Journal Odysseus Environmental & Cultural Sustainability of the Mediterranean Region: 1 (2012): 51-58. http://www.jodysseus.gr και Φοιτητών Αργύριος Γεράκης, Γεράσιμος Δαναλάτος, Ειρήνη Κατσαλήρου και Κωνσταντίνος Αδαμίδης >51 I. Σκοπιμότητα Το ποικίλο γεωγραφικό ανάγλυφο του νησιού της Κεφαλονιάς οδήγησε με την πάροδο χιλιετιών στη δημιουργία ιδιαίτερων βιοτύπων αμπέλου προσαρμοσμένων στα μικρο-περιβάλλοντα (ανάγλυφο, έδαφος και μικροκλίμα) του νησιού. Ορισμένες ποικιλίες όπως η Ρομπόλα (Εικ. 1) απολαμβάνουν αυξημένη εμπορική αποδοχή διότι παράγουν οίνους με επιθυμητά ποιοτικά χαρακτηριστικά, αλλά και γιατί η τοπική κοινωνία έχει αναπτύξει τη βιομηχανική υποδομή και την τεχνογνωσία για την αξιοποίησή τους. Παράλληλα, η πολιτεία συνέβαλε με το να διεκδικήσει και να εξασφαλίσει τρεις Προστατευόμενες Ονομασίες Προέλευσης (Π.Ο.Π.) για τους οινοπαραγωγούς της Κεφαλονιάς, μεταξύ άλλων την ονομασία «Ρομπόλα Κεφαλονιάς». Η δια βίου εκπαίδευση των αμπελοκαλλιεργητών είναι απαραίτητη ώστε Εικόνα 1. Η Ρομπόλα θεωρείται από τις ευγενέστερες λευκές ποικιλίες του ελληνικού αμπελώνα
>52 Εικόνα 2. Το οροπέδιο των Ομαλών με τις εγκαταστάσεις του Αγροτοβιομηχανικού Συνεταιρισμού Παραγωγών Ρομπόλας Κεφαλονιάς να διατηρηθεί το προϊόν σε ανταγωνιστική θέση στην αγορά του κρασιού. Ο πρότυπος πειραματικός αμπελώνας είναι έργο υποδομής, το οποίο μετά το πέρας του υποέργου θα συνεχίσει να παρέχει εκπαίδευση και να παράγει νέα γνώση πάνω στην οινοποίηση και τη βελτίωση της ποιότητας των παραγόμενων οίνων. ΙΙ. Στόχοι Το υποέργο αφορά προετοιμασία και πραγματοποίηση εκπαιδευτικών δράσεων προς την κοινωνία της Κεφαλονιάς και ιδιαίτερα προς όσους ασχολούνται με τη γεωργία. Περιλαμβάνει τη δημιουργία υποδομών οι οποίες ακολούθως θα χρησιμοποιηθούν στην εκπαιδευτική διαδικασία για τη διδασκαλία και εκμάθηση ορθών πρακτικών αμπελοκαλλιέργειας στο νησί. Συγκεκριμένα, αφορά την εγκατάσταση, παρακολούθηση, φροντίδα και αξιολόγηση ενός πρότυπου βιολογικού αμπελώνα στην περιοχή Ομαλών (Εικ. 2) με τη συμμετοχή εκπαιδευόμενων αγροτών και φοιτητών. Ο γενικότερος σκοπός είναι οι υποδομές αυτές να λειτουργήσουν υποδειγματικά για τους αμπελοκαλλιεργητές του τόπου και μακροπρόθεσμα να συμβάλλουν στην βελτίωση της ποιότητας των παραγόμενων προϊόντων της αμπέλου. Οι επιμέρους στόχοι του υποέργου είναι: (α) Να εγκατασταθεί πρότυπος βιολογικός αμπελώνας στη ζώνη καλλιέρ-
γειας της Ρομπόλας ο οποίος θα χρησιμοποιηθεί για την πρακτική εκπαίδευση και άσκηση των αμπελοκαλλιεργητών του νησιού και φοιτητών του ΤΕΙ (β) Να δημιουργηθεί πυρήνας εκπαιδευμένων αμπελοκαλλιεργητών οι οποίοι θα συμβάλλουν στην διατήρηση και διάδοση της αμπελοκαλλιέργειας στον τόπο και στην προαγωγή της ποιότητας των παραγόμενων προϊόντων της αμπέλου (γ) Να αξιολογηθούν η προσαρμοστικότητα και παραγωγικότητα τριών έως πέντε κλώνων της ποικιλίας Ρομπόλα και τα ποιοτικά χαρακτηριστικά των προϊόντων τους >53 (δ) Να αξιολογηθεί η επίδραση των διαφορετικών υποκειμένων της αμπέλου στην απόδοση των κλημάτων και στα ποιοτικά χαρακτηριστικά των προϊόντων διαφορετικών κλώνων της ποικιλίας Ρομπόλα. ΙΙΙ. Υλικά και Μέθοδοι Υπεύθυνος φορέας για τον σχεδιασμό, κατάρτιση και για τη μετέπειτα υλοποίηση του υποέργου είναι το Τμήμα Τεχνολογίας Βιολογικής Γεωργίας και Τροφίμων σε συνεργασία με τον Αγροτοβιομηχανικό Συνεταιρισμό Παραγωγών Ρομπόλας Κεφαλονιάς. Η εγκατάσταση του πειραματικού αμπελώνα 0,3 εκταρίων σε αντιπροσωπευτικό σημείο της ζώνης καλλιέργειας της Ρομπόλας με τρείς έως πέντε βιοτύπους της ποικιλίας Ρομπόλα εμβολιασμένους πάνω σε δύο διαφορετικά υποκείμενα. Αναλυτικά, η εγκατάσταση του αμπελώνα περιλαμβάνει τις εξής φάσεις: (α) Επισήμανση του υπό μελέτη πολλαπλασιαστικού υλικού (κλώνοι Ρομπόλας) (β) Επιτόπια συλλογή του πολλαπλασιαστικού υλικού (εμβόλια από επιλεγέντες κλώνους Ρομπόλας) (γ) Ιολογικός έλεγχος, εξυγίανση του πολλαπλασιαστικού υλικού και ταυτοποίηση των κλώνων με μεθόδους μοριακής γενετικής. (δ) Προμήθεια υποκειμένων και φύτευση πειραματικού αμπελώνα με δύο υποκείμενα (ε) Εμβολιασμός των υποκειμένων με τους επιλεγέντες κλώνους Κατά την βλαστική περίοδο του 2012 επισημάνθηκαν αντιπροσωπευτικά πρέμνα πέντε διαφορετικών κλώνων (βιοτύπων) της ποικιλίας Ρομπόλα, από όπου θα γίνει η συλλογή του πολλαπλασιαστικού υλικού (εμβολίων). Η επισήμανση των πρέμνων έγινε με πραγματοποίηση επιτόπιων επισκέψεων εμπειρογνωμόνων σε αμπελώνες της περιοχής μελέτης, με εφαρμογή διεθνών πρωτοκόλλων επισήμανσης βιοτύπων αμπέλου όπως έχουν προσαρμοστεί από έλληνες ερευνητές (Spinthiropoulou et al., 2003). Η επισήμανση θα επαναληφθεί και κατά τη βλαστική περίοδο του 2013. Οι κληματίδες των επισημασμένων
>54 πρέμνων θα συλλεχθούν και θα σταλούν για ιολογικό έλεγχο και εξυγίανση σε κατάλληλο εργαστήριο. Πριν την εγκατάσταση του βιολογικού αμπελώνα εκπονήθηκε πειραματικό σχέδιο του οποίου στόχος είναι να μετρηθεί το αποτέλεσμα δύο παραγόντων (υποκείμενο και βιότυπος εμβολίου) και των συνδυασμών τους πάνω στα ποσοτικά και ποιοτικά χαρακτηριστικά της αμπέλου και των εδαφικών ιδιοτήτων. Ως πειραματική μονάδα ορίστηκαν τα 20 πρέμνα (2 κατακόρυφα x 10 οριζόντια). Οι δύο παράγοντες συμβολίζονται ως εξής: Υποκείμενο σε δύο επίπεδα: R1 και R2, και βιότυπος εμβολίου σε πέντε επίπεδα: V1, V2, V3, V4 και V5. Συνολικά, προκύπτουν 10 συνδυασμοί παραγόντων. Αντιστοιχούν πέντε επαναλήψεις ανά συνδυασμό παραγόντων, ώστε τελικά να προκύψουν 20 x 10 x 5 = 1000 πειραματικά πρέμνα. Επιπρόσθετα, το πειραματικό σχέδιο προβλέπει τη φύτευση 120 πρέμνων περιθωρίου, έτσι ώστε τα συνολικά πρέμνα να φτάνουν τα 1120. Οι αποστάσεις φύτευσης μεταξύ πρέμνων είναι 2,40 x 1,20 m. BLOCK V BLOCK IV BLOCK III BLOCK II BLOCK I R2 V2 R1 V3 R1 V5 R1 V4 R2 V5 R1 V3 R2 V2 R2 V4 R2 V2 R1 V1 R2 V5 R2 V4 R1 V2 R2 V5 R2 V3 R2 V4 R1 V4 R2 V3 R1 V1 R2 V1 R1 V4 R1 V1 R2 V1 R2 V4 R1 V2 R2 V3 R2 V1 R1 V4 R1 V5 R1 V5 R1 V2 R1 V5 R1 V1 R2 V3 R1 V3 R1 V5 R1 V2 R1 V3 R2 V1 R1 V4 R1 V1 R2 V5 R2 V2 R1 V2 R2 V4 R2 V1 R2 V3 R2 V5 R1 V3 R2 V2 Ειδικότερα, το πειραματικό σχέδιο είναι το παραγοντικό σε τυχαιοποιημένες πλήρεις ομάδες (Cohran and Cox, 1950; Little and Hills, 1978) και σχηματικά απεικονίζεται ως εξής: Ο πρότυπος βιολογικός αμπελώνας εγκαταστάθηκε στην ζώνη καλλιέργειας της Ρομπόλας, σε αγρό που υπέδειξε ο Αγροτοβιομηχανικός Συνεταιρισμός ως αντιπροσωπευτικό της περιοχής (Εικ. 4). Πριν από την εγκατάσταση εκτελέστηκαν οι εργασίες εκχέρσωσης και εξομάλυνσης του εδάφους, άροσης, φυτοπροστασίας, βασικής λίπανσης, και χάραξης (Σταύρακας, 1998). Η καταλληλότητα του εδάφους επιβεβαιώθηκε από εδαφολογικές αναλύσεις που διεκπεραίωσε το Εργαστήριο Εδαφολογίας του Τμήματος Τεχνολογίας Βιολογικής Γεωργίας & Τροφίμων του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων. Τον Μάιο του 2012 ακολούθησε η φύτευση των υποκειμένων αμπέλου (R1 & R2) σύμφωνα με το πειραματικό σχέδιο και κατά τρόπο συμβατό με τις καλλιεργητικές τεχνικές που υπα-
>55 Εικόνα 3. Οι βιότυποι της Ρομπόλας διακρίνονται μορφολογικά από το σχήμα και τη διακλάδωση του βότρυ, τις εγκολπώσεις των φύλλων και την απόχρωση του μίσχου Εικόνα 4. Ο πειραματικός αμπελώνας εγκαταστάθηκε στη θέση Λακωμάτια, σε ημιορεινή θέση ιδανική για την ανάπτυξη των ευγενών χαρακτήρων της Ρομπόλας
>56 γορεύει η βιολογική αμπελοκαλλιέργεια (Εικ. 5, 6 και 7). Το καλοκαίρι του 2013 θα εμβολιαστούν οι τρείς έως πέντε επιλεγμένοι κλώνοι της ποικιλίας Ρομπόλα πάνω στα υποκείμενα. Μέχρι τέλους του πειράματος θα εκτελούνται οι αναγκαίες καλλιεργητικές εργασίες (κλαδέματα, σκαλίσματα, καταπολέμηση ζιζανίων, λίπανση και καταπολέμηση εχθρών και ασθενειών) με βάση τις αρχές της βιολογικής γεωργίας. Κατά τη διάρκεια εξέλιξης των θερινών προγραμμάτων εκπαίδευσης, οι εργασίες αυτές θα πραγματοποιούνται από τους αμπελοκαλλιεργητές και τους φοιτητές που θα πραγματοποιούν πρακτική άσκηση ή/και που θα παρακολουθούν το μάθημα της Αμπελουργίας υπό την εποπτεία του διδάσκοντα του μαθήματος και του εμπειρογνώμονα από τον Συνεταιρισμό. Καθ όλη τη διάρκεια του πειράματος θα παρακολουθείται η γονιμότητα του εδάφους του αμπελώνα και η θρεπτική κατάσταση των φυτών, οι παράμετροι του φωτοσυνθετικού μηχανισμού, η υγεία των φυτών, το επίπεδο της υδατικής καταπόνησης, η σχέση υπέργειου και υπόγειου τμήματος με εκρίζωση επιλεγμένων πρέμνων και καταμέτρηση της βιομάζας υπέργειου και υπόγειου τμήματος, με σκοπό να εξαχθούν χρήσιμα συμπεράσματα σχετικά με την προσαρμοστικότητα των συνδυασμών υποκειμένωνκλώνων και των αποδόσεών τους σε βιομάζα και καρπό. Με την εμφάνιση των πρώτων καρπών θα γίνει συλλογή και γλευκοποίηση των σταφυλιών. IV. Αναμενόμενα Αποτελέσματα Το παρόν υποέργο αναμένεται να συμβάλλει στην διάχυση σύγχρονης επιστημονικής γνώσης προς στους αμπελοκαλλιεργητές της Ρομπόλας, να δημιουργήσει πυρήνα εκπαιδευμένων αμπελοκαλλιεργητών οι οποίοι θα συμβάλλουν στην διατήρηση και επέκταση της αμπελοκαλλιέργειας στον τόπο, να συμβάλλει στην βελτίωση της ποιότητας των παραγόμενων προϊόντων της αμπέλου και να αποτελέσει έναν επισκέψιμο πρότυπο αμπελώνα για σπουδαστές, διδασκάλους (Έλληνες και ξένους) αλλά και επισκέπτες με ενδιαφέρον για την καλλιέργεια της Ρομπόλας και των προϊόντων της. Αναλυτικά, από τη δημιουργία του πρότυπου βιολογικού αμπελώνα στη ζώνη της Ρομπόλας στην Κεφαλονιά αναμένεται: (α) Να εκπαιδευτούν νέοι αγρότες οι οποίοι επιθυμούν να ασχοληθούν με την αμπελοκαλλιέργεια (β) Να ασκηθούν πρακτικά οι φοιτητές του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων (γ) Να ξεναγηθούν μαθητές, σπουδαστές και εκπαιδευτικοί όλων των βαθμίδων εκπαίδευσης από άλλα ιδρύματα και σχολεία (δ) Να αποτελέσει πόλο έλξης επισκεπτών που επιθυμούν να εξοικειωθούν με την ποικιλία Ρομπόλα, τον τρόπο καλλιέργειάς της και τα προϊόντα της. (ε) Να προκύψουν επιστημονικά και ερευνητικά αποτελέσματα που θα χρησιμοποιηθούν ως εργαλείο τοπικής ανάπτυξης και μακροπρόθεσμα να συμβάλλουν στη βελτίωση των παραγόμενων προϊόντων των αμπελώνων του τόπου.
>57 Εικόνα 5. Η χάραξη και η διάνοιξη των οπών φύτευσης έγινε με παραδοσιακά εργαλεία, κατάλληλα για τη σύσταση των εδαφών της περιοχής Εικόνα 6. Φύτευση των πρέμνων στον πειραματικό αμπελώνα με τη συνδρομή σπουδαστών, σπουδαστριών και μελών του Συνεταιρισμού
>58 V. Ευχαριστίες Ευχαριστούμε θερμά τους συνεργάτες Αμαραντίδου Αικατερίνη, Μπαζίγο Κωνσταντίνο, Παγουλάτο Γεράσιμο, Χάλδα Ξενοφώντα και τους σπουδαστές/τριες του Τμήματος Τεχνολογίας Βιολογικής Γεωργίας & Τροφίμων: Αλεξοπούλου Ευσταθία-Μαρία, Βασιλείου Εύη, Γρουμπό Βασίλειο, Καραγαβριηλίδη Νικόλαο, Λάζαρη Θεόδωρο, Μωραΐτη Γεώργιο, Ρήγα Ιωάννα και Σκανδάλη Κωνσταντίνο. VI. Βιβλιογραφία Cochran, W. G., and G. M. Cox. 1950. Experimental Designs. Wiley, New York. 454 p. Little, T. M., and F. J. Hills. 1978. Agricultural Experimentation: Design and Analysis. Wiley, New York. 350 p. Spinthiropoulou, H. C., Μ. Ν. Stavrakakis, Α. F. Biniari, A. G.Goulioti, Β. Α. Marinos, C. Ι. Dovas, Ν. Ι. Κatis and Ν. Α. Leventakis. 2003. Clonal selection of the Greek grape wine cultivar Xinomavro. pp.45 49. In Proc. 1st Int. Symp. on Grapevine Growing, Commerce and Research. Lisbon, 30 Jun. 3 Jul. Acta Horticulturae, No 652. Σταύρακας, Δ. Ε. 1998. Μαθήματα Γενικής Αμπελουργίας. Υπηρεσία Δημοσιευμάτων Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. 444 σ. Εικόνα 7. Για τη φύτευση του βιολογικού αμπελώνα συνεργάστηκαν σπουδαστές και προσωπικό του ΤΕΙ Ιονίων Νήσων με επιστημονικά στελέχη και μέλη του Συνεταιρισμού