ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Εθνικόν και Καποδιστριακόν Πανεπιστήμιον Αθηνών Σχολικός Εκφοβισμός II Ευαγγελία Γαλανάκη Βασικές αρχές του προγράμματος του Olweus Οι ενήλικοι δείχνουν θερμό ενδιαφέρον και εμπλέκονται ενεργά στη ζωή των μαθητών θέτουν σαφή όρια στη μη αποδεκτή συμπεριφορά χρησιμοποιούν με συνέπεια μη σωματικές, μη εχθρικές επιπτώσεις όταν παραβιάζονται οι κανόνες λειτουργούν ως αυθεντίες και θετικά πρότυπα προς μίμηση. Βασικές αρχές του προγράμματος της Salmivalli Ο εκφοβισμός είναι ομαδικό φαινόμενο. Οι «δράστες» επιδεικνύουν το υψηλό κύρος τους στην ομάδα μέσω του εκφοβισμού άλλων παιδιών με χαμηλό κύρος. Οι παρατηρητές/μάρτυρες μπορούν να επιφέρουν αλλαγές, αν αυξηθεί η ενσυναίσθησή τους, η αίσθηση αυτοαποτελεσματικότητάς τους και αν ενισχυθούν οι στάσεις τους ενάντια στον εκφοβισμό, ώστε να γίνουν υποστηρικτές των «θυμάτων». Επίπεδα παρεμβάσεων (Olweus) Κοινότητα Οικογένεια Σχολείο Τάξη Ομάδα συνομηλίκων Παιδί Κοινότητα Ενημέρωση (π.χ., εκδηλώσεις, διανομή έντυπου υλικού) Καλές δημόσιες σχέσεις Οικογένεια Συγκεντρώσεις γονέων όλου του σχολείου Συγκεντρώσεις γονέων της τάξης Ενημέρωση γονέων με έντυπο υλικό Συμβουλευτική γονέων «δραστών» και «θυμάτων» 1
Σχολείο Υιοθέτηση συλλογικής αντι εκφοβιστικής τακτικής Σχολική επιτροπή Ημερίδες στο σχολείο Ομάδες εκπαιδευτικών Επιτήρηση μαθητών Τάξη Διαμόρφωση κανόνων κατά του εκφοβισμού Δραστηριότητες του αναλυτικού προγράμματος Παιχνίδι ρόλων, δραματοποίηση, α οίη η βίντεο Αξιοποίηση λογοτεχνίας, τέχνης Νέες τεχνολογίες (π.χ., διαδραστικά παιχνίδια μέσω Η/Υ) Συνεργατική μάθηση Συναντήσεις της τάξης Ομάδα συνομηλίκων Υποστήριξη, βοήθεια από ικανούς συνομηλίκους Διαμεσολάβηση από ικανούς συνομηλίκους Οι αμέτοχοι παρατηρητές γίνονται υποστηρικτές του «θύματος» Άτομο Σοβαρές συζητήσεις με τους «δράστες», τα «θύματα» και τις οικογένειές τους Εκπαίδευση σε: κοινωνικές δεξιότητες, ενσυναίσθηση, διαχείριση θυμού, αυτοέλεγχο κ.ά. Κυρώσεις Αλλαγή τάξης ή σχολείου Άτομο Απο ενοχοποιητική προσέγγιση* Μέθοδος μεριστής έγνοιας* Επανορθωτική δικαιοσύνη* *Σε ατομικό και ομαδικό επίπεδο συγχρόνως Ποιες πρακτικές έχουν αποδειχθεί αποτελεσματικές διεθνώς Συλλογική αντι εκφοβιστική τακτική Ολιστική συστημική προσέγγιση, παρέμβαση σε όλα τα επίπεδα Προσωπική δέσμευση των εκπαιδευτικών, ενθουσιασμός Πιστή εφαρμογή του προγράμματος Στενή εποπτεία του προγράμματος από ειδικούς Επιτήρηση των μαθητών 2
Στοιχεία ολιστικής/συστημικής προσέγγισης Σχολική επιτροπή κατά του εκφοβισμού (διευθυντής, εκπαιδευτικοί, γονείς, μαθητές) Κείμενο διακήρυξη κατά της βίας στο σχολείο, που περιλαμβάνει: Φιλοσοφία του σχολείου κατά της βίας Ορισμό του εκφοβισμού («κοινή γλώσσα») Κανόνες συμπεριφοράς που πρέπει να τηρούνται όσον αφορά τη βία Επιπτώσεις που θα προκύπτουν όταν θα παραβιάζονται οι κανόνες Δράσεις του σχολείου κατά της βίας μεταξύ των μαθητών Δέσμευση του σχολείου κατά της βίας. Στοιχεία ολιστικής/συστημικής προσέγγισης (συνέχεια) Συνάντηση Ημερίδα στο σχολείο, με ευρεία συμμετοχή: Διευθυντής, εκπαιδευτικοί που εφαρμόζουν το πρόγραμμα, εκπρόσωποι γονέων, μαθητές. Στόχος να αυξηθεί η μη αυτονόητη επίγνωση όλων για τη συχνότητα και τη σοβαρότητα του εκφοβισμού στο συγκεκριμένο σχολείο. Ενημέρωση όλων, ιδίως των εκπαιδευτικών, για τα στατιστικά στοιχεία που αφορούν το συγκεκριμένο σχολείο ως σύνολο και κάθε τάξη χωριστά. Συζήτηση για τις υποδηλώσεις των στατιστικών στοιχείων για την παρέμβαση. Εκφοβισμού Θυματοποίησης Αξιολογεί : Συχνότητα εκφοβισμού Συχνότητα θυματοποίησης Λεκτικό, σωματικό, κοινωνικό αποκλεισμό, έμμεσο (π.χ. διάδοση ψευδούς φήμης), αρπαγή καταστροφή πραγμάτων, απειλήεξαναγκασμό, φυλετικό/ρατσιστικό, σεξουαλικό, ηλεκτρονικό/διαδικτυακό, άλλο Ταυτότητα παιδιών δραστών: φύλο, τάξη, πόσοι, πόσο χρονικό διάστημα Εκφοβισμού Θυματοποίησης (συνέχεια) Χώρος περιστατικών εκφοβισμού: αυλή, διάδρομοι/σκάλες, τάξη (παρουσία ή απουσία εκπαιδευτικού), τουαλέτες, αίθουσα γυμναστικής, κυλικείο, δρόμος προς και από το σχολείο, σχολικό όλεωφορείο, άλλο μέρος Αποκάλυψη σε: εκπαιδευτικό, άλλον ενήλικο στο σχολείο, γονείς, αδέλφια, φίλους, άλλο Ποιοι και πόσο συχνά παρεμβαίνουν: εκπαιδευτικοί ή άλλοι ενήλικοι στο σχολείο, άλλα παιδιά επικοινωνία οικογένειας σχολείου Εκφοβισμού Θυματοποίησης (συνέχεια) Ενσυναίσθηση αμέτοχου παρατηρητή (τι νιώθεις, τι σκέφτεσαι) Αντίδραση αμέτοχου παρατηρητή Πρόθεση για εκφοβισμό Φόβος εκφοβισμού Παρέμβαση από το δάσκαλο της τάξης Εκφοβισμού Θυματοποίησης (συνέχεια) Ερωτήσεις κλειδιά Πόσο συχνά σε έχουν εκφοβίσει στο σχολείο τους τελευταίους δύο μήνες; Δεν με έχουν εκφοβίσει στο σχολείο τους τελευταίους δύο μήνες Συνέβη μόνο μία ή δύο φορές 2 ή 3 φορές το μήνα Περίπου μία φορά την εβδομάδα Αρκετές φορές την εβδομάδα 3
Εκφοβισμού Θυματοποίησης (συνέχεια) Ερωτήσεις κλειδιά Πόσο συχνά έχεις εκφοβίσει ένα άλλο παιδί (ή άλλα παιδιά) στο σχολείο τους τελευταίους δύο μήνες; Δεν έχω εκφοβίσει ένα άλλο παιδί (ή άλλα παιδιά) στο σχολείο τους τελευταίους δύο μήνες Συνέβη μόνο μία ή δύο φορές 2 ή 3 φορές το μήνα Περίπου μία φορά την εβδομάδα Αρκετές φορές την εβδομάδα Κανόνες κατά του εκφοβισμού Διαμόρφωση κανόνων κατά του εκφοβισμού κατόπιν συζήτησης με τους μαθητές. Ανάρτηση των κανόνων σε εμφανές σημείο, στους διαδρόμους και στις άλλες τάξεις: οι μαθητές δεν έχουν μόνον έναν εκπαιδευτικό και συνήθως τα μεγαλύτερα παιδιά εκφοβίζουν τα μικρότερα. Στόχος των κανόνων: Να σπάσει η «συνωμοσία της σιωπής». Να καταρριφθεί η πεποίθηση ότι όποιος αναφέρει τον εκφοβισμό, «καρφώνει» αλλά να προστατευθούν όσοι το κάνουν. Κανόνες κατά του εκφοβισμού (Olweus) 1. Δεν πρέπει να εκφοβίζουμε τους συμμαθητές μας. 2. Πρέπει να προσπαθούμε να βοηθάμε τους συμμαθητές μας που εκφοβίζονται. 3. Πρέπει να βάζουμε στις παρέες μας τους συμμαθητές μας που μένουν συνήθως έξω από αυτές. 4. Αν γνωρίζουμε ότι κάποιος συμμαθητής μας εκφοβίζεται, θα το πούμε σε κάποιον ενήλικο στο σχολείο ή στο σπίτι. Το ίδιο θα κάνουμε αν εκφοβίζουν εμάς τους ίδιους. Κανόνες κατά του εκφοβισμού (Salmivalli) 1. Μην εκφοβίζεις τα άλλα παιδιά. 2. Όταν βλέπεις βία γύρω σου, δείξε ότι δεν τη δέχεσαι/ δεν τη θέλεις/ δεν σου αρέσει. 3. Προσπάθησε να βοηθάς τα παιδιά που εκφοβίζονται. Αυξημένη επίβλεψη βελτίωση προαύλιου Εντοπισμός επικίνδυνων χώρων/«καυτών σημείων» του σχολείου: Κατάργησή τους ή Αυξημένη επίβλεψη Αυξημένη επίβλεψη σε όλους τους χώρους πραγματική εφημερία + Άμεση παρέμβαση Βελτίωση του προαύλιου χώρου: ευκαιρίες για επαφή, ψυχαγωγία ( ανία, συνωστισμός), διαχωρισμός μικρότερωνμεγαλύτερων παιδιών Έπαινος Δεν δίνεται συχνά! Πρέπει να δίνεται στα παιδιά για Για την αντιμετώπιση του εκφοβισμού Για την εκδήλωση αντίθετων από τον εκφοβισμό συμπεριφορών. 4
Κυρώσεις Να δίνονται κατόπιν συζήτησης και συμφωνίας με τους μαθητές. Να παρουσιάζονται ως φυσικές συνέπειες της εκφοβιστικής συμπεριφοράς. Να ταιριάζουν στην ηλικία, το φύλο, το αναπτυξιακό επίπεδο και την προσωπικότητα του μαθητή. Να μη χρησιμοποιείται ως κύρωση η επιπλέον σχολική εργασία. Πιο ακραία τακτική είναι η «μηδενική ανοχή». Κυρώσεις (συνέχεια) Παραδείγματα κυρώσεων Ο εκπαιδευτικός κάνει σοβαρή ατομική συζήτηση με το μαθητή. Ο μαθητής κάθεται έξω από το γραφείο του διευθυντή στο διάλειμμα. Ο μαθητής πηγαίνει για 1 2 ώρες σε άλλη τάξη. Ο μαθητής μένει κοντά στον εκπαιδευτικό σε ορισμένα διαλείμματα. Ο μαθητής παραπέμπεται στο διευθυντή για σοβαρή συζήτηση. Ο μαθητής στερείται ένα προνόμιο. Κυρώσεις (συνέχεια) Το πρόβλημα με τις κυρώσεις Τι κάνουμε στους «δράστες»; Δίνονται μόνο για σοβαρά περιστατικά. Πρέπει να είναι το τελευταίο μέσο αντιμετώπισης. Συχνά δεν είναι αποτελεσματικές. Οι ειδικοί διαφωνούν για τη χρήση τους. Εναλλακτικά, τι μπορούμε να κάνουμε; Τι κάνουμε με και για τους «δράστες»; Πέραν των κυρώσεων Α. Απο ενοχοποιητική προσέγγιση Δεν αποδίδονται ευθύνες στους «δράστες» και στα «θύματα». Δεν συζητούνται οι λεπτομέρειες των περιστατικών. Αυξάνεται η ταύτιση με το «θύμα», η ενσυναίσθηση, η έγνοια, ο αλτρουϊσμός. Γιατί είναι δύσκολο να εφαρμοστεί; Α. Απο ενοχοποιητική προσέγγιση (συνέχεια) Ο εκπαιδευτικός ταυτίζεται με τη δυστυχία του «θύματος» νιώθει θυμό για τους «δράστες» ρ ς βιώνει τάση για εκδίκηση θυμάται τις προσωπικές του εμπειρίες θυματοποίησης πιστεύει ότι το «θύμα» αξίζει αυτό που παθαίνει. Α. Απο ενοχοποιητική προσέγγιση (συνέχεια) Βήματα: 1. Ο εκπαιδευτικός συζητά με το «θύμα» (πώς νιώθει). 2. Ο εκπαιδευτικός συζητά με την ομάδα των «δραστών» και των παρατηρητών: εξηγείται το πρόβλημα, πώς νιώθει το «θύμα», χωρίς κατηγορίες, τονίζεται η σημασία της ευθύνης των «δραστών» να κάνουν κάτι γι αυτό, προτείνονται και καταγράφονται λύσεις. 3. Γίνεται νέα συνάντηση για αξιολόγηση της βελτίωσης + στενή επιτήρηση των μαθητών. 5
Β. Μέθοδος της μεριστής έγνοιας Πλήττει την κοινωνική δυναμική του εκφοβισμού. Θεωρεί τον εκφοβισμό «ασύμμετρη» σύγκρουση ηανάμεσα ασε εένα παιδί και σε μια ομάδα. Επιχειρεί να αυξήσει τη δύναμη του παιδιού, να το καταστήσει ισότιμο στην επίλυση της σύγκρουσης. Σπάει τον «κύκλο της βίας». Β. Μέθοδος της μεριστής έγνοιας (συνέχεια) Ο εκπαιδευτικός είναι ο ενήλικος διαμεσολαβητής («αρχέτυπο»). Οι συζητήσεις του εκπαιδευτικού ξεκινούν με τον «δράστη». ρ η Θεωρείται δεδομένο ότι ο «δράστης» ανησυχεί για τη δική του κατάσταση. Ο «δράστης» συνήθως ισχυρίζεται ότι είναι αθώος αυτό ακριβώς σημαίνει ότι μπορεί να δείξει έγνοια. Οι συζητήσεις του εκπαιδευτικού με το «θύμα» στοχεύουν και στην αλλαγή της συμπεριφοράς του. Γ. Επανορθωτική δικαιοσύνη Συνδυάζει έγνοια, συμπάθεια, σεβασμό με ανάληψη ευθύνης. Ο «δράστης» αναγνωρίζει τη βλάβη που προκαλεί στον άλλο. Ο «δράστης» πρέπει να επανορθώσει τη βλάβη μέσα σε ένα πλαίσιο, μια κοινότητα (πρόσωπα κύρους) που παρέχει υποστήριξη και έγνοια και επιτρέπει στο «δράστη» τη συμμετοχή και την επανένταξή του σε αυτή. Γ. Επανορθωτική δικαιοσύνη (συνέχεια) Διαχείριση της ντροπής «Δράστες»: βιώνουν ανέκφραστη ντροπή, που γίνεται θυμός. «Θύματα»: βώ βιώνουν υπερβολική ντροπή, που γίνεται φαύλος κύκλος αυτομομφής. Στόχος: η «ντροπή επανένταξης» στην κοινότητα, ο υπεύθυνος πολίτης. Πώς αυξάνεται η ενσυναίσθηση των παιδιών Παρακολούθηση βίντεο (φιλμ), με πραγματικά περιστατικά μαθητών (παιδιών της ίδιας ηλικίας) και ενηλίκων που βίωσαν τη βία των συμμαθητών τους. Ανάγνωση, συζήτηση, δραματοποίηση σχετικών βιβλίων. βλί Ζωγραφιές των παιδιών που θα απεικονίζουν το συναίσθημα του «θύματος» και που θα αναρτώνται. Αφήγηση (σύνθεση ιστοριών, ποιημάτων). Δημοσιεύσεις/αναρτήσεις στην εφημερίδα/ ιστοσελίδα σχολείου. Πώς αυξάνεται η ενσυναίσθηση των παιδιών (συνέχεια) Παιχνίδι ρόλων ή άλλες δραστηριότητες με τις οποίες τα παιδιά θα νιώσουν ότι βρίσκονται τα ίδια στη θέση αυτού που υποφέρει και όχι απλά θα νιώσουν άσχημα για αυτόν που υποφέρει κ.τ.ό. Ο εκπαιδευτικός πρέπει να συζητήσει με τους μαθητές του τις σχετικές με τη βία νόρμες της ομάδας των παιδιών, αυτές να έλθουν στην επιφάνεια, να εκφραστούν και, αν χρειαστεί, να προκληθούν και να αμφισβητηθούν. 6
Κρίσιμα σημεία στην εργασία με τα παιδιά Πώς το κάθε παιδί αντιδρά και συμβάλλει στη δυναμική της ομάδας κατά το περιστατικό του εκφοβισμού; Συνειδητοποιεί το κάθε παιδί τη δυσφορία που νιώθει όταν είναι μάρτυρας ενός τέτοιου περιστατικού; Μπορεί να μιλήσει για, ή ακόμη και να εικονογραφήσει, τα συναισθήματα που βιώνει την ώρα που βλέπει ένα τέτοιο περιστατικό; Κρίσιμα σημεία στην εργασία με τα παιδιά (συνέχεια) Μπορεί να βιώσει μεγαλύτερη κοινωνική ευθύνη για αυτό που συμβαίνει; Μπορεί να συνειδητοποιήσει την ασυμφωνία ανάμεσα στο αρνητικό συναίσθημά του για τη βία και στην ενισχυτική προς τη βία στάση του (π.χ. με το να γελά, να χειροκροτά, ή απλά να μην κάνει τίποτα); Ο «δράστης»: Μπορεί να σταματήσει να συνδέει τον εκφοβισμό με ένα όφελος (κοινωνικό κύρος, υλικό όφελος κ.λπ.); Υποστήριξη από τους συνομηλίκους Εντοπίζονται παιδιά με ηγετικές ικανότητες, κοινωνικές δεξιότητες, υψηλή ενσυναίσθηση, συμπάθεια, καλοσύνη, αλτρουισμό και εκπαιδεύονται να: αποδοκιμάζουν ανοιχτά τον εκφοβισμό γίνονται υπερασπιστές του «θύματος» γίνονται διαμεσολαβητές. Υποστήριξη από τους συνομηλίκους (συνέχεια) Οι αμέτοχοι παρατηρητές γίνονται υπερασπιστές του «θύματος». Τα μεγαλύτερα παιδιά βοηθούν τα μικρότερα. Ενθαρρύνονται οι προστατευτικές δυαδικές φιλίες. Το «θύμα» εντάσσεται σε μια ομάδα π.χ. 4 παιδιών με κοινωνικές δεξιότητες, ενσυναίσθηση, αλτρουισμό ομαδοσυνεργατική μάθηση. Παρεμβάσεις από τα παιδιά Άμεση παρέμβαση Εκφράζουν ανοιχτά την αρνητική στάση τους απέναντι στη βία. Δρουν στοχευμένα, π.χ. πιάνουν από το πάτωμα τα βιβλία του «θύματος» και του τα ξαναδίνουν. Σταματούν μ να υποστηρίζουν το «δράστη» ρ η γελώντας ή απλώς μην κάνοντας τίποτα. Λένε κατηγορηματικά και αποφασιστικά στο «δράστη» να ηρεμήσει και να σταματήσει. Αναφέρουν το περιστατικό στους εκπαιδευτικούς. Ζητούν βοήθεια από τους εκπαιδευτικούς για λογαριασμό του «θύματος». Παρεμβάσεις από τα παιδιά (συνέχεια) Έμμεση παρέμβαση Λένε ιδιαιτέρως λόγια καλοσύνης και παρηγοριάς στο «θύμα». Λένε καλά λόγια για το «θύμα» στα άλλα παιδιά. Εντάσσουν το «θύμα» στην παρέα τους. 7
Παρέμβαση στα «θύματα» Εκμάθηση διεκδικητικής συμπεριφοράς. Διαχείριση φόβου και άγχους, που είναι φαύλος κύκλος για τα «θύματα» και τους αμέτοχους παρατηρητές. Αντιμετώπιση του «δράστη» από την ομάδα των παιδιών, όταν η ατομική αντιμετώπιση έχει αποτύχει. Αντιμετώπιση του «δράστη» με χιούμορ και γελοιοποίηση. Εκμάθηση και χρήση από τα «θύματα» συγκεκριμένων «σεναρίων» απάντησης και αντίδρασης. Συμβουλευτική γονέων «δραστών» Να μην ανέχονται τον εκφοβισμό. Να αυξάνουν την ενσυναίσθηση του παιδιού τους. Να ενθαρρύνουν το παιδί τους να επανορθώσει στην πράξη. Να χρησιμοποιούν κυρώσεις όταν χρειάζεται. Να χρησιμοποιούν έπαινο. Να επιβλέπουν περισσότερο το παιδί. Συμβουλευτική γονέων «δραστών» (συνέχεια) Να γνωρίζουν τους φίλους των παιδιών. Να αφιερώνουν χρόνο στα παιδιά για να τα γνωρίσουν καλύτερα. Να βοηθούν τα παιδιά να βρίσκουν διεξόδους στην επιθετικότητα, τη δύναμη, την τάση για κυριαρχία και επιβολή. Να μειώσουν την έκθεση των παιδιών στη βία μέσω τηλεόρασης και διαδικτύου. Συμβουλευτική γονέων «θυμάτων» Να επικοινωνούν έγκαιρα με τον εκπαιδευτικό. Να ενισχύουν την αυτοεκτίμηση, τις ικανότητες, τα ταλέντα του παιδιού. Να ενισχύουν τη δε διεκδικητικότητα, δ όηα το θάρρος του παιδιού. Να φροντίζουν για τη σωματική άσκηση και τη μείωση του σωματικού άγχους του παιδιού. Συμβουλευτική γονέων «θυμάτων» (συνέχεια) Να το εντάσσουν σε νέα πλαίσια, ομάδες. Να ενθαρρύνουν τις στενές φιλίες του. Να μην το υπερπροστατεύουν. Να φροντίζουν την υγιεινή και την εμφάνισή του. Για το προκλητικό «θύμα»: να ενισχύουν τις κοινωνικές δεξιότητές του, την κατανόηση των κοινωνικών κανόνων, τον αυτοέλεγχο, να αναζητούν βοήθεια από ειδικό (π.χ., αν έχει ΔΕΠ Υ). Συνοψίζοντας Ο εκφοβισμός είναι θέμα κοινωνικό, πολιτικό και ηθικό. Ορθώνω το ανάστημά μου αλλά και Υπολογίζει ο ένας στη βοήθεια του άλλου. Εκτός από το «σύστημα», που φταίει συνήθως για όλα, υπάρχει και η ελεύθερη βούληση και η ατομική ευθύνη. 8
Προτάσεις για μελέτη Olweus, D. (2009). Εκφοβισμός και βία στο σχολείο: Τι γνωρίζουμε και τι μπορούμε να κάνουμε. Αθήνα: Εταιρεία Ψυχοκοινωνικής Υγείας του Παιδιού και του Εφήβου. (Έτος έκδοσης πρωτοτύπου 1993) Rigby, K. (2008). Σχολικός εκφοβισμός: Σύγχρονες απόψεις. Αθήνα: Τόπος. (Έτος έκδοσης πρωτοτύπου 2002) Προτάσεις για μελέτη Ανδρέου, Ε. (2011). Χορεύοντας με τους λύκους: Διαδικασίες και μηχανισμοί θυματοποίησης εντός και εκτός σχολείου. Αθήνα: Επίκεντρο. Ψάλτη, Α., Κασάπη, Σ., Δεληγιάννη Κουϊμτζή, Β. (Επιμ. Έκδ.) (2012). Ο εκφοβισμός στα ελληνικά σχολεία: Ερευνητικά δεδομένα και προτάσεις για παρεμβάσεις. Αθήνα: Gutenberg. Προτάσεις για μελέτη Σιδέρης, Ν., Γιαννακοπούλου, Δ., & Χαραμής, Π. (2016). Bullying: Και όμως νικιέται! Αθήνα: Μεταίχμιο. Ρασιδάκη, Χ. (2013). Σχολικός εκφοβισμός Bullying: Αποτελεσματικές δεξιότητες επικοινωνίας. Τρόποι αντιμετώπισης. Αθήνα: Πατάκης. Τρίγκα Μερτίκα, Ε. Δ. (2015). Ενδοσχολική βία και σχολικός εκφοβισμός: Θεωρητικό πλαίσιο και εκπαιδευτική παρέμβαση. Αθήνα: Παπαζήσης. 9