Ψ Υ Χ Ο Λ Ο Γ Ι Α Σ Τ Ο Ν Α Θ Λ Η Τ Ι Σ Μ Ο

Transcript

1 Σ. ΜΠΑΟΥΜΑΝ και Χ. ΤΣΟΡΜΠΑΤΖΟΥΔΗΣ Ψ Υ Χ Ο Λ Ο Γ Ι Α Σ Τ Ο Ν Α Θ Λ Η Τ Ι Σ Μ Ο ΕΚΔΟΣΗ ΒΕΛΤΙΩΜΕΝΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2007

2 2 Σ. ΜΠΑΟΥΜΑΝ και Χ. ΤΣΟΡΜΠΑΤΖΟΥΔΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΣΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟ Copyright Χαράλαμπος Ι. Τσορμπατζούδης ISBN: Φιλολογική επιμέλεια: Καλαϊτζίδου Αναστασία Εκτύπωση-βιβλιοδεσία: C Publish ity Κίτρους Επισκόπου 7 Θεσσαλονίκη Τμήματα του βιβλίου αυτού έχουν δημοσιευθεί στο σύγγραμμα με τίτλο «Psychologie im Sport» στον εκδοτικό οίκο Meyer & Meyer Verlag, Aachen 1993, ISBN Χ Copyright 1993 by Meyer & Meyer Verlag Απαγορεύεται η αναδημοσίευση και γενικά η αναπαραγωγή εν όλω ή εν μέρει ή και περιληπτικά κατά παράφραση ή διασκευή, του παρόντος έργου με οποιοδήποτε μέσο ή τρόπο, μηχανικό, ηλεκτρονικό, φωτοτυπικό και ηχογραφήσεως ή άλλως πως σύμφωνα με τους Ν. 2387/1920, 4301/1929, τα ΝΔ 3565/56, 4254/75, Ν. 100/74 και λοιπούς εν γένει κανόνες Διεθνούς Δικαίου, χωρίς προηγούμενη γραπτή άδεια των εκδοτών.

3 3 Στο Γιάννο, τη Στέλλα και την Ελένη

4

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 13 2 ΑΘΛΗΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΑΣ Εισαγωγή Αθλητισμός και ανάπτυξη ταυτότητας Ολική και αθλητική ταυτότητα Κοινωνική ταυτότητα Ταυτότητα ως άτομο Αποκλίσεις ταυτότητας Προσαρμογή και αποξένωση Εγωκεντρισμός και απομόνωση Αθλητισμός στην παιδική ηλικία Αθλητισμός στην εφηβική ηλικία Περίληψη 34 3 ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ ΠΡΟΠΟΝΗΣΗ Ψυχή - Σώμα - Κίνηση Παρακίνηση - Συναίσθημα - Γνωστικές διαδικασίες Από τη νοερή εξάσκηση στην ψυχορρύθμιση Περίληψη 43 4 ΝΟΕΡΗ ΕΞΑΣΚΗΣΗ-ΠΡΟΠΟΝΗΣΗ Εισαγωγή Σκοποί νοερής εξάσκησης Περιεχόμενα νοερής εξάσκησης Νοερή αναπαράσταση της κίνησης Eπιδράσεις νοερής εξάσκησης Μέθοδοι νοερής εξάσκησης Εξάσκηση παρατήρησης Καλυμμένη εξάσκηση αντίληψης Λεκτική εξάσκηση Ιδεοκινητική εξάσκηση Νοερή εξάσκηση πριν την εκτέλεση Νοερή εξάσκηση κατά τη διάρκεια της εκτέλεσης Νοερή εξάσκηση μετά την εκτέλεση 68

6 6 Σ. Μπάουμαν & Χ. Τσορμπατζούδης «Ψυχολογία στον αθλητισμό» Νοερή εξάσκηση ανοιχτών καταστάσεων και 69 απρόβλεπτων γεγονότων 4.5 Περίληψη 70 5 ΨΥΧΟΡΡΥΘΜΙΣΗ Εισαγωγή Προϋποθέσεις εφαρμογής της ψυχορρύθμισης Ανασκόπηση των στόχων της ψυχορρύθμισης Ρύθμιση ικανοτήτων ψυχικού ελέγχου Συναισθηματική ρύθμιση Νοητική ρύθμιση Ρύθμιση της ενέργειας Ρύθμιση της παρακίνησης Περιεχόμενα και μέθοδοι της ψυχορρύθμισης Περίληψη 92 6 ΠΡΟΠΟΝΗΣΗ ΧΑΛΑΡΩΣΗΣ Εισαγωγή Χρησιμότητα της χαλάρωσης Χρονικό σημείο χαλάρωσης Μέθοδοι χαλάρωσης Αναπνοή Αυτογενής μέθοδος Προοδευτική μυϊκή χαλάρωση Μέθοδος ψυχοϋγιεινής Ενεργητική θεραπεία Ψυχολογική και κινητική ενεργοποίηση Μέθοδοι χαλάρωσης Ηθικό ζήτημα Περίληψη ΟΠΤΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Εισαγωγή Περιεχόμενα και μέθοδοι Δομή προγράμματος οπτικοποίησης Οπτικοποίηση μεταφορών Περίληψη 128

7 7 8 ΨΥΧΙΚΗ ΕΝΕΡΓΕΙΑ Εισαγωγή Κατεύθυνση της ενέργειας Σπατάλη ενέργειας Θετικό και αρνητικό επίπεδο ενέργειας Ιδανικό επίπεδο ενέργειας Πηγές ψυχικής ενέργειας Περίληψη ΜΑΓΕΙΑ ΜΑΣΚΟΤ - ΔΕΙΣΙΔΑΙΜΟΝΙΕΣ Εισαγωγή Κατηγορίες πρακτικών μαγικής Δεισιδαιμονίες Μαγεία Τυπικότητες-Τελετουργικά Μασκότ Οι λειτουργίες των πρακτικών μαγικής Παιδαγωγικά στοιχεία και μη λογική συμπεριφορά Περίληψη ΚΙΝΗΤΡΑ - ΠΑΡΑΚΙΝΗΣΗ Εισαγωγή Χαρά - Απόλαυση - Ευχαρίστηση Είδη κινήτρων και παρωθήσεων Υποκειμενικές αξίες παρώθησης Επίκαιρες πρωτογενείς ανάγκες και κίνητρα Πρωτογενείς - βασικές ανάγκες Τεχνικές παρώθησης Τεχνικές σύνδεσης και ιεραρχίες κινήτρων Λεκτικός τρόπος παρακίνησης Ενισχύσεις Καταφάσεις - Επιβεβαιώσεις Θετικές υποδείξεις Παρακίνηση συνδεδεμένη με την όραση Παρακίνηση με τη δημιουργία διαφωνιών Παρακίνηση με τη χρήση μαθημένων δεξιοτήτων Μείωση ανταγωνιστικών συστημάτων παρακίνησης 185

8 8 Σ. Μπάουμαν & Χ. Τσορμπατζούδης «Ψυχολογία στον αθλητισμό» Προγραμματισμός κοινωνικών αναγκών αθλητήπροπονητή Αποφυγή δυσάρεστων συνεπειών και κοινωνικής μείωσης Αυτοπεποίθηση Περίληψη ΣΤΟΧΟΙ Εισαγωγή Ιδανικοί στόχοι Συγκεκριμένοι στόχοι Προϋποθέσεις για τον καθορισμό συγκεκριμένων στόχων Κίνδυνοι κατά τον καθορισμό στόχων Άμεσοι και μακροπρόθεσμοι στόχοι Στόχοι και αυθυποβολή Περίληψη ΣΤΑΣΕΙΣ Εισαγωγή Οι διαστάσεις των στάσεων Λειτουργίες των στάσεων Σταθερότητα και αλλαγή των στάσεων Ο ρόλος των πληροφοριών Θετική σκέψη και επιβράβευση Εξάσκηση συμβόλων Ανταλλαγή ρόλων με τον αντίπαλο Η μεταμόρφωση του αντιπάλου Περίληψη ΠΡΟΣΟΧΗ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗ Εισαγωγή Ικανότητες ψυχικού ελέγχου στον αθλητισμό Ικανότητα προσοχής και συγκέντρωσης Προϋποθέσεις για τη βελτίωση της συγκέντρωσης Παράμετροι προσοχής και συγκέντρωσης Παράγοντες διάσπασης της συγκέντρωσης 255

9 Έλεγχος και εξάσκηση συγκέντρωσης Περίληψη ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΑ ΣΤΟΝ ΑΘΛΗΤΙΣΜΟ Εισαγωγή Συναισθήματα Γένεση συναισθημάτων Έλεγχος των συναισθημάτων από τη βελτίωση της αίσθησης του σώματος Έλεγχος των συναισθημάτων από τη μνήμη Έλεγχος των συναισθημάτων από την αντίληψη Συναισθήματα και φαντασία Σκέψεις και συναισθήματα Περίληψη ΑΓΧΟΣ ΣΤΡΕΣ Εισαγωγή Άγχος στον αθλητισμό Αντικείμενο του άγχους Κληρονομικό και έμφυτο άγχος Αιτιολογημένο και αναιτιολόγητο άγχος Άγχος προσδοκιών Κοινωνικοί τύποι άγχους και συγκρούσεις Συμπτώματα άγχους Στρες Τρόποι δημιουργίας και αντιμετώπισης άγχουςστρες Μεθοδικά μέτρα αντιμετώπισης Παιδαγωγικά και ψυχολογικά μέτρα αντιμετώπισης Αλλαγή περιβάλλοντος Σωματικές διαδικασίες Γνωστικές διαδικασίες Σύνοψη μέτρων αντιμετώπισης άγχους-στρες Ψυχικοί φραγμοί, τραύματα και διαμαρτυρίες Φραγμοί εξαρτημένοι από τη διαδικασία της ανάπτυξης Νοητικοί φραγμοί 331

10 10 Σ. Μπάουμαν & Χ. Τσορμπατζούδης «Ψυχολογία στον αθλητισμό» Συναισθηματικοί φραγμοί Εσωτερικές αντιστάσεις Περίληψη ΕΠΙΘΕΤΙΚΟΤΗΤΑ Εισαγωγή Θεωρίες επιθετικότητας Ορμές ένστικτα ψυχαναλυτική θεώρηση Η θεωρία της ματαίωσης Η επιθετικότητα ως μαθημένη συμπεριφορά Πολυπαραγοντικό μοντέλο επιθετικότητας Γενικοί παράγοντες γένεσης της επιθετικότας Ειδικοί παράγοντες γένεσης της επιθετικότητας Συμπεράσματα Περίληψη ΣΥΓΚΡΟΥΣΕΙΣ Εισαγωγή Εννοιολογική προσέγγιση Τύποι συγκρούσεων Γνήσιες και παράγωγες συγκρούσεις Ο μηχανισμός του εξιλασμού Καταστροφικές και εποικοδομητικές συγκρούσεις Επικοινωνιακές και μη επικοινωνιακές συγκρούσεις Εσωτερική εξάρτηση Αμφιθυμία Απώθηση των συγκρούσεων Αυτονομία συγκρούσεων Αλυσιδωτές συγκρούσεις Ενδοατομικές συγκρούσεις Σύγκρούση μεταξύ δύο θετικών αξιών Σύγκρούση μεταξύ δύο αρνητικών αξιών Σύγκρουση μιας θετικής και μιας αρνητικής αξίας Συγκρούσεις αναγκών Συγκρούσεις ενδιαφερόντων Σύγκρουση στόχων Σύγκρουση ρόλων 400

11 Συναισθηματικές συγκρούσεις Αντιμετώπιση των συγκρούσεων Περίληψη ΘΕΜΕΛΙΩΣΕΙΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ ΤΗΣ ΟΜΑΔΑΣ Εισαγωγή Χαρακτηριστικά σύνθεσης της ομάδας Η ομάδα ως κοινωνική μονάδα Σκοποί και στόχοι της ομάδας Αλληλεπίδραση μελών ομάδας Τύποι ομάδων Ρόλοι και θέσεις στην ομάδα Τα όρια Μορφοποίηση και συνοχή της ομάδας Στοιχεία μορφοποίησης της ομάδας Ομάδα και συμπεριφορά του προπονητή Αθλητής και αρμονία στην ομάδα Περίληψη Η ΕΡΕΥΝΑ ΣΤΗΝ ΑΘΛΗΤΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ Εισαγωγή Ανάμνηση-ανάλυση βιογραφικού Ανάλυση προσωπικότητας αθλητή Η απλή συζήτηση Η διερευνητική συζήτηση Η παρατήρηση του εαυτού Η ελεύθερη παρατήρηση του εαυτού Η συστηματική παρατήρηση του εαυτού Η ετεροπαρατήρηση Ανοιχτή και καλυμμένη παρατήρηση Συμμετοχική και μη συμμετοχική παρατήρηση Άμεση και μακρόχρονη παρατήρηση Η συστηματική παρατήρηση Το πείραμα Το ερωτηματολόγιο Είδη και τύποι ερωτηματολογίων Το δίπολο προφίλ 472

12 12 Σ. Μπάουμαν & Χ. Τσορμπατζούδης «Ψυχολογία στον αθλητισμό» 19.8 Το τεστ Τεστ συμπτωμάτων επιβάρυνσης (ΒSΤ) Οι προβολικές τεχνικές (ΤΑΤ) Στάδια ερευνητικής διαδικασίας Περίληψη ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ ΟΡΩΝ και ΟΝΟΜΑΤΩΝ 507

13 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Από πολύ νωρίς ο αθλητισμός σε όλες τις εκφάνσεις και τα πεδία του προσήλκυσε το ενδιαφέρον των ψυχολόγων. Τα ατομικά και ομαδικά αθλήματα προσφέρουν στον αθλητικό ψυχολόγο τη δυνατότητα της έρευνας της ανθρώπινης συμπεριφοράς και δράσης σε διάφορες καταστάσεις επιβάρυνσης με ή χωρίς την προσφυγή στα δαπανηρά εργαστηριακά πειράματα. Όμως σε σπάνιες περιπτώσεις τα ερωτήματα των ψυχολόγων βρίσκονταν σε αντιστοιχία με τα προβλήματα των αθλητών καθώς επίσης και με τα ερωτήματα και τα ενδιαφέροντα της Γενικής Ψυχολογίας. Συνέπεια αυτού του γεγονότος ήταν η αδυναμία παροχής βοήθειας σε προπονητές και φροντιστές αλλά και στους ίδιους τους αθλητές. Από τις αρχές της δεκαετίας του 70 διαπιστώνεται μια στροφή στις προϋποθέσεις και τους σκοπούς του ψυχολογικού τρόπου προσέγγισης του αθλητισμού. Παρατηρείται ραγδαία αύξηση του ενδιαφέροντος για τα αθλητικά φαινόμενα και προβλήματα που γίνονται αντικείμενο ψυχολογικών ερευνών. Το ενδιαφέρον επικεντρώνεται στην επινόηση, δημιουργία και βελτίωση ψυχολογικών μεθόδων για την αθλητική δραστηριότητα. Οι αθλητές και οι προπονητές θέτουν την ψυχολογία διαρκώς μπροστά σε καινούρια προβλήματα και ελπίζουν να αποκομίσουν όχι μόνο εξηγήσεις για τις ψυχολογικές διαδικασίες, αλλά πολύ περισσότερο θεμελιώδεις γνώσεις και βοήθεια για τον έλεγχο και τη ρύθμιση των μελλοντικών αθλητικών ενεργειών. Η εξέλιξη της Αθλητικής Ψυχολογίας καθορίζεται σήμερα πλέον όχι μόνο από τον χαμηλής εμβέλειας στόχο της έρευνας των ψυχικών διαδικασιών και φαινομένων, όπως και της εύρεσης των αιτιών και

14 14 Σ. Μπάουμαν & Χ. Τσορμπατζούδης «Ψυχολογία στον αθλητισμό» επιδράσεων (Schilling & Pilz 1974), αλλά και από την ταχεία εξάπλωση στον τομέα των ψυχορρυθμιστικών παρεμβάσεων. Μετά τις πρώτες προσεγγίσεις αυτού του χώρου που έγιναν με τη νοερή εξάσκηση αναπτύχθηκαν τεχνικές ψυχορρύθμισης που αποκτούν όλο και μεγαλύτερη σημασία στην προπόνηση και στον αγώνα. Παράλληλα με αυτήν την «Ψυχολογία του Αθλητισμού» (Nitsch 1978) άρχισε να αποκτά σημασία και η παιδαγωγική διάσταση των προβλημάτων και παρεμβάσεων. Η καθοδήγηση των νεαρών αθλητών προς τις υψηλές επιδόσεις, τα ψυχολογικά προβλήματα της ανάπτυξης της προσωπικότητας, η συμπεριφορά του προπονητή και το οικογενειακό περιβάλλον αποτελούν για την Αθλητική Ψυχολογία αφετηρίες για έρευνα των παραγόντων που επιδρούν και καθορίζουν την εξέλιξη της αθλητικής ενέργειας και δραστηριότητας. Αυτή η διάσταση της «Ψυχολογίας στον Αθλητισμό» (Nitsch 1978) αφορά την ανάλυση των δομικών παραγόντων που έχουν επιδράσεις στον αθλητή και αποσκοπεί στον καθορισμό της σημασίας αυτών στην ανάπτυξή του, όπως επίσης και της αλλαγής των επιδράσεων στην κατεύθυνση της ιδανικής προσφοράς ψυχορρυθμιστικής αγωγής. Το βιβλίο αυτό είναι προϊόν της άποψης, ότι οι αθλητές και οι προπονητές πρέπει να έχουν επίγνωση της πρακτικής βοήθειας που μπορεί να προσφέρει ο αθλητικός ψυχολόγος. Με το πέρασμα του χρόνου και την προσφορά εφαρμοσμένων γνώσεων θα εκλείψει η προκατάληψη για τον «Πυροσβέστη» αθλητικό ψυχολόγο ή για τον «Γιατρό της ψυχής». Οι αθλητές βρίσκουν σ αυτό το βιβλίο δρόμους για τη διάγνωση και το ξεπέρασμα των ψυχικών τους επιβαρύνσεων. Οι προπονητές μπορούν να οικειοποιηθούν τις βασικές ψυχολογικές γνώσεις και τη συστηματική ταξινόμηση αυτών και να απελευθερωθούν από την αντίληψη να θεωρούν τον αθλητικό ψυχολόγο ως ανταγωνιστή τους. Οι προπονητές και οι φροντιστές αποτελούν τα πρόσωπα που, κατά κύριο λόγο, διαμεσολαβούν ανάμεσα στον αθλητή και στον αθλητικό ψυχολόγο. Η ποιότητα των σχέσεων του προπονητή με τον αθλητή συγκαθορίζει την ιδανική εφαρμογή των ψυχολογικών μεθόδων. Όμως όλο και πιο συχνά απαιτείται η επαφή του αθλητή με τον αθλητικό ψυχολόγο. Η σχετικά μεγάλη δαπάνη σε χρόνο των ψυχορρυθμιστικών μέτρων απαιτεί επιπλέον προπονητικές μονάδες, τις οποίες ο

15 ΕΙΣΑΓΩΓΗ 15 προπονητής για λόγους έλλειψης χρόνου ή από ελλιπή γνώση και προκατάληψη δεν είναι σε θέση να εντάξει στην προπονητική διαδικασία. Σ αυτό το σημείο απαιτείται συντονισμός του έργου του αθλητικού ψυχολόγου και του προπονητή. Η πολυδιάστατη και πολυεπίπεδη αλληλεπίδραση ανάμεσα στον αθλητικό ψυχολόγο, τον προπονητή και τον αθλητή μπορεί να οδηγήσει στην ιδανική ψυχολογική και αγωνιστική προετοιμασία. Η ουσία της ψυχολογικής συμβουλευτικής αφήνει μικρά περιθώρια προβολής του έργου αλλά και της προσωπικότητας του ίδιου του αθλητικού ψυχολόγου. Όσο πιο σταθερός, αποφασιστικός, ικανός και ανεξάρτητος γίνεται ο αθλητής και η αθλήτρια, τόσο φθίνει ο ρόλος του αθλητικού ψυχολόγου. Ο ρόλος του υποτάσσεται στο αποτέλεσμα της διάγνωσης, της συμβουλευτικής, της βοήθειας και υποστήριξης, της ενεργητικής παρέμβασης, της ψυχορρυθμιστικής διαμεσολάβησης και του απομακρυσμένου παρατηρητή της δουλειάς του. Η επικέντρωση της ψυχολογικής συνεργασίας είναι αφενός μεν στο επίπεδο της εκπαίδευσης και συνεχούς επιμόρφωσης των προπονητών και αφετέρου στη συμβουλευτική καθοδήγηση και φροντίδα των αθλητών. Οι λειτουργίες της ψυχολογικής συνεργασίας επεκτείνονται τόσο στον τομέα της πρόληψης, της πρόγνωσης, της απόκτησης και σταθεροποίησης της ιδανικής ψυχοφυσικής κατάστασης όσο και σε θεραπευτικές παρεμβάσεις και στην αποκατάσταση. Οι προπονητές και οι φροντιστές πρέπει να αναγνωρίσουν ότι το έργο τους, είτε το θέλουν είτε όχι, έχει πολυδιάστατες ψυχολογικές συνέπειες, των οποίων η επίδραση μπορεί να αποκτήσει μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα με τις διαδικασίες, τις μεθόδους, τις τεχνικές και τα ευρήματα της Αθλητικής Ψυχολογίας. Θεσσαλονίκη 2007 Σ. Μπάουμαν και Χ. Τσορμπατζούδης