestarisë në ekzekutimin e kësaj mase edukative. Po ashtu, edhe prindi, prindi adoptues apo kujdestari i të miturit janë të obliguar që ta informojnë organin e kujdestarisë lidhur me pengesat eventuale në ekzekutimin e masës së tillë. Personi zyrtar i organit të kujdestarisë kujdeset dhe merr masa të nevojshme që kanë të bëjnë me shkollimin e të miturit, kyçjen e tij në aktivitetet e dobishme shoqërore, mjekimin, sigurimin si dhe sigurimin e kushteve të tjera të nevojshme për zhvillimin e drejtë të të miturit. Organi i kujdestarisë, po ashtu, është i obliguar që ta informojë gjykatën kompetente edhe lidhur me mos përmbushjen e detyrimeve të posaçme të shqiptuara sipas nenit 26 të Ligjit penal për të Mitur nga ana e të miturit, si dhe për çfarëdo pengese në ekzekutimin e masës edukative. Si detyrime të posaçme sipas këtij neni, që mund të caktojë gjykata ndaj të miturit janë: - Personalisht t i kërkojë falje palës së dëmtuar; 107 Halili op.cit., fq

94 - Palës së dëmtuar t ia kompensojë dëmin në pajtim e gjendjen financiare të të miturit; - Të vijoj rregullisht shkollimin; - Të pranojë punësimin ose të aftësohen për ndonjë profesion i cili i përshtatet shkathtësive dhe aftësive të tij; - Të përmbahet nga çfarëdo kontakti me individë të caktuar që mund të kenë ndikim negativ tek i mituri; - Të pranojë këshilla psikologjike; - Të mos vizitojë vende ose mjedise të caktuara që mund të kenë ndikim negativ tek i mituri dhe - Të përmbahet nga përdorimi i drogës dhe i alkoolit. Edhe kohëzgjatja e kësaj mase edukative është jo më e shkurtër se tre muaj dhe jo më e gjatë se dy vjet Ekzekutimi i masave edukative institucionale Masat e edukative institucionale ose masat e enteve konsiderohen si masa më të rënda edukative që mund të shqiptohen ndaj kryesve të mitur të veprave penale. Këto masa kanë të bëjnë me vendosjen e të miturve për një kohë relativisht të gjatë në institucione, me ç rast ata duhet të veçohen nga ambienti i mëparshëm shoqëror. Masat edukative institucionale shqiptohen ndaj të miturve, ndaj të cilëve duhet ndërmarrë masa afatgjata me qëllim të edukimit, riedukimit apo mjekimit të tyre, si dhe nëse është i nevojshëm veçimi i tyre nga ambienti i mëparshëm familjar, social dhe shkollor. Sipas nenit 20 paragrafi 4 të Ligjit penal për të Mitur, që të shqiptohen këta masa duhet të plotësohen dy kushte: domosdonë që ndaj të miturit të ndërmerren masa më afatgjata të edukimit, riedukimit apo mjekimit; si dhe që gjykata të konstatojë se mjedisi i mëparshëm social ka ndikuar negativisht në sjelljet e të miturit. Zakonisht masat institucionale aplikohen ndaj personave te mitur qe kanë kryer sjellje dhe veprime kriminale te cilat janë me te rrezikshme, e nga ana tjetër, personaliteti i tyre vërteton se duhet te ndërmerren disa metoda dhe mjete te posaçme te riedukimit dhe risocializimit. Prandaj, shtrohet si nevojë qe ata te mitur për një kohë te caktuar te ndahen dhe izolohen nga rrethi i me parmë dhe te vendosen ne ente dhe institucione te veçanta me qellim te aplikimit te një tretmani me adekuat për riedukimin e tyre. Vendosja e personave te mitur ne ente dhe institucione te veçanta arsyetohet edhe me faktin se ambienti i deritanishëm ka pasur ndikim negativ dhe vlerësohet se është e domosdoshme qe ata te largohen edhe e mënyre fizike për një kohë te caktuar nga ai ambient, me qellim te eliminimit te ndikimeve te tilla dhe krijimit te shprehive e vetive te reja konstruktive. 94

95 Kjo masë edukative brenda kësaj kohe nuk është shqiptuar nga gjykata, sipas intervistës me Gjyqtar për te mitur, ata e arsyetojnë ne mungesë te institucioneve te tilla edukative, ne regjion te Mitrovicës. Në nenet të këtij kodi janë paraparë disa dispozita të përgjithshme që kanë të bëjnë me ekzekutimin e masave edukative institucionale. Kështu, sipas nenit 102 të këtij kodi, i mituri ndaj të cilit ekzekutohet masa edukative institucionale, krahas të drejtave të parapara me këtë kod, gëzon edhe të drejtat sikurse edhe personat madhorë të dënuar me burgim. Edhe me këto dispozita parashihet shtyrja e ekzekutimit të këtyre masave për shkaqe të arsyeshme, në bazë të kërkesës së të miturit ose prindit të tij, prindit adoptues ose kujdestarit ose me propozimin e shërbimit sprovues. 108 Lidhur me shtyrjen e masës vendos gjykata kompetente. Po ashtu, sipas nenit 106 të këtij ligji, me kërkesën e të miturit apo prindit të tij, prindit adoptues ose kujdestarit, ose me propozimin e drejtorit të institucionit ku ekzekutohet masa edukative institucionale, kjo masë mund të pezullohet për arsye të justifikueshme deri në tre muaj, e përjashtimisht, për qëllime të trajtimit, pezullimi mund të vazhdojë deri në përfundim të trajtimit. Ndërkaq, dispozitat e Ligjit mbi ekzekutimin e sanksioneve penale mbi shtyrjen dhe pezullimin e ekzekutimit të dënimit me burgim zbatohen përshtatshmërish edhe për shtyrjen dhe pezullimin e ekzekutimit të masave edukative institucionale. (neni 109). Ne legjislacionet penale pozitive te shteteve bashkëkohore, e veçmas ne ligjet mbi ekzekutimin e sanksioneve penale, parashihen disa masa edukuese te karakterit institucional. Ligjit penal për të Mitur i ka akceptuar dhe i ka paraparë ne nenin 20 parag.4 këto masa edukative institucionale: dërgimi në institucionin edukativ; dërgimi në institucionin edukativo-korrektues dhe dërgimi në institucionin për kujdes të posaçëm Dërgimi në institucionin edukativ Kjo mase edukuese-përmirësuese u shqiptohet personave te mitur delikuent te cilët kanë kryer sjellje kriminale, dhe personaliteti i te cilëve tregon se duhet te ndërmerren masat edukimit, te cilat nënkupton qëndrimin e tyre me te gjate ne ente te veçanta. Lidhur me zgjatjen e kësaj mase, gjykata nuk vendos gjatë marrjes se vendimit, por varet nga procesi i riedukimit dhe përmirësimit te personave te mitur. Sipas nenit 27 të Ligjit penal për të Mitur, kjo masë edukative u shqiptohet atyre të miturve te cilit ju nevojitet mbikëqyrje e plote nga edukatori adekuat dhe kur masa e tille është ne interesin me te mire te miturit. Mirëpo nga praktika dhe zgjedhjet pozitive ligjore te shumë shteteve, vërehet se kjo mase mund te zgjas prej tre muajve deri ne dy vjet. 108 Gashi, op.cit., faqe

96 Ekzekutimi i kësaj mase bëhet në institucionin për edukimin e të miturve. Këto janë institucione të veçanta edukative që ndërtohen për këto qëllime ose ekzekutimi i kësaj mase mund të bëhet edhe në institucione ekzistuese edukative si: konvikte, shtëpi të nxënësve dhe institucione të ngjashme në të cilat gjenden të miturit dhe të rinjtë në procesin e arsimimit dhe shkollimit të tyre. Ne këtë drejtim hartohet një plane i veçanta i punesë dhe aktivitetit me persona te mitur. Në këto institucione zhvillohet një aktivitet i dendur me personat e mitur dhe ofrohen kushte themelore për shkollim, arsimim dhe aftësim profesional dhe kushte të tjera për formimin e drejtë të personalitetit të tyre, në mënyrë që të ndikohet në ndryshimin e sjelljeve dhe qëndrimeve negative dhe evitimin e të metave të tyre. Personat e mitur te cilët janë vendosur ne këto ente edukative, këtë masë e mbajnë ne kushte te njëjta me te miturit tjerë te moshës se tyre te cilët gjenden ne këtë ente. Natyrisht se personat e mitur e mbajnë këtë masë në kushte të njëjta me të miturit e tjerë. Respektivisht, vetëm drejtori i institucionit edukativ dhe edukatori përgjegjës i të miturit njoftohen për shqiptimin e masës edukative ndaj të miturit. Në ekzekutimin e masës së dërgimit në institucionin edukativ roli i shërbimit sprovues është i madh. Kjo masë ekzekutohet nën mbikëqyrjen e shërbimit sprovues kompetent. Sipas nenit 111 shërbimi sprovues kompetent ka autorizim për të urdhëruar të miturin të paraqitet në institucionin edukativ. Po ashtu, ky shërbim është i detyruar që të caktojë një person, i cili bënë transportin e të miturit në institucionin edukativ. Institucioni edukativ në të cilin ekzekutohet kjo masë është i obliguar që ta njoftojë gjykatën kompetente lidhur me ecurinë e ekzekutimit të kësaj mase dhe ndryshimet që vërehen në procesin e riedukimit, ne mënyrë qe gjykata. Te këtë mundësi qe te ndërmarr masa ne drejtim te ndërprerjes se kësaj mase apo zëvendësimin te saj me ndonjë mase tjetër. Posaçërisht është problematik çështja e vendosjes se personave te mitur delikuente ne institucione te rregullta siç janë konviktet, internatet, dhe qendrat shkollore etj. meqenëse këto institucione nuk dëshirojnë qe ne gjirin e vet te kenë te mitur problematik dhe delikuent. Prandaj, kjo masë sidomos ne praktiken gjyqësore është zbatuar rrallë Dërgimi në institucionin edukativo-korrektues Dërgimi në institucionin edukativo-korrektues është masë më e rëndë institucionale, e cila ekzekutohet në institucionin edukativo-korrektues të themeluar për këtë qëllim. Sipas nenit 113 paragrafi 1 të Ligjit penal për të Mitur, ky institucion është i tipit gjysmë të hapur dhe te hapur. Sipas dispozitave të këtij ligji, femrat që i nënshtrohen kësaj mase vendosen në sektorin e femrave të institucionit edukativo-korrektues, ndërkaq madhorët dhe të miturit që kanë mbushur moshën tetëmbëdhjetëvjeçare, vendosen në sektorin e veçantë të këtij institucioni (neni 113 paragrafët 2 dhe 3). 96

97 Institucioni edukativo-korrektues u ofron të miturve mbrojtje, ndihmë dhe mbikëqyrje me qëllim të riedukimit dhe arsimimit të suksesshëm të tyre. Gjatë ekzekutimit të kësaj mase, veçmas theksohet se personave të mitur duhet t u sigurohen kushte për arsimim dhe aftësim profesional të tyre. Atyre gjithashtu duhet t u mundësohet edhe mbajtja e lidhjeve me familjen si dhe përfshirje e tyre në aktivitetet te ndryshme brenda entit, posaçërisht u mundësohet marrja me aktivitete te lira kulturore zbavitëse dhe sportive. Personeli i shtëpisë edukuese-përmirësuese, veçmas angazhohet për zhvillimin dhe formimin e vetive dhe shprehive pozitive te personave te mitur gjate qëndrimit ne këto institucione edukative. Sipas te dhënave statistikore rezulton se Gjykata e ka shqiptuar vetëm një rast te tillë, ku sipas shërbimit sprovues kanë hasur shumë vështirësi ne mbikëqyrjen e ekzekutimit te kësaj mase edukative, me faktin se nuk ka institucione për një gjë te tillë. Ne kuadër te shtëpisë edukuese-përmirësuese, nuk ka kushte për vijimin e arsimimit dhe shkollimit m ete larte, atëherë personave te mitur u behet e mundur qe te vijojnë mësimet dhe jashtë shtëpisë edukuese-përmirësuese, kuptohet, nën kontrollin dhe mbikëqyrje te edukatorit. Gjykata kompetente që ka shqiptuar masën edukative të dërgimit në institucionin edukativo-korrektues e urdhëron të miturin që të paraqitet ditën e caktuar për të filluar ekzekutimin e kësaj mase. Periudha kohore ndërmjet marrjes së urdhrit dhe ditës së paraqitjes në institucion nuk duhet të jetë më e shkurtër se tetë ditë dhe as më e gjatë se pesëmbëdhjetë ditë (neni 114 paragrafi 2). Po ashtu, gjykata kompetente duhet ta informojë edhe institucionin edukativo-korrektues për datën kur i mituri duhet të paraqitet dhe ia dorëzon vendimin e formës së prerë dhe të gjitha të dhënat e nevojshme që janë mbledhur gjatë zhvillimit të procedurës së zhvilluar. Në rastet kur i mituri i ftuar me rregull nuk paraqitet në institucionin edukativo-korrektues, gjykata urdhëron transportimin e tij deri në institucion. Ndërkaq, nëse ai fshihet apo ndodhet në arrati, gjykata urdhëron letër-rreshtimin. Ligjit penal për të Mitur përmban edhe dispozita që kanë të bëjnë me pranimin e të miturit në institucionin edukativo-korrektues, vendosjen e tij, klasifikimin dhe dispozita të tjera që kanë të bëjnë me pozitën e të miturve gjatë qëndrimit në institucion. Sipas nenit 116 të këtij ligji, personi i mitur posa të pranohet në institucionin edukativo-korrektues, së pari konstatohet identiteti i tij, arsyet e shqiptimit të masës dhe organi që ka shqiptuar masën edukative. Më pas ai i nënshtrohet kontrollit mjekësor, i cili duhet të bëhet brenda 24 orëve nga arritja e tij në institucion. Me këtë rast, emri i të miturit, arsyet dhe organi që ka shqiptuar masën edukative, data dhe koha për pranimin e tij në institucion korrektues shënohen në regjistër. Pas kryerjes së këtyre veprimeve, i mituri dërgohet në sektorin e kontrollit personal, në të cilin ai qëndron deri në gjashtëdhjetë ditë, në mënyrë që të përpilohet programi individual. 97

98 Ky program individual i trajtimit të miturit duhet të jetë rezultat i një pune të përbashkët të ekipit multidisiplinare, në të cilën janë të përshirë ekspertë të ndryshëm të institucionit korrektues. Në hartimin e këtij programi marrin pjesë ekspertë të lëmenjve të ndryshëm si: psikologë, pedagogë, punëtorë social, mjekë, juristë, kriminologë, penolog etj. Të miturit gjatë qëndrimit në institucionin edukativo-korrektues ndahen në grupe edukative në pajtim me moshën e tyre, zhvillimin mendor dhe karakteristikat e tjera dhe veçoritë e programit të individualizimit. Zakonisht grupet e të miturve duhet të jenë deri në njëzet veta dhe të udhëhiqen me një edukator të veçantë. Personave të mitur duhet t u mundësohet marrja me ushtrime fizike për të ruajtur shëndetin e tyre si dhe të kalojnë së paku tri orë jashtë lokaleve të mbyllura gjatë kohës së lirë. Po ashtu, ata duhet të kenë mundësi që të merren edhe me sport dhe aktivitete të tjera fizike. Personave të mitur, gjatë qëndrimit në institucionin edukativo-korrektues iu takon brenda ditës tri racione ushqimi i llojllojshëm me vlerë klorike e cila nuk mund te jete nen masën prej 3500 kalorish. Atyre po ashtu iu sigurohen edhe ndërresat, veshmbathja dhe rrobat të cilat duhet t u përshtaten kushteve klimatike dhe stinëve të vitit. 109 Ndërresat, rrobat dhe veshmbathja e të miturve duhet të mbahen në gjendje të pastër, të lahen me rregull dhe të kontrollohen në mënyrë permanente. Higjiena e të miturve dhe e lokaleve të institucionit edukativo-korrektues duhet të kontrollohet nga shërbimi i veçantë i institucionit. 110 Personat e mitur gjatë qëndrimit në institucionin edukativo-korrektues gëzojnë një numër të konsiderueshëm të drejtave. Kështu, sipas nenit 120 paragrafi 1 të Ligjit penal për të Mitur, të miturin kanë të drejtë të vizitohet së paku një herë në javë deri në një orë në ditë nga prindi i tij, prindi adoptues, kujdestari, bashkëshorti, fëmija, fëmija i adoptuar dhe nga të afërmit e tjerë të gjakut në vijë të drejtpërdrejtë ose në vijë të tërthortë deri në shkallën e katërt. Po ashtu, sipas paragrafit 2 të këtij neni, i mitur ka të drejtë të vizitohet së paku njëherë në muaj edhe nga personat e tjerë të cilët nuk kanë ndikim negativ në ekzekutimin e masës edukuese. Të miturit kanë të drejtë në letërkëmbim të zgjeruar, pra përveç me anëtarët e familjes së tyre, edhe me persona të tjerë. Gjithashtu edhe marrja e pakove është një e drejtë e pakufizuar e tyre. Edhe e drejta në punë e të miturve është e drejtë themelore e tyre. E drejta në punë është njëkohësisht edhe obligim i tyre, ngase përmes punës krijohen shprehi dhe të miturit aftësohen për jetë të pavarur pas daljes nga institucioni edukativo-korrektues. Personat e mitur kanë të drejtë në pushim vjetor prej tridhjetë ditësh, të cilin pushim mund ta shfrytëzojnë jashtë lokaleve të institucionit edukativo- 109 Halili op.cit., faqe Ibid, faqe

99 korrektues. Po ashtu, edhe drejtori i institucionit korrektues mund t i lejojë të miturit pushim shtesë nga institucioni për arsyet e natyrës edukative, profesionale, familjare ose edhe të arsyeve të tjera të natyrës sociale deri në pesëmbëdhjetë ditë çdo vit (neni 120 paragrafi 3). Personat e mitur të cilët kanë treguar sjellje të mira dhe kanë arritur rezultate në procesin e shkollimit, të punës dhe aktiviteteve tjera në institucionin institucional mund të fitojnë edhe benificione të caktuara. Këto benificione apo privilegje kanë të bëjnë me shfrytëzimin e pushimit në familje, të drejtën e zgjeruar në pranimin e pakove, pranimin e vizitave jashtë institucionit korrektues, pushimin deri në shtatë ditë, daljen e lirë në qytet, vizita në grupe në manifestime kulturore, zbavitëse e sportive etj. Ndaj të miturve mund të shqiptohen edhe masa apo dënime disiplinore. Në nenin 122 të Ligjit penal për të Mitur, shprehimisht thuhet se dispozitat mbi procedurat disiplinore dhe dënimet e zbatueshme për personat e dënuar me burgim të parapara me Ligjin mbi ekzekutimin e sanksioneve penale zbatohen përshtatshmërish për të miturin i cili i nënshtrohet masës së dërgimit në institucionin edukativo-korrektues. Por, kuptohet se ka edhe përjashtime në këtë drejtim. Kësisoj, sipas nenit 122 paragrafi 2, të miturit nuk mund t i shqiptohet izolimi ne qeli te veçantë si dënim disiplinor. Ndërkaq, me rastin e vendosjes së të miturit në njësinë e veçantë të institucionit edukativo-korrektues si dënim disiplinor duhet të merret parasysh respektimi i disa kushteve të caktuara si: kjo periudhë kohore nuk mund të jetë më e gjatë se pesëmbëdhjetë ditë; i mitur nuk vendoset vetëm në njësinë e veçantë; i mituri ka të drejtë të kalojë së paku tri orë jashtë lokaleve të mbyllura gjatë kohës së lirë etj. Kjo masë institucionale mund të zgjatë prej një viti deri në pesë vjet (neni 28 paragrafi 3) Dërgimi në institucionin për kujdes të posaçëm Masa edukative e dërgimit në institucionin për kujdes të posaçëm i shqiptohet personit të mitur i cili ka kryer vepra penale për shkak të çrregullimeve dhe ngecjeve të tij bisopsikike dhe kur kjo është në interesin më të mirë të të miturit. Çdo i mituri i cili vuan nga sëmundjet mendore, duhet te shërohet ne një institucion te specializuar, nen drejtimin e pavarur mjekësor. Duhen te ndërmerren hapa, ne marrëveshje me agjencitë e duhura, për te siguruar çdo vazhdim te nevojshëm te përkujdesjes shëndetësore, mendore pas lirimit Rregullat e Kombeve te Bashkuara per Mbrojtjen e te miturve qe jan privuar nga liria, rezuluta 45/113 te dates 14 dhjetor 1990, H, 49 99

100 Sipas nenit 29 të Ligjit penal për të Mitur gjykata mund ta shqiptojë këtë masë në vend të masës së dërgimit në institucionin edukativ ose në institucionin edukativo-korrektues me rekomandimin e ekspertit të mjekësisë kur të miturit i nevojitet përkujdesje e posaçme për shkak të çrregullimit mendor ose të metave fizike dhe kur kjo është në interesin më të mirë të tij. Në këto raste fjala është për persona shurdhmemec, persona të verbër, persona me zhvillim të vonuar psikik dhe persona të mitur me çrregullime tjera shpirtërore dhe psikike. Ekzekutimi i masës së dërgimit në institucionin për kujdes të posaçëm bëhet në institucione të posaçme të mbrojtjes sociale, ku i mituri i gëzon të drejtat dhe detyrimet e njëjta sikurse të miturit e tjerë. Sipas dispozitave të ligjit në fuqi, shërbimi sprovues kompetent është i autorizuar për dërgimin e të miturit në institucionin e kujdesit të posaçëm (neni 123). Nëse i mituri, ndaj të cilit është shqiptuar kjo masë refuzon ta zbatojë atë apo arratiset, atëherë shërbimi sprovues duhet ta njoftojë menjëherë gjykatën kompetente dhe stacionin policor kompetent, në mënyrë që i mituri të transportohet deri në institucion. Gjatë transportimit të miturit, ai shoqërohet edhe nga zyrtari mjekësor. Kjo masë ka rëndësi të madhe në procesin e aftësimit dhe rehabilitimit të personave të mitur me aftësi të kufizuara apo me ngecje në zhvillimin psiko-fizik dhe për pengimin e veprimeve kriminale të tyre. Nisur nga natyra e kësaj mase, me ligj nuk është caktuar kohëzgjatja e saj. Mirëpo, në pajtim me nenin 29 të Ligjit penal për të Mitur, gjykata që e ka shqiptuar këtë masë, është e obliguar që çdo gjashtë muaj ta rishikoj nevojën për qëndrimin e mëtejshëm të të miturit në institucionin e kujdesit të posaçëm, e veçmas kur i mituri arrin moshën tetëmbëdhjetë vjeçare. Është obligim i institucionit për kujdes të posaçëm dhe i shërbimit sprovues që ta informojnë gjykatën kompetente lidhur me përparimin gjatë ekzekutimit të kësaj mase. Sipas rregullit, i mituri qëndron në institucionin e kujdesit të posaçëm deri në moshën tetëmbëdhjetëvjeçare, e nëse është e nevojshme, ky qëndrim mund të zgjatet edhe më tej me lejen e drejtorit të institucionit. Këto janë rastet kur është e nevojshme përfundimi i procesit të shkollimit dhe aftësimit të tij apo edhe për shkaqe të tjera të arsyeshme. 4. Shqyrtimi, zëvendësimi dhe pushimi i ekzekutimit të masave edukative Me Ligjit penal për të Mitur është paraparë mundësia që gjatë ekzekutimit të masave edukative, gjykata të ketë mundësi çdo gjashtë muaj ta rishqyrtojë vendimin e vet dhe varësisht nga suksesi i arritur të vendos për ndryshimin apo pushimin e ekzekutimit të masës edukative. Kjo e drejtë i është dhënë gjykatës me qëllim që ajo të jetë aktive edhe pas shqiptimit të masës dhe në bashkëpunim me drejtorin e institucionit apo qendrës ku 100

101 ekzekutohet masa edukative, dhe me shërbimin sprovues ta përcjellin ekzekutimin e masës edukative në mënyrë që të realizohet qëllimi i masës edukative përkatëse. Autorizimet e tilla që u janë dhënë gjykatës burojnë nga dispozitat e këtij kodi. Kësisoj, në nenin 127 paragrafi 1 shprehimisht thuhet: Çdo gjashtë muaj, drejtori i institucionit apo qendrës, ku ekzekutohet masa edukative gjykatës dhe shërbimit sprovues kompetent i dorëzon raport për sjelljen e të miturit dhe suksesin e ekzekutimit të masës. Varësisht nga suksesi i ekzekutimit të masës, drejtori paraqet propozim për ndryshimin apo pushimin e ekzekutimit të masës edukative. Po ashtu, krahas përcjelljes së ekzekutimit të masës edukative përmes raportit të drejtorit të institucionit apo qendrës, dispozitat e këtij ligji obligojnë gjyqtarin për të mitur që çdo gjashtë muaj t i vizitojë të miturit e vendosur në institucion apo qendër, dhe përmes kontaktit të drejtpërdrejtë me të miturit dhe zyrtarët e drejtpërdrejtë të përfshirë në ekzekutimin e masës edukative institucionale dhe pas shqyrtimit të shënimeve të institucionit apo qendrës, konstaton nëse të miturit trajtohen në mënyrë korrekte dhe në pajtim me ligjin, dhe nëse masat edukative institucionale kanë qenë të suksesshme (neni 127 paragrafi 2). Gjyqtari për të mitur, menjëherë pas vizitës e informon shërbimin sprovues kompetent dhe institucionin apo qendrën në të cilën ekzekutohet masa edukative për të metat apo vërejtjet eventuale që mund të ketë. Pas informatave të tilla, shërbimi sprovues menjëherë bën kontrollime adekuate dhe ndërmerr masa për korrigjimin e parregullsive, duke e informuar gjykatë kompetente për veprimet e ndërmarra (neni 127 paragrafi 3). Në bazë të raportit të drejtorit të institucionit apo qendrës në të cilën ekzekutohet masa edukative dhe raportit të shërbimit sprovues si dhe të njohurive të fituara gjatë vizitave dhe kontaktit me të miturin, gjykata kompetente e rishqyrton ekzekutimin e masës edukative çdo gjashtë muaj. Po ashtu rishqyrtimi i ekzekutimit të masës edukative mund të bëhet edhe me kërkesën e të miturit, prindit të tij, prindit adoptues apo kujdestarit, qendrës, institucionit apo vendit ku ekzekutohet masa edukative ose shërbimit sprovues (neni 128 paragrafi 2). Lidhur me kërkesën për rishqyrtim nga kategoria e personave dhe subjekteve të përmendura vendos trupi gjykues për të mitur i gjykatës kompetente brenda tetë ditësh nga pranimi i kërkesës. Ankesa kundër këtij vendimi mund të dorëzohet në gjykatën e shkallës së dytë brenda tri ditësh nga pranimi i vendimit (neni 128 paragrafi 3). Gjatë rishqyrtimit të ekzekutimit të masës edukative, gjykata merr parasysh raportet e shërbimit sprovues dhe të drejtorit të institucionit apo qendrës ku ekzekutohet masa si dhe dëgjon të miturin, prindin e tij, prindin adoptues apo kujdestarin, avokatin mbrojtës, prokurorin publik dhe shërbimi sprovues (neni 128 paragrafi 4). Pas përfundimit të rishqyrtimit të ekzekutimit të masës edukative, gjykata kompetente në pajtim me nenin 128 paragrafi 5 ka mundësi që të vazhdojë ekzekutimin e masës edukative, të pushojë ekzekutimin e mëtejmë të masës edukative apo ta zëvendësojë me një masë më të lehtë edukative. 101

102 Sipas te dhënave te gjykatës ne Regjionin e Mitrovicës procedura gjyqësore është pezulluar për dy raste. Zakonisht rastet e tilla kanë të bëjnë me zbulimin e rrethanave të tjera, fakteve dhe provave të reja që nuk kanë ekzistuar ose nuk kanë qenë të njohura kur është marrë vendimi, apo edhe të kalimit të një kohe të caktuar nga koha kur vendimi mbi shqiptimin e masës edukative është bërë i formës së prerë Gashi, op.cit., faqe

103 Fikri SHISHKO, Avokat METODOLOGJIA E PUNIMIT TË AKTGJYKIMEVE (AKTVENDIMEVE) CIVILE Gjykata bjen vendim në formë të aktgjykimit ose aktvendimit. Me aktgjykim në mënyrë meritore vendoset për kërkesat e palëve si dhe për të kërkesat e dorës së dytë, përveç kërkesave për kompensimin e shpenzimeve të procedurës e cila konsiderohet aktvendim. Me rastin e paraqitjes së mjetit juridik kundër aktgjykimit vendoset me aktgjykim. Me rastin e paraqitjes së mjetit juridik kundër aktgjykimit vendoset me aktgjykim nëse aktgjykimi i kundërshtuar vërtetohet ose ndryshohet e nëse ndryshohet vendoset me aktgjykim. Në rastet e mjeteve juridike në aktgjykimet e kundërshtuara, gjithnjë, vendoset me aktgjykim, pa marr parasysh se aktgjykimi i kundërshtuar vërtetohet apo ndryshohet. Marrja dhe shpallja e aktgjykimeve janë dy veprime të veçanta. Menjëherë pas përfundimit të seancës kryesore ndërmerret pleqërimi dhe votimi ku edhe bihet aktgjykimi të cilin e shpall gjyqtari sipas nen të LPC- së. Aktgjykimi patjetër duhet ta ka hyrjen,shqiptimin dhe arsyetimin, arsyetimi mund të mungoi, nëse palët kanë hequr dorë nga ajo e drejtë, nen 161 i LPC-së. Origjinalin e aktgjykimit e nënshkruan kryetari i trupit, kurse, palëve i dorëzohet aktgjykimi i përshkruar dhe i vërtetuar me udhëzim për këshilla juridike. Së pari t i theksoi se cilat janë parimet e procedurës civile. (Shkurtimisht të arsyetuara) 1. DISPOZITA Njëra prej karakteristikave të raporteve juridiko-civile është ajo se ato krijohen,ndryshojnë dhe shuken me vullnetin e subjektit juridik. Në fakt, bartësi i drejtës subjektive mund ta kërkoj realizimin e të drejtës së vet, me vullnetin e tij mund ta le atë të drejtë të parashkruhet, të heq dorë nga ajo e drejtë e vet, ta tërheq kërkesën, ta ndryshoi kërkesën nen.3 i LPC-së. Ndërsa palët munden së bashku ta zgjidhin kontestin duke u barazuar. Në procedurën ankimore pala i përcakton kufijtë në të cilët gjykata e shkallës së dytë do ta shqyrtoi aktgjykimin e sulmuar, ose, mundet të heq dorë nga paraqitja e këshillës juridike,apo, ta tërheq ankesën veç të parashtruar. Pra ligji i ka lënë palës mundësi të mëdha që me vullnetin e tyre ta përfundojnë procedurën. I vetmi përjashtim është te kontestet bashkëshortore, kur vendoset për ruajtje,edukim dhe besimin e fëmiut, gjykata, rreth kësaj vendos pa marr parasysh a është parashtruar kërkesë apo jo. Kur,pas seancës së zbatuar, kërkohet tërheqja e padisë ose kur palët disponojnë me kërkesë që janë në kundërshtim me rregullat e detyrueshme, nen. 3-3(palët propozojnë që të bihet aktgjykim në bazë të të pranuarit, këtë vullnet nuk do ta pranoi gjykata nëse kërkesa është dirigjuar në deponimin e palëve të cilat janë në kundërshtim me rregullat detyruese). 103

104 2. QARRKULLIMI GJYQËSOR I KONTESTIT CIVIL Gjykatës i përket iniciativa për zhvillimin e procedurës, caktimin e seancës përgatitore,mbajtjen e seancës, shtyrjen, caktimin e afateve të cilat nuk janë të parapara me ligj për dorëzimin e shkresave procesore, renditjen e nxjerrjes së provave etj. neni 12 i LPC-së. 3. PARIMET E SHQYRTIMIT Obligim i gjykatës është që të zbardhet gjendja faktike të, ajo sillet në kufijtë e pretendimeve palëve, mirëpo, gjykata ka legjitimitet aktiv për zbardhjen e të gjitha pyetjeve që kanë të bëjnë me pretendimet e palëve duke u lejuar palëve ta plotësojnë kërkesën e vet, që pala tjetër të sqarohet për pretendimet e palës kundërshtare, ta propozoi administrimin provave e po ashtu me rolin aktiv të gjykatës të mbrohet pala që nuk din e cila nga mos dija nuk është në gjendje ta propozoi administrimin e provës gjegjëse ose ta paraqet ndonjë fakt me rëndësi apo kur ka të bëhet për interesin shoqëror, gjykata, i vërteton edhe faktet të cilat palët nuk i kanë paraqitur, nen. 7.1 (nëse palët shkojnë kah ajo që të disponojnë me kërkesa për të cilat nuk mund të disponojnë). 4. PANDËRMJETËSIM DHE NDËRMJETËSIMI E dimë se procedura është e rregulluar sipas principit të pa ndërmjetësuesit, gjyqtari ose trupi, para të cilit bëhet administrimi i provave dhe zhvillohet seanca edhe e bie aktgjykimin. Ndërmjetësim është kur një gjyqtar e mbledh materien-provat e lëndës e gjyqtari tjetër e mban seancën dhe vendos. 5. MARRJA NË PYETJE E TË DYJA PALËVE Ka parasysh barabarësinë e të dyja palëve me interesa të kundërta, është detyrë e gjykatës secilës palë të i jep mundësi që të deklarohen mbi kërkesat dhe pretendimet e palës së kundërt dhe ta paraqes qëndrimin e vet, nen. 5 ( të paditurit i mundësohet që me parashtrimin e padisë t jepet mundësia e paraqitjes së qëndrimit të vet në lidhje me kërkesë padinë- të përgjigjet në padi). Principi i marrjes në pyetje e të dy palëve paraqet mbrojtjen e rregulluar juridike. Ky princip në vete përmban jo vetëm të drejtën e paditësit që me mjetet e veta t i përgjigjet mbrojtjes së paditurit,por, ekziston edhe e drejta e të paditurit që,kundër pretendimeve të paditësit, ta shpreh mbrojtjen e vet të mëtejme. Në këtë mënyrë shprehet barazia e procesore e palëve dhe paraqet bazë për gjykim objektiv, sepse, me këtë princip, përmes shqyrtimit kontradiktor gjykata vjen gjerë te ndërtimi i lëndës baza, nga e cili pas administrimit të provave do ta krijoj bazamentin për 104

105 aktgjykimin,gjegjësisht, vendimin e vet. Ky parim pasqyrohet në atë se gjykata mjetin juridik të një pale ia dërgon palës tjetër e cila mund të jep përgjigje në lidhje me pretendimet ankimore.(përjashtim nga ky princip është dhënia e urdhëresës për pagesë, kompensimi i shpenzimeve kontestuese dhe në rastet tjera nëse parashihet me ligj) 6. SHFRYTËZIMI I NDËRGJEGJSHËM I RREGULLAVE PROQESORE Secila palë ka të drejtë të ndërmerr veprime procesore për ta mbrojtur të drejtën e vet, për të cilën konsideron se i është cenuar dhe të mbrohet nga një pretendim për të cilin konsideron se është i pa bazuar. Mirëpo, në ushtrimin e të drejtës subjektive,pala duhet të jetë e vetëdijshme dhe e sinqertë, nen. 9, kjo e drejtë subjektive nuk guxon të keqpërdoret. Në fakt gjykata reagon kur nga pala inicohet zhvillimi jo korrekt i procedurës civile, stërzgjatja procedurës, për ta shtyer shqyrtimin me qëllim të nxjerrjes së provave edhe pse është e vetëdijshme se me propozimin e asaj prove nuk do të kontribuohet në ndarjen e drejtësisë, shmangja e paraqitjes së të vërtetës e veprime tjera jo korrekte që i kushtohen kontestit të pandërgjegjshëm civil, nen. 10. (PADITË NGA MENDJEMADHËSIA- SHFRENIMI ose kontesti civil nga imagjinata ). Parashtrimi i pa bazuar i mjetit juridik bëhet vetëm për ta zgjatur procedurën dhe përmbarimin e të njëjtës. Pala është e obliguar që ta flet të vërtetën, nen. 10, kjo pasqyrohet në atë që gjendjen faktike ta paraqes në tërësi dhe të parashtroi e të deklarohet për të gjitha çështjet për cilat deklarohet pala e kundërt. 7- VEPRIMET GOJORE DHE ME SHKRIM Seanca është e paraparë me shprehje gojore në mes të palëve dhe gjykatës, nen. 4. Veprimet e procedurës civile mund të zhvillohet edhe me shkrim. Veprime gojore janë ato veprime të cilat i ndërmerr pala në seancë për t i shprehur kërkesën dhe provat tjera gojore, përgjigjeve etj. Shprehja gojore e mundëson gjykatën që ta drejtoi zhvillimin e procedurës ashtu që me parashtrimin e pyetjeve palëve dhe dëshmitarëve e zbardh gjendjen faktike, eliminohen paqartësitë. E veprimet me shkrim janë ato të cilat i ndërmerr pala me të parashtruarit e parashtresave, disa veprime për të cilat patjetër është e paraparë veprimi me shkrim, p.sh. padia, përgjigja në padi,sigurimi i provave etj. 8. SEANCA PUBLIKE Seanca publike pasqyrohet në atë se në te mund të marrin pjesë të gjithë qytetarë madhor të cilët nuk marrin pjesë në asnjë cilësi. Ky princip e mundëson gjykimin objektiv sepse prezent janë qytetarët duke e përcjellë seancën. Publiku mund të përjashtohet kur këtë gjë e kërkon ruajtja e fshehtësisë së punës ose personale dhe interesi i rendit publik. Sipas vet këtij 105

106 ligji publiku përjashtohet në kontestet bashkëshortore. Kur përjashtohet pjesëmarrja e publikut në aktvendim duhet qëndroi arsyetimi,gjegjësisht, shkaqet për këtë veprim. Përjashtimi i pabazuar i publikut paraqet shkelje qenësore të procedurës. 9- VLERËSIMI I LIRË I PROVAVE Në bazë të provave të administruara, vlerësimit të tyre, gjykata konkluzion rreth pyetjes së dëshmive të provuara. Gjerë te ky konkluzion arrin sipas bindes së vet, në bazë të vlerësimit me kujdes dhe të ndërgjegjshëm të secilës provë, veçmas, të të gjitha provave bashkërisht, nen.8 i LPC-së. Këtu pasqyrohet bindja e lirë e gjykatësit dhe vlerësimi i lirë i provave.( në tekstin e mëtejmë për provat më gjerësisht do të bëhet fjalë në arsyetim). 10- KËSHILLIMI I PALËS PA NJOHURI Kontestin civil mund ta zhvilloj pala e aftë për kontest civil, mirëpo, kur bëhet fjalë për laikun, atëherë, nga mosnjohja e rregullave procesore, mund të pësoj dëm, në këto raste, gjykata, nuk mund të jetë pasive. Gjykatësi ka për obligim që palës së padijshme t ia tërheq vërejtjen lidhur me këtë dhe cilat janë autorizimet e tija, nen. 11, sepse kjo nënkupton karakterin humanitar të procedurës. E edhe obligim i gjykatës është vetëm udhëzimi në të drejtat procesore e jo edhe në aspektin e të drejtës materiale.. Ky udhëzim i kushtohet edhe përfaqësuesit ligjor ose të autorizuarit i cili nuk ka aftësi t i mbroj interesat e palës. Lëshimet e gjykatës në këtë drejtim paraqesin shkelje qenësore relative e këtij lëshimi, gjykata e lartë, i kushton rëndësi vetëm e thekson pala këtë në ankesë. SHKRIMI I AKTGJYKIMIT HYRJA SHQIPTIMI (dispozitivi) ARSYETIM KËSHILLA JURIDIKE 1. PËRMBAJTJA E HYRJES Hyfja është e rregulluar me dispozitën e nenin të LPC-së Titulli i Gjykatës, emri dhe mbiemri i kryetarit të kolegjit (anëtarëve të kolegjit), emri dhe mbiemri i palëve dhe adresat, vendbanimet, emri dhe mbiemri i përfaqësuesve të tyre ligjorë ose të autorizuarve, pastaj, shënimi i shkurt i lëndës kontestuese, vlera e kontestit, pasta, data e përfundimit të 106

107 shqyrtimit, (a ka qenë shqyrtimi publik apo jo) dhe kush ka marr pjesë në shqyrtim si dhe data kur është marrë Aktgjykimi (Aktvendimi). Hyrja në Aktgjykim ka rëndësi të veçantë për ekzekutimin e Aktgjykimit, sepse, në procedurën e ekzekutimit për gjykatën palët janë caktuar siç janë theksuar në hyrjen e vendimit gjyqësor. Nëse në hyrje nuk theksohen vendbanimet e palëve, të autorizuarve të tyre, nëse janë të përfaqësuara, prania e palëve, vlera e kontestit, pastaj data e përfundimit të shqyrtimit kryesor, kjo hyrje është e mangët, pastaj në procedurën e procedimit krijohen probleme. 2 PËRMBAJTJA E SHQIPTIMIT është e rregulluar me nenin Shqiptimi i Aktgjykimit është pjesa kryesore e Aktgjykimit i cili, pas plotfuqishmërisë bëhet titull ekzekutiv i cili i obligon palët në procedurë. Shqiptimi i Aktgjykimit patjetër duhet të jetë drejtë dhe kartë i formuluar, shqiptimi duhet të jetë i kartë në detaje i caktuar, prej nga do të shihej se cila e drejtë është shkelur dhe a i afrohet kësaj të drejte apo jo mbrojtja ligjore. Përmbajta e Aktgjykimit patjetër duhet të jetë e plotë prej nga do të konstatohet se për çka ka vendosur gjykata. Shqiptimi (diapozitivi) i aktgjykimit si pjesë kryesore dhe imperative e vendimit, mbi të cilin është shprehur konstatimi i gjykatës në mënyrë të caktuar dhe obligative parashihet me nenin të LPC-së. Pra shqiptimi i Aktgjykimit e përcakton vendimin e gjykatës, me të cilin aprovohet apo jo kërkesë padia mbi çështjen kryesore dhe kërkesat e dorës së dytë. Nëse ekziston kundër padia, të gjitha që vlejnë për padinë po ashtu vlejnë edhe për kundër padi. Në përmbajtjen e Aktgjykimit hynë edhe vendimi mbi shpenzimet e procedurës. Shqiptimi, varësisht për çfarë raporti juridik ka të bëhet, në fakt, përmbajtja e shqiptimit varet nga lloji i kontestit ndërmjet palëve, pra, e çfarë natyre është shkelja e të drejtës subjektive, sepse nga shkelja e të drejtës subjektive varet se për çfarë padie ka të bëhet. Sipas përmbajtjes së mbrojtjes e cila kërkohet llojet e padive janë padi për gjykimin e të VEPRUARIT, këto lloje të padive janë ato ku kërkohet mbrojtja e natyrës paditëse juridike (lloji i kësaj padie kërkesa për të gjykuarit në pagesën e çmimit të blerjes, kërkesës për porosinë e mallit, kërkesë për 107

108 kompensimin e dëmit, dorëzimin e sendit paditësit, mbrojtja e kërkesës mundë të kërkohet edhe në rastin e moskryerjes, lëshimit ose të përmbajturit (TE PENGIMI I POSEDIMIT). Padia për VËRTETIM me këtë lloj padie, paditësi kërkon vërtetimin e një relacioni juridik, do të thotë kërkesa kufizohet në deklarim (lloji i kësaj padie padia për vërtetimin e marrëdhënies së punës kontratës mbi shitblerje të drejtës në trashëgimi, në të drejtën në pronësi) etj. këto padi mund jenë pozitive dhe negative pozitive janë kur paditësi kërkon vërtetimin e një relacioni juridik e negative janë kur me padi kërkohet vërtetimi i mosekzistimit të një të drejte juridike. Padia INCIDENTALE (prejudikuese), është kur në gjykatë parashtrohet kërkesë për vërtetimin e të ekzistuarit ku e drejta materiale dhe rregullat procesore juridike, kryesisht parashohin të drejtën relacionit kushtëzues, mundë të arrij ndryshim vetëm në aktgjykim nëse këtë mundësi e parasheh ligji, shembull - kërkesa për ndërrimin e shumës për mbajtje të caktuar me aktgjykimin e plotfuqishëm, padi për anulimin e punës juridike, padi me të cilën ekzekutuesi e thekson kundërshtimin e vet, duke i propozuar gjykatës që të shpall ekzekutimin e pa lejuar, padi sekuestruese etj. Gjykata po ashtu shqyrton mundësinë e të ekzistuarit të drejtës së ndryshimit juridik, sepse bartësi i një të drejte të caktuar ka të drejtë në ndryshimin e relacionit juridik, shembull- të drejtë nga tërheqja e nënshkrimit të kontratës, të drejtë në prishje-revokim të kontratës, të drejtën në kërkesë për kundërshtimin e kërkesës dhe të cilat me dëshirë të deklarimit të njëanshëm materiale-juridike, mund të shkaktojnë ndryshime në relacionin juridik. Shembuj: Te pengimi i posedimit...patjetër në shqiptim të theksohet koha kur është bërë pengimi i posedimit (është tejet me rëndësi duke qenë se neni...parasheh deri kur mund të kërkohet mbrojtja ligjore për të drejtën e shkelur te pengimi i posedimit), mënyra, në ç mënyrë është bërë pengimi /është me rëndësi sepse pengimi i posedimit mund të bëhet drejtpërsëdrejti ose në mënyrë indirekte, me veprim aktiv apo gojor /, dhe vendi përshkrimi i saktë i vendit ku është bërë pengimi i posedimit si dhe kush e ka bërë aktin e pengimit të posedimit. -te servituti... -te marrëdhëniet obligative... Përshkrimi i kërkesë padisë, mënyra si është cenuar ndonjë e drejtë. 108

109 3.ARSYETIMI I AKTGJYKIMIT (renditja) neni Arsyetimi i aktgjykimit është pjesë e aktgjykimit, qëllimi i të cilit është të paraqet qartë, pa mëdyshje dhe bindshëm arsyen e aprovimit nga ana e gjykatës ose refuzimit të kërkesë padisë. Me dispozitën e nenit të LPC-së janë dhënë elementet e përmbajtjes së arsyetimit të aktgjykimit si në aspektin e fakteve ashtu edhe në aspektin e të drejtës, me fjalët tjera ekzistojnë disa rregulla të caktuara ose më mirë të themi një renditje në rastin e punimit të arsyetimit, duke filluar me paraqitjen e kërkesë padisë, në cilin drejtim është ndryshuar ajo ashtu edhe plotësuar, ndryshuar, zgjëruar. Me arsyetim të aktgjykimit Gjykata e shprehë përmbajtjen e ngushtë të kërkesë padisë dhe fakteve në të cilat është bazuar ajo. Pra te secili aktgjykim vërtetohet gjendja faktike aq sa nevojitet për vendosje sipas llojit të aktgjykimit. /a ësht aprovuar, refuzuar ose ndryshuar etj. kërkesë padia. 2.-Pastaj, shkaqet e shkurtëra me të cilat mbrohet i padituri (përgjigje në padi), a e konteston, pse, a e pranon kërkesë padinë në tërsi ose pjesërisht,/ nëse padia tërhiqet a pajtohet me tërheqjen e padisë/nëse është zgjëruar, a e pranon zgjërimin. 3.-Pastaj pretendimet të cilat janë faktet vendimtare, jo kontestuese në mes të palëve e të cilat janë fakte kontestuese. 4.-Pastaj, gjykata i thekson provat të cilat janë cekur e të cilat patjetër duhet të jenë të qarta, konkretisht të formuluara (deklaratat e dëshmitarëve, mendimin e ekspertit, përmbajtjen e provave me shkrim, dokumentacionin etj.)pastaj gjykata e arsyeton vlerësimin e provave të nxjerra dhe arsyet provuese, të cilat i ka aprovuar, në fakt të cilave prova u ka kushtuar besim dhe shkaqet për këtë gjë, pastaj shpjegon se me ato prova vërtetohet arsyeshmëria (ose paarsyeshmëria) e kërkesë padisë, në fakt, vërtetohet gjendja faktike të cilën e ka marrur për bazë gjykata për vendimin e vet (konkludimi i gjykatës, duke i theksuar rregullat të cilat i ka aplikuar në atë gjendje. 5.-Pastaj i thekson se cilat prova ka refuzuar të i nxjerrë si dhe shkaqet e refuzimit. Cila provave nuk i ka kushtuar besim, shkaqet për to dhe nëse ka pasur propozim të palëve, vendimin mbi propozimet (lëshimet më të shpeshta vërehen, ashtu që Gjykata në mënyrë jo të drejtë e vlerëson nxjerrjen e provave ose mungon vlerësimi i tyre apo së fundi gjykata nuk e thekson normën e të drejtës materiale me të cilën mbrohet e drejta e cenuar, ndryshe nuk thirret në normë konkrete. 109

110 6.-Pas kësaj gjykata i jepë shkaqet juridike të aprovimit /refuzimit / të kërkesë padisë. Provat: Qëllimi i çdo procedure është që të vërtetohet apo jo arsyshmëria e kërkesë padisë. Gjykata rreth këtyre pytjeve përgjigjet me aktgjykim/aktvendim. Aktgjykimi/aktvendimi/ me të cilën gjykata vendosë mbi kërkesë padinë, është rezultat i silogjizmit logjik në njerën anë normat ligjore dhe në anën tjetër vërtetimi i gjendjes faktike. Me këto primesh, gjykata e ndërton konkludimin e vet, gjegjësisht, aktgjykimin/aktvendimin/.pra, gjykata e vërteton gjendjen faktike, pastaj, sipas gjendjes së tillë të vërtetuar faktike mund ta aplikoj rregullin e paraparë ligjor. E vërtetimi i gjendjes faktike bëhet përmes provave, në fakt përmes të të provuarit, do të thotë se prova dhe vlerësimi janë pyetjet kryesore. PROVAT: Se mjetet ose personat me ndihmën e të cilëve gjykata nënkupton për faktet kontestuese, quhen mjete provuese. Në shkencë dallohen, provat kryesore, kundër provat dhe prova mbi të kundërtën. Prova kryesore rrjedhë nga pala e cila e bartë barrën e të provuarit, ndryshe, me provë kryesore gjykata bihet gjerë te bindja se pohimi është i vërtetë me të cilin është parashtruar fakti kontestues. Kundër prova nxirret sipas propozimit të palës kundërshtare e propozohet me qëllim që të bindet gjykata se gjendja e vërtetë është në kundërshtim me ate çka pohon pala mbi të cilën bie barra e të provuarit. Prova mbi të kundërtën është provë e cila ka për qëllim të rrëzimit të paragjykimit ligjor. Lëndë e të provuarit është fakti për të cilin duhet të vërtetohet. E dimë se provat si koncept ka shumë kuptime, së pari është tejet me rëndësi se koncepti procesor i provave si dhe koncepti i provave si e kategorisë logjike e të cilat prova vijnë gjerë në shprehje kur të i ndërhyet vlerësimit të provave. Në procedurë provat janë mjete për të kuptuarit e fakteve të rëndësishme për procedurë dhe vendosje. Pra përmes procedurës së të provuarit kuptohet e vërteta dhe a ekziston ndonjë e drejtë apo jo, pastaj kush e ka cënuar të drejtën e dikujt dhe në çfarë mënyre është bërë cënimi i asaj të drejte, pra e drejta procesore, në fakt është e drejtuar kah ajo që si të vërtetohen drejtë faktet, si provohen faktet të cilat janë me rëndësi për vendosje. Dihet se para gjykatës, paraqiten dy teza mbi bazueshmërinë e kërkesë padisë dhe teza e pabazueshmërisë së tezës dhe e tërë procedura orientohet në drejtim të asaj që të vërtetohet se a është kërkesa e bazuar apo jo. Palët, në fakt edhe paditësi ashtu edhe i padituri 110

111 tentojnë që të provojnë se ata kanë të drejtë dhe tezat e tyre bazojnë në disa prova. Kjo do të thotë se si pala paditëse ashtu edhe pala e paditur tentojnë që pretendimet e veta ti provojnë si të vërteta dhe ate përmes disa provave. Mjetet provuese janë të shumta e shfrytëzohen edhe dëshmitarët kush, çka ka parë, çfarë dinë për situatën juridike, do të thotë dëshmia e dëshmitarit është si e dhënë për gjykatën dhe ate, normal e dhënë e cila i intereson gjykatës, mirëpo, deklarata patjetër duhet të jetë relevante, pra, që intereson gjykatës dhe e cila është në lidhje me situatën juridike. Do të thotë, provat janë të dhëna mbi faktet të cilat janë me rëndësi për vendosje, pra, ato janë të dhënat të cilat e arsyetojnë kërkesë padinë si të bazuar ose të pabazuar. Prova në teori dhe në praktike, konsiderohen nga dy aspekte, provat si mjet provues dhe si bazë provues. Në të provuarit si provë themelore nënkuptohet përmbajtja e provës së nxjerrë /dëshmia e dëshmitarit, ekspertit, shikimi etj. / e nga e cila gjykata konkludon mbi të ekzistuarit e fakteve të caktuara. Me provë si mjet provues, nënkuptohet burimi nga i cili fitohet të nënkuptuarit mbi faktet e ato janë deklaratat konkrete të dëshmitarit, ekspertit, etj. Pra, është tejet me rëndësi, të vlerësuarit e provave të fiksuarit e fakteve të cilat rrjedhin nga provat. Do të thotë vërtetimi i gjendjes faktike, pastaj, burimet e të nënkuptuarit e atyre fakteve, pastaj vlerësimi i konstatimit dhe mendimit të ekspertit si dhe vlerësimet e lira të provave. Pa vlerësim konkret të provave dhe arsyetim, për çka është marr një vendim i tillë, vetëm të konkluduarit te gjykata me vlerësimin e provave ka vendosur si në shqiptimin e aktgjykimit është i gabuar dhe aktgjykimet e tilla janë aktgjykime pa arsyetim sepse shqiptimi është vetëm substrat i gjendjes faktike e gjendja faktike është një tërësi e gjerë e diapazonit i cili duhet vërtetuar pa të cilin nuk k a aktgjykim të drejtë e ligjor. Pra, nga aktgjykimi duhet të shihet qartë, cilat fakte, nga cilat prova dhe nga cilat shkaqe janë vërtetuar ose /nuk janë vërtetuar/ sepse detyrë e gjykatës është që secila provë të vlerësohet veç e veç, pastaj secila provë e veçantë të vlerësohet në gjirin e të gjitha provave të nxjerra, pastaj të konkludoj, ta nxjerrë konkludimin mbi atë se a është provuar ndonjë apo jo ndonjë fakt, neni 8 LPC-së. Arsyetimi është tejet i rëndësishëm nga aspekti i vlerësimit të provave sipas bindjes së lirë të gjykatës, sepse, vërtetimi i të ekzistuarit apo jo të fakteve të rëndësishme për vendosje të drejtë, patjetër duhet të arsyetohet me shkaqet e të cilat shkaqe, gjykata i nxjerrë nga provat e administruara, në bazë të logjikës dhe të nënkuptuarit sepse pa dhënien e arsyetimit, vlerësimi i provave të nxjerrua është i mangët. Mirëpo, vlerësimi i lirë i provave neni 8 të LPC-së si një prej parimeve të aprovuara, nuk lejon arbitrarizëm, konkludim të lirë, vlerësim të lirë të provave e supozon përmbajtjen esenciale të analizës së vlerësimit të secilës 111

112 provë të nxjerrë vlerën e provave, lidhshmërinë e asaj prove me faktet reale, me provat tjera të nxjerra, dmth. vlerësimi i lirë i provave patjetër duhet të gjejë mbështetje në vlerësimin real të secilës provë veç e veç dhe në bashkësi me provat tjera të nxjerra. Vlerësimi i besueshëm i provave kundërthënëse është tejet i rëndësishëm psh. Në shumicën e rasteve gjykata thotë kësaj prove ose dëshmitarit, gjykata nuk i ka kushtuar besim, mirëpo, një gjë e tillë nuk mjafton, gjykata duhet të sqaroj pse nuk i ka kushtuar besim një prove të caktuar ose së paku gjykata thotë se nga deklarata e dëshmitarit ose ndonjë prove tjetër rrjedhë mirëpo, një gjë e tillë nuk është e qartë sepse gjykata duhet ta vërtetojë pra, rrjedhë dhe vërteton janë dy përmbajtje krejt tjera, sepse nga një provë e caktuar mund të rrjedhin faktet e tjera, mirëpo, kjo nuk do të thotë se ato fakte edhe janë vërtetuar. Pra, arsyetimi nuk mund të jetë ritregim i provave, vendimi duhet të jetë ashtu i konceptuar që nga ai të shihet qartë se cila gjendje faktike është vërtetuar. Në shkaqet e aktgjykimit, gjykata patjetër duhet, në mënyrë të përcaktuar, ta theksojë shkakun e vërtetimit të provave, të fakteve të caktuara nga të cilat varet vendimi mbi bazueshmërinë apo pabazueshmërinë e kërkesës dhe nga cilat shkaqe ka konkluduar gjykata që ato fakte janë të provuara.pra, arsyetimi i aktgjykimit patjetër duhet të jetë i qartë, konkret në një mënyrë logjike me interpretim ti zbardhi sqaroj faktet dhe të drejtat dhe të vërtetoj çka është e drejtë si përmbajtje e vendimit të tij. 4.UDHËZIMI MBI KËSHILLA JURIDIKE Udhëzimi mbi këshillën juridike është i rregulluar me dispozitën e nenit LPC-së. Nëse aktgjykimi shpallet, koha e shpalljes së aktgjykimit është me rëndësi krahas disa të drejtave procesore dhe autorizimeve të palëve sepse prej momentit të shpalljes së aktgjykimit pala mund të heqë dorë nga ankesa menjëherë pas shpalljes së aktgjykimit. Aktgjykimi patjetër duhet të jetë i nënshkruar që është e rregulluar me nenin...lpc, sepse me këtë vërtetohet autencititeti i tij. Në fund të theksojmë se aktgjykimi / aktvendimi, teza e gjykatës mbi bazueshmërinë apo pabazueshmërinë e kërkesës në secilin rast konkret duhet të jetë ashtu i arsyetuar që me fuqinë e argumenteve të veta të i bindë palët mbi drejtësinë e vendimit, objektivitetin dhe lidhshmërinë e tij sepse vetëm vendimi i tillë i gjykatës mund të jetë akt procesor autoritativ. LITERATURA: Dr. Borivoje Pozliq E drejta civile procesore Hranisllav Karamarkoviq Dragoljub Petroviq Millka i Zhivota Jankoviq Komenti i ligjit mbi procedurën civile Ligji mbi procedurën civile i R. së Kosovës. 112

113 Minush HOXHA, Avokat DISPOZITAT JURIDIKE PENALE DHE REALITETI Oda e Avokatëve të Kosovës, ka kërkuar jo një herë nga avokatët e Kosovës të deklarojnë problemet në lidhje me zbatimin e dispozitave të procedurës penale, mospërfshishmërinë rregullative të tyre dhe përvojën e tyre sa për të plotësuar Kodin dhe për ta reformuar këtë fushë ligjore. Në frymë të të sipërmes, të jepen sugjerime adekuate e në veçanti propozime për ta begatuar me plotësime këtë Kod, është një punë e vështirë ngaqë, përveç që duhet njohur mirëfilli realitetin e vendit në lidhje me këtë, nevojitet dhe një arsimim teorik vërtetë i lartë. Pa harruar se studimi i kësaj disipline shkencore për shkaqe të mirëdijtura, që nga vitet 60-ta /kur nisi fare mbarë në Fakultetin e atëhershëm Juridik-ekonomik / vajti një zigzageje, të shkaktuar nga rrethanat që duke pasur pothuajse ndërprerje në v.90-ta të ngadalësoj avancimin e kësaj disipline shkencore dhe me këtë krijimin e një tradite, pas vitit 99, nisi nga puna një staf paksa i vonuar dhe i papërgatitur sa duhet Një ndër çështjet me prioritet më të lartë, për punën me efikasitet dhe funksionimin në praktikë të organeve të gjyqësisë, është jo vetëm Kodi i PP i avancuar me zgjidhje të perceptuara nga sistemet e moderuara të jashtme dhe nga praktika penale e vendit, por stafi i Zoti i cili, duke zotëruar në lartësinë e duhur këtë fushë shkencore e ligjore, di ti interpretoj drejtë ato dhe duke i vënë në zbatim, di të vendosë ligjërisht e drejtë për sanksionin penal, gjithnjë duke pasur parasysh premisat se përse shqiptohet një sanksion penal / neni 34 i KPK: Qëllimi i dënimit: parandalimi i kryerësit nga kryerja e veprave penale në të ardhmen dhe rehabilitimi i tij dhe të përmbajturit e personave të tjerë nga kryerja e veprave penale/. Të provojmë të analizojmë nëse gjyqësia e Kosovës i bënë ballë sfidës: Neni 102 par.2 Kapitulli VII-Sistemi i Drejtësisë i Kushtetutës së Kosovës parasheh që pushteti gjyqësor është unik, i pavarur, i drejtë, apolitik e i paanshëm dhe që siguron qasje të barabartë në gjykata. Neni 2 i KPPK i cili burimin e vetë ka në nenin sipër të Kushtetutës, si një konkretizim i asaj dispozite, jep një formulim decidiv dhe kusht për t i shqiptuar një sanksion penal kryerësit të veprës penale përcakton se këtë mund ta bëjë vetëm gjykata kompetente, e pavarur dhe e paanshme në procedurë të filluar dhe të zbatuar sipas këtij Kodi. Nocioni kompetente në këtë dispozitë kupton kompetencën lëndore dhe vendore dhe nuk e quaj të nevojshëm komentimin e kësaj pjese të dispozitës. Nocioni tjetër nga dispozita e cekur e pavarur e garantuar dhe e sanksionuar nga Kodi, si një status i Gjykatës i domosdoshëm që buron nga thellësi e marrëdhënieve shoqërore të një shteti që mëton të jetë demokratik, ligjor dhe i drejtë, e që ka për qëllim mbrojtjen e sistemit të një shoqërie por edhe balancën 113

114 shoqërore, duhet vënë nën analizë objektive për të parë nëse gjykata është dhe mund të jetë përherë e tillë... Poqëse organet gjyqësore janë të tillë-me çfarë plotësohet kërkesa nga ajo pjesë e dispozitës dhe krijohet një raport i paraparë normal midis tyre-atëherë e themi se gjyqësori funksionon me efiçencë. Por çfarë të ndodhë kur ato, nuk janë të paanshëm e të pavarur qoftë për shkaqe si psh. të joprofesionalizmit, për shkak të trysnive të ndryshme të faktorëve jashtëgjyqësor, shpërdorimit nga gjyqësorët i së drejtës në përzgjedhjen e provave për administrim, heshtjen a lënien me një anë të atyre që për rastin janë relevante ose interpretimin e tyre qëllimisht të gabuar dhe devijime të tjera, për t i shqiptuar të akuzuarit një dënim të pamerituar ose një dënim esencialisht më të butë se që parashihet ose për ta liruar fare nga Aktakuza duke qenë të shtyrë nga faktor të ndryshëm ose të përcaktuar nga një marrëveshje lukrative gjithsesi- të pandershme të lidhur jashtë gjykatës. Në rastet e tilla, si mundësi për korrektimin e një vendimi gjyqësor jo të paanëshëm dhe jo të pavarur, është dyshkallësia e vendosjes e cila, në të vërtetë, është alibi i mbështetur në të drejtën të paraparë në dispozita ligjore për vlerësimin e lirë dhe diskret të provave e që në të vërtetë në rastet e caktuara është amnistim i gjyqtarit për shpërdorim të lejuar të detyrës zyrtare. Në atë rast, veprimi sipas objektivit të paramenduar i organeve gjyqësore, bazuar në vetë Ligjin, nuk mund të trajtohet vepër penale e shpërdorimit të postit, por : zbatim i gabuar i dispozitave materiale, procedurale etj rast ky kur gjyqtari /dhe jo vetëm ai/ kalon pa asnjë përgjegjësi për vendosje joligjore të çështjes penale. Bile kjo nuk trajtohet as si një shkelje disiplinore e detyrës së punës dhe kuptohet, nuk mund të denoncohet e tillë.(sipas një statistike 13% të atyre që kanë vuajtur dënimin me burgim, kanë qenë të pafajshëm e kjo në një përmasë të gjerë është shifër tmerruese). Dispozita parasheh mundësinë që sanimin ta bëjë instanca më e lartë gjyqësore. Po ç do ndodhë nëse ajo instancë gjyqësore (gjykata e qarkut ose supreme) me inercion nga gjykata më e ultë, ose për shkak të kooperativitetit korrekt a ndonjë shkaku joprincipiel e joligjor vërteton zgjidhjen që i vie rrugës ligjore nga gjykata më e ultë, kur dihet se gjykata supreme është instancë më e lartë gjyqësore në shkallën e së cilës shteron mundësia për atakim me mjete juridike të rregullta. Atëherë zgjerohet rrjeti i merimangës gjyqësore-pjesëmarrësve në procedure u lejohet e drejta e atakimit me mjete juridike të jashtëzakonshme /futja më në brendësi te ajo rrjetë/ Një tjetër mundësi për të frenuar organet gjyqësore për të vepruar në kundërshtim me dispozitat sipër, është instituti i përjashtimit i paraparë në nenin 40 pika (3) sado që është një pjesë mjaftë e përgjithësuar e asaj dispozite-ai thotë: Gjyqtari ose gjyqtari laik gjithashtu mund të përjashtohet nga ushtrimi i funksionit gjyqësor në rast konkret, përpos rasteve nga paragrafi 1 dhe 2 i këtij neni, kur prezantohen 114

115 dhe vërtetohen rrethana që e vënë në dyshim paanshmërinë e tij, dhe nenin 45 par.1, 2, 3 e 4 i KPPK (i cili parasheh se cilët pjesëmarrës në procedurën penale mund të përjashtohen (gjyqtari, gjyqtari laik, prokurori, hetuesi policor, etj.). Sado që Ligji përmes kësaj dispozite ka dashur që organet gjyqësore nëpërmjet mundësisë së përjashtimit t i vë në shina të paanshmërisë dhe të pavarësisë resp. të mbrojë të pandehurin- të akuzuarin nga gjykimi i anësishëm, ka dhe kjo mundësi implikacione të cilat rëndojnë procedurën dhe bëjnë që subjektet procedural me padëshirë t i hyjnë kësaj mënyre të sigurimit të paanshmërisë së organeve gjyqësore (sikur që ka raste të keqpërdorimit të kësaj të drejtoje nga mbrojtësit ose të akuzuarit) (LPPK përkufizon fazën e hetimeve deri në ngritje të aktakuzës nga procedura gjyqësore pas kësaj faze të procedurës-neni 45 par (1),(2),(3) e (4). Më në fund çështja e përjashtimit vendoset në vetë organet gjyqësore që dmth. se përjashtimi varet nga vlerësimi i vetë organit /prokurorial ose gjyqësor/. Duke supozuar se në të shumtën ekzistojnë premisat për ekzistimin e një gjykate të paanshme e të pavarur, a janë organet gjyqësor përherë të tillë kur të merret parasysh se ka më shumë faktorë që në aktualitetin e Kosovës që bëjnë trysni mbi ta. Pa pretendim t i trajtoj të vetmit, do provoj të njehsoj disa nga ata që kushtëzojnë të qenit të gjykatës e pavarur dhe e paanshëm. 1. Ndonëse asnjë person nuk mund të emërohet në post gjyqësor jashtë procedurave për zgjedhje, ka jo pak raste kur pas formalizmave që janë kusht për emërimin në post, qëndron dhe zgjidhët një staf gjyqësor jo sa duhet profesional i cili nuk ka diturinë në rrafsh me diplomën formale. 2. Kur trysnia nga forcat jashtëgjyqësore /persona e komunitete të fuqishme nga sfera e pushtetit, biznesit, klanet e ndryshme (të mos them qarqet mafioze), presione individuale etj. e bëjnë të anshëm e të varur gjyqësorin/ 3. Kur interesi personal material ose ndonjë tjetër i stafit gjyqësor i kontraktuar midis tyre e pjesëmarrësve në procedurë, i devijon ata nga paanshmëria e vendosjes, 4. Kur në gjyqësi paraqitët gryk e ngushtë si i thonë ekonomistët (e që aktualisht ekziston në trajtën akute në Kosovë), e që nënkupton numrin shumë të madh të lëndëve dhe proporcionalisht numrin shumë të vogël të gjyqtarëve. Po ka dhe raste që, duke u mbështetur në natyrën e vetë çështjes penale, ndodhin në praktiken gjyqësore që gjykimi i drejtë të jetë i paarritshëm. Në historinë e të drejtës penale ka shëmbëlle kur janë marrë aktgjykime paradoksale dhe pa mundësi zbatimi në jetë, por kjo i përket jokonsekuencshmërisë së natyrshme të fenomenit të së drejtës, e ky shkrim nuk ka të bëjë me te. Pas këtyre që u parashtruan më lartë, bëhet pyetja: - nëse ligjet (KPK,KPPK,KDM etj. ndihmës), kanë sanksionuar në përmasën e duhur objektivin kryesor: mbrojtjen në të gjitha aspektet të një shoqërie dhe të personit, - nëse dispozitat penale dhe procedurale në fuqi, nuk disponojnë atë mundësi për shkak se koha ka ikur para tyre dhe zotësia rregullative e marrëdhënieve e 115

116 raporteve shoqërore të krijuara, dhe ato imponojnë begatimin dhe plotësimin e tyre me dispozita respektivisht zgjidhje në hap me ecjen e zhvillimit shoqëror, - nëse instalimi i një rregullative administrative /sikur është përfolur më shumë here e që është: mbetja në post ose zgjedhja e sërishme e gjyqtarit ose prokurorit varësisht nga numri i lëndëve të kryera dhe cilësia e vendimeve/ e bënë gjyqësinë me efiçente ose e kundërta-e ngulfate atë, - nëse filtri etikomoral dhe profesional në zgjedhjen e stafit gjyqësor, ngushtohet deri në masën sa puna në praktikë e tij pas zgjedhjes nuk tundet në aspektin e ndershmërisë, pavarësisë dhe paanshmërisë në vendosje, - nëse brenda në dispozitat juridike penale dhe të tjera dhe në vetë sistemin, ka mekanizma mbrojtës që i garantojnë stafit se nuk do pësojnë nëse në punën e vetë shpërfaqin atributet që u përmenden sipër, E trajtoj me vlerë të veçantë kriterin etikomoral dhe profesional të stafit gjyqësor, pozitën e tyre materiale dhe mbrojtjen nga shantazhet dhe dhunën anësore që vie nga autoritetet të përmendura në këtë shkrim, si parakushte për një gjyqësi çfarë i nevojitet një shteti demokratik dhe ekonomikisht e politikisht stabil. Në kushte e rrethana të tilla, hapet dhe mundësia që dhe në avokatinë e Kosovës të fitojnë statusin e vlerave të çmuara zotësitë profesionale dhe atributet etikomoral të avokatëve. Ky shkrim nuk kishte objektiv dhënien e përgjigjeve dhe të zgjidhjeve për problemeve imediate për funksionimin e gjyqësisë se Kosovës ashtu sikur e kërkojnë rrethanat socio-ekonomike dhe politike, se as që është studim për këtë, por vetëm një ngacmim i mendimit që mëton begatimin e rregullatives juridike penale të Kosovës. 116

117 Ma. Sc. Ardian BAJRAKTARI NDOTJA E MJEDISIT, NJË KRIM QË DËMTON TË SOTMEN DHE TË ARDHMEN TONË Problemet me ndotjen e mjedisit kanë ekzistuar edhe më herët dhe e kanë shoqërau njerëzimin qysh nga lindja e tij, por këto probleme në gjysmën e dytë të shekullit të kaluar u bënë më të mëdha dhe më të dukshme. Si rrjedhojë shoqëria u shqetësua shumë për gjendjen e mjedisit. Tani këto probleme po bëhen gjithnjë e më të vështira për tu zgjidhur. Popullsia po rritet me ritme të shpejta dhe kërkesat e tyre për një jetë më të mirë po bëhen gjithnjë e më të dukshme. Kjo do të thotë se edhe dëmtimi i mjedisit, ndotja e tij po fiton përmasa gjithnjë e më të mëdha. Për rrjedhojë pasojat më të mëdha të shkaktuara nga ndotja e mjedisit janë: dëmtimi i ekosistemeve, ndikimi në shëndetin e njeriut, kostoja ekonomike etj. Me ndotje 113 të mjedisit nënkuptohet çfarëdo ndryshimi fizik, kimik ose biologjik i përmbajtjes ose i kualitetit të ajrit, të ujit ose tokës që është rezultat i drejtpërdrejtë ose i tërthortë i aktivitetit njerëzor dhe që ndikon në përdoruesit e këtyre të mirave, duke u shkaktuar dëme 114. Veprimet e tilla që mund të sjelin pasoja të mëdha duhen trajtuar në shumë aspekte, ngase fenomenet e tilla kudo në botë janë brengosëse dhe si të tilla mund të jenë edhe të ne. Veprimet kundër mjedisit shkaktohen nga ana e personave përgjegjës, të cilët me veprimet përkatësisht mosveprimet e tyre, e dëmtojnë dhe e shkatërrojnë mjedisin jetësor, duke ndotur qoftë ajrin apo ujin, pastaj duke hedhur mbeturina në vende joadekuate edhe në masë të konsiderueshme, duke i prerë pyjet dhe shkretëruar ato me qëllime nga më të ndryshme, madje pa pasur parasysh se me veprimet e tilla, po i bëjnë dëme edhe vetvetes. Kosova si pjesë gjeografike e Evropës, karakterizohet ndër të tjera edhe me problemin e ndotjes së mjedisit, i cili i kalon në masë të konsiderueshme konditat e normales. Ndotja e ajrit është njëra nga format me prezencë më të madhe edhe me pasoja më të mëdha, ku me këtë vepër nënkuptohet prania e një ose më shumë substancave në natyrë, vendndodhja ose sasia e së cilës krijon efekte të padëshirueshme mjedisore, me pasoja nga më të ndryshmet për jetën normale dhe për shëndetin e qytetarëve. 113 Prania e një ose më shumë substancave në natyrë, vendndodhje ose sasia e së cilës krijon efekte të padëshirueshme mjedisore. Ndotja ose ndryshimi i cilësisë së një pjese ose aspekti të mjedisit dhe organizmave të vet të gjalla, me shtimin e papastërtive të dëmshme. Ose përndryshim i drejtpërdrejtë a i tërthortë i vetive fizike kimike, termike, biologjike ose radioaktive i çdo pjese të mjedisit, në masë të tillë sa që krijon rrezik a rrezik potencial për shëndetin, sigurinë ose mirëqenien e specieve të gjalla. Hyrja në ujë, ajër dhe tokë e mikro-organizmave, kimikateve, substancave toksike, mbetjeve ose ujërave të ndotura në një përqëndrim që krijon mjedis të papërshtatshëm për t u përdorur prapë. Gjithashtu i referohet sipërfaqeve të objekteve, ndërtesave dhe prodhimeve të ndryshme shtëpiake dhe bujqësore 114 Gruda Zejnullah, E drejta e mjedisit, f. q

118 Niveli i ndotjes së mjedisit në vendin tonë është mjaft i lartë dhe si i tillë, i tejkalon standardet e lejuara, madje diku deri në 18 herë siç është rasti me rajonin e Prishtinës. Kontribuesit më të mëdhenjë të ndotjes së mjedisit Pa dyshim se faktor kryesor i ndotjes së mjedisit është faktori njeri. Kurse aktualisht kontribues më të mëdhenj të ndotjes në Kosovë janë burimet statike edhe ato lëvizëse në zonat urbane si dhe në zonat kryesore të prodhimit të energjisë dhe zonat industrial. Këto janë blloqet e Termocentralit të Koorporates Energjetike të Kosovës (Kosova A me 5 blloqe dhe Kosova B me 2), objektet e mëdha industriale (metalurgjia, mihjet dhe fabrika e çimentos), aktivitetet bujqësore, po ashtu edhe sektori i transportit i cili karakterizohet me numër të madh të makinave të vjetruara, sektori i industrisë në shumicën e rasteve përdor pajisje dhe teknologji të vjetra, sektori i bujqësisë kontribuon në ndotjen e ajrit kryesisht përmes djegies së biomasës, si dhe zonat ilegale për hedhje të mbeturinave, dhe djegia e pakontrolluar e tyre paraqesin një burim serioz të ndotjes së ambientit. Cilat mund të jenë pasojat? Pasojat për jetën dhe shëndetin e njerëzve nga veprimet e tilla janë të mëdha dhe shumica nga ato edhe të pariparueshme, si rezultat i së cilës mund të vihet në pyetje ekzistenca e vetë njerëzimit në planetin tonë. Shumë indikatorë tregojnë se problemi i mjedisit dhe pasojat e shkaktuara nga ndotja e tij gjendjen e shohin më shumë se alarmuese. Njëri nga problemet kyqe dhe me pasoja globale është ngritja e koncentrimit të dioksidit të karbonit (CO2) dhe hollimi i shtresës së ozonit në stretosferë, që sipas parashikimeve do të sjellë ngrohjen globale, e që do të mund të reflektohet në më shumë reshje të shiut, pastaj në shkrirjen e akullit polar dhe në ngritjen e nivelit të detit. Sipas disa parashikimeve temperaturat në zonat polare do të ngriten 3 ose 4 herë më shumë se mesatarja dhe nëse akulli në Antarktik shkrihet, do të ngritet niveli i detrave prej m deri në 2 m, ose edhe deri në pesë metra. Po ashtu sipas parashikimeve deri në vitin 2030 temperatuarat do të 118