Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΩΝ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΩΝ ΣΤΕΛΕΧΩΝ

Transcript

1 Τ.Ε.Ι. ΚΑΒΑΛΑΣ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ ΤΜΗΜΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΩΝ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΩΝ ΣΤΕΛΕΧΩΝ Ελένη Μπάτσαλα ΜΑΡΤΙΟΣ 2009 ΕΠΟΠΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Αικατερίνη Παπαϊωάννου Εκπονηθείσα πτυχιακή εργασία απαραίτητη για την κτήση του βασικού τπυχίου

2 T.E.I. ΚΑΒΑΛΑΣ ΣΧΟΛΗ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΑΣ 1^9 ΤΜΗΜΑ ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ Τ.Ε.Ι. Κ ΑΒΑΑΑΙ Σ. Δ. Ο. ΤΜΗΜΑ ΑΙΑΧΕΙΡΙΣΗΣ ΠΑΗΡΟΜΡΙΟΗ Αριθ. Πρωτ... ΗμερομηνΙ Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΣ ΠΑΡΑΓΟΝΤΑΣ ΕΞΕΛΙΞΗΣ ΤΩΝ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΩΝ ΣΤΕΛΕΧΩΝ ΜΑΡΤΙΟΣ 2009 ΕΠΟΠΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ Αικατερίνη Παπαϊωάννου Εκπονηθείσα τττυχιακή εργασία απαραίτητη για την κτήση του βασικού τπυχίου

3 Η ενασχόλησή μου με το θέμα της εφαρμογής των θεωριών της συναισθηματικής νοημοσύνης στο χώρο της διοίκησης επιχειρήσεων σε επίπεδο πτυχιακής εργασίας είναι κάτι που άρχισα να επεξεργάζομαι σαν ιδέα αρκετό καιρό πριν φτάσω στο σημείο να αρχίσω τη συγγραφή της. Κι αυτό γιατί το συγκεκριμένο θέμα περιγράφει μία από τις, παραδόξως, νεότερες «ανακαλύψεις» της επιστήμης της διοίκησης των επιχειρήσεων και έχει σαφείς αναφορές τόσο στον τομέα της προσωπικής βελτίωσης του στελέχους αλλά κι άλλο τόσο στη διαχείριση προσωπικού. Για να το θέσω αλλιώς, η θεωρία της συναισθηματικής νοημοσύνης υποστηρίζει ότι δίνει απάντηση σε δύο ερωτήματα «πώς μπορώ να κάνω καλύτερα τη δουλειά μου;» και «πώς μπορώ να κάνω τους άλλους (συνεργάτες, υφισταμένους, ακόμη και προϊσταμένους) να κάνουν καλύτερα τη δουλειά τους;» και συνεπώς είναι, κατά τη γνώμη μου, ανάγκη να τοποθετήσουμε τη μελέτη της στο κέντρο του ενδιαφέροντός μας, όπως και έκανα. Το πρόβλημα που μου παρουσιάστηκε στη μελέτη και συγγραφή της εργασίας αυτής αφορούσε κυρίως στις βιβλιογραφικές πηγές, από τις οποίες ελάχιστες ήταν διαθέσιμες στην ελληνική γλώσσα και ακόμη οι περισσότερες από αυτές αποτελούσαν μεταφράσεις ξενόγλωσσων τίτλων. Για τις ελάχιστες ελληνόφωνες πηγές στάθηκε σχεδόν αδύνατον να τις μελετήσω καθώς απουσιάζουν από τη βιβλιοθήκη του τμήματός μας και δεν είχα τη δυνατότητα να ανατρέξω στις βιβλιοθήκες άλλων ελληνικών πανεπιστημίων, για δε την ξενόγλωσση βιβλιογραφία, η σχεδόν αποκλειστική χρήση της οποίας μπορεί να ξενίσει, είχα την τύχη ένα στενό συγγενικό μου πρόσωπο να σπουδάζει σε μεγάλο πανεπιστήμιο της αλλοδαπής, του οποίου την πλούσια βιβλιοθήκη (όπως και την πρόσβαση σε ηλεκτρονικές βάσεις δεδομένων) εκμεταλλεύτηκα. Λίγο πριν κλείσω τον πρόλογο αυτό και περάσω στην ουσία της εργασίας μου, θα ήθελα να ευχαριστήσω την καθηγήτριά μου κι επιβλέπουσα την εργασία μου, κυρία Παπαϊωάννου Αικατερίνη για την Σελίδα 2 από 86

4 Πτυχιακή Εργασία της Ελένης Μπάτσαλα υποστήριξη και καθοδήγηση που μου παρείχε κατά τη διάρκεια της συγγραφής της εργασίας αυτής. Θα ήθελα επίσης να ευχαριστήσω την οικογένειά μου, γιατί με δική τους φροντίδα κατάφεραν να με απαλλάξουν από πολλές έγνοιες και προβλήματα, έτσι ώστε να μου δώσουν το χώρο και το χρόνο να ασχοληθώ με την εργασία μου απερίσπαστη. Σελίδα 3 από 86

5 ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ... ΚΕΦΑΛΑΙΟ; ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ Τι ΕΙΝΑΙ Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ; Μοντέλο Ικανοτήτων Μεικτά μοντέλα Το μοντέλο των συναισθηματικών δεξιοτήτων Η κοινωνικο-συναισθηματική νοημοσύνη Το μοντέλο των χαρακτηριστικών 1.3. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ: ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ - ΕΝΝΟΙΑ.!. ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ Το ΠΡΩΤΟ «ΣΧΟΛΕΙΟ» ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗΣ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗΣ Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΟΤΗΤΑ ΜΑΣ Η συναισθηματική νοημοσύνη και η μνήμη εργασίας Η φυσιολογία ενός συναισθηματικού πραξικοπήματος Οι διαφορές των δύο φύλων ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΑ - Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΠΡΑΚΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ ΣΤΗΝ ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ 29 ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΤΟ ΚΟΣΤΟΣ ΤΗΣ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗΣ ΑΝΙΚΑΝΟΤΗΤΑΣ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΕΚΠΑΙΔΕΥΟΝΤΑΣ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΑ ΣΤΕΛΕΧΗ: ΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΕΣ ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ Δ ιαίσθηση Αυτεπίγνωση ΑΥΤΟΕΛΕΓΧΟΣ Λοιπές προσωπικές συναισθηματικές δεξιότητες ΚΑΤΑΛΗΚΤΙΚΑ ΣΧΟΛΙΑ ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΕΚΠΑΙΔΕΥΟΝΤΑΣ ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΑ ΣΤΕΛΕΧΗ: ΚΟΙΝΩΝΙΚΕΣ ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΕΣ ΔΕΞΙΟΤΗΤΕΣ Ενςυναιςθηςη Βελτίωση των άλλων Ηγεσία ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ... ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Α: ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟ - ΑΠΑΝΤΗΣΕΙΣ... ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Β: ΓΡΑΦΗΜΑΤΑ ΚΑΙ ΑΝΑΛΥΣΗ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΩΝ ΕΡΩΤΗΜΑΤΟΛΟΓΙΟΥ... ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ... Σελίδα 4 από 86

6 Πτυχιακή Εργασία της Ελένης Μπάτσαλα Στο πρώτο κεφάλαιο της εργασίας ξεκινάμε με μία επισκόπηση των διαφόρων θεωριών που δοκιμάζουν να ορίσουν την έννοια και να προσδιορίσουν τη φύση της συναισθηματικής νοημοσύνης. Στη συνέχεια και στο δεύτερο κεφάλαιο επιχειρείται ο εντοπισμός των επιρροών της έννοιας αυτής στην καθημερινότητά μας, καθώς πιστεύουμε πως είναι σημαντικό να καταδειχτεί πως η συναισθηματική νοημοσύνη βρίσκεται παντού γύρω μας. σε κάθε έκφανση του βίου μας, κάτι που αναγκαστικά μας οδηγεί στο συμπέρασμα πως είναι απαραίτητη η έρευνα της παρουσίας της και στο χώρο της επιστήμης της διοίκησης επιχειρήσεων. Το συμπέρασμα αυτό, πως δηλαδή η έρευνα της συναισθηματικής νοημοσύνης είναι αναγκαία στο σύγχρονο κόσμο της διοίκησης των επιχειρήσεων, ενισχύεται από το επιχείρημα του τρίτου κεφαλαίου, ότι δηλαδή η έλλειψη μίας προσέγγισης της διοίκησης επιχειρήσεων μέσω του πρίσματος της συναισθηματικής νοημοσύνης κοστίζει και γίνεται εμφανής, σε τελική ανάλυση, ακόμη και στα λογιστικά βιβλία μίας επιχείρησης. Στο τέταρτο κεφάλαιο, έχοντας πλέον θεωρήσει ότι υποστηρίχθηκε η γνώμη μας πως η έρευνα για την επιρροή της συναισθηματικής νοημοσύνης είναι αναγκαία, μελετάμε εκείνες τις συναισθηματικές δεξιότητες που χαρακτηρίζουμε ως προσωπικές. Στη συνέχεια, και συγκεκριμένα στο κεφάλαιο πέντε παρουσιάζουμε τις κοινωνικές συναισθηματικές δεξιότητες και υποστηρίζουμε τους λόγους για τους οποίους τις θεωρούμε ένα επίπεδο πιο σημαντικές για τα διοικητικά στελέχη επιχειρήσεων. Στο τελευταίο κεφάλαιο, το έκτο, επιχειρούμε με τα δεδομένα που έχουν ήδη αναπτυχθεί σε όλα τα προηγούμενα κεφάλαια αλλά και με ουσιαστική αναφορά στην έρευνα που πραγματοποιήσαμε βάσει ερωτηματολογίου (το οποίο παραθέτουμε και αναλύουμε στο παράρτημα Α) να δείξουμε τη στέρεη βάση της θέσης μας πως η συναισθηματική νοημοσύνη είναι ένας σημαντικός παράγοντας στην εξέλιξη των Σελίδα 5 από 86

7 διοικητικών στελεχών μίας επιχείρησης και πως οι επιδόσεις μας στις δεξιότητες που την απαρτίζουν είναι δυνατόν, μέσα από τους τρόπους που αναλύονται σε όλη την εργασία, να βελτιωθούν. Σελίδα 6 από 86

8 Πτυχιακή Εργασία της Ελένης Μπάτσαλα 1. ΚΕΦΑΛΑΙΟ: ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ Περίπου στις αρχές της προηγούμενης δεκαετίας άρχισε να αναπτύσσεται η μελέτη μίας νέας έννοιας, την οποία τείνει η επιστημονική κοινότητα να αναγνωρίσει καθολικά με το όνομα «Συναισθηματική Νοημοσύνη», αλλιώς ΈΟ (Emotional Quotient ή Πηλίκο Συναισθηματικής Ευφυΐας), της οποίας η σημασία και επιρροή άρχισε σιγά - σιγά να γιγαντώνεται τόσο μέσα στα πλαίσια της έρευνας, αλλά και έξω από βιβλιοθήκες και ερευνητικές κλινικές, αγγίζοντας διάφορους έξωακαδημαϊκούς κύκλους, μιας και σταδιακά καθίσταται όλο και πιο οικεία η γνώση πως η συναισθηματική νοημοσύνη άπτεται πολλών πτυχών της καθημερινότητας, από την επαγγελματική ζωή μέχρι και τις συνήθεις διαπροσωπικές μας σχέσεις Εισανωνικά Είναι ακόμη πρόσφατη η εποχή που ως μοναδικός δείκτης των ανθρώπινων ικανοτήτων αναγνωριζόταν ο Δείκτης Νοημοσύνης, αλλιώς ΊΟ" (Intelligence Quotient ή Πηλίκο Διανοητικής Ευφυΐας). Άπειρα τεστ έχουν καταρτιστεί για να μετρηθεί αυτός ο Δείκτης με ακρίβεια, άνθρωποι έχουν τύχει αποδοχής ή έχουν περιθωριοποιηθεί λόγω του αποτελέσματος που έφεραν σε τέτοια τεστ και γενικά αυτή η σχεδόν θεοποίησή του ήταν καταλυτική μέχρι τα τέλη της προηγούμενης δεκαετίας. Ήταν το 1990 που οι ψυχολόγοι Mayer και Salovey διατύπωσαν επίσημα τον όρο ΕΙ (Emotional Intelligence), ορίζοντάς τον ως την ικανότητα α) να γνωρίζει κανείς πώς νιώθει, πώς νιώθουν οι άλλοι και τι πρέπει να κάνει γι αυτό, β) να γνωρίζει κανείς τι τον κάνει να νιώθει άσχημα, τι τον κάνει να αισθάνεται καλά και πώς μπορεί από το «άσχημα» να πάει στο «καλά» και γ) να διαχειρίζεται κανείς τα συναισθήματα με τρόπο που να μεγιστοποιεί τη μακροπρόθεσμη ευτυχία του (Salovey Ρ. and Mayer J.D.,1990). Η δουλειά αυτή των Mayer και Salovey δεν εμφανίστηκε ως «κεραυνός εν αιθρία», δεν ήταν δηλαδή τελείως απρόσμενη επιστημονική Σελίδα 7 από 86

9 I. Η Συναισθηματιιοί Νοημοσύνη σύλληψη. Θα λέγαμε μάλλον πως ήταν η λογικά αναμενόμενη κατάληξη μιας μακροχρόνιας πορείας σκέψης. Αν θέλουμε να εξετάσουμε το θέμα με κάποια ευρύτητα, μπορούμε να εντοπίσουμε προβληματισμούς που σχετίζονται με την έννοια της συναισθηματικής νοημοσύνης ακόμη και στους Αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους, παραδείγματος χάριν τον Αριστοτέλη, ο οποίος στα Ηθικά Νικομάχεια ανέφερε: «Το να είσαι οργισμένος είναι εύκολο. Το να εξοργιστείς όμως με το σωστό άτομο, για το σωστό λόγο, στο σωστό βαθμό, τη σωστή στιγμή, για το σωστό σκοπό και με το σωστό τρόπο, αυτό είναι δύσκολο». Σαφής αναφορά στην ικανότητα γνώσης και διαχείρισης των συναισθημάτων λοιπόν στο απόσπασμα αυτό. Κι αν η αναφορά μας στον Αριστοτέλη είναι κάπως τραβηγμένη με επιστημονικά κριτήρια, μπορούμε δόκιμα να βρούμε στοιχεία της έννοιας της συναισθηματικής νοημοσύνης ακόμη και στο έργο του Δαρβίνου όπου ο μεγάλος αυτός διανοητής τόνισε τη σημασία που έπαιζε η έκφραση των συναισθημάτων στην επιβίωση των ειδών. Όσο δε κοιτάμε πιο σύγχρονες εποχές, βρίσκουμε κοντινότερες έννοιες. Ήδη από το 1920, ο Thorndike μίλησε για την «κοινωνική νοημοσύνη», την ικανότητα δηλαδή του ατόμου να αλληλεπιδρά βέλτιστα με το κοινωνικό του περιβάλλον καταλαβαίνοντας και διαχειριζόμενος τους ανθρώπους γύρω του (Thorndike E.L., 1920). Ακόμη πιο κοντά στην σύλληψη της έννοιας της συναισθηματικής νοημοσύνης μας έφερε η πραγματικά καινοτόμα προσέγγιση του ψυχολόγου Howard Gardner στο θέμα της νοημοσύνης, ο οποίος απέρριψε καθέτως την έννοια της μονοδιάστατης νοημοσύνης που ήταν μέχρι τότε ο κανόνας και πρότεινε την πολλαπλότητα της νοημοσύνης, προσδιορίζοντας μάλιστα επτά ουσιωδώς διαφορετικές μορφές νοημοσύνης (Gardner Η., 1983). Ο Gardner αρχικά προσδιόρισε ετττά κατηγορίες νοημοσύνης: τη Λογικσ- Μαθηματική, τη Γλωσσική, την Αντίληψη του Χώρου, τη Μουσική, τη Σωματική - Κιναισθητική, τη Διαπροσωπική και τέλος την Ενδοπροσωπική. Το 1997, κατά τη διάρκεια των εργασιών του συμποσίου MIND 97 (Multiple Intelligences New Σελίδα 8 από 86

10 Πτυχιακή Εργασία της Ελένης Μπάτσαλα Directions) προσέθεσε μία όγδοη] κατηγορία νοημοσύνης, τη Φυσιοκρατική - Φυσιογνωστική, ενώ κατέστησε σαφές πως συνεχίζει να ερευνά το κατά πόσον υπάρχει χώρος για τον προσδιορισμό ακόμη δύο κατηγοριών, της Υπαρξιακής και της Πνευματικής νοημοσύνης. Ο ίδιος έχει αναγνωρίσει πως ο αριθμός «7» που επέλεξε στην αρχή ή ο «8» στη συνέχεια, αποτελούν μαγικούς αριθμούς, αυθαίρετα επιλεγμένους μόνο για να υποστηρίξουν τον ισχυρισμό του. Είναι χαρακτηριστικό πως σε πανεπιστημιακές του παραδόσεις ανέφερε πως ο αριθμός αυτός θα μπορούσε να είναι «15» ή «20».Κάνοντας λοιπόν αυτήν την υπέρβαση, αναγνωρίζοντας δηλαδή περισσότερες μορφές νοημοσύνης, βρήκαμε τη δυνατότητα αλλά και τον επιστημονικό χώρο να ανακαλύψουμε τη σημασία της συναισθηματικής νοημοσύνης. Δεν ήταν όμως παρά με το έργο του Daniel Goleman «Η Συναισθηματική Νοημοσύνη» (Goleman D., 1995) που η έννοια της συναισθηματικής νοημοσύνης έγινε γνωστή σε ευρύτατο κοινό, ιδίως βέβαια και μέσω της προβολής που το συγκεκριμένο βιβλίο γνώρισε σε γενικού ενδιαφέροντος έντυπο κι ηλεκτρονικό τύπο και ΜΜΕ, όπως το περίφημο άρθρο της Nancy Gibbs στο παγκόσμιας κυκλοφορίας περιοδικό TIME, το 1995 (Gibbs Ν., 1995). Η μελέτη της έν>/οιας της συναισθηματικής νοημοσύνης γνώρισε τα τελευταία χρόνια μία απαράμιλλη άνθηση και αναγνωρίζεται πλέον ως ένας βασικότατος παράγοντας που επηρεάζει την κοινωνική αλληλεπίδραση του ατόμου από την καθημερινή του ζωή ως και την επαγγελματική του εξέλιξη. Ωστόσο, όσο οικείο μας είναι το άκουσμα της φράσης, άλλο τόσο θολά είναι τα στοιχεία που την προσδιορίζουν, το περιεχόμενό της, η ουσία που την καθιστά τόσο σημαντική. Μ' αυτά λοιπόν θα ασχοληθούμε αμέσως τώρα Τι είναι η συναισθηυατική νοηυοσύνη: Όσο κι αν σκοπός της παρούσας εργασίας δεν είναι ο ορισμός της συναισθηματικής νοημοσύνης, είναι ωστόσο σίγουρο πως για να αναλύσουμε το ρόλο της στο xojpo της εργασίας και πιο συγκεκριμένα Σελίδα 9 από 86

11 I. Η Συναισθηματική Νοημοσύνη στην εξέλιξη διοικητικών στελεχών θα ττρέπει να γνωρίζουμε με κάποια σιγουριά σε τι αναφερόμαστε όταν μιλάμε για τη συναισθηματική νοημοσύνη. Εάν προσπαθήσουμε να ορίσουμε την εν λόγω έννοια, θα βρεθούμε αντιμέτωποι με ένα φαινομενικό παράδοξο: μία τόσο γνωστή πλέον στις μέρες μας και οικεία έννοια προσεγγίζεται από τόσο διαφορετικές σκοπιές που καθίσταται σχεδόν αδύνατον να φτάσουμε σε έναν οικουμενικό ορισμό. Σε αντίθεση με την έννοια της λογικής νοημοσύνης (του IQ), η συναισθηματική δε μπορεί να βρει κοινά αποδεκτό ορισμό για λόγους που αφορούν είτε στην ίδια την ορολογία του κλάδου είτε στη λειτουργία της. Έτσι, μέχρι στιγμής, παρατηρούμε την ανάτπυξη τριών διαφορετικών τύπων μοντέλων που προσπαθούν να αποδώσουν τη λειτουργία, τα χαρακτηριστικά, τη φύση της συναισθηματικής νοημοσύνης Μοντέλο Ικανοτήτων Ξεκινώντας χρονολογικά από την πρώτη επίσημη διατύπωση και προσπάθεια ορισμού του EQ, συναντάμε το βασισμένο στις ικανότητες μοντέλο συναισθηματικής νοημοσύνης που εισήγαγαν οι Salovey και Mayer (Salovey Ρ. and Mayer J.D., 1990),. Ως μια πρώτη συστηματική προσπάθεια προς την κατεύθυνση αυτή, η έρευνα για την διατύπωση του ορισμού περιορίστηκε θα λέγαμε στα στεγανά των σταθερών που έθετε ο ορισμός της ήδη γνωστής έννοιας της νοημοσύνης (του IQ). Έτσι βασίστηκε στην έννοια της ικανότητας, κι οδήγησε τους Salovey και Mayer να την ορίσουν ως την ικανότητα ενός ατόμου να αντιλαμβάνεται τα συναισθήματα, την ικανότητά του να αφομοιώνει τα συναισθήματα προκειμένου να διευκολύνει τη σκέψη, να κατανοεί τα συναισθήματα και να τα ρυθμίζει ώστε να αναπτύσσεται προσωπικά. Αυτό το μοντέλο προτείνει την ύπαρξη τεσσάρων μορφών ικανοτήτων που συνθέτουν την έννοια της συναισθηματικής νοημοσύνης: Α) Αντίληψη συναισθημάτων. Ως τέτοια αναφέρεται η ικανότητα του ανθρώπου να ανιχνεύει και να αποκωδικοποιεί συναισθήματα σε πρόσωπα, εικόνες, φωνές, και ακόμη να αναγνωρίζει τα δικά του. Είναι Σελίδα 10 από 86

12 Πτυχιακή Εργασία της Ελένης Μπάτσαλα εύκολα αντιληπτό πως αυτή η πλευρά της συναισθηματικής νοημοσύνης κατά το μοντέλο ικανοτήτων είναι και η βασικότερη, αφού προϋποτίθεται για την λειτουργία των υπολοίπων που θα αναφέρουμε αμέσως. Β) Χρήση συναισθημάτων. Ως τέτοια αναφέρεται η ικανότητα κάποιου να τιθασεύει τα συναισθήματα προκειμένου να διευκολύνει διάφορες νοητικές διεργασίες, όπως τη σκέψη ή τη λύση ενός προβλήματος. Ο συναισθηματικά ευφυής άνθρωπος εκμεταλλεύεται πλήρως την ικανότητά του να αλλάζει διαθέσεις προκειμένου κάθε φορά να είναι στην καλύτερη δυνατή κατάσταση που θα του επιτρέπει να εκτελεί την εργασία που έχει αναλάβει. Γ) Διαχείριση συναισθημάτων. Συναφής με την παραπάνω έννοια, είναι με άλλα λόγια η ικανότητα να ρυθμίζουμε τα συναισθήματα και τα δικά μας αλλά και των άλλων. Ένα πρόσωπο με ανεπτυγμένη συναισθηματική νοημοσύνη μπορεί να δαμάσει τα συναισθήματα και να τα διαχειριστεί για να πετύχει τους σκοπούς του, ακόμη κι αν αυτά είναι αρνητικά. Δ) Κατανόηση συναισθημάτων. Αυτό περιλαμβάνει την ικανότητα να κατανοεί κανείς τη γλώσσα των συναισθημάτων και να εκτιμά σωστά πολύπλοκες σχέσεις μεταξύ ενός κι άλλου συναισθήματος. Με άλλα λόγια η ικανότητα να διακρίνει κανείς την εξέλιξη του θυμού σε οργή, την ταυτόχρονη συνύπαρξη χαράς και λύπης, ή την μέσα στο χρόνο εξέλιξη των συναισθημάτων απέναντι σε μία κατάσταση. Όπως φαίνεται από τα παραπάνω, αυτό το μοντέλο ικανοτήτων αντιλαμβάνεται τα συναισθήματα ως πηγές πληροφοριών που χρησιμοποιούμε για να κατανοήσουμε το κοινωνικό περιβάλλον, αλλά και να οδηγηθούμε μέσα σε aut0(salovey Ρ. and Grewal D., 2005: ). Προτείνει δε και πως κάθε ένας έχει διαφορετική ικανότητα να επεξεργαστεί τέτοιας συναισθηματικής φύσης πληροφορίες και να τις εντάξει σε μία ευρύτερη διαδικασία κατάκτησης της γνώσης. Το μοντέλο ικανοτήτων που πρόκριναν οι Salovey και Mayer δεν απέφυγε τις κριτικές, κάτι βέβαια αναμενόμενο στο χώρο της επιστημονικής έρευνας. Έτσι, κατηγορήθηκε πως δεν έχει την Σελίδα 11 από 86

13 1, Η Συναισθηματική Νοημοσύνη απαιτούμενη πληρότητα που θα του έδινε κύρος, αλλά, το κυριότερο, πως δεν έχει προγνωστική ισχύ, δε μπορεί δηλαδή να εφαρμοστεί προκειμένου να εξεταστεί το κατά πόσο ένα πρόσωπο έχει αυξημένη ή μειωμένη συναισθηματική νοημοσύνη (Bradberry T.R. and Su L.D., 2006: 59-66). Παρά την κριτική αυτή, η αλήθεια είναι πως έγιναν προσπάθειες να αναπτυχθούν τρόποι μιε τους οποίους να μετράται η συναισθηματική νοημοσύνη, όπως αυτή προσδιορίζεται μέσω του μοντέλου ικανοτήτων. Ο χαρακτηριστικότερος εξ αυτών ήταν το τεστ που δημιούργησαν οι ίδιοι οι πατέρες του μοντέλου, το περίφημο κυρίως στις μεγάλες επιχειρήσεις στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού Mayer-Salovey-Caruso Emotional Intelligence Test (MSCEIT). To τεστ αυτό, λόγω της αρχής που ακολουθεί το μοντέλο να θεωρεί τη φύση της συναισθηματικής νοημοσύνης ως παρόμοιας του IQ, όπως αναφέραμε στην αρχή αυτής της παραγράφου, αποτελείται από μία σειρά ερωτήσεων τύπου τεστ IQ, με τις οποίες επιχειρείται η μέτρηση της ικανότητας του ατόμου να λύνει προβλήματα που σχετίζονται με τα συναισθήματα. Η μέτρηση γίνεται με την αντιπαραβολή των απαντήσεων του ατόμου με τις απαντήσεις που έχουν δώσει σε αυτές τις ερωτήσεις άνθρωποι από όλον τον κόσμο, ένας ας πούμε παγκόσμιος κοινός τόπος συναισθηματικής νοημοσύνης προς τον οποίο πρέπει να τείνει το σύνολο των απαντήσεων του εξεταζομένου, εάν θέλει να χαρακτηρισθεί ως συναισθηματικά ευφυής. Τα προβλήματα που ανακύπτουν είναι πολλά και μας οδηγούν σε ισχυρή αμφισβήτηση της ιδέας των Salovey και Mayer γιατί ενώ στη θεωρητική διατύπωση της έννοιας της συναισθηματικής νοημοσύνης την προσδιορίζουν ως μία ακόμη μορφή νοημοσύνης, όπως για παράδειγμα το IQ, ο τρόπος μέτρησης τον οποίο οι ίδιοι πρότειναν δημιουργεί αντιφάσεις. Κατ αρχάς, δεν υπάρχουν αντικειμενικά σωστές απαντήσεις, μιας και οι «σωστές» απαντήσεις μπορεί να αλλάξουν, αν αλλάξει το δείγμα των ερωτηθέντων που διαμορφώνουν αυτήν τη βάση. Επίσης, φαίνεται να ταυτίζει το άριστο με το μέσο όρο, κάτι τελείως ξένο προς την έννοια του IQ, αφού όσο υψηλότερα κοιτάμε σε μία κλίμακα IQ, τόσο μικρότερο ποσοστό ανθρώπων που το φτάνουν βρίσκουμε. Αντιθέτως, το Σελίδα 12 από 86

14 Πτυχιακή Εργασία της Ελένης Μπάτσαλα MSCEIT βαθμολογεί ως συναισθηματικά ευφυή αυτόν που ταυτίζεται περισσότερο με τον μέσο όρο Μεικτά μοντέλα Συνεχίζοντας να εξερευνούμε τα διάφορα μοντέλα που προτάθηκαν για να εξηγήσουν την έννοια της συναισθηματικής νοημοσύνης, ο χρονικά επόμενος τύπος που αυτά παρουσίασαν ήταν αυτός των μεικτών μοντέλων που προτείνει πως πέρα από ένα σύνολο εκ γενετής ικανοτήτων, η συναισθηματική νοημοσύνη περιλαμβάνει τομείς που μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο διδασκαλίας, μελέτης και τελικά κτήσης. Τείνουν επίσης να αναμιγνύουν γνωσιακές ικανότητες με άλλου είδους χαρακτηριστικά, γγ αυτό και ονομάζονται μεικτά. Είναι μοντέλα δηλαδή που υποστηρίζουν πως η συναισθηματική νοημοσύνη του ατόμου δεν είναι δεδομένη καθ όλη τη διάρκεια της ζωής του και μπορεί να βελτιωθεί όσο και να χειροτερεύσει, ανάλογα με το πόσο εργάζεται πάνω σ αυτούς, είτε ενσυνείδητα είτε κι ασυνείδητα, ο καθένας. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτών των μοντέλων είναι το μοντέλο των συναισθηματικών δεξιοτήτων και το μοντέλο της κοινωνικό - συναισθηματικής νοημοσύνης Το μοντέλο των συναισθηματικών δεξιοτήτων Το μοντέλο αυτό προτείνεται από τον Daniel Goleman στο έργο του «Η συναισθηματική νοημοσύνη στο χώρο της εργασίας»( Goleman D., 1998), Σύμφωνα με το μοντέλο αυτό η Συναισθηματική Νοημοσύνη είναι ένα σύνολο ταλέντων αλλά και δεξιοτήτων οι οποίες οδηγούν στη δημιουργία συναισθηματικών «ηγετών», ανθρώπων δηλαδή που μπορούν να ξεχωρίζουν εκμεταλλευόμενοι τις συναισθηματικές παραμέτρους μίας κοινωνικής πραγματικότητας. Σύμφωνα με τον Goleman, τέσσερα είναι τα βασικά πεδία στα οποία αναπτύσσεται η συναισθηματική νοημοσύνη: Α) Αυτοεπίγνωση: η ικανότητα να αναγνωρίζει κανείς τα συναισθήματα του και να διακρίνει τον αντίκτυπό τους. Σελίδα 13 από 86

15 I. Η Συναισθηματική Νοημοσύνη Β) Αυτορύθμιση: η ικανότητα να ελέγχει κανείς τα συναισθήματα και τις παρορμήσεις του και να προσαρμόζεται σε μεταβαλλόμενες περιστάσεις. Γ) Κοινωνική επίγνωση: η ικανότητα να νιώθει, κατανοεί και αντιδρά στα συναισθήματα των άλλων, ενώ ταυτόχρονα συνειδητοποιεί τα κοινωνικά δίκτυα και δομές. Δ) Ρύθμιση σχέσεων: είναι η ικανότητα να εμττνέει, να επηρεάζει και να εξελίσσει και τους άλλους ενώ διαχειρίζεται συγκρουσιακός καταστάσεις Αυτά τα τέσσερα πεδία περιλαμβάνουν διαφορετικές το καθένα δεξιότητες συναισθηματικής νοημοσύνης, όπως περιγράφει το παρακάτω διάγραμμα: Εαυτός Κοινωνία Αυτοεπίγνωση Κοινωνική Επίγνωση Συναισθηματική αυτοεπίγνωση Εναισθησία Ακριβής αυτοαξιολόγησή Επίγνωση οργανωτικών δομών Αυτοπεποίθηση Προσανατολισμός Υπηρεσιών Αυτορύθμιση Αυτοέλεγχος Διαφάνεια Προσαρμοστικότητα Κίνητρο για επιτυχία Πρωτοβουλία Ρύθμιση Σχέσεων Ηγεσία με όραμα Εξέλιξη των άλλων Επιρροή Καταλύτής αλλαγής Διαχείριση συγκρούσεων Χτίσιμο δεσμών Ομαδική δουλειά και συνεργασία Σύμφωνα με τον ΟοΙθίπαπ οι δεξιότητες αυτές μπορούν να δουλευτούν και να αναπτυχθούν από τον καθένα, προκειμένου να επιτευχθεί μία άριστη συναισθηματική συμπεριφορά. Ωστόσο, αυτό δε σημαίνει πως όλοι μπορούμε με την ίδια δουλειά να φτάσουμε σε ίδια επίπεδα τις συναισθηματικές μας δεξιότητες. Ο καθένας γεννιέται με ένα Σελίδα 14 από 86

16 Πτυχιακή Εριγασία της Ελένης Μπάτσαλα συγκεκριμένο βαθμό συναισθηματικής νοημοσύνης, ο οποίος προσδιορίζει τις δυνατότητες μας να αναπτύξουμε και να κατακτήσουμε αυτές τις δεξιότητες(βογ3ΐζί5 R. Goleman D. and Rhee Κ., 2000; ). Ξεχωρίζει λοιπόν την έννοια της συναισθηματικής νοημοσύνης από αυτήν της συναισθηματικής δεξιότητας ορίζοντας την πρώτη ως δεδομένη και τη δεύτερη ως αντικείμενο δουλειάς και μάθησης (γι αυτό και χαρακτηρίζεται ως μεικτό μοντέλο). Κι εδώ βέβαια δεν λείπουν οι αρνητικές κριτικές, με κυριότερη αυτή των Mayer, Roberts και Barsade που χαρακτηρίζουν το έργο του Goleman ως απλή ποπ ψυχολογία, χωρίς ιδιαίτερο επιστημονικό βάρος. Η αλήθεια είναι όμως πως οι ιδέες του Mayer έγιναν γνωστές στο ευρύτερο κοινό μέσω των βιβλίων του Goleman, που ακόμη κι αν δεν αποτελούσαν, όπως υποστηρίζεται από κάποιους, αμιγώς και αυστηρά επιστημονικά πονήματα, είναι ωστόσο ο οικουμενικός τρόπος επαφής αυτής της τόσο σημαντικής έννοιας με τον εξωακαδημαϊκό κόσμο. Τρόποι μέτρησης, όχι της συναισθηματικής νοημοσύνης αυτή τη φορά, αλλά κυρίως της αξιολόγησης των συναισθηματικών δεξιοτήτων καταρτίστηκαν τόσο από ον ίδιο τον Goleman και τους συνεργάτες του, όπως ο Δείκτης Συναισθηματικής Δεξιότητας (Emotional Competency Inventory - ECl) και ο μεταγενέστερος (του 2007) Δείκτης Κοινωνικής και Συναισθηματικής Δεξιότητας (Emotional and Social Competency Inventory - ESCI) όσο και από άλλους μελετητές, όπως η Εκτίμηση Συναισθηματικής Νοημοσύνης (Emotional Intelligence Appraisal) (Bradberry Τ and Greaves J., 2005) που έχει τη μορφή ενός αυτόελέγχου^ επιδόσεων Η κοινωνικο-συναισθηματική νοημοσύνη Ο Ισραλοαμερικανός Ψυχολόγος Reuven Bar-On ήταν από τους πρώτους μελετητές οι οποίοι εξέλιξαν μεθόδους μέτρησης της Τα τεστ αυτό-ελέγχου (self-report tests) συνίστανται σε τεστ όπου ο καθένας καλείται να κρίνει τον εαυτό του, να κρίνει πώς αντιδρά ή πώς συμπεριφέρεται απέναντι σε ερωτήσεις - προβλήματα που θέτει το τεστ. Για παράδειγμα καλείται να αναφέρει εάν σε μία δεδομένη κατάσταση θα αντιδρούσε με οργή, άγχος, καλή διάθεση κλπ. Σελίδα 15 από 86

17 1. Η Συναισθηματική Νοημοσύνη συναισθηματικής νοημοσύνης που οδηγούσαν σε αποτελέσματα μετρήσιμα σε μονάδες EQ (Eoiotion Quotient). Για τον Bar-On η συναισθηματική νοημοσύνη συνίσταται στην πραγματική κατανόηση του εαυτού και των άλλων, στην καλή επικοινωνία κι επαφή με τους ανθρώπους και στην προσαρμογή και ανταπόκριση με το άμεσο κοινωνικό περιβάλλον(β3γ-οη R., 1997). Πιστεύει ότι η συναισθηματική νοημοσύνη εξελίσσεται στο χρόνο και ότι μπορεί να βελτιωθεί μέσω προπόνησης, προγραμματισμού και ψυχοθεραπείας(bar- On R., 2006:13-25). Αυτό που αξίζει να σημειωθεί είναι πως ο Bar-On θεωρεί την συναισθηματική νοημοσύνη εξίσου σημαντική με τη λογική νοημοσύνη (το ΙΟ) ως ενδείκτες μέλλουσας επιτυχημένης ζωής. Το τεστ που ανέπτυξε ο Bar-On για να πραγματοποιήσει μετρήσεις βάσει του μοντέλου κοινωνικο-συναισθηματικής νοημοσύνης είναι τεστ αυτό-ελέγχου και δίνει αποτελέσματα σε μονάδες Συναισθηματικής Ευφυΐας (ΕΟ-ί). Ο δείκτης ΕΟ-ί δε μετράει χαρακτηριστικά της προσωπικότητας αλλά την διανοητική ικανότητα κάποιου να αντιμετωπίσει σωστά τις απαιτήσεις και τις πιέσεις του περιβάλλοντός του. Το πρόβλημα με το τεστ του Bar-On είναι πρόβλημα αρχής, μιας και προσπαθεί να διαπιστώσει μια τρόπον τινά ικανότητα ζητώντας από το ίδιο το εξεταζόμενο άτομο να αναφέρει ουσιαστικά εάν πιστεύει πως την έχει ή όχι.( Matthews G., Zeidner Μ. and Roberts R.D. (επιμελητές έκδοσης), 2007) Αυτό κυρίως το χαρακτηριστικό δημιουργεί ένα δευτερογενές πρόβλημα, αυτό της αναξιοπιστίας του τεστ, μιας και η φύση του ως τεστ αυτό-ελέγχου το έχει καταστήσει ευάλωτο σε ψευδείς απαντήσεις, λόγος για Όν οποίο έχει κατηγορηθεί έντονα από τη σχετική βιβλιογραφία(οαγ A.L. and Carroll S.A., 2008: ).^ To μοντέλο των χαρακτηριστικών Χρονικά τελευταίος τύπος μοντέλου που επιζητά να αποδώσει καλύτερα την έννοια της συναισθηματικής νοημοσύνης είναι αυτός του ^ Δες εττίσης, Grubb W.L. and McDaniel Μ.Α. (2007) The Fakability of Bar-On's Emotional Quotient Inventory Short Form: Catch Me if You Can", Human Performance 20, σελ

18 ΠτυχιαιοΓΐ Εργασία της Ελένης Μπάτσαλα μοντέλου χαρακτηριστικών. Προτεινόμενο από τον μία ερευνητική ομάδα με κύριο εκφραστή της τον Petrides, το μοντέλο αυτό προτείνει μία συναισθηματική νοημοσύνη ως συνονθύλευμα αντιλήψεων που έχει κάποιος για τον εαυτό του, που ξεπερνούν ίσως το τμήμα του συνειδητού και αγγίζουν το ασυνείδητο, αφορούν δε τις συναισθηματικές τους ικανότητες(ρθίπάθ5 K.V. and Furnham A., 2000: ).^ Είναι δηλαδή όχι οι συναισθηματικές ικανότητες αλλά ο σχεδόν υποσυνείδητος τρόπος που ο καθένας τις εκλαμβάνει. Αυτός ο ορισμός περικλείει λοιπόν τόσο τις συμπεριφορικές προδιαθέσεις που το άτομο έχει εκ γενετής (που εδώ όμως ξεφεύγει ολοκληρωτικά από τη γνωσιακή φύση της «συναισθηματικής νοημοσύνης» του Goleman), όσο και τις αντιλήψεις που κανείς διαμορφώνει σχετικό με τις συναισθηματικές του ικανότητες. Ο Petrides και οι συνεργάτες του αντιλαμβάνονται την συναισθηματική νοημοσύνη ως διακριτή από κάθε φύση νόησης, όχι ως ικανότητα γνώσης, αλλά ως χαρακτηριστικό της προσωπικότητας. Σύμφωνα με τον Petrides κ.ά. πολλά από τα τεστ αυτό-ελέγχου που έχουν δημιουργηθεί θεο^ρητικά πάνω στη βάση άλλων μοντέλων συναισθηματικής νοημοσύνης, όπως χαρακτηριστικότερο από όλα το EQ-i του Bar-On, μετράνε ιοστόσο την συναισθηματική νοημοσύνη ως χαρακτηριστικό κι όχι, όπως αυτά διατείνονται, ως νοημοσύνη, ικανότητες ή δεξιότητες. Επίσης, η ερευνητική ομάδα του Petrides έχει δημιουργήσει ένα τεστ με μορφή ερωτηματολογίου, το Trait Emotional Intelligence Questionnaire (TEIQue) (Ερωτηματολόγιο Συναισθηματικής Νοημοσύνης των Χαρακτηριστικών), το οποίο μάλιστα σε διάφορες έρευνες έχει αποδειχθεί μάλλον αξιόπιστο (Mikolajczak Μ., Luminet Ο., Leroy C. and Roy Ε., 2007: ), κάτι που για τους δημιουργούς του αποδεικνύει τον ισχυρισμό τους για τη φύση της συναισθηματικής νοημοσύνης ως σύνολο χαρακτηριστικίύν. ^ Δες επίσης, των ίδιων (2001) Trait emotional intelligence: Psychometric investigation with reference to established trait taxonomies", European Journal of Personality 15, σελ Και, Petrides K.V., Furnham A. and Mavroveli S. (2007) "Trait emotional intelligence: Moving forward in the field of El" στον τόμο των Matthews G., Zeidner M, and Roberts R.D. (επιμελητές έκδοσης) (2007), δες παραπάνω, σημείωση 16,

19 I. Η Συναισθηματική Νοημοσύνη 1.3. Συυπεοασυατικά: συναισθηυατική νοηυοσύνη - έννοια Ίσως η ανάλυση που προηγήθηκε να μας αφήνει με κάποια σύγχυση, μιας και βλέπουμε πόσες διαφορετικές απόψεις διακρίνονται στην επιστήμη σχετικά με την ουσία της συναισθηματικής νοημοσύνης. Όταν δε μάλιστα αυτή η έννοια έχει κεντρικό ρόλο στο θέμα της παρούσης εργασίας, είναι ακόμη λογικότερο να νιώθει κανείς, εκ πρώτης τουλάχιστον θέασης του πράγματος, πως φτάνει σε ένα λογικό αδιέξοδο. Ωστόσο, αυτή η εικόνα σύγχυσης μπορούμε να πούμε πως είναι «μαγική», ή, για να είμαστε περισσότερο σαφείς, δεν παρουσιάζεται μπροστά μας όταν ατενίζουμε την έννοια της συναισθηματικής νοημοσύνης από τη σκοπ'ά της εργασίας αυτής. Η αιτία γγ αυτήν την αισιόδοξη προοπτική είναι πως όσο κι αν η έννοια της συναισθηματικής νοημοσύνης ή έστω ο διάλογος σχετικά με αυτήν θα έπρεπε να μας γίνει κατανοητός προτού συνεχίσου με την εξέταση του θέματός μας, δεν είναι προαπαιτούυενο να έχουμε καταλήξει ως προς τη φύση της προτού εξετάσουμε την επίδραση που αυτή έχει στη λειτουργία κι εξέλιξη των διοικητικών στελεχών μ'ας επιχείρησης, που είναι το θέμα μας. Έτσι, η συναισθηματική νοημοσύνη μπορεί να είναι ένα σύνολο ικανοτήτων, μπορεί να είναι ένας συνδυασμός γνωσιακών και μηγνωσιακών στοιχείων, μπορεί να είναι ένα σύνολο χαρακτηριστικών, αλλά ωστόσο η επιρροή που έχει στην κοινωνική ζωή ενός ατόμου παραμένει η ίδια. Μας αοκεί που όλα τα μοντέλα συναισθηματικής νοημοσύνης δείχνουν να δίνουν βάση σε τέσσερις πυλώνες που αναφέρονται στην κατανόηση των συναισθημάτων (τόσο των δικών μας όσο και των άλλων), τον έλεγχο των συναισθημάτων μας, τη χρήση του συναισθήματος για τη διευκόλυνση της ζωής μας και τη ρύθμιση των σχέσεών μας μέσω της επιβολής στο συναίσθημα. Πλέον, είναι καλό σ αυτό το σημείο της εργασίας μας, προτού περιορίσουμε τη μελέτη μας στα ηγετικά στελέχη επιχειρήσεων, να προχωρήσουμε σε μία αναζήτηση της επιρροής της συναισθηματικής νοημοσύνης στην πράξη, χρησιμοποιώντας και παραδείγματα όχι Σελίδα 18 από 86

20 Πτυχιακή Εργασία της Ελένης Μπάτσαλα θεωρητικά ή «του εργαστηρίου», αλλά παρμένα από την καθημερινή ζωή, τα οποία θα μας βοηθήσουν να καταλάβουμε τη συμμετοχή της συναισθηματικής νοημοσύνης στην κοινωνική μας υπόσταση. Σελίδα 19 από 86

21 2. Η Συναισθηματική Νοημοσύνη στην Πράξη 2. ΚΕΦΑΛΑΙΟ: Η ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΗ ΝΟΗΜΟΣΥΝΗ ΣΤΗΝ ΠΡΑΞΗ Είναι κοινή πεποίθηση, τουλάχιστον ακόμη, πως στην καθημερινή ζωή, από τον τρόπο που κανείς διαχειρίζεται τις δουλειές του, τις υποθέσεις του γενικά, τις σχέσεις του με τους γύρω του, τον τρόπο που ερμηνεύει τα δεδομένα και τις πληροφορίες, αυτός που είναι ο πιο «έξυττνος» ή «ευφυής» θα είναι και αυτός που θα αντεπεξέλθει αποτελεσματικότερα. Η παραπάνω θέση θα μπορούσε να θεωρηθεί και σωστή ακόμη, εάν δεν υπήρχε μία βασική παρανόηση; η έννοια της «εξυττνάδας» ή της «ευφυΐας» έχει συνδεθεί άρρηκτα στις συνειδήσεις των περισσοτέρων από εμάς με τη λογική-μαθηματική ευφυΐα. Έτσι, αυτός που ήξερε να λύνει πολύπλοκες μαθηματικές εξισώσεις και να προβλέπει χημικές αντιδράσεις θεωρείται εν πολλοίς ακόμη και σήμερα ως ο πλέον κατάλληλος να ερμηνεύσει τις ειδήσεις, να βρει καλούς φίλους, να εκτιμήσει την καλή τέχνη και άλλα πολλά. Ωστόσο, όπως αναφέραμε και στο προηγούμενο κεφάλαιο, διαφορετικές προκλήσεις απαιτούν διαφορετικές ικανότητες και η λογικήμαθηματική ευφυΐα δεν είναι αρκετή για να καλύψει όλες τις απαιτήσεις. Ο σκοπός αυτού του κεφαλαίου είναι να δείξει με τη βοήθεια απλών και καθημερινών παραδειγμάτων τη σημασία της συναισθηματικής νοημοσύνης, τον τρόπο με τον οποίο παρεμβαίνει κι επηρεάζει την διαμόρφωση των ανθρώπινων σχέσεων. Στην αρχή θα δείξουμε πώς λειτουργεί αλλά και διαμορφώνεται η συναισθηματική νοημοσύνη μέσα στα πλαίσια της οικογένειας, του πρώτου «σχολείου» συναισθηματικής νοημοσύνης, και μετά θα δούμε την παρουσία της ή τις συνέπειες της απουσίας της σε άλλες περιστάσεις Το πρώτο «σνολείο» συναισθηυατική νοηυοσύνης Ας ξεκινήσουμε λοιπόν ερευνώντας την επίδραση της συναισθηματικής νοημοσύνης στην πρώτη κοινωνική σφαίρα στην οποία εντασσόμαστε με τη γέννησή μας, την οικογένεια. Σε αυτήν την ενότητα θα

22 Πτυχιαιαί Εργασία της Ελένης Μπάτσαλα ερευνήσουμε τον τρόπο με τον οποίο η συναισθηματική νοημοσύνη ή, όπως θα δούμε, η συναισθηματική «αγραμματοσύνη» επηρεάζει τις σχέσεις μεταξύ γονέων - παιδιών, αλλά και τις σχέσεις μεταξύ των συζύγων, χρησιμοποιώντας ως παραδείγματα περιστατικά παρμένα από την καθημερινότητα. Τον Νοέμβριο του 1993 οι New York Times δημοσίευσαν μία ιστορία σχετικά με έναν συζυγικό καβγά. Ο κύριος ήθελε να παρακολουθήσει έναν αγώνα ενώ η σύζυγός του ήθελε να δει τις ειδήσεις. Καθώς ο πρώτος βολεύτηκε μπροστά στην τηλεόραση, η δεύτερη απηυδισμένη από τη μανία του άντρα της με τα αθλητικά, έψαξε και βρήκε ένα όπλο που υπήρχε στο σπίτι και πυροβόλησε δύο φορές το σύζυγό της, ευτυχώς όχι θανατηφόρα. Είναι αλήθεια πως τέτοιες συμπεριφορές είναι ακραίες και προφανώς σπάνιες. Δεν καταλήγουν όλοι οι συζυγικοί καβγάδες σε πυροβολισμούς, αλλά η αλήθεια είναι πως πολλοί από αυτούς καταλήγουν, κάποια στιγμή, σε μεγάλους θυμούς, απογοητεύσεις και διαζύγια. Είναι περιπτώσεις λοιπόν που η συναισθηματική νοημοσύνη εκλείπει, δε λειτουργεί κι αφήνει τον καθένα μας έρμαιο ανεξέλεγκτων συγκινησιακών ορμών. Ποιες λοιπόν δράσεις της συναισθηματικής νοημοσύνης θα μπορούσαν να είχαν σώσει την ανωτέρω εξέλιξη, αλλά και άλλες, λιγότερο βίαιες, ωστόσο παρόμοια δυσάρεστες για το συζυγικό βίο εξελίξεις; Εάν ένας από τους δύο είχε προλάβει να ακούσει πραγματικά τον άλλο, εάν είχε δείξει πως η επιθυμία του άλλου είχε εισακουστεί και προσπαθούσε να βρει ένα συμβιβασμό, θα ήταν ένα πρώτο μεγάλο βήμα στην αποφυγή της παραπέρα μεγέθυνσης κι εκτροχιασμού του καβγά. Αν για παράδειγμα ο σύζυγος έλεγε «Έχεις δίκιο, το έχω παρακάνει με τα αθλητικά, και σου ζητώ συγγνώμη. Ωστόσο αυτός ο αγώνας είναι πολύ σημαντικός για την ομάδα μου και κρίνονται πολλά, έτσι θα ήθελα να δω αυτόν, αλλά υπόσχομαι να μην σε κουράζω με τόσες αθλητικές εκπομπές στο μέλλον» είναι βέβαιο πως η διαμάχη θα τελείωνε εκεί και το ζευγάρι θα συνέχιζε απαλλαγμένο από οργή την ημέρα του.

23 2. Η Συναισθηματιιαί Νοημοσύνη στην Πράξη Η φανέρωση της επιθυμίας για αποσυμφόρηση της έντασης, η επιδίωξή μας να μπούμε στη θέση του άλλου και να κατανοήσουμε πώς αισθάνεται, αυτό που αλλιώς αποκαλούμε ενσυναίσθηση, είναι κεφαλαιώδους σημασίας χαρακτηριστικά ανθρώπινων σχέσεων που κρατάν στο χρόνο και ξεπερνούν εμπόδια. Στο συναισθηματικό σχολείο που είναι η οικογένεια, αυτές οι συμπεριφορές, ή η απουσία τους, διαμορφώνουν τις αντιλήψεις και τις προσδοκίες του παιδιού για την πραγματικότητα που θα συναντήσει όταν αφήσει τον μικρόκοσμο της οικογένειας, για να ενταχθεί στο κοινωνικό σύνολο. Ας δούμε λοιπόν πώς συναισθηματικά απαίδευτοι γονείς μπορεί να δημιουργήσουν βραχυπρόθεσμα αλλά και μακροπρόθεσμα προβλήματα στα παιδιά τους, μέσα από ένα άλλο παράδειγμα. Η οικογένεια βρίσκεται στο καθιστικό, όπου η μικρή κόρη, ας την πούμε Κατερίνα, δοκιμάζει το νέο βιντεοπαιχνίδι που της αγόρασαν οι γονείς της. Οι γονείς βρίσκονται δίπλα της, ενθουσιασμένοι με το καινούριο απόκτημα και προσπαθούν να καθοδηγήσουν την Κατερίνα προκειμένου να αντεπεξέλθει στις προκλήσεις που εμφανίζονται στην οθόνη. «Μπροστά! Τώρα! Πυροβόλησε!», «Όχι! Μα καλά, τι κάνεις εκεί; Δε βλέπεις πως στα δεξιά σου είναι ο στόχος;» «Σταμάτα! Πάλι λάθος! Δεν κρατάς καλά το τηλεχειριστήριο!», φωνές από τον πατέρα της, φωνές από την μητέρα της και η μικρή προσπαθεί να δει μέσα από τα δάκρυα που αρχίζουν να γεμίζουν τα μάτια της. Στο τέλος, χωρίς καν να υπολογίζουν την Κατερίνα, οι γονείς της αρχίζουν να διαπληκτίζονται σχετικά με το ποιος έχει δίκιο και ποιος άδικο ως προς τον τρόπο με τον οποίο η μικρή θα μπορέσει να τα καταφέρει με το παιχνίδι. Η διάθεση των γονιών της μικρής να βοηθήσουν δεν έγινε σε κανένα σημείο φανερή στη μικρή. Αυτό που μάλλον κατάλαβε, είναι πως οι γονείς της δε νοιάζονται για τα συναισθήματα της. Ιδέα η οποία θα την οδηγήσει, δικαιολογημένα, να πιστέψει πως αφού οι ίδιοι της οι γονείς δε νοιάζονται, είναι αβέβαιο εάν οποιοσδήποτε τρίτος θα νοιαστεί ποτέ. Παρόμοιες συμπεριφορές, ιδίως αυτές που μοιάζουν ανώδυνες, όπως μία αποτυχημένη προσπάθεια των γονιών να εξοικειωθεί το παιδί με ένα Σελίδα 22 από 86

24 Πτυχιακή Εργασία της Ελένης Μπάτσαλα καινούριο ηλεκτρονικό παιχνίδι, όταν επαναλαμβάνονται, δίνουν λάθος μαθήματα στο παιδί, το οποίο θα κουβαλήσει αυτές τις προσλαμβάνουσες αργότερα στις κοινωνικές του αλληλεπιδράσεις. Αλλά και οι σύζυγοι, μέσα από την καθημερινή τριβή, έχουν την δυνατότητα να εκμεταλλευτούν τις πολλές ευκαιρίες που τους δίνονται να ακονίσουν τις ικανότητές τους στη συναισθηματική νοημοσύνη και να παρουσιαστούν πιο ικανοί στο περιβάλλον τους, δυνατότητες όμως που αν δεν τις αξιοποιήσουν, αν επιμένουν στα λάθη, τότε θα δημιουργούν δυσαρμονικές δυναμικές μεταξύ τους, οι οποίες θα τους ακολουθούν και στην κοινωνική τους ζωή (Goleman D., 1995). Έχοντας λοιπόν δει τον τρόπο με τον οποίο η οικογένεια είναι από τη μια μεριά πεδίο καθημερινής τριβής των συναισθηματικών δεξιοτήτων των μελών της και από την άλλη, θα λέγαμε μάλιστα και κυρίως, το πρώτο σχολείο συναισθημάτων στο οποίο εκπαιδεύονται τα νέα μέλη της κοινωνίας, θα δούμε πώς η συναισθηματική νοημσσύνη δρα σε άλλες κοινωνικές σφαίρες Η συναισθηυατική νοηυοσύνη στην καθημεοινότητά uac Αυτό που πρέπει να έχουμε υπόψη μας συνεχώς όταν ερευνούμε την επιρροή της συναισθηματικής νοημοσύνης στη ζωή μας είναι πως είτε μιλάμε για δεξιότητες, για ικανότητες ή για νσημοσύνη (όπως αυτές οι έννοιες διευκρινίστηκαν στο πρώτο κεφάλαιο), το σχεδόν ομόφωνα δεκτό είναι πως δεν αναφερόυαστε σε μία τιμή ευθείας διαγραμματικής γραμμής (δηλαδή η σχέση συναισθηματική νοημοσύνη/ χρόνο δεν αποδίδεται σε ένα αντίστοιχο διάγραμμα με μία ευθεία γραμμή, άρα δεν παραμένει αναγκαστικά σταθερή) αλλά σε μία τιμή που μεταβάλλεται ή, έστω, μπορεί να μεταβάλλεται τόσο αυξητικά όσο και πτωτικά. Έτσι, κι αν αμέσως παραπάνω χαρακτηρίσαμε την οικογένεια ως το πρώτο «σχολείο» συναισθηματικής νοημοσύνης, πρέπει να διατηρούμε κατά νου πως αυτή δεν είναι και το μοναδικό. Η συναισθηματική νοημοσύνη του καθενός μας αφενός δοκιμάζεται και χρειάζεται καθ όλη τη διάρκεια της ζωής μας, αλλά αυτή η καθημερινή τριβή μας δίνει δυνατότητες που είτε χάρη στην Σελίδα 23 από 86

25 2. Η Συναισθηματική Νοημοσύνη στην Πράξη εμπειρία είτε με τη σωστή καθοδήγηση από συναισθηματικά χαρισματικά άτομα μπορούμε να εκμεταλλευτούμε προκειμένου να βελτιωνόμαστε συνεχώς Η συναισθηματική νοημοσύνη και η μνήμη εργασίας Ένα καλό παράδειγμα αυτής της θέσης μας το δίνει ο «γκουρού» της συναισθηματικής νοημοσύνης, ο Daniel Goleman αυτοπροσώπως. Στο βιβλίο του Vital Lies, Simple Truths: The Psychology of Self- Deception (Goleman D., 1985) μας περιγράφει μία προσωπική του ιστορία από την εποχή που ήταν φοιτητής. Μας λέει για την ημέρα που έδινε ένα διαγώνισμα για το οποίο δεν είχε διαβάσει. Αναφέρει πως μπήκε στην αίθουσα με «πεισιθανάτια συναισθήματα και βαριά προμηνύματα» κοιτώντας το πάτωμα και σκεπτόμενος την επερχόμενη αποτυχία. Γράφει για την αίσθηση πως το μυαλό του ήταν «συμπιεσμένο» γύρω από το συλλογισμό των συνεπειών που θα είχε η αποτυχία του στο διαγώνισμα, δε μπορούσε καν να προσπαθήσει να απαντήσει στις ερωτήσεις με τις έστω λίγες και διάσπαρτες γνώσεις που ίσως να θυμόταν από τις παραδόσεις των μαθημάτων. Αυτό το παράδειγμα είναι χαρακτηριστικό των περιστάσεων εκείνων όπου ο συγκινησιακός εγκέφαλος όχι απλά υπερισχύει αλλά καταλύει κάθε ενέργεια του σκεπτόμενου εγκεφάλου, όπου η συναισθηματική πίεση καταργεί την πνευματική δύναμη. Το εν λόγω κομμάτι του σκεπτόμενου εγκεφάλου που σε τέτοιες περιπτώσεις καταττνίγεται από τα συναισθήματα είναι η λεγόμενη «μνήμη εργασίας» (Baddeley, 1986), δηλαδή η ικανότητα του ατόμου να συγκεντρώνει στη μνήμη όλες τις απαιτούμενες πληροφορίες για την εκτέλεση της εργασίας με την οποία το άτομο ασχολείται, είτε αυτή η εργασία είναι η προετοιμασία του μεσημεριανού μας φαγητού ή κάτι πολύ πιο πολύπλοκο όπως η εκτέλεση ενός κονσέρτου από τον βιρτουόζο πιανίστα. Χωρίς να θέλουμε να επιβαρύνουμε την εργασία αυτή με ανατομικές και ιατρικές αναφορές, πρέπει να πούμε εδώ πως το κομμάτι Σελίδα 24 από 86

26 Πτυχιακή Εργασία της Ελένης Μπάτσαλα του εγκεφάλου που υλοποιεί τη μνήμη εργασίας είναι ο προμετωπιαίος φλοιός, ο οποίος όμως αποτελεί ταυτόχρονα σημείο συνάντησης των αισθημάτων και συγκινήσεων. Συνεπώς είναι πρόδηλη, ακόμη και σύμφωνα με τη φυσιολογία μας, η σχέση που μπορεί να έχει η συναισθηματική μας κατάσταση με τη μνήμη εργασίας. Όταν λοιπόν τα συναισθήματα κατακλύζουν ανεξέλεγκτα τον προμετωπιαίο φλοιό, η μνήμη εργασίας χάνει την αποτελεσματικότητά της. Αντίθετα λοιπόν με την καταργητική επίδραση τέτοιων συναισθημάτων στη μνήμη εργασίας, ο ρόλος που παίζουν δημιουργικά συναισθήματα όπως ο ζήλος, ο ενθουσιασμός ή η αυτοπεποίθηση είναι ιδιαίτερα θετικός, ιδίως επειδή αυτό που πρώτα απ όλα καταφέρνουν είναι η δημιουργία κινήτρων που βοηθούν το άτομο να συνεχίζει την προσπάθειά του ξεπερνώντας τα εμπόδια και τις απογοητεύσεις που αυτά του δημιουργούν κατά τη διάρκεια της πορείας του προς τον εκάστοτε στόχο. Παραδείγματα ιδιαίτερα επιτυχημένων ανθρώπων που χάρη σ αυτές τους τις συναισθηματικές δεξιότητες μπόρεσαν να ξεχωρίσουν από το πλήθος και να γίνουν ακόμη και παγκοσμίως γνωστοί είναι πολλά. Για την ακρίβεια είναι λίγοι εκείνοι από τους επιτυχημένους ανθρώπους που δεν ανταποκρίνονται στην παραπάνω περιγραφή. Διάφορες μελέτες που ερεύνησαν τον τρόπο με τον οποίο παγκοσμίως διακεκριμένοι στους τομείς τους άνθρωποι, είτε υουσικοί, είτε αθλητές είτε επιστήμονες, δείχνουν πως αυτό που έχουν κατά κανόνα κοινό μεταξύ τους δεν ήταν τα πολλά και θαυμαστά ταλέντα τους, αλλά η ικανότητά τους να βρίσκουν τον τρόπο να επιμένουν σε μία καθημερινή, συστηματική και πολλές φορές εξαντλητική άσκηση (Ericsson και Charness, 1994: 729επ). Αυτή λοιπόν η επιμονή εξαρτάται άμεσα και ολοκληρωτικά όχι από κάποια λογική σκέψη και υποστήριξη, αλλά από καθαρά συναισθηματικά χαρακτηριστικά, όπως η ικανότητα να αντέχει κανείς στις αντιξοότητες και στα εμπόδια, το πείσμα και ο ενθουσιασμός, η ενατένιση της μέλλουσας επιτυχίας. Σελίδα 25 από 86

27 2. Η Συναισθηματιιαί Νοημοσύνη στην Πράξη Η φυσιολογία ενός συναισθηματικού πραξικοπήματος Μία άλλη έννοια που χαρακτηρίζει τη σχέση μεταξύ συναισθηματικού και σκεπτόμενου εγκεφάλου μας δίνει ο Goleman μιλώντας για «συγκινησιακή πειρατεία» (Goleman, 1995: 43) μέσα από ένα παράδειγμα ενός εγκλήματος, μίας σχεδιαζόμενης ληστείας που κατέληξε σε διπλή δσλοφονία Στο παράδειγμα αυτό, ο επίδοξος ληστής επέλεξε να διαρρήξει ένα διαμέρισμα μιας καλής περιοχής της Νέας Υόρκης, νομίζοντας πως οι ένοικοί του έλλειπαν και το διαμέρισμα ήταν άδειο. Ωστόσο αφού κατάφερε να μπει σε αυτό, διαπίστωσε πως μία από τις δύο νέες κοπέλες που έμεναν εκεί βρισκόταν μέσα και αναγκάστηκε, υπό την απειλή μαχαιριού, να τη δέσει. Προτού προλάβει να φύγει, επέστρεψε και η δεύτερη ένοικος, την οποία λοιπόν αναγκάστηκε επίσης να δέσει. Μία φράση όμως της πρώτης κοπέλας ήταν αρκετή για να εκδηλωθεί η «συγκινησιακή πειρατεία» που αναφέραμε παραπάνω. Η κοπέλα του είπε πως είχε παρατηρήσει καλά το πρόσωπό του και θα οδηγούσε την αστυνομία στα ίχνη του. Ο δράστης πανικοβλήθηκε. Ήταν για χρόνια διαρρήκτης, αλλά ποτέ του δεν είχε καν σκεφτεί να κάνει φόνο για να κλέψει. Ωστόσο τη στιγμή εκείνη ο φόβος εξουδετέρωσε κάθε αναστολή. Χτύπησε τις κοπέλες μέχρι αναισθησίας και στη συνέχεια τις μαχαίρωσε. Ο ίδιος χαρακτήρισε την κατάστασή του κατά τις τραγικές εκείνες στιγμές λέγοντας πως ένιωθε «σα να ανατινάχτηκε το κεφάλι» του. Ο Goleman μας πληροφορεί πως αυτές οι εκρήξεις είναι «πειρατείες» των νευρώνων. Αυτό που συμβαίνει αναλύεται απλά ως εξής: ο μεταιχμιακός εγκέφαλος (συναισθηματικό κέντρο) αντιλαμβάνεται μία επείγουσα κατάσταση κι επιστρατεύει τον υπόλοιπο εγκέφαλο στην υπηρεσία του. Είναι τόσο γρήγορη αυτή του η ενέργεια που ο σκεπτόμενος εγκέφαλος (δηλαδή ο νεοφλοιός) δεν προλαβαίνει όχι απλά να επεξεργαστεί τις πληροφορίες και να αποφασίσει αν η από τον μεταιχμιακό εγκέφαλο σχεδιαζόμενη πορεία δράσης είναι σωστή ή όχι, αλλά καλά - καλά ούτε καν να συγκεντρώσει το σύνολο των πληροφοριών που πυροδότησαν αυτήν την επείγουσα διεργασία. Ο πραξικοπηματίας Σελίδα 26 από 86

28 Πτυχιακή Εργασία της Ελένης Μπάτσαλα μεταιχμιακός εγκέφαλος λοιπόν έχει όλες πλέον τις λειτουργίες του εγκεφάλου (τόσο τις συναισθηματικές όσο και τις λογικές) στις εντολές του. Όταν η κατάσταση αυτή παρέλθει και η πειρατεία λήξει, τα άτομα αδυνατούν να κατανοήσουν πώς συνέβη αυτό που συνέβη. Βεβαίως, τέτοιες συναισθηματικές «πειρατείες» δεν εκδηλώνονται μόνον με αρνητικές επιπτώσεις ή για δυσάρεστους λόγους. Περιπτώσεις έντονης και ξαφνικής συναισθηματικής φόρτισης, μεγάλης χαράς ή συγκίνησης μπορούν να οδηνήσουν σε παρόμοιες με τις παραπάνω περιγραφόμενες μεταιχμιακές αντιδράσεις. Ωστόσο κοινός τόπος παραμένει η ανάληψη κυριαρχίας από το συναισθηματικό εγκέφαλο και είναι χρήσιμο να κατανοούμε αυτήν τη λειτουργία γιατί ακόμη κι αν δεν καταφέρουμε κάθε φορά να την ελέγχουμε, θα είμαστε παρόλα αυτά προετοιμασμένοι και σε αντίστοιχες περιπτώσεις θα αναγνωρίζουμε τη φύση των πρώτων αντιδράσεων ή σκέψεών μας ως προερχόμενες από το μεταιχμιακό εγκέφαλο κι όχι ως αποτέλεσμα λογικών διεργασιο;ν Οι διαφορές των δύο φύλων Η παρατήρηση σχετικά με την αντιμετώπιση συναισθηματικών καταστάσεων ή συγκρούσεων από τις γυναίκες και τους άνδρες είναι κοινή σε μεγάλο βάθος χρόνου και προηγείται κατά πολύ ακόμη και της εμβρυϊκής φάσης ανάπτυξης οποιασδήποτε έννοιας που θα μπορούσε να σχετιστεί με τη συναισθηματική νοημοσύνη. Ωστόσο αυτό δε σημαίνει πως είναι μία παρατήρηση έξω από τη μελέτη της συναισθηματικής νοημοσύνης, αλλά πως είναι ίσως από τις πρώτες εκφάνσεις της συναισθηματικής νοημοσύνης που ο άνθρωπος άρχισε να εντοπίζει, να παρατηρεί και να μελετά, έστω κι αν δε γνώριζε τον ευρύτερο γνωστικό χώρο στον οποίο το αντικείμενο αυτό ανήκει. Από την ηλικία των επτά περίπου ετών τα παιδιά σχηματίζουν παρέες σχεδόν απόλυτα με βάση το φύλο (Gottman J., 1986): δύο διαφορετικοί κόσμοι, τα «κορίτσια» και τα «αγόρια» όπου οι συναισθηματικοί κανόνες είναι τελείως διαφορετικοί. Στον κόσμο των Σελίδα 27 από 86

29 2. Η Συναισθηματική Νοημοσύνη στην Πράξη αγοριών ΟΙ παρέες είναι μεγάλες, κυρίαρχο ρυθμιστικό στοιχείο είναι ο ανταγωνισμός (στόχος είναι να είσαι ο καλύτερος στο παιχνίδι) και η ανάγκη να αντιμετωπίζεις μόνος σου τα προβλήματα και τους φόβους σου χωρίς να εμποδίζεις τη συνέχεια της δραστηριότητας. Αν κατά τη διάρκεια του παιχνιδιού κάποιος χτυπήσει, κάνει στην άκρη και φροντίζει μόνος του τα τραύματά του, ενώ η παρέα συνεχίζει το παιχνίδι. Αντίθετα, στον κόσμο των κοριτσιών οι παρέες είναι μικρότερες, ρυθμιστικό στοιχείο είναι το δέσιμο της παρέας και η ώθηση να αντιμετωπίζονται από όλα τα μέλη της τα προβλήματα που απειλούν ένα από αυτά. Αν κατά τη διάρκεια μιας δραστηριότητας ένα κορίτσι πάθει κάτι που την εμποδίζει να συνεχίσει, η δραστηριότητα θα διακοπεί κι όλα τα κορίτσια μαζί θα προσπαθήσουν να δώσουν λύση στην κατάσταση. Ήδη από την ηλικία των δώδεκα με δεκατριών ετών αρχίζουν να παρατηρούνται και οι σημαντικές διαφορές σε σχέση με τον τρόπο με τον οποίο αγόρια και κορίτσια αντιδρούν όταν θυμώνουν. Τα αγόρια εξακολουθούν να είναι επιθετικά κι έτοιμα για κατά μέτωπο αντιπαράθεση, ενώ τα κορίτσια αρχίζουν να αναπτύσσουν πιο σύνθετες τακτικές επίθεσης, για παράδειγμα η έμμεση εκδίκηση ή η διασπορά «κουτσομπολιών». Η συναισθηματική εξέλιξη των δύο φύλων είναι πολύ διαφορετική και μπορούμε εύκολα να καταλάβουμε πως έχει τις ρίζες της στους προϊστορικούς ακόμη προγόνους μας. Τα κορίτσια γίνονται όλο και πιο ικανά να αντιλαμβάνονται τα αισθήματα των άλλων εκμεταλλευόμενα ακόμη και τις πιο ανεπαίσθητες ενδείξεις στον τρόπο ομιλίας, στις εκφράσεις του προσώπου κλπ. Αντίθετα, τα αγόρια αναπτύσσουν μεθόδους επιβολής επί των συναισθημάτων που τα καθιστούν ευάλωτα, όπως είναι ο φόβος, οι ενοχές, η λιποψυχία μπροστά στον πόνο. Συνεπώς και όταν τα παιδιά ενηλικιώνονται, οι γυναίκες μπαίνουν στο γάμο έχοντας προετοιμαστεί να αναλάβουν το ρόλο του διαχειριστή των συναισθημάτων, ένα στοιχείο του οποίου τη σημασία δε δείχνουν να αντιλαμβάνονται οι άνδρες, παρόλο που ο ρόλος τους στη σύγχρονη κοινωνία και στη δομή της οικογένειας δεν είναι πλέον αυτός του κυνηγού - προμηθευτή που πρέπει να αντιμετωπίζει, χωρίς να δειλιάζει, τα θηρία και τα άγρια στοιχεία Σελίδα 28 από 86

30 Πτυχιακή Εργασία της Ελένης Μπάτσαλα της φύσης, αλλά έχει χώρο και χρόνο μέσα στην οικογένεια και συνεπώς θα έπρεπε να μπορεί (και ουσιαστικά πρέπει να εκπαιδευτεί στο) να κατανοεί τα συναισθήματα των υπολοίπων μελών αυτής της κοινωνικής ομάδας. Αυτά τα προβλήματα των δύο φύλων μέχρι πρότινος έμοιαζαν αιώνια κι απροσπέλαστα. Αποδίδοντάς τα στο «μαγικό» και υπερφυσικό «DNA», αποφεύγαμε να δούμε την ουσία και να ερευνήσουμε τρόπους αντιμετώπισης. Η μελέτη της συναισθηματικής νοημοσύνης μας έχει δώσει τεχνικές με τις οποίες οι έμφυτες διαφορές των φύλων μπορούν να εξισορροπηθούν. Ειδικοί ψυχολόγοι - θεραπευτές που εφαρμόζουν τα διδάγματα της συναισθηματικής νοημοσύνης, προτείνουν για παράδειγμα μία μέθοδο που ονομάζουν «αντανάκλαση» (Hendrix Η., 1988), σύμφωνα με την οποία ο σύζυγος καλείται να επαναλάβει με δικά του λόγια το παράπονο που μόλις εξέφρασε ο άλλος. Κατά την προσπάθεια αυτή, αποπειράται να κατανοήσει τα συναισθήματα που η συνειδητοποίηση αυτή έχει προκαλέσει στον άλλο σύζυγο. Ο πρώτος τον καθοδηγεί μέχρι που να καταφέρει να διατυπώσει σωστά τα συναισθήματα που έκρυβε η αρχικά διατυπωμένη σκέψη - παράπονο. Τέτοιες μέθοδοι καθίστανται αναγκαίες σε στιγμές μεγάλης συναισθηματικής έντασης, όπου είναι δύσκολο να βρεθεί η ψυχραιμία για τακτικούς ελιγμούς. ΓΓ αυτό είναι καλό να προσπαθούμε να εξασκούμαστε σ αυτές συχνά, έτσι ώστε να είναι διαθέσιμες στη φαρέτρα μας, όταν βρισκόμαστε στην καρδιά μιας έντονης και συναισθηματικά επικίνδυνης αντιπαράθεσης Συυπεοασματικά - η συναισθηυατική νοημοσύνη στην καθηυερινή πρακτική Είδαμε λοιπόν στα παραδείγματα που αναφέρθηκαν αμέσως προηγουμένως τις μορφές που τα επιμέρους στοιχεία της συναισθηματικής νοημοσύνης παίρνουν στην καθημερινότητά μας, τους τρόπους με τους οποίους η ικανότητα ή η ανικανότητα κάποιου να διαχειριστεί ή να κατανοήσει τα συναισθήματα μπορεί να αποβεί το Σελίδα 29 από 86