ΓΕΝΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΘΕΜΑΤΙΚΟ ΤΜΗΜΑ Γ: ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΩΝ ΚΑΙ ΣΥΝΤΑΓΜΑΤΙΚΕΣ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ ΝΟΜΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ Αντιμετώπιση διασυνοριακών καταστάσεων στην ΕΕ Συγκριτική μελέτη για θέματα προσωπικής κατάστασης ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ PE 462.489 EL
Το παρόν έγγραφο εκπονήθηκε κατόπιν αιτήματος της Επιτροπής Νομικών Θεμάτων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ Όνομα: Mariolina ELIANTONIO Οργάνωση: Milieu Ltd Διεύθυνση : 15 Rue Blanche, 1050, Belgium ΑΡΜΟΔΙΟΣ ΥΠΑΛΛΗΛΟΣ Vesna NAGLIČ Θεματικό Τμήμα Γ: Δικαιώματα των πολιτών και συνταγματικές υποθέσεις Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο B-1047 Βρυξέλλες Ηλεκτρονική διεύθυνση: vesna.naglic@europarl.europa.eu ΓΛΩΣΣΙΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ Πρωτότυπο: EN Μετάφραση BG/CS/DA/DE/EL/ES/ET/FR/IT/LV/LT/HU/MT/NL/PL/PT/RO/SK/SL/FI/SV ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΟΝ ΕΚΔΟΤΗ Για να επικοινωνήσετε με το Θεματικό Τμήμα ή να εγγραφείτε συνδρομητής στο μηνιαίο ενημερωτικό δελτίο του, στείλτε μήνυμα στο: poldep-citizens@europarl.europa.eu Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το χειρόγραφο ολοκληρώθηκε τον Νοέμβριο του 2012. Ευρωπαϊκή Ένωση, 2012. Το παρόν έγγραφο είναι διαθέσιμο στο διαδίκτυο στην ακόλουθη διεύθυνση: http://www.europarl.europa.eu/studies ΔΗΛΩΣΗ ΑΠΟΠΟΙΗΣΗΣ ΕΥΘΥΝΗΣ Οι απόψεις που εκφράζονται στο παρόν έγγραφο αποτελούν αποκλειστική ευθύνη του συντάκτη και δεν εκφράζουν κατ ανάγκην την επίσημη θέση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου. Η αναπαραγωγή και η μετάφραση για μη εμπορικούς σκοπούς επιτρέπεται υπό την προϋπόθεση ότι γίνεται μνεία της πηγής και ο εκδότης έχει ενημερωθεί και του έχει αποσταλεί αντίγραφο. 2
Συγκριτική μελέτη για θέματα προσωπικής κατάστασης ΣΥΝΟΠΤΙΚΗ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗ Η δημιουργία ενός χώρου δίχως σύνορα, όπου επιτρέπεται η ελεύθερη κυκλοφορία των προσώπων, των αγαθών και των υπηρεσιών, είναι ίσως ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Μόνο το 2010, σχεδόν 11 εκατομμύρια πολίτες διέμεναν σε άλλο κράτος μέλος της ΕΕ. Οι πολίτες ενδέχεται να αντιμετωπίσουν διασυνοριακές καταστάσεις για πολλούς λόγους, παραδείγματος χάριν επειδή εργάζονται στο εξωτερικό ή επειδή τυγχάνουν οδοντιατρικών υπηρεσιών σε κάποια άλλη χώρα. Ωστόσο, συχνά αντιμετωπίζουν δυσκολίες λόγω της διαφορετικής επεξεργασίας των εγγράφων που σχετίζονται με «γεγονότα της ζωής» τους, όπως η γέννηση, ο γάμος ή ακόμη και το όνομά τους. Ως αποτέλεσμα, μπορεί να μην αναγνωρίζεται ο γάμος τους ή να μην αναγνωρίζονται οι ίδιοι ως γονείς του υιοθετημένου παιδιού τους. Η ΕΕ και η διεθνής κοινότητα έχουν επίγνωση των επιπτώσεων των εν λόγω εμποδίων στους πολίτες. Υπάρχει εκτενής διεθνής νομοθεσία και νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρώπινων Δικαιωμάτων. Επίσης, η Ευρωπαϊκή Ένωση, μέσω της θέσπισης νομοθεσίας ή με την εκπόνηση μελετών και τη διεξαγωγή δημόσιων διαβουλεύσεων, έχει συμβάλει στη διευκόλυνση της ζωής των πολιτών σε διασυνοριακό επίπεδο. Ωστόσο, η αρμοδιότητα της ΕΕ στο εν λόγω πεδίο είναι περιορισμένη, με τη νομοθετική της δράση να περιορίζεται κυρίως στη διασυνοριακή αναγνώριση δικαστικών αποφάσεων. Το αποτέλεσμα είναι ένα σύνθετο μίγμα εθνικού, ενωσιακού και διεθνούς δικαίου με ποικίλες διαδικασίες επικύρωσης, πολυάριθμους περιορισμούς και ευρύ περιθώριο διακριτικής ευχέρειας, που δεν θίγει τους εθνικούς κανόνες περί προσωπικής κατάστασης με συνέπεια την ύπαρξη σημαντικών διαφορών μεταξύ των συστημάτων και των κανόνων των κρατών μελών. Το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, αναγνωρίζοντας τους ανωτέρω προβληματισμούς, ζήτησε την εκπόνηση της παρούσας εν εξελίξει μελέτης. Σε αυτήν εξετάζονται τα σημαντικότερα εμπόδια που αντιμετωπίζουν οι πολίτες της ΕΕ σε σχέση με: την ανάγκη απόδειξης της προσωπικής τους κατάστασης σε διαφορετικό κράτος μέλος από αυτό στο οποίο συνέβη το γεγονός που αφορά την προσωπική τους κατάσταση, την ανάγκη καταχώρισης ενός γεγονότος που αφορά την προσωπική τους κατάσταση, την ανάγκη αναγνώρισης ενός πιστοποιητικού προσωπικής κατάστασης ή των έννομων αποτελεσμάτων του σε άλλο κράτος μέλος. Για τον προσδιορισμό και την κατανόηση των ανωτέρω εμποδίων, πραγματοποιήθηκε ανάλυση του διεθνούς και του ενωσιακού δικαίου περί προσωπικής κατάστασης, καθώς και των συστημάτων προσωπικής κατάστασης εννέα χωρών (Βουλγαρία, Ιταλία, Γαλλία, Γερμανία, Λετονία, Κάτω Χώρες, Σκοτία, Σλοβενία και Σουηδία). Τα εν λόγω συστήματα ανήκουν σε διαφορετικές νομικές ομάδες. Αντιπροσωπεύουν τα βόρεια, τα νότια, τα νεότερα και τα παλαιότερα κράτη μέλη. Οι συνεντεύξεις που πραγματοποιήθηκαν με ενδιαφερόμενα μέρη συνέβαλαν στην άντληση πληροφοριών για πρακτικά ζητήματα των κανόνων προσωπικής κατάστασης και συνέβαλαν στον προσδιορισμό πιθανών λύσεων σε επίπεδο ΕΕ. Τα νομικά συστήματα των ανωτέρω χωρών διαφέρουν σε μεγάλο βαθμό. Ορισμένα βασίζονται στη συγκεντρωτική καταχώρηση των γεγονότων της ζωής κάθε ατόμου ενώ άλλα εστιάζουν σε κάθε μεμονωμένο γεγονός χωριστά. Συνεπώς, ενώ η Σουηδία διαθέτει ένα 3
Θεματικό Τμήμα Γ: Δικαιώματα των πολιτών και συνταγματικές υποθέσεις μόνο μητρώο πληθυσμού, η Σκοτία διατηρεί δέκα μητρώα για διαφορετικά γεγονότα. Τα έγγραφα που εκδίδονται επίσης διαφέρουν μεταξύ των κρατών μελών, όπως και τα είδη και το περιεχόμενο των εγγράφων, καθώς και η οργάνωση της καταχώρισης των γεγονότων προσωπικής κατάστασης. Από τη σχετική ανάλυση που πραγματοποιήθηκε όσον αφορά τα εμπόδια με τα οποία έρχονται αντιμέτωποι οι πολίτες της ΕΕ σε θέματα προσωπικής κατάστασης σε διασυνοριακές καταστάσεις, προέκυψαν τέσσερις κατηγορίες εμποδίων. Πρώτον, οι διοικητικές και διαδικαστικές διατυπώσεις ενδέχεται να επιφέρουν σημαντικές επιβαρύνσεις για τους πολίτες, αυξάνοντας το κόστος και επιβραδύνοντας ή καθιστώντας ακόμη και αδύνατη την αναγνώριση των εγγράφων. Παραδείγματος χάριν, η Liva και ο Marco, λετονικής και ιταλικής ιθαγένειας αντίστοιχα, πρέπει να καταχωρίσουν τη γέννηση του νεογέννητου παιδιού τους στη Λετονία. Για τον σκοπό αυτό, μεταβαίνουν στο δημαρχείο όπου ενημερώνονται ότι το ιταλικό πιστοποιητικό γάμου που διαθέτουν δεν μπορεί να γίνει δεκτό από τις αρχές της Λετονίας και ότι το εν λόγω έγγραφο θα πρέπει να μεταφραστεί στη λετονική γλώσσα. Για την αντιμετώπιση παρόμοιων εμποδίων προτείνονται διάφορες λύσεις, όπως η κατάργηση των υποχρεώσεων νομιμοποίησης, η χρήση τυποποιημένων πολύγλωσσων εντύπων, όπως αυτά που διαθέτει η Διεθνής Επιτροπή Προσωπικής Κατάστασης (CIEC), ή ακόμη και η βελτίωση της ανταλλαγής πληροφοριών, π.χ. μέσω ηλεκτρονικών πλατφορμών. Αντιστοίχως, οι πολίτες αντιμετωπίζουν γενικά πρακτικές δυσκολίες λόγω του γεγονότος ότι στα ληξιαρχεία χρησιμοποιείται η εκάστοτε εθνική γλώσσα, με αποτέλεσμα οι αλλοδαποί πολίτες να μην έχουν εύκολη πρόσβαση στις πληροφορίες που αφορούν τα έγγραφα προσωπικής κατάστασης. Τα εν λόγω προβλήματα θα μπορούσαν να αντιμετωπιστούν μέσω της παροχής πρόσβασης σε βασικές πληροφορίες σε διάφορες γλώσσες και με διάφορα μέσα καθώς και μέσω της ενίσχυσης των γλωσσικών γνώσεων των υπαλλήλων των ληξιαρχείων. Δεύτερον, παρατηρούνται προβλήματα όσον αφορά την αναγνώριση του περιεχομένου των πράξεων λόγω των διαφορών που υφίστανται στο ουσιαστικό δίκαιο. Συνεπώς, το περιεχόμενο ενός πιστοποιητικού προσωπικής κατάστασης που εκδίδεται σε ένα κράτος μέλος ενδέχεται να διαφέρει από το αντίστοιχο έγγραφο ενός άλλου κράτους μέλος, ή μπορεί να απαιτείται η προσκόμιση ενός εγγράφου που δεν υφίσταται στο κράτος μέλος από το οποίο ζητείται. Επιπλέον, το περιεχόμενο ενός εγγράφου μπορεί να αντιβαίνει στο δίκαιο ενός κράτους μέλους ή να μην υφίσταται σε κάποιο κράτος μέλος ο νομικός φορέας που θα έπρεπε να παράσχει σχετικές πληροφορίες. Η Marie, βελγικής ιθαγένειας, και ο Karol, πολωνικής ιθαγένειας, διαμένουν στη Φινλανδία. Επιθυμούν να παντρευτούν αλλά θα πρέπει για τον σκοπό αυτόν να προσκομίσουν ένα «πιστοποιητικό απουσίας κωλύματος». Οι αρχές του Βελγίου δεν εκδίδουν τέτοιο πιστοποιητικό ενώ για τους πολωνούς πολίτες που διαμένουν στο εξωτερικό ήδη πριν από το 16ο έτος της ηλικίας τους, το εν λόγω πιστοποιητικό εκδίδεται μόνο από το προξενείο. Το γεγονός αυτό δεν είναι αποδεκτό από τη Φινλανδία. Ως εκ τούτου, η Marie και ο Karol δεν μπορούν να παντρευτούν στη Φινλανδία. Θεωρητικά, ορισμένα από τα παραπάνω προβλήματα θα μπορούσαν να επιλυθούν μέσω της εναρμόνισης του ουσιαστικού οικογενειακού δικαίου. Όμως, η ΕΕ δεν διαθέτει αρμοδιότητα να λάβει νομοθετικά μέτρα στον εν λόγω τομέα. Η χρήση ενιαίων εγγράφων προσωπικής κατάστασης, στα πρότυπα της ευρωπαϊκής άδειας οδήγησης, θα μπορούσε να αποτελέσει μια εναλλακτική, αν και πιο περιορισμένη, λύση. Τρίτον, οι πολίτες αντιμετωπίζουν εμπόδια όσον αφορά την αναγνώριση του περιεχομένου μιας πράξης εξαιτίας των διαφορών που υφίστανται στο ιδιωτικό διεθνές δίκαιο. Πρόκειται για περιπτώσεις όπου οι κανόνες περί σύγκρουσης δικαίου δύο 4
Συγκριτική μελέτη για θέματα προσωπικής κατάστασης κρατών μελών ορίζουν ότι το ένα θα πρέπει να εφαρμόσει το δίκαιο του άλλου. Το γεγονός αυτό μπορεί να επιβραδύνει τη διαδικασία λήψης αποφάσεων και να μεταβάλει ουσιαστικά το αποτέλεσμα οποιασδήποτε απόφασης ανάλογα με το δίκαιο που υπερισχύει. Για παράδειγμα, στην περίπτωση της Julia, γερμανικής ιθαγένειας, η οποία διαμένει με το παιδί της και τον γερμανό σύντροφό της στη Σλοβενία, μπορεί να προκύψει διαφορά ως προς την πατρότητα του παιδιού. Ο πρώην σύζυγός της, ο Michael, διαμένει στη Γερμανία και ζητεί να αναγνωριστεί ως πατέρας του παιδιού. Στη Γερμανία, το εφαρμοστέο δίκαιο καθορίζεται από τον συνήθη τόπο διαμονής των γονέων (εν προκειμένω, η Σλοβενία), σε αντίθεση με τη Σλοβενία, όπου η ιθαγένεια των γονέων (εν προκειμένω, γερμανική) είναι αυτή που καθορίζει το εφαρμοστέο δίκαιο. Τα εν λόγω προβλήματα μπορούν να επιλυθούν, όπως ήδη έχει συμβεί εν μέρει, μέσω της εναρμόνισης των κανόνων ιδιωτικού διεθνούς δικαίου όπου η ΕΕ διαθέτει αρμοδιότητα. Τέταρτον, μπορεί να προκύψουν δυσχέρειες και σε σχέση με την αναγνώριση των έννομων αποτελεσμάτων μιας πράξης λόγω διαφορών που υφίστανται στο ουσιαστικό ή στο ιδιωτικό διεθνές δίκαιο. Παραδείγματος χάριν, ο Paolo και ο Marco μετακομίζουν στη Γαλλία όπου συνάπτουν σύμφωνο συμβίωσης. Επιστρέφουν στην Ιταλία και ζητούν την αναγνώριση του εν λόγω εγγράφου ώστε να προβούν στην από κοινού σύσταση οικογενειακής επιχείρησης. Οι ιταλικές αρχές απορρίπτουν το εν λόγω αίτημα καθώς η Ιταλία δεν αναγνωρίζει το σύμφωνο συμβίωσης. Ως εκ τούτου, ο Paolo και ο Marco δεν μπορούν να ιδρύσουν, από κοινού, μια οικογενειακή επιχείρηση. Τα εν λόγω εμπόδια θα μπορούσαν να αρθούν μέσω της αυτόματης αναγνώρισης των έννομων αποτελεσμάτων των εγγράφων προσωπικής κατάστασης. Ωστόσο, είναι δύσκολο να επιτευχθεί συμφωνία μεταξύ των κρατών. Καθίσταται σαφές ότι οι πολίτες της ΕΕ εξακολουθούν να αντιμετωπίζουν πολυάριθμες δυσκολίες κατά την άσκηση του δικαιώματός τους για ελεύθερη κυκλοφορία. Οι εν λόγω δυσκολίες οφείλονται ως επί το πλείστον στις ευρείες διαφορές που υφίστανται σε επίπεδο εθνικού δικαίου. Ωστόσο, ο συνδυασμός της περιορισμένης αρμοδιότητας της ΕΕ σε θέματα εναρμόνισης και των βαθιά εδραιωμένων κοινωνικών, πολιτικών και πολιτισμικών αιτίων από τα οποία προκύπτουν οι εν λόγω διαφορές αποτρέπει την εξεύρεση λύσεων σε επίπεδο ΕΕ. Ως αποτέλεσμα, οι πολίτες της ΕΕ έρχονται αντιμέτωποι με έναν απρόβλεπτο κυκεώνα νόμων, χωρίς να είναι βέβαιοι για το πώς πρέπει να κινηθούν ή τι να αναμένουν, με πρόσθετη επιβάρυνση, δαπάνες, ακόμα και διακρίσεις. Εντούτοις, η ΕΕ έχει σημειώσει κάποια πρόοδο και, όπως προκύπτει από τη διεθνή δράση, προσφέρονται ακόμη περισσότερες δυνατότητες, ιδίως στις περιπτώσεις όπου τα εμπόδια είναι διαδικαστικής ή πρακτικής φύσεως. Επίσης, η ΕΕ μπορεί να αξιοποιήσει το πλήρες φάσμα των πόρων της ώστε να επιφέρει θετικές αλλαγές στον εν λόγω τομέα, με σκοπό τη βελτίωση της ζωής των εκατομμυρίων πολιτών της που αντιμετωπίζουν διασυνοριακές καταστάσεις. 5