ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΑΙΓΑΙΟΥ ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΤΗΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ Τμήμα Μηχανικών Οικονομίας και Διοίκησης Οικονομική της Τεχνολογίας Διάλεξη 6 η: Οικονομική Θεωρία και το Ζήτημα της Τεχνολογικής Αλλαγής 1 Περιεχόμενα ενότητας Οι κλασσικοί και οι νεοκλασικοί Schumpeter και Marx Σεχνολογική αλλαγή και Μικροοικονομική Θεωρία Σεχνολογική αλλαγή και Θεωρία Διεθνούς Εμπορίου Σεχνολογική αλλαγή και Θεωρία της Οικονομικής Ανάπτυξης Θεωρία ενδογενούς ανάπτυξης 2 Κλασσικοί οικονομολόγοι Οι κλασικοί οικονομολόγοι ασχολήθηκαν με τη δυναμική των μακροχρόνιων αλλαγών, τη φύση της ανάπτυξης και τους παράγοντες που την καθορίζουν (συμπ. τεχνολογική και θεσμική αλλαγή), καθώς και τις προοπτικές διατήρησής της. Βασικά θέματα που τους απασχόλησαν: Σα φυσικά όρια στην ανάπτυξη (Malthus, Ricardo) Σα μειονεκτήματα από την ανάπτυξη (Malthus, Mill) Ο ρόλος των θεσμών (Institutions) (Marx, Keynes, Schumpeter) Η τεχνολογία και οι επιπτώσεις στην εργασία και τις δεξιότητες (Smith, Ricardo, Marx) 3 1
Κλασσικοί οικονομολόγοι Για τους κλασικούς (Smith, Ricardo, Mill, Marx) η τεχνολογική πρόοδος αποτελούσε μια από τις κρίσιμες μεταβλητές του συστήματος. Είχαν συνείδηση του αιφνίδιου χαρακτήρα της τεχνολογικής προόδου και αναγνώριζαν την πιθανότητα της προσωρινής τουλάχιστον τεχνολογικής ανεργίας. Ιδιαίτερα ο Μαρξ έδωσε έμφαση στον κοινωνικό μετασχηματισμό που προκαλούσαν οι τεχνολογικές επαναστάσεις. Η συνεχής αναζήτηση νέων προϊόντων και διαδικασιών παραγωγής αποτελούσε κύριο χαρακτηριστικό του καπιταλισμού. 4 Νεοκλασικοί οικονομολόγοι Οι νεοκλασικοί οικονομολόγοι ασχολήθηκαν με τη θεωρία της γενικής ανταγωνιστικής ισορροπίας Αποκλείεται ο ρυθμός των τεχνολογικών αλλαγών να τρέχει γρηγορότερα από τη συσσώρευση κεφαλαίου λόγω της αρχής της υποκατάστασης μεταξύ των συντελεστών παραγωγής (κεφάλαιο και εργασία), η οποία επιφέρει πάντα τον καλύτερο δυνατό συνδυασμό κεφαλαίου και εργασίας Ακόμη και όταν συμβαίνουν τεχνολογικές αλλαγές εξοικονόμησης εργασίας ή κεφαλαίου θεωρούνται ότι έχουν προκληθεί από τις αλλαγές στις σχετικές τιμές που ενθαρρύνουν την έρευνα και ανακάλυψη νέων μεθόδων παραγωγής όσο και την εφαρμογή τεχνολογιών που θα μπορούσαν να είχαν αποβεί επικερδείς πριν την αλλαγή των σχετικών τιμών αλλά δεν είχαν εφαρμοστεί. 5 Ο «χρόνος» στην οικονομική εξέλιξη Η νεο-κλασική οικονομική θεωρία διαπραγματεύεται κυρίως δύο χρονικούς ορίζοντες αναφορικά με τα ερεθίσματα που δέχονται οι επιχειρήσεις: τον βραχυπρόθεσμο (short-run) και τον μακροπρόθεσμο (long-run) και ασχολείται με τον εντοπισμό του πλέον συμφέροντος συνδυασμού εισροών για την παραγωγή του επιθυμητού επιπέδου εκροών. Σόσο ο βραχυπρόθεσμος όσο και ο μακροπρόθεσμος ορίζοντας δεν έχουν συγκεκριμένη διάρκεια και ποικίλουν από κλάδο σε κλάδο Με αυτό τον τρόπο παραβλέπει τον ενδογενή χαρακτήρα της τεχνολογικής αλλαγής δηλαδή ότι συχνά είναι το αποτέλεσμα της προσπάθειας των επιχειρήσεων στις ίδιες προκλήσεις που προτρέπουν για υποκατάσταση μεταξύ των συντελεστών παραγωγής Παράδειγμα: η αύξηση στην τιμή ενός συντελεστή παραγωγής σε μια χώρα ποια πιθανή αλυσίδα αντιδράσεων μπορεί να επιφέρει βραχυπρόθεσμα, μακροπρόθεσμα, και στο πολύ μακρύ μέλλον; 6 2
Ο «χρόνος» στην οικονομική εξέλιξη Η αύξηση της τιμής ενός συντελεστή παραγωγής μπορεί τελικά από μειονέκτημα να μετατραπεί σε πλεονέκτημα εφόσον προτρέψει δραστηριότητες Έρευνας και Ανάπτυξης στην επιχείρηση. Π.χ. H απέριττη παραγωγική διαδικασία (Japanese lean production and flexible manufacturing techniques) Οι νεοκλασικοί ενώ αποδέχονταν την καινοτομία και την τεχνολογική αλλαγή ως παράγοντα που πολύ μακροπρόθεσμα επιφέρει αλλαγές στη συνάρτηση παραγωγής, εντούτοις δεν τη θεωρούσαν ως οικονομικό φαινόμενο άξιο μελέτης Ο Schumpeter πρώτος ασχολήθηκε με τον μακράς διάρκειας χρονικό ορίζοντα (the very long run) και τη σημασία του στην οικονομική εξέλιξη 7 Marx Πίστευε ότι οι αλλαγές που συντελούνται στην παραγωγική δομή επιδρούν στον καταμερισμό εργασίας. Αποτέλεσμα των διαχρονικών αλλαγών είναι να φτάσουμε στην εποχή της μηχανοποίησης, στην εποχή της βιομηχανίας, όπου μια μεγάλη επιχείρηση έχει την απαραίτητη τεχνική υποδομή, όταν μηχανές παράγονται με τη βοήθεια μηχανών. Εισήγαγε την έννοια της οργανικής σύνθεσης του κεφαλαίου (σταθερό/ μεταβλητό). Σο σταθερό κεφάλαιο αυξάνεται, ενώ το μεταβλητό μειώνεται. Όσο η συσσώρευση μεγαλώνει όλο και περισσότερο κεφάλαιο συγκεντρώνεται στα χέρια των καπιταλιστών με αποτέλεσμα την αύξηση της κλίμακας παραγωγής άρα και της παραγωγικότητας της εργασίας. Δεν αποδέχεται την αντισταθμιστική θεωρία, λέγοντας ότι αν το εργατικό δυναμικό βρει δουλειά, δε θα οφείλεται στη μετατροπή του μεταβλητού κεφαλαίου σε μηχανές αλλά σε νέες επενδύσεις. Κατά τον Marx, μόνο ο σχηματισμός κεφαλαίου μπορεί να δημιουργήσει νέες δουλειές, εφόσον η οργανική σύνθεσή του δεν αλλάξει, γεγονός που συμβαίνει μόνο σε περίοδο στασιμότητας. 8 Marx 3 σημαντικά χαρ/κά που αφορούν την τεχνολογία Ο υποτιθέμενος τεχνολογικός ντετερμινισμός του Οι θέσεις του επί των χαρακτηριστικών της «σύγχρονης βιομηχανίας» που ευθύνονται για τον υψηλό βαθμό τεχνολογικού δυναμισμού Η ιδιαίτερη σημασία που δίνει στον τομέα κατασκευής κεφαλαιουχικών αγαθών για τη δημιουργία τεχνολογικής αλλαγής 9 3
Δομή αγοράς και τεχνολογική αλλαγή- Schumpeter Ο Schumpeter σε καιρό όπου δύο μορφές αγοράς ήταν οι πλέον επιφανείς (μονοπώλιο και ανταγωνισμός) - υποστήριζε ότι η μονοπωλιακή δομή αγοράς παρέχει κίνητρα στους επιχειρηματίες για καινοτομίες. Οι καινοτομίες με τη σειρά τους διευκολύνουν την είσοδο νέων ανταγωνιστών στην αγορά Σα πλεονεκτήματα του μονοπωλίου: Σο βραχυπρόθεσμο κέρδος ως κίνητρο οδηγεί σε μεγαλύτερη ανάληψη ρίσκου από τους επιχειρηματίες Η δύναμη στην αγορά είναι σημαντικότερος παράγοντας στη δημιουργία ευνοϊκότερου κλίματος για καινοτομία απ ότι ο ανταγωνισμός Εάν δεν μπορούν να αντιμετωπισθούν τα εμπόδια εισόδου στη μονοπωλιακή αγορά τότε θα παρακαμφτούν από την ανάπτυξη παρόμοιων προϊόντων Η αντικατάσταση ενός μονοπωλίου από νέους παίκτες που φέρνουν νέα προϊόντα και νέες διαδικασίες παραγωγής αποτελεί κατά τον Schumpeter διαδικασία δημιουργικής καταστροφής. Η διαδικασία αυτή αποτρέπει τη μακροχρόνια διατήρηση εμποδίων εισόδου ειδικά σε κλάδους που απολαμβάνουν μεγάλα κέρδη 10 Schumpeter & Kondratieff Για τον Schumpeter η τεχνολογική πρόοδος βρισκόταν στο κέντρο της δυναμικής του οικονομικού συστήματος H Καινοτομία και οι ποιοτικές αλλαγές που έφερνε λειτουργεί ως παράγοντας ανισορροπίας στο οικονομικό σύστημα Σρία βασικά επιχειρήματα: Οι καινοτομίες δεν κατανέμονται τυχαία στο σύνολο της οικονομίας αλλά συγκεντρώνονται σε τομείς κλειδιά Η διαδικασία της εξάπλωσης είναι εγγενώς ανομοιόμορφη Η προσδοκία για κέρδος αλλάζει κατά τη περίοδο ανάπτυξης της Ο κύκλος της ανάπτυξης διαρκεί από μερικά χρόνια έως μερικές δεκαετίες σύνδεση μακράς διάρκειας κυμάτων οικονομικής εξέλιξης με τις τεχνολογικές αλλαγές (Kondratieff) (βλέπε κείμενο Freeman & Perez) 11 Συνεχίζοντας τη Σουμπετεριανή παράδοση: Ταξινόμηση των καινοτομιών Οριακές καινοτομίες Ριζοσπαστικές καινοτομίες (π.χ. Νάιλον, πυρηνική ενέργεια) Αλλαγές στο σύστημα μιας τεχνολογίας (συνδυασμός ριζοσπαστικών, οριακών και οργανο-διαχειριστικών καινοτομιών) Μεταβολές στο τεχνο-οικονομικό παράδειγμα (τεχνική αλλαγή επηρεάζει άμεσα ή έμμεσα ολόκληρη την οικονομία) χτίζει πάνω στην κοινωνιολογική πλευρά των απόψεων του Schumpeter 12 4
Σε κάθε νέο τεχνο-οικονομικό παράδειγμα, ο βασικός συντελεστής... Φαρακτηρίζεται από χαμηλό και φθίνον σχετικό κόστος Βρίσκεται σε απεριόριστη προσφορά σε μακροχρόνιες περιόδους (ώστε να ενθαρρύνονται οι επενδυτικές αποφάσεις) Έχει τη δυνατότητα να ενσωματωθεί σε πλήθος προϊόντων και διαδικασιών στο οικονομικό σύστημα Πού εντοπίζεται σήμερα ο συνδυασμός αυτών των χαρακτηριστικών; 13 Διάδοση νέων τεχνολογικών παραδειγμάτων και ανάγκη για θεσμικές αλλαγές Kάποιες καινοτομίες (σιδηρόδρομος, ηλεκτρική ενέργεια) έχουν τέτοιο μέγεθος και απαιτούν για την κατασκευή τους τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα ώστε μπορούν να δώσουν ώθηση στο σύνολο της οικονομίας Η ώθηση στην οικονομία δεν προέρχεται από τις πρώτες καινοτομίες αλλά από ένα τύπο αλλαγών που σχετίζονται με τις επενδύσεις εξάπλωσης και με τη διάδοση νέων τεχνολογικών συστημάτων που διασυνδέουν πολλές αλληλένδετες καινοτομίες και χρησιμοποιούν μια νέα υποδομή Η διαδικασία της τεχνολογικής εξάπλωσης περιλαμβάνει πλέγμα νέων εφευρέσεων και καινοτομιών, επιμέρους εξαρτημάτων και υποσυστημάτων, συστημάτων διοίκησης, καθώς και των ίδιων των προϊόντων που συχνά τροποποιούνται κατά τη διάρκεια της εξάπλωσης. Παραδείγματα σημαντικών οικονομικών και κοινωνικών μετασχηματισμών: σιδηρόδρομοι, ηλεκτρική ενέργεια, μηχανές εσωτερικής καύσης, Η/Τ Δημιούργησαν: νέους κλάδους, νέους τύπους αγαθών, νέες δεξιότητες, νέες συμπεριφορές, νέα επαγγέλματα, νέα συστήματα σχεδιασμού και ανάπτυξης, νέα νομοθεσία και νέες μορφές χρηματοδότησης και οργάνωσης των επιχειρήσεων 14 Οι θύελλες δημιουργικής καταστροφής καθιστούν αναγκαίες βαθιές διαρθρωτικές αλλαγές λόγω αναντιστοιχίας μεταξύ των νέων τεχνολογικών παραδειγμάτων (μακράς διάρκειας κύμα οικονομικής εξέλιξης) και θεσμικού πλαισίου (σύστημα εκπαίδευσης, εργασιακές σχέσεις, εταιρικές δομές, αγορές κεφαλαίου, κλπ) Σο νέο τεχνο-οικονομικό παράδειγμα περιλαμβάνει: Νέες μορφές οργάνωσης Νέο προφίλ γνώσεων και δεξιοτήτων στο εργατικό δυναμικό Επιλογή για επενδύσεις σε προϊόντα που χρησιμοποιούν εντατικά τον βασικό συντελεστή Μεταβολή των συγκριτικών πλεονεκτημάτων των χωρών και αλλαγή του χάρτη των διεθνών επενδύσεων Επενδύσεις σε νέες υποδομές Δημιουργία νέων κλάδων και τομέων παραγωγής από πρωτοπόρες επιχειρήσεις υγκέντρωση μεγάλων επιχειρήσεων σε κλάδους που χρησιμοποιείται πιο εντατικά ο βασικός συντελεστής Νέα πρότυπα κατανάλωσης και διανομής αγαθών και υπηρεσιών 15 5
Συζήτηση Πόσο εύκολη είναι η μετάβαση από το παλιό τεχνοοικονομικό παράδειγμα στο νέο; Ποιες δυνάμεις συνηγορούν υπέρ και ποιες κατά της μετάβασης; Πόσο επηρεάζει το εθνικό πλαίσιο τη διαδικασία της μετάβασης; Ποιος ο ρόλος της δημόσιας πολιτικής ; 16 Τεχνολογική αλλαγή και Μικροοικονομική Θεωρία H θεωρία δείχνει ότι κάθε επ/ση αντιμετωπίζει μια συνάρτηση παραγωγής και επιλέγει μια τεχνική βάση των ισχυουσών σχετικών τιμών συντελεστών. Αλλαγές στο φάσμα των τεχνικών που είναι προσιτές είναι εξωγενείς. Περιορισμοί νεοκλασικής θεωρίας που επιδρούν στην ερμηνεία της τεχνολογικής αλλαγής Μόνο η εργασία και το κεφάλαιο εισάγονται ως συντελεστές παραγωγής Η παρουσία άπειρου αριθμού τεχνικών για ένα συγκεκριμένο επίπεδο τεχνολογίας δεν είναι ρεαλιστική γιατί στην πραγματικότητα έχουμε έναν περιορισμένο αριθμό δυνατών τεχνικών Η υποκατάσταση εργασίας και κεφαλαίου είναι συχνά περιορισμένη εξαιτίας της μη διαιρετότητάς τους 17 Τεχνολογική αλλαγή και Μικροοικονομική Θεωρία Η συνάρτηση παραγωγής μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως μέσο για την απεικόνιση μόνο της τεχνολογικής αλλαγής σε μεθόδους παραγωγής όχι των νέων προϊόντων Μόνο βελτιώσεις που ελαττώνουν το κόστος μπορούν να περιγραφούν από τη συνάρτηση παραγωγής Νέες υπηρεσίες ή η βελτίωση υπαρχουσών υπηρεσιών δεν μπορούν να εμφανιστούν στη νεοκλασική θεωρία παραγωγής 18 6
Τεχνολογική αλλαγή και Θεωρία Διεθνούς Εμπορίου Η θεωρία έχει παραδοσιακά κρατήσει στο επίκεντρο της οικονομικής διαμάχης τη σημαντικότητα της τεχνολογικής αλλαγής στην επεξήγηση των διεθνών ροών εμπορίου ή της διεθνούς ανταγωνιστικότητας σε επίπεδο κλάδων ή χωρών. David Ricardo (οι τεχνολογικές διαφορές μεταξύ χωρών εξηγούν τις διαφοροποιήσεις εξειδίκευσης) Heckscher- Ohlin (το συγκριτικό πλεονέκτημα προσδιορίζεται όχι από τα τεχνολογικά χάσματα μεταξύ χωρών αλλά από την άνιση κατανομή μεταξύ τους των συντελεστών παραγωγής) ++++++ 19 Τεχνολογική αλλαγή και Θεωρία της Οικονομικής Ανάπτυξης 2 κατευθύνσεις 1 η: μακρο-οικονομικό επίπεδο (οι πηγές της οικονομικής ανάπτυξης και η συμβολή της καινοτομίας και της διάχυσή της στην επίδοση της εθνικής οικονομίας) 2 η : μικρο- οικονομικό επίπεδο (η διαδικασία δημιουργίας, ανάπτυξης, χρήσης, μεταφοράς, δ/σης τεχνολογίας στα πλαίσια της ουμπετεριανής παράδοσης) 20 Θεωρία ενδογενούς οικονομικής ανάπτυξης Ερωτήματα που θέτει προς συζήτηση η θεωρία Γιατί αναπτύσσονται οι οικονομίες; Γιατί σε κάποιες χώρες οι άνθρωποι είναι φτωχοί, ενώ σε κάποιες άλλες πλούσιοι; Μπορεί να υπάρξει ποτέ σύγκλιση όσον αφορά τον πλούτο των εθνών ή οι φτωχοί θα παραμείνουν φτωχοί και οι πλούσιοι θα γίνουν πλουσιότεροι; Μπορεί η οικονομική ανάπτυξη να συνεχίζεται για πάντα; Ή υπάρχουν όρια σε αυτή; 21 7
Στοιχεία του μοντέλου ανάπτυξης του Solow Η εκροή και το κεφάλαιο ανά εργάτη συγκλίνουν σε συγκεκριμένη αξία σταθερής κατάστασης μακροχρόνια Εφόσον έχει επιτευχθεί αυτή η σταθερή κατάσταση, η τεχνολογική πρόοδος είναι ο μόνος παράγοντας που μπορεί να αυξήσει περαιτέρω την εκροή ανά εργάτη (και κατά συνέπεια το μέσο ατομικό πλούτο) Οι χώρες που είναι διαρθρωτικά παρόμοιες συγκλίνουν στο ίδιο επίπεδο πλούτου ΠΟΟΣΌ ΑΠΟΣΑΜΙΕΎΕΩΝ (+) ΣΕΦΝΟΛΟΓΙΚΗ ΑΝΑΠΣΤΞΗ (+) ΠΟΟΣΟ ΑΤΞΗΗ ΣΟΤ ΠΛΗΘΤΜΟΤ (-) ΠΟΟΣΟ ΤΠΟΣΙΜΗΗ ΣΟΤ ΥΤΙΚΟΤ ΚΕΥΑΛΑΙΟΤ (-) ΜΕΡΙΔΙΟ ΕΙΟΔΗΜΑΣΟ ΚΕΥΑΛΑΙΟΤ ΚΑΙ ΕΡΓΑΙΑ (ΚΕΥΑΛΑΙΟ +) 22 Περιορισμοί του μοντέλου ανάπτυξης του Solow Η τεχνολογική πρόοδος είναι μόνο εξωγενής, εμφανίζεται όπως το «μάννα εξ ουρανού» (μοντέλο εξωγενούς ανάπτυξης) Πώς μπορεί να διευκολυνθεί η τεχνολογική πρόοδος; Είναι η τεχνολογική πρόοδος και άρα η οικονομική ανάπτυξη αειφόρος και παντοτινή; Η πρόγνωση του μοντέλου για δυνητική οικονομική σύγκλιση μεταξύ των χωρών είναι υπερβολικά αισιόδοξη Σο μοντέλο δεν μπορεί να εξηγήσει γιατί δεν παρατηρήθηκε αξιόλογη οικονομική ανάπτυξη πριν το 1800 Σο μοντέλο δεν μπορεί να εξηγήσει την εμπειρικά στατιστικά σημαντική θετική σχέση μεταξύ του ποσοστού αποταμιεύσεων και της τεχνολογικής προόδου 23 Βαδίζοντας προς τη θεωρία ενδογενούς ανάπτυξης Η θεωρία αυτή Εξηγεί από πού προέρχεται η τεχνολογική αλλαγή Εξηγεί πώς μπορεί να επηρεαστεί από μεταβλητές συμπεριφοράς Εξηγεί κάτω από ποιες συνθήκες θα είναι παντοτινή η οικονομική ανάπτυξη, πότε επιβραδύνεται και πότε μένει στάσιμη Βασικές υποθέσεις Δεν υπάρχουν εξωγενείς κραδασμοί Οι προσδοκίες είναι σωστές Οι τιμές και οι ποσότητες ρυθμίζονται πλήρως από τον τέλειο ανταγωνισμό στα τελικά αγαθά και τις αγορές εργασίας Μπορούν να κερδηθούν μονοπωλιακές πρόσοδοι για νέες ιδέες, διότι κάθε αξιόλογη νέα ιδέα θεωρείται ότι προστατεύεται πλήρως από μια συνεχούς διάρκειας πατέντα (νέα υπόθεση της θεωρίας ενδογενούς ανάπτυξης) 24 8
Επιπλέον υποθέσεις Η εργασία, το κεφάλαιο και η τεχνολογία είναι οι μόνοι συντελεστές παραγωγής Η επιχειρηματικότητα, η εκπαίδευση και οι πιθανώς εξαντλήσιμοι φυσικοί πόροι δε συμπεριλαμβάνονται σε αυτό Όλες οι νέες ιδέες χρησιμοποιούνται και έχουν την ίδια αξία Η υπάρχουσα τεχνολογία προωθεί την παραγωγή νέων ιδεών 25 Monopoly markets for intermediate products Intermediate Products Payments INTERMEDIATE GOODS SECTOR ------------------ Capital + one design = intermediate product No flows here because designs are licensed out directly by households FINAL GOODS SECTOR ------------------- Labour + intermediate products = final goods Labour Payment Payment Goods for cons and inv Competitive labour market Capital services Competitive capital market Competitive markets for final goods Payment Designs in number HOUSEHOLD SECTOR ---------------- Owns L, K and A Monopoly (license) markets for design Payment New designs R& D SECTOR ---------------- Labour + technology = new design Labour No formal market here: R&D firms are one-man firms, so compensation for labour is new designs Σο ποσοστό της τεχνολογικής προόδου καθορίζεται ενδογενώς Εξαρτάται από Σην παραγωγικότητα των εργαζομένων στο τομέα έρευνας (+) Σο μέγεθος της οικονομίας/αριθμό εργαζομένων (+) Σο ποσοστό αποταμίευσης (+) Σο μερίδιο κεφαλαίου του εισοδήματος (-) Σο ποσοστό υποτίμησης του κεφαλαίου Σο μοντέλο προτείνει μια συνεχή αειφόρο οικονομική ανάπτυξη 27 9
Περαιτέρω ανάλυση των συμπερασμάτων του μοντέλου Θετική επίδραση της παραγωγικότητας των εργαζομένων στην Ε&Α Μπορεί να ενισχυθεί από την ανώτατη εκπαίδευση και τους πόρους έρευνας (ίντερνετ, ψηφιακές βιβλιοθήκες, μεγάλα ερευνητικά κέντρα) Θετική επίδραση του L υνεπάγεται περισσότερους εργαζομένους στην Ε&Α και κατά συνέπεια περισσότερες ιδέες Η έμφαση στην αύξηση του πληθυσμού δεν είναι καλή στρατηγική (τα εμπειρικά δεδομένα στρέφονται εναντίον του επ/τος) Πιο «εκλεπτυσμένη» ερμηνεία: το διαθέσιμο ανθρώπινο κεφάλαιο αυξάνεται εξαιτίας του ελεύθερου εμπορίου, της κινητικότητας των αγαθών, εργαζομένων και ιδεών. Η παγκοσμιοποίηση αυξάνει την παραγωγικότητα της Ε&Α 28 Περαιτέρω ανάλυση των συμπερασμάτων του μοντέλου Θετική επίδραση του ποσοστού αποταμιεύσεων Περισσότερες αποταμιεύσεις συνεπάγονται περισσότερο κεφάλαιο Περισσότερο κεφάλαιο συνεπάγεται χαμηλότερες οριακές αποδόσεις κεφαλαίου και άρα χαμηλότερα ποσοστά ενοικίασης κεφαλαίου Άρα χαμηλότερα επιτόκια και υψηλότερη παρούσα αξία πατεντών Η υψηλότερη ανταμοιβή των πατεντών κάνει την έρευνα πιο ελκυστική ως ευκαιρία εισοδήματος και αυξάνει το μερίδιο της εργασίας στην έρευνα και την εκροή νέων ιδεών Θετική επίδραση του ποσοστού υποτίμησης υνεπάγεται επίσης χαμηλότερα επιτόκια και άρα υψηλότερη παρούσα αξία για τις πατέντες Αρνητική επίδραση του μεριδίου του κεφαλαίου του εισοδήματος υνεπάγεται χαμηλότερους μισθούς και άρα στην ισορροπία λιγότερη Ε&Α 29 Συμπεράσματα πολιτικής για το μοντέλο του Romer To δυναμικό για τη μακροχρόνια ανάπτυξη μπορεί να επηρεαστεί θετικά από Κρατικές επενδύσεις στην εκπαίδευση (βελτίωση ανθρωπίνου κεφαλαίου) Κρατικές επενδύσεις σε Ε&Α Επιδοτήσεις Ε&Α Δημόσια ερευνητικά κέντρα και παν/μια με έμφαση στην Ε&Α Ιδιωτικές πρωτοβουλίες Ε&Α (π.χ. δικαιώματα πατεντών και προστασία από παράνομη αντιγραφή) Παγκοσμιοποίηση, εμπόριο και διασυνοριακή κινητικότητα της γνώσης Αυξήσεις στο ποσοστό αποταμιεύσεων Εμπόριο με κατανάλωση «Φρυσός κανόνας» των αποταμιεύσεων 30 10