12 Ή ηελ ηοπηθή ζας θιηληθή γελεηηθής δηάγλωζες: Εξγαζηήξην Ιαηξηθήο Γελεηηθήο Παλεπηζηήκην Αζελώλ Ννζνθνκείν Παίδσλ " Αγία Σνθία" Αζήλα Τει: +210 7795553 http://iatriki-genetiki.med.uoa.gr Χρωκοζωκηθές Μεηαζέζεης Μεηαθξαζκέλν από ηελ Καηεξίλα Πνπγνύληα θαη ηελ Μαξία Τδέηε. Ιαλνπάξηνο 2009 Τξνπνπνηεκέλν από θπιιάδηα πνπ δεκηνπξγήζεθαλ από ηα Ννζνθνκεία Guy s θαη St Thomas ηνπ Λνλδίλνπ θαη ην Πάξθν Γελεηηθήο Γλώζεο London IDEAS (London IDEAS Genetic Knowledge Park), ζύκθσλα κε ηα δηθά ηνπο πνηνηηθά θξηηήξηα. Απηή ε πξνζπάζεηα ππνζηεξίδεηαη από ηε EuroGentest, ΝνΕ ππνζηεξηδόκελν από ην ΕU-FP6.ηειέθσλν επηθνηλσλίαο 512148 Εηθνλνγξάθεζε: Rebecca J Kent www.rebeccajkent.com rebecca@rebeccajkent.com Πιεροθορίες γηα Αζζελείς θαη Οηθογέλεηες
2 Χρωκοζωκηθές Μεηαζέζεης 11 Τν θπιιάδην απηό παξέρεη πιεξνθνξίεο γηα ηηο ρξσκνζσκηθέο κεηαζέζεηο, πώο θιεξνλνκνύληαη θαη πόηε κπνξεί λα πξνθαιέζνπλ πξνβιήκαηα. Σρεδηάζηεθε γηα λα ρξεζηκνπνηείηαη παξάιιεια κε ηηο ζπδεηήζεηο πνπ ζα θάλεηε κε ηνλ εηδηθό γελεηηζηή ζαο. Τη είλαη τρωκοζωκηθή κεηάζεζε; Γηα λα θαηαλνήζεηε ηελ έλλνηα ηεο ρξσκνζσκηθήο κεηάζεζεο, θαιό ζα ήηαλ λα καζαίλαηε πξώηα γηα ηα γνλίδηα θαη ηα ρξσκνζώκαηα. Τη είλαη ηα γολίδηα θαη ηα τρωκοζώκαηα? Τν ζώκα καο απνηειείηαη από εθαηνκκύξηα θύηηαξα. Τα πεξηζζόηεξα θύηηαξα πεξηιακβάλνπλ έλα αθέξαην αξηζκό γνληδίσλ. Τα γνλίδηα δξνπλ σο δέζκε πιεξνθνξηώλ θαη ξπζκίδνπλ ηνλ ηξόπν ιεηηνπξγίαο ηνπ ζώκαηόο καο. Είλαη ππεύζπλα γηα ηα πεξηζζόηεξα ραξαθηεξηζηηθά καο, όπσο ρξώκα καηηώλ, νκάδα αίκαηνο ή ην ύςνο καο. Τα γνλίδηα βξίζθνληαη ζε δνκέο κε ηελ κνξθή θισζηήο πνπ νλνκάδνληαη ρξσκνζώκαηα. Σπλήζσο ν αλζξώπηλνο νξγαληζκόο έρεη 46 ρξσκνζώκαηα ζηα πεξηζζόηεξα ζσκαηηθά θύηηαξα. Τα ρξσκνζώκαηα θιεξνλνκνύληαη από ηνπο γνλείο καο, 23 από ηελ κεηέξα καο θαη 23 από ηνλ παηέξα καο, νπόηε έρνπκε 2 δεύγε 23 ρξσκνζσκάησλ. Τα ρξσκνζώκαηα θέξνπλ ηα γνλίδηα, επνκέλσο έρνπκε θιεξνλνκήζεη 2 αληίγξαθα από θάζε γνλίδην, έλα αληίγξαθν από θάζε γνλέα. Απηόο είλαη θαη ν ιόγνο πνπ έρνπκε παξόκνηα ραξαθηεξηζηηθά κε ηνπο γνλείο καο. Τα ρξσκνζώκαηα, επνκέλσο θαη ηα γνλίδηα απνηεινύληαη από κία νπζία πνπ νλνκάδεηαη δεζνμπξηβνλνπθιετθό νμύ- DNA. Πού κπορώ λα πάρω περηζζόηερες πιεροθορίες γηα ηης τρωκοζωκηθές κεηαζέζεης; Απηόο είλαη έλαο ζπλνπηηθόο νδεγόο γηα ηηο ρξσκνζσκηθέο κεηαζέζεηο. Γηα πεξηζζόηεξεο πιεξνθνξίεο δείηε: Unique- Ομάδα ςποζηήπιξηρ ζπάνιων παθήζεων ζηο Ενωμένο Βαζίιεην + 44 (0) 1883 330766 info@rarechromo.org Ιζηνζειίδα: www.rarechromo.org Orphanet Ιζηνζειίδα ειεύζεξεο πξόζβαζεο πνπ παξέρεη πιεξνθνξίεο γηα ηηο ζπάληεο παζήζεηο, ηα θιηληθά πεηξάκαηα, ηα θάξκαθα θαη ζπλδέζκνπο γηα νκάδεο ππνζηήξημεο ζε νιόθιεξε ηελ Επξώπε. Ιζηνζειίδα: www.orpha.net EuroGentest Ιζηνζειίδα ειεύζεξεο πξόζβαζεο πνπ παξέρεη πιεξνθνξίεο γηα ηνλ γελεηηθό έιεγρν θαη ζπλδέζκνπο γηα νκάδεο ππνζηήξημεο ζε νιόθιεξε ηελ Επξώπε. Ιζηνζειίδα: www.eurogentest.org
10 Πράγκαηα ποσ πρέπεη λα ζσκάζηε Εηθόλα 1: Γολίδηα, τρωκοζώκαηα θαη DNA 3 Τα άηνκα πνπ θέξνπλ κηα ηζοδσγηζκέλε κεηάζεζε είλαη ζπλήζσο πγηή. Η κόλε ζηηγκή πνπ κπνξεί λα πξνθύςεη πξόβιεκα είλαη όηαλ ζειήζνπλ λα θάλνπλ παηδηά. Μηα κεηάζεζε είηε θιεξνλνκείηαη από έλαλ γνλέα είηε ζπκβαίλεη θαηά ηε δηάξθεηα ηεο ζύιιεςεο. Μηα κεηάζεζε δελ είλαη δπλαηόλ λα δηνξζσζεί -είλαη παξνύζα γηα κηα δσή. Μηα κεηάζεζε δε κεηαδίδεηαη από άλζξσπν ζε άλζξσπν. Έηζη, γηα παξάδεηγκα, έλαο θνξέαο κεηάζεζεο κπνξεί λα είλαη δόηεο αίκαηνο. Οη άλζξσπνη ζπρλά αηζζάλνληαη ελνρέο γηα ηελ ύπαξμε κηαο ηζνδπγηζκέλεο κεηάζεζεο ζηελ νηθνγέλεηα. Να ζπκάζηε όηη κηα κεηάζεζε δελ απνηειεί ιάζνο θαλελόο θαη θαλείο δε κπνξεί λα έθαλε θάηη πνπ λα ηελ πξνθάιεζε. Τα ρξσκνζώκαηα (εηθόλα 2) έρνπλ λνύκεξα από ην 1 έσο ην 22 θαη είλαη ίδηα θαη γηα ηα δύν θύια. Απηά νλνκάδνληαη απηνζσκηθά. Τν δεύγνο 23 είλαη δηαθνξεηηθό γηα ηνπο άλδξεο θαη ηηο γπλαίθεο θαη νλνκάδνληαη θπιεηηθά. Υπάξρνπλ 2 είδε θπιεηηθ σλ ρξσκνζσκάησλ, ην Φ ρξσκόζσκα θαη ην Υ ρξσκόζσκα. Οη γπλαίθεο έρνπλ ζπλήζσο δύν Φ ρξσκνζώκαηα (ΦΦ). Η γπλαίθα θιεξνλνκεί έλα Φ από ηελ κεηέξα ηεο θαη έλα Φ από ηνλ παηέξα ηεο. Οη άλδξεο ζπλήζσο έρνπλ έλα Φ θαη έλα Υ ρξσκόζσκα (ΦΥ). Ο άλδξαο θιεξνλνκεί έλα Φ από ηε κεηέξα ηνπ θαη ην Υ από ηνλ παηέξα ηνπ. Η εηθόλα 2 δείρλεη ηα ρξσκνζώκαηα ελόο άλδξα εθόζνλ ην ηειεπηαίν δεύγνο είλαη ΦΥ.
4 Εηθόλα 2: 23 δεύγε τρωκοζωκάηωλ ηοποζεηεκέλα ζύκθωλα κε ηο κέγεζος ηοσς; Το τρωκόζωκα 1 είλαη ηο κεγαιύηερο ζε κέγεζος. Τα ηειεσηαία 2 τρωκοζώκαηα είλαη ηα θσιεηηθά τρωκοζώκαηα. γελεηηθόο έιεγρνο. Ο έιεγρνο απηόο γίλεηαη κε κηα απιή εμέηαζε αίκαηνο, θαη έπεηηα ηα θύηηαξα από ην αίκα εμεηάδνληαη ζην εξγαζηήξην γηα λα κειεηεζεί ε δηάηαμε ησλ ρξσκνζσκάησλ. Απηή ε δηαδηθαζία νλνκάδεηαη θαξπνηππηθόο έιεγρνο. Υπάξρεη επίζεο ε δπλαηόηεηα ειέγρνπ θαηά ηε δηάξθεηα ηεο εγθπκνζύλεο, ώζηε λα βξεζεί εάλ έλα έκβξπν θέξεη ρξσκνζσκηθέο κεηαζέζεηο. Απηή ε εμέηαζε ιέγεηαη πξνγελλεηηθόο έιεγρνο θαη αλ ζαο ελδηαθέξεη, ζα πξέπεη λα ζπδεηήζεηε γη απηήλ κε έλαλ εηδηθό γελεηηζηή (πεξηζζόηεξεο πιεξνθνξίεο γηα απηέο ηηο εμεηάζεηο είλαη δηαζέζηκεο ζηα θπιιάδηα CVS θαη ακληνπαξαθέληεζε ). 9 Τη ζσκβαίλεη κε ηα άιια κέιε ηες οηθογέλεηας; Είλαη ζεκαληηθό λα έρνπκε ηε ζσζηή πνζόηεηα ρξσκνζσκηθνύ πιηθνύ, επεηδή ηα γνλίδηα, πνπ θαζνδεγνύλ ηα θύηηαξα ηνπ ζώκαηόο καο, βξίζθνληαη πάλσ ζηα ρξσκνζώκαηα. Η απνπζία ελόο ηκήκαηνο ελόο ρξσκνζώκαηνο ή ε πξνζζήθε ελόο επηπιένλ ηκήκαηνο ζε έλα ρξσκόζσκα κπνξνύλ λα πξνθαιέζνπλ καζεζηαθέο δπζθνιίεο, αλαπηπμηαθή θαζπζηέξεζε θαη πξνβιήκαηα πγείαο ζην παηδί. Τη είλαη κεηάζεζε; Εάλ βξεζεί κηα κεηάζεζε, ν θνξέαο ίζσο ζειήζεη λα ην ζπδεηήζεη θαη κε άιια κέιε ηεο νηθνγέλεηαο. Θα ηνπο δνζεί, έηζη, ε δπλαηόηεηα λα θάλνπλ κηα εμέηαζε αίκαηνο γηα λα δνπλ εάλ θέξνπλ θαη απηνί ηε κεηάζεζε. Απηή ε πιεξνθνξία είλαη ηδηαίηεξα ζεκαληηθή γη απηνύο πνπ έρνπλ παηδηά ή πνπ ζθνπεύνπλ λα θάλνπλ παηδηά ζην κέιινλ. Εάλ δε θέξνπλ ηε κεηάζεζε ηόηε δε κπορούλ λα ηε κεηαβηβάζοσλ ζηα παηδηά ηνπο, αιιά εάλ θέξνπλ ηε κεηάζεζε, ππάξρεη ε δπλαηόηεηα λα θάλνπλ κηα εμέηαζε θαηά ηε δηάξθεηα ηεο εγθπκνζύλεο γηα λα ειέγμνπλ ηα ρξσκνζώκαηα ηνπ εκβξύνπ. Μεξηθνί άλζξσπνη ην ζεσξνύλ θάπσο δύζθνιν λα κηιήζνπλ ζε άιια κέιε ηεο νηθνγέλεηαο γηα ηε κεηάζεζε. Μπνξεί λα αλεζπρνύλ όηη ζα πξνθαιέζνπλ αγσλία ζηελ νηθνγέλεηα. Σε κεξηθέο νηθνγέλεηεο έρεη ραζεί ε επαθή κε ζπγγελείο θαη ππάξρεη δπζθνιία επηθνηλσλίαο. Οη εηδηθεπκέλνη γελεηηζηέο έρνπλ εκπεηξία κε ηέηνηνπ είδνπο νηθνγελεηαθέο θαηαζηάζεηο θαη ίζσο κπνξέζνπλ λα ζαο βνεζήζνπλ ζηελ ζπδήηεζε ησλ πξνβιεκάησλ κε ηα ππόινηπα κέιε ηεο νηθνγέλεηαο. Καηά ηε κεηάζεζε παξαηεξείηαη κηα αζπλήζηζηε αιιαγή ζηε δνκή ησλ ρξσκνζσκάησλ, ε νπνία κπνξεί λα πξνθύςεη κε δύν ηξόπνπο:
8 ηκήκαηα ησλ ρξσκνζσκάησλ εκπιέθνληαη θαη πόζν ρξσκνζσκηθό πιηθό απνπζηάδεη ή βξίζθεηαη ζε πεξίζζεηα. Εάλ έλας γολέας θέρεη κηα ηζοδσγηζκέλε κεηάζεζε ζα ηε κεηαβηβάζεη οπωζδήποηε ζηοσς απογόλοσς ηοσ; Όρη απαξαίηεηα, ππάξρνπλ νξηζκέλα ελδερόκελα ζε θάζε εγθπκνζύλε: α) ε αιιαγή κπνξεί λα ζπκβεί θαηά ην ζρεκαηηζκό ηνπ σαξίνπ ή ηνπ ζπεξκαηνδσαξίνπ β) ε αιιαγή κπνξεί λα θιεξνλνκεζεί από ηε κεηέξα ή ηνλ παηέξα. Υπάξρνπλ δύν θύξηνη ηύπνη κεηαζέζεσλ: ε ΑΜΟΙΒΑΙΑ κεηάζεζε θαη ε ΜΕΤΑΘΕΣΗ ΚΑΤΑ ROBERTSON. Ακοηβαία κεηάζεζε 5 Τν παηδί κπνξεί λα θιεξνλνκήζεη εμνινθιήξνπ θπζηνινγηθά ρξσκνζώκαηα. Τν παηδί κπνξεί λα θιεξνλνκήζεη ηελ ηζνδπγηζκέλε κεηάζεζε ηνπ γνλέα. Σηηο πεξηζζόηεξεο πεξηπηώζεηο δε ζα εκθαλίζεη θαζόινπ πξνβιήκαηα πγείαο ιόγσ ηεο κεηάζεζεο. Τν παηδί κπνξεί λα θιεξνλνκήζεη κηα κε-ηζνδπγηζκέλε κεηάζεζε, θαη λα γελλεζεί κε θάπνην βαζκό αλαπηπμηαθήο θαζπζηέξεζεο, νξηζκέλεο καζεζηαθέο δπζθνιίεο θαη πξνβιήκαηα πγείαο. Η εγθπκνζύλε κπνξεί λα θαηαιήμεη ζε απνβνιή. Καηά ηελ ακνηβαία κεηάζεζε δύν ρξσκνζσκηθά ηκήκαηα από δύν δηαθνξεηηθά ρξσκνζώκαηα ζπάλε θαη αληαιιάζζνπλ ζέζεηο κεηαμύ ηνπο. Η δηαδηθαζία θαίλεηαη ζηελ Εηθόλα 3. Εηθόλα 3: Πώς προθύπηεη ε ακοηβαία κεηάζεζε Επνκέλσο, έλα άηνκν πνπ θέξεη κηα ηζνδπγηζκέλε κεηάζεζε κπνξεί λα θάλεη πγηή παηδηά. Ωζηόζν, ε πηζαλόηεηα λα απνθηήζεη έλα παηδί κε θάπνηνπ βαζκνύ αλαπεξία είλαη πςειόηεξε από ην κέζν όξν, αλ θαη ε ζνβαξόηεηα ηεο αλαπεξίαο εμαξηάηαη από ηνλ αθξηβή ηύπν ηεο κεηάζεζεο. Έιεγτος γηα τρωκοζωκηθές κεηαζέζεης Γηα λα εμαθξηβσζεί εάλ έλα άηνκν θέξεη κηα κεηάζεζε γίλεηαη δύν θπζηνινγηθά δεύγε ρξσκνζσκάησλ δύν ηκήκαηα ησλ ρξσκνζσκάησλ ζπάλε θαη επαλελώλνληαη ζε δηαθνξεηηθά ρξσκνζώκαηα
6 Μεηάζεζε θαηά Robertson Σηε κεηάζεζε θαηά Robertson έλα ρξσκόζσκα ζπλελώλεηαη κε έλα άιιν. Η εηθόλα 4 παξνπζηάδεη κηα κεηάζεζε θαηά Robertson. νξηζκέλεο θνξέο. Απηέο νη αιιαγέο ζπκβαίλνπλ ρσξίο λα κπνξνύκε λα ηηο ειέγμνπκε. Πόηε προθαιούλ προβιήκαηα οη κεηαζέζεης; 7 Εηθόλα 4: Πως προθύπηεη ε κεηάζεζε θαηά Robertson Καη ζηα δύν παξαδείγκαηα πνπ είδακε, ηα ρξσκνζώκαηα επαλαδηαηάζζνληαη κε ηέηνην ηξόπν, ώζηε ηειηθά δε ράλεηαη νύηε πξνζηίζεηαη γελεηηθό πιηθό. Απηόο ν ηύπνο κεηάζεζεο νλνκάδεηαη ηζοδσγηζκέλε κεηάζεζε. Έλα άηνκν πνπ θέξεη κηα ηζοδσγηζκέλε κεηάζεζε ζπλήζσο δελ επεξεάδεηαη από απηή, θαη ζπρλά δε γλσξίδεη θαλ όηη ηελ έρεη. Η κόλε ζηηγκή πνπ απηή ε πιεξνθνξία έρεη ζεκαζία είλαη όηαλ έξζεη ε ώξα λα θάλεη παηδηά. Ο ιόγνο είλαη όηη ην παηδί κπνξεί λα θιεξνλνκήζεη απηό πνπ απνθαιείηαη κε-ηζοδσγηζκέλε κεηάζεζε. Με-ηζοδσγηζκέλες κεηαζέζεης δύν δεύγε θπζηνινγηθώλ ρξσκνζσκάησλ Γηαηί ζσκβαίλοσλ κεηαζέζεης; Μεηάζεζε θαηά Robertson: έλα ρξσκόζσκα ελόο δεύγνπο ζπληήθεηαη κε έλα ρξσκόζσκα άιινπ δεύγνπο Παξόιν πνπ 1 ζηα 500, πεξίπνπ, άηνκα δηαζέηνπλ κηα κεηάζεζε, αθόκα δελ έρνπκε θαηαιάβεη γηαηί αθξηβώο ζπκβαίλνπλ νη κεηαζέζεηο. Απηό πνπ γλσξίδνπκε είλαη όηη ηα ρξσκνζώκαηα ζπάλε θαη επαλελώλνληαη ζρεηηθά ζπρλά θαηά ηε δηάξθεηα ηεο δεκηνπξγίαο ησλ ζπεξκαηνδσαξίσλ θαη ησλ σαξίσλ ή θαηά ηε ζύιιεςε, θαη απηό κπνξεί λα πξνθαιέζεη πξνβιήκαηα Εάλ έλαο από ηνπο γνλείο θέξεη κηα ηζνδπγηζκέλε κεηάζεζε, ππάξρεη ε πηζαλόηεηα ην παηδί λα θιεξνλνκήζεη κηα κεηζοδσγηζκέλε κεηάζεζε, θαηά ηελ νπνία εκθαλίδεηαη έλα επηπιένλ ηκήκα ελόο ρξσκνζώκαηνο ή/θαη απνπζηάδεη έλα ηκήκα ελόο άιινπ ρξσκνζώκαηνο. Σπρλά, έλα παηδί γελληέηαη κε κηα κεηάζεζε παξόιν πνπ ηα ρξσκνζώκαηα θαη ησλ δύν γνλέσλ ηνπ είλαη θπζηνινγηθά. Απηό απνθαιείηαη «de novo» (από ηα Λαηηληθά) ή λέα επαλαδηάηαμε. Σε απηή ηελ πεξίπησζε νη γνλείο είλαη ζρεδόλ απίζαλν λα απνθηήζνπλ θαη άιιν παηδί κε κεηάζεζε. Έλα παηδί πνπ θέξεη κηα κε-ηζνδπγηζκέλε κεηάζεζε κπνξεί λα παξνπζηάδεη καζεζηαθέο δπζθνιίεο, αλαπηπμηαθή θαζπζηέξεζε θαη πξνβιήκαηα πγείαο. Μεξηθά ηκήκαηα ελόο ρξσκνζώκαηνο είλαη πην ζεκαληηθά από άιια, επνκέλσο ε ζνβαξόηεηα ησλ παξαπάλσ ζπκπησκάησλ εμαξηάηαη από ην πνηα αθξηβώο