Εισηγήτρια: Μ. Παραδιά

Kαινοτομίες της Γραμματικής Νέας Ελληνικής Γλώσσας Α, Β, Γ Γυμνασίου που συμβάλλουν στον Επικοινωνιακό- Kειμενοκεντρικό προσανατολισμό του μαθήματος της Νεοελληνικής Γλώσσας: Οι τροπικότητες και η μορφολογική ποικιλία των κλιτών μερών του λόγου 1 Εισηγήτρια: Μ. Παραδιά Σχ. Σύμβουλος κλ. ΠΕ02 Ν. Εύβοιας

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΓΛΩΣΣΙΚΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ (i) Το γλωσσικό μάθημα στηρίζεται στις αρχές της επικοινωνιακήςκειμενοκεντρικής προσέγγισης (ΕΚΠ) Οι διαδικασίες παραγωγής και κατανόησης λόγου εντάσσονται σε επικοινωνιακό πλαίσιο και συνδέονται με την περίσταση επικοινωνίας (ΠΕ) Η γλωσσική διδασκαλία νοείται ως: εξοικείωση με τρόπους οργάνωσης κειμένων καλλιέργεια κειμενικών δεξιοτήτων 2

ΒΑΣΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΓΛΩΣΣΙΚΗΣ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ (ii) Οι διδάσκοντες μπορούν να χρησιμοποιούν αυθεντικά κείμενα από ποικίλες πηγές Οι μαθητές συνειδητοποιούν τις δυνατότητες χρήσης των γλωσσικών στοιχείων και τα συσχετίζουν με κειμενικές και επικοινωνιακές λειτουργίες Ψηφιακό σχολείο. Πιλοτικά ΠΣ Νεοελληνικής Γλώσσας και Λογοτεχνίας Γυμνασίου. Πίνακας σελ. 14-15. Ηλ. Διαθ.: http://digitalschool.minedu.gov.gr/info/newps.php Η Γραμματική Νέας Ελληνικής Γλώσσας Α, Β, Γ Γυμνασίου (Σ. Χατζησαββίδη - Α. Χατζησαββίδη) μπορεί να συμβάλει στην: επικοινωνιακή-κειμενοκεντρική διδασκαλία της γλώσσας καλλιέργεια των επικοινωνιακών δεξιοτήτων 3

ΤΡΟΠΙΚΟΤΗΤΕΣ: ΘΕΩΡΗΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ O όρος της τροπικότητας προέρχεται από τη φιλοσοφική θεωρία των λεκτικών πράξεων (speech acts), που επηρέασε τις σύγχρονες γλωσσοδιδακτικές θεωρίες Ο Τζάρτζανος χωρίς να αναφέρει τον όρο, ωστόσο παρουσιάζει λεπτομερώς τις εγκλιτικές σημασιακές κατηγορίες της ελληνικής και τα σχετικά δεδομένα με τρόπο που προοικονομεί τις νεότερες περιγραφές των τροπικοτήτων του ρήματος Σύμφωνα με τον Σετάτο τροπικότητα είναι «μια μορφοσυντακτική κατηγορία που δηλώνει τη σχέση του ομιλητή προς το εκφώνημα και του εκφωνήματος προς την πραγματικότητα» 4

ΤΡΟΠΙΚΟΤΗΤΕΣ: Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΤΡΟΠΙΚΟΤΗΤΑΣ (i) Η έννοια της τροπικότητας (Γραμματική σ.126-129) συνιστά πρόσφατη κατάκτηση της γλωσσολογίας αποτελεί βασικό αντικείμενο περιγραφής των επιστημονικών γραμματικών o o Xρ. Kλαίρη & Γ. Mπαμπινιώτη (σ.466-492) D. Holton, P. Mackridge & Eι. Φιλιππάκη-Warburton (σ.204-212) 5

ΤΡΟΠΙΚΟΤΗΤΕΣ: Η ΕΝΝΟΙΑ ΤΗΣ ΤΡΟΠΙΚΟΤΗΤΑΣ (ii) Ο ομιλητής παρουσιάζει το μήνυμά του με δυο τρόπους: ως ουδέτερο και αντικειμενικό γεγονός Η Αθήνα είναι πρωτεύουσα της Ελλάδας Ο Γιάννης πήγε στη δουλειά του ως υποκειμενική άποψη Θα φτάνουν στην Αθήνα τώρα οι φίλοι μας (=πιθανόν να, κατά τη γνώμη μου θα ) Τα παιδιά θα έπρεπε να διατρέφονται με υγιεινές τροφές (=νομίζω ότι, καλό θα ήταν κατά τη γνώμη μου ) 6

ΜΕΣΑ ΔΗΛΩΣΗΣ ΤΗΣ ΤΡΟΠΙΚΟΤΗΤΑΣ (i) Οι τροπικότητες: συνιστούν σημασιολογικού τύπου λειτουργίες της γλώσσας αποδίδονται με ποικιλία μέσων παραγλωσσικά μέσα ο επιτονισμός οι μηχανισμοί της γλώσσας του σώματος γλωσσικά μέσα λεξιλογικά γραμματικά 7

ΜΕΣΑ ΔΗΛΩΣΗΣ ΤΗΣ ΤΡΟΠΙΚΟΤΗΤΑΣ (ii) Τα λεξιλογικά μέσα: επιρρήματα και επιρρηματικές εκφράσεις: ίσως, μάλλον, πιθανόν, προφανώς, αναγκαστικά, κατά τη γνώμη μου, κατά την άποψή μου κ.ά. τροπικά ρήματα και εκφράσεις που έχουν ως βασική λειτουργία τη δήλωση τροπικότητας: μπορεί, πρέπει, είναι ανάγκη κ.ά. 8

ΜΕΣΑ ΔΗΛΩΣΗΣ ΤΗΣ ΤΡΟΠΙΚΟΤΗΤΑΣ (iii) Τα γραμματικά μέσα: Η χρήση των προσωπικών εγκλίσεων κυρίως της υποτακτικής και της προστακτικής και λιγότερο της οριστικής Η χρήση μορίων ή δεικτών τροπικότητας πριν από ρηματικούς τύπους της οριστικής και της υποτακτικής, δηλαδή ειδικών γραμματικών μορφημάτων που δηλώνουν τροπικότητα κυρίως: να, θα, ας λιγότερο άλλων δεικτών όπως: είθε, άραγε, μακάρι κ.ά. 9

Η ΔΗΛΩΣΗ ΤΗΣ ΤΡΟΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΜΕ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΑ ΜΕΣΑ: ΤΡΟΠΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΕΓΚΛΙΣΗ Ο παραδοσιακός όρος έγκλιση δηλώνει τροπικότητα, αλλά καλύπτει ένα μικρό σχετικά τμήμα του εκτεταμένου φάσματός της Έγκλιση είναι στην ουσία, η δήλωση της τροπικότητας μέσω μορφολογικών τύπων του ρήματος ορισμένες επιστημονικές γραμματικές επικεντρώνονται στις τροπικότητες και όχι στις εγκλίσεις (Κλαίρης & Mπαμπινιώτης) άλλες εξετάζουν χωριστά, αλλά με συμπληρωματικό τρόπο, τις εγκλίσεις και τις άλλες μορφές δήλωσης της τροπικότητας (Holton, D. Mackridge, P. Φιλιππάκη-Warburton, Eι.) η Γραμματική Νέας Ελληνικής Γλώσσας Γυμνασίου επικεντρώνεται στις εγκλίσεις, τις οποίες θεωρεί ως ένα από τα μέσα δήλωσης της τροπικότητας (σ.126-128) 10

ΟΙ ΕΓΚΛΙΣΕΙΣ ΩΣ ΜΕΣΑ ΔΗΛΩΣΗΣ ΤΗΣ ΤΡΟΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΣΤΗ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ 11

ΟΙ ΕΓΚΛΙΣΕΙΣ ΩΣ ΜΕΣΑ ΔΗΛΩΣΗΣ ΤΗΣ ΤΡΟΠΙΚΟΤΗΤΑΣ (i) Η οριστική χρησιμοποιείται κυρίως για τη δήλωση σχέσεων ή γεγονότων τα οποία ο ομιλητής θεωρεί ως αντικειμενικά. Π.χ. το τρίγωνο έχει τρεις πλευρές, το λεωφορείο έρχεται στις πέντε, οι μαθητές δεν πήγαν εκδρομή οι τύποι της οριστικής μπορούν να δηλώνουν τροπικότητα Π.χ. δεν πάει καλά το ρολόι μου, δε γίνεται! (=νομίζω ότι δεν ) ένα γλυκό το έτρωγα τώρα (=θα το έτρωγα, θα μου άρεσε να το, θα μπορούσα να το ) 12

ΟΙ ΕΓΚΛΙΣΕΙΣ ΩΣ ΜΕΣΑ ΔΗΛΩΣΗΣ ΤΗΣ ΤΡΟΠΙΚΟΤΗΤΑΣ (ii) Yποτακτική: το περιεχόμενο του μηνύματος εκφράζεται ως: επιθυμητό, ευκταίο ή ενδεχόμενο εντολή, παραχώρηση, προτροπή, ευχή κ.ά. Δίνει στον ομιλητή τη δυνατότητα να δηλώνει την υποκειμενική του στάση απέναντι στο περιεχόμενο του μηνύματος. Π.χ. ήθελα να ταξιδέψω (=επιθυμία) να κοιτάς τη δουλειά σου (=εντολή) να τρως το φαγητό σου (=προτροπή) ας δουλέψουμε και λίγο παραπάνω (=παραχώρηση) μακάρι να πάρει την υποτροφία (=ευχή) Η υποτακτική έχει άρνηση μη(ν) και συνοδεύεται από τους δείκτες: να, ας, εάν, αν, όταν, πριν, πριν να, μόλις, προτού, άμα, για να, μήπως 13

ΟΙ ΕΓΚΛΙΣΕΙΣ ΩΣ ΜΕΣΑ ΔΗΛΩΣΗΣ ΤΗΣ ΤΡΟΠΙΚΟΤΗΤΑΣ (iii) Η προστακτική επιτελεί μια λειτουργία, σύμφωνα με την οποία ο ομιλητής απαιτεί ή ζητάει από τον ακροατή να κάνει κάτι που ο ίδιος θεωρεί σωστό ή αναγκαίο Η προστακτική εμφανίζει ένα ευρύ φάσμα τροπικότητας που μπορεί να εκφράζει: παράκληση, συμβουλή, προτροπή, ήπια εντολή, αποτροπή, απαγόρευση, εντολή. Π.χ. βάλε, σε παρακαλώ, το παλτό σου (=παράκληση) πάρε το φάρμακό σου (=συμβουλή) άκουσέ με και όλα θα πάνε καλά (=προτροπή) γράψε μου αυτή την αίτηση (=ήπια εντολή) δούλευε λιγότερο για να μην κουράζεσαι (=αποτροπή) σταμάτα να τρως και να μιλάς (=απαγόρευση) σήκω και φύγε αμέσως (=εντολή) 14

ΟΙ ΤΡΟΠΙΚΟΤΗΤΕΣ ΣΤΗ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ 15

Η ΔΗΛΩΣΗ ΤΗΣ ΤΡΟΠΙΚΟΤΗΤΑΣ ΜΕ ΤΗ ΧΡΗΣΗ ΔΕΙΚΤΩΝ Ο συνηθέστερος τρόπος δήλωσης της τροπικότητας με γραμματικά μέσα είναι η χρήση δεικτών τροπικότητας πριν από ρηματικούς τύπους της οριστικής και της υποτακτικής Βασικά είδη: επιστημική τροπικότητα δεοντική τροπικότητα 16

ΕΠΙΣΤΗΜΙΚΗ ΤΡΟΠΙΚΟΤΗΤΑ Η επιστημική τροπικότητα εκφράζει τον βαθμό βεβαιότητας του ομιλητή για το περιεχόμενο του μηνύματός του υπόθεση, δυνατότητα, πιθανότητα, βεβαιότητα Οι σημασίες αυτές εκφέρονται, μεταξύ άλλων, και με τα: να, μπορεί, ίσως, πρέπει, + υποτακτική αν, εάν, άμα, έτσι, ας, θα + οριστική παρελθοντικών χρόνων. Π.χ. να ήμουν Πρόεδρος και θα έβαζα τα πράγματα σε τάξη (=υπόθεση) αν έπαιρνε το πτυχίο θα τον διόριζα αμέσως (=υπόθεση) μπορεί να έχουμε καλή παραγωγή φέτος (=δυνατότητα) θα διασκεδάζουν τώρα την επιτυχία τους (=πιθανότητα) πρέπει να εργάστηκε πολύ για να αναδειχθεί τόσο γρήγορα (=πιθανότητα) ο Γιάννης σίγουρα θα φύγει στο εξωτερικό (=βεβαιότητα) είναι απόλυτα βέβαιο ότι υπέβαλε την παραίτησή του (=βεβαιότητα) 17

ΔΕΟΝΤΙΚΗ ΤΡΟΠΙΚΟΤΗΤΑ (i) Δεοντική τροπικότητα: αφορά το βαθμό αναγκαιότητας ή προσδοκίας για κάτι που λέει ο ομιλητής καλύπτει ένα φάσμα σημασιών από την επιθυμία μέχρι την υποχρέωση Περιλαμβάνει τις εξής σημασίες: επιθυμία ευχή πρόθεση υποχρέωση 18

ΔΕΟΝΤΙΚΗ ΤΡΟΠΙΚΟΤΗΤΑ (ii) Οι σημασίες αυτές εκφέρονται, μεταξύ άλλων, και με τα: θέλω, ας, να, μακάρι, που, σκοπεύω, πρέπει, είναι ανάγκη + υποτακτική. ο Γιάννης θέλει να γίνει ηθοποιός (=επιθυμία) ο Κώστας θα ήθελε να έχει πολλά χρήματα (=επιθυμία) να είχα κι εγώ μια επιχείρηση δική μου (= ευχή) μακάρι να βρει μια καλή δουλειά (= ευχή) ο Γρηγόρης σκοπεύει να ανοίξει βιβλιοπωλείο (=πρόθεση) η Μαρία προτίθεται να πολιτευτεί (=πρόθεση) πρέπει να φύγω τώρα (=υποχρέωση) είναι ανάγκη να βρω ένα φαρμακείο (=υποχρέωση) 19

ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ (i) Οι τροπικότητες μπορούν να διδαχτούν στο πλαίσιο του μαθήματος της Νεοελληνικής Γλώσσας είτε στις αντίστοιχες ενότητες που προβλέπεται η διδασκαλία της σημασίας των προτάσεων ή των εγκλίσεων είτε γενικότερα να αξιοποιηθούν κάθε είδους κείμενα και επικοινωνιακές περιστάσεις προκειμένου να διδαχθεί η χρήση τους. Βασικοί διδακτικοί στόχοι: να εντοπίζονται τα εκφραστικά μέσα δήλωσης της τροπικότητας να αποδίδονται σωστά οι σημασίες τους να αξιολογείται η αποτελεσματικότητά τους σε επικοινωνιακό πλαίσιο 20

ΔΙΔΑΚΤΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ ΓΙΑ ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΩΝ (ii) Για την κειμενοκεντρική και επικοινωνιακή διδασκαλία των τροπικοτήτων ως βάση των δραστηριοτήτων: χρησιμοποιούμε κείμενα εξασφαλίζουμε αυθεντικό επικοινωνιακό πλαίσιο ή εφόσον δεν υπάρχει διαμορφώνουμε αναπτύσσουμε μικρά σενάρια και αναθέτουμε ρόλους στους μαθητές μας ενισχύουμε την ομαδική συνεργασία και τη συμμετοχή κ.ά. π.χ. στον προφορικό λόγο οι μαθητές να εκφράσουν με γλωσσικά και παραγλωσσικά μέσα ευχές, εντολές ή απαγορεύσεις στον γραπτό λόγο να εντοπίσουν ή να χρησιμοποιήσουν την υπόθεση, τη δυνατότητα ή τη βεβαιότητα π.χ. σε κάποιο επιστημονικό ή δημοσιογραφικό κείμενο και να ασκηθούν στη χρήση τροπικοτήτων κατά τη μετατροπή κειμένου Ακολουθούν ενδεικτικά παραδείγματα που έχουν διδακτική αφετηρία τα σχολικά εγχειρίδια Νεοελληνικής Γλώσσας 21

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ (i) Άσκηση (Διαβάζω και γράφω), σελ. 32, Νεοελληνική Γλώσσα Β Γυμνασίου Α) Γραπτός λόγος: Από το κείμενο 2 «Η μητέρα συχνά εργάζεται», το οποίο είναι απόσπασμα από ενημερωτικό φυλλάδιο, απομονώνουμε την τελευταία παράγραφο «Ωστόσο παιδιά της». Αναθέτουμε στους μαθητές να εντοπίσουν τα ρήματα, να αναγνωρίσουν τις εγκλίσεις και τι φανερώνουν. Ακολούθως, οι μαθητές χωρίζονται σε ομάδες και αναλαμβάνουν να μετατρέψουν το πραγματικό σε υπόθεση και σε δυνατότητα. Με την τεχνική της ετεροαξιολόγησης αξιολογείται ο βαθμός, στον οποίο αποδίδεται η αποτελεσματικότητα της σημασίας, ενώ καταρτίζεται και πίνακας με τα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιήθηκαν κάθε φορά. 22

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ (ii) Άσκηση 3η (Ακούω και μιλώ), σελ. 130, Νεοελληνική Γλώσσα Β Γυμνασίου Αναθέτουμε στους μαθητές να γράψουν ένα κείμενο με θέμα «Πρέπει να δίνουμε βοήθεια στα παιδιά που συναντάμε στα φανάρια;» Οι μαθητές χωρίζονται σε τρεις ομάδες Η 1η ομάδα εκφράζει για το θέμα την επιθυμία, δηλαδή μια σειρά σκέψεων, ενεργειών και παρεμβάσεων που θα επιθυμούσαν να πραγματοποιηθούν σχετικά με το ζήτημα. Η 2η ομάδα την ευχή Η 3η ομάδα την υποχρέωση Οι τρεις ομάδες στα κείμενά τους καλύπτουν το φάσμα της αναγκαιότητας ή της προσδοκίας Οι ομάδες παρουσιάζουν τις εργασίες τους και αιτιολογούν τα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποίησαν Εναλλακτικά, μπορούμε να αναθέσουμε στους μαθητές να γράψουν ένα κείμενο για το παραπάνω θέμα εκφράζοντας την επιθυμία και στη συνέχεια να ξαναγράψουν το κείμενο εκφράζοντας ευχή ή υποχρέωση, κάνοντας τις αναγκαίες αλλαγές στα εκφραστικά μέσα 23

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ (iii) Β) Προφορικός λόγος 3η άσκηση (Ακούω και μιλώ) σελ. 33, Κείμενο 9, σελ. 31 Νεοελληνική Γλώσσα Α Γυμνασίου Οι μαθητές χωρίζονται σε 3 ομάδες Η 1η ομάδα καταγράφει τον λόγο ενός αυστηρού καθηγητή, ενώ η 2η ομάδα κάνει το ίδιο για έναν επιεική καθηγητή. Και οι δύο καθηγητές ενημερώνουν τους μαθητές (την 3η ομάδα) για τον κανονισμό λειτουργίας του σχολείου (δεοντική & επιστημική τροπικότητα) Καταγράφονται τα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιήθηκαν από τις δύο ομάδες Σε ποια έγκλιση βρίσκονται τα ρήματα και από ποια άλλα στοιχεία συνοδεύονται οι ρηματικοί τύποι; Ποια σημασία εκφράζεται κάθε φορά; Ποια εκφορά είναι πιο αποτελεσματική και γιατί; 24

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ (iv) Για να αποδοθεί το φάσμα των σημασιών της βεβαιότητας (επιστημική τροπικότητα), μπορούμε να οργανώσουμε ένα παιχνίδι ρόλων Ο αστυνομικός παίρνει κατάθεση για ένα τροχαίο ατύχημα από τους αυτόπτες μάρτυρες. Ορίζονται οι ρόλοι σύμφωνα με το φάσμα των σημασιών της βεβαιότητας: Ποιοι είμαστε; αστυνομικός και 3 αυτόπτες μάρτυρες που διατυπώνουν την άποψή τους για το τροχαίο ο πρώτος εκφράζει απλή υπόθεση, ο άλλος πιθανότητα και ο τρίτος τη βεβαιότητα Πού βρισκόμαστε; (στο δρόμο) Τι κάνουμε; (δίνουμε κατάθεση) Γιατί το κάνουμε; (ο αστυνομικός συντάσσει έκθεση συμβάντος) Οι μάρτυρες εκφράζουν διαφορετικές και σε μερικά σημεία αλληλοαναιρούμενες απόψεις, αντλώντας στοιχεία από το περιβάλλον (συναισθηματική φόρτιση, ένταση, θόρυβοι κ.ά.) Καταγράφονται τα εκφραστικά μέσα που χρησιμοποιήθηκαν από τους τρεις μάρτυρες, για να αποδοθούν οι σημασίες και αξιολογείται η αποτελεσματικότητά τους 25

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ (v) Η άσκηση 3, σελ. 33 Νεοελληνική Γλώσσα Α Γυμνασίου Προκειμένου να διδάξουμε ότι οι τροπικότητες κατά την επικοινωνία αποδίδονται με παραγλωσσικά στοιχεία, μπορούμε να οργανώσουμε τη διδακτική δραστηριότητα και με τις τεχνικές: της παντομίμας της απόδοσης με τα αισθητήρια όργανα της απόδοσης με τα μέλη του σώματος του επιτονισμού Η μητέρα με τις ανάλογες κινήσεις του σώματος αποδίδει τη σημασία των φράσεων Οι άλλοι μαθητές που έχουν χωριστεί σε ομάδες μαντεύουν τι θέλει να εκφράσει, τα συναισθήματά της κ.ά. και κρίνουν το βαθμό που το πέτυχε Εναλλακτικά, καλούνται να το αποδώσουν και οι ίδιοι 26

ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΠΟΙΚΙΛΙΑ (i) Η μορφολογική ποικιλία (ΜΠ) των κλιτών μερών του λόγου περιλαμβάνεται σήμερα ως βασικό φαινόμενο σε όλες τις επιστημονικές γραμματικές μέθοδος παράθεσης και περιγραφής ενός συγκεκριμένου τμήματος του γραμματικού υλικού Σύμφωνα με τη σύγχρονη επιστημονική αντίληψη: παρατίθενται όλοι οι εν χρήσει παράλληλοι μορφολογικοί τύποι διευκρινίζεται η χρησιμότητα και ο ιδιαίτερος ρόλος τους 27

ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΗ ΠΟΙΚΙΛΙΑ (ii) Η Γραμματική Γυμνασίου, ακολουθώντας τις υποδείξεις της σύγχρονης γλωσσολογίας, περιγράφει, με τη μεγαλύτερη δυνατή επάρκεια, τη ΜΠ της νεοελληνικής γλώσσας Το φαινόμενο της μορφολογικής ποικιλίας, δηλαδή της ύπαρξης και χρήσης παράλληλων τύπων στον τομέα της μορφολογίας, εντάσσεται, ως τμήμα, στο γενικότερο φαινόμενο της γλωσσικής ποικιλίας 28

ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΠΟΙΚΙΛΙΑ Η γλώσσα χαρακτηρίζεται από ετερογένεια και πολυμορφία. Η πολυμορφία αυτή χαρακτηρίζεται ως γλωσσική ποικιλία (ΓΠ) και αποτελεί βασική έννοια και θεμελιώδη κατάκτηση της σύγχρονης γλωσσικής επιστήμης Η ΓΠ διαθέτει δυο διαστάσεις και εμφανίζεται με τις εξής μορφές: ως γεωγραφική ή οριζόντια ποικιλία που εκτείνεται στον χώρο και σ αυτήν εντάσσονται τα ιδιώματα, οι διάλεκτοι και οι διάφορες τοπικές χρήσεις 29

ΓΛΩΣΣΙΚΗ ΠΟΙΚΙΛΙΑ (ΓΠ) Κοινωνική ή κάθετη ποικιλία που σημειώνεται στο εσωτερικό του κοινωνικού σώματος και περιλαμβάνει γλωσσικές διαφοροποιήσεις: σε ατομικό επίπεδο: Ιδιόλεκτοι: ιδιαίτερη χρήση της γλώσσας κατά άτομο, βαθμός κατοχής της γλώσσας, προσαρμογή της γλώσσας στα δεδομένα της περίστασης επικοινωνίας κ.ά. σε κοινωνικό επίπεδο: Κοινωνιόλεκτοι: ιδιαίτερες χρήσεις της γλώσσας σε επίπεδο μεγαλύτερων ή μικρότερων ομάδων που διακρίνονται με κοινωνικά ή ιδεολογικά κριτήρια, όπως: γλώσσα των επιστημόνων, των τεχνικών, των πολιτικών, της νεολαίας, των περιθωριακών κ.ά. Η διάκριση λόγιο λαϊκό, που διαχέεται σε ολόκληρο σχεδόν το φάσμα της γλωσσικής παραγωγής 30

ΟΙ ΜΟΡΦΕΣ ΚΑΙ ΤΟ ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΤΗΣ ΜΠ Η ΜΠ, λόγω της συνύπαρξης καθαρεύουσας και δημοτικής, προσλαμβάνει συνήθως τη μορφή παράλληλων τύπων, λόγιων και λαϊκών, ο ρόλος των οποίων διαφοροποιείται κατά περίπτωση σε επίπεδο χρήσης Γενικά, η ΜΠ μπορεί να σχετίζεται: με τη φωνητική των λέξεων, π.χ. φθηνός / φτηνός, χθες / χτες, εφτά / επτά, άσχημος / άσκημος, πείσθηκε / πείστηκε με την κλίση τους, π.χ. οι μαστόροι / μάστορες, τους μαστόρους μάστορες, φοβόμασταν φοβόμαστε, φοβόταν(ε) / φοβόντουσαν 31

Η ΜΠ ΣΤΗ ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΑΝΤΙΛΗΨΗ Η σταδιακή παράθεση των πολυτυπιών στις γραμματικές σημειώθηκε σταδιακά με την επίδραση της γλωσσολογίας Η πρώτη καταγραφή ΜΠ σημειώνεται στη μεγάλη γραμματική Tριανταφυλλίδη Ενδεικτικά παραδείγματα: άντρα / αντρός δύναμης / δυνάμεως αδερφές / αδερφάδες οι εγκύκλιες / εγκύκλιοι έχομε / έχουμε μιλείς / μιλάς μήνα / μηνός σύνταξης / συντάξεως νύφες / νυφάδες τις εγκύκλιες / εγκυκλίους δένομε / δένουμε συζητείτε / συζητάτε Τριανταφυλλίδης 1941: 232, 244, 246, 323, 326, 341 32

ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΑ ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ ΠΑΡΟΥΣΙΑΣΗΣ ΤΗΣ ΜΠ* *βλ. συν. συγκριτικό πίνακα: Οι πολυτυπίες στις σχολικές και επιστημονικές γραμματικές Κλαίρης- Μπαμπινιώτης D. Holton, P. Mackridge & Eι. Φιλιππάκη-Warburton Γραμματική Χατζησαββίδη λέξης / λέξεως κυβέρνησης / κυβερνήσεως γνώσης / γνώσεως ασθενούς / ασθενή (β τύπος) ακριβούς / ακριβή (σε σχόλιο) διεθνούς/------ μέθοδοι/------ έχουμε/------ μέθοδοι / μέθοδες (σε σχόλιο) έχουμε / έχομε (σε σχόλιο) μέθοδοι / μέθοδες (σε σχόλιο) έχουμε / έχομε (σε σχόλιο) ντύνεστε / ντυνόσαστε δένεστε / (δένεσθε) / δενόσαστε λύνεστε / λυνόσαστε (σ. 20, 228, 514, 547) (σ. 61, 62, 84, 115, 127) (σ. 39, 40, 54, 78) 33

Η ΜΠ ΣΤΗ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ H Γραμματική Νέας Ελληνικής Γλώσσας Γυμνασίου δίνει ιδιαίτερη έμφαση στα μορφοσυντακτικά φαινόμενα γλωσσικής ποικιλίας Οι ποικιλίες χρήσης, λόγιες και μη, εντάσσονται σε προκαθορισμένα επίπεδα ύφους (τυπικό, ουδέτερο, οικείο) και είδη λόγου (προφορικό, γραπτό, λογοτεχνικό κ.ά.) στα οποία κι εμφανίζονται Σε ό,τι αφορά ειδικά την κλιτική μορφολογία, η σύγκριση με τις άλλες περιγραφές δείχνει πως τόσο η ταυτοποίηση των πολυτυπιών όσο κι ο χαρακτηρισμός των εναλλακτικών τύπων γίνονται με πληρέστερο και μεθοδικότερο τρόπο Στο συντακτικό μέρος ενσωματώνονται μερικές περιπτώσεις ποικιλίας, που αναφέρονται, π.χ., σε ορισμένες χρήσεις ετερόπτωτης γενικής (σ. 119) ή στην κατάταξη των προθέσεων σε κοινές και λόγιες (σ. 138 κ.ε. και πρβλ. σ. 102) Ειδικές ενότητες είναι αφιερωμένες στα είδη λόγου (ή «κειμενικά είδη» σ. 174-177), καθώς και στα επίπεδα ύφους της NE (σ. 180-181), στη γραμμή της επικοινωνιακής προσέγγισης. Oι ενότητες αυτές αποτελούν πρωτότυπη συμβολή της εν λόγω γραμματικής, σύμφωνα με τις ειδικές προδιαγραφές για τη σύνταξή της και συμβαδίζουν με τους συγκεκριμένους παιδαγωγικούς και μαθησιακούς στόχους τους οποίους καλείται να υλοποιήσει 34

Η ΜΠ ΣΤΗ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ (i) Κλιτικοί Πίνακες 35

Η ΜΠ ΣΤΗ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ (ii) 36

Η ΜΠ ΣΤΗ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ (iii) 37

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ (i) Β2 Γραπτός λόγος, σελ. 29-31, Νεοελληνική Γλώσσα Α Γυμνασίου, κείμενα, 5, 6 και 8 (άσκηση σελ. 3, σελ.31) Η άσκηση οργανώνεται ως εξής: Οι μαθητές συγκρίνουν και καταγράφουν χαρακτηριστικά δείγματα από τα τρία κείμενα ως προς (κριτήρια σύγκρισης): Την προσφώνηση Τη σύνταξη Το λεξιλόγιο Στη συνέχεια, αφού παρουσιαστούν οι εργασίες, οι μαθητές συζητούν: Σε ποιο κειμενικό είδος ανήκει το καθένα από τα τρία κείμενα; Ποια είναι η σχέση των ατόμων που επικοινωνούν (δέκτης και πομπός); Ποιο το θέμα της επικοινωνίας τους; Λόγος επικοινωνίας (γιατί επικοινωνούν;) Συμπέρασμα: το είδος του ύφους επηρεάζεται από τα παραπάνω κριτήρια 38

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ (ii) Εναλλακτικά, αν στοχεύουμε να διακρίνουν οι μαθητές ότι οι αλλαγές στο επίπεδο ύφους δεν έχουν επιπτώσεις στο νόημα του κειμένου, ωστόσο επηρεάζουν την αποτελεσματικότητα του κειμένου και της επικοινωνίας τους, μπορούμε να οργανώσουμε την άσκηση ως εξής: Κείμενα 5 και 6, σελ. 29-30, Νεοελληνική Γλώσσα Α Γυμνασίου Οι μαθητές χωρίζονται σε 2 ομάδες. Στην 1η ομάδα αναθέτουμε να αλλάξει στο κείμενο 5: Την προσφώνηση (προς τον Διευθυντή) Τις εκφράσεις (θα διεξαχθεί, συνημμένο πρόγραμμα) Τη σύνταξη (παρακαλώ να εγκρίνετε, σύμφωνα με το συνημμένο πρόγραμμα), Στη 2η ομάδα αναθέτουμε να αλλάξει στο κείμενο 6: Την προσφώνηση (Χριστινάκι) Τις εκφράσεις (άρχισα γερμανικά, παίρνω το λεωφορείο) Τη σύνταξη (Κι όμως, Χριστινάκι, το ξέρεις καλά πόσα πολλά θα χα να σου πω. Η μητέρα κοιμάται) Οι ομάδες παρουσιάζουν τις αλλαγές και ακολουθεί συζήτηση, η οποία στοχεύει 39 στο να διαπιστώσουν οι μαθητές τις επιπτώσεις στο νόημα του κειμένου και την επίδρασή τους στην αποτελεσματικότητα του κειμένου.

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ (iii) Mε στόχο τη μορφολογική ποικιλία: Μια ομάδα μαθητών αναλαμβάνει να ξαναγράψει το κείμενο 8, της σελ. 30, με βάση τα εξής δεδομένα: το κείμενο αποτελεί επιστολή ενός σύγχρονου μαθητή του Γυμνασίου που γράφει στους γονείς του οι μόνες αλλαγές που πρέπει να κάνουν θα είναι η αντικατάσταση όσων τύπων κρίνουν σκόπιμο με παράλληλους τύπους που χρησιμοποιούνται σήμερα στην επικοινωνία. Π.χ. Ήρθε (αντί ήρθεν), θα εργαστούμε οχτώ μήνες (αντί θα εργασθούμε οκτώ μήνες) κ.ά. να συζητήσουν και να σχολιάσουν σε τι είδους κείμενα θα ταίριαζε σήμερα η χρήση των τύπων που αντικατέστησαν 40

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΕΣ (iv) Με στόχο την προσαρμογή του κειμένου στα δεδομένα της περίστασης επικοινωνίας: Μια ομάδα μαθητών αναλαμβάνει να ξαναγράψει το κείμενο 5, της σελ. 29, με βάση τα εξής δεδομένα: το περιεχόμενο του κειμένου παραμένει το ίδιο (πρόταση για διοργάνωση συναυλίας) αποστολέας είναι ο πρόεδρος του τμήματος Α1 παραλήπτης είναι ο φίλος του και πρόεδρος του δεκαπενταμελούς συμβουλίου το κείμενο έχει τη μορφή απλού σημειώματος με το οποίο ενημερώνεται ο αποδέκτης για την πρόταση του Τμήματος, ώστε να την υποβάλει για έγκριση στο δεκαπενταμελές. Οι μαθητές παρουσιάζουν και αιτιολογούν τις αλλαγές που έκαναν στο αρχικό κείμενο. 41

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Holton, D., Mackridge, P., Φιλιππάκη-Warburton, Eι. 1999: Γραμματική της ελληνικής γλώσσας. Aθήνα: Πατάκης (μετάφρ. B. Σπυρόπουλου, 1η έκδ. στα αγγλικά 1997). Καβουκόπουλος, Φ., Παραδιά Μ., Μήτσης Ν., Χατζησαββίδης Σ. 2011. H κλιτική πολυτυπία στις γραμματικές της νέας ελληνικής. Νέα Παιδεία, 137, Αθήνα: Πατάκης, 15-42. Καβουκόπουλος, Φ., Παραδιά Μ., Μήτσης Ν., Χατζησαββίδης Σ. 2010. Οι Γραμματικές της Νέας Ελληνικής και η νέα σχολική Γραμματική Γυμνασίου. Νέα Παιδεία, 134. Αθήνα: Πατάκης, 92-124. Καβουκόπουλος,Φ., Παραδιά,Μ., Χατζησαββίδης,Σ., Μήτσης, Ν. 2010. Ο Αχιλλέας Τζάρτζανος και οι νεότερες περιγραφές της νέας ελληνικής. Πρακτικά 3 ου Πανελληνίου Συνεδρίου Αχιλλέας Τζάρτζανος «Γλώσσα και Νέες Τεχνολογίες», 7/8-5-2010.Τύρναβος. http://www.larissa.gr/data/synekdil/tzartz10/03.καβουκοπουλοσ.pdf Κλαίρης, Xρ & Mπαμπινιώτης, Γ. 2005: Γραμματική της νέας ελληνικής. Δομολειτουργική-επικοινωνιακή. Aθήνα: Eλληνικά Γράμματα. Μήτσης, N. 1995: H διδασκαλία της γραμματικής στην πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια εκπαίδευση. H επίδραση της γλωσσικής επιστήμης στην εξέλιξή της. Aθήνα: Gutenberg. Τζάρτζανος, A. 1989: Nεοελληνική σύνταξις (της κοινής δημοτικής), 2 τ. (ανατύπωση της έκδοσης του OEΣB, 1ος τ. 1946, 2ος τ. 1953). Θεσσαλονίκη: Eκδoτικός Oίκος Aδελφών Kυριακίδη. Τριανταφυλλίδης, Μαν. κ.ά. (1941) Νεοελληνική Γραμματική (της Δημοτικής). Εν Αθήναις, ΟΕΣΒ. Τριανταφυλλίδης, M. 1991: Nεοελληνική γραμματική (της δημοτικής). Aνατύπωση της έκδοσης του OEΣB (1941) με διορθώσεις, Aριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Iνστιτούτο Nεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Mανόλη Tριανταφυλλίδη). Χατζησαββίδης, Σ. & Χατζησαββίδου, Aθ. 2011. Γραμματική νέας ελληνικής γλώσσας A, B, Γ Γυμνασίου. Aθήνα: OEΔB. 42

Σας ευχαριστώ 43 Μ. Παραδιά Σχ. Σύμβουλος κλ. ΠΕ02 Ν. Εύβοιας