Ending og geymsla afskorinna blóma...2 Flokkun og mat...2 Afskorin blóm...2 Staðlar...2 Ræktunarskilyrði og ending...3 Afskorin blóm...3 Birta...

Transcript

1 Ending og geymsla afskorinna blóma...2 Flokkun og mat...2 Afskorin blóm...2 Staðlar...2 Ræktunarskilyrði og ending...3 Afskorin blóm...3 Birta...4 Hitastig...4 Áburðargjöf...5 Vökvun...5 Rakastig...5 Varnir gegn sjúkdómum og meindýrum...5 Loftmengun og hreinlæti...5 Þroski blóma við uppskeru...6 Uppskerutími...9 Uppskeruaðferð...10 Þættir sem hafa áhrif á endingu afskorinna blóma eftir skurð...10 Hitastig eftir skurð...10 Rakastig eftir uppskeru...10 Birta...11 Ethylene...11 Meðhöndlun afskorinna blóma fyrir sölu...14 Hvað er í endingarefnum?...14 Vatnsgæði...16 Aðferðir við meðhöndlun eftir skurð...17 Geymsla...18 Gæði...18 Hitastig...18 Rakastig...19 Birta...19 Ethylene...19 Lofthringrás...20 Hefðbundinn kælir...20 Umbúðir og flutningur á afskornum blómum...21 Meðferð afskorinna blóma í blómabúð...22 Endingarefni...22 Hitastig...23 Rakastig...23 Ljós...23 Ethylene...23 Umhirða afskorinna blóma í heimahúsum...23 Endingarefni

2 Ending og geymsla afskorinna blóma Flokkun og mat. Afskorin blóm Ekki er hægt að ofmeta mat og flokkun afskorinna blóma.rétt mat á gæðum og flokkun ákvarðar það verð sem bóndinn fær fyrir vöruna. Matið og flokkuninn getur verið mismunandi milli framleiðenda, það sem einn metur 1. flokk hjá sér getur verið extra flokkur hjá öðrum en 2. flokkur hjá þeim þriðja. Annað hvort þarf því skýrar reglur um mat og flokkun eða að meta og flokka blómin hjá heildsalanum af fólki sem sérhæfir sig í því. Aðeins þannig er hægt að tryggja einsleita vöru. Flokkunarstaðlar hafa verið teknir víða í notkun í þeim tilgangi því mikið er í húfi að tryggja að viðskiptavinurinn fái það sem hann vill og greiðir fyrir. Staðlar Engir íslenskir staðlar eru til fyrir afskorin blóm né pottaplöntur. Staðlar ECE sem er stofnun Sameinuðu þjóðanna eru einfaldir og hliðstæðir stöðlum EB. Staðallinn fyrir lengd blómstilks er þannig: Kóti Lengd stilks með blómi í sm 0 Styttri en 5 sm eða stilklaus ±2, ±2, ±2, ± ± ± ± ± ± ± Lengri en 120 Hver sölueining verður að innihalda sömu tegund eða afbrigði á sama þroskastigi. Uppskerustörfum verður að hafa verið hagað af varfærni og á réttu þroskastigi fyrir tegund eða afbrigði. Blómin verða að vera óskemmd, nýskorin og laus við sjúkdóma og meindýr. Innan hverrar sölueiningar má breytileikinn í lengd ekki vera meiri en gefin er upp í töflunni á undan. Þannig að lengdarmunur á stysta blómi og lengsta blómi má ekki vera meiri en 5 sm í kóta 20 2

3 Flokkun afskorinna blóma (ECE) Flokkar Kröfur til blóma 1. Extra flokkur Bestu gæði, laus við óþrif og óhreinindi, rétt þroskastig, með góðum, stífum stilk, að fullu í samræmi við tegund eða afbrigði. Aðeins 3% blóma mega sína frávik flokkur Sömu kröfur og að ofan en góð gæði og stífleiki. Frávik má vera hjá 5% blómanna flokkur Blóm sem ekki fullnægja kröfunum að ofan en fullnægja lágmarkskröfum og eru nýtileg í skreytingar. Frávik má vera hjá 10% blómanna. Í hverjum flokki mega 10% blómanna vera mismunandi að lengd en verða að uppfylla skilyrði þess kóta. Fyrir nokkrar tegundir hafa verið búnar til sér staðlar og taka þeir mið af þessum en eru ítarlegri. Þannig er staðallinn fyrir rósir eftirfarandi: Nær yfir allar tegundir undir ættkvíslinni Rosa. Blómin verða að vera eðlileg í lögun, laus við frostskemmdir og klórótísk blöð og laus við eldri við. Stærðirnar verða að fullnægja staðlinumfyrir afskorin blóm að undanteknu því að ekki má selja rósir styttri en 5 sm. Í extra flokki er lágmarks lengd 10 sm. Merking þarf að vera skýr og komi þar fram lengdar og gæðaflokkur, framleiðandi og nafn tegundar og/eða afbrigðis og fjölda í einingu. Sumstaðar eru gerðar ákveðnar kröfur um formeðferð blóma, þannig eru framleiðendur skyldaðir til að formeðhöndla flestar tegundir blóma með STS hjá mörkuðum í Hollandi. Ræktunarskilyrði og ending Útlit gæði og ending plantna eru háðar ræktunarskilyrðum, réttri tímsetningu uppskeru og meðhöndlun eftir uppskeru. Plöntur sem ræktaðar eru við kjöraðstæður eru gæðamestar. Hér verður vikið aðeins að því hvað garðyrkjubóndinn getur gert varðandi þá þætti sem hafa mest áhrif á gæði og endingu. Afskorin blóm Þegar velja á ræktunarafbrigði ætti að taka tillit til endingar afbrigðisins. Hér á landi er stutt á markaðinn og því ekki eins nauðsynlegt að taka tillit til þess hve auðveld blóm afbrigðis eru í flutningi heldur ætti að vera hægt að rækta hér þau afbrigði sem markaðurinn vill. Ending er háð erfðum og er mismunandi eftir afbrigðum innan tegundar. Ending er að nokkru háð stilksverleika og stilkstífleik. Sverari stilkar draga úr hneigingu og brotum og eru orkuríkari og lengja þannig vasalíf blómsins. Einnig er þetta háð líffærafræði plöntunnar og lífeðlisfræði. Rósaafbrigði sem framleiðir mikið ethylen endist þannig skemur en afbrigði sem framleiðir lítið ethylen. Á síðustu árum hefur ending afbrigða verið einn af höfuð þáttunum í leit að nýjum og betri afbrigðum. Það er mikilvægt að leggja áherslu á að ending afskorinna blóma er háð fjölmörgum umhverfis- og tækniþáttum á ræktunarferli og í meðhöndlun eftir skurð. 3

4 Tafla 3. Þættir sem hafa áhrif á endingu afskorinna blóma. Í ræktunarferli Birta Hitastig Áburðargjöf Vökvun Rakastig Varnir gegn sjúkdómum og meindýrum Loftmengun og hreinlæti Þroskastig blóms við skurð Eftir skurð Tímasetning skurðar Hvernig uppskorið er Hitastig Rakastig Birta Ethylen framleiðsla og þol gagnvart því Birta Magn birtu hefur bein áhrif á virkni ljóstillífunar sem ræður sykrumagni í blóminu. Blóm sem eru með mikið magn sykra, sérstaklega auðleystra sykra, hafa lengra vasalíf. Þetta er ein af ástæðunum fyrir því að sykur í næringu fyrir afskorin blóm lengir vasalíf þeirra. Einnig er það þekkt að blóm nelliku og krysa sem ræktuð eru upp í mikilli birtu standa lengur en blóm sömu tegunda ræktuð upp í minni birtu. Lægra hitastig, lítil birta stuttir vetrardagar, stytta endingu blóma nelliku, rósa og gerberu ef borið er saman við bjarta sumardaga. Lítil birta leiðir til þess að blómstilkurinn verður teygður og stífnun stilksins seinkar. Ónóg stífnun leiðir til hneigingar blómsins hjá rósum og stilksveigju hjá gerberu og nellikum. Hálshneiging rósa er einnig háð vatnsbúskap stilksins og afbrigði. Þunnir illa þroskaðir stilkar svigna eða brotna auðveldlega við meðhöndlun blómanna. Birtumagn hefur einnig áhrif á lit krónublaðanna. Lítil birta á rósaknúppa sem eru að vaxa og mynda anthocyanin (litarefni blómanna) leiðir til blánunar krónublaða, á meðan aukin styrkur CO 2 kemur í veg fyrir blánun krónublaðanna. Tilraunir hafa leitt í ljós að rósir sem ræktaðar eru við litla birtu mynda eðlilegan blómlit eftir skurð ef blómin eru látin standa í sykurlausn. Þetta sýnir ótvíræð áhrif sykra á blómlit. Endingarefni innihalda ýmist súkrósa eða glúkósa sem viðbótar sykrur og stuðla þannig að því að blómin haldi lit og gæðum. Ofmikil birta getur verið neikvæð, plönturnar geta orðið rauðleitar, blöð gulnað og jafnvel fallið af. Til að framleiða góða vöru þurfa garðyrkjubændur að gefa plöntunum rétt rými og reyna að stjórna birtu eftir þörfum viðkomandi tegundar. Kjörlýsingartími getur verið misjafn með tilliti til endingar. Sum afbrigði rósa ætti ekki að lýsa lengur en stundir á sólarhring. Þær ná ekki að loka varafrumunum og tapa því miklu vatni við útgufun sem getur leitt til blaðþornunar og hneigingar knúpps. Hitastig Of hátt hitastig á ræktunartíma dregur úr endingu og gæðum blómanna. Hærra hitastig leiðir til að fyrr gengur á kolvetnisbirgðir plantnanna og vatnsbirgðir. Freesíur, túlípanar og íris eru gæðameiri ef hitastig að nóttu nálgast 10 C. Ending afskorinna rósa er best ef hitastigið í ræktun er nálægt C. Hitastig sem víkur frá kjörhitastigi getur dregið úr endingu afskorinna rósa. Sama gildir um nellikur, ef þær eru ræktaðar við 25 C endast þær skemur en ef þær eru ræktaðar við 20 C. 4

5 Almennt má segja að forðast beri miklar breytingar og sveiflur á hitastigi til að koma í veg fyrir blaðfall og vansköpuð blóm. Talið er að sveiflur í hitastigi (og rakastigi sem hlýst af hitabreytingum) í rósarækt geti skýrt boginn háls og svört krónublöð. Áburðargjöf Ef ná á gæðum þarf að vera með kjöráburðaráætlun allt ræktunarferlið en þar þarf að taka tillit til tegundar, afbrigðis, árstíma, aldurs plantna og uppskeru. Ofgnótt köfnunarefnis dregur úr endingu afskorinna blóm og eykur hættu á grásvepp. Há leiðni og klór í ræktunarefni dregur líka úr endingu. Bilið milli kjör og ofgnóttar er frekar breitt og það er hér og í vökvun sem hæfileikar einstakra garðyrkjubænda njóta sín. Vökvun Nákvæmt eftirlit með vökvun er nauðsynlegt. Stress vegna ofvökvunar eða vatnsskorts í ræktunarefni dregur úr gæðum og styttir endingu afskorinna blóma. Stress vegna vökvunar, líkt og vegna hárrar leiðni, flýtir öldrun blómanna. Rakastig Hátt rakastig getur skapað kjörskilyrði sveppa s.s. grásvepps sem getur leitt til affalla einkum við geymslu. Sýkt blóm tapa meira vatni og framleiða meira ethylen en heilbrigð. Stýring loftraka með loftun eða loftun/kyndingu er nauðsynleg til að draga úr hættunni. Sveiflur í rakastigi eru einnig kjöraðstæður fyrir sveppasjúkdóminn mjöldögg sem getur valdið miklum afföllum í einkum rósum og gerberu. Nýlegar rannsóknir í Noregi sýna að hátt rakastig í ræktun rósa eykur líkur á blaðþornun og hneigingu. Rósirnar loka ekki varafrumunum eftir skurð og tapa því mjög miklu vatni sem leiðir til blaðþornunar og hneigingar knúppsins. Varnir gegn sjúkdómum og meindýrum Góðar varnir gegn sjúkdómum og meindýrum eru nauðsynlegar í garðyrkjustöðinn, því það er ekki í verkahring blómabúða og neytenda. Bæði sjúkdómar og meindýr geta orsakað skemmdir og aflitun blóma og blaða sem dregur úr gæðum vörunnar. Skemmdur vefur tapar hraðar vatni en heilbrigður og vatnstapið leiðir til visnunar og aukinnar ethylen framleiðslu. Ethylen flýtir öldrun og eykur þannig visnun blaða og krónublaða. Vitað er að smitun plantna með ýmsum sveppasjúkdómum eykur ethylen framleiðslu plantnanna auk þess ethylen sem kemur frá smitberunum sjálfum. Loftmengun og hreinlæti Forðast ber loftmengun í gróðurhúsum. Aðal orsakavaldar loftmengunar í gróðurhúsum er afgas sem inniheldur ethylen og önnur rokgjörn efni sem geta flýtt öldrun plantna. Því ber að forðast notkun olíubrennara og vanstilltra gasbrennara ásamt notkun olíu eða bensín knúinna véla í gróðurhúasum. Ethylen myndast einnig í frjóvguðum blómum og í rotnandi plötnuleyfum. Viðkvæmustu tegundir s.s. sumar orkideur ætti að rækta í sérstæðum húsum. Nauðsynlegt er að gæta fyllsta þrifnaðar í 5

6 gróðurhúsum því rotnandi plöntuleyfar geta að auki leitt til aukins smitþrýstings af völdum sjúkdóma s.s. grásvepps. Þroski blóma við uppskeru Blómin haldast fersk mun lengur ef þau eru skorin á réttu þroskastigi. Almennt má segja að blóm sem skorin eru eftir það standi skemur en þau sem skorin eru á réttu þroskastigi. Rétt þroskastig fer eftir: 1. Tegund 2. afbrigði 3. fjarlægð á markað 4. óskum neytandans Blóm sem fara í beina sölu eru venjulega skorin þroskaðri en þau sem skal flytja lengra eða geyma. Í töflunni hér á eftir er gefið upp á hvaða stigi blóm sem selja á beint eru á réttu þroskastigi. Margar almennar reglur þarf að hafa í heiðri. Frekari þroski blómsins eru háður kolvetnisbúskap blómsins, sama er að segja um endingu eftir skurð. Af því leiðir að margar tegundir s.s. nellikur, rósir, krysi ofl. má skera minna þroskaðar yfir sumar en vetur en það er einnig háð afbrigðum hvert rétta þroskastigið er sumar og vetur. Rósum sem skornar eru of snemma hættir til að hneigja sig vegna þess að æðakerfið er ekki fullþroskað og harðnað. Svipað er uppi á teningunum í gerberu. Skortur á holrými í stilknum sem getur flutt vatn framhjá æðakerfinu, virðist valda hér einhverju um. Almennt; blóm sem eru skorin of snemma þroskast ekki eðlilega í vatni eftir uppskeru og eru því rýrari að gæðum og standa skemur. Á síðari árum hafa þróast aðferðir til meðhöndlunar afskorinna blóma sem skorin eru í knúpp. Slík blóm eru meðhöndluð með sérstakri næringu sem í er næring (sykrur) og efni sem draga úr örverugróðri. Meir verðu fjallað um þær síðar en þessi aðferð er einkar hentug í eftirfarandi tilfellum: 1. Uppskera skal heilu beðin (krysi t.d.) 2. Ná annarri uppskeru úr sama svæði 3. Flýta útplöntun 4. Draga úr hættunni á sjúkdómum og meindýrum 5. Fá aukin gæði hjá plöntum yfir við léleg birtuskilyrði yfir vetrartímann 6. Minnka afföll í flutningi og geymslu þar sem knúppar eru ekki eins viðkvæmir fyrir ethylen og hnjaski og blómin 7. Betri nýting á flutnings og geymslurými því knúpparnir taka minna rými Tafla 2 Kjörskurðarstig blóma í beinni sölu Latneskt heiti Acasía spp Achilla filipendula Aconitum napellus Agapanthus umbellatus Allium giganteum Allium sphaerocephalon Alstroemeria hybrids Althea roseaa Amaranthus Skurðarstig ¼ blóma opin 1/3 blóma opin ¼ blóma opin 4 5 blóm opin 1/3 blóma opin 6

7 Anemona coronaria Anthurium spp Antirrhinum majus Aquilegia hybrids Astilbe hybrids Bellis perennis Bouvardia hybrids Calendula officinalis Callistephus chinensis Camellia japonica Campanula glomerata Campanula medium Campanula persicifolia Campanula pyramidalis Cattleya spp Celosia argentea Centaurea cyanus Centaurea moscata Cheiranthus cheirii Chrysanthemum coccineum Chrysanthemum frutescens Chrysanthemum leucanthemum Chrysanthemum maximum Chrysanthemum morifolium Standard greina einfaldir Anemonu kúlu og skraut Clarkia elegans Clivia miniata Consolida ambigua Convallaria majalis Coreopsis grandiflora Costus spp Crocosmia crocosmiflora Cyclamen persicum Cymbidium spp Dahlia variabilis Delphinium ajacis Delphinium x cultorum Dendrobium spp Dianthus barbaratus Dianthus caryophyllus Standard (einblóma) Greina- Digitalis purpurea knúppar að byrja að opnast kólfurinn nær alveg þroskaður 1/3 blóma opin blóm að byrja að opnast 3 4 dögum eftir að blómin hafa opnast að byrja að opnast að byrja að opnast ytri krónublöð fullvaxin opin, en ekki blómguð opin en áður en geislablóm byrja að lengjast miðja elsta blóms ¼ blóma opin 2 5 blóm opin, endaknúppur misst græna litinn nær full opin 3 4 dögum eftir að blóm hafa opnast nær full opin hálfopið blóm tvö blóm opin 7

8 Doronicum caucasicum Echinops ritro Eremurus robustus Erica spp Erigeron hybrids Eryngium spp Eucharis grandiflorum Euphorbia fulgens Euphorbia pulcherima Eustoma russelianum Freesia hybrids Fritillaria imperialis Gaillardia cristata Gaillardia pulchella Gardenia jasminoides Gerbera jamesonii Gladiolus cultivars Gloriosa superba Gypsophila elegans Gypsophila paniculata Helianthus annus Heliopsis helianthoides Helleborus niger Hemerocallis spp Hippeastrum hybrids Iris germanica Iris hollandica Ixia spp Kalanchoe hybrids Kniphofia uvaria Lathyrus odoratus Leontopodium alpinum Liatris spicata Limonium latifolium Limonium sinuatum Limonium tataricum Lupinus mutabilis Matthiola incana Monarda didyma Muscari botryoides Myosotis silvatica Narcissus spp Nepeta faassenii Nerine bowdenii Nigella damascena Ornithogalum thyrsoides Ornithogalum umbellatum Paeonia spp nær full opin hálf opin nær full opin komin með sölu lit að fullu þroskuð 5 6 blóm opin 1. knúppur að opnast hálf opin nær full opið ytri hringur sýni frjókorn 1 5 knúppar sýni lit nær full opin opin en ekki of þroskuð opin en ekki of þroskuð hálf opin hálf opin knúppar með lit knúppar með lit knúppar með lit knúppar með lit nær öll blóm sýna lit nær full opin nær full opin nær full opin nær full opin himna óbrostin elsti knúppur nær opin opin knúppar í lit knúppar í lit knúppar í lit 8

9 Papaver nudicaule Papaver somniferum Paphiopedilum spp Phalaenopsis spp Phlox paniculata Polianthes tuberosa Primula spp Ranunculus asiaticus Reseda odorata Rosa hybrids Rauð og bleik afbrigði Gul afbrigði Hvít afbrigði Rudbeckia bicolor Rudbeckia lancinata Rudbeckia purpurea Scabiosa caucasica Scabiosa purpurea Scilla sibirica Sedum spp Solidago spp Stephanotis floribunda Strelitzia reginae Tagetes erecta Thalictrum aquilegifolium Trollius spp Tropaeolum majus Tulipa gesneriana Veronica spp Viola odorata Viola x wittrockiana Zantedeschia spp Zinnia elegans knúppar í lit knúppar í lit 3 4 dögum eftir að blóm opnast 3 4 dögum eftir að blóm opnast flest blóm opin knúppar að byrja að opnast fyrstu 2 krónublöð að byrja að opnast og bikarblöð komin niður fyrir lárétta stöðu. aðeins fyrr en rauð og bleik afbrigði. aðeins seinna en rauð og bleik afbrigði. hálf opin hálf opin hálf opin helmingur blóma opin blóm að opnast að fullu opið helmingur blóma opin að hálfu opin hálflitaðir knúppar helmingur blóma opin nær full opin nær full opin rétt áður en hulsturblaðið sveigist niður Uppskerutími Kjöruppskerutími er málamiðlun milli ýmissa stríðandi þátta. Uppskera að morgni hefur þann kost að blómin eru safaspennt en um leið er hætta á að þau séu vot af dögg sem skapar hættu á sveppasjúkdómum. Blóm skorin að kvöldi eru aftur með meir af sykrum (vegna ljóstillífunar að deginum). Ef blómin eru hinsvegar sett beint í endingarefni með sykrum skiptir það minna máli hvenær þau eru skorin. Það er mælt með að uppskera að morgni blóm þeirra tegunda sem missa fljótt vatn eftir skurð eins og t.d. rósir. Blómin eru með fulla safaspennu að morgni og séu þau sett í lausn með endingarefnum strax að loknum skurði og síðan í kæli komum við í veg fyrir vatnstap og varðveitum betur gæði þeirra. Að uppskera í miklum hita og mikilli sól, þegar blómin eru ekki að fullu safaspennt ætti að forðast. Sömu leiðis 9

10 ætti að leyfa blómum sem eru vot að þorna áður en þau eru uppskorin til að draga úr hættu á sveppa sjúkdómum. Uppskeruaðferð Eingöngu ætti að nota beitt verkfæri til að klippa blómið frá móðurplöntunni. Almennt má segja að aðferðin skipti ekki máli svo fremi að blómin fari strax í vatn eða endingarefni. Skurðarflöturinn á að vera hallandi og sléttur sérstaklega í trjákenndum hörðum plöntum sem taka aðeins upp í gegnum skurðarsárið. Skurðurinn er ekki eins mikilvægur þegar um jurtkenndar tegundir er að ræða sem taka líka vatn í gegn um yfirhúðina. Forðast ætti að kremja stilkinn því við það losnar sykrusafi sem örvar vöxt örvera sem geta síðan orsakað stilkstíflu. Venjulega eru blómin skorin sem næst jarðvegi til að fá sem mesta stilklengd. Það leiðir oft til minnkaðrar vatnsupptöku því neðsti hluti stilksins er oft trénaður en það leiðir til styttra vasalífs. Það er því betra að skera á mýkri hluta stilksins. Sérstaka aðgát þarf að hafa þegar um er að ræða plöntur sem gefa frá sér mjólkursafa (draumsóleyjaætt og mjólkurjurtaætt). Safi klessist á enda stilksins og getur hindrað vatnsupptöku. Til að koma í veg fyrir þetta er ráðlagt að stinga stilkendanum ofan í C heitt vatn í nokkrar sekúndur í hvert skipti sem skorið er af stilknum. Þættir sem hafa áhrif á endingu afskorinna blóma eftir skurð Hitastig eftir skurð Hitastig umhverfisins er sá þáttur sem hefur mest áhrif á gæði blóma eftir skurð. Hærri hiti leiðir til hraðari þroskunar og visnunar. Lægri hiti hægir á öndun og notkun sykra og öðrum forða plöntunnar. Við lægra hitastig minnkar einnig ethyleneframleiðsla blómanna og viðkvæmni þeirra fyrir ethylene í umhverfinu minnkar. Lægri hiti dregur einnig úr vatnstapi og vexti örvera. Eftir uppskeru ætti að koma blómunum sem fyrst inn í kæli ( ath sumar plöntur þola ekki lágt hitastig ). Allt ferlið ættu blómin að vera við kjörgeymsluhita hverrar tegundar. Almennt ætti að geyma blóm úr tempraða beltinu við hitastig sem er rétt ofan við frostmark plöntuvefjarins en blóm upprunnin úr hitabeltinu eru oft viðkvæm fyrir lágum hita og ætti því að geyma við 8 15 C. Þau geta mislitast og skemmst eða þá að knúpparnir opnast ekki eftir að blómin hafa verið tekin úr kæli. Rakastig eftir uppskeru Afskorin blóm geyma mikið vatn. Ef þau eru við lágt rakastig tapa þau auðveldlega vatni sem leiðir til minnkaðrar ferskvigtar. Blóm sem hafa tapað % af ferskvigt sinni eru venjulega skrælnuð. Þetta stafar af því að rakastigið er nálægt 100% í milli frumna rými en rakastig umhverfisins oftast til muna lægra. Þess vegna tapa plönturnar minna vatni við hærra rakastig. Plönturnar tempra útgufun sína sjálfar með því að loka loftaugum á blöðunum. Það er ekki mögulegt að skera alveg á útgufun afskorinna blóma en það má draga mikið úr henni með því að halda háu rakastigi í flokkunar-, pökkunar- og geymslurými. Lækka hitann og draga úr lofthreyfingum. 10

11 Hátt rakastig og hár hiti auka líkurnar á skemmdum af völdum sveppa- og bakteríusjúkdóma. Almennt má segja að best sé að halda háu rakastigi, lágum hita og meðallofthreyfingu eftir skurð. Birta Birta hefur ekki mikil áhrif á endingu afskorinna blóma einkum ef þau eru meðhöndluð með endingarefnum sem innihalda sykur. Birtuskortur getur í löngum flutningi eða geymslu flýtt fyrir gulnun blaða hjá sóllilju, krysa, dalíu, sverðlilju (gladíólu) og fleirri blómum. Eftir skurð eru blóm venjulega flutt og geymd í algeru myrkri eða lítilli birtu. Þörf fyrir mikið ljós er yfirleitt ekki til staðar nema þegar blóm sem skorin eru á knúppstigi eiga að opnast. Ethylene Ending og gæði afskorinna er einnig háð samsetningu andrúmsloftsins umhverfis plönturnar. Ethylene hefur mikil áhrif á afskorin blóm. Undir eðlilegum kringumstæðum er ethylene á milli 3 5 ppb (0, µl/l ). Hæst er það í skammdeginu því þá brotnar minnst af því niður fyrir áhrif sólarljóssins. Ethylene í andrúmsloftinu kemur frá náttúrunni (framleiðsla plantna, örvera og eldfjalla) en að auki frá iðjuverum og brennsluhreyflum. Ethylene frá plöntum Framleiðsla plantna á ethylene er í þrem fösum eins og sést á mynd 2. Á knúpp og ungblómafasa er framleiðslan lítil og stöðug, í blómþroskafasa eykst hún mjög en minnkar síðan og helst stöðug og lítil. Hjá nellikum er framleiðslan fyrst eftir skurð lítil en nær hámarki nokkrum dögum síðar, rétt áður en krónublöðin byrja að visna. Þessi sveifla er eins hjá blómum sem skilin eru eftir á plöntunni. Mynd 2. Ethylene framleiðsla í nellikublómi nl/klst/blóm dagar Í blómum sem visna fyrr en nellikur byrjar hröð ethylene-framleiðsla fyrr. Mest framleiðsla í nelliku blómi er í stílnum og krónublöðunum. Neðsti hluti 11

12 krónublaðanna fer að framleiða fyrr en efri hluti þeirra og framleiðir meira. Frævun kemur framleiðslunni af stað og flýtir visnun krónublaðanna. Fyrstu ummerki visnunar sjást fljótlega eftir frævun og þeim fylgir síðan snögg aukning í ethyleneframleiðslu allra blómlíffæranna. Það hefur komið í ljós að ef blóm eru í loftslagi sem er ríkt af ethylene, verður myndun ethylens hraðari. Þannig að mikið ethylene leiðir til myndunar enn meira ethylens. Orsökin er sú að þeð eykur gegndreypi safabóluhimnunnar sem aðskilur safabólurnar frá fryminu. Aukin gegndreypni stuðlar að flutningi forefna ethylens frá safabólum til umfrymishimna eða umfrymis þar sem ensím sem framleiða ethylene eru. Þessi sjálfhvötun þróast eftir því sem blómgunin gengur lengra. Almennt myndast minna ethylene hjá knúppum sem verða fyrir ethylene áreiti en hjá opnum blómum. Hvarfefni ethylens er methionine sem er amínósýra sem inniheldur brennistein. Í keðju efnahvarfa er henni breytt í S-adenosylmethionine (SAM) sem efnahvatar umbreyta í 1- amino-cyclopropane- 1 carboxylic sýru (ACC). Síðan breyta ethylene-myndandi-efnahvatar (EFE) því í ethylene. Methionine v SAM v ACC v Ethylene Magn ACC í vefjunum eykst rétt áður en framleiðsla ethylene snögg eykst. Viðkvæmni blóma fyrir ethylene Viðkvæmni blóma fyrir ethylene er mjög mismunandi (tafla 3). Aukin blómþroski eykur viðkvæmni fyrir ethylene. Það er talið að viðkvæmnin sé háð tilveru sérstakra ethylene-nema í plöntuvefjum. Sum blóm sem eru sérstaklega viðkvæm eru næm fyrir svo litlu sem 1 3 ppb í 24 tíma á meðan minna viðkvæm blóm þola allt að sinnum það magn. Það er munur milli afbrigða innan tegunda og þekkist það t.d. bæði í rósum og sóllilju. Í öðrum tegundum hefur það ekki verið rannsakað ítarlega. Ethylene veldur margskonar skemmdum á blómum og eru helstu lýsingar þeirra í töflu 4 Tafla 3 Mjög viðkvæmar tegundir Sóllilja Nellikur (standard og greinar) Riddaraspori Eup. Fulgens Freesia Íris Liljur Páskaliljur Orkideur Tóbakshorn Ljónsmunni Skrautbaunir Lítið viðkvæmar tegundir Anthurium Asparagus Gerbera Nerine Túlípanar 12

13 Tafla 4 Nafn plöntu Sóllilja Brúðarslör Nellikur Krysi Euphorbia (scarlet plume) Freesia Gerbera Gloriosa Íris (lauk) Sýrena Liljur Páskaliljur Orkideur (Cattleya, Dendrobium, Phalaenopsis, Paphiopedilium, Vanda) Nerine Jólastjarna Rósir Ljónsmunni Skrautbaunir Túlípanar Einkenni Vansköpuð blóm, dökknun krónublaða, krónublaðafall Blómin visna Knúppsvæfi, krónublöð visna Hraðari blómþroski Blaðgulnun og blaðfall Vanskapaðir eða sprungnir knúppar, hraðari blómþroski Hraðari blómþroski Hraðari blómþroski Knúppsvæfi, eða knúppfall, hraðari blómþroski Knúppsvæfi eða knúppfall, grænir neðstu knúppar Knúppfall Minna blóm, hraðari blómþroski Rauðleitur blómlitur, svæfi, hraðari blómþroski Bláleit krónublöð, hraðari blómþroski Svæfi, blað- og blómfall, styttri stilkar Knúppar opnast ekki, krónublaðasvæfi, hraðari blómþroski. Blómfall Krónublaðafall Knúppsvæfi, blánun krónublaða, hraðari blómþroski Hvernig koma má í veg fyrir skemmdir af völdum ethylene Áhrifin eru háð þáttum eins og styrk ethylene, tíma sem áhrifin vara, styrk CO 2 (aukið CO 2 hemur virkni ethylene), hitastig, blómþroska, blómgæði og árstími. Ýmislegt má gera til að draga úr ethylene mengun í gróðurhúsum, pökkun og kæli. Þær leiðir byggjast á að; koma í veg fyrir mengun, fjarlægja ethylene úr umhverfinu og koma í veg fyrir framleiðslu ethylene og áhif þess. Með eftirtöldum aðgerðum má draga úr eða koma í veg fyrir ethylenemyndun: 1. Verja plönturnar fyrir meindýrum og sjúkdómum 2. Koma í veg fyrir skordýrafrævun 3. Forðast skemmdir við uppskeru, flokkun og pökkun 4. Uppskera blóm á kjörstigi 5. Kæla blómin strax eftir uppskeru 6. Gæta fyllsta hreinlætis (gróðurhús, pökkun, kælir) 7. Forðast að geyma grænmeti, ávexti og blóm saman 8. Forðast að geyma blóm í knúpp með þroskaðri blómum 9. Fylgjast vel með brennurum til CO 2 framleiðslu 10. Forðast notkun sprengihreyfla í gróðurhúsum og öðrum starfsstöðvum 11. Góð loftun gróðurhúsa og annarra starfsstöðva 13

14 Mælingar á ethylene í andrúmsloftinu Mæla má ethylene annaðhvort með því að taka sýni og fara með það á rannsóknarstofu eða mæla það á staðnum. Handhægir mælar eru til tölulega dýrir. Auðvelt er líka að meta ethylene magn með því að nota plöntur til viðmiðunar t.d. tómata eða flauelsblóm en blöð þeirra sofna ef plantan fær 1 2 ppb ethylene í 24 tíma. Meðhöndlun afskorinna blóma fyrir sölu Til að varðveita sem best gæði blómanna eftir skurð og stuðla að því að þau verði minna viðkvæm fyrir sveiflum í loftslagi er mælt með notkun endingarefna. Þau má nota alls staðar í keðjunni frá garðyrkjubónda til neytanda. Endingarefnin hafa áhrif á gæði blómanna með því að auka endingu (vasalíf) þeirra, auka stærð blómanna og viðhalda lit blaða og blóma. Hvað er í endingarefnum? Flest endingarefni eru samsett úr sykrum, gerilsneyðandi efni, ethylenehindrandi efni, vaxtarhormón og einhver steinefni. Sykrurnar eru aðalorkulindir blómanna og veita þá orku sem þarf til viðhalda starfsemi blómsins eftir að það er skilið frá móðurplöntunni. Sykrur styðja þau efnaferli sem stuðla að aukinni endingu s.s. starfsemi hvatbera og byggingu, auka vatnsupptöku með því að stýra útgufun og auka upptöku vatns. Sukrósi er algengastur en einnig er glúkósi og fruktósi notaðir í sum endingarefni. Kjörmagn sykra er háð tegund og jafnvel afbrigði. Þannig þarf krysa afbrigðið Bright Golden Anne 30% styrk til að ljúka knúppþroska meðan Albatros þarf 2%. Of mikið af sykrum getur skemmt bæði blöð og krónublöð á meðan of lítið magn getur ekki verið nægileg til að blóm þroskist. Styrkur sykra er því mikilvægur. Allar sykrur sem eru notaðar í endingarefni eru kjörnæringarefni fyrir örverur sem geta stíflað æðar í stilkum blómanna og er því nauðsynlegt að hafa sótthreinsandi efni í endingarefnunum. Sótthreinsandi efni Örverur sem vaxið geta í vasavatni eru gerlar, gersveppir og myglusveppir. Þær eru hættulegar blómunum vegna þess að þær vaxa og geta lokað viðarvefnum en einnig mynda þær ethylene og eiturefni sem hraða blómvisnun. Til að draga úr vexti örvera eru ýmis sótthreinsandi efni notuð í endingarefni ýmist ein og sér eða með öðrum efnum (sjá töflu 5). Algengustu efnin eru sölt af 8-hydroxyquinoline (8-HQ). Í sumum tegundum blóma geta þau í fullum styrk orsakað skemmdir á blöðum, stilkurinn getur orðið brúnn og hvít krónublöð gulna. Silfur-sölt, aðallega silfurnítrat er mjög gerilsneyðandi en gallinn er sá að það fellur út í klórblönduðu vatni og oxast í sólarljósi. Þeim ætti því aldrei að blanda nema í eimað vatn og ættu aldrei að fara í málmílát né standa í birtu. Silfurthiosulfat (STS) er mjög virkt til að hindra virkni ethylens í plöntuvef en einnig hefur það gerilsneyðandi áhrif í vef blómsins en ekki í vasanum. Síðar verður sagt hvernig útbúa má lausn með STS. Sum endingarefni innihalda thiobendazol (TBZ) eða quarternary- ammonium-sambönd. Þau eru stöðugri í hörðu (kalkríku) vatni,en 8 HQ sölt, hægleysanleg klórsambönd og álsúlfat. 14

15 Tafla 5. Sótthreinsandi efni í endingarefnum. Heiti efnasambands Skammstöfun Styrkleika-svið 8 -hydroxyquinoline súlfat 8 - HQS ppm 8- hydroxyquinoline sítrat 8 - HQC ppm Silfurnítrat AgNO ppm Silfur thiosúlfat STS 0,2-4 mm Thiobendazole TBZ ppm Quarternary ammoníum sölt QAS ppm Hægleyst klór sambönd ppm af Cl Álsúlfat Al 2 (SO 4 ) ppm Vaxtarhormón Vaxtarhormón eru líka notuð í endingarefni.bæði er um að ræða gerfihormón og efni sem hindra virkni hormóna sem framleidd eru. Þau eru ýmsist notuð ein eða blönduð með öðrum efnum. Vaxtarhormón geta kveikt, hraðað eða hindrað ýms lífefnafræðileg og lífeðlisfræðileg ferli í plöntunum. Það er hægt að hægja á blómþoska með því að beyta náttúrulegum hormónum eða gerfihormónum. Vaxtarhormón sem notuð eru í endingarefni eru talin upp í töflu 6. Í þessum hópi eru cýtókinin oftast notuð til að lengja endingu blóma. Þessi flokkur hormóna eykur endingu nellikublóma með því að minnka viðkvæmni þeirra fyrir ethylene og minnka einnig framleiðslu þeirra á ethylene. Sömu hormón draga einnig úr visnun rósa, íris og túlípönum og auka kuldaþol anthuriumblóma. Cytokínín eru líka notuð til að draga úr blaðgulnun og er það sérstaklega notað ef blóm eiga að geymast lengi eða flytjast langt til að draga úr blaðgrænutapi sem verður í myrkri. Tafla 6. Helst hormón sem notuð eru til að auka endingu afskorinna blóma. Nafn Skammstöfun styrkur (ppm) Cytokinin 6- benzylamino purine BA (benzylamino)-9-(2- tetrahydropyranyl)-9-h purine PBA Isopentyl adeosine IPA Kinetin KI Auxin Indole-3- edikssýra IAA α-naptyl - edikssýra NAA 1 50 p-klórfenoxyedikssýra ,4,5-2,4,5-T triklórfenoxyedikssýra Gibberellín Gibberellinsýra GA Abscisicsýra ABA 1-10 Vaxtartregðuefni Daminozide B Chlormequat CCC Ethylenblokkerar 15

16 Aminoethoxyvinyl glycine AVG Methoxyvinyl glycine MVG Aminooxyedikssýra AOA Áxín eru sjaldan notuð sem endingarefni en í nelliku auka þau ethylene myndun blómsinsog orsaka öra visnun. En í stöku tilfellum geta þau seinkað visnun og blómfalli t.d. í jólastjörnu. Gibberellin hefur ekki mikil áhrif á endingu en hefur sýnt sig að flýta knúppopnun nellika ef þær eru skornar á knúppskeiði og sverðlilju. Það dregur úr blaðgrænutapi vegna langrar geymslu eða flutninga í sóllilju og liljum og nokkrum fleirri tegundum. Abscisicsýra er venjulegast öflugt vaxtartregðuefni og hvetur visnun. En það hefur einnig áhrif á varafrumurnar í mörgum tegundum og t.d. eykur það endingu rósa með því að draga úr útgufun í birtu en í myrkri örvar það visnun. Vaxtartregðuefni eru oft notuð til að auka endinguna en þau draga úr teygingu blómanna. Þau hindra nýmyndun gibberellínsog fleirri ferli í blóminu. Á þann hátt auka þau þol blóma fyrir streitu af völdum umhverfisins. B-9 og CCC sinkar visnun ljónsmunna, nellika og rósa. Ef CCC er bætt í lausn með HQS og súkrósa lengist vasalíf túlípana, ljónsmunna, baunablóma, nellika og gerberu. Af ethyleneblokkerum er AVG og MVG það dýr að þau eru almennt ekki notuð en AOA sem verkar ekki eins vel er ódýr og algeng í endingarefnum. Önnur efni Mörg önnur efni eru notuð til að auka endingu afskorinna blóma og má þar nefna ýmsar lífrænar sýrur eins og sítónusýru, iso-ascorbicsýru, vínsýru og benzósýru. Sítónusýra er mikið notuð til að lækka sýrustig lausnarinnar, bæta vatnsbúskap blómsins og koma í veg fyrir stíflur í stilk vegna örvera. Sölt af kalsíum, áli, bór, kopar, nikkel og zink auka líka endingu blóma ýmist vegna áhrifa á örverur eða á efnaferli í plöntunum. Vatnsgæði Eftir skurð eru blómin venjulega látin í kranavatn. Kranavatn getur verið mjög breytilegt, mismunandi sýrustig, innihald af steinefnum, lífrænum efnum og örverum. Selta vatnsins (steinefnainnihald) er hefur afgerandi áhrif á gæði og endingu. Afskorin blóm eru misviðkvæm fyrir seltu og þolir t.d. sverðlilja miklu meira salt en rósir (700 ppm á móti 200 ppm). Hvaða steinefni vatnið inniheldur skiptir máli og þola þau betur t.d. kalsíum og magnesíumríkt vatn en natríum ( hart vs mjúkt vatn). En flúor sem getur verið í hveravatni t.d. er mjög slæmt. Hér á landi er kranavatn yfirleitt gott en á einstaka stöðum getur örveru magn verið um of. Hægt er að fá afjónað vatn en það hefur ekki áhrif á þau efni sem eru í endingarefnunum eins og steinefnaríkt vatn getur gert. Lágt sýrustig (3 4 ph) er betra en hátt. Við lágt sýrustig er minni örveru vöxtur og vatnsupptakan er betri. Soðið vatn er betra en kranavatn vegna þess að við suðuna losnar loftið úr vatninu en loftbólur loka æðum og minnka vatnsupptöku. Ef vatnið er hitað í C eykst vatnsupptakan en volgt vatn flyst auðveldar um æðarnar en kalt vatn. Ef blóm eru aðeins farin að linast er sérstaklega árangurs ríkt að láta þau í ylvolgt vatn. 16

17 Aðferðir við meðhöndlun eftir skurð Endurhæfing Endurhæfing bætir vatnsjafnvægi blóma sem tapað hafa vatni eftir skurð. Það er gert í afjónuðu vatni með sótthreinsandi efnum að viðbættri sítrónusýru þar til ph er 4,5 5. Einnig er æskilegt að bæta við mýki- og dreifiefninu Tween 20 í styrkleika 0,01 0,1 %. Blómstilkarnir eru settir 2 4 sm ofan í volgt vatn eða þessa lausn og látnir standa við herbergis hita eða í kæli um nokkra hríð. Blóm sem hafa tapað miklu vatni má setja ofan í vatn í klukkustund og síðan sett í plast ílát með stilkana í volgu vatni í kæli. Mælt er með að setja sumar tegundir sérstaklega gerberu, krysa og margar tegundir með trjákenndan stilk í nokkrar sekúndur í heitt vatn (80 90 C) og síðan í kalt vatn til að ná upp safaspennunni. Vörn (conditioning eða hardening) Hægt er að verja enda stilkana með því að láta stilkana standa í 1000 ppm styrk af silfurnítrati í 10 mínútur. Þetta ver stilkana fyrir örverum og rotnun. Ekki má skera neðan af stilknum eftir að þetta hefur verið gert. Þetta er gjarna gert fyrir aster, gerberu, nellikur, sverðlilju, krysa og ljónsmunna. Þetta er ekki algeng leið í dag til að lengja endingartíma blóma. Hleðsla (pulsing eða loading) Hér er átt við þá aðferð að láta blómstilkana í lausn með sykri og sótthreinsandi efni (stundum með sítrónusýru) í nokkra tíma til 2 daga eftir tegundum. Þetta er gert til að auka endingu blómanna og fá þau til að opna sig betur en einnig skilar þetta betri lit. Hér er notað mun meira af sykri en er í hefðbundnum endingarefnum. Þetta má gera hjá garðyrkjubóndanum, heildsalanum eða í blómabúðinni. Mismunandi er hvað sykurinn má vera mikill og fer það eftir tegundum. Almennt ætti þetta að gerast við góða birtu (2000 lux) og við hitastig frá C. Þetta er sérstaklega mikilvægt ef blóm eru skorin hart, ef flytja á þau um langan veg, eða þá ef á að geyma þau um lengri tíma. STS- hleðsla Þetta er gert með blóm sem eru viðkvæm fyrir ethylene. Yfirleitt er þetta gert hjá garðyrkjubóndanum. uppskriftin að solfurthíosúlfat-lausn er þannig: 1. Leysið 0,079 g af silfurnitrati (AgNO 3 ) í 500 ml af afjónuðu vatni. 2. Leysið 0,462 g af natriumthiosúlfati (Na 2 S2O 3 x 5 H 2 O ) í 500 ml af afjónuðu vatni. 3. Hellið silfurnitrat-lausninni í natriumthiosúlfat-lausnina og hrærið um leið. 4. Nú er lausnin tilbúin til notkunar, en ef ekki á að nota hana beint er hægt að geyma hana við C í myrkri eða á lituðum plast- eða glerflöskum í 4 daga. Hægt er að fá efnið Argylene hér en það inniheldur STS. Blómstilkarnir eru látnir standa í lausninni í 20 mín. við 20 C stundum lengur en það fer eftir tegundum og hversu lengi á að geyma blómið. Ef geyma á blómið lengi er oft settur sykur í lausnina. Knúppopnun Aðferðum til að fá blómknúppa til að opna sig eftir skurð má beita bæði hjá bónda og heildsala. Þetta hefur verið þekkt lengi við tegundir sem eru drifnar eins og sýrena og forsythia. Þessu hefur á seinni tímum verið beitt líka á tegundir eins og 17

18 nellikur, krysa, rosir, ljónsmunna, silkivönd og sverðlilju. Ungir knúppar geta aðeins náð réttu þroskastigi ef nægileg orka og hormón berast til blómsins. Endingarefni í þessum tilgangi verða að hafa nægilegt magn af sykrum, rétt hormón og sótthreinsandi efni til að halda niðri örverugróðri. Sykrumagnið þarf að vera rétt því sumar tegundir eru viðkvæmar fyrir miklum sykrum á meðan aðrar þurfa mikið. Rakastigið þarf að vera hátt til að koma í veg fyrir þornun blaða og knúppa. Rétt skurðarstig er einnig mikilvægt. Klefinn þar sem blómin eru látin opna sig þarf að vera með hita- og rakastjórnun og lýsingu auk loftræstingar til að koma í veg fyrir upphleðslu ethylene. Geymsla Geymsla afskorinna blóma gerir kleyft að aðlaga framboð að eftirspurn. Tveir þættir ráða mestu um hvernig blóm geymast en það er annars vegar háð erfðum og hinsvegar ytri þáttum s.s. hita, raka, birtu, samsetningu lofts og lofthreyfingum í kæli. Gæði Ef geyma á blóm verður alltaf að leytast við að gæði blómanna séu sem best áður en þau fara í geymsluna, því allskonar skemmdir leiða til lélegri árangurs vegna bæði aukinnar hættu á sjúkdómum og aukinnar ethylene framleiðslu. Mikilvægt er að blómin séu á réttu þroskastigi þegar þau eru sett í geymslu og almennt er talið að þau eigi að vera við það að opnast. Nokkrar tegundir verða þó að vera komnar lengra s.s. anthurium, chinaaster, morgunfrú, kalla, dalíur, gerbera, orkideur og rósir. Sterklega kemur til greina að setja blómin í knúppopnunar lausn áður en þau fara í geymslu. Hitastig Lágt hitastig er áhrifamesti þátturinn í velheppnaðri geymslu afskorinna blóma. Hitastig nálægt kjörhita tegundarinnar hægir á þroska blóma og blaða og gerir geymslu mögulega. Alltaf ætti að setja blóm í kæli að lokinni uppskeru því ef þau eru við hærra hitastig hraðar það þroskaferli þeirra. Blóm gefa frá sér hita vegna öndunar og er nauðsynlegt að fjarlægja þann hita jafnóðum. Hitastig í kæli á að sveiflast sem minnst, því ef hitastigið sveiflast, sveiflast líka rakastigið og það getur leitt til daggarmyndunar á blómunum sem síðan getur leitt til sveppasjúkdóma. Líka getur rakstigið orðið of lágt sem getur leitt til visnunar. Benda verður á að flestar tegundir sem eru upprunnar úr hitabeltinu eiga að geymast við hitastig frá 7 15 C. Flestar tegundir upprunnar úr tempraðabeltinu geymast best við hitastig sem er örlítið hærra en frostmark plöntuvefsins. Þær eru því geymdar oftast við um 0 C en hitasveiflur eru ekki liðnar við svo lágt hitastig. Önnur blóm eru mörg hver geymd við um 4 C. Ef ekki er til staðar nema einn kælir er yfirleitt geymt við sem næst 4 C. Kjörgeymsluhiti getur farið eftir þroskastigi. Þannig geymst nellikur sem skornar eru í knúpp vel við 0 C en séu þær opnar skemmast krónublöðin og er því ráðlagt að geyma þær við 3 4 C. Tafla 7. Viðkvæmni nokkurra tegunda afskorinna blóma fyrir kæliskemmdum Mjög viðkvæm Lítið viðkvæm Anthurium Laukur Strelitsia Kína aster 18

19 Camellia Cattleya Amasonlilja Engifer Godetia Heleconia Nerine Jólastjarna Vanda Bouvardia Krysi Crocus Cymbidium Freesia Gardenia Brúðarslör Hyasintur Íris Liljur Dalalilja Páskaliljur Bóndarós Sóleyjar Rósir Baunablóm Túlípanar Rakastig Í vefjum afskorinna blóma er töluvert vatn. Ef þau eru geymd í þurru loftslagi tapa þau hratt miklu vatni vegna útgufunar, mest gegnum loftaugun. Hraði útgufunar er háður hitastig, rakastigi og lofthreyfingum. Aukinn hiti þýðir aukin útgufun. Útgufun eykst í öfugu hlutfalli við rakastigið, læra rakastig þýðir meiri útgufun. Ef loftið í kælinum er rakamettað dregur úr útgufun. Hátt rakastig (90 95%) er kjörraki fyrir afskorin blóm. Hátt rakastig er sérstaklega mikilvægt ef blómin eru geymd þurr og ekki pakkað í rakaþéttar umbúðir og ef þau eru geymd í vatni í opnum ílátum. Ef blómin eru hinsvegar geymd í rakaheldum lokuðum umbúðum skiptir rakastigið í kælinum ekki eins miklu máli. Birta Ljós virðist í flestum tilfellum ekki hafa áhrif á gæði afskorinna blóma í geymslu. Margar tegundir þola geymslu í lengri tíma án ljóss meðan aðrar eins og liljur, sóllilja og krysi fá gulnuð blöð. Krysann ætti að lýsa með lux og pakka í gegnsæjar umbúðir en sérstök endingarefni eru fyrir liljur og sóllilju og nokkrar fleirri tegundir til að koma í veg fyrir blaðgulnun. Ethylene Við lágt hitastig er framleiðsla blómanna á ethylene lítil og áhrif þess lítil. Við langa geymslu eykst hinsvegar viðkvæmni þeirra og í fullum, þéttum kæli getur ethylene-magnið orðið hátt. Um ráð til að draga úr skemmdum vegna ethylens vísast til kafla um ráð til að auka endingu afskorinna blóma hér að framan. Auðveldast er að fjarlægja ethylene með loftun á þann hátt að ómenguðu lofti er blásið inn í kælinn. Einnig vísast til blaðsíðna 15 og 16 með fyrirbyggjandi meðhöndlun með STS og ethylenblokkera. Vert er að geta um nýjan öflugan ethylene-hemil sem er 1 MCP en 19

20 það er gas sem blóm eru meðhöndluð með fyrir flutning eða geymslu. Áhrif þess vara ekki eins lengi og STS en það er ólíkt vistvænna. Lofthringrás Góð lofthringrás tryggir jafnhita og jafnari loftsamsetningu. Hitamunur á lofti að og frá ætti helst ekki að vera yfir 1 C og hitamunur í kæli ekki yfir ½ C. Gæta þarf þess að þannig sé raðað í kæli að loft komist auðveldlega frjálst með gólfi, veggjum og lofti og er það sérstaklega mikil vægt ef blómin eru geymd þurr í kössum. Milli kassastæða ætti að vera 5 10 sm, milli lofts og kassa 50 sm, milli veggja og kassa ættu að vera sm og gólfs og kassa 5 10 sm. Frá blásara að blómum ættu að vera 2 m. Hefðbundinn kælir Ef geyma á afskorin blóm lengi ætti að geyma þau þurr, það er án vatns, pakkað þétt í kassa eða fötur eða plastpoka til að koma í veg fyrir rakatap. Í styttri tíma eða í 1 4 vikur er hægt að geyma þau í vatni eða endingarlausn. Þurrgeymsla Kostir þurrar geymslu fram yfir vota eru tveir: Gefur möguleika á lengri geymslu fyrir sumar tegundir og er ekki eins frek á rými. Hún er vinnufrekari og krefst meiri pökkunarkostnaðar en votgeymsla auk þess sem hún hentar ekki öllum tegundum eins og asparagus, dalíu, gerberu, freesíu og brúðarslöri. Í töflu 8 er geymslu tími og kjörhiti þurrar geymslu fyrir nokkrara tegundir. Tafla 8. Hámarks geymslutími og kjörhiti þurrar geymslu fyrir nokkrar tegundir afskorinna blóma. Nafn Hitastig C Hámarks geymslutími í vikum Anthurium 13 4 Nellikur Krysi 1 3 Sverðlilja 4 4 Liljur 1 6 Páskaliljur 1 2 Rósir 0,5-3 2 Strelitzia 8 4 Túlípanar Afskorin blóm sem geyma á mjög lengi þurr og eru viðkvæm fyrir grásvepp þarf að meðhöndla með sveppalyfi annað hvort með úðun eða baði en gæta verður þess að þau séu orðin þurr þegar þeim er pakkað. Einnig má hlaða þau með endingarefnum með sykrum, sótthreinsandi efnum og etylene-hemlum. Hleðsla hefur jákvæð áhrif á geymsluþol og gæði eftir geymslu. Best er að blóm sem á að geyma séu kæld eins fljótt og hratt niður í kjörhita og hægt er. Ýmist eru pakkningarnar skildar eftir opnar í nokkra tíma í kælinum (en við það tapast nokkuð vatn úr þeim) eða þau eru hlaðin inn á kæli og pakkað beint eftir hleðslu. 20

21 Í loftþéttum umbúðum breytist innihald loftsins á þann veg að súrefni minnkar en CO 2 eykst en það hefur jákvæð áhrif á geymsluna. Áður en blómunum er pakkað í rakaheldar umbúðir er vafið rakadrægum pappír um þau til að draga í sig vatn ef blómin hafa ekki verið nægilega þurr eða ef hitasveiflur verða í kælinum. Minna vatnstap verður ef ílátin eru fyllt með blómum. Blóm sem reyna að rétta sig upp (sverðlilja og ljónsmunni) ættu að standa í kælinum. Votgeymsla Með votri geymslu er átt við það þegar blómin eru geymd þannig að neðsti hluti stilka þeirra stendur í vatni eða endingarefnalausn. Þetta er langalgengasta geymslu aðferðin. Þeim þarf ekki að pakka í rakaheldar umbúðir og halda safaspennu sinni vel. Hins vegar taka þau miklu meira rými þannig en í þurrgeymslu. Hitastig í votgeymslu er yfirleitt haft um 4 C sem er hærra en í þurrgeymslu. Við þessi skilyrði tapast meira af sykrum úr blómunum. Knúppþroski og blómþroski verður einnig hraðari en ef borið er saman við þurrgeymslu við 0 C. Þess vegna verða afskorin blóm geymd skemur í votgeymslu en í þurrgeymslu. Viðkvæm blóm þarf að verja gegn grásvepp. Fjarlægja á neðstu blöðin til að koma í veg fyrir að þau blotni og rotni. Blómin ættu að fara í vatn eða lausn með endingarefnum strax að loknum skurði. Ef það er ekki gert og þau tapa vatni ætti að skera neðan af stilkunum 2 3 sm áður en þau fara í geymslu í vatn eða endingarefnalausn. Einnig má láta blómin í 40 C heitt vatn eða endingarefnalausn til að auka vatnsupptöku og ná safaspennu. Um notkun endingarefna fyrir og í geymslu vísast til kaflanna á undan. Í töflu 9 er kjörhiti og hámarks geymslutími nokkurra tegunda. Nafn Hiti í C Hámarks geymslutími í votgeymslu ( vikur) Nellikur 4 4 Gerbera Liljur 1 4 Ljónsmunni 1 8 Þegar blóm eru geymd í votgeymslu er mjög mikilvægt að tryggja að vatnið sé laust við örverur. Nota má klórlausn (natríum-hypochlorit) 1 ml af 10% lausn í 2 lítra af vatni (2 ml af 5% lausn), skipta þarf um lausn vikulega. Einnig er algengt að notaðar séu lausnir með álsúlfati auk tilbúinna endingarefna. Hreinsun og þrif á kæli Það er lágmark að þrífa kælinn einu sinni á ári frá lofti til gólfs en að sjálfsögðu þarf að þrífa reglulega gólfið. Best er að ekki séu nein blóm í kælinum og eru allir fletir þvegnir vel og vandlega með góðum hreinsiefnum til að fjarlægja óhreinindi og sveppi. Því næst ætti að úða kælinn að innan með klórlausn (300 ppm eða 30 millilítrar af 10% klórlausn í 10 lítra) og leyfa kælinum að þorna. Hillur, ker og stampa ætti að þvo og sótthreinsa, skola með hreinu vatni og þurrka síðan. Umbúðir og flutningur á afskornum blómum Umbúðirnar tryggja blómin gagnvart hnjaski, vatnstapi og ytri skilyrðum sem gætu dregið úrgæðum þeirra eða eyðilagt þau. Kassar sem blóm eru flutt í þurfa að vera nægilega sterkir til að þola að þeim sé staflað. Ganga þarf þannig frá að stærstu 21

22 og þyngstu blómin séu efst en þau léttari ofar. Blómin mega ekki geta færst til í kassanum og er því fyllt á milli með ýmiskonar stoppi, tréull, pappírsræmum o.þ.h. Þau blóm sem eru sérstaklega viðkvæm eins og anthurium eru sérpökkuð þannig að hvert blóm er fest sér og að auki er vatnstúpa sett um stilkendann. Einnig er til að blómum sé pakkað í loftfylltar umbúðir. Nauðsynlegt er að pakka afskornum blómum þannig að hitasveiflur í umhverfinu hafi sem minnst áhrif á þau og haga pökkun þannig eftir árstíma. Meðferð afskorinna blóma í blómabúð Þegar í búðina er komið ætti að taka blómin strax upp en gæta fyllstu varúðar við það starf. Ef blómin voru flutt við kjörhita má setja þau strax í endingarefnalausn. Ef hitastigið var of lágt í flutningi þarf fyrst að aðgæta hvort kuldaskemmdir séu sjáanlegar. Óskemmd blóm ætti að láta í kæli við 5 10 C í tíma. Eftir það ætti að taka þau upp og setja við hærra hitastig. Þetta kemur í veg fyrir hitastreitu og auðveldar þeim að komast yfir smáskemmdir. Eftir að blómin hafa verið tekin upp ætti að setja þau í rekka þannig gerða að þau standi ekki of þétt. Taka ætti burt neðstu blöðin sem gætu lent í vatninu. Ytri krónublöð sem sér á eru tekin. Skáskera á neðan af stilknum til að auka vatnsupptöku. Til að fyrirbyggja að skurðurinn þorni á að setja þau strax í vatn. Einnig má skera neðan af stilknum niðri í vatninu til að fyrirbyggja að loft komista að. Það er hinsvegar vinnufrekt og ætti því ef til vill að nota eingöngu á þau blóm sem hafa þornað. Framar er fjallað um leiðir til að ná upp safaspennu í kaflanum um aðferðir við meðhöndlun eftir skurð. Blómunum ætti að raða upp eftir flokkum og setja sér í stampa eða vasa. Einstakar tegundir og afbrigði ætti líka að láta sér og blóm af ólíkum uppruna. Allir blómstilkar ættu að vera í vatni en ekki dýpra en nokkrir sentimetrar því annars flýtir það hrörnun stilkendans. Ef blómin eru í vatni ætti að skipta og skera neðan af stilknum daglega en ef þau eru í endingarefnalausn þarf sjaldnar að skipta í vösunum. Alltaf ætti að þvo og sótthreinsa vel ílátin áður en ný blóm koma í þau. Ef kælir er í búðinni ætti að geyma þau eins og lýst er hér að framan. Endingarefni Eins og rætt var hér framar er notkun endingarefna jákvæð fyrir afskorin blóm. Bestur árangur er ef efnunum er beitt alla leið frá uppskeru til neytenda. Best er því að kaupa blóm sem þegar hafa verið meðhöndluð á garðyrkjustöðinni. Það er mikilvægt að vita hvort og hvaða efni hafa verið notuð.blóm sem hafa verið meðhöndluð með endingarefnum með sykrum, sótthreinsandi efnum, silfursöltum og hormónum ætti að setja eftir komu í búðina aðeins í lausn með sykrum og sótthreinsandi eða í tilbúnar sérlausnir. Slíkar lausnir ætti alltaf að blanda eftir leiðbeiningunum því þær hafa verið prófaðar í bak og fyrir og ætti því ekki að víkja frá uppgefnum leiðbeiningum fyrir einstakar tegundir nema í tilraunaskyni. Efni sem eru sniðin að einni tegund ætti ekki að nota fyrir aðra. Ráðlagður skammtur sykra og annarra efna fyrir eina tegund getur skemmt aðra. Ef ekki er annað tekið fram ætti að mega leysa sérstök endingarefni upp í kranavatni. En lausnir sem eru búnar til á staðnum geta krafist þess að notað sé eimað eða afjónað vatn. 22

23 Sum endingarefna geta leitt til brúnkunar stilkendans. Þess vegna ættu stilkarnir ekki að standa dýpra en 5 7 sm. Ef þörf er á er þá hægt að skera neðan af stilknum aflitaða hlutann en í skreytingum þar sem stilkurinn sést ekki er þess ekki þörf. Ef notuð eru endingarefni er ekki þörf að skipta um vatn daglega. Þessar lausnir geta gagnast vel og ætti einungis að skipta út þegar þær eru orðnar skýjaðar. Hitastig Ef undan eru skilin blóm upprunnin úr hitabeltinu ættu blómin að geymast í búðinni við 4 5 C, helst í kæli. Afskorin blóm ætti ekki að geyma í heitu, þurru lofti, í mikið einangruðu rými né í eða við glugga. Ef mögulegt er ætti aðeins að sýna blómin í glugga ef sól nær ekki að skína beint á blómin (sólhlífar t.d.)og með rýmið er með kælingu. Á sama hátt þarf að vetri að tryggja að viðkvæm blóm s.s. hitabeltisblóm eins og strelitzia, anthurium og jólastjarna, verði ekki fyrir kuldaskaða. Rakastig Hátt loftrakastig er jákvætt fyrir afskorin blóm. Lágt rakastig og hátt hitastig auka vatnstap og visnun. Visnun örvast líka ef lofthreyfingar eru miklar eða trekkur. Þar sem blóm eru geymd ætti að reyna að halda 90% rakastigi og ef nauðsynlegt setja upp rakatæki. Ljós Beint sólarljós er skaðlegt fyrir afskorin blóm því við það hækkar hitastig blómanna og það flýtir visnun. Aftur á móti eykur dreifð birta endingu blómaog hægir á gulnun og blaðfalli. Ljósmagn sem nemur 100 lux er nægilegt til að draga úr blaðgulnun. Best er að blómalýsing sé blanda af rauðu og bláu ljósi og kæmi því til greina að nota flúorljós með cool white og venjulegar glóðarperur eða svo kölluð hlýhvít flúorljós (warm-white). Ethylene Eins og rætt var hér framar er ethylene mengað loft mjög slæmt fyrir endingu afskorinna blóma. Mikið ethylene myndast við bruna í sprengihreyflum bílvéla og kemur það því ekki á óvart að ethylene hefur mælst hátt í blómabúðum sem eru við miklar umferðargötur. Þar ætti því að reyna að taka inn loft af þakinu þar sem miklu minna ethylene er þar en í götu hæð. Aðrir ethylene gjafar í blómabúðum eru plastblóm og polyethylene-plastfilmur sem geta gefið frá sér ethylene. Vegna þess að ávextir og grænmeti gefa frá sér ethylene ættu blóm ekki að vera í nágrenni við þau. Gömul og rotnandi blóm ættu líka ekki að vera nálægt afskornum blómum. Blóm sem eru viðkvæm fyrir ethylene ætti að meðhöndla með ethylenehemlum og ekki ætti að pakka þeim í loft þéttar umbúðir. Umhirða afskorinna blóma í heimahúsum Gullna reglann er hreinn vasi og hreint vatn. Vasana ætti að þvo vel með hreingerningalegi og skola síðan með heitu vatni. Örverur sem eru í vasa eru fljótar að 23