ΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΩΝ ΣΤΑ ΦΥΛΛΑ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ ΤΗΣ QUERCUS ALNIFOLIA POECH

ΠΟΙΚΙΛΟΤΗΤΑ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΚΩΝ ΧΑΡΑΚΤΗΡΩΝ ΣΤΑ ΦΥΛΛΑ ΦΥΣΙΚΩΝ ΠΛΗΘΥΣΜΩΝ ΤΗΣ QUERCUS ALNIFOLIA POECH Νικόλαος Γεώργιος Ηλιάδης (), Αριστοτέλης Χ. Παπαγεωργίο (), Ιωάννης Τσιριπίδης (2), Σπυρίδων Γαλατσίδας (3) () ΔΠΘ, Τμήμα Δασολογίας & Διαχείρισης Περιβάλλοντος και Φυσικών Πόρων, 68200 Ορεστιάδα (apapage@fmenr.duth.gr) (2) ΑΠΘ, Τμήμα Βιολογίας, 54006 Θεσσαλονίκη (tsiripid@bio.auth.gr) (3) ΤΕΙ Καβάλας, Τμήμα Δασοπονίας Δράμας, 6600 Δράμα (spyros@forst.uni-freiburg.de) ΠΕΡΙΛΗΨΗ Η Quercus alnifolia (λατζιά) είναι ενδημικό είδος της Κύπρου. Πρόκειται για αειθαλή θάμνο ή μικρό δέντρο, με δερματώδη φύλλα, που εμφανίζουν σημαντική ποικιλομορφία ως προς τη μορφή τους. Το είδος εμφανίζεται στην οροσειρά του Τροόδους, σε υψόμετρο από 450 έως 500 μ. Διενεργήθηκε δειγματοληψία σε δύο αντιπροσωπευτικούς φυσικούς πληθυσμούς του είδους. Η πρώτη διενεργήθηκε στο Δάσος Πάφου, ενώ η δεύτερη στο Δάσος Τροόδους. Το μέγεθος του δείγματος σε κάθε πληθυσμό ήταν 30 άτομα. Η δειγματοληψία μέσα στο κάθε άτομο έγινε σε έξη (6) στρώματα, σύμφωνα με τον άξονα ανάπτυξής της κόμης και την κλίση του εδάφους. Από κάθε δέντρο μετρήθηκαν 30 φύλλα, ενώ από κάθε φύλλο μετρήθηκαν οκτώ (8) παράμετροι. Βρέθηκε μεγάλη ποικιλότητα ανάμεσα στα άτομα του κάθε πληθυσμού. Η ποικιλότητα ανάμεσα στους δύο πληθυσμούς ήταν στατιστικώς σημαντική για το σχήμα του και τον αριθμό των νεύρων, ενώ δεν υπήρξαν διαφορές ως προς το μέγεθος του. Τα αποτελέσματα θεωρούνται σημαντικά για την κατανόηση της οικολογίας του είδους και τη διαμόρφωση μέτρων προστασίας του. Λέξεις κλειδια: Quercus alnifolia, Κύπρος, γενετική ποικιλότητα, μορφολογικοί χαρακτήρες, φύλλο. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Quercus alnifolia (λατζιά) είναι χαρακτηριστικό ενδημικό είδος της κυπριακής χλωρίδας. Ανήκει στην τάξη Fagales και στην οικογένεια των φηγιδών κυπελλοφόρων (Fagaceae). Ως προς την ταξινομική θέση της στο γένος Quercus, σύμφωνα με τους Schwarz (936) και Camus (938), η Q. alnifolia ανήκει στην υποενότητα Cerris (Spach). Σε αντίθεση με την άποψη των Schwarz (936) και Camus (938), έρχονται πρόσφατες έρευνες από τους Toumi και Lumaret (2000), οι οποίοι μελέτησαν τη γενετική ποικιλότητα, της Q. alnifolia με τη χρήση βιοχημικών δεικτών. Τα αποτελέσματα αυτής της εργασίας έδειξαν ότι η Q. alnifolia έχει στενή ομοιότητα-συγγένεια με τα είδη Q. ilex, Q. coccifera και Q. aquifolioides. Η Quercus alnifolia εξαπλώνεται στην οροσειρά του Τροόδους, όπου και καταλαμβάνει το 27% της έκτασης του όρους που καλύπτεται από φυσική βλάστηση, ενώ συνολικά για όλο το νησί το αντίστοιχο ποσοστό ανέρχεται στο 4% (Eβer 995). Η οριζόντια εξάπλωση του είδους παρατηρείται από τα δυτικά προς τα ανατολικά στα δάση Πάφου, Τροόδους, Αδελφοί και Μαχαιρά καθώς και στο δάσος Λεμεσού, καλύπτοντας έτσι μια μεγάλη έκταση, μεταξύ των γεωγραφικών μηκών των 32 ο 30 και 33 ο 08. Η υψομετρική ζώνη εξάπλωσης της ξεκινά από τα 450 m και φτάνει μέχρι τις ψηλότερες κορυφές της οροσειράς του Τροόδους (.700 m). Απαντάται πάνω σε πυριγενής προέλευσης πετρώματα και σε εδάφη βαθιά, αλλά και βραχώδη, ομαλής ή απότομης κλίσης. Η Quercus alnifolia είναι θάμνος ή μικρό δέντρο, συνήθως πολύκλαδο με πλατιά κόμη, που μπορεί κατ εξαίρεση να φτάσει το ύψους των 0 m (Meikle 985). Συναντάται, κυρίως, στον υπόροφο δασών τραχείας και μαύρης πεύκης, καθώς και στον υπόροφο συστάδων κέδρων (Κοιλάδα των Κέδρων). Σε ορισμένες περιοχές όμως σχηματίζει αμιγείς συστάδες, με υπόροφο από διάφορα είδη (Acer sp., Salvia fruticosa, Calycotome villosa κ.ά.). Τα φύλλα της είναι κατ εναλλαγή, δίσειρα, απλά, δικτυόνευρα και δερματώδη. Ως προς το σχήμα και το μέγεθος του ελάσματός τους παρατηρείται σχετικά μια έντονη ποικιλομορφία. Έτσι παρατηρούνται φύλλα ωοειδή, επιμήκη, ελλειψοειδή, αντοειδή ή σχεδόν σφαιρικά με μήκος,5-6 cm και πλάτος -5 cm (Meikle, 985) ή κατά τον Eβer (995) το μήκος κυμαίνεται από 2-0 cm και το πλάτος από 2-8 cm. Οι παρυφές των φύλλων είναι έντονα ή ελαφρά πριονωτές, ενώ η βάση τους είναι αποστρογγυλωμένη έως

ελαφρώς καρδιόμορφη. Τα φύλλα διατηρούνται πάνω στη Q. alnifolia μέχρι την ηλικία των τεσσάρων (4) ετών, συνήθως όμως πέφτουν μετά από το τρίτο (3) έτος. Για το λόγο αυτό, γενικά τα φύλλα που συναντώνται πάνω σε κλαδιά της Q. alnifolia είναι της τρέχουσας αυξητικής περιόδου, καθώς και των δυο προηγούμενων ετών. Τα μονοετή φύλλα έχουν έντονο πίλημα στην κάτω επιφάνεια τους, χρυσοκίτρινου χρώματος, και έχουν μαλακή υφή. Όσο όμως ωριμάζουν γίνονται πιο σκληρά και δερματώδη, το πίλημα γίνεται σκουρότερου χρώματος και σταδιακά απομακρύνεται. Το χρώμα των φύλλων στην πάνω επιφάνεια είναι σκούρο γυαλιστερό πράσινο και κάτω, λόγω του πιλήματος, χρυσοκαφέ. Τα φύλλα της Q. alnifolia έχουν 5-6 ζεύγη νεύρων (σπανίως 7), εν μέρη διακλαδιζόμενα, που καταλήγουν στα δόντια των παρυφών των φύλλων. Το κεντρικό νεύρο και τα νεύρα πρώτης και δεύτερης τάξης είναι ιδιαίτερα εμφανή στην κάτω επιφάνεια του.. Ο μίσχος του ελάσματος είναι στρόγγυλος, μήκους 0,6-,2 cm με πυκνό χρυσοπράσινο πίλημα στα νεαρά φύλλα, το οποίο χάνεται με την ωρίμανση του (Eβer, 995). Η εργασία αυτή έχει σαν στόχο τη μελέτη της ποικιλότητας των μορφολογικών χαρακτηριστικών των φύλλων του είδους Quercus alnifolia σε δύο φυσικούς πληθυσμούς και τη διερεύνηση των παραγόντων που τη διαμορφώνουν. 2. ΜΕΘΟΔΟΛΟΓΙΑ ΚΑΙ ΥΛΙΚΑ 2.. Περιοχές δειγματοληψίας Η περιοχή έρευνας της παρούσας εργασίας βρίσκεται στην οροσειρά του Τροόδους και συγκεκριμένα στο Δάσος Πάφου (Περιοχή Ι) και στο Δάσος Τροόδους (Περιοχή ΙΙ). Η δειγματοληψία στο δάσος Πάφου έγινε στην κοιλάδα του Σταυρού της Ψώκας, στο τμήμα. Συγκεκριμένα η δειγματοληψία διεξάχθηκε στο διαμέρισμα α/α 7, με το τοπωνύμιο «Χωρτερή» και με εκτάση 304 ha. Το υψόμετρο του διαμερίσματος κυμαίνετε από τα 850 m μέχρι τα 900 m. Η έκθεσή του είναι βόρεια και κλίση του 45-50%. Το μητρικό πέτρωμα είναι φλεβικό διαβατικό και το βάθος εδάφους κυμαίνεται από 5 έως 35 cm. Η δασοκομική μορφή του διαμερίσματος είναι ημικηπευτή μορφή με μείξη διαφόρων δασοπονικών ειδών. Έτσι στον ανώροφο διακρίνεται η Pinus brutia, στο μεσόφορο κυριαρχούν η Quercus alnifolia και η Arbutus andrachne και τέλος στον υπόροφο διακρίνονται διάφορα είδη της οικογένειας Cistaceae. Η δειγματοληψία στο δάσος Τροόδους έγινε στην κοιλάδα των Πλατανιών, και συγκεκριμένα στο τμήμα 2. Το διαμέρισμα που διενεργήθηκε η δειγματοληψία ήταν το α/α 32, με το τοπωνύμιο «Κάμπος του Κοσσινάς», συνολικής εκτάσεως 89 ha. Το υψόμετρο της περιοχής είναι 200 m, με νοτιοανατολική έκθεση και κλίση εδάφους 40-50%. Το μητρικό πέτρωμα είναι γάββρος και το βάθος εδάφους κυμαίνεται από 35 έως 40 cm. Η δασοκομική μορφή του διαμερίσματος είναι ημικηπευτή με μείξη ειδών. Στον ανώροφο κυρίαρχο είδος είναι η Pinus brutia, ενώ στα ψηλότερα χωροσταθμικά όρια του διαμερίσματος διακρίνονται και άτομα P. nigra. Στο μεσώροφο διακρίνονται τα είδη Quercus alnifolia και Arbutus andrachne και τέλος στον υπόροφο παρατηρούνται είδη της οικογένειας Cistaceae, αλλά και άλλα ξυλώδη είδη. 2.2. Μέθοδοι και εφαρμογή δειγματοληψιών Η μέθοδος έρευνας που εφαρμόστηκε για τη διεξαγωγή της εργασίας αυτής αποτελείται από τη δειγματοληψία των πρωτογενών στοιχείων (στοιχεία υπαίθρου), την επιλογή ενός επαρκούς δείγματος αντιπροσωπευτικών φύλλων για τη μελέτη των υπό παρατήρηση χαρακτηριστικών τους και τη στατιστική ανάλυση των συγκεντρωθέντων στοιχείων, όπως περιγράφεται στη συνέχεια. 2.2.. Λήψη στοιχείων υπαίθρου Το πρώτο στάδιο περιελάμβανε τη δειγματοληψία των ατόμων καθ αυτών μέσα στις συστάδες. Η δειγματοληψία των ατόμων της Quercus alnifolia μέσα από τα προεπιλεχθέντα διαμερίσματα έγινε με βάση τη μέθοδο των δειγματοληπτικών λωρίδων. Έτσι για την υλοποίηση της τυχαίας δειγματοληψίας των ατόμων μέσα από τις συστάδες ορίστηκαν, με τυχαία κατεύθυνση, δύο δειγματοληπτικές γραμμές πλάτους 25 m, παράλληλες και σε απόσταση 0 m μεταξύ τους. Μέσα σ αυτές τις γραμμές έγινε με

απλή τυχαία δειγματοληψία η επιλογή των ατόμων, από τα οποία λήφθηκαν δείγματα κλάδων για την περαιτέρω διεξαγωγή της έρευνας. Το δεύτερο στάδιο περιελάμβανε τη λήψη των δειγμάτων μέσα από το ίδιο το άτομο. Για την όσο το δυνατό πληρέστερη δειγματοληψία από κάθε δέντρο εφαρμόστηκε στρωματωμένη τυχαία δειγματοληψία (ΣΤΔ). Η κόμη χωρίστηκε σε έξη (6) στρώματα σύμφωνα με τον άξονα ανάπτυξής της και την κλίση του εδάφους. Ως προς τον κατακόρυφο άξονα ανάπτυξής της αυτή χωρίστηκε σε τρία (3) επίπεδα: Βάση- Μέσο-Κορυφή. Ως δε προς τον οριζόντιο άξονα ανάπτυξης της, δείγματα πάρθηκαν, σύμφωνα με την κλίση του εδάφους, τόσο στα ανάντη όσο και στα κατάντη του. Αναλυτικά τα δείγματα που πάρθηκαν από την κόμη κάθε δέντρου ήταν, ανάντη-βάση (Α/Β), ανάντη-μέσο (Α/Μ), ανάντη-κορυφή (Α/Κ), κατάντη-βάση (Κ/Β), κατάντη-μέσο (Κ/Μ) και κατάντη-κορυφή (Κ/Κ). Μετά τη συλλογή τους τα δείγματα μεταφέρθηκαν σε κλειστό χώρο με θερμοκρασία 8-20 ο c, όπου έγινε η αποξήρανση τους σε πρέσες αποξηράνσεως, στις οποίες τοποθετήθηκε μικρός αριθμός κλάδων (μέχρι 0). Κατά την αποξήρανση των δειγμάτων δόθηκε ιδιαίτερη προσοχή στη όσο δυνατόν καλύτερη διατήρηση των δειγμάτων, έτσι ώστε να εξασφαλισθεί ακρίβεια στις μετρήσεις των χαρακτηριστικών των φύλλων. 2.2.2. Επιλογή επαρκούς δείγματος Η επιλογή επαρκούς δείγματος φύλλων, από τους κλαδίσκους που επιλέχθηκαν κατά το προηγούμενο στάδιο, ήταν ένας από τους πιο σημαντικούς παράγοντες για την ορθή εξαγωγή συμπερασμάτων κατά τις στατιστικές αναλύσεις. Το μέγεθος του δείγματος φύλλων ορίστηκε με τη βοήθεια προδειγματοληψίας. Η λήψη προδείγματος έγινε για την εύρεση του μεγέθους-οδηγού του τελικού δείγματος (αριθμού) φύλλων που θα παίρνονταν από κάθε κλαδί του δέντρου. Λόγο του ότι η εργασία δεν περιορίστηκε στην εκτίμηση μίας μόνο παραμέτρου έγινε η εκτίμηση του μεγέθους δείγματος, για κάθε μια από αυτές, με τη βοήθεια του αντίστοιχου τύπου της στρωματωμένης τυχαίας δειγματοληψίας (Μάτης 200). Από τα μεγέθη δειγμάτων που εκτιμήθηκαν άλλα ήταν παραπλήσια, ενώ άλλα διάφεραν μεταξύ τους. Τελικώς, ως μέγεθος δείγματος επιλέχθηκε η μέγιστη τιμή, η οποία ήταν ίση με πέντε (5) φύλλα, από κάθε στρώμα. 2.3. Παράμετροι που μελετήθηκαν Οι παράμετροι που μετρήθηκαν για τη μελέτη της γενετικής ποικιλότητας της Quercus alnifolia ήταν:. Μήκος : Μετρήθηκε το μήκος του κατακόρυφου άξονα του ελάσματος από τη βάση μέχρι την κορυφή του. 2. Πλάτος : Μετρήθηκε το μέγιστο πλάτος του ελάσματος του. 3. Λόγος μήκους / πλάτους : Διαίρεση παραμέτρου με τη 2 για την περιγραφή του σχήματος του ελάσματος του. 4. Μήκος : Μετρήθηκε το μήκος του ελάσματος στο οποίο παρουσιάζεται το μέγιστο πλάτος. 5. Λόγος μήκους / μήκους : Σχετική περιγραφή του σημείου μέγιστου πλάτους του ελάσματος και κατ επέκταση του σχήματός του. 6. Μήκος μίσχου: Μετρήθηκε το συνολικό μήκος του μίσχου του. 7. Οδόντωση: Μετρήθηκε ο συνολικός αριθμός των οδοντώσεων που υπήρχε στη περίμετρο του ελάσματος. 8. Νεύρα: Μετρήθηκε ο συνολικός αριθμός των πρωτευόντων νεύρων του ελάσματος. 2.4. Στατιστική επεξεργασία Στην εργασία αυτή έγινε χρήση του αριθμητικού Μέσου Όρου (Arithmetic Mean), της τυπικής απόκλισης (Standard Deviation) και του συντελεστή κύμανσης (Coefficient of Variation). Ο συντελεστής συσχέτισης (R) χρησιμοποιήθηκε για τον προσδιορισμό γραμμικών συσχετίσεων μεταξύ των ποσοτικών μεταβλητών που μετρήθηκαν.

Για τη διερεύνηση ύπαρξης διαφοροποιήσεων μεταξύ των δυο πληθυσμών αλλά και μεταξύ ομάδων μέσα στους πληθυσμούς χρησιμοποιήθηκε η μέθοδος της ανάλυσης της διακύμανσης ή ANOVA (Analysis of Variance). Αυτή έγινε κατά έναν παράγοντα (one-way ANOVA) για τη μελέτη της ισότητας των μέσων αριθμητικών όρων των δύο υπό μελέτη πληθυσμών καθώς και των δέντρων κάθε πληθυσμού μεταξύ τους. Επίσης διενεργήθηκε ANOVA κατά πολλούς παράγοντες (multiway analysis of variance), όπου εξετάστηκε η ισότητα ή μη των μέσων αριθμητικών όρων, συναρτήσει των παραμέτρων που μετρήθηκαν και το επίπεδο (στρώμα) συλλογής τους. 3. ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΑ 3. Σύγκριση μεταξύ των δύο πληθυσμών Από τη σύγκριση των δύο πληθυσμών φαίνεται ότι οι πληθυσμοί που μελετήθηκαν μπορούν στατιστικώς να θεωρηθούν κοινοί για τα χαρακτηριστικά εκείνα που εκφράζουν το μέγεθος του, αφού δεν εμφανίζονται σημαντικές διαφορές μεταξύ τους για επίπεδο σημαντικότητας 0,05 (Πίνακας 3.). Αντίθετα, για τα χαρακτηριστικά προσδιορισμού του σχήματος του, λόγο μήκους προς πλάτος και λόγο μήκους προς μήκος παρουσιάζονται στατιστικώς σημαντικές διαφορές, αφού έχουν επίπεδο σημαντικότητας 0,003 και 0,0 αντίστοιχα (sig= 0,05). Επίσης στατιστικώς σημαντική διαφορά υπάρχει και μεταξύ του αριθμού των νεύρων που έχουν τα φύλλα στις δυο περιοχές (πίνακας 3.). Πίνακας 3.: Πίνακας ανάλυσης διακύμανσης (ANOVA) μεταξύ των δυο πληθυσμών. Παράμετροι Μήκος Πλάτος Μήκος / πλάτος Μήκος Μέγιστου πλάτους Μήκος / μήκος Μήκος μίσχου Οδόντωση Νεύρα Ποικιλότητα Άθροισμα τετραγώνων 0,350 308,089 308,439 0,833 922,24 923,047 0,552 5,30 5,853 0,732 572,852 573,584 0,033 2,509 2,542 0,23 232,906 233,9 0,0006 28468,652 28468,653 244,942 632,889 6557,83 Β.Ε. 799 799 799 799 799 799 799 799 Μέσο τετράγωνο 0,350 0,728 0,833 0,53 0,552 0,064 0,732 0,39 0,033 0,007 0,23 0,30 0,0006 5,834 244,942 3,5 P = F 0,05 0,48 0,488,624 0,203 8,602 0,003 2,8 0,30 4,759 0,0,64 0,200 0,000 0,995 69,763 0,00 Ανάμεσα στα δέντρα των δύο πληθυσμών εμφανίζεται μεγαλύτερη ποικιλότητα (συντελεστής παραλλακτικότητας) εντός του πληθυσμού Ι για τα χαρακτηριστικά μήκος, λόγος μήκους και μήκους, μήκος μίσχου και αριθμός οδοντώσεων. Η ποικιλότητα είναι μικρότερη για τα χαρακτηριστικά λόγος μήκους προς πλάτος και αριθμός νεύρων. Το αντίθετο παρατηρείται για τον πληθυσμό ΙΙ. Για τα χαρακτηριστικά μήκος και πλάτος οι δύο πληθυσμοί παρουσιάζουν ίσο αριθμό ποικιλότητας (Διάγραμμα 3.).

Συντελεστής παραλακτικότητας 40 30 20 0 0 α β γ δ ε ζ η θ Παράμετρος Πληθυσμός Ι Πηθυσμός ΙΙ Διάγραμμα 3. : Γραφική παράσταση των συντελεστών παραλλακτικότητας (C.V) των παραμέτρων των ατόμων των δυο πληθυσμών. 3.2. Σύγκριση μεταξύ ατόμων του ιδίου πληθυσμού Πίνακας 3.2: Ανάλυση διακύμανσης (ANOVA) για τα άτομα του πληθυσμού Ι. Παράμετροι Μήκος Πλάτος Μήκος / πλάτος Μήκος Μέγιστου πλάτους Μήκος / μήκος Μήκος μίσχου Οδόντωση Νεύρα Ποικιλότητα Άθροισμα τετραγώνων 27,68 384,79 655,860 233,735 234,736 468,47 23,088 9,387 42,475 07,289 20,654 308,943,487 6,304 7,790 48,730 08,439 257,69 8,573 602,867 48,440 792,440 868,600 266,040 DF Μέσο τετράγωνο 9,368 0,442 8,060 0,270 0,796 0,023 3,700 0,232 0,05 0,007,680 0,25 300,6 7,05 27,326 2,48 P = F 0,00 2,25 0,000,872 0,000 35,727 0,000 5,96 0,000 7,076 0,000 3,48 0,000 42,809 0,000 2,722 0,000 Από τους πίνακες 3.2 και 3.3 γίνεται φανερό ότι μεταξύ των ατόμων των δυο πληθυσμών υπάρχουν στατιστικώς σημαντικές διαφορές για P= 0,00 για όλες τις μεταβλητές που μετρήθηκαν. Πίνακας 3.3: Πίνακας ανάλυσης διακύμανσης (ANOVA) για τον πληθυσμό ΙΙ. Παράμετροι Ποικιλότητα Άθροισμα τετραγώνων DF Μέσο τετράγωνο F P = 0,00 α- μήκος ελάσματος, β-μέγιστο πλάτος ελάσματος, γ-λόγος μήκους προς πλάτος, δ-μήκος, ε-λόγος μήκους και μήκους, ζ -μήκος μίσχου, η-αριθμός οδοντώσεων, θ-αριθμός νεύρων

Μήκος Πλάτος Μήκος / πλάτος Μήκος Μέγιστου πλάτους Μήκος / μήκος Μήκος μίσχου Οδόντωση Νεύρα 0,3 362,098 652,2 88,950 264,793 453,743 49,74 23,653 72,827 98,32 65,588 263,909,002 3,76 4,78,626 46,2 75,738 7976,979 5680,233 3657,22 58,782 2070,067 365,849 0,005 0,46 6,56 0,304,696 0,027 3,390 0,90 0,035 0,004,022 0,053 275,068 6,5 54,544 2,379 24,038 0,000 2,407 0,000 62,370 0,000 7,83 0,000 8,092 0,000 9,274 0,000 42,30 0,000 22,924 0,000 3.3. Συγκρίσεις μέσα στο ίδιο το άτομο Πίνακας 3.4: Μέσοι όροι των χαρακτηριστικών σε σχέση με τη θέση του στον κατακόρυφο και οριζόντιο άξονα ανάπτυξης της κόμης (Πληθυσμός Ι). ΒΑΣΗ ΜΕΣΟ ΚΟΡΥΦΗ ΑΝΑΝΤΗ ΚΑΤΑΝΤΗ Μήκος 5,48 5,3 4,9 5,3 5,22 Πλάτος 3,79 3,53 3,3 3,5 3,58 Μήκος / πλάτος,46,48,5,48,49 Μήκος Μέγιστου 2,5 2,36 2,23 2,3 2,43 πλάτους Μήκος / μήκος 0,46 0,45 0,46 0,45 0,46 Μήκος μίσχου,25,5,09,5,9 Οδόντωση 3,6 3, 3,05 2,52 2,7 Νεύρα 3,48 3, 3,05 3,4 3,28 Οι πίνακες 3.4 και 3.5 παρουσιάζουν τους συνολικούς μέσους όρους των μεταβλητών που μετρήθηκαν ανάλογα με τη θέση δειγματοληψίας στην κόμη του δέντρου. Και οι δύο πληθυσμοί εμφανίζουν μια μεταβλητότητα των μεγεθών που έχει φυσιολογική και οικολογική εξήγηση. Η μεταβλητότητα των τιμών των χαρακτηριστικών μέσα στο ίδιο άτομο οφείλεται στη θέση και στο ρόλο που έχουν αυτά μέσα στην κόμη του κάθε δέντρου. Στη βάση της κόμης, λόγω της ύπαρξης των σκιόφυλλων παρατηρούνται οι μεγαλύτερες τιμές μεγέθους των φύλλων. Αντίθετα, στην κορυφή της κόμης, όπου βρίσκονται τα

φωτόφυλλα παρατηρούνται οι μικρότερες τιμές μεγέθους των φύλλων, ενώ στο μέσο της κόμης βρίσκεται μια ενδιάμεση ομάδα τιμών. Το ίδιο παρατηρείται και σε σχέση με τον οριζόντιο άξονα ανάπτυξής της κόμης, όπου στα κατάντη του δέντρου παρατηρούνται ελαφρώς μεγαλύτερες τιμές σε σχέση με τα ανάντη, μια και στα κατάντη τα φύλλα σκιάζονται περισσότερο λόγω της κλίσης του εδάφους. Πίνακας 3.5: Μέσοι όροι των χαρακτηριστικών σε σχέση με τη θέση του στον κατακόρυφο και οριζόντιο άξονα ανάπτυξης της κόμης (Πληθυσμός ΙI). ΒΑΣΗ ΜΕΣΟ ΚΟΡΥΦΗ ΑΝΑΝΤΗ ΚΑΤΑΝΤΗ Μήκος 5,52 5,23 4,85 5,2 5,9 Πλάτος 3,8 3,49 3,20 3,54 3,46 Μήκος / πλάτος,47,53,55,5,53 Μήκος Μέγιστου 2,45 2,34 2,9 2,34 2,32 πλάτους Μήκος / μήκος 0,44 0,45 0,45 0,45 0,45 Μήκος μίσχου,26,2,0,9,9 Οδόντωση 3,3 2,64,90 2,63 2,20 Νεύρα 4,03 4,03 3,79 3,92 3,98 4. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ Οι δυο πληθυσμοί που εξετάστηκαν και σύμφωνα με την παραπάνω στατιστική ανάλυση εμφανίζουν ενδείξεις σημαντικής περιβαλλοντικής και οικολογικής προσαρμογής στα διαφορετικά περιβάλλοντα. Ο πληθυσμός Ι (Δάσος Πάφου) έχει πιο στρογγυλά φύλλα και μεγαλύτερο αριθμό νεύρων σε κάθε φύλλο από τον πληθυσμό ΙΙ (Δάσος Τρόοδους). Το αποτέλεσμα αυτό είναι πιθανόν να οφείλεται στην προσαρμογή των δύο πληθυσμών στο περιβάλλον των σταθμών ανάπτυξής τους. Μια άλλη εξήγηση θα μπορούσε να είναι ο διαφορετικός βαθμός υβριδισμού με άλλα είδη δρυός που υπάρχουν στην περιοχή Επιπλέον, εμφανίζουν ίδια ποικιλότητα εντός πληθυσμών για το μέγεθος των φύλλων, αλλά διαφέρουν αρκετά στην ποικιλότητα του σχήματος του και του μήκους του μίσχου. Σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση της ποικιλομορφίας των φύλλων, ιδιαίτερα μέσα στο κάθε άτομο, φαίνεται να παίζει η προσαρμογή των φύλλων (μορφολογική και πιθανότατα και φυσιολογική), ανάλογα με τη θέση τους στην κόμη του ατόμου. Έτσι τα σκιόφυλλα, που βρίσκονται στη βάση της κόμης είναι μεγαλύτερα και πιο στρόγγυλα από τα φωτόφυλλα που βρίσκονται στην κορυφή της. Στο μέσο της κόμης βρίσκεται μια ενδιάμεση ομάδα τιμών μεγέθους και σχήματος των φύλλων. Επίσης συσχέτιση εμφανίζεται στο μέγεθος του και στην σκίαση που αυτό δέχεται, ανάλογα με τη κλίση και την έκθεση του εδάφους, σε σχέση με τον κατακόρυφο άξονα ανάπτυξης της κόμης. Η γενική έλλειψη ποικιλότητας εντός πληθυσμών στην Q. alnifolia συμφωνεί με τα αποτελέσματα παλαιότερης γενετικής έρευνας με τη χρήση ισοενζύμων, όπου το συγκεκριμένο είδος εμφάνισε μικρότερη ποικιλότητα από άλλα αείφυλλα είδη Quercus της Μεσογείου. Το γεγονός αυτό αποδόθηκε σε πιθανό ιδρυτικό φαινόμενο (Toumi & Lumaret 200). Άξιο παρατήρησης στο σημείο αυτό είναι ότι το εύρος των τιμών του μήκους μίσχου και του αριθμού των νεύρων των φύλλων της Quercus alnifolia, που βρέθηκε κατά την παρούσα μελέτη διαφέρει από αυτά που αναφέρονται στη μέχρι τώρα βιβλιογραφία. Για το μήκος μίσχου η τιμή μεγέθους του κυμαίνεται από 0,50 έως 2,60 cm, με τον μέσο όρο του συνόλου των μετρήσεων να είναι ίσος με

,8 cm. Όσον αφορά τον αριθμό των νεύρων, το μέγεθος τους κυμαίνεται από 8 έως 20 νεύρα (4-0 ζεύγη), σε κάθε φύλλο με μέσο όρο ίσο με 4 νεύρα (7 ζεύγη). Το ενδημικό δέντρο Quercus alnifolia παρουσιάζει μεγάλο ενδιαφέρον από τη σκοπιά της προστασίας των γενετικών του πόρων. Τα αποτελέσματα της εργασίας αυτής παραπέμπουν σε χαμηλές τιμές ποικιλότητας, που εμφανίζουν όμως συγκεκριμένα πρότυπα διαφοροποίησης για ορισμένα χαρακτηριστικά. Για την προστασία των γενετικών πόρων του είδους αυτού απαιτούνται πιο λεπτομερείς έρευνες με τη χρήση γονιδιακών δεικτών σε συνδυασμό με προσαρμοστικές παραμέτρους, ώστε να διαπιστωθεί αν τα πρότυπα ποικιλότητας που παρατηρήθηκαν οφείλονται σε προσαρμογή, σε υβριδισμό με άλλα είδη, ή σε άλλες εξελικτικές δυνάμεις. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ [] Camus, A. (938), Les chênes - Monographie du genre Quercus, Vol 3. Lechevallier, Paris. [2] Eβer, A. (995), Quercus alnifolia Poech Monographie der auf Zypern Endemicschen Erlenblättrigen Eiche, Diplomarbeit, Fachbereich Forstwirwirtschaft in Göttingen. [3] Meikle, R.D. (985), Flora of Cyprus Volume Two, The Bentham-Moxon Trust Royal Botanic Gardens, Kew, pp. 48-482. [4] Schwarz, O. (936.), Die Vegetationsverhaltnisse Westanatoliens, Bot. Jahrb. pp 67. [5] Toumi, L., Lumaret, R. (200), Allozyme characterisation of four Metiderranean evergreen oak srecies, Biochemical Systematics and Ecology, 799-87. [6] Μάτης, Κ. (200), Δασική Δειγματοληψία Δεύτερη έκδοση, Εταιρία Αξιοποίησης και Διαχείρισης Περιουσίας Δ.Π.Θ, Ξάνθη, σελ. 5, 75-96. [7] Τσιντίδις, Τ., Χατζηκιριάκου, Γ., Χριστοδούλου, Χ. (2002), Δέντρα και Θάμνοι στην Κύπρο, Ίδρυμα: Α. Γ. Λεβέντη Φιλοδασικός Σύνδεσμος Κύπρου, Λευκωσία, σελ 54, 6-7.