Η ΕΠΙΕΙΚΕΙΑ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΑΓΩΓΗ

Transcript

1 ΠΛΟΥΜΙΣΤΗ Α. ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΥΠΟΒΛΗΘΕΙΣΑ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ Α.Π.Θ. ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: κ. ΗΡΑΚΛΗΣ ΡΕΡΑΚΗΣ Η ΕΠΙΕΙΚΕΙΑ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2008

2 ΠΛΟΥΜΙΣΤΗ Α. ΓΕΩΡΓΙΑΔΟΥ Η ΕΠΙΕΙΚΕΙΑ ΣΤΟ ΣΧΟΛΕΙΟ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΑΓΩΓΗ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΥΠΟΒΛΗΘΕΙΣΑ ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΠΟΙΜΑΝΤΙΚΗΣ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ Α.Π.Θ. ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: κ. ΗΡΑΚΛΗΣ ΡΕΡΑΚΗΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

3 Αφιερωμένο στην οικογένειά μου, και ιδιαιτέρως στη θεία μου, Βασιλική Καραγιάννη Μπίκου 3

4 ΠΡΟΛΟΓΟΣ Όταν ο σεβαστός καθηγητής και Σύμβουλός μου κ. Ηρακλής Ρεράκης μου πρότεινε ως θέμα για τη διπλωματική μου εργασία την επιείκεια στο σχολείο ενθουσιάστηκα πολύ. Όσο προχωρούσα την έρευνα, για να είμαι ειλικρινής, δυσκολεύτηκα ανοιγόταν μπροστά μου τόσες πολλές εικόνες, τόσα διλλήματα, τόσες σκέψεις που ένιωσα αμήχανα. Ανακάλυπτα τόσες πτυχές και ήθελα να πω τόσα πολλά έπρεπε όμως να διαλέξω. Έτσι, προσπάθησα να συνδέσω την ορθόδοξη θεώρηση της επιείκειας με το ευαίσθητο ζήτημα της επιείκειας στο σύγχρονο σχολείο. Ελπίζω το πόνημά μου να φανεί χρήσιμο και ωφέλιμο σε κάθε αναγνώστη. Θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά τον Σύμβουλο καθηγητή πρωτίστως, γιατί μου έδωσε το πρότυπο της πραότητας, της μακροθυμίας και της επιείκειας, και φυσικά για την πολύτιμη βοήθειά του στο γνωστικό κομμάτι της εργασίας και τη συναισθηματική συμπαράστασή του καθ όλη τη διάρκεια της συγγραφής. Ευχαριστίες θα ήθελα να απευθύνω επίσης στην οικογένειά μου, τις φίλες και τους φίλους μου, τους αποσπασμένους στο Τμήμα μας Θεολόγους κ. Γιολάντα Σίσκου και κ. Πεπέ Ευάγγελο, τους συμφοιτητές μου στο Μεταπτυχιακό Πρόγραμμα για την ηθική τους στήριξη. Νιώθω, πραγματικά, πολύ χαρούμενη γιατί η έρευνα αυτή μου έδωσε ερεθίσματα που επηρέασαν τη σκέψη και τη στάση μου στη προσωπική μου ζωή. Καβάλα, Σεπτέμβριος 2008 Πλουμιστή Γεωργιάδου 4

5 ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ..6 ΕΙΣΑΓΩΓΗ..7 Κεφάλαιο Α Βασικές εννοιολογικές προϋποθέσεις της επιείκειας 1.1. Η έννοια και η γενικότερη χρήση της επιείκειας Το πλαίσιο λειτουργίας της επιείκειας Η επιείκεια ως χριστιανική αρετή Η αρετή της επιείκειας στο πλαίσιο της αγωγής του προσώπου Η επιείκεια ως ανοχή στο Mετανεωτερικό σχολείο.36 Κεφάλαιο Β Θεολογική θεώρηση της επιείκειας 2.1. Η επιείκεια στην αγωγή της προ xριστιανικής αρχαιότητας Υποδειγματική χρήση της επιείκειας κατά την Αγία Γραφή Η παιδεία του Γιαχβέ και η επιείκεια στην Παλαιά Διαθήκη Ο Διδάσκαλος Ιησούς και η επιείκεια στην Καινή Διαθήκη Η επιείκεια στην αγωγή κατά τους Πατέρες της Εκκλησίας..53 Κεφάλαιο Γ Ψυχοπαιδαγωγική Θεώρηση της επιείκειας 3.1. Η επιείκεια στη Ψυχολογία Η επιείκεια στο παιδί Η επιείκεια στον έφηβο Η επιείκεια στην παλαιότερη Παιδαγωγική Η επιείκεια στη νεότερη Παιδαγωγική Η επιείκεια στη σύγχρονη Παιδαγωγική..105 ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 114 5

6 ΣΥΝΤΟΜΟΓΡΑΦΙΕΣ Β.Ε.Π.Ε.Σ. Βιβλιοθήκη Ελλήνων Πατέρων και Εκκλησιαστικών Συγγραφέων, εκδόσεις Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα Θ.Η.Ε. Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, Αθήνα Ε.Π.Ε. Έλληνες Πατέρες της Εκκλησίας, Πατερικαί Εκδόσεις «Γρηγόριος Παλαμάς», Θεσσαλονίκη Μ.Π.Ε. Μεγάλη Παιδαγωγική Εγκυκλοπαίδεια, εκδόσεις Ελληνικά Γράμματα, HERDER, Αθήνα P.G. Patrologiae cursus completus, Series Graeca, (εκδ.) J.P. Migne, Paris

7 ΕΙΣΑΓΩΓΗ Είναι γεγονός, ότι η σύνθεση της σχολικής κοινότητας αποτελείται από παιδιά που προέρχονται από διάφορα κοινωνικά και πολιτισμικά περιβάλλοντα. Παιδιά δυσπροσάρμοστα, επιθετικά, συναισθηματικά διαταραγμένα, εγωκεντρικά, που θέλουν συνεχώς να εντυπωσιάζουν, που δεν έχουν μάθει να διαπραγματεύονται, να συμβιβάζονται, να υποχωρούν, παιδιά ντροπαλά, που φοβούνται να εκφραστούν, παθητικά, πολύ ευαίσθητα, παιδιά που απλώς διανύουν τη κρίσιμη ηλικία της εφηβείας, άλλα με μειωμένες ικανότητες, χαμηλές επιδόσεις, παιδιά με ποικίλες ανασφάλειες και φοβίες, παιδιά δυναμικά και συνεπή. Οι βασικές αρχές κανονισμού λειτουργίας του σχολείου προδιαγράφουν για τους μαθητές τα όρια του επιτρεπτού δεικνύοντας την απόκλιση. Μπορούν όμως κάποιες θέσεις απαγορευτικές απόλυτου χαρακτήρα να τροποποιήσουν πραγματικά μια ανεπιθύμητη συμπεριφορά; Η επιβολή μιας ποινής ή τιμωρίας δίνει διέξοδο στη συντετριμμένη ψυχή του μαθητή; Για την ορθόδοξη χριστιανική αγωγή ο παιδαγωγός στο πλαίσιο της αλληλεπίδρασης, και όχι κάποιας αφομοιωτικής προσέγγισης, αποτελεί «το κλειδί» για την επίτευξη του επιθυμητού αποτελέσματος. Ο παιδαγωγός εκείνος που έχει καταστείλει το πάθος της οργής και της φιλαυτίας, διαθέτει σοφία και διάκριση, δεν αρκείται στην «ασφάλεια» των λογικών συνεπειών (παράβαση τιμωρία, κακή απόδοση χαμηλή βαθμολογία), αλλά προτιμά να κάνει χρήση της επιείκειας. Στο πρώτο κεφάλαιο παρουσιάζεται η επιείκεια ως χριστιανική αρετή που λειτουργεί θεραπευτικά για το μαθητή καθώς του δίνει τον απαραίτητο χρόνο για συλλογισμό, και σε συνδυασμό με την έλξη της αγάπης που αποπνέει τον βοηθάει να επανορθώσει και να ισορροπήσει μέσα του τις ψυχικές εντάσεις. Επιεικής δεν είναι απλά ένας ανεκτικός παιδαγωγός που δέχεται την απόκλιση ως δείγμα ελεύθερης έκφρασης (μετανεωτερικό σχολείο) είναι αυτός που συνειδητοποιεί τις εσώτερες αδυναμίες του μαθητή και υπεύθυνα, στο πλαίσιο της αγωγής του προσώπου, μακροθυμεί για να τον οδηγήσει όχι σε μια εξωτερική συμμόρφωση και υπακοή, σε μια συμβατική σχέση με τους συμμαθητές του, αλλά στην εκούσια συμμετοχή του στις σχολικές δραστηριότητες και στη χαρά της προσωπικής επικοινωνίας. Στο δεύτερο κεφάλαιο η επιείκεια αποτυπώνεται πλήρως στο Θεάνθρωπο Ιησού Χριστό, ο οποίος συγκαταβαίνοντας στις αδυναμίες της ανθρώπινης φύσης προτίμησε να σταυρωθεί παρά να εκδικηθεί αυτούς που τον συκοφάντησαν. Ο Θεός καταπολεμάει το κακό όχι με τη βία και την αφαίρεση της ελευθερίας αλλά όντας μακρόθυμος δια της αγάπης και 7

8 της δικαιοσύνης Του. Η Πατερική θεολογία διδάσκει στο σύγχρονο παιδαγωγό με πιο τρόπο μπορεί να γίνει μιμητής στην αρετή της επιείκειάς Του. Στο τρίτο κεφάλαιο της έρευνας, τέλος, μέσα από μια σύντομη ιστορική αναδρομή στη παιδαγωγική σκέψη, διαπιστώνεται ότι ο εξαναγκασμός, η ακαμψία του εκπαιδευτικού, η αυταρχικότητα και ο στιγματισμός του μαθητή δεν έχουν καμία θέση στο χώρο της αγωγής. Η έννοια της επιείκειας όταν δεν ταυτίζεται με την ασυδοσία και την ελευθεριάζουσα παιδαγωγική στάση αποτελεί κινητήρια δύναμη για μια αγωγή που στοχεύει στην ολόπλευρη ανάπτυξη των μαθητών και όχι σε «εξειδικευμένες παραγωγικές μονάδες». Η επιείκεια αποτελεί πρόκληση υπεροχής για τον παιδαγωγό και πρόσκληση μεταστροφής για τον παιδαγωγούμενο. 8

9 ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ Βασικές εννοιολογικές προϋποθέσεις 1.1. Η έννοια της επιείκειας και η χρήση της Η λέξη επιείκεια προέρχεται από τα συνθετικά ἐπί και εἰκός και ερμηνεύεται ως παρέμβαση πάνω σε αυτό που πρέπει, το προσήκον, το λογικό, ως παρέμβαση στην απόλυτη αναφορά και τήρηση κανόνων και κανονισμών. Χαρακτηρίζεται ως η ευνοϊκή αντιμετώπιση κάποιου που παρουσιάζει προβλήματα συμπεριφοράς και ανεπάρκεια προσωπικής προσαρμογής με διάφορες αποκλίσεις σε αυτό που θεωρείται κανονικό ή κοινωνικά αποδεκτό. Η επιείκεια, ως εσωτερική κυρίως διάθεση, αφορά σε όλους τους τομείς της ζωής και συγκαταλέγεται στις μεθόδους προληπτικής και κατασταλτικής αγωγής. Είναι ένας ιδιαίτερος τρόπος ελέγχου της παραβατικότητας και των παθολογικών εκρήξεων του ανθρώπου, ο οποίος λειτουργεί ως κίνητρο ενθάρρυνσης στην προσπάθεια που γίνεται ώστε το άτομο να ανακτήσει την αυτοσυνειδησία του, να αποκτήσει έλεγχο του εαυτού του, να κατορθώσει την αυτοπειθαρχία του και να ενταχθεί ομαλά στο κοινωνικό περιβάλλον. Για τη κοινωνική συμβίωση των ανθρώπων έχουν θεσπισθεί ηθικοί και πολιτικοί νόμοι, απόλυτοι και αντικειμενικοί 1. Κάθε παραβίασή τους συνεπάγεται στην επιβολή προβλεπόμενων κυρώσεων ανάλογων των εκάστοτε κοινωνικών προσδοκιών. Η επιείκεια απαλύνει πολλές φορές τη σκληρότητα και τις υπερβολές της άτεγκτης δικαιοσύνης, για να μη καταντήσει αυτή summa injuria (η άκρα δικαιοσύνη που καταντά άκρα αδικία), αναπληρώνει τις ελλείψεις του νόμου, δίδει ζωή, φώς και υγιή συγχρονισμό στις αρχές του δικαίου, αίρεται υπέρ του γράμματος του νόμου σε φωτεινούς ορίζοντες υψηλοτέρας ηθικής 2. Η ανταπόδοση της κυρώσεως δεν είναι απόλυτη, αλλά σχετική προς τα 1 Βλ. Κ. Γιοκαρίνη, Η διδακτική και Παιδαγωγική του Ιησού υπό το φώς της σύγχρονης Ψυχοπαιδαγωγικής, εκδ. Άρτος ζωής, Αθήνα 1998, σ. 308, όπου επισημαίνεται ότι: «την εξασφάλιση της ομαλότητας του κοινωνικού βίου, σύμφωνα με το ιδεώδες της συγκεκριμένης κοινωνίας και τα στερεότυπα αυτής, επιδιώκει η προσφερόμενη αγωγή από μέρους της όποιας κοινωνικής ομάδας, εφόσον η εκπαίδευση είναι θεσμός και φορέας αξιών, μηχανισμός κοινωνικοποίησης των μελών της. Η αναζήτηση όμως μορφών αρνητικών κυρώσεων, κολασμών ή ποινών στο πλαίσιο της κατά Θεόν αγωγής πρέπει να συνδεθεί και να προσανατολιστεί από το ιδεώδες αυτής, που είναι μιας άλλης κατηγορίας και ποιότητας από εκείνες που συναντώνται στις οριοθετημένες από ενδοκοσμικές προσδοκίες κοινωνίες». 2 Βλ. Ι. Κολιτσάρα, «Επιείκεια», Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια, τ. 5, Αθήνα 1962, σ

10 δεδομένα αυτού που σφάλλει. Εξετάζονται τα βαθύτερα κίνητρα του κακουργήματος, δηλαδή ο χαρακτήρας του αδικήσαντος, η μόρφωσή του, οι ηθικές και κοινωνικές καταβολές του, η ψυχολογική κατάσταση κατά τη διάπραξη του αδικήματος, τα ερεθίσματα που δέχτηκε, οι περιστάσεις κ.α. Η λέξη επιείκεια χρησιμοποιείται συχνά στις αίθουσες των δικαστηρίων κατά την κρίση αδικημάτων, για να δηλώσει τη θέληση για ηπιότερη κρίση του σφαλέντος, ως δικαιοσύνη μετά μετριότητος, δίκαια κατά κάποιο τρόπο συγκατάβαση, σε αντίθεση με το αυστηρό δίκαιο. Από νομικής πλευράς, για τον Αριστοτέλη η επιείκεια είναι μια αρετή που συμπληρώνει τη δικαιοσύνη. Ο νόμος, επειδή περιέχει γενικές διατάξεις, δεν μπορεί να προβλέπει όλες τις ειδικές περιπτώσεις. Για αυτό τίθεται το αίτημα θεραπείας του νόμου ως προς την έλλειψή του αυτή, κάτι που είχε ήδη επισημάνει και ο Πλάτωνας ο οποίος ανέφερε ότι ο νόμος εξαιτίας της γενικότητάς του παρουσιάζει ακαμψία, η οποία πρέπει να μετριάζεται. Η επίδειξη επιείκειας κατά τον Αριστοτέλη είναι δικαιολογημένη και πρέπει να ασκείται ως διορθωτικό μέτρο του νόμου σε περίπτωση που ο τελευταίος αυτός είναι ελλιπής σε σχέση προς μία συγκεκριμένη περίπτωση και δεν την καλύπτει 3. Η ευνοϊκή αντιμετώπιση και η προστασία των αδυνάτων δεν πρέπει να γίνει βέβαια κανόνας, ώστε να συντελεί στον κακό παραδειγματισμό, αλλά ούτε να ισχύει για «ορισμένους» ώστε να συγκαλύπτονται σοβαρότατα αδικήματα και αυτή να λειτουργεί αποδιοργανωτικά στην εξυγίανση των ανθρώπων και των κοινωνιών. Χωρίς να επικαλύπτεται η έννοια της δικαιοσύνης μέσω της επιείκειας, της ήπιας κρίσης προς τις αδυναμίες και τις ελλείψεις του αδικήσαντος, εξατομικεύεται ο νόμος και επιζητείται με μετριοπάθεια ένα καλύτερο αποτέλεσμα τόσο για τη διόρθωση του αδικήσαντος όσο και για τη επανόρθωση του αδικήματος. Η επιείκεια ως κατανόηση της αδυναμίας, αντίθετη προς την απρόσωπη αυστηρότητα του νόμου και της σκληρής τιμωρίας, ως αμεροληψία με καλοσύνη, δεν καταργεί τις συνέπειες των πράξεων και της συμπεριφοράς, αλλά τείνει να τις εξαλείψει μέσα από ένα θετικό κλίμα διαλόγου, διάκρισης και φιλανθρωπίας. Άλλωστε, η αλλαγή στη ζωή του ανθρώπου δε πρέπει 3 Βλ. Θ. Πελεγρίνη, «επιείκεια», Λεξικό της Φιλοσοφίας, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 2004, σ. 220, Πρβλ. Αριστοτέλη, Ηθικά Νικομάχεια, 1137 α, β και 1138 α, β, όπου ολόκληρο κεφάλαιο αναφέρεται στο δίκαιο και την επιείκεια: «Κάποιες φορές επαινούμε το επιεικές και τον επιεική άνθρωπο με τρόπο ώστε να μεταχειριζόμαστε τη λέξη αυτή αντί της λέξης αγαθό, δηλώνοντας με αυτό τον τρόπο ότι το επιεικές είναι ανώτερο του αγαθού, άλλες φορές όμως αν ακολουθήσουμε την λογική φαίνεται άτοπο ότι το επιεικές είναι άξιο για να επαινεθεί παρά το ότι διαφέρει από το δίκαιο. Επειδή ή το δίκαιο δεν είναι σπουδαίο, ή το επιεικές δεν είναι δίκαιο, ή αν είναι και τα δύο σπουδαία, θα είναι ένα και το αυτό». 10

11 να στηρίζεται σε τύπους και σχήματα εξωτερικά, σε αντικειμενικές βελτιώσεις. Πρέπει να είναι βαθύτερη και καθολική, ώστε η επιείκεια ως πράξη ανακουφιστική, να λειτουργεί ως εσωτερικός κανόνας που πραγματικά τροποποιεί την ανθρώπινη συμπεριφορά, και η εξαναγκαστική σχέση του ατόμου με κάθε είδους εξωτερικό ή ετερόνομο κανόνα και νόμο να πάρει τη μορφή εκούσιας υπακοής. Οι αρχαίοι Έλληνες διαισθανόμενοι ότι η επιείκεια απορρέει από το θείο την είχαν τιμήσει ως θεότητα. Οι Ρωμαίοι, με αφορμή την κατά καιρούς εκδηλωμένη επιείκεια των αυτοκρατόρων τους, είχαν επίσης θεοποιήσει την αρετή αυτή, ιδρύοντας προς τιμήν της ναούς. Πρώτος τέτοιος ναός, τετράστηλος μάλιστα, ιδρύθηκε προς τιμή της Ιουλιανής Επιείκειας, μέσα στον οποίον υπήρχαν τα αγάλματα της Επιείκειας και του Καίσαρα. Κατά τη διάρκεια της αυτοκρατορίας του Τιβερίου (28 μ.χ.) στήθηκε με απόφαση της συγκλήτου βωμός προς την Επιείκεια και τη Φιλία, και επί του Καλιγούλα μνημονεύονται οι ετήσιες προσφορές προς την Επιείκεια 4. Στο Ρωμαϊκό πάνθεο η Επιείκεια (Clementia) θεωρείται αδελφή της Δικαιοσύνης. Η δημιουργία ενός προσωπείου και ο περιορισμός του ανθρώπου στον καθωσπρεπισμό, με έναν τρόπο ζωής που εξαντλείται στη λογική και τον ηθικισμό 5, σε καμία περίπτωση δεν εκφράζει τον «Καινό» νόμο της χάριτος της ανθρωπότητας, την πατερική μας παράδοση, το ορθόδοξο βίωμα, το νομικό καθεστώς της Εκκλησίας. Η επιείκεια είναι μια έννοια που χαρακτηρίζει την ποιμαντική έκφανση της Εκκλησίας μέσω της πνευματικής οικονομίας, και μια αρετή που διαποτίζει τη ζωή των χριστιανών, ως φυσική και αβίαστη εκδήλωση της αγάπης κατά το πρότυπο της φιλανθρωπίας, του ελέους και της ευσπλαχνίας του Τριαδικού Θεού. Ο Θεός, παρά την περιφρόνηση και την εγκατάλειψη εκ μέρους του ανθρώπου, παρακάμπτει τη δικαιοσύνη του και με άπειρη φιλανθρωπία μηχανεύεται πώς να κερδίσει το πλάσμα του 6. Η εφαρμογή του νόμου του Θεού, ανατρέποντας πολλές φορές τις κρίσεις και τις θεσμοθετημένες και μη αξίες της εκάστοτε Πολιτείας, δίνει σε αυτές έναν οντολογικό χαρακτήρα ως προς τη διόρθωση της προαιρέσεως. Για την άσκηση επιείκειας χρειάζεται πραγματικός ζήλος προς διόρθωση και πρόοδο, συναίσθηση του χρέους και πάνω από όλα αγάπη και σεβασμό στο συνάνθρωπο. 4 Βλ. Ι. Κολιτσάρα, «Επιείκεια», ό.π., σ. 772, επίσης βλ. Δίων Κάσσιος, Ρωμαϊκή Ιστορία, ΧLIV, Βλ. Σεβ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιερόθεου, «Η Ορθόδοξη Εκκλησία ως παράγοντας αγωγής στους νέους», στο Παρέμβασις, τ. 79 (2002), σ Βλ. π. Αθ. Γκίκα, «Η επιείκεια ως πατερική ποιμαντική μέθοδος», στο Γρηγόριος Παλαμάς, τ. 77 (1994), σ

12 Οι άνθρωποι διακρίνονται μεταξύ τους όχι εξαιτίας της φύσεως που είναι κοινή σε όλους, αλλά βάσει της βουλήσεως και της προαιρέσεώς τους. Με την κακή χρήση του αυτεξουσίου κατά το προπατορικό αμάρτημα η αμαρτία εισέβαλε στον κόσμο και εκδηλώνεται με την υποταγή του ανθρώπου σε διάφορα πάθη. Ο άνθρωπος, λόγω της κτιστότητας και της τρεπτότητάς του, μπορεί να κάνει λάθη και να αμαυρώνει την κατ εικόνα Θεού δημιουργία του. Ο Θεός της αγάπης συγκαταβαίνοντας στην αδυναμία της ανθρώπινης φύσης μάς διδάσκει μέσα από την ενσάρκωση του Λόγου την οδό της μετανοίας και της «αναγεννήσεως», που αποκαθιστά την εσωτερική αρμονία και ισορροπία, την κοινωνική τάξη και συνοχή. «Ο φύσεως ργον σάρκωσις, λλά τρόπος οκονομικς συγκαταβάσεως» 7. Ο ίδιος ο Κύριος και λόγος του Θεού «πί τήν δίαν εἰκόνα (τόν άνθρωπο) χωρε, καί σάρκα φορε διά τήν σάρκα, καί ψυχή νοερά διά τήν μήν ψυχήν μίγνυται τ μοί τό μοιον νακαθαιρν. Καί πάντα γίγνεται πλήν τς μαρτίας νθρωπος», κατά τον άγιο Γρηγόριο Θεολόγο 8. Όπως λοιπόν ο Θεός της αγάπης με την ενσάρκωση του Λόγου έδειξε επιείκεια και τη μέγιστη συγκαταβατικότητα στην αδυναμία της ανθρώπινης φύσης και τη κακή χρήση του αυτεξουσίου, έτσι και κάθε άνθρωπος που βαπτίζεται στο όνομα της Αγίας Τριάδος οφείλει να ακολουθεί το παράδειγμά Του. «ς γάρ ν θέλ τήν ψυχήν ατο σσαι, πολέσει ατήν» 9. Η επιείκεια της Εκκλησίας είναι ένα ουσιώδες στοιχείο στο έργο της διαποίμανσης και της παιδαγωγίας των ανθρώπων. Στη πορεία της ζωής ο άνθρωπος συχνά υποκύπτει σε πειρασμούς, υπερβολές, αδυναμίες και πάθη. Η σωστή καθοδήγησή του είναι έργο της οικογένειας, της Εκκλησίας, του σχολείου, της κοινωνίας. Το ποιμαντικό έργο είναι δύσκολο και εξαιρετικά ευαίσθητο. Όπως υποστηρίζεται, η διδασκαλία των Πατέρων περί διακριτικής προσεγγίσεως των ανθρωπίνων ψυχών, με στοργή και αγάπη, καταυγάζει τους σύγχρονους ταπεινούς διακόνους των μυστηρίων του Θεού 10. Η δόκιμη, κατά τους Πατέρες, ποιμαντική στάση είναι η μακροθυμία, η υπομονή, και η προσευχή για τους αμαρτωλούς. Η καταλλαγή των ανθρώπων με το Θεό αλλά και μεταξύ τους επιτυγχάνεται κυρίως με την πραότητα και την επιείκεια 11. Μια παράβαση της εντολής του Θεού δεν κρίνεται με τον ίδιο τρόπο σε όλους τους ανθρώπους. Η αγάπη είναι η κινητήριος δύναμη που οδηγεί 7 Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, Κατά Ἱακωβιτν, PG 94, Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος εἰς τά Θεοφάνια, PG 36, 325Β. 9 Μτθ. 16, Βλ. π. Αθ. Γκίκα, «Η επιείκεια ως πατερική ποιμαντική μέθοδος», ό.π., σ Βλ. π. Αθ. Γκίκα, Ποιμαντική Θεραπευτική, Σπουδή στις Επιστολές προς Κληρικούς του Αββά Νείλου, εκδ. ιδ., Θεσσαλονίκη 2007, σ

13 τους πνευματικούς μας πατέρες στην ανεύρεση ποικίλων μεθόδων, ώστε ο άνθρωπος ελεύθερα να πορεύεται προς την οδό της τελειώσεως, χωρίς να αισθάνεται την Εκκλησία φυλακή της ελευθερίας ή δέσμευση της προσωπικότητάς του 12. Χωρίς να γίνονται αυστηροί κριτές αλλά ούτε και με υπερβολική και άκριτη επιείκεια συμβουλεύουν και ελέγχουν εκείνους που αμαρτάνουν. Γιατί και η υπερβολική επιείκεια μπορεί να χαρακτηριστεί ως αδιαφορία κατά το Μέγα Βασίλειο, όπως θα δούμε στο επόμενο κεφάλαιο, που επισύρει την οργή του Θεού και μπορεί να ενθαρρύνει τον αμαρτάνοντα σε μεγαλύτερα αδικήματα. Στο Κανονικό Δίκαιο της Εκκλησίας η αρετή της επιείκειας εκλαμβάνεται ως «οικονομία». Με αυτήν έχουμε κάποια παρέκκλιση από την απόλυτη εφαρμογή ενός ιερού Κανόνος που γίνεται για την ψυχική ωφέλεια και βοήθεια ενός μέλους ή του συνόλου του πληρώματος της Εκκλησίας. Οι Χριστιανοί, βέβαια, οφείλουν να τηρούν όλα τα δόγματα, τους ιερούς Κανόνες και τις διατάξεις της Εκκλησίας με κάθε «ακρίβεια». Το μέτρο της επιείκειας και της συγκαταβάσεως χρησιμοποιείται συνήθως από τον πνευματικό για ζητήματα εξομολογήσεως, και από την διοίκηση της Εκκλησίας (Ιερά Σύνοδος) για διάφορα ζητήματα που αφορούν στο χριστιανικό πλήρωμα 13. Με την οικονομία ως αναστολή και παρέκκλιση όχι του πνεύματος αλλά του γράμματος των κανόνων και με βάση τις αρετές της αγάπης, δηλαδή την επιείκεια, την πραότητα, την υπομονή, τη μακροθυμία, τη συγχώρεση, η Εκκλησία αγωνίζεται να πλησιάσει το σύγχρονο άνθρωπο. Τον άνθρωπο, που, βυθισμένος όπως είναι στην κενοδοξία και το σκοτάδι της πλάνης, οδηγείται σταδιακά στο μηδενισμό και υποφέρει από τις λανθάνουσες επιλογές του, επαναλαμβάνοντας το αμάρτημα των πρωτοπλάστων. 12 Βλ. π. Αθ. Γκίκα, «Η επιείκεια ως πατερική ποιμαντική μέθοδος», ό.π., σ. 171, όπου λέγεται επίσης ότι: «Η Εκκλησία είναι ο κατεξοχήν χώρος ελευθερίας, γεγονός που τονίζεται επανειλημμένα από την Ορθόδοξη παράδοση. Με βάση αυτό το δεδομένο εξηγείται κάλλιστα πως οι πατέρες πολλές φορές παραθεωρούν ή υπερβαίνουν τους κανόνες της Εκκλησίας ή ακόμη και τον ηθικό αγιογραφικό νόμο, προκειμένου να οδηγήσουν αβίαστα, αλλά σταθερά, τον άνθρωπο στην απαλλαγή από τα πάθη. Ενεργούν ως προφήτες με εξουσία επί του νόμου του Θεού. Τέτοια ποιμαντική στάση είναι γνώρισμα των χαρισματούχων αγίων του Θεού, που φανερώνει δυναμισμό και ταυτόχρονα μια ζώσα Εκκλησία». 13 Βλ. Επισκόπου Ευθυμίου Στυλίου, «επιείκεια», Μικρό Χριστιανικό Λεξικό, εκδ. Αποστολικής Διακονίας, σ. 144, Πρβλ. Αρχιμανδρίτη Ιερώνυμου Κοτσώνη, Προβλήματα Εκκλησιαστικής Οικονομίας, εκδ. Δαμασκός, Αθήνα 1957, σ , όπου επισημαίνεται ότι: «δεν πρέπει να οδηγηθούμε στο συμπέρασμα ότι η «οικονομία», ως τεχνικός όρος είναι ταυτόσημος προς την επιείκεια, τη συγκατάβαση, τη φιλανθρωπία». 13

14 Ως επιείκεια λοιπόν χαρακτηρίζουμε την ηπιότητα και τη συγκαταβατικότητα προς ένα πρόσωπο που έχει διαπράξει κάτι κακό με σκοπό να επαναπροσδιορίσει τις ενέργειες του και να δώσει λύση στα αδιέξοδά του. Επιείκεια θα πει να μην υπολογίζεις στο ακέραιο το πταίσμα ή την ενοχή του πλησίον και να συγκαταβαίνεις στο επίπεδο της αδυναμίας του. Αλλά υπό έναν όρο υπό τον όρο ότι κατέχεις τη δύναμη της επιείκειας. Διότι η αρετή της επιείκειας αποτελεί πρωτίστως έκφραση πνευματικής δυνάμεως 14, οσμή πνευματικής ευωδίας 15. Όσο δε πλουσιότερη και φωτεινότερη είναι η αγάπη, τόσο εναργεστέρα και πολύπλευρα εκδηλώνεται η επιείκεια. Αυτήν την επιείκεια σε πολλά χωρία της συνιστά η Αγία Γραφή. Ο Απόστολος Παύλος εκφράζει τον πόθο και παραγγέλλει ότι η επιείκεια, η συγκαταβατικότητα και η υποχωρητικότητα των πιστών είναι ανάγκη να γίνει γνωστή και να επεκταθεί όχι μόνο μεταξύ των κατά πνεύμα αδελφών, αλλά και μεταξύ των απίστων και των διωκτών, σύμφωνα με το παράδειγμα του Κυρίου 16. Ο άγιος Ιωάννης Δαμασκηνός συμβουλεύει: «Ένα μόνο να προσέχουμε, όχι πως δε θα πάθουμε κανένα κακό από τους εχθρούς, αλλά πως δε θα κάνουμε εμείς κανένα κακό σε αυτούς. Όταν πιάσεις εχθρό στα χέρια σου, να μην κοιτάζεις πως θα υπερασπιστείς τον εαυτό σου, και, αφού τον περιλούσεις με μύριες όσες βρισιές, να τον διώξεις, αλλά πως θα τον επαναφέρεις με καλοσύνη. Και να μην απομακρυνθείς πριν νικήσεις με τη πραότητα τη σκληρότητα εκείνου» 17. Η εκκλησιαστική ζωή δεν είναι εξωτερική συμμόρφωση, αλλά αναγέννηση όλης της ύπαρξής μας από την ανακαινιστική δύναμη του Θεού. Η ορθόδοξη κατήχηση δεν είναι απλώς μια προσφορά αληθειών και ανάπτυξη της λογικής, αλλά προσφορά ζωής στα παιδιά. Συνήθως λέμε ότι πρέπει να αναπτύξουμε τα θρησκευτικά συναισθήματα των νέων. Αυτό είναι λάθος, γιατί το θρησκευτικό συναίσθημα μπορεί να είναι ένα εξωτερικό γεγονός, να κινείται στην επιφάνεια. Στο σχολείο, δεν πρέπει απλώς να καλλιεργούμε το λεγόμενο θρησκευτικό συναίσθημα, αλλά να εμπνέουμε εκκλησιαστικό φρόνημα και εκκλησιαστική συνείδηση. Η ηθικοθρησκευτική κατεύθυνση, η οποία οδηγεί σε μια προστατευτική παιδαγωγική δεν είναι δυνατό να θεωρηθεί εκκλησιαστική. Στους νέους είναι καλό να δημιουργούνται δυνατότητες να αναπτύξουν και να ζήσουν εκκλησιαστικά βιώματα, 14 Βλ. Ι. Κορναράκη, Ποιμαντικά Θέματα, εκδ. Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1979, σ Βλ. Ιωάννου Δαμασκηνού, ερά Παράλληλα, Στοιχείον Π, Ε.Π.Ε. 8, 183, όπου υπάρχει το χωρίο : «ες σμήν εωδίας πάντα τρόπον πιεικείας». 16 Βλ. Ι. Κολιτσάρα, «Επιείκεια», ό.π., σ Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, ερά Παράλληλα, Στοιχείον Α, Ε.Π.Ε. 6,

15 έτσι ώστε να μην έχουν απλώς μια ποιότητα ζωής, αλλά πληρότητα ζωής 18. Η ταύτιση αποτελεί όχι μόνο έναν από τους ισχυρότερους μηχανισμούς άμυνας του Εγώ, αλλά και ένα μοναδικό μηχανισμό ανάπτυξης, αφού χωρίς την ενεργοποίησή του δεν έχουμε ψυχολογική ανάπτυξη. Οι διαδοχικές ταυτίσεις, καθώς και η απαλλαγή από αυτές, είναι φυσικές διαδικασίες που διεγείρουν και οικοδομούν την ταυτότητα του ατόμου. Για τον ψυχαναλυτή Hesnard αποτελούν απαραίτητο πέρασμα κάθε αναπτυσσόμενου ατόμου με δομική σημασία 19. Αντιλαμβανόμαστε λοιπόν πόσο σημαντικό είναι το πρότυπο επιεικείας του Θεού, των μαρτύρων, των αγίων, των ποιμένων, των γονέων, των δασκάλων, να λειτουργεί ταυτιστικά στη σχολική κοινότητα και την ευρύτερη σύγχρονη κοινωνία. Ο Άγιος Φώτιος, Πατριάρχης Κων/πόλεως αναφέρει ότι: «Αν τιμωρήσεις κάποιον, δεν είναι φανερό αν όρμησες στην τιμωρία του πλησίον σου μη έχοντας εξουσία, όπως και το να φτάσεις να πάθεις και να μη ανταποδώσεις την τιμωρία, δεν είναι φανερό αν έκανες την πράξη αυτή με φιλάνθρωπη γνώμη και αγάπη προς τον αδελφό σου. Αν όμως δεν τον τιμωρήσεις, έστησες στήλη ακατάλυτη και φιλανθρωπίας και πραότητας, και άφησες παράδειγμα στη ζωή, οι άνθρωποι να συναναστρέφονται ο ένας τον άλλο με φιλανθρωπία και πραότητα, και μάλιστα το πιο ποθητό και πιο μακάριο είναι να υψωθεί κανείς με αυτή την πράξη στη μίμηση και την αγαθότητα» 20. Η εντολή που αναφέρεται στο Ευαγγέλιο «στις σε ραπίσει πί τήν δεξιάν σιαγόνα, στρέψον ατ καί τήν λλην» 21 συμβουλεύει αυτόν που αδικήθηκε να δείχνει επιείκεια, συμπάθεια, και τον προετοιμάζει να είναι ανώτερος από οργή και θυμό, δίνοντας μια φιλοσοφημένη και ωφέλιμη συμβουλή, που μπορεί να αξιοποιηθεί σε πολλές περιστάσεις της ζωής, και στη σχολική κοινότητα για την αντιμετώπιση των διαφόρων προστριβών, συγκρούσεων και διενέξεων. Οι σχέσεις μεταξύ των καθηγητών, μεταξύ των καθηγητών και των μαθητών, των μαθητών μεταξύ τους, των καθηγητών και των γονέων πιθανότατα κάποια στιγμή να κλονιστούν. Οι ιεροί συγγραφείς με το βίο και τη διδασκαλία τους, μας προτείνουν τη συγχώρεση και τη δράση της αγάπης, που φθάνει μέχρι και την ταπείνωση, προκειμένου να 18 Βλ. Π. Ρούσου, «Ψυχοκοινωνικά προβλήματα και σύγχρονοι νέοι: Η Εκκλησιαστική εμπειρία», στο συλλογικό έργο Ψυχοκοινωνικά προβλήματα, Απειθαρχία, Επιθετικότητα, Βία, Εγκληματικότητα στο σχολείο και την κοινωνία, Εταιρεία Παιδαγωγικών Επιστημών Κομοτηνής, (χ.o.), 1997, σ Βλ. Α. Κοσμόπουλου, Ψυχολογία και Οδηγητική της Παιδικής και Νεανικής ηλικίας, εκδ. Γρηγόρη, Αθήνα 1990, σ Φωτίου Πατριάρχου Κων/ πόλεως, μφιλόχια, ρωταπόκρισις ΜΣΤ, Ε.Π.Ε. 1, Μτθ. 5,

16 δημιουργηθεί ένα ήρεμο και συμφιλιωμένο περιβάλλον για τα παιδιά 22. «Νικήσωμεν πιεικεί τους τυραννήσαντας, καί μάλιστα μέν φιλανθρωπί, στω τό συγχωρον» 23, λέγει ο άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος. Δεν πρέπει να φερόμαστε με ασπλαχνία, σκληρότητα και αυστηρότητα στις ελλείψεις, τις ατέλειες και τα σφάλματα των άλλων, αλλά με καλοσύνη και ευγένεια ψυχής. Η εφαρμογή της επιείκειας λειτουργεί ενθαρρυντικά για το συντετριμμένο από τις φθοροποιές δυνάμεις άνθρωπο και τον οδηγεί αβίαστα και σταθερά στο δρόμο της μετάνοιας, λειτουργεί ως μοχλός αφύπνισης και δημιουργικής ανασυγκρότησης. Ο άγιος Ιωάννης Δαμασκηνός προτρέπει να κάνουμε την αγωγή όπλο δικαιοσύνης και όχι θανάτου:«μάθε, εσύ ο κριτής, να κρίνεσαι και δε θα πέσεις έξω ποτέ. Απέναντι σε όλα πρόσφερε τη φιλανθρωπία, με την οποία χαίρεται περισσότερο από όλα τα άλλα ο Θεός. Ανάμειξε στο φόβο την επιείκεια, ανακάτεψε την απειλή με την ελπίδα. Γνωρίζω ότι και η καλοσύνη πετυχαίνει πολλά, επειδή αναγκάζει σε ανταπόδοση αυτόν που τη δέχεται. Όταν η κατάστασή του τον πιέζει βαριά, εάν τον συγχωρήσουμε, με την εύνοιά μας θα κάμψουμε αυτόν που ελεούμε» 24. Βεβαίως, αυτό δε σημαίνει πως πρέπει να τη χρησιμοποιούμε αλόγιστα γιατί «είναι τρομερό να σπαταλούμε την επιείκεια ζητώντας συνεχώς συγνώμη, χάνοντας την πνευματική μας γαλήνη, καλύπτοντας το φως με το σκοτάδι, και ανακατεύοντας στο μέλι αψίνθιο» 25. Η επιείκεια, συνεπώς, κάτω υπό ορισμένες προϋποθέσεις και στο πλαίσιο των γενικότερων στόχων, είτε πρόκειται για πολιτικούς και κοινωνικούς στόχους (π.χ. επανένταξη του ατόμου στην κοινωνία), είτε για ηθικούς και υπαρξιακούς στόχους (π.χ. απώλεια της υπαρξιακής αναφοράς του στο Δημιουργό, αλλοίωση και αμαύρωση της εικόνας του Θεού μέσα του), είτε για λόγους ψυχολογικούς (π.χ. συναισθηματική φόρτιση, απενοχοποίηση, αποφυγή ψυχικών συγκρούσεων), και λόγους παιδαγωγικούς ( προς τα θέματα γενικής αγωγής και μάθησης), λειτουργεί ως θετικός ενισχυτής για την ψυχοσωματική υγεία του ανθρώπου αλλά και την εξέλιξη του ως 22 Εὐάγριου τοῦ Ποντικοῦ, Τν Κατά Μοναχν Πραγμάτων τά Ατια, Φιλοκαλία, των Νηπτικών και Ασκητικών, Πατερικαί Εκδόσεις Γρήγόριος Παλαμάς, Θεσσαλονίκη 1999, 11 Α, 72, όπου ο Ευάγριος υποστηρίζει: «Φρόντιζε την επιείκεια και τον ζήλο, για να μπορέσεις να μείνεις για πάντα σε αυτήν την προτίμηση της ησυχίας και να μη φανείς αδύναμος». 23 Γρηγορίου Θεολόγου, Κατά Ιουλιανο Βασιλέως Στηλιτευτικός Δεύτερος, Ε.Π.Ε. 3, Ἰωάννου Δαμασκηνοῦ, ερά Παράλληλα, Στοιχείον Δ, Ε.Π.Ε. 6, Ό.π.,

17 προσωπικότητα, τη «μεταμόρφωσή» του σε πολίτη της Ουράνιας Βασιλείας. Αν εξετάσουμε την έννοια της επιείκειας από ψυχοπαιδαγωγικής πλευράς, θα δούμε ότι οι διάφορες μορφές της συμπεριφοράς, οι διάφορες δεξιότητες και στάσεις ερμηνεύονται ως ένα βαθμό με βάση την αποδοχή ή την αντίδραση που συναντούν στο περιβάλλον. Η αποδοχή αυξάνει τις πιθανότητες επανάληψης μιας συμπεριφοράς ενώ η αντίδραση τις μειώνει. Στην περίπτωση αυτή μιλούμε αντίστοιχα για θετική και αρνητική ενίσχυση της συγκεκριμένης μορφής συμπεριφοράς. Οι αντιδράσεις του περιβάλλοντος, που επηρεάζουν θετικά ή αρνητικά τη συμπεριφορά, λέγονται (θετικοί ή αρνητικοί) ενισχυτές. Το υποκείμενο βιώνει τη θετική ενίσχυση ως επιτυχία, αφού έτσι σταθεροποιείται η συγκεκριμένη μορφή συμπεριφοράς και ενισχύεται γενικά η αυτοπεποίθησή του. Δημιουργούνται στο άτομο οι συναισθηματικές προϋποθέσεις για παραπέρα επιτυχίες 26. Κάθε άνθρωπος έχει ανάγκη φιλίας, στοργής, επιδοκιμασίας, συνεργασίας με τους άλλους, και ωθείται σε πράξεις και ενέργειες έχοντας πρωτίστως ως κίνητρα τις διαπροσωπικές σχέσεις με τους άλλους. Η πολύ αυστηρή κριτική, οι υπερβολικές απαιτήσεις, η απόρριψη και η περιθωριοποίηση ενός ανθρώπου, που η αυτοέκφρασή του διαφέρει από την κοινή συνείδηση, έχει ως αποτέλεσμα την εκδήλωση επιθετικότητας και μνησικακίας, με ακραίες συχνά συμπεριφορές (εγκληματικότητα, σαδισμός) και απειλητικές τόσο για τη ζωή των δικών του ανθρώπων όσο και για τη δομή της κοινωνίας γενικότερα. Η αναλγησία, η αντεκδίκηση, η αυταρχικότητα, η τιμωρία ή οι ποινές, ως μοναδικά πειθαρχικά μέτρα αγωγής, δεν οδηγούν σαφέστατα στην «ωρίμανση», την αυτογνωσία, την υπευθυνότητα. Αντιθέτως σε κάποιες περιπτώσεις οδηγούν σε παντελή άρνηση όλων των κανόνων κοινωνικής συμπεριφοράς, ως αντίδραση στη έλλειψη κατανόησης στις προσωπικές ανάγκες, ακόμη και αν αυτές είναι καταστροφικές για το άτομο. Οι ποικίλες συναισθηματικές διαταραχές που υποθάλπουν τις διαταρακτικές και συμπλεγματικές συμπεριφορές αντιμετωπίζονται ενεργητικά με αγάπη, υπομονή, σεβασμό, διακριτικότητα και επιείκεια απέναντι στην ανεπιθύμητη συμπεριφορά. Το πάσχον άτομο πρέπει να ενθαρρύνεται θετικά ακόμη και για την ελάχιστη προσπάθεια που καταβάλλει, ώστε σταδιακά να μπορέσει να ξεκαθαρίσει μέσα του τι είναι αυτό που τον ενοχλεί, τον στεναχωρεί, τον θυμώνει και να μη 26 Βλ. Α. Καψάλη, Παιδαγωγική Ψυχολογία, εκδ. Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 2003, σ

18 καταφεύγει σε ολέθριους μηχανισμούς άμυνας μέσα από τους οποίους αποκτά «ασφάλεια» και διατηρεί την ταυτότητά του. Η συμπεριφορά του ανθρώπου είναι το αποτέλεσμα πολλούς παράγοντες όπως είναι: «ο χώρος ο οποίος γεννήθηκε και αναπτύχθηκε, οι παραδόσεις του τόπου, οι βασικές αρχές που διέπεται ο πολιτιστικός περίγυρος, τα χαρίσματα και τα ελλατώματα των γονέων και των άλλων μελών της οικογένειας, η επικοινωνία και η μετεπικοινωνία, τα ιδανικά και οι αξίες, οι θετικές και οι αρνητικές συνθήκες του περιβάλλοντος, οι κληρονομικές καταβολές κ.α.» 27, παίζουν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη και την εξέλιξη της προσωπικότητάς του. Η έννοια της επιείκειας, συνεπώς, εμπεριέχει τη διάκριση των ιδιαιτεροτήτων κάθε ατόμου και ακολουθεί τη διάγνωση των πιθανών αιτιών της απόκλισης. Για παράδειγμα, ένας νέος που έχει αναπτυχθεί σε αγγλοσαξονικό περιβάλλον έχει διαφορετικές εμπειρίες και βιώματα από ένα παιδί που αναπτύσσεται σε ένα ελληνορθόδοξο περιβάλλον. Γνωρίζουμε ότι το αγγλοσαξονικό πρότυπο αποτελεί συνδυασμό μεταξύ ορθολογισμού και πουριτανισμού, λογικής και εξωτερικής συμπεριφοράς, αφήνοντας ανέγγιχτο τον υπαρξιακό εσωτερικό χώρο. Συνέπεια αυτής της πνευματικής ένδειας είναι η ανάπτυξη των λεγόμενων συμπλεγμάτων και νευρώσεων, με τα οποία ασχολείται η επιστήμη της ψυχιατρικής, που πράγματι είναι γέννημα της Δύσεως. Αντίθετα το ελληνορθόδοξο πρότυπο είναι περισσότερο υπαρξιακό, εσωτερικό, χωρίς βέβαια να παραγνωρίζει τη λογική και χαρακτηρίζεται από την ορθόδοξη ρεαλιστικότητα, ανεκτικότητα και μετάνοια 28, δίνοντας μια άλλη διάσταση στις διαπροσωπικές σχέσεις και την εκπαιδευτική πραγματικότητα. Για τη παιδαγωγική επιστήμη και πρακτική, η επιείκεια, σε αντίθεση ή σε συνδυασμό προς την αυστηρότητα, λειτουργεί ως μέθοδος από τη πλευρά του παιδαγωγού σε σχέση πάντοτε με το παιδαγωγικό κλίμα, τη μάθηση, βιωματικούς σκοπούς, την επίτευξη των γενικών σκοπών και των ειδικών στόχων της αγωγής και της διδασκαλίας, την αξιολόγηση. Η αυστηρή αντίληψη για την υψηλή αποστολή της αγωγής υπάρχει κίνδυνος να μεταβάλει την αντικειμενική κανονιστική αυστηρότητα των απαιτήσεων σε μια υποκειμενική αυστηρότητα των αξιώσεων του μαθητή, με βάση τις επιδόσεις του και τη συμπεριφορά του, και να φαίνεται αντικειμενικά ορθή, ενώ στην πραγματικότητα αυτή δεν ορίζεται περιοριστικά, απλά και μόνο με την αυστηρή στάση και το 27 Σεβ. Μητροπολίτου Ναυπάκτου και Αγίου Βλασίου Ιερόθεου, «Η Ορθόδοξη Εκκλησία ως παράγοντας αγωγής στους νέους», ό.π., σ Aυτόθι. 18

19 οργισμένο ύφος. Είναι η ακραία περίπτωση, που δεν έχει σχέση με την ουσία της αγωγής, κατά την οποία η αυστηρότητα αποτελεί μια επιπόλαιη λύση, που διευκολύνει τον παιδαγωγό μόνο στο να κινείται άνετα στην περιφέρεια αυτού που αποτελεί την ουσία της αγωγής, χωρίς να ικανοποιούνται οι βασικές της προϋποθέσεις 29. Ο παιδαγωγός, ο οποίος στηρίζεται απλά και μόνο στην αυστηρότητα και προπάντων στην αυστηρότητα της τιμωρίας, δείχνει φανερά ότι γι αυτόν ηθική συμπεριφορά είναι κάτι που επιβάλλεται από έξω και δεν πηγάζει από την ελευθερία, ότι αυτός παραβλέπει την ουσία της ηθικότητας και της αγωγής. Η αυστηρότητα και η αυταρχικότητα μπορούν να πηγάζουν και από μια «ηθική» και «ασφαλή» τοποθέτηση του παιδαγωγού απέναντι στην ευθύνη που φέρει. Αυτό συμβαίνει στην περίπτωση που συνταυτίζει την υποκειμενική αυθεντική απαίτησή του με την αντικειμενική αυθεντική απαίτηση των αξιών, τις οποίες στοχεύει να καλλιεργήσει η αγωγή 30. Η μονόπλευρη αντίληψη ότι η αγωγή πρέπει να στοχεύει στη διάπλαση του μαθητή (από τον παιδαγωγό) προϋποθέτει μια αυστηρότητα. Η αυστηρότητα αυτή είχε λοιπόν την υποκειμενική και την αντικειμενική της όψη. Η υποκειμενική της όψη εκφράζεται με την αυστηρότητα του παιδαγωγού στις σχέσεις με τους μαθητές και τις απαιτήσεις του από αυτούς, και η αντικειμενική της με τις αυστηρές απαιτήσεις των κανονισμών, οι οποίοι ρυθμίζουν τη λειτουργία των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων. Τη σύνδεση αυτή των δύο όψεων της αυστηρότητας τη συναντάμε στην αυστηρότητα του ευσεβισμού 31 και το «παλαιό», δασκαλοκεντρικό σχολείο. Για τη σύγχρονη παιδαγωγική, ο παιδαγωγός δεν είναι εκείνος που απλώς παιδαγωγεί, αλλά εκείνος ο οποίος ενώ παιδαγωγεί, ταυτόχρονα παιδαγωγείται μέσα από το διάλογο με το μαθητή. Ο μαθητής ενώ παιδαγωγείται, είναι ταυτόχρονα και παιδαγωγός. Και οι δύο, έτσι, γίνονται υποκείμενα της διαδικασίας, και προοδεύουν από κοινού, αφού τα «τεκμήρια της εξουσίας» δεν είναι πια έγκυρα. Άλλωστε πώς μπορούμε να μορφώσουμε έναν ενήλικο, μέσα σε ένα καθεστώς όπου ο δάσκαλος δεν είναι ελεύθερος και υπεύθυνος; Δεν είναι οι ανταγωνιστικές σχέσεις μεταξύ των γενεών αλλά οι διαλεκτικές, που αναπτύσσονται με τις αμφίδρομες ανταλλαγές, αυτές που δίνουν την κοινή σημασία, που υπερβαίνει τη σημασία της προσωπικής εμπειρίας στη δημιουργική πράξη με την οποία ενεργοποιούνται από κοινού οι μεγαλύτεροι και οι νέοι, και 29 Βλ. P Wilpert, «Η αυστηρότητα και η επιείκεια ως μέθοδοι», Παιδαγωγική και Ψυχολογική Εγκυκλοπαίδεια Λεξικό, τ. 2, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα 1989, σ Αυτόθι. 31 Ό.π., σ

20 συγχρόνως γεννιέται μια νέα συμβολική μεταξύ των νέων, του ανθρώπου και του κόσμου 32. Ο εκπαιδευτικός θα πρέπει να έχει πάντα στο μυαλό του ότι οι κανόνες που αναφέρονται σε μία σχολική τάξη δεν αποτελούν ένα σύστημα δικαίου. Πρόκειται για κάποιους κανόνες συμπεριφοράς και ως τέτοιοι πρέπει να αντιμετωπίζονται από τους μαθητές, αλλά κυρίως από τον ίδιο. Πρόκειται για χάραξη συμβατών ορίων, τα οποία διαφυλάττουν τη λειτουργικότητα της τάξης και την αποτελεσματικότητα του εκπαιδευτικού έργου, και όχι για αμετάκλητο και εξοντωτικό περιορισμό της έκφρασης των μαθητών. Οι σχολικοί κανόνες δεν υπάρχουν για να προσφέρουν στον εκπαιδευτικό ένα άλλοθι για να τιμωρεί τους μαθητές όταν τους παραβιάζουν, αλλά οφείλει να επιλέγει προσεκτικά τις περιπτώσεις όπου η επέμβασή του θα είναι δραστική. Εξάλλου, μια απλή υπόμνηση του σφάλματος, κάποιες φορές, είναι δυνατόν να οδηγήσει στην αυτοπειθαρχία του μαθητή ή να εγείρει συλλογικές διαδικασίες συμμόρφωσης 33. Οι αληθινές και ουσιαστικές διαπροσωπικές σχέσεις, δεν είναι αποτέλεσμα μαζικής συνύπαρξης και ενστικτωδών σχέσεων, ούτε μια απλή συνάντηση μεταξύ των ατόμων, αλλά είναι σχέσεις που αναπτύσσονται σε μία κοινωνία ή κοινότητα με χαρακτηριστικό γνώρισμα το σεβασμό της ετερότητας του «άλλου», την ειλικρίνεια, την 32 Πρβλ. M. Postic, Η μορφωτική σχέση, μτφρ. Δ. Τουλούπης, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1998, σ. 93, Βλ. Α. Κυρίδη, Η πειθαρχία στο σχολείο, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 1999, σ. 89, βλ. επίσης σ. 88, όπου επισημαίνεται ότι: «οι κανόνες αν και πρέπει να χαρακτηρίζονται από σχετικότητα δεν πρέπει να τροποποιούνται συχνά, γιατί κατά αυτόν τον τρόπο αποδυναμώνονται και αμφισβητούνται ευκολότερα. Αν κάποιος κανόνας μεταβάλλεται ή καταργείται μέσα από μια απλή διαδικασία ή λόγω ενός ασήμαντου περιστατικού, τότε οι μαθητές θεωρούν τους κανόνες λειτουργίας της τάξης του χεριού τους και είναι φυσικό να πάψουν να τους σέβονται. Παράλληλα, η διαδικασία τροποποίησης των κανόνων θα πρέπει να αποκτά μια μορφή τυπικότητας και θα πρέπει να είναι αποτέλεσμα μιας συλλογικής διαδικασίας, ώστε το αποτέλεσμα να είναι αποδεκτό και να έχει συνέχεια και αντοχή στο χρόνο. Η λειτουργία μιας σχολικής τάξης, αν και περιλαμβάνει ένα πλήθος ζητημάτων σημαντικών ή ασήμαντων, δεν είναι δυνατόν να ρυθμίζεται σε κάθε της λεπτομέρεια από κανόνες γιατί κατά αυτόν τον τρόπο αυξάνεται σημαντικά ο αριθμός τους, γεγονός που έχει σαν αποτέλεσμα αλληλοεπικαλύψεις και ασάφειες και αποδυναμώνει πραγματικά τους σημαντικούς κανόνες». Άλλωστε, σε μία καθημερινότητα που καθορίζεται από την καθοδήγηση και τη συνεχή επιτήρηση δε μπορεί να μάθει κανείς τη ζωή με τις πραγματικές απαιτήσεις της, την εναλλαγή κανόνων και ελευθερίας, προκαθορισμένων περιορισμών και ανατεθειμένης αυτονομίας. Οι προδιαγεγραμμένες με κάθε ακρίβεια κινήσεις του μαθητή μέσα στη τάξη μπλοκάρουν κάθε διάθεση και ικανότητα του να κινητοποιήσει όλες εκείνες τις πνευματικές δυνάμεις που θα τον βοηθήσουν στην ολοκλήρωση της προσωπικότητάς του. 20

21 κατανόηση, τη συνεργασία, τη αγάπη και την αγαθή διάθεση 34. Ειδικά στη εκπαίδευση, η επιείκεια ως μέσο αγωγής, ενθάρρυνσης και ενίσχυσης της αυτοπεποίθησης του νέου ανθρώπου κρίνεται ιδιαίτερα αναγκαία, γιατί ο κρινόμενος (ανήλικος ή έφηβος) βρίσκεται ακόμη σε φάση προσπάθειας για «ανάγνωση» και «κατανόηση» του κόσμου και των απαιτήσεων του, σε φάση διαμόρφωσης του ήθους του 35. Στην αυταρχική προσέγγιση υπάρχουν δύο ίσοι και αντίθετοι όροι για την ανάπτυξη της προσωπικότητας του μαθητή. Είτε η συνείδησή του γίνεται αυξανόμενα αυστηρή ή καταρρέει και το άτομο βρίσκεται σε μια χαώδη κατάσταση γεμάτο δυσπιστία και έλλειψη σεβασμού για την αυθεντία, ώστε εύκολα να κινδυνεύει να πέσει σε μια κατάσταση αγχώδους εξέγερσης εναντίον της. Το παιδί υπερεκτιμά την αυθεντία του δασκάλου ως ιδανικό εγώ και δεν μπορεί να τροποποιηθεί εύκολα από την εμπειρία. Επομένως, όταν προσδοκάται η ιδεαλιστικοποίηση των αυθεντιών, το παιδί είναι ανίκανο να αντιμετωπίζει τα ηθικά προβλήματα και τα αποφεύγει με πλήρη υποταγή ή ανταρσία. Αυτή η παραμορφωτική επίδραση της εξιδανίκευσης των μορφών αυθεντίας έχει ως αποτέλεσμα το παιδί να πιστεύει ότι οι παιδαγωγοί του δεν έχουν ελαττώματα στην ψυχοσύνθεσή τους 36. Το πρόβλημα βεβαίως της διαπαιδαγώγησης ενός ελεύθερου ανθρώπου δεν εστιάζεται απλά στο να είναι επιεικής στις παρούσες ανάγκες και επιθυμίες του, επιδιώκοντας μόνο ένα ανεκτικό και ενθαρρυντικό περιβάλλον, όπως υποστηρίζουν οι προοδευτικοί παιδαγωγοί. Η εσωτερική ελευθερία δεν είναι ένα αυθόρμητο αποτέλεσμα μιας «αρμονικής φύσης», αλλά προκύπτει από μια επιτυχημένη επίλυση των συγκρουόμενων αναγκών του αναπτυσσόμενου παιδιού. Υποστηρίζεται ότι: «αμφισβήτηση του παιδαγωγικού αυταρχισμού δε σημαίνει σε καμία περίπτωση σχολείο 34 Βλ. Α. Μιχαηλίδη, «Διαπροσωπικές σχέσεις στο χώρο του σχολείου», στο Κοινωνία 25 (1982), σ Βλ. ( ) 36 Βλ. Κ. Χαραλαμπόπουλου, Ψυχαναλυτική κριτική της αυταρχικής και προοδευτικής παιδείας, εκδ. Ζαχαρόπουλος, Αθήνα 1985, σ , Πρβλ. Buber M., Redden über Erziehung, Heidelberg 1956, σ. 39, όπου υποστηρίζεται ότι: «ο άνθρωπος που διαπαιδαγωγεί δε χρειάζεται να κατέχει την τελειότητα που ονειρεύεται για αυτόν το παιδί. Δεν μπορεί και δεν πρέπει να το κάνει να ασχολείται συνεχώς με το παιδί ούτε στη πράξη ούτε στη σκέψη. Όταν ο ενήλικας έχει πράγματι αποδεχθεί το παιδί, τότε θεμελιώνεται σε διάρκεια ένας υπόγειος διάλογος μεταξύ τους, μια εν δυνάμει σταθερή παρουσία του ενός για τον άλλον. Τότε η αμοιβαιότητα μεταξύ τους είναι πραγματικότητα». 21

22 χωρίς κανόνες ή σχολείο όπου οι μαθητές μπορούν να αγνοούν τους κανόνες χωρίς συνέπειες» 37. Οι περισσότεροι μελετητές, επίσης, πιστεύουν ότι συγκινησιακή υπερτροφία του παιδιού είναι ικανή να παράγει τα ίδια αποτελέσματα με τη συγκινησιακή απογοήτευση, αφού συμβάλλει σε μία αύξηση του παιδικού ναρκισσισμού και κάνει την προσαρμογή στην πραγματικότητα και τις σχέσεις του με τους άλλους περισσότερο δύσκολη. Δημιουργείται έλλειψη ανεκτικότητας της απογοήτευσης, η οποία αποδυναμώνει την ικανότητα του εγώ να αναπτύξει εποικοδομητικές άμυνες και είναι σε μεγάλο βαθμό υπεύθυνη για την παθητικότητα 38. H εξάλειψη όλων των απογοητεύσεων και των διαψεύσεων εμποδίζει το παιδί να αναπτυχθεί σε ένα άτομο ικανό να αγαπά τους άλλους και ικανό να χαίρεται την αγάπη των άλλων. Η αυστηρότητα και η επιείκεια, ως μέσα τα οποία αλληλοσυμπληρώνονται, πρέπει να προσαρμόζονται κάθε φορά στη βαθμίδα ανάπτυξης του παιδιού και στην ψυχική διαφοροποίηση των ατόμων, στη ψυχική τους ιδιοσυστασία. Μια αντισχολική διάθεση και ανταρσία δε δηλώνει πάντοτε προβληματική συμπεριφορά. Μπορεί να εντάσσεται στα γενικότερα χαρακτηριστικά κάποιας αναπτυξιακής φάσης, και ενδεικτικότερα της ψυχολογίας του εφήβου. Η επιείκεια ως παιδαγωγική μέθοδος, εκτός από την παιδεία του προσώπου που πάντοτε χαρακτήριζε την ορθόδοξη χριστιανική αγωγή, στην ευρύτερη εκπαιδευτική πολιτική άρχιζε να εφαρμόζεται, ποικιλοτρόπως βέβαια, από τον 18 ο αιώνα και εξής. Την Παλαιά αγωγή και το παλαιό σχολείο του αυταρχισμού, της αυστηρότητας του ευσεβισμού, του βερμπαλισμού, της παθητικότητας και της άγνοιας της ψυχολογίας αντικαθιστούσε σταδιακά η Νέα αγωγή της παιδοκεντρικής παιδαγωγικής. Το νέο σχολείο παρουσιάζεται πιο δημοκρατικό, σε ακραίες περιπτώσεις ελευθεριακό, με αρχές το σεβασμό στην ιδιαιτερότητα και την προσωπικότητα του κάθε μαθητή, τις εμπειρίες και τα βιώματά του, τη διατήρηση της αυτονομίας και της ελευθερίας του, την αυτοπειθαρχία του, τη δράση και την αυτενέργειά του. 37 Βλ. Α. Γκότοβου, Απόκλιση και παρέμβαση στην εκπαίδευση, (το παράδειγμα του καπνίσματος), εκδ. Σύγχρονη Εκπαίδευση, Αθήνα 1988, σ Επίσης σ. 188, όπου αναφέρεται ότι: «η αναγωγή της ανοχής σε αρετή, σε αυτονόητη προσδοκία για την πρόγνωση της αντίδρασης του άλλου όταν παραβιάζει κανόνες και καταργεί συμβολικά τη διάσταση της διαφάνειας και της προβλεψιμότητας (αναίρεση υπόσχεσης) στη κοινωνική αλληλεπίδραση, είναι το αποτέλεσμα της κοινωνικοποίησης, όπου η απόκλιση αντιμετωπίζεται συστηματικά με την ανοχή». 38 Βλ. Η. Deutsh, The Impostor: Contribution to Ego Psychology of a Type of Psychopath, Neuroses and Character Types, New York: International Universities Press 1955, p

23 Η Νέα αγωγή, επαναστατική και καινοτόμος για τις αυταρχικές κοινωνίες, κυριότατα της Δύσεως, λειτούργησε αντισυμβατικά στον άκαμπτο και μηχανιστικό χαρακτήρα αρχών, όρων, τακτικών, σχολικών κανονισμών με μορφή απλού καθηκοντολογίου, και έδωσε νέα ώθηση στην παιδαγωγική σκέψη, τη διδακτική πράξη και τη λειτουργία του σχολείου 39. Ο στιγματισμός του μαθητή από το δάσκαλο είναι αποτέλεσμα του τρόπου αλληλεπίδρασης τους. Οι βιολογικές, ψυχολογικές, και κοινωνικές ανάγκες συντελούν ώστε ο μαθητής να πραγματοποιεί μια επίδοση και να προβαίνει σε μία πράξη, που ο δάσκαλος μπορεί να ερμηνεύσει ως μη αποδεκτή. Ο μαθητής, ύστερα από τους χαρακτηρισμούς που του απευθύνονται, αποκτά δημόσια ταυτότητα που τη βιώνει στις καθημερινές επικοινωνιακές του σχέσεις. Η αποτυχία του μαθητή στο σχολείο μπορεί να του προκαλέσει αισθήματα ντροπής, θλίψης και απογοήτευσης και να τον εμποδίσει να έχει μια θετική στάση για την προσωπική του αξία. Ακόμη και οι προφορικές αρνητικές εκτιμήσεις αποτελούν «συναισθηματική κακοποίηση», αφού μειώνουν την προσωπικότητα των μαθητών απέναντι στους συμμαθητές τους και η αντίληψη των άλλων μετατρέπεται σε αυτοαντίληψη, η οποία επηρεάζει στη συνέχεια κάθε κοινωνική του δραστηριότητα 40. Η χρήση της επιείκειας απέναντι σε ένα παιδί που είναι δειλό, φοβάται, κλαίει και απογοητεύεται εύκολα, είναι υπερβολικά ευαίσθητο, είναι μελαγχολικό και φαίνεται δυστυχισμένο ή σε κάποιο άλλο με παραβατική συμπεριφορά συμβάλλει καθοριστικά στην τροποποίηση των ανεπιθύμητων συμπεριφορών. Η επιείκεια, βεβαίως, δεν πρέπει ποτέ να λειτουργεί ως αυτοσκοπός. Αν καταργηθούν όλες οι οριοθετήσεις και οι κανονισμοί και χαθεί η καθοδήγηση και η ανάπλαση των προβληματικών συμπεριφορών, ελλοχεύει ο κίνδυνος της πλήρους ασυδοσίας, της αδιαφορίας, της αναρχίας, της υποδούλωσης των παθών και της ανελευθερίας των ψυχών. Στην εποχή του μεταμοντερνισμού και της μετανεωτερικότητας, λόγω της υπερβολικής επιείκειας που μεταφράζεται σε μεγάλη ανεκτικότητα προς την πάσης μορφής ιδιαιτερότητα, 39 Πρβλ. Κ. Χαραλαμπόπουλου, Το πρόβλημα της παιδείας στο φώς της πάλης των ιδεών (παιδεία και κρίση συνείδησης), εκδ. Σύγχρονη εποχή, 1983, σ. 16 κ.ε., όπου σημειώνεται ότι: «για την αντιαυταρχική αγωγή, ο χώρος εφαρμογής της είναι τόσο οι πρωτογενείς όσο και οι δευτερογενείς παιδαγωγικές ομάδες. Στην οικογένεια όμως η εφαρμογή της αντιαυταρχικής αγωγής είναι σχετικά ευκολότερη, αφού στο χώρο αυτόν δεν υπάρχουν προκαθορισμένα curricula και δυνατότητα αξιολόγησης των γνώσεων και των αξιών που παρέχονται». 40 Βλ. Μ. Ράπτη, «Αξιολόγηση και ψυχολογική βία στο σχολείο», στο Σύγχρονη Εκπαίδευση, τ (1995), σ

24 και σε γενική χαλαρότητα, σε συνδυασμό με την ουδετερότητα των παιδαγωγών, ο μαθητής πολύ συχνά πορεύεται χωρίς προσανατολισμούς και οδοδείκτες. Ο νέος σήμερα μεγαλώνει σε ένα περιβάλλον που του καλλιεργεί την εντύπωση ότι μπορεί να «ζει» όπως εκείνος θέλει, και με μια μετανεωτερική παιδαγωγική που στηρίζεται στον υπαρξιακό ατομικισμό και αυτοπεριορισμό. Η εκπαίδευση τροποποιείται στους βιορυθμούς και τις αναγκαιότητες του ευρύτερου κοινωνικού συστήματος της εποχής της civis economicus (πρώην civis politicus), και όπως υποστηρίζεται, «η συνεργασία και η αλληλεγγύη που έχουν κοινωνικό και κοινωνικοποιητικό περιεχόμενο περιθωριοποιούνται στις διαδικασίες μάθησης και εργασίας, και αντί αυτών προτιμάται η σχολική ανταγωνιστική ατμόσφαιρα, η ανταγωνιστική μάθηση που χαρακτηρίζεται από την αντιπαλότητα, η κατάτμηση των μαθητών σε μια ιεραρχία επιδόσεων» 41. Αποτελεί αυτονόητη παραδοχή πως σε ένα τέτοιο πλαίσιο παιδαγωγικής δράσης η επιείκεια δεν εμπεριέχει την αγάπη και το προσωπικό ενδιαφέρον για τον αδύναμο μαθητή και συμμαθητή. Γίνεται έκπτωση της έννοιας της επιείκειας, έτσι ώστε από θετικός ενισχυτής προς διόρθωση και ανέλιξη του ανθρώπου, να αποβαίνει καταλύτης της απαιτούμενης πειθαρχίας και δη αυτοπειθαρχίας και υπακοής του έσω ανθρώπου, με συνέπεια την ελλειπτική ολοκλήρωσή του και τον αποκλεισμό της πνευματικής του αναγέννησης. Στη σύγχρονη φιλελεύθερη αγωγή, παρατηρείται πολλές φορές μια συμπεριφορά ψεύτικης φιλικότητας από την πλευρά του διδάσκοντος, με την οποία κατά τον άγιο Μάξιμο «πιεικείας πλάσματι τήν νδον πικαλύπτων διάθεσιν» 42, και «πλάσμα καί χρμα χει τήν πιείκειαν, να κλέπτ τ φαινομέν» 43 κατά τον άγιο Γρηγόριο το Θεολόγο. Ο μαθητής αντιλαμβάνεται την αδιαφορία των παιδαγωγών του και αυτό έχει ως αποτέλεσμα, να χάνει την εμπιστοσύνη του προς αυτούς και να συμπεριφέρεται με έναν υποκριτικό σεβασμό, στοιχεία που αποτελούν ανασταλτικούς παράγοντες για την πρόοδο στη διδακτική και μαθησιακή διαδικασία. Επισημαίνεται ότι μόνο ένας συνδυασμός ελευθερίας και αγάπης εξασφαλίζει την ειλικρινή συμπεριφορά εκ μέρους του παιδαγωγού 41 Βλ. Χ. Κωνσταντίνου., Η αξιολόγηση της επίδοσης του μαθητή ως Παιδαγωγική Λογική και Σχολική Πρακτική, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2004, σ Μαξίμου Ὁμολογητοῦ, Πρός Θαλλάσιον, Περί ποριν, ρώτησις ξβ, Φιλοκαλία των Νηπτικών και Ασκητικών, Πατερικαί Εκδόσεις Γρηγόριος Παλαμάς, Θεσσαλονίκη 1999, τ.14γ, Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΚΒ, Ε.Π.Ε. 1,

25 και δημιουργεί τις προϋποθέσεις για μια δημιουργική και διαπροσωπική παιδαγωγική σχέση 44. Είναι γόνιμο, λοιπόν, να αναδεχθεί κάτω από ποιες προϋποθέσεις η έννοια της επιείκειας είναι αρετή και κατά βάση θεία αρετή, θεία παραχώρηση, χριστιανική αρετή, με ποιες άλλες αρετές της αγάπης επιτυγχάνεται, και πότε μπορεί να παγιδέψει τον άνθρωπο, τον εκπαιδευτικό, στην ψευδαίσθηση μιας αγαπητικής διάθεσης στην αδυναμία του άλλου, του μαθητή. Από το πλαίσιο λειτουργίας της επιείκειας δε μπορεί να παραλειφθεί η παιδεία του προσώπου, ως γνώρισμα και σταθερό πρότυπο ορθόδοξης διαπαιδαγώγησης ανά τους αιώνες, που κατευθύνει στην ιδιαίτερη αντιμετώπιση του κάθε μαθητή, κρατά σε εγρήγορση και βοηθά να διατηρηθεί η ετερότητα στην ολοκληρωτική εποχή της μαζοποίησης και της ομογενοποιημένης λογικής (παγκοσμιοποίηση). 1.2.Το πλαίσιο λειτουργίας της επιείκειας Η επιείκεια με την έννοια της χριστιανικής αρετής Η έννοια της αρετής έλαβε διάφορες διαστάσεις κατά περιόδους. Το αφηρημένο ουσιαστικό αρετή παράγεται από το ρήμα ραρίσκω και τη ρίζα ρ και σημαίνει καταρχήν την ικανότητα προς ενέργεια, την άξια λόγου ικανότητα, τη γενναιότητα, το καθήκον, την σύμφωνη προς τα ηθικά ιδεώδη ενέργεια του ανθρώπου 45. Μια ενέργεια που χαρακτηρίζεται από ηθική υπεροχή, αγνότητα προαιρέσεως, σθένος ψυχής αλλά και σταθερότητα ως εγγύηση για την εκτέλεση των καθηκόντων και τον ενάρετο βίο. Για τους αρχαίους η αρετή αρχικά σήμαινε τη σωματική ικανότητα. Για το Σωκράτη η αρετή λαμβάνει τις μορφές της σοφίας (πολυμάθεια), της ανδρείας (ψυχική ρώμη), της σωφροσύνης (εγκράτεια, σεμνότητα, θεοσέβεια), της δικαιοσύνης. Ο Πλάτωνας διαιρεί την ψυχή σε τρία μέρη και αποδίδει σε αυτή τις αντίστοιχες αρετές λογιστικό σοφία, θυμοειδές ανδρεία, επιθυμητικόσωφροσύνη και τη δικαιοσύνη ως απόρροια της αρμονίας των τριών μερών της ψυχής, της ανιδιοτέλειας και της ελευθερίας της ψυχής. Για τον Αριστοτέλη αρετή είναι η μεσότητα μεταξύ δύο ακροτήτων. Εις τη μία των ακροτήτων (κακιών) έχουμε έλλειψη και στην άλλη υπερβολή. Για παράδειγμα, η ανδρεία αποτελεί τη μεσότητα μεταξύ της δειλίας 44 Βλ. Ι. Κογκούλη, Η διαπροσωπική εμπιστοσύνη στην παιδαγωγική επικοινωνία διδάσκοντος και διδασκόμενου και οι Τρείς Ιεράρχες, εκδ. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο, Θεσσαλονίκη 1999, σ Βλ. Γ. Γρατσέα, Η αρετή βιβλικώς και φιλοσοφικώς, εκδ. του ιδ., Αθήνα 1964, σ